Bałkany 1912-13

SAVE OFFLINE

Książkę tę dedykuję mojej Mamie i Siostrom

HISTORYCZNE BITWY ROBERT RABKA

BAŁKANY 1912-1913

BELLONA

Warszawa

WSTĘP

Wprawdzie cała Europa poprzednich stuleci niejednokrotnie stawała się teatrem działań wojennych, jednakże są na jej mapie takie szczególne punkty, w których od zawsze „coś” się dzieje. Bez wątpienia jednym z najbardziej zapalnych miejsc w historii europejskiej był i nadal jest Półwysep Bałkański. Z pewnością na taką a nie inną sytuację na Bałkanach wpływała istniejąca tam mozaika narodowoś­ ciowa, kulturowa, społeczna i religijna. Wielki wpływ miały także aspiracje narodowościowe poszczególnych grup etnicznych oraz gra i interesy wielkich mocarstw, wśród których pierwsze skrzypce w sprawach bałkańskich od­ grywały Turcja, Rosja i Austro-Węgry. Po długich latach dominacji tureckiej XIX w. przyniósł powstanie nowych, narodowych, niezależnych państw, które niemalże natychmiast przystąpiły do kształtowania swych granic kosztem dotychczasowego zniewoliciela — imperium Wielkiej Porty. Młode państwa konsekwentnie dążyły do całkowitego wyparcia Turcji z Europy, wspierane — nie bezinteresownie — to przez jedno, to drugie wielkie mocarstwo. Sztuka ta nie udawała się pojedynczym państ­ wom, lecz na początku XX w. powstała silna koalicja kilku narodów, która wspólnymi siłami dokonała rzeczy niemalże

niemożliwej — pokonała imperium tureckie, szokując świat swymi zwycięstwami. Już sam fakt powstania koalicji państw chrześcijańskich, które bardzo różniły się pomiędzy sobą i miały własne plany, zdecydowanie sprzeczne z zamierzenia­ mi sojuszników, należy zaliczyć do wielkich niespodzianek historii. Dwie wojny bałkańskie zmieniły mapę Europy, ale też w wielkim stopniu wpłynęły na jej podział i wybuch I wojny światowej. O ile jednak te ważne wydarzenia niejednokrotnie były analizowane w opracowaniach dotyczą­ cych historii politycznej, o tyle jednak działania zbrojne prowadzone podczas wojen bałkańskich są całkowicie niezna­ ne polskiemu czytelnikowi. Z pewnością zasługują one na podjęcie tego tematu, bowiem wojny bałkańskie zaangażowa­ ły setki tysięcy żołnierzy, przyniosły też wojującym stronom wielkie straty. Po raz pierwszy w działaniach zbrojnych wykorzystano nowatorskie wynalazki, przeprowadzono także próby nowego użycia znanych już rodzajów broni. Walki toczono na lądzie, morzu, a także w powietrzu. Co prawda aeroplany w akcjach bojowych zostały użyte po raz pierwszy przez Włochów, podczas wojny trypolitańskiej 1911 r., jednakże na większą skalę wzięły udział w walkach właśnie w trakcie I wojny bałkańskiej. Podczas jej trwania doszło do kilku wielkich bitew. Zdecydowanie najważniejszą i najwięk­ szą z nich, która zadecydowała o klęsce potężnej armii tureckiej, była bitwa stoczona w październiku 1912 r. na linii miejscowości Bunarhisar (Pinarhisar)-Ltileburgaz we wscho­ dniej Tracji. Wzięły w niej udział główne siły dwóch najsilniejszych armii uczestniczących w I wojnie bałkańskiej: turecka Armia Wschodnia oraz armia Królestwa Bułgarii. Ich zmaganiom poświęciłem główną część mej książki. Ze względu na bogactwo tematu książka ta ogranicza się do przedstawienia tylko niektórych działań, mających miejsce w Tracji podczas pierwszego z dwóch konfliktów bałkańs­ kich, znanego jako I wojna bałkańska (październik 1912-kwiecień 1913).

Chciałbym w tym miejscu złożyć serdeczne podzię­ kowanie wszystkim osobom, które okazały mi wielką życzliwość i pomogły w zdobyciu materiałów do niniejszej książki, co umożliwiło mi jej napisanie. Dziękuję szcze­ gólnie: — Pułkownikowi Georgiosowi Siomosowi — attache ds. obrony w Ambasadzie Republiki Grecji w Warszawie; — Pułkownikowi Orhanowi Gündüzowi — attache woj­ skowemu w Ambasadzie Turcji w Warszawie; — Pani Krasimirze Tankowej — pracownicy naukowej z Plewen w Bułgarii.

I. SYTUACJA POLITYCZNA NA BAŁKANACH NA POCZĄTKU XX w. POWSTANIE PRZYMIERZA BAŁKAŃSKIEGO I KWESTIE SPORNE

Wiek XIX to okres, w którym na Półwyspie Bałkańskim wyłonił się szereg niepodległych państw, znajdujących się do tej pory pod hegemonią Turcji. Proces emancypacji ludów bałkańskich z nową siłą ujawnił się w latach siedem­ dziesiątych XIX w. i wzmógł się szczególnie po przegranej przez Wielką Portę wojnie przeciwko Rosji (1877-1878). Dużą rolę odgrywał w ruchu niepodległościowym książę Serbii, Milan Obrenovič (1854-1901, panujący w latach 1868-1889), który widział swój kraj w roli Piemontu bałkańskiego, będącego nukleum przyszłego, wspólnego państwa Słowian. Ruch narodowy w Serbii miał duży wpływ na sąsiednie obszary, zwłaszcza Bośnię, Chorwację i Macedonię. Już w 1867 r. książę myślał o stworzeniu pod własnym kierownictwem koalicji anty tureckiej, jednakże plany te nie zostały zrealizowane, gdyż ani Grecja, ani Rumunia nie były nimi zainteresowane. Nieco inny charakter miały tendencje niepodległościowe w Bułgarii. Główną rolę w wybuchu niezadowolenia oraz w buntach antytureckich odgrywał tam Kościół prawosławny, a także grupy inteligen­ cji wyznające idee narodowe. Rozwojem bałkańskiego ruchu narodowościowego szczególnie zainteresowana była Rosja, widząc w nim szansę na osłabienie nie tylko Turcji, ale

także Austro-Węgier, oraz na wzmocnienie własnej pozycji w tym rejonie. Nic więc dziwnego, że wspomagała ona, jak tylko mogła, rozwój ruchów niepodległościowych na Bał­ kanach. Działający od 1858 r. w Moskwie i Odessie Komitet Dobroczynności w ciągu 20 lat wykształcił około 500 duchownych bułgarskich. Stali się oni siłą o wielkim wpływie na szerokie masy społeczeństwa. Osłabienie pozycji Turcji na Bałkanach usiłowały wyko­ rzystać wielkie mocarstwa, pragnące wzmocnić swą obec­ ność ekonomiczną w tym rejonie i uzyskać wpływy polityczne. Największe zainteresowanie sprawami półwyspu przejawiały Rosja oraz Austro-Węgry. Z racji swego położenia terytorialnego imperium Habsburgów rościło najwięcej pretensji do decydowania o sprawach państw bałkańskich, zdecydowane było także do podporządkowania sobie ekonomicznie ich rynku. Na przeszkodzie tych planów stanęła jednak Serbia, politycznie związana z Rosją. W la­ tach 1905-1911 pomiędzy Wiedniem a Belgradem roz­ gorzała wojna celna (zwana „świńską wojną”, gdyż najbar­ dziej ucierpiał serbski eksport trzody chlewnej). Rząd austriacki zastosował wobec Serbii sankcje gospodarcze, usiłując podporządkować sobie to kluczowe państwo. Jednakże sojusznik Austrii — Niemcy — nie tylko nie przyłączył się do tej akcji, lecz przeciwnie, pomógł Serbii w pozyskaniu rynku dla jej handlu zagranicznego. Niemcy usiłowały w ten sposób rozwinąć własne wpływy ekonomi­ czne na Bałkanach oraz stworzyć dla siebie pewną sympatię polityczną wśród Serbów. Kryzys międzynarodowy Wielkiej Porty (coraz większe podporządkowanie wielkim mocarstwom, straty terytorialne w kilku przegranych konfliktach) szedł w parze z jej potężnymi problemami wewnętrznymi. Wobec autorytar­ nych rządów sułtana Abdülhamida II (1842-1918), z po­ wodu rzezi Ormian i Macedończyków oraz bezwzględnego rozprawiania się z opozycją zwanym „krwawym sułtanem”,

już w 1889 r. zaczęła organizować się opozycja — nie tylko w kraju, ale i wśród uchodźców tureckich za granicą. We Francji istniało od 1892 r. pismo „Młoda Turcja” („La Jeune Turquie”), nawiązujące do ruchu młodoosmańskiego z lat sześćdziesiątych XIX w. W kraju konspiracja znaj­ dowała coraz większe poparcie, pomimo ciężkich prze­ śladowań, zwłaszcza w kołach studenckich, inteligencji, młodych oficerów armii oraz absolwentów szkół medycz­ nych i wojskowych. Główne hasła opozycji wzywały do przywrócenia zniesionej przez sułtana konstytucji z 1876 r., modernizacji kraju, reformy armii oraz uwolnienia się od zależności zagranicznej, zwłaszcza gospodarczej i politycz­ nej. W 1906 r. młodzi oficerowie armii założyli tajną organizację Osmańskie Towarzystwo Wolności, które w ro­ ku następnym weszło w skład Osmańskiego Stowarzyszenia Jedności i Postępu, zwanego także Partią Jedności i Postępu (Ittihad ve Terakki Jemiyeti). Ruch ten popularnie nazywano ruchem młodotureckim. 3 lipca 1908 r. grupa oficerów i żołnierzy tureckich uszła w góry Macedonii, wzywając równocześnie do walki z despotyzmem. Datę tę uważa się za początek rewolucji młodotureckiej. Ruch młodoturecki postulował przywrócenie konstytucji z 1876 r., moderniza­ cję państwowej administracji, jak również armii, oraz wysuwał ideę unifikacji państwa w oparciu o nasilenie asymilacji różnorodnych kulturowo grup etnicznych zamie­ szkujących terytorium imperium — poprzez ekspansję tureckiego języka i tureckiej kultury. Prawdopodobnie wybuch niezadowolenia został przyśpieszony brytyjskimi propozycjami rozszerzenia autonomii Macedonii (z czerwca 1908 r.). Bunt, rozpoczęty w Macedonii, od razu zyskał sobie gorące poparcie ludności słowiańskiej na Bałkanach i szybko przybrał na sile. 24 lipca 1908 r. młodzi oficerowie armii tureckiej, wsparci przez większość wojska i ludność cywilną, rozpoczęli marsz na Istambuł. Przestraszony sułtan ugiął się przed ich żądaniami. Tego samego jeszcze dnia,

24 lipca 1908 r., sułtan ogłosił przywrócenie konstytucji z 1876 r., a na czele rządu stanął Mustafa Kemal Pasza (1881-1938). Władza sułtana była już wtedy jedynie nominalna, a całkowita detronizacja proniemieckiego Abdülhamida II nastąpiła 27 kwietnia 1909 r., po nieudanej próbie zamachu stanu. Detronizacja sułtana została bardzo przychylnie odebrana przez rząd angielski, który spodziewał się większego niż dotychczas wpływu na nowe władze tureckie, szybko jednak okazało się, że Turcja nie zamierza zrezygnować z orientacji proniemieckiej. Przywódcy rewo­ lucji młodotureckiej dążyli przede wszystkim do zapew­ nienia państwu integralności terytorialnej, w rzeczywistości jednak to właśnie podczas ich rządów nastąpił całkowity upadek ogromnego Imperium Osmańskiego1. W roku 1908 nastąpiły na Bałkanach także inne bardzo ważne wydarzenia. Rewolucja młodoturecka i jej zwycięs­ two, jak również wewnętrzne zamieszanie w Turcji nią spowodowane, sprawiły, że Austro-Węgry zdecydowały się na podjęcie decydujących kroków w sprawie Bośni i Her­ cegowiny. Od 1907 r. cesarstwo dążyło i nakłaniało rząd turecki do budowy linii kolejowej na Bałkanach, aż do Salonik, co umożliwiłoby tak Austriakom, jak i sprzymie­ rzonym z nimi Niemcom połączenie z Morzem Egejskim i, co za tym idzie, umocnienie ich wpływów gospodarczych. Rosja ze swej strony, nie chcąc zgodzić się na germańską ekspansję ekonomiczną, proponowała projekt trasy łączącej Dunaj z wybrzeżem Adriatyku na odcinku albańskim. W tym czasie nastąpiło także zbliżenie rosyjsko-angielskie, zwłaszcza w sprawie macedońskiej, co bardzo zaniepokoiło rząd wiedeński, przeszedł więc on do ofensywy dyp­ lomatycznej. 15 września 1908 r. na zamku Buchlau spotkali się austriacki minister spraw zagranicznych Alois 1

W . D o b r z y c k i , Historia stosunków międzynarodowych w czasach

nowożytnych 1815-1945, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

Aehrenthal (1854-1912) i jego rosyjski odpowiednik, Aleksander Izwolski (1856-919). Spotkanie to pozwoliło Austriakom wysnuć wnioski, że Rosja dosyć łatwo pogodzi się z aneksją Bośni i Hercegowiny — tym bardziej że niezbędne jej było austriackie poparcie w sprawie zmiany statusu cieśnin czarnomorskich i udostępnienia ich dla ruchu rosyjskiej floty, zamkniętych dla niej od czasu wojny krymskiej. 5 października 1908 r. cesarz Franciszek Józef I ogłosił aneksję, czyli włączenie na stałe do cesarstwa prowincji Bośni i Hercegowiny. Jednocześnie wojska austro-węgierskie opuściły sandżak (okręg) nowopazarski, obsadzony przez nie po wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-1878), w pewien sposób rekompensując Turkom utratę Bośni i Hercegowiny. Oczywiste naruszenie art. 25 traktatu berlińskiego stwo­ rzyło głęboki kryzys europejski, o skutkach daleko wy­ kraczających poza skalę regionalną. W ciągu najbliższych sześciu miesięcy istniało duże prawdopodobieństwo, że posunięcie Austrii prowadzi do wojny. W tej sytuacji 6 października Austro-Węgry wysłały noty do rządów europejskich, zawiadamiając o aneksji i wycofaniu gar­ nizonów w ramach rekompensaty z sandžaku nowopazarskiego, rozciągającego się między Serbią i Czarnogórą. Równocześnie zarządzono w monarchii naddunajskiej częś­ ciową mobilizację, co nawet w Berlinie wywołało irytację. Niemcy szybko jednak uznały, że nie mogą dystansować się wobec swego sojusznika2. Ostatecznie, pomimo początkowych ostrych protestów, mocarstwa pogodziły się z aneksją Bośni i Hercegowiny. Ubocznym efektem aneksji dokonanej przez monarchię Habsburgów było czasowe przymierze zawarte pomiędzy Serbią i Czarnogórą. Oba te kraje obawiały się akcji zaborczych ze strony potężnego sąsiada, co wpłynęło na 2

Ibidem, s. 179-180.

zbliżenie pomiędzy nimi. Bez wątpienia aneksja Bośni spowodowała zachwianie status qua na Bałkanach, a w kon­ sekwencji rosnący lawinowo apetyt pozostałych państw regionu na inne części imperium ottomańskiego, który bezspornie przyczynił się do wybuchu I wojny światowej w 1914 r. Naruszenie istniejącego status quo przez jednego z gwa­ rantów traktatu berlińskiego, choć nie zmieniło istnie­ jącego od 30 lat stanu rzeczy, dało długo oczekiwany przez państwa bałkańskie sygnał do przystąpienia do realizacji swych narodowych celów i ostatecznego roz­ wiązania tzw. kwestii tureckiej. Równocześnie krok mo­ narchii habsburskiej zaniepokoił inne mocarstwa, a zwła­ szcza szczególnie zainteresowaną tą częścią Europy Rosję. Jakkolwiek Rosjanie pod naciskiem Niemiec zaakcep­ towali ostatecznie aneksję obu prowincji tureckich, nie zamierzali jednak spokojnie patrzeć na wzrost pozycji swojego bezpośredniego konkurenta w niezwykle ważnym dla nich regionie. Dlatego właśnie rozpoczęli starania o stworzenie bloku państw bałkańskich, który stałby się przeciwwagą i tamą dla rosnących wpływów niemiecko-austriackich na Bałkanach3. Innym ważnym wydarzeniem, skojarzonym w czasie z posunięciem Austro-Węgier w sprawie Bośni, było ogłoszenie pełnej niepodległości przez Bułgarię. Książę Ferdynand i gabinet premiera Malinowa zręcznie wykorzys­ tali słabość polityczną ruchu młodotureckiego, aby przy­ śpieszyć ogłoszenie niepodległości. Dyplomacja bułgarska zaktywizowała się, nastąpiło zbliżenie z rządem w Wiedniu, co pozwala uznać, że istniały tajne umowy obu krajów odnośnie do skoordynowania w czasie wspólnego wy­ stąpienia wymierzonego przeciw Turcji i wzajemnego 3J.

R u b a c h a , A . M a l i n o w s k i , A . G i z a , Historia Bułgarii Tora I: Polityka między­

1870-915. Materiały źródłowe z komentarzami. narodowa, Wyd. Neriton, Warszawa 2006, s. 89.

uznania poczynań każdej ze stron. Książę Ferdynand przybył z Wiednia wprost do miejscowości Weliko Tyrnowo, gdzie 22 września 1908 r. ze wzgórza Carewec uroczyście ogłosił Bułgarię niezależnym carstwem, a siebie „carem Bułgarów”. Z całą pewnością ogłoszenie niepod­ ległości przez Bułgarię zostało także po cichu wsparte przez Rosję. Dyplomatyczna klęska Rosji, poniesiona przez nią w związku z aneksją Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry, wpłynęła na tę pierwszą bardzo motywująco. Nie chcąc stracić swej pozycji na Bałkanach, dyplomacja carska została zmuszona do energiczniejszych działań. W polityce bałkańskiej Rosji na pierwszy plan wysunęła się idea utworzenia koalicji krajów bałkańskich, która mogłaby posłużyć Rosji jako przeciwwaga dla potęgi monarchii habsburskiej. W zamysłach rosyjskich sojusz ten miał być ogólnobałkański i obejmować nawet Turcję. W działania mające na celu stworzenie sojuszu państw chrześcijańskich zaangażował się intensywnie rosyjski ambasador w Istambule, Czarykow. Akcja ta początkowo nie przyniosła żadnych efektów, nie zdawano sobie bowiem w Petersburgu sprawy z tego, jak silne były antagonizmy narodowościowe na Bałkanach, zwłaszcza zaś wrogość wobec Turcji wszystkich bez wyjątku bał­ kańskich państw chrześcijańskich, które przez długie wieki cierpiały okupację turecką. Właśnie ta wrogość wobec imperium tureckiego stała się, paradoksalnie, osią ostatecz­ nego porozumienia pomiędzy chrześcijańskimi krajami Bałkanów pomimo licznych sprzecznych interesów i an­ tagonizmów, które pomiędzy nimi istniały. Dużą rolę w powstaniu sojuszu bałkańskiego, zwanego czasami Małą Ententą, odegrali dyplomaci rosyjscy, którzy dość szybko zorientowali się, że nie ma szans na zorganizowa­ nie sojuszu z udziałem Turcji o ostrzu skierowanym przeciw Habsburgom, a jedynym motywem jednoczącym

kraje bałkańskie jest sprawa odebrania Wielkiej Porcie pozostałych jej jeszcze posiadłości europejskich. Minister spraw zagranicznych Rosji, Sazonow, pisał: „Nasza polityka wobec Bałkanów [...] za podstawowy cel stawiała sobie zabezpieczenie wolnego rozwoju ludów, które Rosja powołała do niezależnego istnienia politycz­ nego. [...] Dyplomacja rosyjska nie mogła odmówić wsparcia moralnego ani Serbii, ani też Bułgarii, w momen­ cie, gdy oba te państwa działały w kierunku definitywnego uregulowania interesów Słowian w Turcji”4. Wsparcie okazane narodom bałkańskim przez Rosję w formowaniu ligi antytureckiej nie było bezinteresowne — oprócz wzmocnienia wpływów na Bałkanach, Rosja w pewnym stopniu otrzymywała również prawo do kon­ trolowania poczynań aliantów i do wyrażania swego veto w sprawach, które mogłyby układać się nie po jej myśli. W kwietniu 1912 r. wybuchło antytureckie powstanie w Albanii, a niedługo potem kolejny już raz rozpoczęły się silne rozruchy w Macedonii, tłumione przez Turków z tradycyjnym okrucieństwem. Wydarzenia te przyśpieszyły podpisanie porozumień dyplomatyczno-wojskowych pomiędzy krajami bałkańskimi i powstanie sojuszu antytureckiego5. Pierwsze próby współpracy pomiędzy Grecją i Serbią przypadają już na rok 1861. Grecja, dążąca do znalezienia strategicznego partnera na wypadek konfliktu z Turcją o Kretę, Epir i Tesalię, zwróciła się do Serbii z propozycją rozmów dyplomatycznych. Zostały one sfinalizowane pod­ pisaniem 26 sierpnia 1867 r. w miejscowości Vrslöv koło Wiednia tajnej umowy o sojuszu grecko-serbskim. 4

M.S. S a z

ancten

Ministre

o

des

n o

V,

Affaires

Les annees fatales. Souvenirs de M.S. Sazonov, Etrangeres de Russie (1910-1916), Payot,

Paris_1927, s 57-58. 5 L . B a z y l o w , Historia Powszechna 1789-1918, Książka i Wiedza, Warszawa 1986, s. 863-864.

Dokument ten został uzupełniony na początku 1868 r. o konwencję wojskową, przewidującą wspólne wystąpienie przeciw Imperium Osmańskiemu w celu powiększenia terytorium obu państw: Serbii o Bośnię i Hercegowinę, natomiast Grecji — o Epir i Tesalię. Jednak do faktycznej współpracy pomiędzy obu krajami wtedy nie doszło, a to ze względu na niespodziewaną śmierć księcia Serbii, Michała, który został zamordowany w lipcu 1868 r. Jego następca, książę Milan, pod wpływem wielkich mocarstw, zwłaszcza zaś Wielkiej Brytanii, zmienił polityczną orien­ tację kraju. Groźba wybuchu wojny pomiędzy Grecją a Turcją została chwilowo oddalona w 1881 r., kiedy to, pod bezwzględnym naciskiem wielkich mocarstw, Turcja została zmuszona do oddania Grecji całej Tesalii, wraz z Larisą oraz południowej części Epiru, a dokładniej rejonu Arty. W 1891 r. Grecja ponownie wystąpiła z propozycją zawarcia przymierza państw bałkańskich, jednak ani Ser­ bia, ani też Bułgaria nie przyjęły tej propozycji entuzjas­ tycznie. Państwa słowiańskie podchodziły z wielką rezerwą do propozycji greckich, gdyż ich interesy polityczne i terytorialne kolidowały z planami rządu w Atenach. Głównymi punktami spornymi były tereny Macedonii, Albanii oraz rywalizacja w rejonie Morza Egejskiego. W sierpniu 1910 r. odbyły się w Grecji niezmiernie ważne dla tego kraju wybory do parlamentu. Z poparciem króla Jerzego szefem rządu został mianowany Eleftherios Wenizelos (1864-1936). Nowy rząd bardzo szybko przy­ stąpił do realizacji zaplanowanych już od dawna — i od dawna oczekiwanych — reform państwa. Jednym z naj­ ważniejszych zadań nowego rządu stała się reforma sił zbrojnych oraz zbliżenie dyplomatyczne z pozostałymi chrześcijańskimi krajami Półwyspu Bałkańskiego. Sam Wenizelos objął stanowisko ministra wojny i floty, przy­ stępując natychmiast do reorganizacji i modernizacji armii lądowej i marynarki wojennej. Do przeprowadzenia tego

zadania wykorzystał nadwyżki budżetowe z lat 1910-1911. Modernizacja lądowych sił zbrojnych była prowadzona przy pomocy francuskiej misji wojskowej, natomiast spra­ wami floty wojennej zajęła się brytyjska misja wojskowa. Do nadzoru reorganizacji armii Wenizelos utworzył stano­ wisko inspektora generalnego armii, które powierzył na­ stępcy tronu (diadochowi), księciu Konstantynowi6. Rozpo­ czął on także proces politycznego zbliżenia z Serbią i Bułgarią. Powstanie sojuszu pomiędzy chrześcijańskimi krajami bałkańskimi wbrew pozorom nie było sprawą ani oczywistą, ani też prostą. Pomimo że wszystkie dążyły do końcowego wyparcia Turcji z kontynentu europejskiego, istniały między nimi bardzo trudne do rozwiązania kwestie sporne. Naj­ większym nierozwiązanym problemem była kwestia mace­ dońska. Macedonia to kraina niezwykle bogata w zasoby naturalne, zwłaszcza węgiel (na początku XX w. był on surowcem strategicznym), do tego posiadająca niezwykle skomplikowaną strukturę etniczną i religijną. Pod panowa­ niem tureckim nigdy nie stanowiła odrębnego obszaru administracyjnego, a pod koniec XIX w. obszar Macedonii należał do trzech różnych wilajetów Turcji europejskiej: salonickiego, bitolskiego i kosowskiego. O ile północna część Macedonii stanowiła obszar sporny pomiędzy Buł­ garią i Serbią, o tyle jej południowa część stała się przedmiotem rywalizacji grecko-bułgarskiej. Od końca lat sześćdziesiątych XIX w. na terenie Bułgarii i Macedonii rozpoczęły się wśród ludności słowiańskiej dwa silne ruchy: niepodległościowy, dążący do odzyskania niepodległości od Turcji, oraz religijny, mający na celu uniezależnienie Cerkwi bułgarskiej od patriarchatu greckiego. Jurysdykcja patriarchy konstantynopolitańskiego, który wspierał hellenizację ludności słowiańskiej i dominację grecką, była 6

J. B o n a r e k , T . C z e k a l s k i , S . S p r a w s k i , S . T u r l e j , Historia

Grecji, Wyd. Literackie, Kraków 2005, s. 534.

nie do przyjęcia dla tych wszystkich słowiańskich mieszkań­ ców rejonu, którzy pragnęli pełnej niepodległości Bułgarii czy też Macedonii. Oczywiście patriarcha Konstantynopola mocno sprzeciwiał się dążeniom do utworzenia samodzielnej bułgarskiej Cerkwi prawosławnej, notabene mającej swym zasięgiem objąć także sporą część Macedonii, utrzymując, że problem narodowy nie może prowadzić do naruszenia jedności eklezjalnej prawosławnych chrześcijan. W 1870 r. sułtan, pod naciskiem Rosji, zezwolił na utworzenie niezależ­ nej Cerkwi bułgarskiej, decyzji tej jednak nie uznał patriarcha w Konstantynopolu, określając w 1872 r. cerkiewną or­ ganizację bułgarską mianem heretyckiej. W odpowiedzi bułgarski egzarcha ekskomunikował patriarchę Konstan­ tynopola. Normalizacja stosunków pomiędzy dwoma Koś­ ciołami prawosławnymi nastąpiła dopiero w 1945 r. W Grecji spora cześć społeczeństwa odbierała groźbę przejęcia Macedonii przez Bułgarię za większe zło i większe zagrożenie niż pozostawienie jej pod panowaniem Turcji. Groźba ta nie była wcale wyimaginowana, a zupełnie realna — tym bardziej że większość ludności słowiańskiej w Macedonii czuła się związana kulturowo i językowo z Bułgarią. Także Serbia bardzo aktywnie działała na terenie Macedonii, promując więzy gospodarcze i kulturalne z tym krajem. W 1886 r. powstała serbska organizacja Towarzystwo św. Sawy. W Salonikach działała także Agencja Serbska (od 1887 r.), która zajmowała się sprawami handlowo-kulturalnymi oraz propagowaniem polityki proserbskiej w Macedonii, a w kilku innych miastach powstały serbskie biura konsulamo-handlowe: w Skopje (1887 r.), w Manastirze (Bitoli — w 1889 r.) i w Priśtinie (w 1889 r.). Na terenie Macedonii działały różne grupy rewolucyjne, mające na celu usunięcie Turków. W 1892 r. student historii na Uniwersytecie Sofijskim, Damian (Dame) Grajew, pocho­ dzący z Manastiru (Bitoli), przystąpił do organizowania studentów bułgarskich w celu utworzenia organizacji rewolu­

cyjnej, która miałaby walczyć o wyzwolenie Macedonii. Podobną działalność w Salonikach prowadził Iwan Hadżi Nikołow. W 1892 r. Nikołow wyjechał do Sofii, gdzie spotkał się z Georgim (Goce) Dełczewem, studentem Aka­ demii Wojskowej w Sofii, przedstawiając mu swój program. Stwierdzili oni, że najlepsze warunki do pracy konspiracyjnej panują w Salonikach. Tam też odbyło się zebranie założyciel­ skie organizacji wyzwoleńczej, która powstała oficjalnie 5 listopada 1893 r. jako Macedońska Organizacja Rewolucyj­ na, nieco później zmieniając nazwę na Wewnętrzną Mace­ dońską Organizację Rewolucyjną (WMOR)7. Wielu z jej działaczy reprezentowało opcję probułgarską, a otrzymanie autonomii, o którą walczono, rozumieli oni jako wstęp do zjednoczenia z Bułgarią. Głównym hasłem organizacji był slogan: „Macedonia dla Macedończyków!”. W zamyśle kierownictwa organizacji Macedończykami byli wszyscy ci, którzy zamieszkiwali terytorium Macedonii, bez różnicy narodowości czy religii, jednak dosyć szybko przewagę w organizacji uzyskała najliczniejsza frakcja, probułgarska. Frakcja ta otrzymała poparcie rządu bułgarskiego, a przede wszystkim armii, której udało się wprowadzić swych ludzi do zarządu organizacji macedońskiej. W odpowiedzi na powstanie tej organizacji Grecy zamieszkujący Macedonię powołali w 1894 r. organizację Stowarzyszenie Narodowe (Ethniki Eteria), która stawiała sobie za cel propagowanie idei jedności Macedonii z Grecją. W 1896 r. do organizacji tej należało ponad 3000 osób, w tym wielu oficerów armii oraz znanych uczonych. Aktywizacja greckich organizacji w Macedonii przy­ czyniła się do nawiązania czasowego porozumienia po­ między Bułgarią i Serbią. W 1897 r. zostało osiągnięte 7 Całkowita jej nazwa brzmiała: Wytreszna Makedono-Odrinska Rewolucionna Organizacija (Wewnętrzna Macedońsko-Odryńska Organizacja Rewolucyjna) — WMORO, jednak w Polsce bardziej rozpowszechniona jest jej skrócona nazwa.

porozumienie serbsko-bułgarskie w sprawie współpracy w Macedonii — obu krajom nie na rękę był wzrost wpływów greckich w Macedonii. Układ ten nie rozwiązy­ wał żadnych kwestii terytorialnych, ale niejako dawał obu stronom wolną rękę w działaniach w Macedonii. Żadna ze stron nie miała przeszkadzać drugiej w prowadzeniu propagandy narodowej i państwowej w obrębie tej krainy. Działania serbskie w Macedonii były szeroko zakrojone — tak na polu wojskowym, jak i kulturalnym. Organizacje pokroju „Czarna Ręka” organizowały zamachy terrorys­ tyczne, posiadając wsparcie i sympatię władz wojskowych w Belgradzie. Zacofanie mas sprawiło, że w Macedonii, Czarnogórze i Bośni zakorzenił się szczególnie głęboko terror indywidualny jako najskuteczniejsza forma walki z tyranią turecką. Dokonywano zamachów na przed­ stawicieli władz tureckich; pod koniec XIX w. rewo­ lucjoniści macedońscy próbowali nawet zabić sułtana Abdülhamida II. Rywalizacja pomiędzy organizacjami greckimi, bułgars­ kimi i serbskimi toczyła się także na polu edukacyjnym (walka o „władzę dusz”). W Macedonii działały takie organizacje oświatowe, jak między innymi: Bułgarski Komitet Narodowy, greckie Towarzystwo Literatury Hel­ lenistycznej, czy też serbskie Towarzystwo św. Sawy. W sandžaku nowopazarskim i w rejonie Skopje w 1893 r. Serbowie posiadali 29 szkół podstawowych z 1058 ucznia­ mi. W 1902 r. w Macedonii działało ok. 1000 szkół greckich (80 000 uczniów), podczas gdy Bułgarzy mieli w tym czasie blisko 600 szkół (30 000 uczniów). Można z całą pewnością stwierdzić, że pomimo istnienia pewnego szkolnictwa ludność na Bałkanach była niezmiernie zaco­ fana i niewykształcona, oczywiście pominąwszy elity intelektualne w większych miastach, a chłopskie warstwy pozostawały nietolerancyjne, wrogo nastawione do „in­ nych”, wręcz ciemne, co wpływało w wielkim stopniu na

konflikty narodowościowe oraz religijne. Ówczesne szkol­ nictwo służyło bardziej propagandzie narodowej niż kształ­ ceniu światłych ludzi. Zauważył to doskonale brytyjski publicysta, który przypatrywał się z większą uwagą ludom bałkańskim z tego okresu historycznego: „Brak tolerancji wśród wszystkich klas ludności bośniac­ kiej jest owocem wielkiej niewiedzy, w jakiej ta ludność jest pogrążona, a trzeba przyznać, że powód niedostatecz­ nego wykształcenia leży w znacznej mierze w wyznanio­ wym charakterze szkół, tam gdzie one istnieją, i w złośliwej nauce odium theologicum. [...] dzieci prawosławne pod przewodem igumana, katolickie pod przewodem francisz­ kanów i muzułmańskie, którym przewodzi ulema, uczą się w szkole nienawidzić i — zaiste — jest to jedyna nauka, jakiej nie zapominają, gdy dorosną”8. Organizacje macedońskie istniały także za granicą. Jesienią 1893 r. w Belgradzie powstała macedońska grupa studencka Vardar, jednak jej działalność była bardzo krótka ze względu na zakaz wydany przez władze serbskie. W końcu 1897 r. w Szwajcarii powstał Macedoński Tajny Komitet Rewolucyjny, skupiający macedońskich studen­ tów studiujących w tym kraju. Była to organizacja znaj­ dująca się pod silnym wpływem anarchistycznych haseł głoszonych przez emigrantów rosyjskich spod znaku Mi­ chała Bakunina. Żądali oni pełnej niepodległości dla Macedonii, występując przy okazji bardzo silnie przeciw ideom nacjonalistynym głoszonym przez Grecję i Serbię odnośnie do ziem macedońskich. Uważali oni także, że walkę można prowadzić wspólnie z Albańczykami, stąd też nawiązali kontakty z albańskimi organizacjami niepodległościowymi i prowadzili z nimi rozmowy w Bu­ kareszcie. Z czasem Komitet nawiązał kontakty z WMOR i część jego członków przeszła do WMOR. Inna część 8

V. D e d i j e r, Sarajewo 1914, tom I, Wyd. Łódzkie, Łódź 1983, s. 53.

członków Komitetu, z S. Merdżanowem na czele, założyła tajną organizację terrorystyczną, nazwaną Gemadżii („Żeg­ larze”), która miała na celu dokonywanie operacji dywer­ syjnych oraz zamachów przeciw organizacjom i funk­ cjonariuszom aparatu państwowego Turcji na terenie ziem Macedonii. Rozpoczęła ona swą aktywność od zorganizo­ wania serii zamachów bombowych w Salonikach. Także na terytorium Rosji, w Petersburgu, powstała organizacja studentów macedońskich, która przybrała nazwę: Słowiańsko-Macedońskie Towarzystwo Literacko-Naukowe. Sprzeciwiała się ona jakiejkolwiek obcej ingerencji państw sąsiedzkich w sprawy Macedonii. Głównymi jej działacza­ mi byli: Krste Misirkov i Dimitri Pawle Czupowski. Ponieważ w sprawie macedońskiej nie udało się cze­ gokolwiek zmienić drogą dyplomatyczną, patrioci ma­ cedońscy na czele z gen. Iwanem Conczewem, wspierani przez patriotów bułgarskich, rozpoczęli już w 1902 r. walkę zbrojną. Podejmując tego typu działania, zarówno Sofia, jak i jej zwolennicy w Macedonii wychodzili z założenia, że większość ludności pragnie połączenia z Bułgarią, nato­ miast akcje przeciwne mają swoje źródło w propagandzie Serbii i Grecji i nie cieszą się poparciem większości. Aby nie pogłębiać chaosu i nie sprowokować wcześniejszego wybuchu walk zbrojnych, WMOR starała się unikać zbrojnych konfliktów. Mimo to rozpętały się już wtedy coraz ostrzejsze walki czet wszystkich państw bałkańskich z regularną armią turecką. Raz rozpoczęte starcia czet trwały nieprzerwanie do końca pierwszej wojny światowej; ich intensywność nieco tylko malała w niektórych okre­ sach. Cechą charakterystyczną tych walk było to, że każdy walczył z każdym, a więc nie było sojuszników i żadnej możliwości trwałego wiązania się partnerów9. 9

A. G i z a, Bułgaria i problem macedoński od początku XVIII do lat

trzydziestych XX wieku, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2003, s. 141.

Jednak wkrótce okazało się, że to nie działania czet partyzanckich miały najbardziej decydujący wpływ na rozwój sytuacji w Macedonii. Nie licząc się z sytuacją w kraju, hołdując idei terroryzmu indywidualnego, działacze z organizacji Gemadżii rozpoczęli 29 kwietnia 1903 r. akcję zaminowania francuskiego statku „Gwadalkiwir” stojącego w porcie salonickim. Zamachowiec, Paweł Szatew, zdetonował bombę, po czym opuścił pokład statku, ukrywając się wśród spieszących na ląd pasażerów, jednak nieco później został zatrzymany przez turecką policję na stacji kolejowej w Skopje. W zamyśle zamachowców zdetonowanie bomby na pokładzie statku francuskiego miało obciążyć konto władz tureckich i zwrócić uwagę wielkich mocarstw na sprawę macedońską, prowokując je do interwencji. Jednocześnie z zaminowaniem statku or­ ganizacja przeprowadziła ataki bombowe na linię kolejową Saloniki-Istambuł oraz na budynki Banku Ottomańskiego, poczty, gazowni i klubu niemieckiego w Salonikach. Jeden z członków organizacji, Cwetko Trajkow, otrzymał zadanie zabicia lokalnego gubernatora, jednak zamach nie powiódł się, a sam bojownik, wykryty i otoczony przez policję, wolał zdetonować bombę i stracić życie, niż dostać się w ręce tureckie. Akcje te doprowadziły do wybuchów i spowodowały ofiary w ludziach, miały jednak całkowicie inny skutek od zamierzonego, gdyż nie tylko nie sprowokowały interwencji wielkich mocarstw, a wręcz przeciwnie — zostały przez nie zdecydowanie potępione. Władze tureckie zaś nie zamierzały ograniczać się do samego fizycznego unicest­ wienia zamachowców, ale zdecydowały się wykorzystać ataki terrorystyczne jako okazję i powód do zlikwidowania przygotowań do powstania w Macedonii, o których były powiadomione przez informatorów. W samym tylko wilajecie salonickim aresztowano ponad 2000 ludzi. Na prowin­ cji zaczęły się także ataki baszybuzuków (fanatyczna milicja

muzułmańska) na ludność chrześcijańską. Jedna z najwięk­ szych masakr miała miejsce w Manastirze (Bitoli), wkrótce po atakach bombowych w Salonikach. Spowodowało to wzrost tendencji powstańczych wśród ludności chrześcijań­ skiej, czującej się zagrożoną przez muzułmańskie bojówki. Po serii zamachów terrorystycznych przeciw instytucjom i osobistościom osmańskim oraz zdecydowanej ripoście władzy tureckiej, wieczorem 2 sierpnia 1903 r. w okręgu manastyrskim (bitolskim) w Macedonii wybuchło — kie­ rowane przez WMOR — tzw. powstanie ilindeńskie, skierowane nie tylko przeciw władzy Turków, ale również przeciw rosnącym wpływom greckim w Macedonii. Niemal równocześnie we wschodniej Tracji wybuchło powstanie preobrażeńskie (w dniu 6 sierpnia10). Komitet Centralny WMOR deklarował: „Chwytamy za broń przeciw tyranii i bestialstwu, walczymy o wolność i ludzkie istnienie”. W konflikcie tym greccy mieszkańcy Macedonii stanęli po stronie Turków. Powstanie nie zostało wsparte przez armię bułgarską, gdyż była ona w 1903 r. zupełnie nie­ przygotowana do interwencji, ale już w roku następnym rozpoczęto całkowitą jej reorganizację. Największe walki powstania rozegrały się w okręgu manastyrskim (bitolskim) i rejonie demir-hisarskim. Powstańcom, których siły w kul­ minacyjnym momencie wyniosły 26 000 ludzi, udało się nawet powołać do życia tzw. Republikę Kruszewską, z główną siedzibą w miejscowości Kruszewo. Wprowadzo­ no tam własną administrację, podatki, milicję, a nawet pocztę. Walki ogarnęły większą część Macedonii. Armia turecka rzuciła przeciwko powstańcom aż 175 000 żoł­ nierzy. Odnotowano wiele początkowych sukcesów rebe­ 10 Powstanie ilindeńskie wzięło swą nazwę od prawosławnego święta kościelnego, uroczystości św. Eliasza (Sveti Ilija), przypadającego na dzień 2 sierpnia. Podobnie powstanie preobrażeńskie wywodzi swą nazwę od świętowanego w dniu 6 sierpnia Przemienienia Pańskiego (Preobrażenie

Gospodne).

liantów, jednak po ściągnięciu posiłków armia ottomańska przeszła do kontrakcji, która zakończyła się rozbiciem sił powstańców. W 203 potyczkach z wojskami tureckimi zginęło 885 powstańców, a represje dotknęły wielu innych, którym udało się przeżyć. Towarzyszyły temu akty prze­ mocy ze strony tureckiej, zwłaszcza band nieregularnych, wobec mieszkańców chrześcijańskich. Na terenach objętych powstaniem spalonych zostało przeszło 12 000 domów, 4700 mieszkańców zabitych, często w nieludzki wręcz sposób, 3000 kobiet zostało zgwałconych, a 71 000 miesz­ kańców pozostało bez dachu nad głową. Ponad 10 000 Macedończyków uciekło do Bułgarii, inni znaleźli schro­ nienie w Serbii, Chorwacji i dalej na północ, nawet w Słowenii. Po stłumieniu rebelii przez władze tureckie, z Grecji właściwej skierowano ochotnicze oddziały, zwane makedonomachi, które zwalczały partyzantkę słowiańską i wspierającą ją ludność cywilną w Macedonii. Z pewnością działania te nie wpłynęły w dobry sposób na późniejsze stosunki grecko-słowiańskie na terenie Macedonii. Upadek rebelii spowodował wzrost znaczenia organizacji serbskich i greckich na terenie Macedonii oraz znaczne osłabienie pozycji działaczy probułgarskich, z których bardzo wielu znalazło się na emigracji. Próbą rozwiązania skomplikowa­ nej sytuacji etnicznej w Macedonii była propozycja reform, wspólnie opracowana i przedstawiona przez Rosję i Austro-Węgry w październiku 1903 r. Nie osiągnięto jednak zamierzonych celów". W kwietniu 1904 r. Bułgaria nawią­ zała ściślejszą współpracę z dynastią serbską Karadżiordżiewiczów, która objęła tron w 1903 r. Pomimo upadku powstania w Macedonii, na terenie tej krainy działało nadal wiele grup partyzanckich nie tylko przeciwko Turkom, ale także przeciw grupom partyzanckim o innym składzie etnicznym. W 1907 r. na terenie Macedonii doliczono się 11

J. B o n a r e k . . . , Historia Grecji..., op.cit., s. 504-513.

110 aktywnych oddziałów bułgarskich, 80 greckich, 30 serb­ skich oraz 8 rumuńskich. W 1912 r. około 1/3 ludności Macedonii stanowili muzułmanie, wśród których, oprócz tureckich muzułmanów, była duża liczba uchodźców z Bo­ śni i z Albanii, przybyłych tam po aneksji Bośni przez Cesarstwo Austro-Węgierskie (1908 r.). Przed wybuchem I wojny bałkańskiej i już podczas jej trwania dochodziło często na terenie Macedonii do po­ gromów ludności różnych grup etnicznych, dokonywanych praktycznie przez wszystkie strony konfliktu. Zwłaszcza Turcy i paramilitarne oddziały muzułmańskie (tureckie i albańskie) odznaczyły się wielkim okrucieństwem. 11 grudnia 1911 r. w meczecie w mieście Iştip (Štip) została podłożona przez ekstremistów słowiańskich bomba. Jej wybuch spowodował zranienie wielu muzułmanów zebranych na modlitwie. Spowodowało to eksplozję wściek­ łości ludności tureckiej. W krwawej zemście zabito 25 Macedończyków, a 169 osób zostało zranionych. 1 sierpnia 1912 r. nastąpił kolejny zamach. Tym razem bombę, która zabiła 2 Macedończyków oraz 2 Turków, podłożono na bazarze w miejscowości Kočana. Represje, jakie nastąpiły po tym ataku, okazały się nadzwyczaj krwawe i wstrząsnęły międzynarodową opinią publiczną: zabitych zostało 150 chrześcijan, a 250 osób zostało rannych. Ta krwawa jatka stała się jednym z głównych pretekstów wcześniejszego przystąpienia do wojny Królestwa Czarnogóry. W między­ czasie dalszych 80 Macedończyków zostało zabitych w re­ jonie Manastiru. Masakry ludności cywilnej wszystkich grup etnicznych nie ustawały także podczas trwania I wojny bałkańskiej. Tylko w jednym z okręgów macedońskich zostało spalonych 100 wsi chrześcijańskich, zniszczonych ponad 8000 domów, a 60 000 osób pozostało bez dachu nad głową i bez środków do życia... Drugim poważnym źródłem problemów, wobec którego państwa bałkańskie nie potrafiły ustalić wspólnej polityki,

była Albania. Albańczycy w większości wyznawali religię muzułmańską oraz przyswoili sobie kulturę osmańską, zyskując w ciągu wieków panowania Turcji na Bałkanach pewne przywileje odnośnie do podatków oraz posiadania broni. Pretensje do terenów zamieszkanych przez Albańczyków zgłaszały trzy kraje: Serbia, Czarnogóra oraz Grecja. Grecy głosili uparcie tezę, że nie istnieje żaden odrębny naród albański, a Albańczycy to jedynie luźny związek plemion, bez wspólnoty pisma, języka i religii. W konsekwencji takiego stanowiska Grecy zgłaszali pre­ tensje do południowej Albanii, zamieszkiwanej przez dość liczną społeczność grecką. Ludność albańska za­ mieszkiwała także w zwartych skupiskach w całym Epirze, z Janiną włącznie, a także w mniejszym stopniu w Ma­ cedonii Egejskiej — terenach pod kontrolą turecką, które Grecja zamierzała oderwać od imperium i przyłączyć do swego terytorium. Najbardziej zainteresowana Albanią była Serbia, która dążyła do otworzenia sobie dojścia do morza właśnie na kierunku zachodnim oraz pragnęła odzyskania swych rdzennych ziem — rejonu Kosowo — które stały się pod panowaniem tureckim miejscem intensywnej kolonizacji albańskiej. Żaden z tych krajów nie brał jednak pod uwagę faktu, że ludność albańska również dążyła do uzyskania niepodległości i stworzenia swojego własnego kraju. Albańska rebelia trwała pra­ ktycznie nieprzerwanie od 1909 r. do 1912 r. Początkowo były to niewielkie próby buntu, wzniecane przez katolików albańskich na północy kraju, jednak szybko ruch ten rozszerzył się na wszystkie rejony zamieszkane przez Albańczyków. Podjęli oni walkę partyzancką, chcąc po­ zbyć się zwierzchności tureckiej i postulując autonomię ziem albańskich oraz przeprowadzenie reform administracyjno-społecznych. W latach 1910-1911 powstańcy byli wspierani i zaopatrywani w broń przez sąsiednią Czarnogórę króla Mikołaja I (Nikita I). W maju 1911 r.

komitet albański w mieście Vlora (Vlore), sprawujący rolę kierowniczą w ruchu narodowościowym, zażądał połącze­ nia okręgów Scutari, Janina, Kosowo i Manastir (Bitola), znajdujących się pod zwierzchnością turecką, w jedną autonomiczną Albanię. Aby przywrócić prestiż władzy centralnej, w czerwcu 1911 r. sułtan Muhammed V od­ wiedził Kosowo, lecz wizyta ta nie przyniosła spodziewa­ nych skutków, Turkom pozostało więc rozwiązanie siłowe. Na teren zbuntowanych okręgów skierowano dodatkowe siły wojskowe. Na wiosnę 1912 r., a dokładniej w kwietniu, wybuchło powstanie w Albanii. Stopniowo rozciągnęło się ono na cały kraj i na wszystkie warstwy społeczne. Jednocześnie na terenie Albanii doszło do buntu wśród wojsk stacjo­ nującego tam oraz w Macedonii tureckiego VI Korpusu Armii. Jednostki tego korpusu rozmieszczone były głównie w rejonach miejscowości Manastir (Bitola), Prilep, Dibra i Ochryda. Niemieccy obserwatorzy określili ten bunt wojskowy jako „bardzo poważny”, skierowany przeciwko władzy ruchu młodotureckiego i aktualnym autorytetom władzy12. W sierpniu 1912 r. 15 000 bojowników albańskich pod przywództwem Hasana Priština i Ismaila Kemala opanowało nawet chwilowo Skopje. Dążyli oni do utwo­ rzenia autonomicznej Albanii, do której pragnęli włączyć także Kosowo i macedoński wilajet Manastir (Bitola) — co oczywiście napotkałoby także na silną kontrakcję serbską. Powstanie albańskie zostało zduszone przez Turków z całą bezwzględnością, jednak ruch narodowowyzwoleń­ czy nie zanikł. Albańczycy widzieli niechętnie na swym terytorium obecność władzy tureckiej, jak też jakąkolwiek inną obcą władzę, wystąpili więc zbrojnie również przeciw Czarnogórcom i Serbom, gdy wojska tych państw zajęły 12

J. Lep siu s, Die Grosse Politik des Europäischen Kabinette Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und M.B.H., Berlin 1926, tom 33, s. 31, nr 12064. 1871-1914,

Geschichte

w trakcie trwania I wojny bałkańskiej terytorium zamiesz­ kane przez Albańczyków. Wydarzenia drugiej połowy roku 1912 zmusiły patriotów albańskich do radykalizacji i przyśpieszenia realizacji programu narodowego. Począt­ kowa radość ze zwycięstw państw Ligi Bałkańskiej w wojnie przeciwko Turcji szybko przerodziła się w nie­ zadowolenie, gdyż operujące na ziemiach albańskich wojska serbskie, czarnogórskie i greckie zachowywały się tam jak okupanci, nie przyjmując do wiadomości faktu istnienia albańskiego ruchu narodowego i przeciwstawiając się próbom ustanowienia niepodległej Albanii. Groźba rozbioru sprawiła, że w mieście Vlora (Vlore) 28 listopada 1912 r. Albania ogłosiła niepodległość (pod przewodnic­ twem Ismaila Kemala Beja), która została uznana oficjalnie przez wielkie mocarstwa w grudniu 1912 r. (pod naciskiem Austro-Węgier i Włoch), a następnie podczas rozmów pokojowych w Londynie, po zakończeniu działań wojen­ nych I wojny bałkańskiej. Został też utworzony rząd tymczasowy, kierowany przez Ismaila Kemala Beja. W maju 1913 r. została utworzona także Albańska Armia Narodowa (Ushtria Kombetar Shqiptar), dowodzona przez pułkownika Ali Shefqeti13. Przegrana Turcji w wojnie trypolitańskiej z Włochami (1911-1912) bez wątpienia przyśpieszyła formowanie się anty tureckiego sojuszu bałkańskiego. Rozmowy na ten temat rozpoczęły się w 1911 r. z inicjatywy rządu serb­ skiego. W kwietniu 1911 r. serbski premier Milanović zaproponował posłowi bułgarskiemu Toszewowi zawarcie porozumienia w sprawie „polubownego podziału stref wpływu w Macedonii”. Rząd bułgarski początkowo odniósł się bardzo niechętnie do propozycji serbskiej, jednak na skutek przebiegu wojny turecko-włoskiej oraz działań dyplomacji rosyjskiej zmienił zdanie i sam zwrócił się do 13 N. Th o m a s, D. B a b a c, Armies in the Balkans 1914-1918, seria: Men-at-Arms 356, Osprey Publishing, Oxford-New York 2001, s. 16.

Serbii z propozycją rozpoczęcia rozmów. W czasie jesiennych rokowań w 1911 r. car bułgarski Ferdynand przebywał w swoich węgierskich dobrach, dokąd dla otrzymania ostatecz­ nej decyzji w sprawie porozumienia z Serbią udał się premier rządu Bułgarii, Iwan Geszow (1849-1924). W drodze powrotnej Geszow miał przejechać przez Belgrad, aby prze­ prowadzić poufną rozmowę z Milanoviciem. Kiedy serbski minister oczekiwał na bułgarskiego kolegę, został zaskoczony wiadomością, że ten przejechał już przez stolicę Serbii. Okazało się jednak, że był to dyplomatyczny kruczek Geszowa, który, chcąc zachować całkowitą poufność rozmów, wysłał najpierw do Sofii pod własnym nazwiskiem jakiegoś Bułgara. Nazajutrz, zachowując ścisłe incognito, przybył na dworzec w Belgradzie sam Geszow. Milanović wszedł do wagonu premiera bułgarskiego i przejechał z nim kilka stacji. Geszow zakomunikował, że car Bułgarii zaaprobował porozumienie z Serbią. Następnie obaj ministrowie zajęli się wstępnym rozgraniczeniem interesów własnych krajów w Macedonii. Rząd rosyjski był bardzo zainteresowany utworzeniem bloku państw bałkańskich, gdyż dzięki powstaniu takiego sojuszu pod jego egidą powstałby jeszcze jeden front antyniemiecki — obok francuskiego i rosyjskiego — co z pewnością odciągnęłoby część wojsk austriackich i niemieckich z frontu wschodniego w ewentualnym ogólnoeuropejskim konflikcie zbrojnym. Ponadto utworzenie bloku państw bałkańskich odcinało Austro-Węgry i Niemcy od ich sojuszniczki, Turcji. W drugiej połowie listopada 1911 r. król Serbii i premier Milanović przebywali w Paryżu, gdzie doszli do przekonania, że także rząd francuski aprobuje projekt sojuszu serbsko-bułgarskiego14. Pierwsze oznaki poważnego zbliżenia między państwami bałkańskimi pojawiły się w styczniu 1912 r., gdy następcy tronów Grecji, Serbii i Czarnogóry udali się do Sofii, aby 14 W.M. C h w o s t o w, Historia dyplomacji 1871-1914, t. II, Książka i Wiedza, Warszawa 1973, s. 725-727.

wspólnie świętować dojście do pełnoletności księcia Borysa. Cztery państwa bałkańskie — Czarnogóra, Serbia, Bułgaria i Grecja — wykorzystując osłabienie Turcji, doszły w końcu do porozumienia w sprawie wspólnego wystąpienia zbroj­ nego. W gronie tym najbardziej sceptycznie nastawiona do wojny była Grecja, obawiająca się o los społeczności greckich żyjących w Azji Mniejszej, przystąpiła jednak do sojuszu i wojny w momencie, gdy pojawiła się realna groźba podziału Macedonii i Albanii bez jej udziału. Wojskowe zaangażowanie Grecji w I wojnie bałkańskiej było jednak stosunkowo niewielkie. Na wzrost napięcia pomiędzy Czarnogórą a Turcją duży wpływ miały zamachy dokonywane przeciw chrześcijań­ skim mieszkańcom europejskiej części terytorium imperium osmańskiego, zwłaszcza zaś masakra chrześcijan w miej­ scowości Beran oraz masakry serbskich mieszkańców w Albanii, dokonywane przez miejscowych szefów klanów albańskich. 13 marca 1912 r., po zaciętych targach, został podpisany sojusz serbsko-bułgarski15, który został uzupeł­ niony 11 maja 1912 r. przez tajną konwencję wojskową. Marcowy układ sojuszniczy przewidywał między innymi: Art. 1. Cesarstwo Bułgarskie i Królestwo Serbskie gwaran­ tują sobie wzajemnie niepodległość państwową i integralność swych terytoriów oraz zobowiązują się (...) przyjść sobie wzajemnie z pomocą wszystkimi swoimi siłami, gdyby jedno z nich zostało napadnięte przez jedno lub kilka państw. Art. 2. Obie układające się strony zobowiązują się również przyjść sobie wzajemnie z pomocą wszystkimi swoimi siłami, gdyby jakieś wielkie mocarstwo próbowało wcielić, okupować swoimi wojskami bądź też zająć, chociażby tylko przejściowo, jakąś część terytorium bałkańskiego 15 Teksty układów zawartych pomiędzy sojusznikami bałkańskimi można znaleźć w: J. R u b a c h a , A . M a l i n o w s k i , A. G i z a, Historia Bułgarii 1870—1915. Materiały źródłowe z komentarzami. Tom I: Polityka międzynarodowa, Wyd. Neriton, Warszawa 2006, s. 85-108.

znajdującego się obecnie pod władzą Turków, jeśli jedna z układających się stron uzna, że tego rodzaju akt godzi w jej żywotne interesy i stanowi casus belli. Traktat o sojuszu zawierał jedynie bardzo ogólne sfor­ mułowania, które nie dotyczyły najistotniejszych dla Buł­ garii kwestii, omawianych szczegółowo w trakcie prowa­ dzonych od jesieni 1911 r. rozmów, czyli wspólnych postanowień na temat stosunku do Turcji i do sprawy macedońskiej. Ustalenia te znalazły się dopiero w dołączo­ nym do dokumentu o układzie sojuszniczym tajnym aneksie. Ściśle tajny protokół wnosił do układu o przyjaźni i sojuszu szereg bardzo istotnych uzupełnień i zawierał prawdziwą istotę ukierunkowania polityki obu państw. Artykuł 1. tego tajnego protokołu dokładnie precyzował, przeciw komu układ jest skierowany i ustalał okoliczności, w jakich państwa bałkańskie mogłyby rozpocząć działania zbrojne przeciwko Turcji. Gdyby w Turcji doszło do wewnętrznych zamieszek, które mogłyby zagrażać państwowym i narodowym inte­ resom obu układających się stron albo jednej z nich, oraz gdyby w następstwie wewnętrznych bądź zewnętrznych trudności, w których może znaleźć się Turcja, stanęła sprawa status quo na Półwyspie Bałkańskim, ta z układa­ jących się stron, która nabierze pierwsza przekonania o konieczności działań wojennych, zwróci się z umotywo­ waną propozycją do drugiej strony, która z kolei zobowią­ zana będzie przystąpić natychmiast do wymiany poglądów, gdyby zaś nie zgadzała się ze swoją sojuszniczką — do udzielenia jej wyczerpującej odpowiedzi. Jeśli dojdzie do porozumienia w sprawie podjęcia działań, to należy o tym zawiadomić Rosję i, gdy nie wyrazi ona sprzeciwu, sojusz­ nicy podejmą działania zgodnie z niniejszym układem, kierując się we wszystkim uczuciem solidarności i prze­ strzegając wspólnych interesów. W przeciwnym przypadku, jeśli porozumienie nie zostanie osiągnięte, problem będzie

przedstawiony Rosji, której pogląd, jakikolwiek by był, będzie obowiązywać obie układające się strony. Jeśli Rosja nie będzie chciała wyrazić swojego poglądu i nie dojdzie do porozumienia między układającymi się stronami, a strona wypowiadająca się za zbrojną interwencją rozpocznie sama działania wojenne, druga strona zobowiązana jest zachować wobec swojej sojuszniczki przyjazną neutralność, przystąpić natychmiast do mobilizacji w rozmiarach przewidzianych przez konwencję wojskową i pomóc wszystkimi swoimi siłami sojuszniczce, gdyby jakieś trzecie państwo stanęło po stronie Turcji. Sens całego układu był zupełnie jasny i sprowadzał się do tego, że Bułgaria i Serbia gotowe były w dogodnym dla siebie momencie napaść na Turcję. Podstawą do wypowie­ dzenia wojny mogła stać się zarówno prowadzona w Ma­ cedonii akcja osmanizacyjna, nasilona szczególnie po przejęciu władzy przez „młodoturków” (1908 r.), jak i wy­ wołana tym faktem fala emigracji miejscowej ludności chrześcijańskiej, skierowana przede wszystkim do Bułgarii. Zapis o przyjęciu za podstawę wypowiedzenia wojny wewnętrznych wydarzeń w Turcji dawał także możliwość sprowokowania „odpowiednich” wydarzeń poprzez działa­ nie partyzantów czy też inne działania dywersyjne w euro­ pejskiej części państwa sułtana. Artykuł 2. tajnego protokołu zawierał warunki podziału przyszłej zdobyczy, ale pozostawiał wiele nieścisłości i wątpliwości odnośnie do podziału ziem Macedonii. Nie uzgodniono przede wszystkim zasad, na jakich miała się opierać wspólna administracja. Strona serbska nie zgodziła się na proponowaną przez Geszowa autonomię dla Mace­ donii. Mimo że ostatecznie taki zapis znalazł się w doku­ mencie, to jednak strona bułgarska zdawała sobie doskonale sprawę z tego, że Serbia nie przewiduje takiej ewentualno­ ści. Serbia natomiast wciąż obawiała się, że największa z państw chrześcijańskich na Bałkanach Bułgaria zechce

kiedyś wchłonąć całkowicie Macedonię, jak to zrobiła już z Rumelią Wschodnią. Najpoważniejszym błędem polityków bułgarskich i serbskich była ostateczna zgoda na podział Macedonii i Tracji bez uwzględnienia aspiracji i interesów narodowych innych państw, zwłaszcza Grecji. Pomimo że roszczenia greckie znane były obu stronom, nie zostały uwzględnione. Wynikało to z lekceważenia Grecji jako partnera w walce zbrojnej przeciw Turcji. Nie doceniono także siły powstańczego narodowościowego ruchu albańskie­ go. Ustalono, że po pokonaniu Turcji Serbia ma prawo do ziem Starej Serbii i sandžaku nowopazarskiego, a Bułgaria do obszaru Tracji Wschodniej, natomiast ziemie Macedonii pomiędzy Starą Płaniną, Rodopami i Jeziorem Ochrydzkim miały otrzymać autonomię w ramach Bułgarii. Gdyby zaś autonomia okazała się niemożliwa, wtedy Bułgaria miała otrzymać dwie trzecie ziem macedońskich z miastami Veles, Štip, Manastir (Bitola), Prilep i Ochryda. Natomiast ostatnia, trzecia część, z miastami Skopje, Kumanovo, Debar i Tetovo — miała stanowić tzw. strefę sporną pomiędzy Bułgarią i Serbią, który to obszar miał przypaść jednej ze stron lub mógłby być pomiędzy nie podzielony. O losach strefy spornej miał zadecydować arbitraż cara Rosji, Mikołaja II16. Artykuł 4. tegoż protokołu postanawiał, że wszelkie spory, które mogłyby wyniknąć na tle interpretacji i reali­ zacji jakiegokolwiek artykułu układu przymierza, tajnego załącznika i konwencji wojskowej (zawartej później), przedstawione zostaną Rosji do ostatecznego rozstrzyg­ nięcia. Rosja, sojuszniczka i protektorka obu państw, miała niebagatelne znaczenie w powstaniu przymierza (Sazonow mawiał o zawarciu przymierza: „Nie mogę powiedzieć, że [powstało ono] z inicjatywy rosyjskiej, lecz z pewnością pod jej wpływem i za jej zgodą”), dlatego też to ona została wyznaczona na ewentualnego arbitra w jakichkolwiek 16

A. G i z a , Bułgaria i problem macedoński..., op.cit., s. 184-185.

przyszłych sporach. O podpisaniu układu przymierza serbsko-bułgarskiego, ale nie o jego szczegółach, zostały poinformowane, oczywiście poza Rosją, rządy Francji i Wielkiej Brytanii, które niezwłocznie wyraziły swą całkowitą aprobatę. Rząd francuski wyraził także zgodę na udzielenie Bułgarii dużej pożyczki na cele militarne17. 12 maja 1912 r. układ sojuszniczy pomiędzy Bułgarią a Serbią został uzupełniony cztemastopunktową konwencją wojskową (zwaną także konwencją wojenną), która postana­ wiała, że — w przypadku wojny z Turcją lub Austro-Węgrami — Serbia wystawi armię liczącą 150 tysięcy żołnierzy, a Bułgaria zaś armię złożoną z 200 tysięcy ludzi (punkt 1. konwencji). Ustalono także, ile wojska każda ze stron wystawi na wypadek wojny z Rumunią (punkt 2.), która zachowywała bardzo niejasne stanowisko i związana była sojuszem z Austro-Węgrami. Konwencja wojskowa brała pod uwagę różne warianty wybuchu konfliktu wojskowego na Bałkanach i postanawiała szczegółowo, jak powinni zacho­ wać się sojusznicy w danej sytuacji (punkty 2.-6.). Ustalono kwestie dowodzenia (punkt 7.), użycia dwóch języków w dowodzeniu (punkt 8.) w wypadku wspólnych akcji, sprawę szpitali wojskowych i opieki nad rannymi żołnierzami (punkt 9.) oraz postanowiono, że przy każdym sztabie generalnym będzie delegat sojusznika (punkt 11.), a wszelkie operacje strategiczne będą ustalane wraz z sojusznikiem (punkt 12.). Porozumienie objęło także temat podziału zdobyczy wojennych (punkt 10.). Szefowie sztabów general­ nych mieli porozumieć się co do czasu mobilizacji i miejsc koncentracji wojsk po podpisaniu konwencji wojskowej (punkt 13.), która wchodziła w życie natychmiast po złożeniu pod nią podpisów delegacji obu krajów (punkt 14.)18. 17

W.M. C h w o s t o w , Historia dyplomacji..., op.cit., s. 728-729. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Armiata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Bytgarija i Turcija 1912-1913 god, Tom 1: Podgotowka na wojnata, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1937, s. 48-51. 18

27 września 1912 r. do Sofii przybył wysłannik serbskich sił zbrojnych, płk Pavlović, który z szefem sztabu bułgars­ kiego, gen. Ficzewem, ustalił szczegóły działań obu armii w przyszłym konflikcie. Rosyjski charge d’affaires w Buł­ garii, Ursunow, bardzo trafnie przewidział, że Bułgaria nie będzie czekać, aż układ sojuszniczy zostanie wykorzystany do obrony Serbii przed Austro-Węgrami, na czym jej najmniej zależało, lecz będzie starała się go jak najszybciej wykorzystać i przeforsować wojnę przeciwko Turcji. Pisał on: „Jutrzenka porozumienia bułgarsko-serbskiego nie jest jutrzenką pokoju. Porozumienie to zrodziło się z wojny i dla wojny”19. Równocześnie z rozmowami serbsko-bułgarskimi toczyły się także rokowania bułgarsko-greckie. Tym razem obeszło się bez udziału dyplomacji rosyjskiej, natomiast bardzo aktywnie pomagała w rozmowach dyplomacja brytyjska. W maju 1912 r. Grecja zaproponowała Bułgarii, aby — w razie napaści Turcji na jedno z dwóch państw — okazać sobie wzajemną pomoc wojskową, a także w przypadku naruszenia przez Turcję ich praw wynikają­ cych z układów międzynarodowych lub nawet z „pod­ stawowych norm prawa międzynarodowego”. Było to określenie tak niejasne, że w zasadzie pozwalało na nieograniczoną interpretację i całkowitą swobodę wyboru pretekstu do wojny. Oba rządy zobowiązały się do podjęcia działań zmierzających do zbliżenia pomiędzy obiema grupami etnicznymi w Macedonii i Tracji. Grecy liczyli na zaangażowanie Bułgarii w żywotną dla nich kwestię albańską, jednak Sofia podchodziła do tej sprawy całkowicie obojętnie, uważając ją za drugoplanową. 29 maja 1912 r. podpisane zostało przymierze grecko-bułgarskie, do którego dołączono 5 października konwencję wojskową, przewidu­ jącą rozmiar udziału wojskowego obu ze stron w przyszłej 19

W.M. C h w o s t o w , Historia dyplomacji..., op.cit., s. 731.

wojnie przeciwko Turcji20. Grecja na wypadek wojny zobowiązywała się wystawić armię liczącą 120 tysięcy żołnierzy, natomiast Bułgaria — 300-tysięczną armię, czyli już o 100 000 więcej, niż to było ustalone z Serbią. Armie miały zostać skoncentrowane na granicy nie później niż w ciągu 20 dni od ogłoszenia mobilizacji. Jednak w przy­ padku układu bułgarsko-greckiego, pomimo nacisków ze strony greckiej na dołączenie odpowiedniego artykułu, zupełnie zabrakło w nim porozumienia co do określenia przebiegu przyszłej linii wpływów, zwłaszcza w Macedonii. Miało to w przyszłości fatalne skutki w stosunkach dwu­ stronnych i przyczyniło się do swoistego wyścigu o opano­ wanie portu w Salonikach i południowej Macedonii21. 10 października 1912 r. strona grecka (minister Lambros Koromilas) przedstawiła rządowi bułgarskiemu propozycję porozumienia odnośnie do przyszłej granicy, aby nie doprowadzić do konfliktu po zakończeniu wojny, co „byłoby smutnym końcem obustronnej zgody”22. Car buł­ garski nie zgodził się jednak na rozgraniczenia terytorialne i podział Macedonii, uzasadniając swe stanowisko obawą przed zamachami na swe życie ze strony organizacji macedońskich w przypadku gdyby zgodził się oddać Grekom część Macedonii. Już podczas trwania I wojny bałkańskiej, po bitwie pod Kirkkilise, grecki minister spraw zagranicznych wieczorem 25 października ponownie wy­ stosował do rządu bułgarskiego memorandum o wytyczenie granicy roszczeń terytorialnych obu stron w Macedonii. Żądania greckie, które przewidywały włączenie do Grecji ziem macedońskich aż po rzekę Vardar, okazały się jednak nie do przyjęcia dla strony bułgarskiej i próby osiągnięcia 20 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Armiata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., tom I..., s. 57-59. 21 W.M. C h w o s t o w , Historia dyplomacji..., s. 734. 22 G. M a r k o w , Byłgarija w bałkanskija syjuz sresztu osmamkata imperija 1912-1913, Izdatelstwo Nauka i Izkustwo, Sofia 1989, s. 81.

kompromisu spełzły na niczym — tym bardziej że Bułgarzy nie otrzymali żadnego szczegółowego projektu na piśmie23. Ostatecznie Grecy przedstawili stronie bułgarskiej pisemny projekt rozgraniczenia stref wpływów i przebiegu przyszłej granicy w Macedonii. Granica ta miała zaczynać się na zachód od miejscowości Kavala, przebiegać przez góry Bozdag i Belasica, następnie przez Demirkapiya i Kruszewo miała osiągnąć Jezioro Ochrydzkie i biec dalej w stronę Morza Adriatyckiego do miejscowości Aviona. Grecy wspólnie z Serbami starali się ustanowić jak najkorzyst­ niejszą wspólną granicę w Macedonii, co oczywiście nie spodobało się w Sofii, obawiającej się marginalizacji i izolacji w sprawie ziem macedońskich. Rząd sofijski przy każdej nadarzającej się okazji przypominał, że w Macedonii „jest wielu Bułgarów, bardzo wielu Bułgarów”. Grecy natomiast utrzymywali, że po zajęciu Tracji Bułgaria będzie bardzo silna, co naruszyłoby równowagę w rejonie. 5 lis­ topada 1912 r. premier Bułgarii przesłał do swego greckiego kolegi Wenizelosa list, w którym proponował mu, aby ten porównał siły obu armii zaangażowane w wojnie i ofiary, które każda z nich poniosła podczas walk, co z pewnością pomoże mu „zrozumieć całą potworność proponowanego projektu i naszą kategoryczną odmowę przyjęcia go, nawet jako punktu wyjścia do zastanowienia się nad nim”. 7 listopada dodatkowo minister Hadżimiszew spotkał się osobiście z premierem Wenizelosem, aby przedstawić mu motywy odrzucenia przez stronę bułgarską greckiego planu przebiegu granicy24. Ostatnie porozumienia zawarte zostały — i to jedynie w formie ustnej, a nie na papierze — z Czarnogórą. Grecja zawarła z nią sojusz w końcu sierpnia 1912 r., ale rozmowy toczyły się już od pewnego czasu. Zbliżenie pomiędzy 23

A.

Giza,

K.

F i l i p o w , Wojny bałkańskie 1912-1913, Aspekty

polityczne i militarne, Białystok 2002, s. 55-56. 24

G. M a r k o w , Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s . 8 4 .

Bułgarią a Czarnogórą nastąpiło jeszcze w 1910 r., kiedy to bułgarski car Ferdynand odwiedził w Cetyniu czarnogór­ skiego króla Mikołaja I (Nikitę I) z okazji pięćdziesięcio­ lecia jego rządów. W czerwcu 1912 r. król Czarnogóry przedłożył rządowi bułgarskiemu deklarację, która obej­ mowała następujące propozycje: 1. Czarnogóra jest gotowa rozpocząć wojnę jako pierw­ sza, jeśli Bułgaria przystąpi do działań wojennych najpóź­ niej do 30 dni od daty wybuchu konfliktu; 2. Czarnogóra zgadza się na podjęcie rozmów z Serbią, Grecją oraz partyzantami albańskimi w celu podjęcia wspólnych działań; 3. Celem wojny ma być odjęcie Turcji wszystkich jej posiadłości europejskich oraz wyzwolenie chrześcijan; 4. Czarnogóra zobowiązuje się do wystawienia armii liczącej 40 000 żołnierzy; 5. Bułgaria udzieli Czarnogórze pożyczki na wydatki wojskowe w wysokości 2 250 000 lewów. „Pożyczka”, której miała udzielić Bułgaria, była dość kuriozalna: król czarnogórski, Mikołaj I, zażądał, w zamian za sojusz, pomocy finansowej przeznaczonej na utrzymanie armii, która miała być udzielana przez 3 miesiące. W ra­ mach tej pomocy każdy z żołnierzy czarnogórskich otrzy­ mywałby dziennie jeden złoty lew25. Do zawarcia przymierza bułgarsko-czamogórskiego do­ szło na przełomie sierpnia i września 1912 r. Układ wojskowy między tymi krajami zakładał, że oddziały armii czarnogórskiej króla Mikołaja I powinny rozpocząć działa­ nia zbrojne najpóźniej 28 września 1912 r. Bułgaria, ze swej strony, zobowiązała się włączyć do wojny najpóźniej do miesiąca od momentu wybuchu konfliktu zbrojnego oraz wnosiła znaczny wkład finansowy w utrzymanie armii 25

1885,

s. 63.

B. Di m i t r o w, Wojnite na Bytgarija za nacionalno obedinenie: 1915-1918, 1939-1945, Fondacija KOM, Sofia 2006,

1912-1913,

czarnogórskiej (ponad 3 miliony lewów). Rząd bułgarski oficjalnie przyjął porozumienie 28 września. Przymierze bułgarsko-czarnogórskie nie zostało oficjalnie zawarte w formie pisemnej ze względu na dość napięte stosunki panujące między dwiema panującymi dynastiami, serbską i czarnogórską — Bułgarzy po prostu postanowili nie zrażać do siebie Serbów. Serbia pierwotnie odmówiła przyjęcia podobnej propozycji czarnogórskiej, lecz ostatecz­ nie zgodziła się na nią 6 października i ratyfikowała porozumienie 15 października 1912 r. Jeśli chodzi o Grecję, to nie podpisała ona oficjalnego dokumentu zawarcia sojuszu ani z Serbią, ani też z Czarnogórą, pomimo że istniały rozmowy pomiędzy poszczególnymi krajami i wspól­ ne ustne ustalenia, natomiast na początku działań wojennych doszło do wymiany oficerów łącznikowych pomiędzy sztabami głównymi sojuszniczych armii, w celu koordynacji działań wojskowych przeciw wspólnemu wrogowi. Tak dobiegło końca formowanie Ligi Bałkańskiej26. Wszystkie porozumienia pomiędzy bałkańskimi państwami chrześcijańskimi zostały zawarte w ścisłej tajemnicy, za­ chowano dyskrecję nawet wobec rządów wielkich mo­ carstw, informując je ogólnikowo dopiero po pewnym czasie o zawartych sojuszach i to nie co do wszystkich ujętych w nich postanowień. Dopiero w lipcu 1912 r. zawarte układy zostały podane do wiadomości publicznej, w czasie gdy Grecja zawierała odpowiednie porozumienia z Czarnogórą. Oczywiście układy wojskowe pozostały nadal objęte całkowitą tajemnicą. Wielkie mocarstwa oraz kraje bałkańskie dostrzegały szansę na uniknięcie konfliktu zbrojnego w niezwłocznym 26

Hellenie Army General Staff. Army History Directorate, A History

of the Hellenie Army 182I-I997, Athens 1999, s. 105; J. L e p s i u s, Die Grosse Politik des Europäischen Kabinette 1871-1914, Deutsche Verlag­

sgesellschaft für Politik und Geschichte M.B.H., Berlin 1926, tom 33, s. 103-104, nr 12144.

wprowadzeniu przez Turcję szerokich reform i autonomii w Macedonii. Jednak jeszcze w sierpniu 1912 r. bułgarska rada koronna pod przewodnictwem cara Ferdynanda po­ wzięła decyzję, że jeśli Porta nie zgodzi się natychmiast na realizację art. 23. układu berlińskiego przewidującego autonomię Macedonii, należy rozpocząć przeciwko niej wojnę27. 17 września 1912 r. rosyjski minister spraw zagranicznych, Sazonow, pisał w liście wysłanym do Berlina: „Jest rzeczą całkowicie niezbędną dla Turcji, jeśli chce ona uniknąć poważniejszych komplikacji, aby bezzwłocznie wprowadziła w życie reformy, które na przyszłość zapew­ niłyby ludności chrześcijańskiej w Macedonii jej bez­ pieczeństwo osobiste i bezpieczeństwo jej własności, rów­ ność wobec prawa wszystkich elementów Macedonii, dając każdemu z nich proporcjonalną cześć w organizacji i za­ rządzaniu sprawami tego terytorium”28. 13 października 1912 r. Serbia, Bułgaria i Grecja wystosowały wspólną notę do rządu w Stambule, żądając w niej m. in. „administracyjnej autonomii dla europejskich prowincji Turcji, pod przywództwem gubernatorów chrześ­ cijańskich i wybieranych instytucji rządów prowincjalnych”. Sprawa reform w Macedonii była dość wygodnym pretekstem, gdyż właśnie na jesieni 1912 r. dyplomacja wielkich mocarstw znalazła się w ostrym konflikcie z Turcją, domagając się wykonania przez władze w Stam­ bule zobowiązań płynących z artykułu 23. traktatu berliń­ skiego — bardzo radykalnych reform w Macedonii, równoznacznych z jej prawie całkowitym wyzwoleniem spod władzy tureckiej. W ośmiu punktach przedstawionego przez Ligę Bałkańską programu reform zawarto również żądania organizacji miejscowej żandarmerii z pomocą 27

W.A.

Żebokrickij,

Bołgarija

nakanunie

bałkańskich

1912-1913 gg, Kijów 1960, s. 230. 28 J. L e p s i u s , Die Grosse Politik..., op.cit., s. 108, nr 12150.

vojn

państw neutralnych, takich jak Belgia i Szwajcaria29. Dawano rządowi tureckiemu 6 miesięcy na realizację postulatów. Władze imperium osmańskiego zdecydowanie negatywnie odpowiedziały na memorandum, odrzucając 14 października postulaty Ligi Bałkańskiej. W swej odpowiedzi stwierdziły, że są gotowe do podjęcia reform, lecz bez jakiejkolwiek obcej ingerencji w sprawy wewnęt­ rzne państwa. Stwierdzenie to stało się bezpośrednim pretekstem do wybuchu wojny. 16 października 1912 r. Turcja odwołała swych am­ basadorów w Sofii, Belgradzie i Atenach30. Wielkie mocar­ stwa starały się wpłynąć na państwa bałkańskie i po­ wstrzymać wybuch wojny, dlatego też zwróciły się z ofic­ jalną notą do rządów tych państw. Państwa Ligi Bałkańskiej odpowiedziały, że wystosowały do rządu tureckiego notę z żądaniem niezwłocznego wprowadzenia w życie reform administracyjnych, pod międzynarodową neutralną kuratelą, na okupowanych terenach europejskich, zwłaszcza w Ma­ cedonii, jednak propozycja ta została odrzucona. Przez pewien czas rząd austro-węgierski nosił się z zamiarem zagarnięcia sandžaku nowopazarskiego, gdyby na Bałkanach wybuchła wojna przeciwko Turcji. Miało to przeszkodzić Serbii w połączeniu się z Czarnogórą oraz ułatwić imperium habsburskiemu ingerencję w sprawy Albanii oraz Macedonii. Aneksją sandžaku, nie tak dawno 29 Żądania Ligi Bałkańskiej obejmowały: podział Macedonii na okręgi według składu etnicznego rejonów; nominowanie gubernatorów chrześ­ cijańskich w okręgach chrześcijańskich; równość reprezentacji grup etnicznych w Parlamencie tureckim; równość szkół, niezależnie od wyznania, do jakiego należą; dostęp chrześcijan do wszystkich wyższych urzędów w imperium ottomańskim; utworzenie rad prowincji przy każdym z gubernatorów; służba wojskowa chrześcijan pod dowództwem kadry chrześcijańskiej; utworzenie żandarmerii chrześcijańskiej, z pomocą Belgii lub Szwajcarii. 30 J. Le p s i u s, Die Grosse Politik..., op.cit., s. 31, nr 12064 i s. 206, nr 12267.

przecież opuszczonego przez Austriaków (w 1908 r.), stałaby się pewną prowokacją wymierzoną przeciwko Serbii, a ewentualna z nią wojna byłaby bardzo na rękę austriackim kołom wojskowym. Już jesienią 1906 r. au­ striacki gen. Conrad złożył na ręce cesarza Franciszka Józefa memorandum, w którym stwierdzał, że „przyszłość Monarchii leży na Bałkanach” i że „okupację Serbii i Czarnogóry trzeba przeprowadzić, aby, po pierwsze, Monarchia uzyskała decydujący głos w sprawach Bał­ kanów, i po drugie, nie dopuścić, żeby niepodległa Serbia stała się niebezpiecznym nieprzyjacielem i magnesem przyciągającym narody południowosłowiańskie, zamiesz­ kujące Monarchię”31. Plan ten został jednak dość szybko porzucony na skutek zdecydowanej postawy Włoch i Rosji, które uprzedziły, że nie będą tolerowały wkroczenia wojsk austriackich do sandżaku. W listopadzie 1912 r., już podczas trwania wojny, Austro-Węgry, zaniepokojone zwycięstwami Serbów oraz osiągnięciem przez nich dostępu do Adriatyku, prze­ prowadziły mobilizację znacznej części swojej armii i skoncentrowały swe siły główne na granicy serbskiej oraz w Galicji, przeciwko ewentualnej interwencji Rosji. Rosja nie pozostała bierna i przedłużyła służbę wojskową rocznika właśnie kończącego ją, jak również zarządziła częściową mobilizację. Niemcy wsparły imperium Habs­ burgów i obiecywały swą pomoc, podżegając do zbrojnego wystąpienia przeciw Serbii. 2 grudnia 1912 r. kanclerz niemiecki oświadczył publicznie w Reichstagu, że jeśli Austro-Węgry, broniąc swoich żywotnych interesów, staną się przedmiotem zagrażającej ich istnieniu napaści, to Niemcy, wierne swoim zobowiązaniom sojuszniczym, wystąpią po ich stronie i będą walczyć w obronie swej własnej pozycji. Jednak w interwencji austro-węgierskiej 31

V. D e d i j e r , Sarajewo 1914, tom I, s. 232.

przeciwko Serbii przeszkodziła sytuacja wewnętrzna w państwie Habsburgów, jak również zdecydowana inter­ wencja Anglii (lord Grey przestrzegł, że Wielka Brytania nie pozostanie neutralna wobec konfliktu w Europie) oraz bardzo dwuznaczna postawa Włoch. 19 września 1912 r. Czarnogóra przystąpiła do mobiliza­ cji generalnej. Król Mikołaj I miał ponoć wypowiedzieć wtedy te słowa: „Kroczymy ku samobójstwu”32. 23 września 1912 r. służby tureckie w Salonikach i Skopje zatrzymały 20 wagonów sprzętu wojskowego dostarczonego przez Francję dla krajów Ligi Bałkańskiej, co spowodowało wzrost napięcia pomiędzy nimi a Turcją. Kilka dni później, 30 września, Bułgaria wraz z pozostałymi sojusznikami ogłosiła mobilizację generalną. W stolicy Bułgarii rozkaz nr 5, nakazujący rozpoczęcie mobilizacji generalnej, został przesłany w zaszyfrowanej depeszy do sofijskiej centrali telegraficzno-telefonicznej około godz. 13.00. Po południu, o godz. 16.00, na ulicach miasta rozległ się przenikliwy dźwięk werbli, ogłaszający początek mobilizacji. Michaił Sarafow, ambasador bułgarski w Istambule, wspomina w swoim pamiętniku: „30 września 1912 r. O godz. 3.30 otrzymałem telegram z Sofii, w którym informują mnie, że został wydany rozkaz mobilizacji armii i że w tym samym dniu także Serbia ogłosiła mobilizację swych wojsk, a Grecja — armii i floty. Przyczyna: ogłoszenie przez Turcję generalnej mobilizacji oraz trwożne wieści znad granicy, zapowiadające rozpo­ częcie świętej wojny”. Reakcje dyplomatów na bułgarską mobilizację były bardzo różne, lecz z reguły nie ukrywano zaskoczenia. Margraf Pallavicini, ambasador Austro-Węgier w stolicy Turcji, twierdził, że wielkie mocarstwa powinny pozostawić mniejszym państwom wolną rękę, aby rozpoczęły wojnę, 32

J. Lep s i u s , Die Grosse Politik..., op.cit., s. 110, nr 12152.

„sparzyły się” i nie czyniły powtórnie podobnego głupstwa. Uważał on, że wojna jest nieunikniona, gdyż jest prowoko­ wana ze strony bułgarskiej, a sojusz państw bałkańskich nie będzie długotrwały33. Podobne stanowisko zajmował niemiecki cesarz Wilhelm, twierdząc, że kwestia Bałkanów musi zostać rozstrzygnięta krwią i stalą. Jeśli Liga Bałkań­ ska zwycięży, okaże swoją wartość i wtedy automatycznie wyniknie potrzeba udzielenia jej rekompensaty terytorialnej; jeżeli natomiast zostanie pokonana, wtedy państwa wcho­ dzące w jej skład staną się małe i niewiele znaczące, a wszystkie ich roszczenia terytorialne nie będą już aktualne i przejdą do historii. Na wieść o mobilizacji Bułgarzy mieszkający w Rosji, zwłaszcza oficerowie służący w armii rosyjskiej, poprosili o bezterminowe urlopy i o zgodę na wyjazd do ojczyzny. Przybyło wtedy do Bułgarii wielu oficerów z Nikołajewskiej Akademii Wojskowej w Petersburgu, a wśród nich generałowie Benderew i Sawów. Generał Anastas Benderew (1859-1946) dowodził w armii carskiej brygadą w składzie 1. Dywizji Kozackiej. Generał Sawów po przyjeździe do Bułgarii został zastępcą głównodowo­ dzącego armią bułgarską34. Dzień później, 1 października, generalną mobilizację armii rozpoczęła także Turcja. Wojna była już nieunikniona. Czarnogóra rozpoczęła działania zbrojne przeciw Turcji już 8 października 1912 r., natomiast pozostałe państwa Ligi Bałkańskiej wypowiedziały wojnę Turcji 18 paź­ dziernika 1912 r. i rozpoczęły działania wojskowe. W tym samym czasie w szwajcarskim mieście Lozanna przed­ stawiciele imperium ottomańskiego i Włoch podpisali 18 października 1912 r. wstępny dokument pokojowy, 33

C. W e 1 i c z k o w a, Pośledni dni predi obiawiawaneto na bałkans-

kata wojna. Iz diplomaticzeskija dnewnik na M. Sarafow, 14 IX—4 X 1912 g., Carigrad, [w:] „Woennoistoriczeski Sbornik” 3 (2006) 53. 34

A. G i z a , Bułgaria i problem macedoński..., op.cit., s. 187.

nazywany także układem z Ouchy (od nazwy zamku, gdzie dokument został podpisany), kończący trwającą od roku wojnę35. W ten sposób państwo sułtana otrzymywało wolną rękę do podjęcia bardziej zdecydowanych działań na Bałkanach. „New York Times” z 16 października 1912 r. trafnie oceniał sytuację, pisząc: „Włoska flota zostanie wycofana z Morza Egejskiego, a oddziały tureckie z Libii. Turcja ma teraz wolną rękę na Bałkanach”. Turcja do końca nie wierzyła w możliwość wybuchu wojny z Bułgarią, a jeszcze mniej w jednoczesną wojnę z koalicją aż czterech państw bałkańskich. W Istambule nawet po ogłoszeniu przez Bułgarię generalnej mobiliza­ cji uważano, że jest to jedynie krok zastraszający. Na wieść o wybuchu wrogich działań wojennych wśród dowódców tureckich zapanowało niedowierzanie i stwier­ dzenie: „To jest blef!”36. Mobilizacja generalna, ogło­ szona przez rząd w Istambule dnia 1 października, była mocno spóźniona. Z uwagi na rozproszenie na wielkim obszarze jednostek armii tureckiej, biorących wcześniej udział w wojnie przeciw Italii, oraz ze względu na długi czas niezbędny na zmobilizowanie rezerwistów i prze­ rzucenie ich na europejski teren przyszłych działań wojennych, armia turecka nie była gotowa do podjęcia działań ofensywnych w dniu wybuchu wojny przeciw koalicji państw bałkańskich. Mobilizację generalną armii ottomańskiej społeczeństwo kraju przyjęło bardzo spokojnie. Uważano ogólnie, że jest 35

Na podstawie dokumentu pokojowego Turcja zrzekała się zwierzch­ nictwa nad Libią, a Italia rezygnowała z oficjalnego dokumentu aneksji tego terytorium, co jednak nie przeszkodziło jej w utworzeniu z Libii swojej kolonii. Ponadto Italia zobowiązywała się opuścić w niedługim czasie wyspy archipelagu Dodekanez, czego ostatecznie jednak nie uczyniła, a wojska tureckie powinny zostać ewakuowane — z oficjalnymi honorami wojskowymi — z Libii. 36 Gen. I z z e d - F u a d P a s h a , Paroles de vaincu. Apres le desastre — avant la revanche, Librairie Chapelot, Paris 1913, s. 33-34.

to straszak, mający powstrzymać wygórowane ambicje bałkańskich krajów chrześcijańskich, który w zupełności wystarczy do tego, aby uniknąć wybuchu wojny. W Istam­ bule dzienniki podkreślały, że od 1903 r. Turcja cały czas jest zaangażowana w konflikt z państwami bałkańskimi, zwłaszcza w Macedonii. Podkreślano jednak także, że tym razem problem posiadłości tureckich w Europie zostanie rozwiązany raz na zawsze, a wynikiem aktualnego konfliktu będzie bądź to trwały pokój, bądź też całkowita ruina rządów tureckich na kontynencie europejskim. Stwierdzenia te okazały się nader prorocze...

II. ARMIE PRZECIWNIKÓW. PLANY WOJSKOWE W PRZEDEDNIU WYBUCHU I WOJNY BAŁKAŃSKIEJ

Podczas I wojny bałkańskiej istniały dwa główne teatry działań wojennych: jeden w Tracji, drugi zaś obejmował teren Macedonii. Największy wysiłek zbrojny walczące strony poniosły na froncie trackim, na którym działały armie bułgarskie, wsparte następnie przez oddziały serbskie, mające przeciw sobie główne siły armii tureckiej, wspierane stopniowo przez napływające z Azji świeże posiłki. Na terenie Tracji znajdowała się główna twierdza turecka — Adrianopol (Odrin — dzisiejsze Edime), która wraz z drugą, w Kirkkilise (bułg. Łozengrad), blokowała drogę do stolicy imperium — Stambułu. Polowe jednostki tureckie walczące w Macedonii mogły także liczyć na wsparcie kilku twierdz, w oparciu o które mogły rozwinąć działania wojenne: twierdza Janina znajdowała się w Epirze, Scutari (Skadar, Szkodra) w Albanii oraz Skopje i Manastir (Bitola) w Macedonii. Przewaga państw bałkańskich nad armią turecką polegała na kilku niezmiernie ważnych czynnikach. Przede wszyst­ kim armie bułgarska, serbska i grecka były świeżo zreor­ ganizowane, wprowadziły najnowsze metody szkolenia wojsk w oparciu o pomoc misji wojskowych państw zachodnich (Francja, Wielka Brytania) i Rosji, a oddziały

zostały przezbrojone w nowoczesny sprzęt, podczas gdy armia turecka była dopiero w trakcie reorganizacji, jeszcze nie w pełni zakończonej (pomoc niemieckiej misji woj­ skowej). Wysoki poziom prezentowało również szkolenie taktyczne i dyscyplina, zwłaszcza w armii bułgarskiej. Armie poszczególnych krajów Ligi Bałkańskiej były przy­ gotowywane do działań w warunkach miejscowych, do walki w górach, w nocy i w trudnych warunkach klimatycz­ nych, podczas gdy wiele jednostek armii tureckiej po­ chodziło spoza Bałkanów, co później wpłynęło niebagatel­ nie na ich wytrzymałość na trudy walk. Kadra oficerska aliantów była bardzo dobrze wyszkolona i przygotowana do prowadzenia działań wojennych według najnowocześ­ niejszych metod walki. Wielu oficerów szkoliło się na zagranicznych uczelniach wojskowych, wielu uczestniczyło także w walkach na różnych frontach świata, np. w wojnie rosyjsko-japońskiej 1905 r., lub też w działaniach par­ tyzanckich w Macedonii. Niezmiernie ważnym czynnikiem było także niezwykle wysokie morale panujące w armiach aliantów, którzy traktowali rozpoczynającą się wojnę jako walkę o uwolnienie spod okupacji tureckiej swych braci, co często faktycznie odpowiadało prawdzie, gdyż tak w armii bułgarskiej, jak i serbskiej wiele oddziałów utworzonych zostało z emigrantów macedońskich i z ochotników z tere­ nów stopniowo zajmowanych w trakcie wojny; rodziny tych żołnierzy często jeszcze znajdowały się pod panowa­ niem tureckim. Wszystkie armie państw chrześcijańskich wspierane były także przez miejscowe oddziały partyzanckie (czety), które niejednokrotnie dawały się mocno we znaki tureckim służbom tyłowym. Jednostki chrześcijańskich armii bałkańskich składały się z chłopów, w przeważającej mierze niepiśmiennych, którzy jednak posiadali dużą motywację ze względu na dotykającą ich od Turków indoktrynację naro­ dowościową. Od innych armii europejskich i od wojska tureckiego odróżniało je także to, że armie Ligi Bałkańskiej

były jednorodne pod względem narodowościowym i nie było w nich żadnych mniejszości narodowościowych, takich jak Cyganie czy współobywatele wyznania muzułmańskiego. Podczas szkolenia poborowych wcielano im ducha patriotyzmu i umiłowania własnej ojczyzny, co było o tyle łatwiejsze, że państwa te przecież od nie tak dawna wyzwoliły się spod panowania tureckiego, a ich mieszkańcy zdawali sobie sprawę z odzyskanej wolności, cenili ją i pałali chęcią wyrzucenia z Bałkanów swego niedawnego ciemiężyciela. Poczuciu narodowej dumy bardzo często jednak towarzyszył szowinizm. Oficerowie w trakcie szkolenia wojskowego odwoływali się do chlubnej przeszłości i przypominali szeregowym minioną chwałę wojskową. W Bułgarii odwoływano się do średnio­ wiecznej potęgi kraju za panowania cara Symeona (893-927), Grecy przywoływali na pamięć imperatora Bazylego II, zwanego Bułgarobójcą (976-1025), a Serbowie i Czamogórcy przypominali o tragicznym, lecz pełnym chwały boju przeciw Turkom na Kosowym Polu (Kosowo Polje) oraz epopeję Stefana Duszana (1331-1355). ARMIA KRÓLESTWA BUŁGARII

Największe aspiracje do walki o spadek po słabnącej Turcji wykazywali Bułgarzy. Dążenia te znalazły wyraz we wciąż rosnących wydatkach na reorganizację armii. W la­ tach 1908-1911 osiągnęły one niebywały dotąd pułap 178 900 000 lewów. W listopadzie 1910 r. Zgromadzenie Narodowe przyjęło ustawę o podatku wojskowym, która między innymi stanowiła, że muzułmanie, notabene zwol­ nieni od służby wojskowej w armii bułgarskiej, musieli płacić rocznie 20 lewów na cele wojskowe. Podjęte przez rząd kroki pozwoliły przeprowadzić gruntowną przebudowę armii. W 1910 r. amerykański attache wojskowy w Paryżu, mjr T. Bentley Mott, tak pisał o armii bułgarskiej po odbyciu swej podróży po Bałkanach:

„Armia Bułgarii jest uznawana w europejskich kręgach wojskowych za mającą nadzwyczajną wartość. Jest nie­ wielka, dobrze wyszkolona i uzbrojona w najnowocze­ śniejszą broń, wybraną spośród najlepszych konstrukcji w Europie”1. Praktycznie aż do roku 1905 styl szkolenia i doktryna wojskowa armii bułgarskiej naśladowały wzorce pochodzące z armii carskiej Rosji, chociaż pierwsze próby wprowadze­ nia nowych regulaminów służby i szkolenia, opartych na tych praktykowanych w armiach zachodnioeuropejskich, rozpoczęły się już w latach 90. XIX w.2 Dopiero po doświadczeniach wojny rosyjsko-japońskiej, która obnażyła braki i błędy armii carskiej, w Bułgarii przyjęto ostatecznie wzorce zachodnioeuropejskie, opierając strukturę armii i doktrynę na przykładzie armii francuskiej. W modernizacji i restrukturyzacji armii wzięła czynny udział francuska misja wojskowa. Z pewnością na poziom jakości armii miało także wpływ dobrze rozwinięte szkolnictwo woj­ skowe. Pierwsza szkoła wojskowa w Bułgarii powstała już w 1878 r.3. Wielu oficerów armii bułgarskiej przeszło edukację także na zagranicznych uczelniach wojskowych, zwłaszcza w Rosji i we Francji. W czasie pokoju armia bułgarska liczyła 61 967 bardzo dobrze wyszkolonych żołnierzy, w tym 2891 oficerów, jednak po mobilizacji szybko mogła osiągnąć stan ponad 350 000 ludzi. Terytorium kraju było podzielone na 3 in­ spektoraty odpowiedzialne za mobilizację, z siedzibami w Sofii, Plowdiw i Ruse, które w wypadku wojny stawały się sztabami trzech armii polowych. Każdy z inspektoratów 1

R.C. H a l l , The Balkan Wars 1912-1913: Prelüde to the First World

War, seria Warfare and History, Routledge, London-New York 2000, s. 16. 2

T. P e t r o w, Naczalo na modernizacjata w bylgarskata armia

(1886-1903 g.), [w:] Woennoistoriczeski Sbomik 4 (2004) 21. 3 M. Z1 a t e w, 125 godini ot pyrwija wypusk na woennoto ucziliszte, w: Woennoistoriczeski Sbomik 4 (2004) 31-33.

odpowiedzialny był za mobilizację i organizację trzech dywizji piechoty, zapewnienie im zaopatrzenia i uzbrojenia. Oprócz wyżej wymienionych istniał także oddzielny in­ spektorat kawalerii, odpowiedzialny za formowanie trzech brygad kawalerii oraz brygady kawalerii gwardii. Bezpo­ średnio podporządkowane Sztabowi Głównemu były bata­ liony inżynieryjne oraz bataliony łączności. Mobilizacja w Bułgarii została ogłoszona 30 września 1912 r. i już po dwóch dniach okazało się, że plan mobilizacyjny został wypełniony w 220% (!). Na wieść o zbliżającej się wojnie przeciwko Turcji przybyło wielu ochotników spośród emigracji bułgarskiej, zwłaszcza z Kanady, USA i Rosji4. Armia bułgarska była jednorodna pod względem narodowościowym, gdyż mniejszości narodowe, takie jak Turcy czy Cyganie, nie były powoływane pod broń. Jedyny wyjątek stanowiły jednostki ochotnicze, do których mogli zaciągać się nie-muzułmanie praktycznie z całego świata. Po zakończeniu mobilizacji armia bułgarska liczyła 10 bardzo silnych dywizji piechoty (w późniejszym czasie sformowano jedenastą dywizję), 1 dywizję kawalerii, 1 sa­ modzielną brygadę kawalerii, 12 batalionów piechoty ochotniczej (tzw. opołczenije — „pospolite ruszenie”), 720 dział. Podczas trwania I wojny bałkańskiej Bułgaria zmo­ bilizowała ogółem 720 211 ludzi, w tym w jednostkach frontowych: 6757 oficerów, 592 336 podoficerów i żoł­ nierzy, 84 862 konie i muły, 334 435 karabinów, 5570 szabli oraz 1116 dział5. Dywizje piechoty, każda składająca się z trzech brygad (24 bataliony piechoty, 4 sekcje ciężkich karabinów maszynowych Maxim kal. 8 mm, 4

1885.

B. D i m i t r o w , 1912-1913,

Woinite na Bylgarija za nacionalno obedinenie: 1915-1918, 1939-1945, Fondacija KOM, Sofia 2006,

s. 70-71. 5 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., tom I: Priczinite ipodgotowkata na wojnata i woennite dejstwia do 21-i junij, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1941, s. 157.

każda licząca 4 sztuki, 2 pułki artylerii, pułk kawalerii i batalion inżynieryjny), były niezwykle silne jak na ówcześnie panujące standardy europejskie —jedna dywizja piechoty w pełnej sile mogła liczyć nawet ponad 30 000 żołnierzy, a więc tyle, ile jeden turecki korpus armijny nowego wzoru (!). Podczas gdy inne armie dążyły do zmniejszenia liczebności dywizji, co miało czynić je bardziej mobilnymi, w armii bułgarskiej postawiono na siłę pojedynczej dywizji piechoty, co miało czynić ją bardziej niezależną w operowaniu na placu boju i miało dać jej przewagę nad przeciwnikiem. Bułgarskie dywizje piechoty posiadały następujące nazwy. 1. DP „Sofia”, 2. DP „Trakia”, 3. DP „Bałkan”, 4. DP „Presław”, 5. DP „Dunaw”, 6. DP „Bdin”, 7. DP „Riła”, 8. DP „Tundża”, 9. DP „Plewen”, 10. Zbiorcza DP oraz sformowana później 11. DP. Armia Bułgarii posiadała także nowatorskie lotnictwo wojskowe, które wzięło aktywny udział w działaniach wojennych. Całość sił zbrojnych Bułgarii podzielona została na trzy armie połowę, samodzielną grupę operacyjną w Rodopach, samodzielną grupę kawalerii oraz jedną samodzielną dywizję piechoty (7. DP „Riła”), która wal­ czyła początkowo w Macedonii, podporządkowana 2. Armii serbskiej, a następnie — w listopadzie 1912 r. — została przetransportowana drogą morską, z pomocą floty greckiej, do wschodniej Tracji i weszła w skład nowo powołanej (styczeń 1913 r.) 4. Armii bułgarskiej. Rozkazem nr 271 z 1899 r. wprowadzono w armii bułgarskiej nowe mundury, które z niewielkimi zmianami były noszone do lat 20. XX wieku. Piechota bułgarska, idąc za przykładem armii brytyjskiej6, otrzymała ostatecznie 6 Brytyjczycy po raz pierwszy ubrali w mundury o kolorach ochronnych swych żołnierzy służących w Indiach już w połowie XIX w. Jednak na większą skalę zmieniono czerwone kurtki piechoty na koior khaki dopiero podczas trwania II wojny burskiej (1899-1902). Za Brytyjczykami poszły wkrótce w ślad inne armie europejskie.

w 1908 r. jednolite mundury w kolorach ochronnych, które miały zmniejszyć straty na polu walki. Uzbrojona została w nowoczesne karabiny systemu Mannlicher mod. 1903, kalibru 6,5 mm, z krótkimi bagnetami. Szczyciła się ona doskonałym przygotowaniem do walki na bagnety oraz świetnym wyszkoleniem w działaniach nocnych. Współ­ działanie jednostek różnych rodzajów broni ćwiczono w czasie pokoju podczas wspólnych, dość częstych manew­ rów. Poszczególne dywizje piechoty posiadały pułki artylerii polowej, każdy liczący 9 baterii po 4 szybkostrzelne działa Schneider-Creusot kal. 75 mm. Oprócz tego artyleria armii bułgarskiej posiadała w swym uzbrojeniu 54 baterie po 6 dział kal. 87 mm starszego typu, niemieckiego systemu Kruppa, oraz 24 baterie po 6 dział innych, starszych typów. Wykorzystując doświadczenia wojny japońsko-rosyjskiej z 1905 r., w wyszkoleniu artylerzystów kładziono szcze­ gólny nacisk na bezpośrednie wsparcie własnej piechoty oraz niszczenie piechoty wroga, z drugiej jednak strony nie zaniedbano szkolenia w ostrzeliwaniu umocnień, prze­ widując długotrwałe walki o twierdze tureckie na kon­ tynencie europejskim. Oprócz armii regularnej do służby powoływano także obronę terytorialną, składającą się z dwóch grup mężczyzn (tzw. ban): pierwsza grupa obejmowała mężczyzn w wieku od 41 do 43 lat (pyrwi ban) i liczyła 52 752 ludzi, druga zaś — w wieku od 44 do 46 lat (wtori ban) i liczyła 17 270 ludzi. Mogli być oni użyci do służby zaopatrzeniowej, do prac na tyłach wojsk oraz do patrolowania terytorium i służby wartowniczej7. Plan bułgarski przewidywał pokonanie armii tureckich znajdujących się w Tracji oraz energiczny marsz w kierunku stolicy imperium osmańskiego, co miało doprowadzić do szybkiego zawarcia pokoju i uzyskania korzystnych zmian terytorialnych. Bułgarski Sztab Główny, biorąc pod uwagę 1

EJ. E r i c k s o n, Defeat in detail. The Ottoman Army in the Balkans,

1912-1913, Praeger, Westport (Connecticut)-London 2003, s. 67-68.

geograficzne ukształtowanie przyszłego pola walki, uznał, że jakiekolwiek zdobycze terytorialne w Macedonii będą możliwe jedynie od strony Tracji, dlatego też zamierzał najpierw pokonać główną armię wroga we wschodniej Tracji, zająć tereny nad Morzem Egejskim i jedynie po dokonaniu tego — uderzyć większymi siłami na Macedonię. Do działań na froncie trackim Bułgaria wystawiła aż trzy potężne armie. 1. Armią bułgarską, liczącą 79 370 żołnierzy, dowodził gen. Wasił Kutinczew (1868-1941). W skład 2. Armii bułgarskiej, dowodzonej przez gen. Nikołę Iwa­ nowa (1861-1940) i mającej za zadanie okrążenie tureckiej twierdzy w Adrianopolu, wchodziło 122 748 ludzi. 3. Armia bułgarska, która nadeszła znad granicy rumuńskiej niedostrzeżona przez turecki wywiad i w największej tajemnicy zajęła pozycje z tyłu frontu, za dywizją kawalerii, na skrzydle 1. Armii, dowodzona była przez gen. Radko Dimitriewa (1859-1918) i liczyła 94 884 żołnierzy. Otrzy­ mała ona niesłychanie ważne zadanie niespodziewanego obejścia tureckiej obrony przygotowanej wokół twierdzy w Kirkkilise (bułg. Łozengrad, obecnie tur. KIrklareli) i flankowego uderzenia na oddziały tureckie, frontalnie naciskane przez 1. Armię. Oprócz tych trzech armii zgrupowanych we wschodniej Tracji armia bułgarska posiadała 48 523 żołnierzy w Ma­ cedonii oraz 33 180 żołnierzy i ponad 14 tysięcy ochot­ ników (opołczenije), walczących w Rodopach. Ochotnicy, którzy masowo zgłaszali się do dowództwa bułgarskiego, utworzyli — oprócz czet partyzanckich — tzw. Legion Macedońsko-Adrianopolski, zwany również Macedońsko-Trackim Korpusem Ochotniczym, składający się począt­ kowo z 6 batalionów, gotowych do działania już pomiędzy 1 a 2 października 1912 r., następnie zaś został poszerzony w bardzo krótkim czasie aż do 12 batalionów, noszących kolejne numery i nazwy pochodzące od rejonu, spośród którego rekrutowali się ich członkowie (1. — „Debyr”,

2. — „Skopje”, 3. — „Sołun”, 4. — „Bitola”, 5. — „Odrin”, 6. — „Ochryda”, 7. — „Kumanowo”, 8. — „Kostur”, 9. — „Welesz”, 10. — „Prilep”, 11. — „Siara”, 12. — „Łozengrad”), liczących łącznie 14 670 ludzi. W 1913 r., już po zerwaniu zawieszenia broni, sformowano dalsze 3 bataliony ochotnicze (13. — „Kukusz”, 14. — „Woden”, 15. — „Szipka”). Bataliony ochotnicze sformowano na­ stępnie w dwie dywizje, wchodzące w skład korpusu. Tenże Macedońsko-Tracki Korpus Ochotniczy wziął udział w walkach w Rodopach, w okolicy Salonik, następnie we wschodniej Tracji oraz na półwyspie Gallipoli. Zdecydo­ wana większość ochotników była narodowości bułgarskiej i pochodziła z terenów Macedonii oraz Tracji, chociaż dużą grupę stanowili także przedstawiciele innych nacji (np. Ormianie i Wołosi). 8 października 1912 r. szef bułgarskiego Sztabu Generalnego, gen. Ficzew, wyznaczył kierownictwo Korpusu Ochotniczego. Dowódcą został gen. Nikoła Genew, jego asystentem — ppłk Aleksander Protogerow, a szefem sztabu — mjr P. Darwingow. Na terenie Macedonii i Tracji działały także czety (od słowa „četa” — „hufiec”) partyzanckie, również podporządkowane dowództwu Korpusu Ochotniczego. W październiku 1912 r. Bułgarzy przerzucili na teren Macedonii 50 czet partyzanckich8, które otrzymały rozkaz atakowania zaplecza przeciwnika. Dołączyły one do już wcześniej tam działających, podlegających przeważnie działaczowi niepodległościowemu Jane Iwanowowi Sandanskiemu (1872-1915)9. Szczególne zasługi w organizo­ waniu macedońskich oddziałów ochotniczych położyli działacze WMOR: Todor Aleksandrów, Aleksander Proto8 Spis oddziałów partyzanckich można znaleźć w: J. R u b a c h a , A . M a l i n o w s k i , Historia Bułgarii 1870-1915. Materiały źródłowe z ko­ mentarzami. Tom II: Kwestia macedońska, Wyd. Neriton, Warszawa 2007, s. 104-106. 9 A. Gi za, Bułgaria i problem macedoński..., op.cit., s. 196.

gerow, Matów oraz Lazarów. Należy także wspomnieć o fakcie, że oprócz licznych macedońskich oddziałów partyzanckich i ochotniczych, bezpośrednio do armii buł­ garskiej zostało włączonych 30 000 Macedończyków. W I wojnie bałkańskiej nie zabrakło również ochotników polskich; wśród nich byli m.in. Tadeusz Czerwiński i Jerzy Latalski. Podczas trwania I wojny bałkańskiej Bułgaria zmobilizowała 720 211 żołnierzy spośród 1 914 160 ogółu mężczyzn w kraju (w 1912 r. ludność Bułgarii liczyła 4 432 427 mieszkańców). W przypadku nieudanej ofensywy i ewentualnej prze­ granej na polu bitwy rząd sofijski planował zwrócenie się do wielkich mocarstw, zwłaszcza do Rosji, z prośbą o mediację i wywarcie nacisku na Stambuł, tak aby jak najszybciej zakończyć wojnę. Prawdę mówiąc, przed wybuchem wojny oraz w jej początkowej fazie gabinet bułgarski wykazywał przesadną ostrożność i niepewność w swych poczynaniach, nie wierząc do końca w moż­ liwość zwycięstwa militarnego przeciw potędze tureckiej. Z tego powodu wciąż kontaktował się z wielkimi mocar­ stwami, zwłaszcza z Rosją, aby otrzymać ich wsparcie w odpowiedniej chwili. Istotnym mankamentem bułgar­ skiego planu akcji bojowych podczas wojny było zupełne zaniedbanie frontu macedońskiego — jednostki armii bułgarskiej działające w Macedonii były bardzo nieliczne, liczyły jedynie dwie dywizje piechoty oraz kilka mniej­ szych formacji wojskowych, co później srodze zemściło się i postawiło Bułgarię w bardzo niekorzystnym poło­ żeniu w Macedonii oraz doprowadziło w konsekwencji do wybuchu II wojny bałkańskiej. Dopiero w trakcie działań wojennych i groźby opanowania Salonik przez Greków sztab bułgarski organizował odpowiednie dzia­ łania mające na celu zdobycie tego portu. Brak od­ powiedniej liczby wojska w Macedonii spowodował, że Bułgarzy zajęli w tamtym rejonie bardzo niewielki

obszar, niewspółmierny do ich oczekiwań i umów przed­ wojennych z Serbią. ARMIA KRÓLESTWA SERBII

Drugą co do wielkości i siły armią Ligi Bałkańskiej była armia serbska. Prezentowała się ona bardzo dobrze w obliczu nadciągającej wojny. Na początku wojny osiągnęła stan około 300 000 żołnierzy. Całość armii serbskiej liczyła po mobilizacji 10 dywizji piechoty (5 pierwszoliniowych, tzw. divizija I poziva, oraz 5 drugoliniowych, rezerwowych, tzw. divizija II poziva), chociaż w krótkim czasie możliwe było sformowanie dodatkowych oddziałów odpowiadających liczebnością 5 dywizjom piechoty (z rezerwistów należących do kategorii III poziva-, największą samodzielną jednostką organizacyjną przewi­ dzianą w tej kategorii rezerwistów był pułk), 2 niezależne brygady piechoty, 1 dywizję kawalerii i 500 dział, posia­ dała także kilka samolotów. Każda z dywizji piechoty I poziva składała się z 4 pułków piechoty (każdy liczący 4 bataliony piechoty i kompanię ciężkich karabinów maszynowych), pułku kawalerii (3 szwadrony), pułku artylerii polowej (9 baterii), półbatalionu inżynieryjnego, oddziałów mostowych, amunicyjnych, telegraficznych, sanitarnych, oraz posiadała 4 szpitale polowe, kolumnę sanitarną oraz lazarety weterynaryjne i służby zaopat­ rzenia. Serbska dywizja I poziva liczyła do 27 000 żołnierzy, natomiast dywizje II poziva liczyły po ok. 18 000 żołnierzy. Nominalnym zwierzchnikiem sił zbroj­ nych był król Piotr, a szefem Sztabu Generalnego i fak­ tycznym dowódcą armii był gen. Radomir Putnik, który później, po bitwie pod Kumanovem, otrzymał miano vojvody („marszałek polny”). Dodatkowo serbska Narodna Odbrana miała swe oddziały partyzanckie w Macedonii i Albanii. W 1912 r. liczba ludności Serbii wynosiła ok.

3 milionów. W wypadku mobilizacji generalnej do służby wojskowej mogli zostać wezwani wszyscy mężczyźni pomiędzy 18 i 50 rokiem życia. Ludzkie rezerwy mobili­ zacyjne zostały podzielone na cztery grupy: I poziv, obejmujący żołnierzy służby aktywnej oraz mężczyzn będących w rezerwie w wieku od 21 do 30 roku życia (w 1912 r. I poziv obejmował 3700 oficerów oraz 165 000 żołnierzy); II poziv — rezerwiści w wieku od 31 do 38 lat (w 1912 r. była to liczba 1950 oficerów i podoficerów oraz 86 000 żołnierzy) — obie te pierwsze grupy stanowiły trzon narodowej armii polowej (Narodna Vojska); trzecia grupa wiekowa, III poziv — od 39 do 45 lat (w 1912 r. liczył 1480 oficerów i podoficerów oraz 46 000 żołnierzy) — wchodziła w skład armii obrony terytorialnej; czwartą grupę, zwaną Poskania Odbrana, stanowili mężczyźni w wieku od 17 do 20 lat oraz od 46 do 50 roku życia, którzy mogli zostać wezwani do służby terytorialnej i transportowo-zaopatrzeniowej oraz do innych prac tyło­ wych, ale jedynie w wyjątkowych wypadkach. Podczas I wojny bałkańskiej wszyscy Serbowie zdolni do służby wojskowej w wieku 21-50 lat zostali wezwani pod broń. Terytorium Serbii zostało podzielone na 5 okręgów wojskowych, których nazwy pochodziły od nazw rzek: „Morava”, „Drina”, „Dunav”, „Śumadija” i „Timok”; teoretycznie każdy z nich mógł sformować po 3 dywizje piechoty (/, II i III poziva), które otrzymywały nazwy od poszczególnych okręgów, w których zostały utworzone (np. DP „Drina” I poziva). Armia serbska dosyć boleśnie odczuwała niedostatek wyszkolonych oficerów i podofice­ rów, dlatego też funkcje dowódcze w oddziałach II i III poziva czasami spełniali podoficerowie, a niekiedy nawet wystarczało, by byli to prości ludzie, lecz inteligentni, którzy na polu walki okazali zmysł dowódczy i zaradność, a przez żołnierzy nazywani byli „starszymi”. Armia serbska posiadała dostateczną ilość nowoczesnych karabinów, silną

artylerię połową (827 dział), ciężką (22 haubice kał. 120 mm i 28 haubic kał. 150 mm) i górską (72 działa) oraz sporą liczbę ciężkich karabinów maszynowych (do 1 paź­ dziernika 1911 r. Serbia zakupiła 230 ciężkich karabinów maszynowych systemu Maxim wz. 1909 kal. 7 mm)10. Każdy pułk piechoty otrzymał jako wsparcie sekcję kara­ binów maszynowych, liczącą 4 sztuki. Od 1912 r. Serbowie wprowadzili do wyposażenia armii jednolite mundury polowe w barwach ochronnych. Przygotowując się do wojny, Serbowie podzielili swe siły lądowe na 4 zgrupowania. Najsilniejszym z nich była 1. Armia dowodzona przez następcę tronu, księcia koron­ nego Aleksandra (1888-1934), skupiająca w swym składzie trzon armii serbskiej. W skład 1. Armii serbskiej weszły następujące oddziały: Samodzielna Dywizja Kawalerii, DP „Morava” I poziva, DP „Drina” I poziva, DP „Dunav” / poziva, DP „Dunav” II poziva, DP „Timok” II poziva, Pułk Artylerii Fortecznej, oddział reflektorów, oddział telegraficzny. Liczyła ona około 132 000 żołnierzy, czyli prawie połowę całości sił serbskich, i skoncentrowana została w dolinie rzeki Morava. Do 18 października jej oddziały zajęły pozycje wyjściowe w okolicy miejscowości Vranje. Była ona niczym potężny walec, który otrzymał zadanie uderzenia frontalnego na Kumanovo — Skopje, wzdłuż doliny rzeki Morava, miażdżąc wszystkie napotkane po drodze oddziały tureckie. Uderzenie to miało za zadanie nie tylko wyprzeć Turków, ale także zajęcie północnej i centralnej Macedonii, czyli większość ziem tzw. „strefy spornej”, ustalonej z Bułgarią przed wojną. Krok ten niewątpliwie musiał doprowadzić w przyszłości do konfliktu z Bułgarią. Lewe skrzydło 1. Armii miało być osłaniane przez silną 2. Armię serbsko-bułgarską pod dowództwem 10 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Armiata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., Tom I: Podgotowka na wojnata, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1937, s. 230-239.

gen. Stepy Stepanovicia (1856-1929), liczącą około 74 000 żołnierzy serbskich oraz bułgarskich i skoncentrowaną w południowo-zachodniej Bułgarii, w rejonie miejscowości Kjustendił i Dupnica. Armia ta złożona była z serbskiej DP „Timok” I poziva i bułgarskiej 7. DP „Riła”. Na prawym skrzydle głównych sił serbskich rozmieszczona była w dwóch grupach —jedna w okolicy miejscowości Toplica, druga w okolicy Medvedje — 3. Armia serbska, dowodzona przez gen. Bożidara Jankovicia (1849-1920), licząca około 76 000 żołnierzy. W skład 3. Armii weszły następujące jednostki: DP „Šumadija” I poziva, DP „Drina” II poziva, DP „Morava” II poziva. Dodatkowo w północno-zachodniej Serbii skoncentrowano czwartą grupę operacyjną, tzw. Armię Ibar pod dowództwem gen. Michaiła Živkovicia, liczącą ok. 25 000 żołnierzy (główną jej siłę stanowiła DP „Šumadija” II poziva). Wspierana była ona przez Samo­ dzielną Brygadę Javor (dowódca gen. bryg. Milovoje Andjelković), liczącą 12 000 żołnierzy. Zadaniem Armii Ibar oraz Brygady Javor było uderzenie z północy i z połu­ dnia na sandżak nowopazarski, współdziałanie z oddziałami czarnogórskimi oraz, w późniejszym etapie, dotarcie do Adriatyku, zajmując w tym celu ziemie albańskie. Armia Ibar miała kierować się na miasto Novi Pazar, ubezpieczając flankę 3. Armii serbskiej. Samodzielna Brygada Javor pierwotnie miała obserwować ruchy wojsk austro-węgiers­ kich — nie znano dokładnie ich zamiarów, więc zabez­ pieczano się w ten sposób przed ich wkroczeniem do sandżaku, który przecież nie tak dawno, bo dopiero w 1908 r., został przez nie opuszczony. Do 18 października oddziały Armii Ibar i Samodzielnej Brygady Javor zajęły pozycje w okolicy Kraljevo i Pożega i były gotowe do działań11. Tak jak ich bułgarscy sojusznicy, 11 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Armiata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., tom I: Podgotowka na wojnata, Dyrżawna Peczatnica. Sofia 1937. s. 500-501.

także Serbowie mogli liczyć na dobrze zorganizowane i liczne czety partyzanckie, istniejące jeszcze przed wybu­ chem wojny, które niejednokrotnie atakowały linie komu­ nikacyjne przeciwnika, a także wspierały akcje wojsk regularnych. Ich atutem była wielka mobilność oraz znajo­ mość terenu. Serbski plan zakładał zaatakowanie tureckich sił znaj­ dujących się w trójkącie Skopje-Štip-Veles i zniszczenie ich. Planowano szybkie uderzenie 2. Armii serbskiej z terenów Bułgarii na wschodnią Macedonię, z kierunku miejscowości Kjustendił, atakując prawe skrzydło tureckie i odcinając w ten sposób drogę odwrotu tureckim od­ działom znajdującym się w dolinie rzeki Vardar oraz równocześnie zamykając drogę ewentualnym tureckim posiłkom, podążającym z Tracji do Macedonii. W tym czasie 1. Armia serbska pod dowództwem księcia Alek­ sandra miała uderzyć na północną i centralną Macedonię w kierunku na Vranje i Skopje, nie dopuszczając do koncentracji tureckich oddziałów w dolinach rzek Vardar i Morava. 3. Armia serbska (dowódca gen. Bożidar Janković) otrzymała rozkaz zaatakowania rejonu Kosowo; miała posuwać się w kierunku na miejscowość Priština, a następnie wzdłuż linii kolejowej Mitrovica-Skopje, w celu obejścia i zaatakowania lewego skrzydła armii tureckiej znajdującej się w centralnej Macedonii. Wszyst­ kie trzy armie miały spotkać się w rejonie Ovče Polje, na wschód od Skopje, gdzie — j a k przewidywano — znajdą się główne siły tureckie. Serbski Sztab Generalny planował operacje wojenne w oparciu o przeświadczenie, że główne siły tureckie w Macedonii będą zachowywały się biernie, oczekując na nadejście posiłków z Azji, i dopóki one nie dotrą, pozostaną na silnie umocnionych pozycjach wokół Skopje (rejon umocniony Ovče Polje).

ARMIA KRÓLESTWA GRECJI

W lutym 1910 r. armia grecka uzyskała prawnie nowy charakter organizacyjny. Terytorium kraju zostało podzielone na trzy rejony wojskowe liczące po sześć departamentów; każdy z rejonów miał służyć za bazę do utworzenia jednej dywizji piechoty. W poszczególnych departamentach opero­ wały biura rekrutacyjne armii. Personel każdej z dywizji został podzielony na dwie części: aktywną oraz rezerwową. W przypadku mobilizacji personel aktywny zostawał przypo­ rządkowywany danej dywizji i podążał za nią, podczas gdy personel rezerwowy pozostawał na miejscu, oczekując na utworzenie na miejscu nowej dywizji piechoty, składającej się z rezerwistów. Służbie wojskowej i mobilizacji podlegali mężczyźni w wieku od 19 do 54 lat. Podobnie jak to było przyjęte w systemie organizacyjnym pozostałych członków Ligi Bałkańskiej, także i w Grecji oprócz armii czynnej i rezerwowej istniała służba terytorialna, obejmująca starszych wiekiem rezerwistów. 20 stycznia 1912 r. uległa zmianie liczba rejonów wojskowych — podniesiono ją z trzech do czterech. Każdy z czterech rejonów odpowiadał jednej dywizji piechoty i został podzielony na trzy departamenty, każdy odpowiadający jednej brygadzie piechoty. Armia aktywna obejmowała więc w czasie pokoju cztery dywizje piechoty, każda z własnym sztabem, trzy brygady piechoty oraz brygadę artylerii polowej, i liczyła w przybliżeniu 22 500 żołnierzy. W momencie rozpoczęcia mobilizacji dowództwo nad armią automatycznie obejmował przewodniczący Najwyższej Rady Wojskowej, któremu asystował szef Sztabu Generalnego. Od marca 1912 r. urząd ten piastował następca tronu, książę Konstantyn (Konstantinos), który zgodnie z ustawą z 10 lipca 1911 r. O ustanowieniu Inspektoratu Generalnego Armii miał — w przypadku mobilizacji lub wojny — stanąć na czele armii jako głównodowodzący. W skład lądowej armii aktywnej wchodziły następujące służby:

1) Służby ogólne — Sztab Główny, Królewska Kwatera Wojskowa, wojskowy wymiar sprawiedliwości, szkoły wojskowe, poczta garnizonu Ateny; 2) Armia — piechota, artyleria, kawaleria, inżynieria, aeroplany; 3) Służby specjalne — służby religijne, rekrutacyjne, kartograficzne, medyczne, weterynaryjne, farmaceutyczne, finansowe, transportowe, kierownictwo ordynansów, do­ wództwo wojskowych oddziałów partyzanckich; 4) Służby zaopatrzeniowe, magazyny i składy; 5. Żandarmeria wojskowa. 30 kwietnia 1910 r. został powołany do życia Najwyższy Kombinowany Sztab Armii Lądowej i Marynarki Wojen­ nej. Otrzymał on zadanie stworzenia planów wspólnych działań armii oraz marynarki wojennej. Miał on także przygotować zarys metodycznego rozwoju lądowych sił zbrojnych i floty, utworzyć sieć obronną kraju oraz przygotować zaplecze materialne oraz remontowe dla armii i floty. Także w 1910 r. powstała Krajowa Rada Karto­ graficzna. Sekcją topograficzną w greckim Sztabie Głów­ nym od 1897 r. kierował syn powstańca listopadowego, inżynier Zygmunt Mineyko (1840-1925), herbu Gozdawa, od 1910 r. honorowy obywatel Grecji, który w trakcie I wojny bałkańskiej pomógł Grekom zdobyć twierdze Janina i Bizani, notabene — które sam nieco wcześniej dla Turków projektował i budował... Przełomowym okresem dla reformy armii greckiej stał się kwiecień 1911 r. W tym to miesiącu na zaproszenie rządu przybyła do Grecji francuska misja wojskowa złożona z 13 oficerów, której przewodził gen. Eydoux. W gestii misji znalazły się wszystkie sprawy dotyczące organizacji armii, takie jak rozlokowanie oddziałów, trening, dyscyp­ lina, zakwaterowanie, rekrutacja, powoływanie pod broń rezerwistów, transport, zaopatrzenie armii oraz manewry jednostek armii. Wkład francuskiej misji wojskowej w or­

ganizację armii greckiej był bardzo duży i w znacznym stopniu przyczynił się do znacznego polepszenia jej jakości. Grecja posiadała również bardzo dobrze rozwinięte szkolnictwo wojskowe, które przygotowywało kadrę do­ wódczą na bardzo wysokim poziomie. Od 1907 r. do uzbrojenia armii przyjęto, jako podstawowy model, karabin produkcji austriackiej Mannlicher mod. 1903, kalibru 6,5 mm. W październiku 1910 r. w jednostkach służb medycznych zastąpiono ten karabin rewolwerami. W tym samym roku zakupiono także 144 działa polowe Schneider mod. 1908 kal. 75 mm oraz 36 szybkostrzelne działa górskie kal. 75 mm. W 1912 r. w uzbrojeniu armii greckiej znajdowało się 115 000 karabinów Mannlicher, 112 000 karabinów Gras, 60 ciężkich karabinów ma­ szynowych, 7640 rewolwerów i pistoletów, 144 działa polowe oraz 36 dział górskich. Wobec groźby wybuchu wojny dokonano zakupów dodatkowej broni, zwłaszcza znacznie wzmocniono artylerię. Od 1908 r. armia grecka wprowadziła do swego wyposażenia jednolite polowe mundury dla oficerów i żołnierzy w kolorze khaki12. Grecja przejawiała od zawsze bardzo silne aspiracje do ziem Macedonii, Tracji, Epiru oraz Wysp Egejskich, pozostających jeszcze pod zwierzchnictwem Turcji, a to z racji znajdujących się na tych terenach wielkich skupisk ludności greckiej, silnych pod względem kulturowym, intelektualnym oraz ekonomicznym. Dlatego też zdecydo­ wała się przyłączyć do sojuszu antytureckiego i rozpocząć działania wojenne na Bałkanach. Mobilizację rozpoczęto 30 września. Po zakończeniu mobilizacji armia grecka liczyła siedem dywizji piechoty (cztery pierwszoliniowe, mające od 9 do 11 batalionów piechoty, pozostałe osiągały 2/3 stanu dywizji pierwszoliniowych; wszystkie dywizje oznakowane zostały cyframi rzymskimi), jedną brygadę 12

Hellenie Army General Staff. Army History Directorate, A History

of the Hellenie Army 1821-1997, Athens 1999, s. 85-90.

kawalerii, osiem samodzielnych batalionów ewzonów (elitar­ na lekka piechota górska) oraz liczne grupy ochotnicze — w sumie 130 000 żołnierzy armii lądowej i 216 dział. W marcu i kwietniu 1913 r. sformowano dodatkowo dwie nowe dywizje piechoty: 9. DP i 10. DP. Głównym zadaniem stawianym przed armią grecką była ofensywa przeciw armii ottomańskiej znajdującej się w Macedonii, podczas gdy oddziały w Epirze miały zachować aktywną obronę do czasu zakończenia akcji bojowych w Macedonii. Jednostki armii zostały podzielone na dwie oddzielne grupy operacyjne. Główne siły zostały skoncentrowane w Armii Tesalia, liczącej 100 000 żołnierzy i dowodzonej przez następcę tronu, księcia Konstantyna (1868-1923). Liczyła ona w sumie 7 dywizji piechoty, 1 brygadę kawalerii, 4 bataliony ewzonów, 23 000 zwierząt pociągo­ wych i jucznych oraz 174 działa. Armia posiadała także eskadrę 4 samolotów, które miały wykonywać loty rozpo­ znawcze. Drugą grupę operacyjną stanowiła Armia Epir, która otrzymała na początku wojny zadania defensywne. Dowodził nią gen. Konstantinos Sapountzakis. Liczebnością dorównywała ona sile jednej dywizji piechoty (całość liczyła 10 500 ludzi) i składała się z regimentu piechoty pierwszoliniowej, 4 batalionów ewzonów, jednego batalionu Gwardii Narodowej oraz posiadała 42 działa. Rozporządze­ niem z dnia 25 grudnia 1912 r. z jednostek tych została utworzona jedna, nowa, skonsolidowana dywizja piechoty, która otrzymała nazwę 8. DP. Głównym celem strategicznym wyznaczonym dla armii greckiej było zdobycie bardzo ważnego, drugiego po stolicy co do wielkości i ważności w imperium tureckim portu w Salonikach. Tamtędy właśnie docierały dla armii tureckiej w Europie posiłki wojskowe oraz zaopatrzenie. Odcięcie oddziałów tureckich walczących w Macedonii i Tracji od tej drogi zaopatrzenia postawiłoby dowództwo tureckie w niezmiernie ciężkim położeniu. Oprócz korzyści strate-

gicznych zdobycie Salonik było dla Greków priorytetem politycznym — za wszelką cenę nie chcieli oni dopuścić do opanowania tego ważnego portu przez sprzymierzonych Bułgarów, którzy także planowali zdobycie Salonik i ot­ worzenie sobie w ten sposób nowego dostępu do morza, co stworzyłoby drogę handlową omijającą cieśniny tu­ reckie. Drugorzędnym zadaniem dla armii greckiej było opanowanie wysp greckich rozsianych na Morzu Egejskim oraz zdobycie Epiru, z twierdzą w Janinie. Działania armii regularnej były wspierane przez oddziały partyzantki, zorganizowane w Macedonii jeszcze przed wojną przez greckiego ministra spraw zagranicznych, Lambrosa Koromilasa13. Koncentracja armii greckiej została zakończona 17 paź­ dziernika. Zajęcie pozycji wyjściowych przez główne siły armii było osłaniane przez 1. DP, 3 bataliony ewzonów i 2 pułki konne, dlatego też te właśnie oddziały jako pierwsze zajęły pozycje na północ od rzeki Penejos, w rejonie Tyrnowo-Deleri-Musular-zakole rzeki Penejos. Na południe od tej linii i od rzeki Penejos, aż po Larisę, ześrodkowały się oddziały 2. DP, 3. DP, 4. DP, 5. DP, 6. DP i 7. DP. Oddziały, które w grudniu połączono i przemianowano na 8. DP, zebrano na zachód od Pind, aby działały w Epirze14. Na froncie epirskim w walkach po stronie greckiej wziął także czynny udział międzynarodowy oddział ochotników, w którym zdecydowanie przeważali Włosi, dowodzony przez gen. Ricciotti Garibaldiego (1847-1924), syna Giuseppe Garibaldiego, bohatera walk o zjednoczenie Italii. Jednostka ta nosiła nazwę „La Camiccia Rossa” („Czerwona Koszula”), a jej dzieje zostały 13

A. G i z a ,

K.

Filipow,

Wojny bałkańskie 1912-1913. Aspekty

polityczne i militarne, Białystok 2002, s. 55. 14 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Armiata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., tom I: Podgotowka na wojnata, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1937, s. 501-502.

niedawno przedstawione w książce opublikowanej we Włoszech15. Grecja posiadała także liczną i silną flotę wojenną. Jej główne siły operowały na Morzu Egejskim (dowódca adm. Paulos Kountouriotis, 1855-1935), natomiast na wodach Morza Jońskiego działała specjalnie oddelegowana eskadra, mająca na celu blokadę portów tureckich i przechwytywanie statków podążających z zaopatrzeniem dla armii tureckiej, także neutralnych (dowódca kmdr Ioannes Damianos)16. ARMIA KRÓLESTWA CZARNOGÓRY

Kiedy Czarnogórcy mówią o swym kraju, lubią opowia­ dać historię stworzenia świata. Gdy Pan Bóg stwarzał świat, chodził po nim, niosąc worek ciężkich skał i to tu, to tam rzucał ich po trochę na ziemię, dla ozdoby. Jednak gdy przechodził nad terenem dzisiejszej Czarnogóry, nie­ opatrznie zahaczył dnem worka o ostry szczyt górski. Worek rozpruł się, a na ziemię runęły setki odłamków skalnych, które stworzyły krajobraz uroczy, lecz dziki i niedostępny. Właśnie ta niedostępność rejonu Czarnogóry, pokrytego w większości przez góry, okazała się dla niej zbawienna. Pomimo że w pewnym, krótkim okresie teore­ tycznie uznawała ona zwierzchność Turcji, to jednak w praktyce bezustannie pozostawała w zbrojnym konflikcie z nią. Równocześnie pielęgnowała tradycje średniowiecz­ nego niepodległego państwa Zeta i pozostawała jedyną na Bałkanach krainą wolności, swobody, ale też dzikiego hajductwa (rozbójnictwa)... W latach 1912-1913 Czarnogóra posiadała najsłabszą armię spośród państw Ligi Bałkańskiej. Jej oddziały 15 R. G a r i b a l d i , „La Camiccia Rossa" nella guerra balcanica — campagna in Epiro 1912, Vaccari srl, Vignola 2007. 16 Hellenie Army General Staff, A History of the Hellenie Army..., op.cit., s. 106-108.

zgrupowane były w 4 słabe dywizje (po 3 brygady każda) o charakterze milicyjnym, nieposiadające służb tyłowych ani kawalerii, liczące łącznie podczas I wojny bałkańskiej 44 500 ludzi, 44 ciężkie karabiny maszynowe i 118 dział (kaliber od 65 mm do 204 mm). Dowodził nią król Mikołaj I (Nikita I Mirkov Petrović Njegoś, 1841-1921), a pracom Sztabu Generalnego przewodził gen. Veljko Lazarović. Uzbrojenie żołnierzy armii czarnogórskiej było bardzo różnorodne, jednak zdecydowanie przeważała broń palna wyprodukowana w Rosji (karabiny typu Berdan). Bez pomocy caratu, który przez długi czas dostarczał Czarnogórcom uzbrojenie i środki materialne na zakup materiałów wojennych, armia tego królestwa by nie istniała. Po uzgodnieniu warunków sojuszu z Bułgarią także ten kraj miał swój znaczny finansowy udział w utrzymaniu armii czarnogórskiej. Terytorium kraju zostało podzielone na 4 okręgi wojskowe, każdy od­ powiedzialny za jedną dywizję piechoty. Możliwości mobilizacyjne Czarnogóry były bardzo znikome, gdyż cała ludność kraju liczyła w 1912 r. jedynie 250 000 mieszkańców. Terytorium kraju podzielone zostało na 4 okręgi wojskowe. Służba wojskowa obejmowała wszystkich mężczyzn od 18 do 62 roku życia. Mężczyźni w wieku 18-20 lat przechodzili co roku dwumiesięczne szkolenie, ci w wieku od 20 do 53 lat — co roku obowiązkowo musieli przejść szkolenie trwające 18 dni, natomiast wszyscy od 53 do 62 roku życia służyli w obronie terytorialnej. Oprócz tego co roku prowadzono czteromiesięczny kurs dla dowódców piechoty. W każdym kursie uczestniczyło ok. 250 ludzi. Indywidualne wyszkolenie poszczególnych żołnierzy było doskonałe, natomiast niedosta­ teczne było ich wyszkolenie i przygotowanie do współdziała­ nia w ramach zorganizowanych jednostek. Także na poziomie większych jednostek taktycznych wyszkolenie armii czarno­ górskiej było całkowicie nieodpowiednie do wymogów

ówczesnego pola walki. Braki w wyszkoleniu i w uzbro­ jeniu w pewnym stopniu rekompensował entuzjazm woj­ ska, bardzo wysokie morale, odporność żołnierzy na trudy i ich bitność. Jedna dywizja czarnogórska skoncentrowana została naprzeciw miasta Novi Pazar, pozostałe trzy — na południowy wschód od stolicy królestwa, Cetyni17. 1. DP (trzy brygady piechoty), wsparta 3 bateriami ar­ tylerii, skoncentrowana została wokół Bar (Vir Pazar) i otrzymała zadanie uderzenia od północnego zachodu na Scutari. Zgrupowanie to otrzymało nazwę: Oddział Nadmorski (Primorski Odred). Następne, główne zgru­ powanie armii czarnogórskiej, nazwane Oddziałem Zeta18 (Zetski Odred), składało się z dwóch dywizji piechoty — 2. DP i 3. DP (w sumie pięć brygad piechoty) — które znalazły się przy Podgoricy, otrzymując rozkaz ataku na Scutari od północy. Natomiast 4. DP, która utworzyła Oddział Wschodni (Stočni Odred), zajęła pozycje wyj­ ściowe wokół Kolaśin i wraz ze znajdującą się na północ od niej Samodzielną Brygadą Piechoty miała zaatakować sandżak nowopazarski19. ARMIA TURCJI

Regularna armia turecka w Europie liczyła na papierze, według planu mobilizacyjnego, ponad 340 000 żołnierzy piechoty, 6000 kawalerii, 850 dział, podzielonych na 2 brygady kawalerii i 22 pierwszoliniowe dywizje piechoty (po reformie z 1911 r. każda posiadająca 9-11 batalionów piechoty, 1 batalion strzelców, 3 bataliony artylerii i od­ dział kawalerii), zorganizowanych w siedem korpusów 17

E.J. E r i c k s o n , Defeat in detail..., op.cit., s . 6 9 . Królestwo Zeta — to historyczna, średniowieczna nazwa niezależnego państwa, które dzisiaj znane jest jako Czarnogóra. 19 Ministerstwo na Wojnata, Wojnata..., op.cit., tom I..., s. 311 i 501. 18

armii20. W momencie wybuchu wojny podzielona była na dwa wielkie polowe zgrupowania operacyjne. W Tracji stacjonowała Armia Wschodnia, nazywana także Armią Tracką, dowodzona przez Ferika Abdullaha Paszę i licząca początkowo ok. 115 000 żołnierzy, jednak jej liczebność szybko została powiększona. Jej atutem było położenie bardzo blisko centrów uzupełnień w stolicy i w Azji i szybko mogła zostać wzmocniona poprzez nowe jednostki. Turecka Armia Tracka (Wschodnia) liczyła 4 korpusy armii. I Korpus Armii, liczący ponad 20 000 żołnierzy, oraz III Korpus Armii pod dowództwem wybitnego, od­ ważnego oficera, Mahmuta Muhtara Paszy (ponad 38 000 ludzi) skoncentrowane zostały wokół Kirkkilise (bułg. Łozengrad), podczas gdy II Korpus Armii, dowodzony przez Şevketa Turguta Paszę (14 000 żołnierzy), i IV Korpus Armii pod dowództwem Ahmeda Abuka Paszy (20 000 ludzi) zajęły pozycje wokół twierdzy w Adrianopolu (bułg. Odrin). Twierdza adrianopolska posiadała oddzielny garnizon liczący 50 000 ludzi, a dowodził nią od 9 października 1912 r. Mehmet Şükrü Pasza. Ponadto na południowy zachód od Adrianopola, w okolicy Kyrdżali (tur. Kircaali), zajął pozycje oddział wydzielony pod dowództwem Yavera Paszy. Wszystkie oddziały zgrupowane w Macedonii nazywane były Armią Macedońską, zwaną także Armią Zachodnią. Całością sił dowodził Ali Riza Pasza, mający swą kwaterę główną w Salonikach, a liczebność wojsk tureckich w Ma­ cedonii oceniano na ok. 175 000 żołnierzy. Najpoważniejszą siłę w macedońskiej Armii Zachodniej stanowiła tzw. Armia Vardar dowodzona przez Zeki Paszę, licząca ponad 65 000 żołnierzy (V, VI i VII korpusy armii), skoncent­ rowana wokół Skopje. Mniejsze zgrupowania tureckie znajdowały się w Epirze (twierdza w Janinie), zachodniej 20

Hellenie Army General Staff, A History of the Hellenie Army...,

op.cit., s. 108.

Macedonii, w Salonikach, w Albanii (twierdza w Scutari) i w sandžaku nowopazarskim. Dowództwo tureckie liczyło także na wsparcie albańskich oddziałów nieregularnych w walce przeciw siłom serbskim i czarnogórskim w sandżaku nowopazarskim i Albanii oraz przeciw Grekom w Epirze i na terenie Macedonii. Rzeczywiście, spora liczba ochotników albańskich (gönüllü müstahfiz) i od­ działów paramilitarnych wzmocniła wydatnie tureckie siły w Macedonii i Albanii. Lider Albańczyków w Kosowie, Isa Boljetini, otrzymał od Turków 63 000 strzelb i karabinów w celu wyposażenia swych bojowników. Turecki plan z powodu rozproszenia sił wzdłuż granic z sąsiednimi krajami był stosunkowo prosty: bronić się w Macedonii do czasu przybycia posiłków z Azji. W tym celu konieczne było utrzymanie ważnych linii kolejowych oraz portu w Salonikach. Uwaga dowództwa tureckiego skupiona była przede wszystkim na przygotowaniu armii do konfrontacji z Bułgarią we wschodniej Tracji i z Serbią w Macedonii. Sztab turecki początkowo nie spodziewał się zbrojnego wystąpienia Grecji, kilka lat wcześniej pokonanej w błyskawicznej wojnie, i nie przewidywał poważniejszych akcji wojskowych od strony granicy greckiej, dlatego też nie przywiązywał większej uwagi do odpowiedniego przy­ gotowania obrony z tej właśnie strony. Mimo że nie liczono się z poważniejszym zagrożeniem od strony połu­ dniowej, jednak powstały plany wojskowe także na wypadek takiego rozwoju sytuacji. Plan wojskowy, przygotowany przez gubernatora Macedonii i dowódcę stacjonujących tam jednostek armii tureckiej, Hassana Taksina Paszę, zakładał obronę na przełęczach Sarantaporo. Dowodzący spodziewał się, że wykorzystując ukształtowanie terenu uda mu się powstrzymać napór wojsk greckich niewielkim nakładem sił i w ten sposób nie dopuścić do ich wkroczenia na teren Macedonii. Do obrony rejonu przełęczy Sarantoporo i kierunku granicy greckiej Turcy zamierzali użyć

jedynie około 30 000 żołnierzy, co w praktyce okazało się liczbą zupełnie niewystarczającą wobec ponadtrzykrotnej przewagi armii greckiej. Jeśli chodzi o położenie militarne, posiadano dwa ważne atuty: 1) Wojska tureckie zajmowały centralne tereny rejonów objętych działaniami militarnymi, mogły więc bardzo łatwo skoncentrować wysiłek wojskowy na wybranym odcinku — tam, gdzie tego sytuacja wymagała; 2) Armia turecka kontrolowała sieć transportową — kolej i porty — co zapewniało jej stały i szybki dopływ uzupełnień i zaopatrzenia oraz dawało możliwość szybkiej koncentracji oddziałów na wybranym odcinku. W rękach tureckich znajdowały się linie kolejowe z Salonik do Manastiru (Bitola), wzdłuż Axios-dolina Vardaru oraz słynna linia Orient Express ze Stambułu do Adrianopola, która następnie przez Sofię i Belgrad biegła aż do Paryża. Ważne drogi lądowe łączyły Manastir, Prilep, Veles i Stip. Niestety, ogólnie rzecz biorąc, sieć drogowa nie była zbyt dobrze rozwinięta, a zmienna górska pogoda i jesienne deszcze przemieniły ją w błotniste grzęzawisko. Wszystkie główne porty w rejonie znajdowały się pod panowaniem tureckim, ale w trakcie działań wojennych korzystanie z nich okazało się niezmiernie utrudnione ze względu na energiczne akcje floty greckiej. Przystąpienie do wojny marynarki wojennej Grecji wręcz uniemożliwiło prze­ rzucenie do Macedonii jednostek stacjonujących lub zmo­ bilizowanych w Syrii, Palestynie i Azji Mniejszej, które według planu mobilizacyjnego powinny zostać wysłane na Półwysep Bałkański. Szybki postęp ofensywy lądowej sprzymierzonych w Macedonii i w Tracji sparaliżował także transport lądowy, co w szczególności odczuły oddziały walczące w Macedonii, które praktycznie pozostały bez żadnych uzupełnień i wsparcia, odcięte od głównych sił armii tureckiej.

Jednostki armii Wielkiej Porty posiadały bardzo różno­ rodną wartość bojową. Rdzeń armii stanowili bitni, wytrwali i odporni na trudne warunki chłopi anatolijscy. Część żołnierzy, a więc ci, którzy znajdowali się w służbie czynnej, należała do jednostek pierwszoliniowych, tzw. nizamiye (krócej: nizam), o dużej wartości bojowej, bardzo dobrze wyekwipowanych i przeszkolonych przy pomocy niemieckiej misji wojskowej na wzór armii niemieckiej. Pierwszoliniowe dywizje tureckie liczyły po około 12 000 żołnierzy. Były to jednostki dowodzone przez doświad­ czonych oficerów, często posiadające już spore doświad­ czenie bojowe wyniesione z konfliktów mających miejsce w poprzednich latach. Na wypadek wojny armia turecka podczas mobilizacji powoływała pod broń rezerwistów, którzy tworzyli dywizje pierwszej rezerwy, tzw. redif dywizje. Były one o wiele gorzej wyszkolone, często źle wyekwipowane, mniej liczne od dywizji pierwszoliniowych, gorzej dowodzone, a poważnym problemem w nich była dyscyplina. Liczną grupę w armii tureckiej stanowili mężczyźni należący do mniejszości narodowych, wyznający inną religię, mówiący na co dzień innym językiem. Wpły­ wało to wydatnie na obniżenie morale wojska, gdyż często żołnierze ci po prostu nie chcieli walczyć za sprawę państwa, które uważali za okupanta, przeciw „braciom” chrześcijanom. Niejednokrotnie poważnym problemem było również dowodzenie jednostkami, gdzie mówiono w co najmniej kilku różnych językach. W 1883 r. do Turcji przybyła niemiecka misja wojskowa. Na terenie imperium półksiężyca rozpoczęła się jednocześ­ nie szeroko zakrojona ekspansja niemieckiego kapitału. Konsorcjum, na czele którego stał Deutsche Bank, uzyskało koncesję na budowę strategicznie ważnej linii kolejowej z Izmiru do Ankary. W tym samym czasie niemieckie koncerny produkujące broń, takie jak Krupp i Mauser-Obendorf, stały się głównymi dostawcami broni strzeleckiej

i ciężkiej oraz amunicji dla sił zbrojnych Turcji21. Jeszcze w 1886 r. niemiecki oficer, baron Kolmar von der Goltz, otrzymał zadanie zreformowania armii tureckiej. Przygoto­ wał on wtedy plan, który zakładał m.in., że każdy muzuł­ manin w wieku od 20 do 40 lat jest zobowiązany do odbycia służby wojskowej, a odroczenie lub wykup od niej będzie możliwe jedynie po wcześniejszym odbyciu 5 mie­ sięcy służby. Zadanie reformy armii zostało powierzone baronowi jeszcze raz po przewrocie młodotureckim, przybył więc on do Turcji w 1909 r. na czele 16 oficerów armii należących do niemieckiej misji wojskowej. W 1912 r. ludność Imperium Ottomańskiego liczyła ok. 24 milionów, z czego 1,08 miliona stanowili mężczyźni w wieku od 20 do 25 lat, a ponadto dalsze 4 miliony — mężczyźni od 26 do 40 roku życia. Ponieważ ludność muzułmańska imperium liczyła jedynie ok. 15 milionów, siłą rzeczy w armii duży odsetek żołnierzy stanowili chrześcijanie, niechętni wojnie przeciw państwom bał­ kańskim. Możliwości mobilizacyjne imperium w praktyce obliczano na około 730 000 żołnierzy22. Armia turecka była niedostatecznie wyposażona, brakowało broni i sprzę­ tu wojskowego, więc niemiecka misja wojskowa roz­ poczęła jej reformę od określenia następujących prio­ rytetów: zaopatrzyć armię we wszystko, co jest niezbędne do prowadzenia wojny; zaangażować wszystkie instytucje państwowe i wszystkich urzędników państwowych w prze­ prowadzenie reformy; zmienić terytorialny system rekru­ tacji i organizacji armii. W następnej kolejności miały zostać podjęte działania dotyczące organizacji jednostek armii i ich wyszkolenia, opierając się na wzorze nie­ mieckim. Jednocześnie wysłano wielu oficerów tureckich K. K u b i a k , Dardanele, seria: Największe bitwy XX wieku, t. 21, Wydawnictwo Altair, Warszawa 1996, s. 5. 22 Taką liczbę podają źródła tureckie, natomiast źródła bułgarskie mówią o 807 000 żołnierzy. 21

na studia w uczelniach wojskowych Austro-Węgier i Nie­ miec. Według planu misji wojskowej, reorganizacja miała rozpocząć się w 1909 r., lecz faktycznie plan jej wykona­ nia został przyjęty przez sułtana dopiero w 1910 r. W 1909 r. wprowadzono do wyposażenia armii lądowej jednolite mundury w barwach ochronnych. Nowy system organizacji terytorialnej, zainicjowany w 1910 r., powoły­ wał do życia 4 nizamiye (inspektoraty), odpowiedzialne za organizację jednostek pierwszoliniowych. Sztaby poszcze­ gólnych inspektoratów miały swe siedziby w Salonikach, Istambule, Erzincan i Bagdadzie. Na terytorium imperium jednocześnie utworzono także 6 redif (inspektoratów) — 2 w części europejskiej (Saloniki, Istambuł) i 4 w części azjatyckiej Turcji (Erzerum, Bagdad, Adana, Smima), odpowiedzialnych za organizację i mobilizację dywizji rezerwowych. Także w armii tureckiej istniały oddziały gwardii narodowej lub też, inaczej mówiąc, oddziały drugiej rezerwy, złożone z najstarszych roczników męż­ czyzn mogących zostać powołanymi do służby wojskowej (w wieku od 39 do 45 lat) oraz ochotników pomiędzy 18 a 20 rokiem życia, mające wykonywać zadania pomoc­ nicze, transportowe, wartownicze i patrolowo-policyjne. Aby całkowicie wyposażyć armię po jej pełnym zmobi­ lizowaniu (43 pierwszoliniowe dywizje piechoty, 54 rezer­ wowe dywizje piechoty, brygady kawalerii, lekkie dywizje kawalerii Aşiret), Turcy potrzebowali 1 092 448 karabinów, podczas gdy w przededniu wybuchu wojny na Bałkanach posiadali ich jedynie 713 404. W uzbrojeniu armii tureckiej przeważały zdecydowanie modele produkcji niemieckiej, co było oczywistym następstwem powiązań militamo-gospodarczych Turcji z cesarstwem niemieckim. Piechota posługiwała się karabinami typu Mauser kal. 7,65 mm i kal. 9,5 mm dostosowanymi do tureckich potrzeb oraz w dużo mniejszym stopniu karabinami typu Henri-Martini, przeznaczonymi przeważnie dla rezerwistów. W wyposa­

żeniu artylerii znajdowały się armaty produkcji Kruppa. Podczas mobilizacji okazało się, że ok. 20% zmobilizowa­ nych żołnierzy w armiach odpowiedzialnych za obronę Macedonii i Tracji pozostało bez uzbrojenia... Zapasy amunicji również okazały się niewystarczające — na jeden karabin przypadało 600 sztuk amunicji, podczas gdy sztab turecki oceniał, że w wypadku wybuchu wojny niezbędny jest zapas przynajmniej 1000 sztuk amunicji na każdy karabin. Pułki kawalerii w Macedonii i Tracji często otrzymywały karabiny piechoty zamiast karabinków kawa­ leryjskich, których wystarczyło jedynie na pokrycie 50% zapotrzebowania. Brakowało nagminnie zwierząt pociągo­ wych, co odbiło się na dostarczaniu zaopatrzenia jedno­ stkom walczącym na linii frontu i wpłynęło bardzo nieko­ rzystnie na stan jednostek bojowych oraz na morale żołnierzy. Turcja posiadała liczną i bardzo silną marynarkę wojenną, która jednak była od lat zaniedbana i wymagała wielkich nakładów finansowych na restrukturyzację, zakup niezbęd­ nego zaopatrzenia i remonty okrętów, by mogła stać się sprawnym narzędziem bojowym. Podczas działań wojen­ nych, tak przeciw flocie włoskiej (wojna z 1911 r.), jak i przeciw flotom bułgarskiej i greckiej (I wojna bałkańska 1912-1913), okazało się także, że personel marynarki wojennej jest niedostatecznie wyszkolony i ustępuje pod wieloma względami przeciwnikowi.

III. DZIAŁANIA WOJENNE W TRACJI

Najważniejszym z frontów I wojny bałkańskiej, a zarazem decydującym o przebiegu wojny i o zwycięstwie nad imperium tureckim, bez wątpienia był rejon wschodniej Tracji. Na froncie tym skoncentrowano najliczniejsze armie, tutaj też doszło do największych w wojnie bitew oraz najcięższych strat po obu wojujących stronach. Na scenie pól bitewnych stanęło naprzeciw siebie dwóch pierwszoplanowych aktorów: turecka Armia Wschodnia i główne siły największej armii sojuszniczej — armii bułgarskiej, wzmocnione serbskim korpusem ekspedycyj­ nym (posiłkował on sojusznika w oblężeniu twierdzy Adrianopol). Gra toczyła się o najwyższą stawkę — jeśli turecka armia zostałaby pobita i złamana, Bułgarzy wkroczyliby do stolicy imperium, Istambułu, obejmując panowanie nad strategicznymi cieśninami wiodącymi na wody Morza Czarnego, a po rzuceniu wroga na kolana mogliby dyktować warunki pokoju bez oglądania się na stanowisko jakiegokolwiek innego kraju, nawet należącego do wielkich mocarstw. Bułgarski rząd od początku wojny starał się „zachować twarz” wobec wielkich mocarstw europejskich, prowadząc kampanię dyplomatyczną, która miała na celu zrzucenie winy za rozpętaną wojnę na

Turków i przygotowanie dobrego gruntu pod przyszłe rokowania pokojowe. W wywiadzie dla „Die Zeit” premier Geszow powiedział: „Bóg jest nam świadkiem, że my, zwłaszcza zaś ja, nie chcieliśmy wojny i skoro po tych wszystkich tureckich prowokacjach wojna wybuchła, wina nie leży po naszej stronie. Mamy nadzieję, że Europa nie powtórzy swojego błędu z 1878 r. i że tym razem w końcu nastąpi pokój na Półwyspie Bałkańskim”1. Wielkie mocarstwa przyjęły postawę wyczekującą, nie mieszając się w wojnę bałkańską, chciały bowiem uniknąć konfliktu pomiędzy sobą, do którego jeszcze nie były gotowe. Turecki Sztab Generalny przygotował jeszcze przed wybuchem wojny plany strategiczne, oznaczone numerami 1, 2, 4 i 5, które organizowały działania armii tureckiej na wypadek różnego rozwoju wydarzeń w Tracji. Plany te przewidywały utworzenie Armii Wschodniej (Şark Ordusu, zwanego także Armią Tracką). W skład tej armii miały zostać włączone wszystkie jednostki bojowe podlegające Pierwszemu Inspektoratowi Armii (jednostki pierwszoliniowe nizamiye, w skrócie: nizam), jak również wszystkie jednostki zapasowe, organizowane na wypadek wojny przez Pierwszy i Szósty Rezerwowy Inspektorat Armii (jednostki drugoliniowe redifiye, w skrócie redif) oraz część jednostek zapasowych podlegających Trzeciemu Rezerwowemu In­ spektoratowi Armii. Po mobilizacji Armia Wschodnia miała więc w sumie składać się z czterech regularnych, pierwszoliniowych (nizamiye) korpusów armii (I, II, III i IV korpusy armii), trzech prowizorycznych (miirettep) zapasowych {redif) korpusów armii (XV, XVI, XVII korpusy armii), jednej prowizorycznej dywizji kawalerii oraz jednej samo­ dzielnej brygady kawalerii. Skład poszczególnych korpusów 1

G. M a r k o w ,

Byłgarija w bałkanskija syjuz. sresztu osmanskata

imperija 1912-1913, Izdatelstwo Nauka i Izkustwo, Sofia 1989, s. 45.

armii Armii Wschodniej według pierwotnego planu mobi­ lizacji był następujący: I Korpus Armii — 1. nizam DP, 2. nizam DP, 3. ni­ zam DP; II Korpus Armii — 4. nizam DP, 5. nizam DP, 6. nizam DP; III Korpus Armii — 7. nizam DP, 8. nizam DP, 9. nizam DP; IV Korpus Armii (prowizoryczny) — 11. nizam DP, 12. ni­ zam DP, redif DY* „İzmit”, redif DP „Bursa”; XV Korpus Armii (prowizoryczny) — redif DP: „Çanak­ kale”, „Edremit” i 32. nizam PP; XVI Korpus Armii (prowizoryczny) — redif DP: „Ko­ nya”, „Afyon Karahisar”, „Ankara” i 24. nizam PP; XVII Korpus Armii (prowizoryczny) — redif DP: „Sam­ sun”, „Kastamonu”, „Ergli”; Samodzielna Dywizja Kawalerii; Samodzielna Brygada Kawalerii Lekkiej. Na tyłach Armii Wschodniej, w Istambule, w dalszej kolejności miały powstać także dodatkowe jednostki rezer­ wowe, które następnie powinne były utworzyć jeszcze trzy prowizoryczne drugoliniowe (redif) korpusy armii (XVIII, XXIII i XXIV; dowódcą tej armii rezerwowej został mianowany Hurşit Pasza), jednak i w tym wypadku mobilizacja przebiegała z dużym opóźnieniem. Całość sił tureckich w Tracji została podzielona na trzy sektory, mające własne dowództwo i oddzielne sztaby. Największą jednostką organizacyjną była Armia Wschodnia, będąca zarazem pierwszym sektorem operacyjnego ugru­ powania armii tureckiej, której dowództwo nieprzerwanie bezpośrednio kontaktowało się z najwyższymi zwierzch­ nikami armii, znajdującymi się w stolicy. Na początku wojny przewidywano, że oddziały Armii Wschodniej znajdą się w aktywnej obronie, powstrzymując ataki armii bułgar­ skiej do czasu zgromadzenia sił zapasowych, które pozwolą

na przejście do kontrataku i przejęcie inicjatywy strategicz­ nej. Większość sił rezerwowych, które miały wejść w skład Armii Wschodniej, znajdowała się w zachodniej Anatolii, potrzebny więc był czas, obliczany przez sztab turecki na 30 dni od rozpoczęcia mobilizacji, na ich przewiezienie w strefę działań bojowych i koncentrację. Ponieważ przyj­ mowano, że Serbia i Bułgaria są w stanie przeprowadzić mobilizację swych sił w bardzo szybkim tempie, czas potrzebny na koncentrację wojsk tureckich był jednym z czynników decydujących o powodzeniu całego planu wojny. Już po rozpoczęciu mobilizacji, w połowie paź­ dziernika, okazało się, że z powodu fatalnego stanu sieci kolejowej, braku personelu i taboru kolejowego oraz złej organizacji nastąpią poważne opóźnienia w koncentracji wojsk. Dotyczyło to zwłaszcza jednostek XVI Korpusu Armii, którego większość sił pochodziła z centralnej Anatolii, chociaż także pozostałe korpusy nie były w pełni sił, gdyż wiele jednostek uprzednio znajdowało się w Ma­ cedonii, Albanii, a nawet w Jemenie, biorąc tam udział w walkach przeciw partyzantom. Dla oddziałów zapaso­ wych brakowało także dostatecznej liczby wykwalifikowa­ nych oficerów sztabowych. Wielkim problemem, z którym przyszło się borykać Armii Wschodniej, stał się brak zwierząt pociągowych dla jednostek artyleryjskich, zaopat­ rzeniowych, medycznych oraz dla szpitali polowych. 15 października 1912 r. nakazano XV Korpusowi Armii, który wchodził dotychczas w skład Armii Wschodniej, zorganizowanie obrony na półwyspie Gallipoli przeciw ewentualnej operacji desantowej armii greckiej, której możliwość brano pod uwagę. Aby „załatać” lukę pomiędzy miejscowością Dimotika i twierdzą Adrianopol, powstałą po skierowaniu XV Korpusu na inny odcinek frontu, oddano pod rozkazy dowództwa twierdzy wzmocnienie w postaci 11. nizam DP, która przekroczyła rzekę Ergene i zajęła pozycje obronne wokół i na północ od miejscowości

Dimotika. Ponieważ koncentracja jednostek opóźniała się, dowództwo tureckie zostało siłą rzeczy zmuszone do reorganizacji składu poszczególnych korpusów Armii Wschodniej. Wieczorem 17 października 1912 r. ich skład kształtował się w następujący sposób: 1 Korpus Armii — 2. nizam DP, 3. nizam DP, 1. Pro­ wizoryczna DP; II Korpus Armii — 4. nizam DP, 5. nizam DP, redif DP „Uşak”; III Korpus Armii — 7. nizam DP, 8. nizam DP, 9. nizam DP, redif DP „Afyon Karahisar”; IV Korpus Armii (prowizoryczny) — 12 nizam DP, redif DP: „İzmit” i „Bursa”; XVII Korpus Armii (prowizoryczny) — redif DP: „Sam­ sun”, „Izmir” i „Ergli”; Samodzielna Dywizja Kawalerii; 5 Brygada Kawalerii Lekkiej. Według źródeł bułgarskich, w wigilię wybuchu wojny oddziały Armii Wschodniej liczyły: w piechocie— 162 200 bagnetów, 76 ciężkich karabinów maszynowych, 364 szyb­ kostrzelne działa; w kawalerii — 4480 szabli, 24 ciężkie karabiny maszynowe, 12 dział; jednostki saperskie — 12 000 żołnierzy; jednostki telegraficzne — 1050 telegrafistów i żołnierzy2. Dane wywiadu tureckiego mówiły o dwóch armiach przeciwnika, gromadzących się od strony granicy bułgar­ skiej. Spodziewano się więc uderzenia głównych sił buł­ garskich w kierunku na Adrianopol — co oznaczało szybkie odcięcie twierdzy od reszty tureckich sił — i wzdłuż rzeki Tundża, na Kirkkilise (bułg. Łozengrad, dziś tur. Kirklareli) na wschodzie, oraz wzdłuż rzeki Marica w kierunku miejscowości Dimotika na zachodzie. Turecki plan kontr­ 2 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., tom II: Łozengradskata operacija, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1928, s. 16.

ataku, w którym wyraźnie dominowały koncepcje niemiec­ kiej myśli wojskowej tego okresu, przewidywał wytrzyma­ nie pierwszego impetu wrogiej armii, a następnie przejście do kontrakcji, działania oskrzydlające siłami pięciu kor­ pusów armii, zebranych w rejonie miejscowości Vize na wschodzie lub w okolicy Dimotiki na zachodzie, z udziałem sił twierdzy Adrianopol, otoczenie oraz zamknięcie w wiel­ kim „kotle” armii bułgarskich i całkowite ich zniszczenie. Dodatkowe rezerwowe siły tureckie miały skoncentrować się w rejonie pomiędzy Bunarhisarem (dziś tur. Pinarhisar) i Liileburgazem. Drugi sektor operacyjny utworzyły siły zgromadzone w twierdzy Adrianopol (bułg. Odrin, dziś tur. Edime) i w jej strefie ufortyfikowanej. Twierdza ta postrzegana była jako bastion, który powinien był wytrzymać oblężenie przeprowadzone przez nieprzyjaciela i w dogodnej sytuacji stanowić miał dogodny punkt wyjścia do przeprowadzenia kontrataku na tyły lub na skrzydło wojsk bułgarskich. Na wypadek wybuchu wojny załoga fortyfikacji, złożona z jednej fortecznej dywizji piechoty i oddziałów artylerii fortecznej, otrzymała wzmocnienia w postaci 10. nizam DP (z IV Korpusu Armii) oraz trzech redif dywizji piechoty: „Adrianopol”, „Babaeski” i „Gülmülcine”, jak również dwóch mniejszych jednostek ze składu IV Korpusu Armii: 4. nizam Pułku Piechoty i 12. Pułku Kawalerii. Strefa fortyfikacji adrianopolskich została początkowo podzielona na cztery sektory operacyjne (czworokąty), którym zostały przyporządkowane poszczególne oddziały załogi twierdzy. Rezerwowe dywizje piechoty otrzymały zadanie obrony zachodniego, północnego i wschodniego sektora, natomiast jednostki forteczne miały początkowo zorganizować obronę odcinka południowego. Jednostki pierwszoliniowej 10. DP miały obserwować na początku wojny strefę graniczną, a po wycofaniu się w obręb fortyfikacji powinny dokonać w odpowiednim momencie kontruderzenia przeciw siłom

armii bułgarskiej w wybranym miejscu. Tuż przed wybu­ chem wojny załoga twierdzy otrzymała wzmocnienie w po­ staci 11. nizam DP. Wszystkie te jednostki, wchodzące w skład Strefy Ufortyfikowanej Adrianopol, zostały włą­ czone do Adrianopolskiego Korpusu Prowizorycznego, ustanowionego 17 października i dowodzonego przez Ferika Mehmeta Şükrü Paszę. W tym samym dniu zmieniono również podział odcinków obrony, redukując sektory obron­ ne z czterech do trzech. Odcinek wschodni został powie­ rzony redif DP „Babaeski”, za obronę strefy południowej odpowiedzialna była redif DP „Gülmülcine”, a sektor zachodni przypadł redif Ty? „Adrianopol”. 10. nizam DP i 12. Pułk Kawalerii miały obserwować linię rzeki Tundża. 4. Pułk Strzelców został oddelegowany do wsparcia obrony sektora wschodniego. 11. nizam DP znajdowała się w ob­ rębie strefy umocnionej na kierunku południowym, w oko­ licy Karaağaç. Trzeci sektor stanowiły jednostki operujące w zachodniej Tracji i Rodopach, tzw. Oddział Wydzielony Kyrdżali (Kircaali Müfrezesi). Składał się on z redif ('drugoliniowcj) DP „Kircaali”, prowizorycznej miistahfiz (trzecioliniowej albo inaczej Gwardii Narodowej) DP „Kircaali” oraz z 36. nizam Pułku Piechoty ze składu 12. DP. Zadanie Oddziału Wydzielonego Kyrdżali polegało na zabezpieczeniu linii kolejowej Istambuł-Saloniki oraz na uniemożliwieniu nie­ przyjacielowi odcięcia sił tureckich znajdujących się w Ma­ cedonii od tych operujących na terenie Tracji. Tureckie dowództwo, w wyniku rosnącej groźby wybu­ chu wojny, 29 września nakazało Samodzielnej Dywizji Kawalerii rozpoczęcie patroli granicznych. Dywizja składała się z dwóch brygad kawalerii, liczących w sumie 7 pułków. Jej rozkazom został także czasowo podporządkowany 9. nizam PP. Od 3 października jednostki dywizji rozpoczęły regularne patrole na granicy z Bułgarią, wykonując także zadania zwiadowcze. 30 września podobne zadania otrzy­

mała także Samodzielna Brygada Kawalerii Lekkiej (dwa pułki kawalerii oraz oddziały lekkiej kawalerii straży granicznej). Na granicy bułgarskiej zostały także skoncen­ trowane oddziały straży granicznej, wzmocnione jedno­ stkami z 3. i z 8. DP, do których po przeprowadzeniu mobilizacji rezerwistów miała dołączyć 10. nizam DP. Wieczorem 17 października 1912 r. 10. DP liczyła łącznie 240 oficerów, 12 337 żołnierzy oraz 1565 zwierząt pocią­ gowych i rozpoczęła przemieszczanie się w kierunku stukilometrowego odcinka granicy z Bułgarią, na północ od twierdzy w Adrianopolu. Ruch 10. DP pozwolił na przesunięcie jednostek dywizji kawalerii i zabezpieczenie granicy na kierunku północnym od twierdzy Kirkkilise. Dywizja kawalerii starała się zebrać jak najwięcej informacji dotyczących rozlokowania jednostek przeciwnika, jednak dopiero 16 października była w stanie przekazać w miarę wiarygodne raporty, które jednak nie dotarły do sztabu przed wybuchem wojny, ze względu na brak łączności — personel radiotelegraficzny, ze względu na brak do­ świadczenia, nie był w stanie uruchomić radiostacji (!). Równocześnie oddziały 3. DP i 8. DP, które czasowo sprawowały zadania patrolowe na granicy, powróciły do swych macierzystych jednostek. Pomimo wielu trudności poszczególne korpusy Armii Wschodniej kontynuowały marsz na wytyczone pozycje i do 20 października obsadziły oraz umocniły zaplanowane linie defensywne pomiędzy miejscowościami Bostanli, Yenice i Kirkkilise. Na skrajnym lewym skrzydle oddziałów Armii Wschodniej znajdowała się twierdza w Adrianopolu, ubezpieczana od zachodu przez jednostki Oddziału Wydzielonego Kyrdżali, dalej uplasowała się — w kolejności z zachodu na wschód — Samodzielna Dywizja Kawalerii, następnie IV Korpus Armii, I Korpus Armii, II Korpus Armii i najsilniejsza jednostka Armii Wschodniej, III Korpus Armii, który zajął skrajne prawe skrzydło ugrupowania tureckiego, na północ

od twierdzy Kirkkilise. Ponieważ dowództwo tureckie mylnie oceniło siły przeciwnika, zakładano bardzo aktywną obronę, a kiedy wywiad poinformował o znikomych siłach atakującego od północy wroga, zdecydowano się na atak, który miał doprowadzić do jego zniszczenia. Dowódca Armii Wschodniej, Abdullah Pasza, wydał rozkaz ope­ racyjny dla poszczególnych korpusów, datowany 21 paź­ dziernika, który w ogólnych założeniach przewidywał atak całością sił następnego dnia (22 października) przeciw „trzem dywizjom piechoty wspomaganym przez kawa­ lerię” kierującym się na Süloğlu Çiftliği-Kayapa. Naj­ ważniejsze zadanie przypadło najsilniejszemu z korpusów armijnych, III Korpusowi Armii, który otrzymał polecenie obejścia od wschodu lewego skrzydła bułgarskiego, ude­ rzenia w kierunku na miejscowości Çeşme Köy (poprzez Petrę i Eskipolos) i Erikler, jak najszybszego wyjścia na tyły przeciwnika (ruch w kierunku miejscowości Taşli Musellim) i zamknięcia „kotła”, w którym znalazłaby się armia bułgarska. Jednocześnie oddziały znajdujące się w twierdzy Adrianopol powinny zamknąć „kocioł” od strony zachodniej, wykonując uderzenie na prawe skrzydło bułgarskie, w kierunku na Taşli Musellim. Skoordynowany atak turecki miał rozpocząć się 22 paź­ dziernika o godz. 11.00. Na papierze plan turecki wydawał się być doskonałe przygotowany, gdyby nie kilka drobnych „ale”... Głów­ nego uderzenia bułgarskiego spodziewano się w pasie pomiędzy Adrianopolem a Kirkkilise, natomiast całkowicie pominięto możliwość wrogiego ataku w pasie nadczar­ nomorskim, który był bezdrożnym terenem pagórkowatym, niezmiernie trudnym i ciężkim do przebycia dla wojska. Jak się później okazało, turecki sztab nie docenił deter­ minacji i możliwości przeciwnika... Innym karygodnym błędem popełnionym przez dowództwo tureckie było ustalenie sił bułgarskich, z którymi Armia Wschodnia

miała się zmierzyć. Wywiad turecki przekazał dane, według których można było spodziewać się uderzenia trzech dywizji bułgarskich oraz jednostek kawalerii w re­ jonie na wschód od Adrianopola. Tymczasem rzeczywis­ tość nie była tak łaskawa dla armii ottomańskiej: zamiast trzem dywizjom, przyszło jej stawić czoła ośmiu silnym dywizjom, zgrupowanym aż w trzech armiach polowych... Całkowitym zaskoczeniem dla dowództwa tureckiego okazało się pojawienie się na lewym skrzydle bułgarskim oddziałów 3. Armii, która zjawiła się „znikąd” i całkowicie pokrzyżowała plany operacyjne przeciwnika. Kiedy oka­ zało się, że Rumunia nie włączy się do wojny po stronie tureckiej (na drodze dyplomatycznej zgodziła się na neutralność, pomimo istniejącego oficjalnie sojuszu z Austro-Węgrami i Turcją), 3. Armia, po pokonaniu w ciągu 6 dni 120 km znad granicy rumuńskiej i po morderczym marszu przez trudno dostępne tereny nadczarnomorskie (przez wzgórza Strandża), zajęła w największej tajemnicy pozycje z tyłu formacji 1. Armii bułgarskiej, zabez­ pieczona dodatkowo od frontu przez osłaniającą ją dywizję kawalerii, oczekując na dogodną chwilę do zadania śmiertelnego ciosu. Główny sztab armii bułgarskiej wydał Rozkaz nr 1 w dniu wybuchu wojny, 18 października, który nakazywał rozpoczęcie działań wojennych 19 paź­ dziernika o godz. 7.00 rano. 2. Armia bułgarska otrzymała zadanie okrążenia twierdzy Adrianopol, zneutralizowania jej garnizonu oraz zabezpieczenia prawego skrzydła od­ działów nacierających na linii pomiędzy Adrianopolem a Kirkkilise. 1. Armia bułgarska, zajmująca centrum ugrupowania bułgarskiego, miała za zadanie przegonienie przeciwnika ze strefy nadgranicznej oraz uderzenie na południe pomiędzy twierdzami Adrianopol i Kirkkilise. Dywizja Kawalerii oraz 3. Armia bułgarska miały po­ stępować w odległości ok. 30 km za oddziałami 1. Armii, aby w dogodnym czasie rozpocząć „specjalną misję” na

jej lewym skrzydle. Ukryta przed przeciwnikiem 3. Armia, pod dowództwem gen. Radko Dimitriewa, w odpowiednim momencie miała wysunąć się na czoło i wykonać główne uderzenie na nieprzyjacielskie prawe skrzydło. Dowództwo 2. Armii proponowało natychmiastowe, szybkie uderzenie na twierdzę w Adrianopolu, utrzymując, że taki za­ skakujący atak ma realne szanse na powodzenie, ponieważ obrona twierdzy nie jest jeszcze w pełni szczelna ani też do końca gotowa. Kwatera Główna jednak nie pozwoliła na zmianę planu. Nominalnie głównym zwierzchnikiem armii bułgarskiej był car Ferdynand I, lecz jeszcze na kilka godzin przed rozpoczęciem działań wojennych wezwał on do siebie do kwatery w Starej Zagorze swego pomocnika, generała Michaiła Sawowa, który przybył na wieść o mobilizacji z Rosji, po czym podczas rozmowy oświadczył mu wprost: „Generale, w mojej wojennej karierze doszedłem do stopnia porucznika i do odpowied­ nich temu stopniu kwalifikacji. Niech Pan dowodzi ar­ miami”. W ten sposób teoretycznie armie bułgarskie zyskały możliwość dowodzenia przez dobrze przygotowanego ge­ nerała3. Jednak w praktyce okazało się, że gen. Sawów nie zawsze miał wpływ na podejmowane decyzje, a wiele rozkazów dla armii polowych wychodziło nie od niego. Początkowy skład armii bułgarskich przedstawiał się następująco: 1. Armia— 1. DP „Sofia”, 3. DP „Bałkan”, 10. Zbiorcza DP, 9. Pułk Kawalerii; 2. Armia — 8. DP „Tundża”, 9. DP „Plewen”; 3. Armia — 4. DP „Presław”, 5. DP „Dunaw”, 6. DP „Bdin”, 8. Pułk Kawalerii; 9. Batalion Ochrony Pogranicza, 10. Batalion Ochrony Pogranicza; 3

1885,

s. 75.

B. D i m i t r o w , 1912-1913,

Woinite na Bylgarija za nacionalno obedinenie:

1915-1918,

1939-1945,

Fondacija

KOM,

Sofia

2006,

Samodzielna Dywizja Kawalerii. W sumie trzy armie bułgarskie posiadały do dyspozycji 168 batalionów piechoty, znajdujących się w strefie opera­ cyjnej pomiędzy rzeką Marica a twierdzą turecką w Kirk­ kilise, mając przeciw sobie siły tureckie w sile 130 batalionów piechoty, z czego 43 bataliony przydzielone zostały do strefy umocnionej twierdzy Adrianopol. Według źródeł sztabu bułgarskiego, siły 1. i 3. Armii, które miały wykonać główne natarcie, liczyły w dniu 17 października: 121 batalionów piechoty, 30 kompanii ciężkich karabinów maszynowych, 51 baterii dział szybkostrzelnych, 30 baterii dział nieszybkostrzelnych, 24 szwadrony kawalerii, 3 szwadrony karabinów maszynowych, 6 plutonów pio­ nierów, 2 kompanie kolarzy, 2 armijne parki inżynieryjne, 6 dywizyjnych parków amunicyjnych, 2 armijne półkompanie telegraficzne, 6 lazaretów dywizyjnych, 30 polowych szpitali, 10 półruchomych szpitali oraz oddziały zaopatrzeniowe. Ogólna liczba tych jednostek wynosiła: 183 608 żołnierzy, z czego w piechocie 118 906 bagnetów, 120 ciężkich karabinów maszynowych, 204 działa szybko­ strzelne, 198 dział nieszybkostrzelnych, a w oddziałach kawalerii — 2818 szabli i 12 ciężkich karabinów ma­ szynowych4.

4 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., tom II: Łozengradskata operacija, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1928, s. 13-14.

IV. KIRKKILISE (ŁOZENGRAD, KIRKLARELI), 22-24 PAŹDZIERNIKA 1912 r.

Do dziś historycy spierają się, w którym konkretnie momencie sztab turecki zmienił swe dotychczasowe plany i zadecydował o przejściu Armii Wschodniej do ofensywy. Prawdopodobnie na decyzję tę największy wpływ miały błędne meldunki wywiadu, który infor­ mował o ataku jedynie trzech dywizji piechoty i jednej dywizji kawalerii. Nad przeciwnikiem o tak nikłym składzie armia turecka miałaby zdecydowaną przewagę i bez problemu mogła pokusić się o zamknięcie jednostek bułgarskich w okrążeniu. Być może na decyzję sztabu tureckiego miały także wpływ rady doradców niemiec­ kich. Główny doradca Turków ze strony niemieckiej, feldmarszałek Kolmar von der Goltz, twierdził, że na początku wojny sojusznicy bałkańscy z pewnością od­ niosą pewne sukcesy, lecz później zostaną zgnieceni przez ofensywę przeważającej liczebnie armii tureckiej. Proponował on głównodowodzącemu armii tureckiej, aby rozpoczął natarcie natychmiast po koncentracji wojsk nad rzeką Ergene. Jeszcze 12 października rząd turecki zwrócił się do głównodowodzącego wszystkimi armiami, Nazima Paszy, z prośbą, aby „jeśli sytuacja jest korzyst­ na, przystąpić do ofensywy; im stanie się to szybciej,

tym większe są szanse jej powodzenia”1. Dowódca Armii Wschodniej, Abdullah Pasza, który znajdował się jeszcze w Istambule, otrzymał tego samego dnia prośbę, aby wyraził swą opinię na temat ofensywy. Abdullah Pasza odpowiedział, że jego jednostki dopiero rozpoczynają koncentrację i sugerował, aby ograniczyć się do obrony do momentu, w którym wszystkie jednostki będą gotowe do działań, a z Azji nadejdą korpusy zapasowe, co dałoby Turkom zdecydowaną przewagę liczebną. Biorąc pod uwagę opinię dowódcy Armii Wschodniej, Nazim Pasza wysłał do rządu tureckiego telegram informujący, że armia może być gotowa do ofensywy najwcześniej 19 października. Jednak rząd turecki zerwał relacje dyplomatyczne z rządami państw bałkańskich i tego samego dnia, 16 października, nakazał dowództwu armii podjęcie ofensywy. W następnych dniach, ze względu na niegotowość armii, rozkazy zmieniały się jeszcze kilkakrotnie. Sztab Armii Wschodniej przygotował jednak plan ataku i okrążenia nadchodzących dywizji bułgarskich. Najbardziej krytycznym momentem tureckiego planu zamknięcia w okrążeniu armii bułgarskiej był ruch III Korpusu Armii, zajmującego skrajne prawe skrzydło w ugrupowaniu Armii Wschodniej i utrzymanie przez niego odpowiedniego tempa natarcia. Jakiekolwiek opóź­ nienia w ataku mogły spowodować uwikłanie się oddziałów tureckich w bitwę w otwartym polu z wysoko umotywowa­ nym i niebezpiecznym przeciwnikiem, co mogło okazać się tragiczne w skutkach. Rzeczywistość pokazała, że przeciw­ nik był także liczniejszy, z czego pierwotnie sztab turecki kompletnie nie zdawał sobie sprawy... III Korpus Armii najlepiej ze wszystkich nadawał się do wypełnienia nakazanego mu zadania. Do dyspozycji posia­ dał wszystkie regularne dywizje piechoty, miał cenionego 1 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata..., op.cit., tom II: Łozengradskata operacija, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1928, s. 22.

i bardzo energicznego młodego dowódcę (był nim gen. Mahmut Muhtar Pasza), dodatkowo wałczył na własnym gruncie (podczas pokoju jego garnizony znajdowały się m.in. w Kirkkilise, Lüleburgazie i Çorlu). O godz. 20.00 wieczorem 21 października Mahmut Muhtar Pasza przygotował wraz ze swym sztabem detalicz­ ny plan operacji swego korpusu na dzień następny. Rozkaz wydany oddziałom korpusu zawierał nazwy miejscowości, które miały się stać obiektem ofensywy (pierwsza faza ataku: Rakliça-Petra-Eskipolos-Çeşme Köy; druga faza ofensywy: Taşli Musellim). Aby osiągnąć cel ataku, wojska tureckie miały do przebycia odległość ponad 40 km, dlatego też dowódca korpusu nakazał 9. niz.am DP i redif DP „Afyon Karahisar” rozpoczęcie marszu o 1.30 w nocy z 21 na 22 października. Zapasowa dywizja „Afyon Karahisar” została podporządkowana rozkazom III Korpusu dopiero 20 października. Otrzymała ona zadanie zabezpieczenia lewego skrzydła korpusu w okolicy Raklięy i utrzymania łączności z dowództwem korpusu, dlatego też powinna była zająć pozycje do 2.00 w nocy. 9. DP po minięciu Raklięy i osiągnięciu Petry miała posuwać się w kierunku północno-zachodnim, mając na swym prawym skrzydle 8. DP, która otrzymała rozkaz marszu na północ od Raklięy i zajęcia Eskipolos. Na skrajnym prawym skrzydle korpusu działała 7. DP, wzmocniona trzema bateriami haubic, która otrzymała zadanie osiągnięcia do 9.30 rano dnia 22 paź­ dziernika miejscowości Erikler, po czym powinna była kierować się na Devletliağaç. Mahmut Muhtar Pasza przewidywał przesunięcie swego sztabu do Petry do godz. 8.30, po czym miał on udać się do Eskipolos do godz. 10.30. 20 października bułgarska Kwatera Główna wydała następny rozkaz (nr 2), który wyznaczał zadania dla poszczególnych armii. 2. Armii rozkazano zbliżyć się do twierdzy w Adrianopolu i umocnić się wokół niej. 1. Armia miała obserwować od wschodu ruch wojsk tureckich

z twierdzy adrianopolskiej oraz ochraniać ruch 3. Armii, która powinna była dotrzeć do linii Tatarlan-Karymza. Na wschód od Kirkkilise znajdowały się wzgórza Strandża, trudne do przebycia, przez które wiodły jedynie wąskie ścieżki, nienadające się do marszu całej armii. Jednak właśnie tą drogą przeszła 3. Armia, po pokonaniu 24 km bezdroży wychodząc na skrzydło wojsk tureckich i za­ grażając odcięciem drogi ewentualnego odwrotu na Istambuł całej tureckiej Armii Wschodniej. Podczas gdy Turcy byli całkowicie przekonani, że gros wojsk bułgarskich znajduje się w dolinach rzek Arda i Marica, Bułgarom udało się skoncentrować główne siły uderzeniowe w rejonie na wschód od Tundży, które w każdej chwili mogły zejść w dolinę rzeki Ergene i zmieść wroga. Wieczorem 21 października armie bułgarskie otrzymały następną dyrek­ tywę ze Sztabu Głównego (rozkaz nr 3). Nakazywała ona 2. Armii okopanie się wokół twierdzy Adrianopol, podczas gdy 1. Armia miała pozostać i umocnić się na zajętych pozycjach, w gotowości do działań ubezpieczających w za­ leżności od rozwoju sytuacji na froncie 3. Armii. Oddziały 3. Armii otrzymały rozkaz zaatakowania „umocnionego punktu Łozengrad (Kirkkilise) i zajęcia go”. Do momentu zajęcia Kirkkilise 1. i 2. Armia otrzymały jedynie zadania ubezpieczająco-defensywne. Bułgarscy specjaliści wojskowi twierdzili, że jeśli Turkom uda się utrzymać na pozycjach pomiędzy Kirkkilise a Adrianopolem minimum 15 dni, ich oddziały znajdą się w bardzo dobrym położeniu i w przewadze liczebnej, gdyż z upływem każdego kolejnego dnia będą one wzmacniane nowymi oddziałami przewiezionymi z Azji2. Szef Sztabu Głównego, gen. Ficzew, uważany przez cara i współ­ pracowników za wielkiego pesymistę, wciąż nie był prze­ konany dostatecznie co do możliwości zwycięstwa nad 2

G. M a r k o w , Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s . 4 6 .

potężną armią turecką, dlatego też przygotował plan na wypadek, gdyby operacje bułgarskie zakończyły się niepo­ wodzeniem. Przewidywał on stopniowy odwrót wojsk bułgarskich w stronę umocnionej linii Simeonowgrad-Jamboł, gdzie miała być zorganizowana silna, aktywna obrona, aż do czasu interwencji dyplomatycznej i zakoń­ czenia działań bojowych. Gen. Ficzew obawiał się także ataku na prawym skrzydle 1. Armii, gdzie istniało za­ grożenie ze strony garnizonu adrianopolskiego i tureckiego Oddziału Wydzielonego Kyrdżali. Naciskał on również na premiera, aby ten uzyskał dyplomatyczną interwencję Rosji, która pomogłaby uzyskać korzyści terytorialne i pomyślnie zakończyłaby wojnę. Obawy szefa sztabu, którymi „zaraził” premiera i niektórych ministrów, rozgniewały cara Fer­ dynanda, który wybuchnął wobec przedstawicieli rządu: „— Dlaczego chcecie interwencji właśnie teraz?! To wy namówiliście mnie do ogłoszenia wojny, a teraz chcecie interwencji! To oznaczałoby skandal. Będziemy prowadzili wojnę, żeby zobaczyć, czy ich pobijemy, czy też zostaniemy pobici, lecz nieprowadzenie wojny oznaczałoby, że nie byliśmy za rozpoczęciem wojny”. Gen. Sawów uspokajał przedstawicieli rządu, że nie wolno poddawać się opinii „ludzi teorii”, a twierdza Łozengrad (Kirkkilise) zostanie zdobyta nazajutrz. Kiedy car nieco się uspokoił, stwierdził: „— Rozgniewałem się i zabroniłem mu [premierowi] opowiadać przede mną podobne głupstwa. Wszystko to jest winą gen. Ficzewa, który zaraża pesymizmem wszystkich wokoło i który to powinien zostać zwolniony jak najszybciej”3. Z powodu ciemności, kiepskiej pogody i porannych mgieł nastąpiły poważne trudności w koncentracji tureckich oddziałów, co z kolei opóźniło ich wyjście na zaplanowane 3

G. Marko w, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 49.

Car Bułgarii, Ferdynand I

Król Mikołaj z Czarnogóry

Król Piotr I Karadżiordżiević

Szef sztabu 1. Armii serbskiej Pe­ tar Bojović

Eleftherios Wenizelos (1864-1936), premier Grecji

Oficer bułgarskiej Królewskiej Ka­ walerii Gwardii 1911 r. w mundu­ rze paradnym Partyzant macedoński około 1880 r.

Dokument ogłoszenia niepodległości Bułgarii 22 września 1908 r.

Bułgarskie manewry z książętami 1907 r.

Bułgarskie manewry zimowe Bułgarski system sygnalizacji wzrokowej

Biwak kawalerii bułgarskiej

Atak na bagnety piechoty bułgarskiej

Bułgarski atak na fort twierdzy Adrianopol

Atak 3. Brygady z 4. DP „Presław” nad rzeką Karaağaç

Odwrót turecki spod Lüleburgaz

Wejście oddziałów bułgarskich do Salonik Polegli za Ojczyznę

Bułgarskie działo polowe z okresu wojen bałkańskich

Karabiny w wyposażeniu piechoty bułgarskiej 1912-1913

pozycje. Ruch większości oddziałów naprzód rozpoczął się dopiero pomiędzy 6.00 a 7.00 rankiem 22 października. Jedynie część oddziałów redif DP „Afyon Karahisar” i 7. DP rozpoczęła marsz ok. 2.30 w nocy, lecz bez przydzielonych do nich jednostek artylerii. Deszczowa pogoda, zmieniająca drogi w trudne do przebrnięcia bagno, nie była jednak najgorszą z rzeczy, które przytrafiły się tureckiemu korpusowi rankiem 22 października. Błędne dane wywiadu wskazywały na to, że oddziały piechoty tureckiej napotkają jedynie mizerną obronę na skrzydle armii bułgarskiej. Zamiast jednak spodziewanych słabych jednostek osłonowych, III Korpus natknął się na silną, posuwającą się naprzód i oczekującą w pełnej gotowości bojowej bułgarską 4. DP „Presław”, blokującą drogę Petra-Eskipolos-Çeşme Köy, na zachód od Petry. Na domiar złego, pomiędzy Erikler a Kadikoy znajdowała się następna silna jednostka bułgarska, 5. DP „Dunaw”. Obie te dywizje należały do 3. Armii bułgarskiej, która ubezpieczała lewe skrzydło 1. Armii bułgarskiej. Pierwszą jednostką turecką, która weszła w kontakt bojowy z nieprzyjacielem, była zapasowa dywizja piechoty „Afyon Karahisar” (dowódca płk Şükrü). Około godz. 11.30 oddziały tej dywizji, znajdujące się w marszu kilka kilometrów na zachód od Petry, zostały bardzo silnie ostrzelane z ręcznej broni piechoty i przez ogień artyleryjski, co zmusiło je do zmienienia kolumnowego szyku marszowego w ugrupowa­ nie liniowe. Także 9. nizam DP, dowodzona przez bryga­ diera Hassana Izzeta, maszerowała w pobliżu miejscowości Petra i ok. godz. 11.30 napotkała jednostki bułgarskie, broniące drogi na Eskipolos. Wkrótce do sztabu korpusu nadeszły wieści również od 7. nizam DP, która informowała, że prowadzi bój z 12 batalionami bułgarskiej piechoty. Dowódca III Korpusu, Mahmut Muhtar Pasza, ok. godz. 14.00 wyruszył osobiście, by obserwować przybierający na sile bój pomiędzy Petrą i Eskipolos. Teren pomiędzy tymi

dwiema miejscowościami usiany był pagórkami w wysoko­ ści od 50 do 100 m n.p.m., pomiędzy którymi ciągnęły się doliny pocięte licznymi strumieniami. Oddziały tureckie usiłowały kilkakrotnie zmusić nieprzyjaciela atakiem fron­ talnym do wycofania się, jednak bardzo celny i silny ogień artyleryjski, powodujący rosnące straty, za każdym razem zmuszał je do odwrotu. Na prawym skrzydle III Korpusu Armii znajdowała się 7. nizam DP, dowodzona przez płk. Mustafę Hilmi. Rozpo­ częła ona marsz na wyznaczone pozycje o 2.30 w nocy z 21 na 22 października, a o godz. 8.00 rano przekroczyła pozycje wyjściowe i rozpoczęła marsz w kierunku miej­ scowości Erikler, cały czas starając się zachować kontakt z 8. DP, maszerującą w tym samym czasie na północny wschód, wzdłuż drogi Kirkkilisse-Erikler. 8. nizam DP dowodził płk Fuat Ziya. Zajmowała ona pozycje pomiędzy 9. nizam DP a 7. nizam. DP. W odległości ok. 4 km na zachód od Erikler obie dywizje prawoskrzydłowe korpusu, a więc 8. nizam DP i 7. nizam DP, natknęły się na wojska bułgarskie. Także i w tym przypadku Turcy dotkliwie odczuli huraganowy, szybki i celny ostrzał artylerii bułgar­ skiej, który spowodował duże straty i sprowokował spore zamieszanie w szeregach tureckich. Pomimo to oddziały 7. nizam DP początkowo zanotowały sukces i zmusiły Bułgarów do powolnego wycofywania się, około godz. 15.00 natarcie utknęło jednak w miejscu — Bułgarzy zorganizowali silną obronę, podciągnęli odwody i wkrótce sami rozpoczęli próby kontruderzenia. Wieczorem 22 października 7. nizam DP meldowała o zidentyfikowaniu szesnastu nieprzyjacielskich batalionów piechoty, znaj­ dujących się przed jej frontem. Sytuacja wymykała się spod kontroli dowódcy III Korpusu. W czasie gdy III Korpus powinien znajdować się już poza Çeşme Köy, jego oddziały zostały zatrzymane przez dwie gigantyczne dywizje bułgarskie (4. DP „Presław” i 5. DP „Dunaw”,

mające w sumie 48 batalionów piechoty) i wdały się w ciężkie walki w rejonie miejscowości Petra, Eskipolos i Erikler. O ciężkim boju dowódca korpusu natychmiast poinformował sztab Armii Wschodniej. Kiedy Mahmut Muhtar Pasza przybył osobiście na pole walki wokół Eskipolos, spotkała go bardzo niemiła niespodzianka: pierwszą rzeczą, na jaką się natknął, był orszak wycofują­ cych się oddziałów redif DP „Afyon Karahisar”. Dzięki osobistemu zaangażowaniu udało mu się powstrzymać zdezorganizowany odwrót i utworzyć tymczasową linię obronną. Jednak po dokonaniu rozpoznania sił zbliżających się wojsk bułgarskich nakazał on zdemoralizowanej dywizji rezerwowej dalszy odwrót. Ponieważ Bułgarzy ograniczyli się jedynie do silnego bombardowania artyleryjskiego i nie naciskali zbyt mocno, Turcy zdołali odtworzyć obronę z napływających mas oddziałów 9. nizam DP. Późnym popołudniem 22 października dowódca III Korpusu zro­ zumiał, że dalsza ofensywa w danej sytuacji nie jest możliwa, dlatego postanowił utworzyć jak najsilniejszą obronę. Uformował także rezerwę korpusu, składającą się z jednego pułku 9. DP, wspartego silną artylerią. Jednostki te zajęły pozycje w pobliżu Petry. Jednocześnie z operacją III Korpusu tureckiego na prawym skrzydle Armii Wschodniej, rozpoczęło się natarcie na jej lewym skrzydle, w które zaangażowane zostały oddziały zgromadzone w twierdzy Adrianopol. 21 paź­ dziernika o godz. 17.00 dowódca załogi twierdzy, Mehmet Şükrü Pasza, otrzymał szczegółowe wytyczne dotyczące ataku przewidzianego na dzień następny, w którym miały wziąć udział wszystkie jednostki pierwszoliniowe armii tureckiej, będące w składzie strefy umocnionej twierdzy adrianopolskiej. Do ataku dowódca twierdzy wyznaczył trzy dywizje piechoty: nowo sformowaną 1. Prowizoryczną DP (złożoną z 4. nizam Pułku Strzelców, redif PP „Kirklareli”, redif PP „Dedeagaę”), która miała znaleźć się na

prawym skrzydle atakujących jednostek; 11. nizam DP (32. PP, 33. PP, redif PP „Bursa”), której wyznaczono atak w centrum ugrupowania tureckiego; 10. nizam DP (28 PP, 29 PP, 30 PP), mającą stanowić lewą kolumnę atakujących oddziałów zgrupowania adrianopolskiego. Dowódca twier­ dzy wysłał ostateczny rozkaz ataku do wyznaczonych dywizji o godz. 2.00 w nocy 22 października 1912 r. Zsynchronizowany atak miał nastąpić o 10.00 rano tego samego dnia. 1. Prowizoryczna DP miała skoncentrować swe jednostki na południowy zachód od Wzgórza 212 (212 Rakimli Tepe), wzdłuż trzech dróg. 11. nizam DP powinna była zająć pozycje wyjściowe 3 km na południowy zachód od Hiziraga. Natomiast miejscem koncentracji 10. nizam DP była miejscowość Karaca Köy. 10. nizam DP (d-ca płk Hüsamettin) przybyła na miejsce koncentracji o 8.00 rano 22 października. Pierwszym wyznaczonym dla niej celem ataku była wioska Büyük Döllük, którą zajęto do godz. 10.00. Także 11. nizam DP (d-ca Mirliva Ibrahim Pasza) do godz. 8.00 zajęła pozycje wyjściowe. Uformowana w kolumny marszowe, wyruszyła w kierunku miejscowości Küçük Döllük. Do godz. 11.00 oddziały dywizji znajdowały się na północ od Hiziraga Köy. W tym czasie otrzymano ostrzeżenie z dowództwa korpusu, że wkrótce spodziewany jest kontakt z nieprzyjacielem. W południe dywizja otrzy­ mała rozkaz kierowania się w stronę wsi Pravadi (Sinan Köy), która stała się ostatecznym celem wyznaczonym dla dywizji. Prawoskrzydłowa 1. Prowizoryczna DP (d-ca płk Celal) znalazła się na miejscu koncentracji ok. godz. 8.00 rano, lecz rozpoczęła marsz w kierunku wyznaczonych celów dopiero o 9.30, na dodatek posuwając się tak wolno, że szybko pozostała w tyle za dywizjami nizamiye, 10. DP i 11. DP, do południa pokonując dystans jedynie 2 km (!). Około godz. 13.00 obie dywizje pierwszoliniowe, 10. DP i 11. DP, nawiązały kontakt bojowy z piechotą bułgarską, należącą do 2. i 3. Brygady z 3. DP „Bałkan”, znajdującej

się w składzie 1. Armii bułgarskiej, i zostały silnie ostrzelane ogniem artyleryjskim i karabinowym. Silny atak tureckich dywizji zaowocował wyparciem Bułgarów z ich pozycji obronnych. Ok. godz. 16.00 obaj dowódcy tureckich dywizji meldowali sztabowi korpusu adrianopolskiego, że wojska bułgarskie wycofują się na całej linii. Mehmet Şükrü Pasza ponaglił więc dowódcę 1. Prowizorycznej DP do energicznego marszu naprzód. Nawiązał także kontakt z dowództwem Armii Wschodniej, aby wpłynęło ono na IV Korpus Armii i jednostki kawalerii, by te z kolei jak najszybciej utworzyły wspólny front z atakującymi od­ działami adrianopolskimi, nawiązując i utrzymując kontakt z 1. Prowizoryczną DP. Po 17.35 zaczął zapadać zmrok i tempo natarcia turec­ kiego zdecydowanie opadło. Około godz. 22.00 29. PP i 30. PP z 10. nizam DP oraz 32. PP i 33. PP z 11. nizam DP zbliżyły się do wsi Tavşan Korucu Köyüne, gdzie Bułgarzy zorganizowali silne stanowiska obronne. Turcy usiłowali przerwać obronę nieprzyjaciela, 11. nizam DP wykorzystała nawet rezerwy dywizyjne, lecz próby te spełzły na niczym. Niespodziewanie o godz. 23.30 Buł­ garzy, po otrzymaniu posiłków, przeprowadzili wściekły kontratak na bagnety, który odepchnął tureckie dywizje i poczynił im bardzo poważne straty. Po napotkaniu tak silnego oporu obie dywizje tureckie wycofały się w ciągu nocy o 2 km. W trakcie działań bojowych w dniu 22 października 11. nizamiye DP straciła łącznie 647 ludzi. Straty 10. nizam DP prawdopodobnie były podobne. Pomimo pewnych strat turecki korpus adrianopolski zamierzał kontynuować natar­ cie rankiem 23 października. Jednak niepomyślne wiadomo­ ści napływające z dowództwa Armii Wschodniej sprawiły, że cała operacja stanęła pod wielkim znakiem zapytania. Na wschodzie korpusy tureckie, potężnie naciskane, prężyły się jak struna, która lada chwila może pęknąć. Rankiem

23 października 11. nizam DP rozpoczęła atak o godz. 7.30 siłami sześciu batalionów piechoty, został on jednak powstrzymany przez skoncentrowany ogień artyleryjski i silny ostrzał karabinowy. Odepchnięta dywizja rozpoczęła 0 godz. 9.30 wycofywanie swych oddziałów o 1500 m 1 zajęła pozycje obronne wokół wsi Küçük Döllük. W tym czasie 10. nizam DP okopała się na zajmowanych pozyc­ jach, a 1. Prowizoryczna DP otrzymała o godz. 10.00 rozkaz przesunięcia się do przodu i ubezpieczenia od­ krytego skrzydła 11. nizam DP. Rozkaz ten przyszedł w samą porę, gdyż wkrótce właśnie na tym skrzydle nastąpił silny atak bułgarskiego 20 PP. Walki trwały do godz. 17.00, po czym obie strony, wyczerpane bojem, rozpoczęły odpoczynek. Wieczór, który zapadł szybko, minął relatywnie spokojnie. W nocy z 23 na 24 paździer­ nika do oddziałów Prowizorycznego Korpusu Adrianopolskiego dotarły rozkazy, które — biorąc pod uwagę niekorzystny rozwój sytuacji na wschodzie — nakazywały dywizjom powrót w obręb umocnień fortecznych. O godz. 5.00 24 października 1912 r. oddziały tureckie rozpoczęły odwrót i do godz. 9.30 tak 10. nizam DP, jak i 1. Pro­ wizoryczna DP powróciły do Adrianopola. 11. nizam DP pozostała poza obrębem umocnień fortecy, lecz w pobliżu, w okolicy baterii Cevizlik. Jednocześnie z akcją trzech dywizji piechoty inne jedno­ stki ugrupowania adrianopolskiego przeprowadziły atak dywersyjny w zachodnim sektorze obrony twierdzy. Ruch wojsk zaczął się około południa. Do ataku dywersyjnego skierowano redif PP „Gülmülcine”, dwa dodatkowe rezer­ wowe bataliony piechoty oraz 10. Pierwszoliniowy Batalion Strzelców. Jednostki te ok. godz. 14.15, po przebyciu 6 km, uderzyły na oddziały bułgarskiej 8. DP „Tundża” ze składu 2. Armii. Początkowo tureckie uderzenie odniosło sukces i wdarło się na głębokość 2 km w głąb obrony bułgarskiego 51. PP, jednak kontratak przeprowadzony o godz. 15.30

siłami znajdującego się w rezerwie 52. PP wyparł Turków, którzy następnie rozpoczęli odwrót w obręb fortyfikacji twierdzy. Straty jednostek tureckich nie były duże: 2 ofi­ cerów i 20 żołnierzy zabitych oraz 80 ludzi rannych, jednak podczas zaciętego bułgarskiego kontrataku i zamie­ szania nim spowodowanego do niewoli dostało się aż 380 żołnierzy. Późnym wieczorem 22 października do sztabu Armii Wschodniej napływały same niepomyślne, często niedo­ kładne, meldunki. Ogólna sytuacja na froncie nie przed­ stawiała się różowo. Niespodziewanie dla wszystkich atak na obu skrzydłach armii napotkał bardzo silny opór. Na prawym skrzydle (III Korpus Armii) oraz na lewym skrzydle (prowizoryczny korpus twierdzy adrianopolskiej) ofensywa, po początkowych sukcesach, została zatrzymana, a meldunki napływające z obu skrzydeł informowały o napotkaniu przeważających sił bułgarskich. IV Korpus Armii meldował o ciężkich walkach i wściekłych atakach bułgarskich przeciwko redif DP „Izmit”. Po północy z 22 na 23 października do sztabu armii dotarły również informacje 0 walkach w centrum, prowadzonych przez I i II korpusy armii, których postęp naprzód został szybko powstrzymany przez Bułgarów. Dodatkowo 2. DP i 3. DP ze składu 1 Korpusu zostały zmuszone do odpierania silnych nocnych ataków na bagnety bułgarskiej piechoty, które spowodowały dotkliwe straty wśród kadry oficerskiej, wpłynęły bardzo negatywnie na morale jednostek i zdezorganizowały obie dywizje. Wśród mroków nocy obie dywizje ottomańskie wycofały się z zajmowanych pozycji, tracąc sporą liczbę artylerii polowej. Żołnierzy 3. nizam DP ogarnęła panika, którą trudno było opanować. Oficerowie łącznikowi, wy­ słani z kwatery głównej sztabu armii w celu nawiązania kontaktu z poszczególnymi dowództwami, nie byli w stanie odnaleźć ich w ciemnościach nocy. Nie posiadając pełnego obrazu, co dzieje się z jego armią, Ferik Abdullah Pasza

rozkazał ok. godz. 3.00 w nocy 23 października częściowy odwrót. Rozkaz ten został oficjalnie zredagowany na piśmie o godz. 10.00 rano. Dowódca Armii Wschodniej nakazywał poszczególnym korpusom: III Korpus Armii miał wycofać się na pozycje wokół twierdzy Kirkkilise; I Korpus Armii powinien pozostać na dotychczasowych pozycjach, umocnić się i bronić się w okolicy Yenice; II Korpus Armii otrzymał zadanie związania sił bułgarskich w okolicy Kozahizir; IV Korpusowi Armii rozkazano umocnienie pozycji obron­ nych i zabezpieczenie lewego skrzydła armii. Bułgarzy nie pozostawali nieaktywni podczas nocy z 22 na 23 października. Po odparciu ataków tureckiej piechoty i po przeprowadzeniu uporządkowania oddziałów przystąpili natychmiast do przygotowania silnego uderzenia. 4. DP „Presław” przygotowywała się do ataku wszystkimi siłami w kierunku na Petrę. Również pozostałe dywizje należące do 3. Armii (5. DP „Dunaw”, 6. DP „Bdin”), jak i te ze składu 1. Armii (1. DP „Sofia”, 3. DP „Bałkan”, 10. Zbiorcza DP), przygotowały swe oddziały do uderzenia o świcie 23 października. 2. Armia bułgarska (8. DP „Tundża”, 9. DP „Plewen”) szybko zbliżała się od północy i od zachodu do twierdzy Adrianopol. Po odparciu ataków przeprowadzonych przez jednostki należące do tureckiego garnizonu twierdzy i po powstrzymaniu ich ofensywy oddziały 2. Armii bułgarskiej szykowały się do zamknięcia Adrianopola w pierścieniu okrążenia. O godz. 5.30 rankiem 23 października 1912 r. oddziały 1. i 3. Armii bułgarskich rozpoczęły ofensywę. Główne natarcie zostało skierowane przeciwko tureckiemu III Korpusowi Armii. 5. DP „Du­ naw”, 6. DP „Bdin” atakowały turecką 7. nizam DP, posuwając się od strony Erikler wzdłuż drogi prowadzącej do miejscowości Raklięa. Początkowo Turcy odpierali dzielnie ataki, jednak Bułgarzy dość szybko zdobyli zdecy­ dowaną przewagę artyleryjską, prowadząc morderczy ogień, który spowodował duże straty w szeregach przeciwnika.

1. Brygada ze składu 5. DP „Presław” zdobyła wzgórza Karakoł na lewym brzegu rzeki Sarsuvat Dere. O godz. 14.00 dowódca 7. nizam DP zarządził odwrót. Pod Eskipolos o 7.30 rano turecka redif DP „Afyon Karahisar” musiała stawić czoło potężnemu uderzeniu 4. DP „Presław”, które spowodowało wielkie straty. Bułgarskie oddziały posłużyły się podczas tego ataku fortelem, wysyłając na czoło żołnierzy władających dobrze językiem tureckim, którzy rozmawiając głośno zmylili czujność przeciwnika, co pozwoliło zbliżyć się Bułgarom do okopów tureckich na odległość zaledwie 200 m, nie będąc rozpoznanymi (wpły­ nęła na to również pogoda) ani narażonymi na ostrzał. Gdy przeciwnik rozpoznał swój błąd, było już za późno: przy potężnym ryku tysięcy gardeł piechota bułgarska runęła w ataku na noż („na bagnety”) na umocnione polowe pozycje obronne, przygotowane wielkim nakładem pracy podczas ostatniej nocy, tnąc bagnetami niemiłosiernie na wszystkie strony. Z miejsca redif Dywizja „Afyon Karahi­ sar” została zepchnięta z zajmowanych rubieży. Konfuzję powiększały bułgarskie samoloty, kilkakrotnie pojawiające się nisko nad polem walki, które wykonywały loty rozpo­ znawcze i zrzucały setki ulotek w języku tureckim, nawo­ łujących do poddania się. Większość batalionów należących do dywizji uległa panice i w obliczu zdeterminowanego ataku rozpoczęła bezładną ucieczkę z pola bitwy. Wycofu­ jących się przerażonych rezerwistów nikt nie potrafił zatrzymać. Próbujący tego dokonać dowódca dywizji sam wkrótce znalazł się w samym środku nurtu wycofujących się panicznie żołnierzy, porwany niepohamowanym żywio­ łem tłumu. O godz. 7.55 dowództwo bułgarskie otrzymało raport, że 19. PP uchwycił Eskipolos. Także pozostałe dywizje tureckie należące do III Korpusu otrzymały potężne ciosy. 7. nizam DP i 9. nizam DP zostały zaatakowane na bagnety przez silne jednostki piechoty, wspierane przez morderczo

celny, bezpośredni ogień baterii polowych, podążających w pierwszych szeregach atakujących i bijących ogniem na wprost do wykrytych celów. Działa bułgarskie były znako­ micie kierowane przez obserwatorów i przyczyniły się w wielkim stopniu do upadku morale obrońców. Obie tureckie dywizje zmuszone zostały do wycofania się. Dowódca III Korpusu, Mahmut Muhtar Pasza, który osobiście starał się zahamować odwrót swych oddziałów, około godz. 11.00 zdołał utworzyć prowizoryczną, lecz w miarę silną linię obrony w odległości 500 m na północny zachód od miejscowości Petra. W wydanych po wojnie pamiętnikach wspomina on, że największy wpływ na załamanie się morale w niedoświadczonych oddziałach wojska miał ogień artylerii bułgarskiej, pro­ wadzony z niesłychaną precyzją i siłą. Zauważył także, że wsparcie ze strony własnych baterii było całkowicie nieefektywne. I znów powtórzył się scenariusz z ranka tegoż dnia (23 października). Bułgarskie baterie, podciągnięte w po­ bliże nowych stanowisk obronnych oddziałów ottomańskich, rozpętały piekło, siejąc śmierć i zniszczenie wśród tureckiej piechoty. W szeregach zapasowej redif DP „Afyon Karahi­ sar”, zajmującej lewe skrzydło ugrupowania tureckiego, o godz. 11.30 ponownie nastąpiła nieokiełznana panika. Grupy żołnierzy na własną rękę rozpoczęły odwrót. Rezer­ wiści należący do tejże dywizji jako pierwsi wycofali się i jako pierwsi dotarli w pobliże Kirkkilise, gdzie dowódca dywizji z wielkim wysiłkiem zaczął zbierać rozproszone oddziały w pobliżu fortu Taş Tabiya. Wkrótce potem do Kirkkilise przybył dowódca 7. nizam DP, który rozpoczął organizowanie obrony i rozmieszczanie oddziałów. Aby zapanować nad chaosem, rozkazał on szwadronowi należą­ cemu do 2. Pułku Kawalerii strzelać do wszystkich żołnierzy piechoty, którzy opuściliby samowolnie okopy. Wzgórze przy forcie Taş Tabiya, dzięki wysiłkom oficerów, wkrótce

stało się głównym punktem oporu i centrum obrony pod Kirkkilise. Tymczasem 9. nizam DP trwała na swych pozycjach, jednak powoli na jej lewym skrzydle powstawała wielka pustka, którą w każdym momencie mogły zapełnić masy piechoty bułgarskiej. Obawiając się okrążenia, dowódca III Korpusu o godz. 14.00 nakazał oficjalnie swym dywiz­ jom odwrót w stronę Kirkkilise. 9. nizam DP miała ubezpieczać wycofujące się oddziały, posuwając się w stra­ ży tylnej. Drogę prowadzącą do miejscowości Raklięa miał ubezpieczać 8. Batalion Strzelców, wzmocniony kompanią ciężkich karabinów maszynowych. Mahmut Muhtar Pasza dotarł do Kirkkilise o godz. 17.30. Wieczorem 23 paździer­ nika oddziały bułgarskie należące do 3. Armii zbliżyły się do twierdzy Kirkkilise, jednak z powodu zapadających ciemności szturm został przesunięty na dzień następny. Dowództwo bułgarskie chciało dać swym żołnierzom chwilę odpoczynku oraz uporządkować szeregi oddziałów przed nadchodzącą bitwą. Ofensywa bułgarska dotknęła nie tylko turecki III Korpus Armii, lecz także pozostałe korpusy Armii Wschodniej. O godz. 14.45 piechota bułgarska rozpoczęła szturm na bagnety przeciwko 2. nizam DP ze składu I Korpusu Armii, który spowodował potężne zamieszanie i wielkie straty. Tak 2. nizam DP, jak i 3. nizam DP przez pozostałą część dnia i cały wieczór były ciężko ostrzeliwane przez artylerię bułgarską i ogień ręcznej broni piechoty. Wieczorem 23 października wybuchła panika w silnie naciskanych oddziałach 2. nizam DP. Dywizja rozpoczęła odwrót. W obrębie działania IV Korpusu Armii redif DP „İzmit” oraz 12. DP potężnie starły się z 1. DP „Sofia”. Obie tureckie dywizje, silnie i efektywnie bombardowane przez artylerię, poniosły duże straty. O godz. 16.00 redif DP „Izmit” rozpoczęła kontratak, który początkowo zmusił do cofnięcia się 1. Brygadę

z dywizji sofijskiej, Bułgarzy jednak szybko znów przejęli inicjatywę. Uderzenia na bagnety, wsparte przez ogień baterii polowych, zdecydowanie ostudziły zapał Turków. II Korpus Armii nie był zbyt silnie naciskany w ciągu dnia, co pozwoliło dowództwu korpusu na przejęcie inicjatywy. 4. niz,am DP i 5. nizam DP rozpoczęły po południu kontratak w kierunku na Geredeli, przesuwając swe pozycje w przód o 2 km. Turcy nie zdawali sobie sprawy z tego, że II Korpus ma naprzeciw siebie jedynie nikłe siły przeciw­ nika w postaci jednej dywizji kawalerii, która zajmowała pozycje na styku 1. i 3. Armii bułgarskich, dlatego też nie atakowali zbyt energicznie. Dowódca II Korpusu meldował sztabowi głównemu o godz. 20.40, że następnego dnia zamierza kontynuować natarcie w kierunku na Kiremitli. 23 października o godz. 11.00 do sztabu 3. Armii bułgarskiej przybył oficer wysłany przez gen. Nazłymowa, dowódcę dywizji kawalerii, informujący, że w okolicach wsi Seliolu i Geękenli, na styku 1. i 3. Armii bułgarskich, wbił się cały korpus turecki (II Korpus), zagrażając tyłom 1. Armii. Gen. Dimitriew wydzielił więc natychmiast specjalny oddział, który stanowiła jedna z brygad 6. DP „Bdin”, lecz istniała obawa, że może ona nie zdążyć na czas i nie zdoła zablokować powstałego wyłomu. Dlatego też dowódca 3. Armii zadecydował, aby zdecydowanie przyśpieszyć działania przeciw twierdzy Kirkkilise, co zmusiłoby przeciwnika do skoncentrowania uwagi na tym właśnie kierunku. Tymczasem wieczorem otrzymano na­ stępną informację, że 1. Brygada z 1. DP „Sofia” oraz 2. Brygada z 4. DP „Presław” odrzuciły II Korpus przeciw­ nika w ataku na bagnety, co przywróciło bezpośrednią łączność pomiędzy obiema armiami bułgarskimi. Niebez­ pieczeństwo wyjścia oddziałów tureckiego II Korpusu na tyły obu armii bułgarskich zostało zażegnane. Ranek 24 października nie przyniósł Turkom nic dobrego. Ofensywa bułgarska, rozpoczęta poprzedniego dnia, była

kontynuowana. O godz. 11.00 Bułgarzy, po krwawym boju, zdobyli Petrę. Jeszcze w nocy z 23 na 24 października oddziały tureckie broniące Kirkkilise uległy panice i roz­ poczęły bezładny odwrót. Niektóre jednostki tureckie, w większości złożone z rezerwistów, w panicznym odwrocie zostawiały na rozmytych przez jesienne deszcze drogach wszystko, co mogło im przeszkadzać w marszu, zwłaszcza artylerię i tabory. Na miejscu pozostały nieliczne prowizo­ ryczne siły osłonowe, które zachowały porządek i działały na tyle aktywnie, że udało im się wprowadzić dowództwo bułgarskie w błąd. Sztab bułgarski pozostawał w przekona­ niu, że ma przed sobą dobrze zorganizowaną obronę. Jednak III Korpus lada moment mógł stracić kontrolę nad twierdzą w Kirkkilise, od godz. 5.00 rano był bowiem silnie naciskany przez Bułgarów. Baterie bułgarskiej ar­ tylerii polowej, podciągnięte na pierwszą linię walki, ponownie bardzo sprawnie wspierały ataki piechoty. Do­ wódca III Korpusu telegrafował do Abdullaha Paszy, dowódcy Armii Wschodniej: „Straciłem Petrę i rozpoczynam odwrót. Nie będę mógł utrzymać Kirkkilise. Konieczny jest też odwrót korpusów znajdujących się na lewo ode mnie, aby nie były wystawione na niebezpieczeństwo”4. O godz. 11.30 Bułgarzy zajęli Kirkkilise po pokonaniu minimalnego oporu prowizorycznych oddziałów osłono­ wych. Zdobyli tam m.in. archiwum tureckiego III Korpusu, 58 dział, 2 samoloty, dużą ilość broni strzeleckiej oraz amunicji, jak również wielkie zapasy ubrań i żywności. Generał Dimitriew, zamiast kontynuować pościg za ucho­ dzącym nieprzyjacielem, przyjął w mieście paradę od­ działów 5. DP „Dunaw” i 6. DP „Bdin”. Został za to zganiony przez szefa Sztabu Generalnego, gen. Ficzewa. W odpowiedzi dowódca 3. Armii poinformował, że nakazał 4

G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..-, op.cits. 52.

odpoczynek z powodu zmęczenia oddziałów, braków aprowizacyjnych i pozostania w tyle taborów. 24 października nie tylko III Korpus, lecz wszystkie tureckie korpusy były zaciekle atakowane. W tej sytuacji dowódca Armii Wschodniej, Ferik Abdullah Pasza, nakazał o godz. 13.30 podległym jednostkom natychmiastowe oderwanie się od nieprzyjaciela i odwrót na linię Bunarhisar-Lüleburgaz-Karaağaç, znajdującą się ok. 30 km na południe od dotychczasowych pozycji tureckiej armii, dokąd miały wkrótce dotrzeć posiłki z Azji w postaci trzech korpusów rezerwowych. Poszczególne korpusy armijne otrzymały rozkaz wycofania się i zajęcia pozycji w okolicy następujących miejscowości: I Korpus Armii — Türkbey; II Korpus Armii — Karaağaç; III Korpus Armii — Bunarhisar; IV Korpus Armii — Lüleburgaz. Jednocześnie z wydaniem rozkazu odwrotu Ferik Abdullah zadecydował przesunąć swój sztab do miej­ scowości Babaeski, którą osiągnięto 25 października, i następnie do Lüleburgazu, do którego przybył 26 października. W ten sposób, będąc bliżej pola walki, dowódca armii pragnął zabezpieczyć sobie większy wpływ na sytuację na froncie. Po otrzymaniu rozkazu wycofania się na południe turec­ kie korpusy natychmiast przystąpiły do odrywania się od wojsk bułgarskich. Był to odwrót pełen chaosu, zwłaszcza jeśli chodzi o dywizje rezerwowe — niezdyscyplinowany, często podjęty w panice. Podczas wycofywania się przez rozmyte jesiennym deszczem, bagniste drogi, oddziały tureckie pozostawiały po drodze ciężki sprzęt, artylerię oraz wielkie ilości broni, zaopatrzenia i taboru transpor­ towego. Sam tylko III Korpus Armii stracił w odwrocie 55 dział oraz 2000 żołnierzy, którzy „wyparowali” bez śladu. Panikę powiększył jeszcze fakt, że bułgarska kawa­ leria zdobyła tabor z transportem zaopatrzenia i z bagażami należącymi do I Korpusu Armii. Muhtar Pasza odnotował:

„Wszyscy uciekali na dźwięk słów: nieprzyjacielska kawa­ leria nadchodzi!”. W rzeczywistości jednak kawaleria bułgarska nie podjęła pościgu i były to tylko urojenia pokonanych, przestraszonych ludzi... I Korpus Armii musiał pozostawić na miejscu pod opieką tylko jednego lekarza 140 ciężko rannych żołnierzy, których nie można było ewakuować. Dostali się oni do niewoli i zostali objęci pomocą medyczną ze strony bułgarskich służb. Okazało się jednak, że oderwanie się od przeciwnika nastąpiło niezmiernie łatwo. Bułgarzy, wyczerpani ciężkimi, wielokilometrowymi marszami i zaciętymi bojami przeciw Turkom pod Petrą i Eskipolos, zarządzili trzydniowy odpoczynek, pozwolili wrogowi na odstąpienie i nie podjęli pościgu. Był to duży błąd, który pozwolił pobitemu przeciwnikowi, wycofującemu się w nieładzie i w panice, na odtworzenie silnych stanowisk obronnych. Dowódca III Korpusu, Muhtar Pasza, z wielką dozą rozgoryczenia pisał po bitwie: „Historia wojskowości nie podaje takiego lub podobnego przypadku ucieczki bez powodu z pola walki. Bułgarzy bez walki osiągnęli wspaniałe zwycięstwo. Nie będąc naciskani przez nieprzyjaciela, bici jedynie przez złą pogodę i fatalne warunki na drogach, Turcy uciekali tak, jakby przytrafiła im się katastrofa nie do naprawienia i tak stracili jedną trzecią zapasów wojennych”5. Zdecydowanie przeciwne nastroje, pełne nadziei i op­ tymizmu, zapanowały natomiast w rządzie i w dowództwie bułgarskim. Dał im wyraz premier Iwan Geszow (1849-1924), pisząc do Madżarowa: „Nasze nieoczekiwane zwycięstwo — daj Boże, by nadeszły po nim i kolejne — otwiera przed nami nowe horyzonty dla naszego działania”6. 5

R.C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913: Prelüde to the First World

War, seria Warfare and History, Routledge, London-New York 2000, s. 27. 6

G. M arko w, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 55.

Podsumowując bitwę o Kirkkilise należy uznać, że niewątpliwie było to wielkie zwycięstwo armii bułgarskiej. Dla Europy było ono prawdziwym szokiem. Jeszcze przed wybuchem wojny niemiecki feldmarszałek von der Goltz twierdził, że umocnienia Kirkkilise są w stanie bronić się przed armią pruską przez 3 miesiące. Bułgarzy zdobyli je w ciągu 3 dni walk... Najlepszą pochwałą działań żołnierzy bułgarskich było stwierdzenie francuskiego ministra wojny, Etiena Milerana, który po bitwie pod Kirkkilise powiedział: „Wolałbym mieć za sprzymierzeńców 100 000 Bułgarów niż jakąkolwiek inną armię europejską — nieważne, jak liczna ta byłaby”7. Znaczenie wygranej bitwy było ogromne. Turcy zostali zepchnięci ze strategicznie ważnych pozycji obronnych, tracąc ważne połączenia komunikacyjne, jedną ważną twierdzę (Kirkkilise) wraz z należącym do niej lotniskiem (na którym w bułgarskie ręce wpadły dwa samoloty) i dogodne do powstrzymania wrogiego ataku miejsce. Armia Wschodnia została pobita i zmuszona do reorgani­ zacji swych korpusów, a jej morale znacznie osłabło. Rozgoryczony dowódca Armii Wschodniej, Abdullah Pasza, 25 października tak pisał do Muhtara Paszy, dowódcy III Korpusu i jednocześnie ministra w rządzie tureckim: „Sam widzę sytuację w waszych oddziałach. Sytuacja w moich jest taka sama. Z taką armią nie jest możliwa kontynuacja wojny i obrona kraju. Abyśmy nie popadli w o wiele gorsze położenie, proszę, aby użył Pan swych wpływów w Radzie Ministrów, do której Pan należy, w celu rozwiązania problemu na drodze dyplomatycznej”. Dowództwo armii bułgarskich uwierzyło we własne siły, zdecydowanie wzmocniło się także i tak już wysokie morale zwycięskich oddziałów. Atak armii bułgarskich nastąpił w momencie, gdy Armia Wschodnia była zmobi­ 7

G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 56.

lizowana tylko częściowo i posiadała niewystarczające siły do stawienia czoła potężnej nawałnicy nadchodzącej z pół­ nocy. Dodatkowo kampania o Kirkkilise obnażyła kom­ promitujące błędy popełnione przez wywiad turecki, który, po pierwsze, źle ustalił siłę atakującej armii bułgarskiej, nie mając żadnych informacji na temat 3. Armii bułgarskiej, a po drugie — źle określił położenie jednostek bułgarskich oraz kierunek głównego uderzenia, co odbiło się na powodzeniu całego planu tureckiego. Znajdująca się w ofen­ sywie Armia Wschodnia, posuwająca się na północ, „wpad­ ła” zupełnie nieoczekiwanie wprost na atakujące z północy armie bułgarskie. Doszło do boju spotkaniowego, który nie został przewidziany przez sztab turecki. Przygotowany uprzednio plan ofensywy, mającej na celu zamknięcie w potrzasku zbliżających się jednostek bułgarskich, nie był zły, jednak opierał się na fałszywych informacjach podanych przez wywiad. Zamiast trzech dywizji piechoty, Turcy natknęli się na osiem bardzo silnych dywizji piechoty i jedną dywizję kawalerii. III Korpus Armii, który miał dokonać obejścia flanki bułgarskiej, znalazł się niespodzie­ wanie wobec frontu potężnej 3. Armii bułgarskiej, która pojawiła się w miejscu, gdzie nikt jej się nie spodziewał, po dokonaniu morderczego marszu (120 km w ciągu niewielu dni) poprzez niedostępne, bezdrożne, nadmorskie wzgórza. W rezultacie mniejsze tureckie siły stanęły wobec przeważającego liczebnie przeciwnika. Całkowicie zawiodło także bezpośrednie rozpoznanie przedpola. W takiej sytuacji strategicznej plan turecki okazał się przedwczesny. Należało wpierw wzmocnić Armię Wschodnią i dopiero po nadejściu rezerwowych korpusów można było rozpocząć akcję zaczepną. Gdyby Armia Wschodnia rozpoczęła akcję oskrzydlającą w sile 2-3 korpusów zamiast jednego, ryzykując nawet pozostawienie częściowo osłabionej obrony na froncie naprzeciw od­ działów bułgarskich, być może akcja taka miałaby większe

powodzenie i doprowadziłaby do sukcesu. Kampania pod Kirkkilise pokazała także wszystkie mankamenty w prze­ prowadzeniu mobilizacji armii tureckiej. Powolność i dez­ organizacja doprowadziły do tego, że Armia Wschodnia nie posiadała wszystkich sił przewidzianych w planach mobilizacyjnych, a co za tym idzie — nie była dostatecznie przygotowana do działań wojennych w chwili wybuchu wojny. Także współpraca pomiędzy jednostkami pierwszoliniowymi i rezerwowymi często nie była dopracowana — przede wszystkim z tego powodu, że w skład po­ szczególnych korpusów Armii Wschodniej weszło kilka dywizji rezerwowych, które pierwotnie miały zostać skie­ rowane na inne fronty i nigdy ze sobą nie prowadziły wspólnych manewrów. Strona bułgarska natomiast przeprowadziła w znakomity sposób plan operacyjnego zaskoczenia przeciwnika poprzez skryty przemarsz 3. Armii i jej manewr ofensywny w od­ powiednim momencie. Oddziały bułgarskie otrzymały także pierwszą możliwość wypróbowania własnej taktyki. Bardzo ważną rolę odegrała artyleria, która starała się wspierać bezpośrednio piechotę, często przesuwając własne baterie na pierwsze linie, by razić nieprzyjaciela ogniem na wprost. Bułgarska piechota rzadko atakowała w pełnym świetle dnia, preferując ataki wczesnym rankiem lub wieczorem, a nawet w nocy. Aby dowództwo i własna artyleria mogły określić położenie jednostek w ciemnościach, piechurzy używali specjalnych, kolorowych, ręcznych latami. W toku bitwy pod Kirkkilise okazało się, że są oni bardzo dobrze wyszkoleni, zwłaszcza w atakach na bagnety, powodujących ogromny strach w szeregach przeciwnika, co w połączeniu z ich wysokim morale powodowało, że wręcz niemożliwe stawało się powstrzymanie ich szarży na noż. Szturmy na bagnety okazywały się jednak bardzo kosztowne i zawsze przynosiły bolesne straty. Tę samą taktykę użyto również i w następnych bitwach podczas kampanii trackiej.

Jednak i w przypadku armii bułgarskiej szwankowało bezpośrednie, zwłaszcza konne, rozpoznanie pola walki. Nie wykorzystano paniki, która wybuchła wśród jednostek tureckich, ani też zdezorganizowanego odwrotu przeciw­ nika. Co gorsza, po kampanii pod Kirkkilise oddziały bułgarskie zatrzymały się na trzydniowy odpoczynek, dając przeciwnikowi szansę na dokonanie przegrupowania i zreor­ ganizowanie obrony. Gdyby podjęto pościg za uchodzącym w nieładzie wrogiem, prawdopodobnie Turcy ponieśliby o wiele większe straty i być może nie zdołaliby zreor­ ganizować armii i ustanowić kolejnej, silnej linii obrony. To z pewnością oszczędziłoby krwi i życia tysięcy żołnierzy bułgarskich oraz przybliżyłoby koniec wojny. Straty armii bułgarskich w całej kampanii pod Kirkkilise wyniosły 887 zabitych, 4034 rannych i 824 zaginionych. Straty tureckie były poważniejsze — wynosiły 1500 zabi­ tych i rannych, ok. 3000 wziętych do niewoli i ponad 2000 żołnierzy zaginionych, z których wielu po prostu zdezer­ terowało8.

8

Więcej o bitwie pod Kirkkilise: E.J. E r i c k s o n, Defeat in detail. The

Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913, Praeger, Westport (Connecticut)

-London 2003, s. 86-101; Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 g., tom II: Łozengradskata operacija, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1928; R.C. H a l l , The Balkan Wars 1912-1913: Prelüde to the First World War, seria Warfare and History, Routledge, London-New York 2000, s. 26-27.

V. BUNARHISAR (PINARHISAR)-LÜLEBURGAZ, 29 PAŹDZIERNIKA-2 LISTOPADA 1912 r.

Do bitwy na linii Bunarhisar-Lüleburgaz doszło po kam­ panii pod Kirkkilise. Była to największa bitwa od wojny francusko-pruskiej do czasu rozpoczęcia I wojny światowej, która zaangażowała główne siły armii bułgarskiej i tureckiej. Po utracie twierdzy w Kirkkilise pobita Armia Wschodnia oderwała się z powodzeniem od nieprzyjaciela, nienaciskana podczas odwrotu. Dowódca III Korpusu zauważył, że była to niezmiernie pomyślna okoliczność, zważywszy na stan moralny wojska: „Rzeczywiście, gdyby Bułgarzy przycisnęli nas bardziej zdecydowanie, nasze położenie byłoby tragiczne. Chwała Bogu, Bułgarzy nie ścigali nas i w ten sposób dali nam wystarczająco dużo czasu, abyśmy znów się zebrali i umoc­ nili wokół Vize”1. Po łozengradzkiej porażce dowodzący Armią Wschodnią Ferik Abdullah Pasza planował odwrót swych wojsk na silnie umocnione pozycje za rzeką Ergene, na których można było skutecznie bronić się przed nacierającymi Bułgarami. Poszczególni dowódcy korpusów armii byli jednak innego zdania, uważając, że odwrót aż za rzekę 1

R.C. H a l l , The Bałkan Wars 1912-1913: Prelüde to the First World

War, Routledge, London-New York 2000, s. 28.

Ergene całkowicie zniszczy i tak już mocno nadwerężone morale ich oddziałów, dlatego zwrócili się bezpośrednio do Sztabu Głównego, a ten z kolei nakazał dowódcy Armii Wschodniej „obronę do końca” na lewym brzegu rzeki Karaağaç Dere. Ponieważ zwłoka w pościgu ze strony oddziałów bułgarskich dała Turkom możliwość złapania drugiego oddechu i uporządkowania armii, ponadto wreszcie nadeszły długo oczekiwane posiłki z Azji Mniejszej, do 28 października cała Armia Wschodnia została zreorganizo­ wana. Została ona podzielona na dwie armie polowe: 1. Armię Wschodnią — złożoną z I, II i IV korpusów armii, skoncentrowaną wokół Lüleburgazu; 2. Armię Wschodnią — złożoną z III Korpusu Armii, który zdołał uporządkować szyki, oraz ze świeżo przybyłych korpusów rezerwowych: XVII i XVIII korpusów armii; armia ta koncentrowała się w okolicach miejscowości Bunarhisar-Vize-Saray. Na za­ chód od Lüleburgaz zajęła pozycje turecka dywizja kawalerii. Według danych bułgarskich, armie tureckie dysponowały ogółem siłami liczącymi 125 000 bagnetów, 9750 szabel i 300 dział2. Źródła tureckie podają natomiast następujące dane odnośnie do liczebności obu Armii Wschodnich: 126 000 bagnetów, 96 karabinów maszynowych, 342 działa oraz 3500 szabel. Zreorganizowana i wydatnie wzmocniona Armia Wschodnia miała stawić czoło dwóm bułgarskim armiom, przeciw którym toczyła już bój pod Kirkkilise: 1. i 3. Armii bułgarskiej. Według oficjalnych danych, obie armie bułgarskie liczyły 107 386 bagnetów, 116 karabinów maszynowych, 2066 szabel oraz 360 dział3. Turcy posiadali więc przewagę liczebną oraz jakościową w artylerii, gdyż mimo że posiadali mniej dział, to jednak wszystkie były szybkostrzelne, podczas gdy w uzbrojeniu armii bułgarskich było jedynie 180 dział szybkostrzelnych, a pozostałe 180 2

G. M a r k o w , Byłgarija w bałkanskija syjuz—, op.cit., s . 6 2 . Turkish General Staff, 1912-1913 Bałkan Harbinde, III Cilt: Liileburgaz-Pinarhisar Muharebesi, Askeri Matbaa, Istanbul 1943, s. 129-130. 3

sztuk — nieszybkostrzelnych. W porównaniu z kampanią pod Kirkkilise 1. Armia bułgarska została znacznie osłabiona. 2. BP i 3. BP ze składu 3. DP „Bałkan” zostały skierowane do wsparcia jednostek oblegających twierdzę w Adrianopolu, a połowa batalionów piechoty ze składu 1. DP „Sofia” oraz z 10. Zbiorczej DP została skierowana do zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych i ochrony dostaw zaopatrzenia, nadal bowiem obawiano się ataków ze strony jednostek armii tureckiej znajdujących się w Adrianopolu oraz ataków nieregularnych oddziałów baszybuzuków. Tak więc 1. Armia posiadała ogółem 32 bataliony piechoty, podczas gdy w skła­ dzie 3. Armii batalionów piechoty znajdowało się aż 72. Skład obu armii bułgarskich kształtował się następująco: 1. Armia (dowódca gen. Wasił Kutinczew): 1. DP „Sofia”, 10. Zbiorcza DP, 10. Pułk Kawalerii; 3. Armia (dowódca gen. Radko Dimitriew): 4. DP „Presław”, 5. DP „Dunaw”, 6. DP „Bdin”, 1. BP z 3. DP „Bałkan” (po przybyciu na pole walki 31 paździer­ nika), 8. Pułk Kawalerii, 9 baterii artylerii polowej; Samodzielna Dywizja Kawalerii4. 25 października głównodowodzący armiami turecki mini­ ster wojny, Nazim Pasza, przeniósł się wraz ze Sztabem Głównym do Çerkeş Köy, bliżej teatru działań wojennych. Jednak zamiast wpłynąć pozytywnie na działania armii, spowodowało to jeszcze większe zamieszanie w płynności dowodzenia. Skład poszczególnych korpusów tureckich tuż przed nadchodzącą bitwą kształtował się następująco: 1 Armia Wschodnia (dowódca Ahmet Abuk Pasza, dowodzący IV Korpusem): I Korpus Armii — 2. nizam DP, 3. nizam DP, 1. Pro­ wizoryczna DP, redif DP „Uşak”; 4 Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Bytgarija i Turcija 1912-1913 g., tom III: Sratenieto pri Liule Burgaz-Bunar Hisar, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1931, s. 173-174.

II Korpus Armii — 4. nizam DP, 5. nizam DP, redif DP „Kastamonu”; IV Prowizoryczny Korpus Armii — 12. nizam DP, redif DP „İzmit”, redif DP „Çanakkale”; Samodzielna Dywizja Kawalerii. 2. DP, 4. DP i 12. DP nie były w pełnych swych składach. 2 Armia Wschodnia (dowódca Ferik Hamdi Pasza, dowodzący XVIII Korpusem): III Korpus Armii — 7. nizam DP, 8. nizam DP, 9. nizam DP, redif DP „Konya” i redif DP „Amasya”; XVII Prowizoryczny Korpus Armii — redif TİP: „Sam­ sun”, „Eregli”, „Trabzon”; XVIII Prowizoryczny Korpus Armii — redif DP: „Yoz­ gat”, „Ankara”, „Aydin”; Brygada Kawalerii Lekkiej. Pierwszoliniowe dywizje piechoty, znajdujące się w skła­ dzie III Korpusu, nie były w pełnym składzie, poszczerbione w kampanii o Kirkkilise. Redif DP „Afyon Karahisar”, która poniosła ciężkie straty w poprzedniej kampanii i okryła się niesławą, ulegając panicznej ucieczce, została odesłana na tyły, po czym prawdopodobnie została rozfor­ mowana, a jej oddziały przydzielono jako uzupełnienie do innych dywizji. Dowództwo nad jednostkami kawalerii objął bezpośrednio Abdullah Pasza. Podział Armii Wschodniej na dwie armie polowe być może nie był zły z punktu widzenia operacyjnego, jednak ani Ahmet Abu Pasza, ani też Ferik Hamdi Pasza nie mieli doświadczenia w dowodzeniu całymi armiami. Na domiar złego nie posiadali do dyspozycji odpowiednich sztabów, które mogłyby kierować armią połową. Do tego celu musiały im wystarczyć sztaby korpusów, którymi dotychczas bezpo­ średnio dowodzili. Zostały one zobowiązane do kierowania nie tylko jednym korpusem, jak to czyniły dotąd, ale wzięły na barki ciężar kierowania całą, złożoną z kilku korpusów,

armią połową. Rzecz jasna, sztaby te nie były do tego zadania wystarczająco przygotowane ani nie miały wcześ­ niejszego doświadczenia w tym zakresie. Wkrótce po rozpo­ częciu walk, gdy minął pierwszy dzień bitwy (29 paździer­ nika), okazało się, że nowy system dowodzenia w armii tureckiej jest zupełnie nieefektywny i wprowadza wielkie zamieszanie. Dlatego też pomimo tego, że nominalnie nic się nie zmieniło, praktyczne przygotowanie operacji woj­ skowych oraz faktyczne dowodzenie nad 1. Armią Wschod­ nią objął Abdullah Pasza, a nad 2. Armią Wschodnią — energiczny Mahmut Muhtar Pasza, dowódca III Korpusu. Obaj byli dowódcami nietuzinkowymi, potrafiącymi szybko reagować na zmieniającą się sytuację frontową. Na północ i na południe od Bunarhisaru teren pokryty był niezbyt wysokimi, przeważnie pozbawionymi większych skupisk drzew wzgórzami; dodatkowo, przepływała tamtędy rzeka Karaağaç Dere, z którą łączyło się kilka mniejszych rzeczek, niosąca swe wody także na południe od Liileburgazu (gdzie wpadała do rzeki Ergene), której wschodni brzeg był o wiele wyższy od przeciwległego. Piechota turecka doskonale wykorzystała ukształtowanie terenu, okopała się i umocniła na wschodnim brzegu rzeki. Przez Bunarhisar przechodziła strategicznie ważna linia kolejowa z Kirkkilise do Vize i dalej do Istambułu. Ponieważ pogoda nadal była deszczowa, a drogi rozmokłe, tę właśnie sieć kolejową Turcy doskonale wykorzystali do przegrupowania i wzmocnienia swych oddziałów. Energiczne działania oficerów tureckich, zwłaszcza zaś dowodzącego III Korpusem Muhtara Paszy, napływające posiłki oraz budowa linii obronnych na dających przewagę nad wrogiem pozycjach na wzgórzach, zdecydowanie poprawiły dyscyplinę i morale w jednostkach armii turec­ kiej. Zadziwiająca jest zwłaszcza przemiana w pobitym kilka dni wcześniej III Korpusie, który w ciągu niewielu dni przemienił się z masy zdesperowanych ludzi w pełno­

wartościową jednostkę bojową. Świadczy to bardzo dobrze o kadrze dowódczej korpusu. 25 października bułgarski Sztab Generalny otrzymał raporty dyplomatów (zwłaszcza attache wojskowego w Ber­ linie) oraz wywiadu, w których mówiono o przybyciu do Istambułu 8000 rezerwistów przewiezionych z Azji drogą morską oraz o koncentracji 20 000 rezerwistów, nie w pełni wyposażonych, w rejonie Konya. Dowódca 3. Armii bułgarskiej, gen. Radko Dimitriew, wysłał do Sztabu Głównego raport, w którym tłumaczył paniczny odwrót Turków, twierdząc, że ich wszystkie korpusy armijne (w sumie pięć) zostały pobite, oraz proponował, aby kontynuować jak najszybciej natarcie: „Według naszego rozpoznania, nie ma żadnego niebez­ pieczeństwa od strony Vize. Morale w armii wroga upadło. Według mnie, pomimo zmęczenia w naszych oddziałach nie należy się zatrzymywać, aby nie dać nieprzyjacielowi możliwości uporządkowania szyków. Byłoby dobrze, gdy­ byśmy zostawili w Łozengradzie (Kirkkilise) tylko jedną brygadę piechoty i jeden-dwa pułki kawalerii, a z pozo­ stałymi siłami zwarcie nastąpili w kierunku Babaeski, aby zająć ten punkt i — jeśli będzie to możliwe — także Lüleburgaz oraz abyśmy przerwali linię kolejową łączącą Adrianopol z Istambułem. Nie ma żadnych wątpliwości, że plan ten się powiedzie. Proszę, aby całkowicie została mi podporządkowana dywizja kawalerii”5. Generał Ficzew nie wyraził jednak zgody na propozycje dowódcy 3. Armii. Obawiał się on, że jeśli główne siły tureckie zebrały się na linii Bunarhisar-Lüleburgaz, mogą one zagrozić niespodziewanym atakiem skrzydłu i tyłom 3. Armii, gdyby ta zbytnio oddaliła się od 1. Armii, podążając w pościgu za tureckim III Korpusem. Tym razem intuicja — bo dokładnych danych wywiadu ani rozpoznania 5

G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 57.

jeszcze nie posiadano — nie zawiodła gen. Ficzewa. Natomiast w sztabie 3. Armii cały czas twierdzono, że główne siły tureckie wycofały się do rejonu Babaeski-Liileburgaz, natomiast w okolicach Bunarhisaru znajdują się jedynie niewielkie siły tureckie. Generał Dimitriew założył się z gen. Pawłem Hristowem, dowódcą 5. DP, że na kierunku do miasta Vize nie napotkają więcej niż 5000 wrogich żołnierzy. Wkrótce okazało się, że zakład ten sromotnie przegrał... 25 października 1912 r. bułgarski Sztab Główny przesłał rozkazy operacyjne dla poszczególnych armii (rozkaz nr 4). 2. Armia otrzymała zadanie ściślejszego otoczenia twierdzy adrianopolskiej. 1. Armia jak najszybciej powinna zbliżyć się do linii Musuç-Eniğe, ochraniając skrzydło 3. Armii, która miała pozostać na odpoczynek na zajętych pozycjach w Kirkkilise i okolicy. Dywizja kawalerii otrzymała rozkaz wysunięcia się do przodu wzdłuż osi Kirkkilise-Bunarhisar-Vize i rozpoznania drogi w kie­ runku na Türkbey-Karaağaç-Umu Köy, oraz wysłania konnego zwiadu w kierunku Babaeski-Liileburgaz. Jednak dowódca 3. Armii wydał inne rozkazy (!) dla dywizji kawalerii, wysyłając ją w stronę Babaeski. Był to poważny błąd, którego wynikiem było nierozpoznanie na czas szybko przeprowadzanej poważnej koncentracji wojsk tureckich na skrzydle 3. Armii w rejonie Bunarhisar-Vize. Gen. Dimitriew błędnie ocenił, że z tego kierunku nie zagraża mu żadne niebezpieczeństwo. Tymczasem właśnie tam pobity III Korpus Armii zdołał zebrać swe siły i uporządkować szeregi dzięki prężnej postawie Muhtara Paszy i jego oficerów. Wkrótce dołączyły do niego świeżo ściągnięte z Azji Mniejszej posiłki w postaci XVII i XVIII korpusów armii. Wieczorem 25 października gen. Ficzew skarcił szefa sztabu 3. Armii, płk. Konstantina Żostowa, za zbyt wysu­ nięte naprzód pozycje 4. DP „Presław” i 6. DP „Bdin”,

niezgodne z rozkazem nr 4, co mogło doprowadzić do przerwania ciągłości frontu i przerwania kontaktu pomiędzy dwiema armiami bułgarskimi. Uważał on, że w rejonie Babaeski i Lüleburgazu koncentrują się silne oddziały tureckie, więc dalsze posuwanie się naprzód oddziałów 3. Armii może spowodować, że będzie ona musiała samo­ dzielnie stawić czoła wrogowi, bez pomocy 1. Armii, która faktycznie znajdowała się nieco z tyłu, ok. 20 km za dywizjami należącymi do 3. Armii. Gen. Ficzew naciskał, aby utrzymywać ścisły kontakt pomiędzy obiema armiami. Dowódca 3. Armii, utrzymujący nadal, że armia turecka znajduje się „w strasznym nieładzie”, 26 października jeszcze raz domagał się pozwolenia na natychmiastowy atak na kierunku Babaeski-Bunarhisar. 26 października o godz. 15.00 gen. Ficzew przedstawił carowi plan ataku zakładanego na następny dzień. Plan ten przewidywał, że oddziały 3. Armii powinny związać frontalnie siły przeciwnika, podczas gdy zadanie głównego uderzenia na lewe skrzydło tureckie otrzymała 1. Armia bułgarska. Jej natarcie miało na celu odrzucenie Turków w kierunku wzgórz Strandża. Car Ferdynand zatwierdził plan ataku, lecz już w godzinę później plan ten został zmieniony, otrzymano bowiem telegram od gen. Dimitriewa, w którym informował on o wycofaniu się Turków z Babaeski do Lüleburgazu oraz prosił o pozwolenie na natychmiastowy pościg za przeciwnikiem. W tej sytuacji Sztab Główny wydał rozkaz dla 1. DP „Sofia” i 10. Zbiorczej DP, aby przybliżyły się do skrzydła 3. Armii i wsparły ją w razie potrzeby. Dywizję kawalerii pod­ porządkowano rozkazom 3. Armii z zadaniem zwrócenia szczególnej uwagi na drogę Bunarhisar-Vize, w między­ czasie bowiem bułgarski Sztab Główny zdobył informacje ze sztabu armii niemieckiej o koncentracji poważnych sił tureckich wokół Vize. W sztabie 3. Armii nadal jednak królowało przekonanie, że główne siły tureckie znajdują

się w okolicy Lüleburgazu, a wokół Vize znajdują się niewielkie siły, należące do uprzednio pobitego III Korpusu. 25 października chrześcijańscy mieszkańcy Bunarhisaru wysłali do dowódcy 3. Armii bułgarskiej delegację z prośbą, aby oddziały bułgarskie zajęły ich miejscowość, ogołoconą z wojsk tureckich, i obroniły mieszkającą tam ludność przed plądrującymi domy paramilitarnymi grupami baszy buzuków. Do miasteczka wysłano więc 10. Batalion Obrony Pogranicza, który je zajął. Dowódca tej jednostki, kapitan Sotirow, umocnił się w ciągu nocy z 25 na 26 października na Wzgórzu 192.4, ciągnącym się na północny wschód od Bunarhisar, oraz zajął inne, położone na wschód od miasteczka, aby zabezpieczyć się przed niespodziewanym atakiem z tych kierunków. Odkryto przy okazji, o czym natychmiast zameldowano do sztabu („Nieprzyjaciel, w nie­ określonym składzie, nadchodzi od strony Vize w kierunku Bunarhisar; w pierwszej linii znajdują się tyraliery dwóch kompanii; znajdują się one aktualnie w odległości 2 km od Bunarhisaru”6), że w okolicach Bunarhisaru znajduje się przynajmniej jedna dywizja piechoty tureckiej. 26 października o godz. 12.30 do pozycji bułgarskiego 10. Batalionu Obrony Pogranicza zbliżyły się siły przeciwnika i rozpoczęły ostrzał artyleryjski. Dowodzący jednostką kapitan Sotyrow ocenił nadchodzące siły tureckie na 4 bata­ liony, 2 działa i liczące po 20-30 ludzi grupy kawalerii, osłaniającej oba skrzydła. Były to jednostki tureckie z doraź­ nej grupy dowodzonej przez pułkownika Dżemal Beja, utworzonej z pododdziałów rezerwowego PP „Bolu”, który należał do świeżo przybyłej redif DP „Eregli”, wzmocnionego przez dwie baterie dział górskich. Zostały one wyprawione przez dowódcę III Korpusu jeszcze 25 października na drogę łozengradzką w celu zebrania pozostawionego w trakcie odwrotu sprzętu wojskowego, zwłaszcza artylerii. 6

Ministerstwo na Wojnata, Wojnata..., op.cit., tom III..., s. 29.

Front oddziałów ottomańskich rozciągał się na około 3 km. Dowódca turecki usiłował otoczyć przeciwnika z obu skrzydeł. Plan ten miał wielkie szanse powodzenia, zważywszy na posiadanie sporej przewagi liczebnej. Artyleria turecka, chociaż prowadziła intensywny ogień, nie poczyniła bułgarskiemu batalionowi większych szkód, gdyż jej ostrzał okazał się całkowicie niecelny, a pociski upadały daleko za stanowiskami obrońców. Tymczasem około godz. 14.30, pomimo wielkiej przewagi przeciwnika i krytycznej sytuacji, kpt. Sotyrow zastosował zaskakujący, bardzo ofensywny manewr: wysłał przeciw flance tureckiej 2. Kompanię, która ryzykując odcięcie od reszty batalionu, obeszła prawe skrzydło ottomańskie, znajdujące się już w odległości 700-800 kroków od okopów obrońców. Turcy wzięli pojawienie się kompanii za nadejście bułgar­ skich posiłków. W ich szeregach zapanowało zamieszanie. Kapitan Sotyrow postanowił je wykorzystać i wydał 1. Kompanii rozkaz ataku. W mgnieniu oka zajmująca centrum 1. Kompania rzuciła się na wroga i oczyściła przedpole. Ruszyły do ataku także dwie kompanie prawoskrzydłowe (1. i 3. Kompania z Batalionu Pospolitego Ruszenia „Trojan”), z okrzykiem „huraaa!” na ustach, natknęły się jednak na silny opór. Trzy granaty rzucone przez atakujących w sam środek pozycji tureckich i nie­ ugięty atak na bagnety wywołały niespodziewany skutek. Linia turecka pękła, a żołnierze, rzucając karabiny, rozpo­ częli ucieczkę na wschód i północny wschód. 10. Batalion Obrony Pogranicza przepędził przeciwnika i zajął dwa uprzednio obsadzone przez wroga wzgórza. Tymczasem pozostałe oddziały redif PP „Bolu”, nie mając dokładnych informacji o liczebności przeciwnika i widząc uciekających z rozbitego skrzydła i centrum, rozpoczęły składny odwrót w stronę Vize. Pułkownik Dżemal Bej tak usprawiedliwiał porażkę:

„Przyczyny tego, że nie udało nam się utrzymać od­ działów w szyku, należy szukać raczej w niewystarczającym wyszkoleniu niż w braku morale. Oprócz tego w każdej kompanii znajdował się tylko jeden oficer, który często nie wiedział, co należy czynić”7. Tymczasem 10. Batalion otrzymał informację, że od południa gotuje się do uderzenia przeciw jego pozycjom aż 5000 żołnierzy tureckich. Ponieważ nie posiadano konnych jednostek rozpoznawczych, a pozycje obronne były znacznie oddalone od pozostałych oddziałów bułgarskich, kpt. Soty­ row zdecydował wycofać się i zająć wzgórze na zachód od miejscowości Yena. Batalion, pozostawiwszy grupy obser­ wacyjne, osiągnął wzgórze o 5.00 rano, 27 października. Sztab 3. Armii, pomimo meldunków z 10. Batalionu Obrony Pogranicza, nadal był nieświadomy zbierających się nad jej lewym skrzydłem czarnych chmur. Późnym wieczorem 26 października armie bułgarskie otrzymały rozkaz nr 5, według którego 1. Armia powinna była wykonać decydujący frontalny atak na linii Babaeski-Lüleburgaz, a 3. Armia, obchodząc prawe skrzydło tureckie, miała odciąć jednostkom tureckim drogi ewen­ tualnego odwrotu na Lüleburgaz-Çorlu-Istambul. Dywizji kawalerii nakazano rozpoznanie rejonu Babaeski-Lüleburgaz-Karaağaç. Pomimo zapewnień dowódcy 3. Armii, że lewe skrzydło bułgarskie jest całkowicie bezpieczne, szef Sztabu Generalnego, gen. Ficzew, nadal niepokojony był przez wiele wątpliwości, dlatego też przygotował zapasowy plan działania na wypadek napotkania głównych sił armii tureckiej właśnie w okolicy Bunarhisaru. W takim wypadku obie armie bułgarskie miały zamienić się rolami: silniejsza 3. Armia atakowałaby frontalnie, natomiast 1. Armia bułgarska miałaby dokonać obejścia skrzydła przeciwnika od strony Lüleburgazu i odepchnąć go w kierunku Strandży. 7

Ministerstwo na Wojnata, Wojnata..., op.cit., tom III..., s. 32.

W związku z tym, że Sztab Główny wciąż ostrzegał o możliwości ataku od wschodu i północnego wschodu, od strony miast Vize-Bunarhisar, czyli na lewym skrzydle 3. Armii bułgarskiej, a dodatkowo jeszcze 10. Batalion Obrony Pogranicza, który zajął Bunarhisar, meldował o nadzwyczajnej aktywności wroga — gen. Dimitriew w końcu zdecydował wzmocnić swe skrzydło i skierował tam całą 5. DP „Dunaw”. Pomimo ulewnego deszczu dywizja dotarła na wyznaczone pozycje na linii Inğekler-Bunarhisar-Yena wieczorem 27 października, nie na­ potykając żadnych poważniejszych sił przeciwnika. Po rozłożeniu obozu okazało się, że 5. DP znalazła się znacznie wysunięta przed pozostałe dywizje armii (4. DP „Presław”, 6. DP „Bdin”), które — zamiast zająć pozycje na wy­ znaczonej im osi Mandra-Kavak Dere-Asanbeyli — za­ trzymały się nieco z tyłu. Tak więc 5. DP „Dunaw” znalazła się na wysuniętych pozycjach, najbardziej narażona na niespodziewany atak ze strony oddziałów tureckich. W tym czasie dywizja kawalerii zajęła opuszczoną przez Turków miejscowość Babaeski i doszła do linii Ayvali-Ivanköyü-Purlia, gdzie została powstrzymana przez silny ogień karabinowy. Po wykonanym przez nią rozpoznaniu gen. Dimitriew doszedł do wniosku, że nieprzyjaciel umocnił się na linii Lüleburgaz-Türkbey-Karaağaç, sytu­ ując główne swe siły w okolicy Lüleburgazu, a jedynie niewielkie siły koncentrują się w okolicy miasta Vize. Rozpoznanie nie wykryło, że piechota turecka zdążyła przygotować bardzo silnie umocnione pozycje, z okopami i zasiekami, o długości 50 km. Dowódca 3. Armii, kierując się błędnymi danymi, zaproponował więc Sztabowi General­ nemu „atak na słabe centrum” oddziałów tureckich niewiel­ ką częścią 3. Armii, podczas gdy główne jej siły powinny uderzyć na Türkbey-Karaağaç, przełamać obronę i obejść lewym skrzydłem pozycje przeciwnika, zamykając mu drogę odwrotu ku Czataldży (Çatalça). W tym czasie

1. Armia miałaby związać siły tureckie, stanowczo atakując na kierunku Lüleburgaz-Tatarlar i gdyby nie udało jej się przełamać obrony, oddziały 3. Armii miały zmniejszyć głębokość manewru oskrzydlającego i przyjść 1. Armii z pomocą, atakując wzdłuż brzegów rzeki Karaağaç Dere. Sam plan był niezmiernie ciekawy, opierał się jednak na błędnych założeniach i na niepewnych danych rozpoznania. Jak się później okazało, rozpoznanie pozycji i sił tureckich było całkowicie niedostateczne. Wieczorem 27 października dywizje 3. Armii zajęły pozycje wyjściowe do planowanej ofensywy. Silny deszcz padający w ciągu poprzednich dni przemienił drogi w jedno wielkie bagno, co znacznie opóźniło marsz jednostek 1. Armii. Pozostawała ona wciąż kilkanaście kilometrów z tyłu i nie potrafiła doścignąć energicznie działającej 3. Armii. 28 października pierwsze oddziały bułgarskiej 3. Armii nawiązały kontakt bojowy z wojskami tureckimi w pobliżu małej wioski Karaağaç Köyü. Prowadzące manewr oskrzydla­ jący 1. i 3. brygady ze składu 5. DP „Dunaw” natknęły się na bardzo silną obronę, odepchnęły jednak Turków na drugi brzeg rzeki Karaağaç Dere, lecz wieczorem otrzymały rozkaz od dowódcy dywizji, gen. Hristowa, wycofania się w stronę wsi Inğekler, aby następnego dnia przystąpić wspólnie z 4. DP „Presław” do przełamania tureckiego centrum. Był to duży błąd ze strony dowódcy bułgarskiej dywizji — tym bardziej że w tym czasie lewa kolumna dywizji, 2. BP, zajęła bardzo dogodnie położone bezimienne wzgórze, rozciągające się 5 km na południe od drogi Bunarhisar-Vize, i wysunęła się znacznie do przodu, przed pozostałe jednostki 5. DP „Dunaw”. 28 października o godz. 16.00 gen. Dimitriew, dowodzący 3. Armią, telegrafował do Sztabu Głównego: „W dniu jutrzejszym, jeśli nie otrzymam na czas innych rozporządzeń, będę kontynuował marsz i prawym skrzydłem armii osiągnę wieś Türkbey, a lewym — miasto Vize. Jeśli w tym ostatnim miejscu nie wynikną niespodziewane

trudności, pozostawię tam nieliczną osłonę, a siłami 4. DP i 5. DP rozpocznę ruch okrążający lewym skrzydłem naprzód, w celu wyjścia na linię Türkbey-Tatarlar. Jestem zdania, że powinniśmy działać jak najenergiczniej, aby nie dać przeciwnikowi czasu na umocnienie się i uzyskanie posiłków”8. Jeszcze o 19.15 dowódca 3. Armii meldował o „niewiel­ kiej wymianie ognia” przed frontem 5. DP „Dunaw”. Huk wystrzałów armatnich, słyszany aż w Kirkkilise, trudno chyba jednak uznać za „niewielką wymianę ognia”... Nadejście wojsk bułgarskich nastąpiło w momencie, gdy armie tureckie były jeszcze w fazie przegrupowania. Abdullah Pasza, zdając sobie sprawę z tego, że wróg może nadejść w każdej chwili, zdążył przygotować wcześniej silną pozycję obronną, dodatkowo wysuwając na zachód, przed główne stanowiska obrony, oddziały ubezpieczające, które miały za zadanie stawić pierwszy opór przeciwnikowi i zebrać infor­ macje na temat liczebności jednostek bułgarskich. 1. Armia Wschodnia zajęła pozycje na wschodnim brzegu rzeki Karaağaç Dere, okopując się na wzgórzach ciągnących się tuż za rzeką i dominujących nad terenem przyszłej walki. Lewe skrzydło 1. Armii Wschodniej zostało oparte o rzekę Ergene, natomiast prawe skrzydło było niezabezpieczone. Na prawym skrzydle 1. Armii Wschodniej, na północny wschód od niej, na zachód od miasta Vize, zajmowała pozycje 2. Armia Wschodnia. Całość III Korpusu należącego do tej armii, gdy tylko jednostki ubezpieczające weszły w kontakt ogniowy z przeciwnikiem, podjęła marsz na spotkanie nadchodzących oddziałów bułgarskich. Ponieważ pomiędzy obiema armiami tureckimi powstała luka, dowództwo tureckie nakazało XVII Korpusowi Armii przesunąć się z zajmowanych przez niego pozycji wokół Miisinli na zachód, aby wypełnić istniejącą pustkę. 8

G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 63.

Około godz. 6.30 rankiem 29 października bułgarska 5. DP „Dunaw” rozpoczęła marsz naprzód w kierunku wschodnim, z pozycji znajdujących się w pobliżu miejscowości Bunarhisar. Z przodu posuwała się 2. Brygada tejże dywizji, która otrzymała zadanie osiągnięcia wsi Çongra, jednak prawie natychmiast natknęła się na nadchodzące oddziały tureckiego III Korpusu Armii. Było to ogromne zaskoczenie, nikt bowiem w sztabie bułgarskim nie sądził, że turecki III Korpus tak szybko ponownie znajdzie się w gotowości bojowej. O godz. 7.30 dywizja meldowała do sztabu 3. Armii bułgarskiej o zaciętych walkach i napotkanym bardzo silnym ogniu piechoty, wspartej przez artylerię. Bułgarzy zostali zatrzymani przez gęste kolumny nadciągającej piechoty tureckiej. Wśród trudno dostępnych wzgórz Strandży rozgorzał zacięty bój. Najbardziej intensywna bitwa wywiązała się wokół bezimien­ nego wzgórza, obsadzonego przez 18. PP i 20. PP. Bułgarzy odpowiedzieli bardzo efektywnym ogniem artyleryjskim i oko­ ło godz. 8.30 rozpoczęli nękanie linii tureckich poprzez ataki jednostek piechoty. W najbardziej krytycznym momencie walk 2. Brygada została wsparta przez nadciągające oddziały 1. BP ze składu 5. DP „Dunaw”. Dla sztabu 3. Armii bułgarskiej wreszcie stało się jasne, że na kierunku miasta Vize znajdują się o wiele silniejsze i liczniejsze jednostki tureckie, niż dotąd sądzono. Gen. Dimitriew zrozumiał także, że lewe skrzydło jego armii jest zagrożone przez groźnego przeciwnika, co uniemożliwiło marsz naprzód i zajęcie miejscowości Çongra. O godz. 9.00 gen. Dimitriew zwrócił się bezpośrednio do dowódcy 1. Armii, gen. Kutinczewa, aby przyśpieszył on marsz swych oddziałów, które z powodu fatalnego stanu dróg, deszczu i zmęczenia pozostały kilkanaś­ cie kilometrów w tyle, i by w miarę możliwości wsparł go. Role obu armii odwróciły się: podczas gdy 3. Armia musiała stawić czoła frontalnie nacierającym Turkom (ze wschodu i północnego wschodu), 1. Armia miała za zadanie wykonać manewr oskrzydlający od strony południowej. Front armii

bułgarskich szybko zaczął zmieniać się ze skierowanego ku południowemu wschodowi na ukierunkowany w stronę wschodnią. O godz. 14.00 dowódca 3. Armii telegrafował do cara: „Jak dotąd bój trwa na całej linii dla nas pomyślnie. Poprosiłem gen. Kutinczewa, aby, gdy tylko osiągnie Lüleburgaz, wysunął swe prawe skrzydło do przodu, spychając tym samym przeciwnika w stronę gór Strandży”9. Sztab Główny zatwierdził ten nowy plan gen. Dimitriewa. Zdeterminowany, by jak najszybciej pokonać oddziały tureckie i zabezpieczyć swe skrzydło, gen. Dimitriew rozkazał 5. DP „Dunaw” kontynuować atak przeciw III Korpusowi. O godz. 15.00 dwie brygady ze składu 5. DP, 1. BP i 3. BP rozpoczęły atak wszystkimi swymi pułkami, nie dając oddziałom III Korpusu czasu na okopanie się. Doszło do zażartych walk w otwartym terenie. Wrzeszcząc z wszystkich sił swe „hurraaa!!”, bułgarscy piechurzy runęli na wroga w ataku na bagnety. Tym razem jednak oddziały Mahmuta Muhtara Paszy nie uległy panice i odpowiedziały twardo, wsparte przez bardzo silny ogień artyleryjski. Wieczorem, przy zapadających szybko ciemnościach, turecka Lekka Brygada Kawalerii rozpoczęła przemieszczanie się dla ochrony lewego skrzydła III Korpusu, a piechurzy ruszyli do kontrataku, który odepchnął bułgarskie brygady na ich pozycje wyjściowe. Jedynie 3. Brygada z 5. DP zdołała przegonić Turków na lewy brzeg rzeczki Purali Dere, zabezpieczając w ten sposób flankę i tyły 1. Brygady. Dowódca III Korpusu meldował o godz. 23.30 do sztabu 2. Armii Wschodniej, że jego wojska straciły około 500 ludzi. W sztabie armii ottomańskiej przywiązywano ogromną wagę do rozwoju wydarzeń na prawym skrzydle ugrupowania armii. Gdyby Bułgarom udało się przełamać linie obrony na tym właśnie skrzydle, cała Armia Wschodnia najprawdopodob­ 9

G. Markow, Bylgarija w balkanskija syjuz..., op.cit., s. 64.

niej zostałaby zepchnięta w kierunku morza Marmara i odcięta od możliwości odwrotu ku umocnionym pozycjom w rejonie Czataldży (Çatalça). Mahmut Muhtar Pasza twierdził, że w przypadku realizacji tego czarnego scenariusza, „armia najprawdopodobniej zostałaby zmuszona do poddania się”. Na południe od tureckiego III Korpusu Armii, w sektorze należącym do ottomańskiej 1. Armii Wschodniej, wszystkie dywizje bułgarskie rozpoczęły ruch naprzód o godz. 8.30 rankiem 29 października. 4. DP „Presław” otrzymała zada­ nie zaatakowania tureckiego centrum siłami wszystkich swych trzech brygad. Najbardziej wysunięta na północ, na styku z 5. DP „Dunaw”, znajdowała się 2. BP; na południe od niej, naprzeciw miejscowości Karaağaç, znalazła się 3. BP, a odcinek południowy, na styku z 6. DP „Bdin”, powierzony został 1. BP. Do godz. 10.30 brygady dywizji rozwinęły swe linie i rozpoczęły natarcie. Bułgarzy skupili całą swą artylerię (9 baterii polowych i 3 baterie haubic) w jednym sektorze, umieszczając je na górującym nad rzeką Karaağaç Dere wzgórzu, z którego rozpoczęli jednoczesne przygotowanie artyleryjskie całością artylerii. Zastosowano taktykę „walca ogniowego”, który stopniowo przesuwał się w głąb pozycji tureckich. Na drugim, wschodnim brzegu rzeki, górującym nad przeciwległym, okopały się jednostki tureckich 4. nizam DP i 5. nizam DP z II Korpusu Armii, oczekując na przeciwnika. W rezerwie znajdowała się redif DP „Kas­ tamonu” oraz należąca do IV Korpusu redif DP „Çanakkale” i 3. nizam DP ze składu I Korpusu Armii. W przeciwień­ stwie do artylerii bułgarskiej, zmasowanej w wybranym do przeprowadzenia ataku punkcie, baterie tureckie były przydzielone do wsparcia poszczególnych jednostek pie­ choty na całej linii obrony. Około godz. 11.30 trwająca nadal kanonada bułgarskiej artylerii zaczęła powodować coraz poważniejsze straty wśród piechoty i ustępujących

liczebnie na tym odcinku frontu baterii tureckich, zwłaszcza wśród koni i taboru pociągowego. W międzyczasie nadeszły jednak nowe baterie tureckie, które początkowo zaskoczyły artylerzystów bułgarskich. Ogień dział tureckich okazał się jednak bardzo niecelny, co pomogło kanonierom bułgarskim wziąć się w garść, po czym około godz. 16.30 wstrzelali się oni w pozycje wroga. Od tego momentu ogień baterii tureckich słabnął z każdą mijającą chwilą. Do godz. 17.00 ottomańskie baterie prawie całkowicie zamilkły. Około południa piechota bułgarskiej 4. DP „Presław” ruszyła do szturmu, atakując na bagnety pod górę, pomimo morderczego ostrzału z dobrze usytuowanych pozycji tureckich. O godz. 13.30 cała linia obrony II Korpusu Armii była zaangażowana w zażartą walkę przeciw nacie­ rającym Bułgarom. Dowódca I Korpusu, obawiając się, że obrona II Korpusu może zostać przełamana w każdym momencie, przesunął na północny wschód 3. nizam DP, aby ewentualnie zabezpieczyć swe skrzydło. Chwilowo jednak dobrze okopanej piechocie udało się powstrzymać atak 4. DP „Presław”. Pod ogniem karabinowym i deszczem rozrywających się szrapneli straty dywizji bułgarskiej rosły z każdą chwilą, a wraz z wycofującymi się rannymi zaczęły na tyły odchodzić grupy zdrowych żołnierzy, co wskazywało na załamywanie się ich morale. Trwało to jednak krótko, a czujni oficerowie energicznie przeciw­ stawili się powstałym trudnościom, prośbą i groźbą zebrali rozpraszające się grupy żołnierzy, zachęcając prostych żołnierzy do odwagi własnym przykładem. Dowodzący 3. Brygadą gen. Cerkowski, gdy tylko zauważył wycofy­ wanie się grup żołnierzy, nakazał 1. Batalionowi z 43. PP zebranie i zawrócenie uciekinierów. Batalion, śpiewając hymn Szumi Marica, zastąpił drogę wycofującym się, którzy na widok jego zdecydowanej postawy, nakłaniani przez oficerów do zawrócenia, zawstydzili się i ponownie wrócili do szeregów. Dowódca dywizji osobiście wysłał

oficera sztabowego do 3. Brygady, nakazując ponowny, natychmiastowy atak w centrum. 1. Batalion z 43. PP poprowadził atak. Rozniósł się wokoło groźny okrzyk: „Hura! Naprzód! Bułgarski żołnierz nie ustępuje!”, podjęty wkrótce przez pobliskie bataliony. Do ataku ruszyły wszys­ tkie bataliony należące do 4. DP „Presław”. Wściekle atakujący piechurzy bułgarscy, wsparci przez bardzo celny ogień artylerii polowej, dotarli do okopów tureckiego II Korpusu i w walce na bagnety wyrzucili przeciwnika z przednich, umocnionych pozycji. Około godz. 16.30 Turcy znajdowali się w pełnym odwrocie. Bułgarzy do godz. 18.00 zepchnęli przeciwnika ze wzgórz ciągnących się wokół wsi Karaağaç, zdobywając w walce 36 dział. Pierwszoliniowe tureckie dywizje, 4. nizam DP i 5. nizam DP, poniosły poważne straty w walce wręcz oraz od ognia artyleryjskiego, a także, co było dużo bardziej groźniejsze, zostały rozbite na mniejsze, zdezor­ ganizowane grupy. Na tyłach 4. DP „Presław” dowództwo bułgarskie umieściło Samodzielną Dywizję Kawalerii, która oczekiwała na odpowiedni moment do przełamania stanowisk tureckich. II Korpusowi Armii zagrażało zupełne unicest­ wienie. Jednak dowództwo tureckie w odpowiedniej chwili uruchomiło rezerwy; redif DP „Kastamonu” oraz redif DP „Çanakkale”, wsparte ogniem niezniszczonych jeszcze baterii II Korpusu, uderzyły na zwycięskich, lecz bardzo już wyczerpanych Bułgarów. Atak powstrzymał przeciwnika i pomyślnie odtworzył turecką linię obrony. Około godz. 18.00 walki zaczęły słabnąć wobec szybko zapadających ciemności. Pomimo powstrzymania ofensywy bułgarskiej 4. DP „Presław”, której nie udało się przełamać frontu tureckiego w centrum, sytuacja nie przedstawiała się dla Turków najlepiej. Dywizja bułgarska szerokim pasem wbiła się w stanowiska obronne przeciwnika i umocniła się na wzgórzach, zagrażając tak 1. Armii Wschodniej, jak i 2. Armii Wschodniej, a broniący się turecki II Korpus

Armii praktycznie przestał istnieć jako spójna, samodzielna formacja bojowa. Tymczasem o godz. 21.30 dowódca bułgarskiej 4. DP „Presław” meldował do sztabu armii, że straty dywizji są bardzo poważne, a żołnierze są wyczerpani. Obok walczącej 4. DP, na prawo od niej (na południe), znajdowała się 6. DP „Bdin”. Najdalej wysunięta na północ w szyku dywizji, na styku z 4. DP „Presław”, znalazła się 2. BP, która otrzymała trudne zadanie zajęcia miejscowości Tiirkbey, znajdującej się w widłach dwóch rzek, łączących się na południe od niej: Yena Dere i Karaağaç Dere. Na południe od 2. BP zajmowały miejsce nadciągające stop­ niowo bataliony 2. BP z 1. DP „Sofia” (z 1. Armii bułgarskiej), a jeszcze nieco bardziej na południe, na północny zachód od Llileburgazu, znalazła się nadciągająca, ale niegotowa jeszcze do ataku 1. BP z 6. DP „Bdin”. Również i ta dywizja zaangażowała wszystkie swoje siły w szturmie 29 października. Wraz z 4. DP zajmowała front szerokości 25 km, uderzając na centrum zgrupowania tureckiego, na kierunku Tiirkbey i Lüleburgaz. Pole walki poprzecinane było niewielkimi rzekami oraz jedną większą, Karaağaç Dere. Pomiędzy rzekami w rejonie tym ciągnęły się łagodne, niewielkie pagórki, a od strony wschodniej rozciągał się grzbiet łańcucha wzniesień, na którym znaj­ dowały się główne pozycje przeciwnika. Cały rejon był odsłonięty i pozbawiony większych skupisk drzew, jedynie na północny zachód od Lüleburgazu rozciągały się uprawy winorośli oraz niewielkie kępy drzew. Rankiem 29 października 1. BP z 6. DP „Bdin” rozpo­ częła ruch wzdłuż drogi Jvanköyü-Bunarhisar, nie posiada­ jąc jednak dokładnych danych rozpoznania. Dowództwo brygady dysponowało jedynie niepewnymi wiadomościami rozgłaszanymi przez miejscową ludność, że nieprzyjaciel nie zajął samego Lüleburgazu, a jego oddziały widziano na północny zachód od miasta, wśród wzgórz z krzewami winorośli. O godz. 10.10 dowódca brygady otrzymał rozkaz

osiągnięcia wzniesienia 61.6 na południe od Ahmedbey. Do pierwszych starć z tureckimi rezerwistami doszło około godz. 11.00, gdy 15. PP został ostrzelany w rejonie płaskowyżu na północny zachód od Lüleburgazu przez spieszony oddział kawalerii. Piechota bułgarska nie dała się powstrzymać, szybko zmuszając przeciwnika do wyco­ fania się do Lüleburgazu. Artyleria bułgarska (trzy baterie nadesłane przez 1. DP „Sofia”, które akurat nadeszły) ostrzelała stację kolejową w tymże mieście oraz maszerujące kolumny nieprzyjacielskiej piechoty wokół niej, oraz na południe od miasta. 2. BP z 6. DP „Bdin” noc z 28 na 29 października spędziła na zachód od wsi Türkbey. Wczesnym rankiem, wykonując rozkaz z poprzedniego dnia, 2. BP zajęła pozycje wyjściowe do ataku na Türkbey. O godz. 7.50 artyleria bułgarska ostrzelała przemieszczającą się kolumnę tureckiej piechoty. Turcy nie pozostali dłużni, ostrzeliwując z wyżej położonych stanowisk tak baterie bułgarskie, jak i piechotę z 2. BP. Przy akompaniamencie wybuchających pocisków artyleryjskich obie strony zajęły wcześniej przygotowane okopy. Dowódca 2. BP postanowił zaczekać na nadejście jednostek 1. BP, które powinny były zająć pozycje na południe od niego, po czym zamierzał przejść do natarcia. O godz. 8.25 dowódca 6. DP „Bdin”, znajdujący się przy 2. BP, otrzymał rozkaz natarcia w rejonie wsi Türkbey na kierunku Satiköyü-Ahmedbey (na wschód), koordynując swe działania z nadchodzącymi jednostkami 1. Armii. Następny rozkaz, otrzymany o godz. 9.20, precyzował dokładniej zadania 6. DP: „2. Brygada, wraz z dołączonymi do niej częściami, ma zaczekać na 1. Brygadę, a po przybyciu tej ostatniej ma posuwać się naprzód w strefie na południe od linii Karaağaç-Tatarlar, z zadaniem dotarcia do Imranli i Ahmedbey. Na lewym skrzydle — [utrzymać] łączność z 4. Dywizją, na prawym skrzydle — styczność i koordynacja poczynań

z 1. Brygadą. 1. Brygada, wraz z dołączonymi do niej częściami, ma zaatakować poprzez Türkbey-Satiköyü i osiąg­ nąć Grzbiet 61.6, na południe od Ahmedbey. [Utrzymać] łączność — z 2. Brygadą, styczność i koordynacja działań z 1. Armią. Obozy gospodarcze do godz. 12.00 mają pozostać w Ivanköyü. Dowódca dywizji pozostaje przy 2. Brygadzie”10. W ten sposób 6. DP „Bdin”, zamiast uderzyć w kierunku południowym, na Lüleburgaz, jak było to przewidziane w planach jeszcze poprzedniego dnia, została zmuszona do zmiany frontu i do ofensywy na wschód, w stronę Ahmed­ bey. Oczekując na przybycie 1. Brygady, która tymczasem z inicjatywy swego dowódcy zaangażowała się w bój przy Lüleburgazu, piechota z 2. BP okopała się, a artyleria prowadziła pojedynek ogniowy z bateriami przeciwnika, od czasu do czasu ostrzeliwując także ukazujące się grupy żołnierzy tureckich. Około godz. 13.15 dowódca 2. BP zauważył w odległości około 4-5 km na południe od pozycji własnej brygady posuwające się kolumny wojska, poprzedzane przez gęstą tyralierę piechoty. Były to przednie oddziały 1. DP „Sofia”, zostały jednak wzięte za nadchodzącą 1. BP z 6. DP. Spowodowało to, że dowódca 2. BP wydał rozkaz rozpo­ częcia natarcia i zaatakowania Turków, okopanych na lewym brzegu rzeki Karaağaç Dere. O godz. 14.10 6. DP „Bdin” otrzymała rozkaz ze sztabu 3. Armii: „Dowódca armii nakazuje wam działać z większą energią, aby w ten sposób osłabić ciężar boju toczonego przez 4. Dywizję. Zwróćcie szczególną uwagę na wasze prawe skrzydło, tym bardziej że 1. Armia jeszcze się nie przy­ bliżyła”11. W tym czasie dowódca dywizji wysłał swego szefa sztabu do 1. BP, która nadal nie nadchodziła, aby zorien­ tował się w sytuacji i przyśpieszył jej przybycie. Do ataku w rejonie wsi Türkbey ruszył 35. PP. Na południe od niego 10 11

Ministerstwo na Wojnata, Wojnata..., op.cit., tom III..., s. 266. Ibidem, s. 241.

znalazł się 36. PP, który utrzymywał pozycje w miejscu, czekając na przybliżenie się 1. DP „Sofia”. W czasie gdy bataliony 35. PP schodziły w dolinę rzeki Yena Dere (około godz. 15.20), dowództwo pułku zauważyło na północ od własnych pozycji wycofywanie się pododdziałów nale­ żących do 4. DP „Presław”, o czym natychmiast poinfor­ mowano dowódcę 2. BP: „Część naszych wojsk na prawym skrzydle 4. Dywizji wycofuje się. Naprzeciw bezimiennej wsi [była to wieś Taşli] znajduje się nieprzyjacielska bateria, od której ognia rozpro­ szyły się jednostki. Należy koniecznie zlikwidować tę baterię, aby ułatwić kolejne ruchy wszystkich oddziałów”12. W tym samym czasie nadeszły bardzo niepokojące wieści od 36. PP. Informował on o poruszaniu się jednostek piechoty ottomańskiej, które, wykorzystując lukę powstałą pomiędzy prawym skrzydłem 6. DP „Bdin” i nadchodzącą dopiero 1. DP „Sofia”, usiłowały obejść prawą flankę na styku 2. BP z 6. DP „Bdin”. Dowódca 2. BP wysłał natychmiast w zagrożone miejsce swego adiutanta wraz z odwodowym batalionem piechoty, nakazując jednocześnie 36. PP utrzymać swe pozycje „za wszelką cenę”. O godz. 15.40 piechurzy z 35. PP przekroczyli rzekę Yena Dere i znaleźli się na otwartej przestrzeni pomiędzy tą rzeką a rzeką Karaağaç Dere, jednak zostali przygnieceni do ziemi silnym ogniem artyleryjskim, powodującym duże straty. W oczekiwaniu na podciągnięcie własnych dział, które by wsparły natarcie, Bułgarzy rozpoczęli okopywanie się. Pierwsza własna bateria nadeszła o godz. 17.20, a jej ogień w ciągu krótkiego czasu zmusił mocno dotychczas dające się we znaki piechocie działa tureckie, rozlokowane wokół wsi Taşli, do milczenia. Około godz. 18.00 do dowódcy 6. DP „Bdin” przybył osobiście dowodzący 3. Armią gen. Dimitriew, nakazując mu: 12

Ibidem, s. 268.

„— Generale Tenew, jak widzicie, położenie jest kryty­ czne, galopem stańcie na czele waszej brygady i osobiście poprowadźcie ją naprzód”13. Dowódca 6. DP, gen. Prawosław Tenew, natychmiast udał się konno na wysunięte pozycje 35. PP, krzycząc: „Naprzód! Naprzód!”. Ponieważ w tym czasie 36. PP zajęty był odpieraniem ataków oddziałów tureckich na prawym skrzydle, usiłujących obejść flankę 2. BP, osobiście powiódł jedynie 35. PP z 2. Brygady do szturmu na bagnety w rejonie wsi Tiirkbey, aby wesprzeć skrzydło wyczerpanej 4. DP „Presław”. Niemal natychmiast po dotarciu do 35. PP jego koń został ranny. Generał spokojnie zszedł z niego i — stojąc wyprostowany — dalej zachęcał swych żołnierzy do odważnego natarcia. Tak wspomina te chwile podporucznik Wasilew z 14. Kompanii: „Tyraliery batalionu, tak jak i sąsiednich oddziałów, tworzyły granitową ścianę złożoną z ludzi, którzy, pod­ niesieni na duchu przez dowódcę swej dywizji, odważnie ruszyli naprzód. Pod silnym gradem nieprzyjacielskich pocisków i w trzasku rozrywających się szrapneli i granatów tyraliera zaczęła się łamać, tak że kurhan, znajdujący się około 800 kroków przed nami, zająłem z dwoma plutonami z kompanii. Jako pierwszych na wzniesienie dotarło moich sześciu żołnierzy, a następnie — dalszych 80 ludzi, z mojego i z innych plutonów. Wraz z nimi przybył także dowódca dywizji, pan generał Tenew, który — z powodu nieobecności innych, wyższych oficerów — wyznaczył mnie na dowódcę oddziału, który zajął wzniesienie, i od­ znaczył mnie krzyżem za odwagę”14. Atak wyparł Turków z zajmowanych pozycji, a piechota bułgarska osiągnęła rzekę Karaağaç Dere i jedna jej część okopała się. Natomiast 3. Batalion, wspomagany przez część 4. Batalionu, dowodzony przez podpułkownika Stojanowa, 13 14

Ibidem, s. 271. Ibidem, s. 271.

przekroczył rzekę i zaatakował tureckie okopy. Na 50 kro­ ków przed okopami padł zabity ppłk Stojanow i atak zamarł, a batalion ponownie wrócił za rzekę. Atak ten jednak niezmiernie pomógł w osiągnięciu sukcesu przez 4. DP „Presław”, związał bowiem dość znaczne siły przeciw­ nika i odwrócił jego uwagę. Podczas gdy 35. PP atakował pod osobistym dowódz­ twem dowódcy 6. DP „Bdin”, znajdujący się na południe od niego 36. PP w ciężkich bojach odpierał kontratak tureckiej piechoty, wchodzącej w niezajętą przestrzeń pomiędzy 2. BP a 1. BP z 6. DP „Bdin”. Około godz. 15.00 cały turecki IV Korpus Armii ruszył naprzód w kie­ runku na Lüleburgaz. Natarcie rozwijało się szybko i ener­ gicznie. Z bułgarskich punktów obserwacyjnych zauważono gęste kolumny nadciągającej piechoty. Przeciwko prawemu skrzydłu 36. PP skoncentrowały ogień dwie tureckie dywizje: redif DP „İzmit” (z IV Korpusu) i redif DP „Uşak” (z I Korpusu Armii). 36. PP zajął dobre pozycje na grzbietach wzniesień i okopał się, a gdy Turcy podeszli na odległość strzału, rozpoczął intensywny ostrzał. Ponieważ jednak piechota bułgarska znalazła się w krzyżowym ogniu artyleryjskim, a na dodatek silnie była ostrzeliwana z broni ręcznej, pododdziały zmuszone zostały do częstej zmiany miejsc, co spowodowało pewien chaos w obronie. Około godz. 16.00 rezerwiści tureccy, śmiało atakując, zbliżyli się na około 1500 kroków od okopów przeciwnika i znaleźli się w martwym polu ostrzału bułgarskiej artylerii. Czym prędzej więc mjr Paunow, dowodzący oddziałem artylerii w rejonie, nakazał 2. i 3. bateriom zajęcie odkrytych stanowisk z przodu wzniesienia i wsparcie piechoty ogniem bezpośrednim, a 1. Baterii ostrzelanie oddziałów tureckich znajdujących się w dolinie od strony pcłudniowej, na kierunku miasta Lüleburgaz, i powstrzymanie ich ruchu. Dzięki tej odważnej, aczkolwiek ryzykownej decyzji, ruch jednostek armii Wielkiej Porty został chwilowo powstrzy­

many. Około godz. 17.00 ponownie poderwały się one do szturmu, jednak ogień artylerii i nadejście 38. PP z 1. DP „Sofia”, który z miejsca uderzył na przeciwnika, wyrzuciły Turków za rzekę. Od zachodu zaczęły nadciągać przednie jednostki 2. BP z 1. DP „Sofia”, które przeszły do kontr­ ataku. Turcy odstąpili. Do wieczora brygada zajęła, po bardzo zaciętej i krwawej walce, wzgórza ciągnące się nieopodal miasta Lüleburgaz (na północ od niego) oraz weszła na jego przedmieścia. Zdecydowany kontratak turecki odepchnął jednak nieprzygotowaną na niego brygadę od miasta, jej jednostki umocniły się więc na wzgórzach i zajęły pozycje obronne, oczekując na nadejście posiłków z 1. DP „Sofia” (z 1. Armii). 28 października o godz. 19.00 dowódca 1. Armii bułgar­ skiej wydał rozkazy operacyjne na następny dzień dla swoich oddziałów: „Armia ma rozpocząć ofensywę o 7.00 rano. 10. Pułk Kawalerii ma kontynuować rozpoznanie na prawym skrzydle armii, wysyłając samodzielne podjazdy w kierunkach: Pawło­ wo, Ayrobol i Lüleburgaz. 10. Zbiorcza DP powinna wyruszyć w dwóch kolumnach, według brygad, i ma osiągnąć swą awangardą linię Sarğali-Ayvali, włącznie z tymi miejsco­ wościami. Sztab dywizji — w Kriköy. 1. Sofijska dywizja ma nacierać brygadami, w dwóch kolumnach, i osiągnąć awangar­ dą linię Ayvali — osada Tatarköy, wyłączając [tę osadę]. Sztab dywizji niech się zatrzyma na przecięciu rzeki Sardżali z drogą Kambular-Ayvali. 10. Dywizja niech podejmie specjalne środki dla ochrony prawego skrzydła, a 1. [dywizja] — dla nawiązania połączenia z 3. Armią”15. Rozkaz ten dotarł do dywizji rankiem 29 października. Jednak już o godz. 8.00 rano dowódca 1. Armii, ponaglany przez sztab 3. Armii, przesłał do swych dywizji nowy rozkaz, w którym nakazywał 10. Zbiorczej DP osiągnięcie 15

Ibidem, s. 278.

rejonu: stacja kolejowa Lüleburgaz-miasto Lüleburgaz (włączając je), 1 DP „Sofia” — dojście do linii Yayçare-Türkbey i nawiązanie kontaktu z 6. DP „Bdin”; czyli dywizje miały osiągnąć rubieże przesunięte o 15 km bardziej na wschód od pierwotnie zakładanego planu. 1. DP „Sofia” wyruszyła w dwóch kolumnach. Lewa — złożona z 2. BP, otrzymała zadanie nawiązania kontaktu z 6. DP i ruszyła o godz. 7.00 rano, podczas gdy prawa — 1. BP — wyruszyła o godz. 7.30 i powinna była dotrzeć do Lüleburgazu. Do południa 1. BP osiągnęła wieś Ayvali, po czym przeszła z ugrupowania marszowego w bojowe. Jeszcze o godz. 13.30 gen Dimitriew wysłał do dowódcy 1. Armii następującą wiadomość: „3. Armia jest cała zaangażowana w bój na froncie Turkbey-Kolibalar-Bunarhisar. Przeciwnik zajmuje pozycje na lewym brzegu rzeki Karaağaç. Przygwożdżę go ener­ gicznymi działaniami na froncie. Moim zdaniem trzeba by było, żebyście go zaatakowali w kierunku na Lüleburgaz, po czym rozpoczniecie obejście [przeciwnika] prawym ramieniem naprzód, w stronę Satiköyü, by go odrzucić od głównej drogi na Istambuł. Trzeba jedynie pośpieszyć się. Poinformujcie mnie, jaka jest u was sytuacja. Dywizja kawalerii znajduje się przy Kolibi”16. Oznaczało to, że dowódca 3. Armii zmienił dotychczas wykonywany plan, biorąc na barki swojej armii zadanie zaangażowania głównych sił wroga, podczas gdy 1. Armia otrzymała zadanie obejścia nieprzyjacielskiego skrzydła od południa. O godz. 14.00 dowódca 1. Armii, gen. Kutinczew, ponaglany pilnymi telegramami i telefonami przez dowódcę 3. Armii, gen. Dimitriewa, nakazał 1. DP „Sofia” przy­ śpieszenie marszu. Poinformował jednocześnie swego ko­ legę z sąsiedniej armii, że jt go dywizje są w drodze, by odciążyć jak najszybciej walczące już oddziały. Około 16

Ibidem, s. 240.

godz. 16.00 38. PP, a po nim znajdujący się bardziej na prawo 37. PP, rozpoczęły zapełnianie luki, która wytworzyła się wcześniej pomiędzy jednostkami 6. DP „Bdin” (pomię­ dzy jej 2. BP a 1. BP), a w którą to uderzył nieprzyjacielski IV Korpus Armii. Nadeszły w samą porę, by pomóc w odparciu tureckich ataków na skrzydle 6. DP „Bdin”. Około godz. 16.00 2. BP z 1. DP „Sofia otrzymała wiado­ mość od 1. BP z 6. DP „Bdin”, zajmującej grzbiety wzniesień na zachód od Lüleburgazu, że ta znajduje się pod ciężkim ostrzałem, atakowana uporczywie przez pie­ chotę przeciwnika, która nawet zagroziła bezpośrednio bateriom polowym. Dowódca 2. Brygady z 1. DP „Sofia” osobiście poprowadził na pomoc dwa bataliony z 37. PP. Przy biciu werbli, akompaniamencie muzyki i gromkich okrzykach „hura!” bataliony wyruszyły raźno do ataku, odpychając Turków od artylerii 6. DP „Bdin” i zmuszając ich do cofnięcia się za rzekę. O godz. 20.30 (29 października) gen. Dimitriew mel­ dował do Sztabu Głównego, że jego 3. Armia zaangażowała wszystkie swe siły przeciw umocnionym siłom tureckim na lewym brzegu rzeki Karaağaç Dere. Na jego szczęście po południu tego dnia wreszcie nadeszły pierwsze oddziały 1. DP „Sofia” i zajęły pozycje naprzeciw lewego skrzydła tureckiego, w rejonie miasta Lüleburgaz. Na skrajnym skrzydle południowego sektora ataku, wzdłuż biegu rzeki Ergene, rozpoczęła ofensywę 10. Zbior­ cza DP, która otrzymała misję zajęcia stacji kolejowej w Lüleburgazu. Dywizja zajęła stację, zdobywając 2 loko­ motywy i 60 wagonów. Wczesnym popołudniem 29 paź­ dziernika jej oddziały zaatakowały na bagnety, przy silnym wsparciu artyleryjskim, okopanego przeciwnika z tureckiej 12. nizam DP (IV Korpus Armii), jednak ataki zostały odparte i około godz. 15.00 walka ucichła, a obie strony umacniały osiągnięte pozycje. Podsumowując: bułgarski atak w centrum osiągnął poważny sukces, podczas gdy

szturmy na flankach nie doprowadziły do uzyskania przez Bułgarów spodziewanych efektów. W nocy z 29 na 30 października głównodowodzący armią turecką, Nazim Pasza, planował w następnym dniu odzyskać inicjatywę operacyjną. Pomimo pewnego sukcesu bułgarskiego w centrum, linie tureckie wytrzymały atak przeprowadzony na skrzydłach. W sektorze północnym, na prawym skrzydle ugrupowania armii tureckich, szybko zaczęły napływać uzupełnienia i posiłki w postaci dwóch korpusów, które miały za zadanie wesprzeć działania III Korpusu Armii. Dawało to możliwość pokonania lewego skrzydła bułgarskiego i wyjścia na tyły nie­ przyjacielskich armii. O godz. 3.50 w nocy z 29 na 30 października bułgarski Sztab Główny, znajdujący się w Starej Zagorze, wydał rozkaz nr 8, który dotarł do sztabów obu armii bułgarskich dopiero pomiędzy 6 i 7 rano 30 października, gdy obaj dowódcy armii udali się już na punkty obserwacyjne. Rozkaz nr 8 nakazywał 1. Armii pozostanie w odwodzie 3. Armii, wsparcie jej działań swym lewym skrzydłem oraz okrążenie wroga i umocnienie się na pozycjach wokół Lüleburgazu. Natomiast 3. Armia powinna była zwrócić szczególną uwagę na swe lewe skrzydło, na którym przeciw bułgarskiej 5. DP „Dunaw” prowadziły ofensywę główne siły tureckiej 2. Armii Wschodniej. Dla wsparcia 5. DP została skierowana jedna brygada z 3. DP „Bałkan”, do­ stępna niemal natychmiast, natomiast pozostałe dwie bry­ gady 3. DP miały dotrzeć na miejsce bitwy po zastąpieniu ich przez oddziały serbskie i po forsownym marszu spod twierdzy Adrianopol. Samodzielna Dywizja Kawalerii otrzymała zadanie ochrony prawego skrzydła 3. Armii. Następnie dywizja kawalerii skierowana została na prawe skrzydło 10. Zbiorczej DP, w celu zabezpieczenia go. Gen. Dimitriew otrzymał tejże nocy wiadomość, że serbska DP „Timok” jest w drodze, by wesprzeć oddziały bułgarskie

oblegające twierdzę w Adrianopolu, co pozwoliłoby zwolnić 9. DP „Plewen” i odesłać ją dla wzmocnienia działań przeciw głównym siłom armii tureckiej w Tracji. Bułgarscy generałowie, dowodzący armiami polowymi, nadal utrzy­ mywali nastawienie ofensywne. Planowali oni na prawym skrzydle uderzenie siłami 1. DP „Sofia”, wspartej przez 10. Zbiorczą DP, przeciw Liileburgazowi, w centrum — atak frontalny przeprowadzony przez 4. DP „Presław” i 6. DP „Bdin”, natomiast na północnym odcinku 5. DP „Dunaw” miała w miarę możliwości wedrzeć się pomiędzy pozycje III i IV Korpusu tureckiego. O świcie 30 października rozpoczął się szturm wojsk tureckich przeciw lewemu skrzydłu 3. Armii bułgarskiej. Abdullah Pasza rozkazał III, XVII i XVIII Korpusowi Armii atak wzdłuż dwóch dróg prowadzących do Bu­ narhisar, aby całkowicie rozbić nieprzyjaciela. Dowódca III Korpusu, Mahmut Muhtar Pasza, skoncentrował swe pierwszoliniowe dywizje piechoty zwrócone na południe, w kierunku miejscowości Çongra, wzdłuż drogi Bunarhisar-Vize. Zamierzał on rozwinąć zdecydowany atak na bułgarskie pozycje, wysunięte na północ od Çongry. Turecka artyleria otworzyła zmasowany ogień przeciw pozycjom 5. DP „Dunaw”, po czym do ataku ruszyły oddziały piechoty. Atakujący posiadali do dyspozycji około 50 000 żołnierzy. Ofensywa III Korpusu zaskoczyła przeciwnika, bowiem przypadła w momencie, gdy 5. DP „Dunaw” przygotowywała własne szeregi do przepro­ wadzenia ataku i nie była dobrze przygotowana do obrony. Bułgarska piechota, niewsparta dostatecznie przez artylerię, odpowiadała na ataki ogniem karabinowym oraz szturmami na bagnety. Rozgorzał zacięty bój, wzgórza pomiędzy Souğak a Karaağaç przechodziły z rąk do rąk, jednak liczebna i ogniowa przewaga Turków na tym kierunku sprawiła, że przejęli oni inicjatywę i około godz. 15.30 bułgarskie pułki, pod ciężkim ostrzałem

artylerii, zostały zmuszone do wycofania się o 6-7 km w stronę Bunarhisar, gdzie okopały się na wzgórzach na wschód od miasta. Gen. Dimitriew twardo rozkazywał 5. DP „Dunaw”: „— Brońcie się energicznie. Jeśli nie jesteście w stanie atakować, okopcie się i twardo się trzymajcie. Ani kroku do tyłu!”17. Wielkie niebezpieczeństwo zawisłe nad lewym skrzydłem sprawiło, że gen. Dimitriew znów ponawiał prośby o pomoc, skierowane do 1. Armii. W końcu wysłał do sztabu 1. Armii pułkownika Tantiłowa, aby osobiście zrelacjonował on sytuację i dopilnował wysłania posiłków. Pułkownik Tantiłow odnalazł gen. Kutinczewa o godz. 19.00 przy sztabie 1. DP „Sofia” i zrelacjonował mu powagę sytuacji na froncie walk 3. Armii. Walki w ciągu 30 października były dniem krytycznym dla sytuacji lewego skrzydła bułgarskiego. Gen. Dimitriew obawiał się poważnie, że przeciwnikowi uda się przełamać obronę bułgarską na styku pomiędzy 5. DP „Dunaw” i 4. DP „Presław”, na południe od Bunarhisar. Tymczasem na prawym skrzydle bułgarskim 1. DP „Sofia” od rana prowadziła walkę przeciw oddziałom tureckiego IV Korpusu Armii. Rankiem 30 października baterie obu stron rozpoczęły kanonadę, która stopniowo narastała, aby o godz. 10.00 zaangażować w pojedynek artyleryjski tak całą artylerię dywizji bułgarskiej, jak i wszystkie działa należące do tureckiego IV Korpusu. Wreszcie o godz. 14.30 zabrzmiały trąbki sygnalizacyjne i piechota bułgarska ruszyła do ataku, natychmiast dostając się pod przygniatający ostrzał karabinowy i artyleryjski. Pomimo deszczu ognia udało się Bułgarom wedrzeć do Lüleburgazu, jednak energicznie przeprowadzony kontratak powstrzymał ich natarcie. Także natarcie 10. Zbiorczej DP, wyprowadzone w rejonie stacji kolejowej, zostało po­ 17

G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 67.

wstrzymane przez jednostki tureckie, wzmocnione na czas przez Abdullaha Paszę 1. Pułkiem Strzelców z I Korpusu Armii oraz jednostkami kawalerii. Wieczorem 30 października położenie 1. DP „Sofia” i 10. Zbiorczej DP praktycznie niewiele się zmieniło w stosunku do rannych pozycji wyjściowych. Jednak dowództwo bułgarskie, chcąc odciążyć lewe skrzydło, zadecydowało o przeprowadzeniu jeszcze jednego ataku, tym razem nocnego; 1. DP „Sofia” rozpoczęła atak w sile dwóch brygad o godz. 18.00. Niestety, atak 1. DP nie został wsparty przez 10. DP, która nie skoordynowała w czasie rozpoczęcia naporu na oddziały tureckie, w rezul­ tacie czego jedynie nieliczne oddziały 10. Zbiorczej DP uderzyły na transzeje tureckie. Tymczasem szopil8, krzycząc gromko „hurraa!!”, uderzyli na bagnety i wpadli w okopy świeżo wzmocnionej redif DP „Izmit”. Atak jednak załamał się, obrona była bowiem dobrze zorganizowana i liczebnie silna. Pod silnym i efektywnym ostrzałem tureckim, powo­ dującym ciężkie straty, zwłaszcza wśród kadry dowódczej, dyscyplina w niektórych batalionach bułgarskich pękła, a wielu z piechurów wpadło w panikę i rozpoczęło odwrót. Inni, izolowani w dopiero co zdobytych okopach na małe grupki, zostali zabici przez przeciwnika. O godz. 21.30 1. DP „Sofia” znajdowała się w pełnym odwrocie. W czasie gdy obie dywizje piechoty prowadziły zażarte boje, bułgarska dywizja kawalerii rozpoczęła obejście prawego skrzydła, przechodząc za rzekę Ergene. O godz. 14.30 jej dowódca raportował, że stoczył walkę z od­ działami tureckiej piechoty w pobliżu wsi Müsselim Köy, zmuszając ją do odwrotu, a teraz właśnie prowadzi bój przeciw kawalerii tureckiej na południe od rzeki Ergene. Po przegonieniu przeciwnika bułgarska dywizja kawaleryj­ ska przez kilka godzin przyglądała się bezradnie porażce 18

Popularna nazwa mieszkańców okręgu sofijskiego, w tym wypadku — żołnierzy należących do 1. DP „Sofia”.

własnej piechoty z 1. DP i 10. DP, nie mogąc przyjść jej z pomocą z powodu oddzielającej ją rzeki. W centrum sztab turecki nakazał redif DP „Uşak” i 4. nizam DP atak na Kolibalar i Osmancik. Również I, II i IV korpusy tureckie otrzymały rozkaz zaatakowania w dniu 30 października pozycji wroga. W tym czasie bułgarska 4. DP „Presław” zajmowała bardzo mocną pozy­ cję na zdobytych w poprzednim dniu wzgórzach ciągnących się na wschodnim brzegu Karaağaç Dere, wbita w centrum frontu tureckiego. Jej dowódca, gen. Kliment Bojadżijew, otrzymał następujący rozkaz ze sztabu 3. Armii: „Kontynuujcie energiczne natarcie na wroga, nie dając mu ani minuty na umocnienie pozycji. Wszystkie oddziały przechodzą do ostatecznego uderzenia, w tym także 1. Armia. Jeszcze jeden wysiłek i pełne powodzenie będzie pewne”19. Z rozkazu tego jasno wynika, że dowódca armii chciał za wszelką cenę odciążyć swe lewe skrzydło bardzo mocno naciskane przez wroga poprzez ofensywę w centrum i na prawym skrzydle. Jednak to Turcy zaatakowali jako pierwsi. O godz. 6.30 rankiem 30 października artyleria turecka otworzyła silny ogień, przygotowując teren pod ofensywę piechoty. Następnie piechurzy należący do 3. nizam DP z I Korpusu Armii oraz redif DP „Kastamonu” z II Kor­ pusu rozpoczęli posuwanie się w stronę odległych o 1000 m okopów bułgarskiej 4. DP „Presław”. Początkowo atak odnotował pewne sukcesy, zmuszając niektóre oddziały piechoty bułgarskiej do wycofania się. Jednak ogień z dział i karabinów prowadzony przez broniących się Bułgarów był tak niszczący, że szturm wroga zatrzymał się, po czym wkrótce zamarł zupełnie. Obie tureckie dywizje poniosły niezwykle dotkliwe straty, zwłaszcza wśród oficerów. Wkrótce Bułgarzy rozpoczęli kontratak siłami jednej brygady, do godz. 15.00 wyrzucając Turków z niedawno 19

G. Marków, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 68.

zdobytego przez nich terenu i restaurując w ten sposób ciągłość obrony. W ciągu dnia, 30 października, 4. DP „Presław” szturmując na bagnety zepchnęła jednostki tureckie w stronę wsi Çongra i Topçuköy, jednak nie kontynuowała ataku, gdyż na jej lewej flance zaczęła narastać coraz większa luka. Podczas gdy 4. DP wy­ sforowała się do przodu, znajdująca się z lewej strony 5. DP została zmuszona przez Turków do wycofania się o kilka kilometrów. Turcy natychmiast usiłowali wykorzys­ tać powstałą sytuację i wedrzeć się w powstałą wolną przestrzeń, lecz niebezpieczeństwo przerwania frontu zo­ stało zażegnane siłami 4. DP „Presław”. Na prawo od niej o godz. 7.35 rozpoczęło się niemal równoczesne natarcie Bułgarów i Turków. Około godz. 8.00 z obu stron frontu ruszyli piechurzy. Nadzwyczajną aktywność przejawiały jednostki 6. DP „Bdin”, które w wal­ kach w ciągu 30 października o mały włos nie dokonały rozbicia centrum obrony przeciwnika. 1. BP z 6. DP „Bdin”, przy dźwiękach hymnu narodowego Szumi Marica ruszyła do ataku na bagnety, zdobywając wieś Tiirkbey, podczas gdy 2. Brygada z tejże dywizji, po zmuszeniu do odw'rotu ok. godz. 10.00 redif DP „Uşak”, kontynuowała atak w kierunku wschodnim. Wkrótce jednak brygada ta dostała się pod bardzo silny ostrzał 2. nizam DP, okopała się więc nad brzegiem rzeki Karaağaç Dere, otrzymała bowiem w międzyczasie rozkaz przejścia do obrony i wstrzymania się z ofensywą do czasu rozpoczęcia jej przez oddziały 1. Armii. Rozkaz ten sztab armii wydał, aby nie narażać na kontratak zbyt wysuniętych oddziałów. 1. Brygada z 6. DP „Bdin” pomimo ciężkiego ostrzału z dział i z broni maszynowej kontynuowała atak, posuwając się mozolnie naprzód. Dowódca tureckiego I Korpusu Armii wysyłał alarmujące raporty, meldując, że jego oddziały lada moment mogą zostać wyrzucone z okopów, co naraziłoby je na wielkie straty i odsłoniłoby lewą flankę II Korpusu Armii,

narażając go na oskrzydlenie. Faktycznie, wkrótce Bułgarzy, atakujący jak zwykle na bagnety, zdobyli umocnione stanowiska tureckie, odrzucając oddziały należące do redif DP „Uşak” i do 2. nizam DP, rozbijając je i zmuszając większą ich część do ucieczki w nieładzie. Spora część oddziałów należących do tych dywizji rozpoczęła odwrót w kierunku na Tatarlar oraz dalej w kierunku południowo-wschodnim, na Çorlu. W bułgarskiej Kwaterze Głównej zdano sobie sprawę, że aby wygrać rozgrywającą się właśnie bitwę, należy upo­ rządkować sprawy dowodzenia i stworzyć jedną grupę armii, podporządkowaną jednemu dowódcy. W tym też celu o godz. 15.35 30 października doradca cara, gen. Sawów, nadesłał do dowódcy 1. Armii, gen. Kutinczewa, następujący telegram: „Począwszy od tej godziny, 1. Armia zostaje czasowo podporządkowana dowództwu 3. Armii, której ma okazać pełne współdziałanie”20. Dowódca 1. Armii został zobowiązany do udania się do wsi Ivanköyü, gdzie wraz z dowódcą 3. Armii „wspólnymi siłami” miał dowodzić operacjami obu armii. Jednak ostateczne, decydujące zdanie miał gen. Dimitriew. O godz. 2.30 w nocy z 30 na 31 października gen. Dimitriew, występujący już jako dowódca grupy armii, wydał rozkaz gen. Kutinczewowi jak najenergiczniejszego uderzenia siłami 1. Armii na kierunku Lüleburgaz-Satiköyü-wzgorza na zachód od miejscowości Çongra. Atak miał rozpocząć się o godz. 6.00 rano 31 października. 1. Armii, pomimo wcześniejszych niepowodzeń 1. DP „Sofia”, przypadła rola „ciężkiego młota”, którego uderzenie powinno było przy­ gnieść obie tureckie armie do wzgórz Strandża, natomiast 3. Armii przypadło zadanie niedopuszczenia do przerwania frontu ję: obrony i do obejścia jej lewej flanki przez 20

G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz.-, op.cit., s. 69.

Turków. Otrzymano także informację, że 1. Brygada z 3. DP „Bałkan” wkrótce dotrze na lewe skrzydło (do godz. 10.00 rankiem 31 października miała znaleźć się w Kirkkilise), by wzmocnić znajdującą się w potężnych tarapatach 5. DP „Dunaw”. Rozkaz nr 9, który nadszedł tego dnia z Kwatery Głównej, tym razem odpowiadał zamysłom dowódcy grupy armii, gen. Dimitriewa. Nakazywał on odrzucenie przeciw­ nika ku Strandży i pościg, lecz niezbyt głęboki, za pobitym nieprzyjacielem. Bułgarskie dowództwo przełamało kryzys psychiczny spowodowany trudnościami napotkanymi w cią­ gu poprzedniego dnia i przejęło inicjatywę. Sztab turecki podczas walk 30 października otrzymywał wiele informacji, niekiedy sprzecznych pomiędzy sobą, z których trudno było ustalić faktyczny przebieg walk. Głównodowodzący operacjami obu Armii Wschodnich, Nazim Pasza, niepokoił się o oddziały walczące na lewym skrzydle, zwłaszcza zagrożone okrążeniem jednostki IV Korpusu, dotychczas walczące z powodzeniem w re­ jonie stacji kolejowej Lüleburgaz. Zostały więc one wzmocnione piechurami należącymi do redif PP „Ayvalik” (dwa bataliony) i batalionu „Limnos”. Nazim Pasza skierował dodatkowo w rejon stacji majora sztabowego Vasifa, który na miejscu osobiście miał zbadać sytuację oddziałów tureckich. Abdullah Pasza, faktycznie kierujący działaniami 1. Armii Wschodniej, przesyłał mu bardzo niepokojące meldunki. Po południu 30 października oka­ zało się, że aż dwa korpusy, I i II korpusy armii, znajdują się w krytycznej sytuacji taktycznej. Podczas walk redif DP „Kastamonu” poniosła wielkie straty, a wspierająca ją redif DP „Çanakkale” (IV Korpus), mocno poturbowana w dziennych zmaganiach, w nocy z 30 na 31 października po prostu się rozbiegła. Na pozycjach wyznaczonych dla tejże dywizji pozostał jedynie sztab dywizji bez żadnej innej jednostki (!), zajmujący pozycje na północ od I Korpusu.

Atak tureckiego II Korpusu załamał się całkowicie o godz. 16.00, a jego oddziały doznały poważnych strat. Nieprzyjaciel przejął w centrum całkowitą inicjatywę. Po zapadnięciu zmroku Abdullah Pasza wezwał do sztabu dowódcę I Kor­ pusu w celu przedyskutowania pogarszającego się położenia, zwłaszcza po rozbiciu przez przeciwnika większej części redif DP „Uşak” oraz 2. nizam DP. Obaj dowódcy spotkali się o godz. 19.00. Byli bardzo skonsternowani widzianymi po drodze obrazami uciekających z całym dobytkiem, z żonami i dziećmi, mieszkańców pobliskich wiosek. Do sztabu napływały także niepokojące informacje dotyczące coraz wyraźniej zaznaczającego się braku amunicji do dział oraz rosnącej liczby rannych, którzy oczekiwali na transport na tyły. Po przedyskutowaniu sytuacji taktycznej Abdullah Pasza doszedł do wniosku, że nieprzyjaciel dąży do przeła­ mania obrony na lewym skrzydle 1. Armii tureckiej oraz do obejścia tego skrzydła i ataku flankowego. Stwierdził rów­ nież, że korpusy 1. Armii Wschodniej nie będą w stanie zatrzymać naporu przeciwnika. Dlatego też, najprawdopodob­ niej nie uzgadniając swej decyzji z głównodowodzącym Nazimem Paszą, o godz. 00.40 w nocy z 30 na 31 paź­ dziernika wydał rozkaz, przesłany do I, II i IV Korpusu Armii, w którym nakazywał oddziałom wytrwanie w obronie w ciągu nocy i przygotowanie się do uporządkowanego, przeprowadzanego fazami, odwrotu w kierunku na Tatarlar i Çorlu (na południowy wschód), planowanego w ciągu 31 października. Sztab Abdullaha Paszy rozpoczął przemiesz­ czanie się do Çorlu jeszcze w ciągu nocy z 30 na 31 października. Sztab I Korpusu Armii znalazł się w Tatarlar. Sztab Główny tureckiej armii usiłował jednak załatać dziury powstałe we froncie obrony oraz wytrwać na dotychczasowych pozycjach. W powstałym zamieszaniu początkowo niektóre z jednostek rozpoczęły wycofywanie się już podczas nocy. Działania dowódców armii oraz korpusów, pod naciskiem zdecydowanej postawy głów­

nodowodzącego, zmierzały do zatrzymania odwrotu i upo­ rządkowania szeregów. Dowódca I Korpusu usiłował zebrać rozproszone jednostki redif DP „Uşak” oraz 2. nizam DP w rejonie Tatarlar. Do wieczora 30 października wysiłki te przyniosły rezultaty co najwyżej mierne — na miejsce przybył jedynie batalion strzelców z 2. nizam DP oraz 250 rezerwistów z redif DP „Uşak”. Dowódca dywizji rezer­ wowej zapewnił jednak, że szybko uda mu się zebrać pozostałych żołnierzy, ponieważ wiele ich grup znajduje się w pobliżu. Dowodzący I Korpusem, usiłujący jak najszybciej zebrać swe jednostki i zmobilizować swych oficerów do energiczniejszego działania, przesłał do dowo­ dzącego 2. nizam DP telegram: „Wszystko wskazuje na to, że wasza dywizja wyruszyła ku Çorlu. Ponieważ nieobecność pułków tutaj może spo­ wodować bardzo smutne konsekwencje, proszę, abyście podjęli stosowne kroki. W przyszłości ma się to nie powtórzyć”21. Dowódca dywizji odpowiedział: „1. Zgodnie z wydanym dla dywizji rozkazem, część jej oddziałów powinna wyruszyć w kierunku wsi Ahmedbey, w której to wsi zostali pozostawieni specjalni żołnierze, mający kierować nadchodzące oddziały dalej, ku Tatarlar. Ja sam wyruszyłem, by zebrać rannych żołnierzy, należą­ cych do jednostek artylerii, a na moje miejsce postawiłem Dżemila Beja. Tenże ostatni skierował jednostki przez Paşaköyü do Çorlu, a następnie, by naprawić swój błąd, skierował adiutanta dywizji na drogę prowadzącą do ostatniej z miejscowości, z zadaniem zebrania [żołnierzy], 2. Selim Bej, adiutant ministra wojny, gdy dziś objeżdżał linię frontu, napotkał rozproszone jednostki 2. Dywizji idące od strony Ahmedbey i nakazał im szybki marsz w sukurs naszemu prawemu skrzydłu, kierując się od­ 21

Ministerstwo na Wojnata, Wojnata..., op.cit., s. 399.

głosami wystrzałów artyleryjskich. Żołnierze wyruszyli w nieporządku we wskazanym przez niego kierunku. 3. Najwcześniej jutro, o ile to tylko będzie możliwe, dywizja będzie mogła ponownie się zebrać”22. Całkiem inna sytuacja malowała się na prawym skrzydle tureckim. Tutaj jednostki 2. Armii Wschodniej w ciągu walk prowadzonych 30 października osiągnęły powodzenie i szy­ kowały się do kontynuowania ofensywy w dniu następnym. Mahmut Muhtar Pasza w wydanym wieczorem rozkazie pisał: „1. Nieprzyjaciel został odrzucony za Karaağaç Dere. Oddziały wroga, które znajdują się naprzeciw nas, wycofują się w kierunku Bunarhisar. W Puralia znajduje się jeden nieprzyjacielski batalion. 2. Nasz korpus, którego prawe skrzydło zaczyna się kilometr na północ od szosy, zajął nieprzyjacielskie pozycje wzdłuż Karaağaç Dere. Do wieczora nieprzyjacielskie jednostki na lewym skrzydle wycofały się o 5 km od naszej piechoty. Osiem batalionów i trzy baterie z XVIII Korpusu dołączyło do naszego korpusu. 3. XVII Korpus uderzył dzisiaj od strony Çongry i nawiązał kontakt z naszym lewym skrzydłem. Z południa dochodziły odgłosy wystrzałów artyleryjskich i palby ręcznej broni piechoty. 4. Generał Nazim Pasza przekazuje korpusowi podzięko­ wania Jego Wysokości za nasze powodzenie i informuje nas, że XVII i XVIII Korpusowi został wydany rozkaz wzięcia czynnego udziału w jutrzejszym natarciu. Równo­ cześnie podkreśla on, że potrzebne jest nie tylko zwycięstwo nad przeciwnikiem, ale jego całkowite unicestwienie. 5. Gdy tylko dywizje jutro rano przyprowadzą do porządku swe pomieszane oddziały, korpus ponownie będzie kontynuo­ wał ofensywę. Podczas tej nocy będzie on biwakował, uprzednio wysyłając przed swój front silne ubezpieczenia. 22

Ministerstwo na Wojnata, Wojnata..., op.cit., s. 399^400.

Oddziały będą obozowały, według możliwości, batalionami, za wzniesieniami zdobytymi podczas dzisiejszych walk [...]. 7. Reorganizacja wymieszanych oddziałów ma się roz­ począć w dywizjach o godz. 6.00 i ma zostać zakończona do godz. 9.00 [...]. 8. Brygada kawalerii ma utrzymać bliski kontakt z nie­ przyjacielem i dokonać rozpoznania w kierunku rzeki Welika, osady Sazera i Usküp Skopo, poruszając się przez Urum Beyli. Łączność z XVII Korpusem należy utrzymać za wszelką cenę. 9. Rannych mają zebrać poszczególne oddziały i ewaku­ ować własnymi środkami przewozu w kierunku Karakolü. Stamtąd dalej ewakuacja ma nastąpić przy pomocy pustych wozów do przewozu chleba i zapasów wojskowych. W cią­ gu nocy będę się znajdował w miejscu, w którym szosa, na wschód od Souğak Dere, ostro skręca”23. Przygotowania Turków do uporczywej obrony w centrum, mającej następnie na celu umożliwienie uporządkowanego wycofania się, zbiegły się w czasie z ofensywą oddziałów bułgarskich. Wczesnym rankiem 31 października dowódca 6. DP „Bdin” wydał następujący rozkaz dla swych oddziałów. „Powierzona mi dywizja będzie utrzymywała łączność pomiędzy 4. i 1. Dywizją i rozpocznie jak najenergiczniejsze natarcie w celu zajęcia wzniesień na wschód od Tiirkbey. Początek działań o godz. 7.00. Rozkazuję 1. i 2. brygadom kontynuowanie natarcia przeciw nieprzyjacielskim pozyc­ jom, dostosowując swe działania do poczynań 1. Dywizji i podtrzymując łączność z 4. Dywizją”24. 6. DP „Bdin” rozpoczęła przygotowania do szturmu rankiem 31 października, o godz. 5.30. 1. BP rozpoczęła natarcie o godz. 8.00, zajmując wzgórza ciągnące się na wschód od Türkbey. O godz. 8.15 dowódca brygady otrzymał wiadomość ze sztabu 1. DP „Sofia”: 23 24

Ibidem, s. 423-^24. Ibidem, s. 404.

„Wczoraj wieczorem dywizja zaatakowała przeciwnika pod Lüleburgazem i umocniła się na grzbietach znajdujących się na wschód od miasta. Dzisiaj przystąpi do energicznej ofensywy, w trakcie której proszę was o współdziałanie”25. W odpowiedzi wyraził on gotowość do współdziałania, gdy tylko warunki na to pozwolą: „Zauważono znaczną liczbę żołnierzy, przeciw którym działacie, poruszających się wzdłuż wzniesień, z kierunku południowo-zachodniego ku północno-wschodniemu. Na dziś nie mam żadnych wyznaczonych zadań. Oddział artyleryjski znajduje się na zamaskowanych pozycjach i przy nadarzającej się okazji będzie ostrzeliwał poruszają­ cych się wśród wzgórz Turków, przeciw którym działacie. W sprzyjającym momencie wesprę was także piechotą. Naprzeciw moich pozycji w tej chwili nie zauważono jakichkolwiek oddziałów nieprzyjacielskich”26. Dopiero około godz. 10.30 dowódca 1. BP otrzymał rozkaz od dowódcy dywizji, w którym ten nakazywał współdziałanie z 1. DP „Sofia”. Dowodzący brygadą natychmiast zadecydo­ wał przesunąć się naprzód, zdobyć grzbiet wysokiego wzgórza ciągnący się na kierunku wschodnim, po czym uderzyć w kierunku południowo-wschodnim, na skrzydło oddziałów tureckich walczących przeciwko 1. DP pod Lüleburgazem. Gdy brygada dotarła na odległość około półtora kilometra od wysokiego wzgórza, okazało się, że część jednostek tureckich szybko zawróciła (najprawdopodobniej oddziały należące do rozbitej i wycofującej się redif DP „Uşak”), prawdopodobnie z zadaniem osłony odwrotu pozostałych oddziałów. W tej sytuacji bułgarska 1. BP zrezygnowała z ataku na wyżej położone pozycje przeciwnika i skierowała się bezpośrednio w kierunku południowo-wschodnim, obchodząc flankę roz­ ciągniętych jednostek tureckiego IV Korpusu Armii. Artyleria brygady rozpoczęła intensywny ostrzał skrzydła ugrupowania 25

Ibidem, s. 406. Ibidem.

przeciwnika. Jednostki bułgarskie znalazły się jednak na odkrytym terenie, wystawione na groźny ostrzał piechoty i artylerii ottomańskiej. O godz. 11.30 dowódca brygady przesłał do sztabu 1. Dy­ wizji następujący telegram: „Kieruję się w stronę Satiköyü i znajduję się na tyłach oddziałów tureckich, przeciwko którym operujecie. Z tego co widzę, Turcy wycofują się na południe. Brygada prowadzi bój o wzniesienie z trzema wierzchołkami. Przeciwnik rozciągnął około jednego batalionu w szyku bojowym. Proszę o poinformowanie waszych jednostek, żeby nie wzięli nas za Turków i nie ostrzelali nas”27. Ogień prowadzony przez okopaną piechotę przeciwnika chwilowo przygwoździł 1. BP z 6. DP „Bdin” do ziemi. W tym trudnym momencie na przedniej linii pojawił się dowódca brygady, chcąc poderwać kompanie do szturmu, jednak początkowo nie udało się to mu. Sygnalista, grający na trąbce hasło do ataku, z powodu gęstej palby wystrzałów na całej szerokości frontu nie został usłyszany i sygnał nie został podjęty przez innych trębaczy. Na szczęście kompania znajdująca się tuż przy dowódcy brygady dosłyszała sygnał, poderwała się i z głośnym krzykiem „hura!” uderzyła na okopy wroga. Pozostałe kompanie, widząc atak bratniej jednostki, również jedna po drugiej ruszyły na przeciwnika. Turcy, znajdujący się w odległości 400-500 kroków, pierzchnęli czym prędzej na wschód, a ich pozycja o godz. 12.30 dostała się w ręce zwycięzców. Podpułkownik Azmanow meldował w tym czasie do sztabu 3. Armii: „Zameldujcie dowodzącemu, że z tego, co zauważyłem z pierwszego grzbietu na zachód od osady Saranli, wynika, że nasze tyraliery i oddziały z 1. BP 6. Dywizji szybko się przemieszczają w kierunku Wzniesienia 66 i na południe 27

Ibidem, s. 407.

od niego. W tej chwili prowadzony jest pojedynek ogniowy ze słabymi jednostkami [przeciwnika], które szybko wyco­ fują się na wschód od osady Saranli. Wyruszam, aby odszukać dowódcę 1. Brygady. Według mnie, przeciwnik znajduje się w pełnym odwrocie”28. O godz. 14.10 brygada dotarła do rzeczki Çamurli Dere, zaczekała około godziny na pozostające z tyłu sąsiednie oddziały (2. BP z 6. DP „Bdin” na lewym skrzydle i 1. DP „Sofia” na prawym), po czym ruszyła w kierunku Satiköyü. Jednostki brygady, sporadycznie i niegroźnie ostrzelane, zajęły okolice wsi Satiköyü, która była celem ataku także dla batalionów należących do 1. DP „Sofia”. 2. BP ze składu 6. DP „Bdin” ruszyła naprzód o godz. 8.30. W tym czasie zauważono, że Turcy wycofują się, bataliony bułgarskie przyśpieszyły więc marsz, nie napoty­ kając na większy opór. Wkrótce wyrzucono resztki osłabio­ nego tureckiego I Korpusu Armii z jego przednich pozycji i zajęto opuszczone okopy. Od wziętych do niewoli rannych żołnierzy ottomańskich dowiedziano się, że większość jed­ nostek rozpoczęła odwrót jeszcze w trakcie nocy. Okazało się, że po odstąpieniu dywizji należących do dwóch tureckich korpusów, I i II Korpusu Armii, w centrum ugrupowania armii sułtańskich pozostawały jedynie nieliczne jednostki osłonowe, pojawiła się też wielka, przez nikogo niezajęta luka o szerokości około 15 km. Naprzeciw niej znajdowały się dwie dywizje bułgarskie — 4. DP „Presław” oraz 6. DP „Bdin” — które mogły bardzo szybko wkroczyć w wyłom i zagrozić oskrzydleniem tureckim dywizjom znajdującym się tak na północ, jak i na południe od nich. O godz. 9.45 pułki 2. BP z 6. DP „Bdin” ruszyły za uciekającym przeciw­ nikiem. Turcy odstąpili, przez pewien czas nieścigani, ponieważ 2. BP zatrzymała się, czekając na pozostawione w tyle baterie artylerii. Do godz. 18.15 Bułgarzy dotarli do 28

Ibidem, s. 420-421.

Ahmedbey, a rozbity I Korpus turecki nadal zbierał swe pododdziały wokół Tatarlaru. W sektorze południowym, wczesnym rankiem 31 paź­ dziernika, 10. Zbiorcza DP zaatakowała przygotowującą się do ewakuacji 12. nizam DP z IV Korpusu Armii. Wieczorem poprzedniego dnia dowódca 10. Zbiorczej DP przesłał do dowodzącego 1. BP rozkaz wzywający do podjęcia bardziej energicznych akcji zaczepnych: „Przeciwnik wycofuje się; 3. Armia ściga go. Dowodzący armią naciska, abyśmy kontynuowali pościg. Przejdźcie do ataku, chociażby i niewielkimi oddziałami, jeśli byłoby niemożliwe ogólne natarcie, żeby zasiać demoralizację w szeregach przeciwnika”29. Na rozkazie tym nie umieszczono jednak daty i godziny. Ordynans, który miał go dostarczyć, szukał dowódcy 1. BP przez całą noc, aż w końcu odnalazł go o godz. 6.30. Dowódca 1. BP sądząc, że otrzymał rozkaz ope­ racyjny na 31 października, poinformował o nim do­ wódców 10. Pułku Kawalerii i Samodzielnej Dywizji Kawalerii, prosząc, aby zabezpieczyli jego prawe skrzydło, a sam z jednym batalionem z 48. PP i dwiema bateriami szybkostrzelnych dział udał się pod osłoną gęstej mgły w okolice wsi Müsselim. Znajdował się tam już dowódca 48. PP, mający do dyspozycji pozostałe oddziały pułku. O godz. 7.30 meldował on: „Zająłem z jednym batalionem północno-wschodni skraj wsi Müsselim. Na prawo od nas znajduje się dywizja kawalerii; na lewo, wzdłuż linii kolejowej, aż do żelaznego mostu, miejsce zajmuje 2. Batalion. Przed nami, w osadzie Bederköyü, w odległości około 2,5 kilometra, zauważyliśmy nieprzyjacielskie kolumny, obozy, artylerię, których nie mogę razić z powodu zbyt dużej odległości i ognia nieprzyjacielskiej artylerii. Proszę 29

Ibidem, s. 408.

najusilniej o natychmiastowe przysłanie jednej baterii, która zajmie pozycje na południowo-wschodnim obrzeżu wsi Müsselim i będzie mogła z powodzeniem ostrzelać nieprzyjacielską artylerię, piechotę i obozy, wycofujące się od strony osady Bederköyü. Bez artylerii nasze bataliony ponoszą duże straty, nie możemy przejść do natarcia i spowodować strat u przeciwnika”30. Dowódca brygady przybył na miejsce o godz. 9.00. Dwie baterie artylerii polowej, które wraz z nim nadeszły, natychmiast zajęły pozycje na zachodnim skraju wsi Müsselim i od razu, jeszcze niegotowe do akcji, zostały ostrzelane przez działa przeciwnika. Bułgarscy artylerzyści sprawnie zajęli pozycje i pomimo ostrzału rozpoczęli walkę. Jedna bateria zaangażowała się w pojedynek z artylerią wroga, podczas gdy druga rozpoczęła bombardowanie osady Bederköyü. Dowódca 10. DP nakazał swym pułkom rozpo­ częcie natarcia. 48. PP miał przejść rzekę Ergene i zaata­ kować Bederköyü, a 16. PP i 25. PP rozpoczęły w tym czasie nacisk na ustępujące na wschód jednostki tureckiego IV Korpusu Armii. Równocześnie z tą akcją rozpoczął się napór 1. DP „Sofia”, a po obejściu skrzydła tureckiego, od południa uderzyła w stronę stacji kolejowej Lüleburgaz bułgarska dywizja kawalerii, która uprzednio przeszła rzekę Ergene i zeszła w jej dolinę. Rankiem 31 października gen. Dimitriew i gen. Kutinczew w końcu spotkali się w punkcie obserwacyjnym przy wsi Ayvali. Gen. Dimitriew bardzo żałował, że nie dys­ ponuje rozpoznaniem powietrznym. Co prawda warunki atmosferyczne często były niesprzyjające, gęste mgły i deszcze kilkakrotnie uniemożliwiały loty, jednak z pew­ nością obecność samolotów na froncie działania 3. i 1. ar­ mii bułgarskich byłaby przydatna, a ich wykorzystanie wniosłoby wiele w ogólny obraz rozwoju sytuacji. Oddział 30

Ibidem, s. 409.

aeroplanów wykonywał w tym czasie zadania rozpoznawcze na rzecz 2. Armii bułgarskiej, oblegającej twierdzę w Ad­ rianopolu. Około południa 31 października gen. Dimitriew pisał w telegramie przesłanym do Sztabu Głównego: „W rejonie, w którym operujemy, znajduje się wiele miejsc odpowiednich do startu i lądowania aeroplanów. Mogłyby one przynieść nam wielkie korzyści w roz­ poznaniu położenia nieprzyjaciela, który bardzo umiejętnie manewruje. Proszę o przysłanie chociaż 1-2 samolotów. W tym momencie nawiązaliśmy bój na całej linii. 1. Ar­ mia odgrywa rolę części manewrowej wojsk połączonych armii i będzie się starała wykonać decydujące uderzenie przeciwko lewemu skrzydłu przeciwnika. Ta flanka oka­ zała się zagięta do tyłu, z frontem skierowanym na południe, wzdłuż nici kolejowej, i jednocześnie bardzo mocno umocniona. Dzisiejszy bój pokaże, czy uda nam się osiągnąć wyznaczony cel. Ogólnie rzecz biorąc, nasze położenie jest znośne”31. Poranek 31 października był bardzo mglisty, co unie­ możliwiło przeprowadzenie przygotowania artyleryjskiego. Dopiero około godz. 11.00 warunki znacznie się poprawiły i 1. DP „Sofia” rozpoczęła natarcie. Do godz. 13.00 zdołała ona zająć pierwszą linię tureckich okopów, a o godz. 15.00 zawładnęła głównymi pozycjami znajdującego się naprze­ ciw niej przeciwnika, po czym ruszyła w pościg za wycofującymi się Turkami aż do wzniesień pomiędzy rzekami Yuruk i Çamurli. Turecka obrona została zagrożona okrążeniem od południa przez kawalerię przeciwnika oraz od północy przez bułgarską piechotę, która zmiotła I Kor­ pus, znajdujący się dotychczas na prawym skrzydle IV Korpusu Armii. IV Korpus został zmuszony po południu do rozpoczęcia odwrotu trwającego do godz. 17.30, silnie naciskany przez zwycięskich Bułgarów. 10. Zbiorcza DP, 31

Ibidem, s. 420.

znajdująca się na prawym skrzydle 1. Armii, zajęła Beder­ köyü, ścigając uciekające jednostki piechoty wroga do rzeki Sanar. Gen. Kutinczew zameldował, że wróg nie wytrzymał ataku 1. Armii i znajduje się w odwrocie na całym froncie. Turecka 1. Armia Wschodnia pierwsza nie wytrzymała nacisku Bułgarów, a jej obrona prysła jak bańka mydlana. Bułgarska kawaleria nie prowadziła jednak dalekiego pościgu; dowodzący nią gen. Nazłymow zażądał od sztabu trzydniowego odpoczynku dla zmęczonych koni i żołnierzy. Większość oddziałów IV Korpusu skoncen­ trowała się po zapadnięciu zmroku wokół wsi Paşaköyü, jednak rozproszone jednostki znalazły się również na południe od drogi biegnącej z Lüleburgazu do Çorlu. Na południe od stacji kolejowej majorowi Vasifowi, który poprzednio przybył na miejsce ze Sztabu Głównego, udało się zebrać część rozproszonych batalionów należą­ cych do różnych dywizji, z których sformował doraźny Oddział Vasifa (Binbaşi Vasif Müfrezesi). Wkrótce znalazł się on w ogniu bitwy, przyciśnięty przez nie­ przyjaciela. 1 listopada mjr Vasif meldował do Sztabu Głównego, że udało mu się zebrać pięć pełnych redif batalionów piechoty, części następnych trzech redif batalionów oraz batalion zaopatrzeniowy, i że nadal utrzymuje stanowiska obronne. Podczas gdy front obrony 1. Armii Wschodniej trzesz­ czał w szwach i zagroziło jej całkowite rozbicie, 2. Armia Wschodnia odnotowała w ciągu 31 października sukcesy w natarciu przeciw skrzydłu 3. Armii bułgarskiej. W trak­ cie nocy z 30 na 31 października faktycznie dowodzący 2. Armią Wschodnią energiczny Mahmut Muhtar Pasza opracował plan ataku i rozpoczął przemieszczanie swych jednostek. XVII i XVIII korpusy armii zostały skierowane na lewą flankę III Korpusu Armii. Miał on wreszcie do dyspozycji wszystkie jednostki 2. Armii Wschodniej

gotowe do zadania decydującego ciosu 5. DP „Dunaw”, broniącej lewego skrzydła bułgarskiego wokół Bunar­ hisaru. Przeciw tejże dywizji została skoncentrowana także cała artyleria połowa, która miała za zadanie wesprzeć atak piechoty. Atak został zaplanowany na godz. 14.00, lecz ofensywa bułgarska przeciw 1. Armii Wschodniej zmusiła Muhtara Paszę do rozpoczęcia walk już rankiem 31 paź­ dziernika. Około południa prawie wszystkie jednostki 2. Armii Wschodniej znajdowały się w ogniu walk. W ciągu poprzedniej nocy piechurzy z 5. DP „Dunaw” umocnili swe pozycje i dokonali przemieszczenia nie­ których pododdziałów. Na północny wschód od Bunar­ hisaru zajmowała pozycje 3. BP, a na południe od niej — 2. BP z 5. DP „Dunaw”. 1. BP, która ucierpiała najbardziej w trakcie walk prowadzonych poprzedniego dnia, zajęła w ciągu nocy tylne pozycje na wzgórzach ciągnących się na wschód od Bunarhisaru. Część jej oddziałów wycofała się do samego Bunarhisaru, a nie­ które jednostki wycofały się aż do miejscowości Yena. Po uzupełnieniu amunicji i zaopatrzenia brygada prze­ grupowała swe pododdziały, przesuwając się o godz. 7.00 bliżej 2. BP i zajęła pozycje na wschód od Bunarhisaru, nieco na południe od stanowisk 2. BP. 5. PP zajął pozycje wokół drogi prowadzącej do wsi Tuzakli, pod­ czas gdy 2. PP rozmieścił się na bezimiennym wzgórzu, na prawo od 5. PP. Piechurzy poprawili już istniejące okopy i rozpoczęli przygotowywanie nowych. W trakcie tej pracy rozpoczął się atak tureckiego XVII Korpusu Armii (około 14 batalionów piechoty, 4 baterie polowe, 2 baterie górskie) przeciwko 1. BP. Około godz. 9.00 dowódca 18. PP donosił, że do stanowisk 1. BP zbliża się gęsta masa tureckiej piechoty, licząca około jednej brygady, a naprzeciw pozycji 18. PP znajduje się druga silna grupa, w przybliżeniu wielkości jednego pułku. Stało się jasne, że Turcy zamierzają silnie zaatakować 1. BP

i obejść jej prawe skrzydło. Ottomańska artyleria, licząca kilka baterii polowych, rozpoczęła bezkarny, silny ostrzał okopów przeciwnika — w tym czasie przesadnie ostrożne baterie bułgarskie, obawiające się strat, nie zajęły jeszcze wyznaczonych pozycji. 3. Oddział Artyleryjski wyruszył z Bunarhisaru dopiero w momencie, gdy nieprzyjacielska piechota ruszyła naprzód i doszła do okopów 1. BP już na odległość strzału z karabinu. Po szybkim dotarciu na linię obrony bułgarskie działa otworzyły wreszcie ogień, rażąc szrapnelami nadchodzące łańcuchy ludzkie — był to ostatni moment na wsparcie własnej piechoty, bowiem żołnierze tureccy znajdowali się już około 600-800 kroków od okopanych obrońców. Wkrótce bułgarską obronę wspomógł kolejny nadciągający oddział artyleryjski (2. Oddział Ar­ tyleryjski), a po nim jeszcze jeden (1. Oddział Artyleryjski). Ten ostatni rozpoczął ostrzał tyraliery tureckiej w rejonie na południowy zachód od drogi Bunarhisar-Tuzakli, niebez­ piecznie zagrażającej okrążeniem nielicznym obrońcom (pół kompanii). Skoncentrowany ogień dział polowych odniósł natych­ miastowy skutek — turecki szereg rozpoczął wycofywanie się. Po półtoragodzinnej kanonadzie skierowanej przeciwko licznemu wrogowi nadciągnęły następne baterie, które z miejsca wsparły obrońców. Frontalne natarcie ottomańskie utknęło w miejscu, a piechurzy zostali zmuszeni do użycia łopat i szukania schronienia. Jednak na prawym skrzydle 1. BP przeciwnik ponowił próby obejścia jej stanowisk. Przeciwko niemu zostały skierowane dwa bataliony piechoty pod dowództwem podpułkownika Dinołowa, które natych­ miast rozwinęły się w linię bojową, ostrzeliwując okopy i skrzydło zbliżającego się wroga. W ten sposób na skrajnej prawej flance uzyskano względną równowagę, trwającą około trzech godzin. Wczesnym popołudniem do sztabu Muhtara Paszy za­ częły napływać niepokojące informacje o klęsce 1. Armii

Wschodniej i o rozbiciu jej jednostek, zwłaszcza tych znajdujących się w centrum ugrupowania obronnego, przez nacierającego nieprzyjaciela. Jednocześnie otrzymano wia­ domość, że Bułgarzy, po przebiciu się w centrum, uderzyli na niechronione już przez nikogo lewe skrzydło 2. Armii Wschodniej. Dowódca XVII Korpusu informował: „Z 3. Dywizji powiadamiają, że II Korpus Armii wyco­ fuje się. Nasz korpus prowadzi bój od godzin porannych, a nasze oddziały znajdują się na zachód od Karaağaç Dere. Przeciwnik stawia nadspodziewanie silny opór. O godz. 13.15 jego artyleria rozpoczęła ostrzał od strony wsi Karaağaç i również z tej strony pokazała się nieprzyjacielska piechota. Wyślijcie posiłki jak tylko można najszybciej, przynajmniej dwa pułki piechoty i artylerię”32. Wkrótce po wysłaniu tej depeszy XVII Korpus Armii otrzymał wzmocnienie, wysłane przezornie jeszcze przed południem przez Mahmuta Muhtara Paszę: sześć batalionów piechoty oraz 13 baterii polowych. Zostały one skierowane przeciwko bułgarskim oddziałom pojawiającym się od strony wsi Karaağaç — była to kolumna podpułkownika Kacarowa z 4. DP „Presław”. Podpułkownik Kacarow jeszcze o godz. 9.00 otrzymał od dowódcy dywizji rozkaz natychmiastowego wyruszenia na odsiecz silnie naciskanej 5. DP „Dunaw”. Lewa kolumna 4. DP „Presław” uderzyła na skrzydło tureckich korpusów, które zagrażały już okrą­ żeniem bułgarskiej 5. DP „Dunaw” i szczególnie wściekle atakowały jej 1. BP. Piechota bułgarska pod ciągłym ogniem baterii przeciwnika nieraz zmuszona była zatrzymać się, szybko okopać się i szukać osłony, lecz gdy tylko ostrzał słabł, natychmiast błyskawicznie posuwała się naprzód. Widząc nadciągające wrogie posiłki, bataliony tureckie natarły z jeszcze większą furią na pozycje 1. BP z 5. DP, chcąc je zdobyć, zanim nadejdzie pomoc. Atak był 32

Ibidem, s. 438.

tak silny, że niektórym obrońcom zabrakło odwagi i zaczęli grupkami wycofywać się. Spowodowało to zwiększającą się z minuty na minutę rejteradę. Widząc powstającą sytuację, dowódca 1. Pułku Artylerii zabrał ze sobą 4. i 5. baterie artylerii polowej, zastąpił drogę uciekającym, zebrał ich, krzycząc i grożąc, po czym wraz ze swymi działami powiódł na pierwszą linię. Obie baterie wysunęły się na odkrytą przestrzeń i ogniem na wprost zatrzymały naciera­ jących żołnierzy sułtana. Uciekający piechurzy bułgarscy powrócili i ponownie zajęli swe okopy. W tym czasie nadchodzące z podpułkownikiem Kacarowem baterie artylerii z 4. DP „Presław” zmusiły do milczenia działa przeciwnika, bardzo celnie ostrzeliwując je ze skrzydła. Dowódca 1. BP nakazał swym pododdzia­ łom rozpoczęcie ogólnego kontrataku. Piechurzy z za­ tkniętymi na lufach karabinów bagnetami i z głośnym okrzykiem „hura!” zeszli ze wzniesień i uderzyli wręcz na pozycje cofającego się już nieprzyjaciela, szybko zmusza­ jąc go do nieuporządkowanej ucieczki. Uciekające grupy tureckich żołnierzy, ciężko ostrzeliwane kartaczami, zna­ lazły się na odkrytym polu i zmuszone zostały do prze­ prawienia się pod ogniem na wschodni brzeg rzeki Karaağaç Dere. Wraz z 1. Brygadą, należącą do 5. DP, jednostki 4. DP „Presław” odepchnęły Turków do wsi Tuzakli, na wschodnim brzegu rzeki Karaağaç Dere. W tym czasie prawa kolumna bułgarskiej 4. DP „Presław” dotarła w okolice wsi Çongra i rozpoczęła daleki ruch oskrzydlający od południa. W największych opałach znalazł się turecki XVII Korpus Armii, meldujący o roz­ biciu II Korpusu — dotąd ochraniającego jego lewe skrzydło — i o jego ucieczce na wschód. Wkrótce dotarły jeszcze gorsze meldunki o zagrażającym oskrzydleniu ze strony szybko zbliżających się do wsi Çongra pułków 4. DP „Presław”. Dowódca turecki, Mahmut Muhtar Pasza, natychmiast zawiesił wykonanie dotychczasowych

planów ataku i przystąpił do ratowania wymykającej się spod kontroli sytuacji, wysyłając na zagrożone skrzydło jednostki Samodzielnej Brygady Lekkiej Kawalerii, która po szybkim marszu zajęła pozycje w pobliżu Çongry. Równocześnie nakazał XVII Korpusowi skrócić i skon­ solidować obronę na zagrożonym skrzydle. Tymczasem zachęcone sukcesem sąsiedniej 4. DP „Presław” oddziały należące do 5. DP „Dunaw” ujrzały możliwość ode­ pchnięcia wroga w stronę wsi Çongra. Gen. Dimitriew, który poprzednio osobiście zachęcał broniących się pie­ churów bułgarskich z 5. DP do wytrwania, poprowadził ich teraz do kontrataku, idąc na czele 43. PP i zwracając się do żołnierzy: „Za mną, przyjaciele!”. Przed zmierzchem sytuacja taktyczna ustabilizowała się. Na pole walki dotarła wreszcie, po bardzo forsownym marszu, 1. Brygada z 3. DP „Bałkan”, wzmacniając wydat­ nie lewe skrzydło bułgarskiej 3. Armii. Pomimo wycofania się jednostek XVII Korpusu Armii, 5. DP „Dunaw” nie podjęła pościgu wszystkimi siłami za uchodzącym nie­ przyjacielem. Dlaczego tak się stało, wyjaśniał dowódca dywizji, pisząc o godz. 21.30 (31 października) do gen. Dimitriewa, dowódcy 3 Armii: „Dywizja pozostała na nocleg na zajętych tego dnia pozycjach, ponieważ ogromnie osłabione w swym składzie oddziały dywizji, z powodu poniesionych ciężkich strat, ledwie mogły ponieść ciężar uporczywego boju, który trwał cały dzień, przeciw przeciwnikowi posiadającemu zdecydowaną przewagę sił, a ze strony 4. Dywizji przybyło jedynie niewielkie wzmocnienie w postaci dwóch batalio­ nów i trzech baterii dopiero około godziny 18.00 i tylko baterie mogły wziąć udział w walkach, na dodatek ze znacznej odległości. Jeśli obiecane przez 4. Dywizję dziesięć batalionów i siedem baterii przybędzie tej nocy, uderzę jutro o poranku, a jeśli nie nadejdzie — będę czekał na brygadę z 3. Dywizji, której jeden z pułków nocuje we wsi

Inżeklar, a drugi znajduje się w drodze z Łozengradu [Kirkkilise] do tejże wsi”33. Noc z 31 października na 1 listopada dowództwo tureckie spędziło bardzo pracowicie. Głównym zmartwieniem spę­ dzającym mu sen z oczu było nawiązanie łączności i skon­ solidowanie obrony pomiędzy resztkami dywizji utrzymu­ jących jeszcze linię Topçuköy-Tatarlar-Paşaköy. Pomimo że 1. Armia Wschodnia posiadała nadal sporą siłę efektywną (pomiędzy 30 000 a 35 000 żołnierzy), to zdecydowana większość jej dywizji zgłaszała bardzo uszczuplony stan osobowy, spowodowany tak stratami bojowymi, jak też rozbiciem i rozproszeniem wielu jednostek. 5. nizam DP meldowała, że posiada w linii 2000 żołnierzy oraz 2 baterie artylerii, natomiast w szeregach 3. nizam DP i redif DP „Kastamonu” pozostało po około 1000 żołnierzy i po jednej baterii polowej. Efekt bułgarskiego szturmu z 31 paź­ dziernika wyprowadzonego przeciw 1. Armii Wschodniej był więc piorunujący. Sztab turecki, starając się uporząd­ kować szyki, wydał w nocy rozkazy zmierzające do odtworzenia jednolitej obrony pomiędzy miastem Vize a rzeką Ergene. 1 listopada podporządkowano rozkazom 2. Armii Wschodniej II Korpus Armii (składający się teraz, po jego naprędce przeprowadzonej reorganizacji, z 3. nizam DP, 5. nizam DP i redif DP „Kastamonu”), który miał chronić lewe skrzydło armii. Zdano sobie sprawę z tego, że 1. Armia nie będzie w stanie długo kontynuować obrony, dlatego też nakazano oddziałom I i IV korpusów armii rozpoczęcie przygotowań do wycofania się — co już w praktyce miało miejsce od kilku dobrych godzin... Na szczęście dla Turków także Bułgarzy ponieśli duże straty, a większość oddziałów zaangażowanych w walce w ciągu 30-31 października wymagała uporządkowania szyków i odpoczynku. W tym też duchu gen. Dimitriew 33

Ibidem, s. 445.

nakazał jednostkom zajmującym prawe skrzydło bułgarskie (w kolejności od południa ku północy: 10. DP, 1. DP i 6. DP) umocnić się na zajętych poprzedniego dnia pozycjach, uporządkować szeregi i odpocząć, jednocześnie przygotowując się do dalszych działań zaczepnych. Samo­ dzielna Dywizja Kawalerii otrzymała rozkaz rozpoznania i zaangażowania walką lewego skrzydła tureckiego, nato­ miast świeżo przybyła 1. Brygada z 3. DP „Bałkan” została skierowana do wzmocnienia 4. DP „Presław”, którą miała wspomóc w przygotowywanym ataku na styku 1. i 2. armii wschodnich. 5. DP „Dunaw” nakazano frontalny atak wszystkimi siłami przeciw tureckiemu III Korpusowi w dniu 1 listopada. Około południa 1 listopada niecierpliwy dowódca buł­ garskiej 6. DP „Bdin” rozkazał rozpoczęcie natarcia w kie­ runku pozycji tureckiego I Korpusu pod Tatarlar. 2. Brygada z tejże dywizji, wsparta przez artylerię, zajęła Ahmetbey, po czym natknęła się na jednostki redif DP „Uşak”, wciąż utrzymujące pozycje wokół Tatarlaru. Natarcie utknęło w miejscu, po czym Bułgarzy nieco cofnęli swe linie. Umocnili się na zdobytych pozycjach, obserwując wieczo­ rem odwrót nieprzyjaciela z miasta Vize w kierunku na Saray, jednak posłuszni otrzymanym wcześniej rozkazom nie kontynuowali pościgu. Na północnym odcinku frontu wciąż energiczny i ofen­ sywnie nastawiony Mahmut Muhtar Pasza rozpoczął 1 lis­ topada o godz. 9.00 rano natarcie połączonymi siłami III i XVII korpusów armii. Konfrontację rozpoczął zażarty pojedynek artyleryjski pomiędzy bateriami tureckimi a buł­ garskimi haubicami. Wkrótce jednak artylerzyści spod znaku półksiężyca przerwali tę wymianę ognia i skupili wszystkie siły na ostrzeliwaniu szrapnelami pozycji piechoty bułgarskiej. Po przeprowadzeniu przygotowania artyleryj­ skiego do szturmu na prawym skrzydle tureckim ruszyły oddziały piechoty z 7. nizam DP (trzy bataliony wsparte

przez jedną baterię połową, dowodzone przez Ragib Beja), które zamierzały obejść lewe skrzydło przeciwnika, wyjść na jego tyły i uderzyć w dół rzeki Karaağaç Dere. Atak ten napotkał jednak na swej drodze okopanych, zajmujących doskonałe, silne pozycje żołnierzy 3. Batalionu z 46. PP (5. DP „Dunaw”). W celnym ogniu karabinowym i ar­ tyleryjskim atak turecki natychmiast się załamał. O godz. 10.00 dowódca 7. nizam DP raportował, że oddział wysłany w celu obejścia skrzydła bułgarskiego „[...] został ostrzelany przez nieprzyjacielską piechotę, znajdującą się na grzbiecie wzniesienia naprzeciw naszego skrajnego prawego skrzydła, [wznoszącego się] przy czte­ rech kamienistych szczytach. Ludzie, na skutek ich dobrze znanej ciemnoty i niezdyscyplinowania, uciekli do winnicy [znajdującej się] na naszym prawym skrzydle, gdzie znaj­ dował się dowódca oddziału, Ragib Bej. Melduję, że z powodu sporego oddalenia i ponieważ nie mogę w żaden sposób [bezpośrednio] wpłynąć na tych żołnierzy, wydaje mi się, że będzie rzeczą niemożliwą zachowanie tej skrajnej pozycji ubezpieczającej pod moją władzą”34. Muhtar Pasza przykładał do tej pozycji zbyt wielką wagę, aby tak łatwo z niej zrezygnować, wysłał więc na miejsce oficera ze swego sztabu, pułkownika Nihad Beja. Kiedy płk Nihad Bej dotarł na miejsce, odnalazł jedynie 300 ludzi z 2. Batalionu 24. PP, 250 żołnierzy z 3. Ba­ talionu 24. PP oraz 150 ludzi z rezerwowego Batalionu „Kalağik”. Reszta oddziału uległa rozproszeniu. Nowemu dowódcy udało się jako tako uporządkować oddział dopiero około godziny 14.40, po czym na czele swej grupy zajął on wzgórze na wschód od wsi Urum Beyli. Bułgarzy przeszli do kontruderzenia siłami 3. Brygady z 5. DP „Dunaw” i 1. Brygady z 3. DP „Bałkan”, rozpoczętego o godz. 14.00. Pomimo że i to natarcie zostało powstrzymane, 34

Ibidem, s. 462.

walki trwały w ciemnościach aż do godz. 23.30. Nocne starcia okazały się bardzo kosztowne dla bułgarskich brygad — straciły one 75% spośród swoich oficerów (!). Główne uderzenie 1 listopada zostało przeprowadzone przez bułgarską 4. DP „Presław” na kierunku miejscowości Çongra przeciw pozycjom II i XVIII korpusów armii. Dowódca dywizji wczesnym rankiem przydzielił poszcze­ gólnym jednostkom następujące zadania: „Prawa kolumna — 43. Pułk z jedną baterią — ma uderzyć w kierunku Topçuköy, z zadaniem zaatakowania i zajęcia grzbietu górskiego na południowy wschód od wsi Çongra. Dowódca kolumny niech wyśle obustronne ubezpieczenie na kierunkach pomiędzy wsiami Topçuköy i Djuvenli. Lewa kolumna — 2. Brygada z dwiema szybkostrzelnymi bateriami — ma wyruszyć z zadaniem zaatakowania i zajęcia wsi Çongra i grzbietu górskiego na wschód od tejże wsi. Pozostałe oddziały należące do dywizji mają wyznaczyć jednostki manewrowe i ude­ rzyć o godz. 8.30 z kierunku wsi Karaağaç, [podążając] za prawą kolumną”35. Ponieważ cała 4. DP „Presław” wyruszyła w kierunku północno-wschodnim, a między nią a 6. DP „Bdin” utwo­ rzyła się spora luka, w przestrzeń tę dowódca 4. DP skierował 15. PP („Łomski”). Prawa kolumna rozpoczęła ruch o godz. 7.30, natomiast lewa — o godz. 9.30. Obie kolumny wojska z powodu braku dróg i gęstych krzewów posuwały się do przodu bardzo wolno. Wokół wsi Çongra zebrały się oddziały XVII Korpusu Armii oraz 3. nizam DP. Przed tymi jednostkami, nieco na południe, zatrzymała się Lekka Brygada Kawalerii, a jeszcze dalej na południe — 10. Pułk Kawalerii (dwa szwadrony). Na wzgórzach na zachód od Topçuköy umocniła się 5. nizam DP (2500 karabinów i 3 baterie), a w samej wsi Topçuköy znalazły 35

Ibidem, s. 463.

się jednostki z redif DP „Kastamonu”, liczące około 1000 żołnierzy. Około godz. 10.30 oddziały rozpoznawcze natknęły się na patrole tureckie na zachód od rzeki Souğak Dere oraz zauważyły umocnione pozycje piechoty. Dowódca 2. BP nakazał wykonanie dokładnego rozpoznania, bez pośpiechu, ustalenie pozycji wroga i dopiero w następnej kolejności atak na jego pozycje, współdziałając z prawą kolumną (3. BP). W awangardzie prawej kolumny znajdował się sam gen. Cerkowski, dowódca całej 4. DP „Presław”. Obserwował on z uwagą umocnione stanowiska wroga, po czym nakazał dwóm bateriom z lewej kolumny ulokować się na drodze, na wzniesieniu znajdującym się na zachód od wsi Çongra, i otworzyć ogień. Wkrótce dołączyły do nich baterie z prawej kolumny, włączając się do ostrzału przeciwnika. Awangarda prawej kolumny, 2. i 3. bataliony z 43. PP, rozwinęły się w szyk bojowy i zajęły wzniesienie na zachód od rzeki Souğak Dere. Także czołowe jednostki lewej kolumny, 1. i 2. bataliony z 8. PP, rozciągnęły swe szyki, szykując się do boju. Około południa dowódca 8. PP zameldował, że w kierunku lewego skrzydła zbliżają się kolumny piechoty tureckiej. Były to jednostki należące do III Korpusu Armii. Na zagrożony kierunek zostały natych­ miast skierowane rezerwy (kompania z 2. Batalionu 8. PP i 3. Batalion z 8. PP). Jednocześnie gen. Cerkowski rozkazał oddziałom manewrowym, kierowanym przez do­ wódcę 1. BP, przesunąć się na lewe skrzydło w kierunku okrągłego bezimiennego wzgórza. O godz. 13.30 gen. Cerkowski wysłał do dowódcy 1. BP następujący rozkaz: „Uprzedźcie wszystkich dowodzących w powierzonej wam brygadzie, aby podczas nowego spotkania z nie­ przyjacielem powstrzymali swoich żołnierzy od szturmu, dopóki atak nie zostanie przygotowany ogniem artyleryjs­ kim i dopóki nasza artyleria nie zaangażuje nieprzyjaciels­ kiej. Niech będzie przyjęte za regułę, że — gdy już

przybliżymy się do nieprzyjacielskich pozycji na odległość strzału armatniego — wysunięte oddziały zajmą pierwszy grzbiet wzniesienia, na którym mają się natychmiast okopać, bez wystawiania się na nieprzyjacielski ogień, dopóki nasza artyleria nie zaangażuje [baterii] przeciwnika. Kon­ tynuacja natarcia rozpocznie się po otrzymaniu rozkazu wyższego przełożonego, kiedy artyleria będzie gotowa, aby wesprzeć to uderzenie. W tym czasie wszyscy dowodzący, którzy znajdują się z przodu, zobowiązani są do prowadze­ nia rozpoznania. Natarcie będzie kontynuowane skokami, od jednego osłoniętego miejsca do drugiego. W każdym osłoniętym miejscu oddziały niech porządkują swe szeregi, aby uniknąć ich rozproszenia, i natychmiast należy mel­ dować wyżej wspomnianym dowodzącym tak o jednostkach wroga, jak i o swoich własnych. Te meldunki muszą być częstsze. Jeśli któryś z oddziałów przypadkowo wysunął się zbytnio do przodu, niech się okopie i poczeka na wsparcie artylerii, ponieważ nieprzyjaciel okazuje wielki spryt, zwabiając niektóre z naszych oddziałów, aby je następnie rozstrzelać ogniem artylerii”36. Pomimo bardzo zaciętych szturmów Turkom udało się utrzymać główne pozycje obronne. Bułgarzy ponownie zajęli bezimienne wzgórze, o które już poprzednio toczyły się krwawe boje. Zajęcie tej pozycji zagroziło okrążeniem jednostkom tureckiego XVII Korpusu Armii i części XVIII Korpusu. O godz. 16.30 Muhtar Pasza skierował do kontrataku na tym odcinku redif DP „Samsun”, bitwa kontynuowana była więc także w ciemnościach. Wsparta przez liczną i dobrze strzelającą artylerię, która na pewien czas zmusiła do milczenia baterie przeciwnika, dywizja zaatakowała cały front 4. DP „Presław”. Jednocześnie III Korpus Armii zaatakował zdecydowanie 1. BP, broniącą się na prawym skrzydle 5. DP „Dunaw”. Piechota turecka 36

Ibidem, s. 466.

dotarła na 500-600 kroków od okopów bułgarskich. Jednak już około godz. 17.00 sztab 2. Armii Wschodniej otrzymał raport, że bateriom artylerii kończy się amunicja. Dała się we znaki bardzo zła organizacja zaopatrzenia. Piechota bez wsparcia dział nie była w stanie odepchnąć Bułgarów. Równocześnie Bułgarzy otrzymali wsparcie batalionów odwodowych i przełamali impas. Zacięte walki trwały cały dzień także na lewym skrzydle ugrupowania bułgarskiej 5. DP, na którym znajdowała się jej 3. Brygada. Wsparta bardzo mocno przez 1. BP z 3. DP „Bałkan”, nie tylko zdołała ona obronić swe pozycje, ale obie brygady wspólnie przeszły do kontrataku i odepchnęły nacierających Turków. Pomimo utrzymania pozycji przez 2. Armię Wschodnią głównodowodzący armiami, Nazim Pasza, powziął decyzję o wycofaniu się. Największy wpływ na tę decyzję miało tragiczne położenie 1. Armii Wschodniej oraz zagrożenie okrążeniem od południa i odcięciem drogi odwrotu 2. Armii Wschodniej. Wczesnym rankiem 2 listopada, pod osłoną panujących jeszcze ciemności i padającego ulewnego deszczu, Mahmut Muhtar Pasza, który poprzedniego dnia otrzymał oficjalną nominację na dowódcę 2. Armii Wschod­ niej, rozpoczął uporządkowany odwrót, osłaniany przez artylerię połową i jednostki osłonowe. 2. Armia Wschodnia z powodzeniem oderwała się od nieprzyjaciela, podążając wzdłuż drogi Vize-Istambuł na wschód, w stronę umoc­ nionych pozycji na linii Czataldży (Çatalça), około 32 km od stolicy imperium. Na linię tę wycofywały się także jednostki 1. Armii Wschodniej. Jeszcze w ciągu 1 listopada dowódca bułgarskiej grupy armii, gen. Dimitriew, zdał sobie sprawę, że bitwa jest już wygrana. O godz. 14.00 w raporcie do cara donosił on: „Po trzydniowych, niesłychanie ciężkich bojach, dziś, wspólnym trudem dwóch połączonych armii, zmusiliśmy wroga do pełnego odwrotu. Prawie niedostępna linia Bunarhisar-Lüleburgaz znajduje się u stóp Waszej Wysoko­

ści. Armia ruszy w pościg za ustępującym przeciwnikiem i dziś wieczorem osiągnie linię Souğak Dere”37. Jednak Bułgarzy nie przeprowadzili pościgu mimo polecenia Sztabu Głównego z 1 listopada. Gen. Ficzew, który zdawał sobie sprawę z wycieńczenia jednostek, a ponadto obawiał się — jak się okazało, zupełnie niesłusznie — morskich desantów wroga w rejonie Midiye i Rodosto, wydał dowódcy grupy armii rozkaz zatrzymania akcji bojowych: „Zatrzymać natarcie i umocnić się na linii Souğak-Çongra-Lüleburgaz, uporządkować armie i przygotować je do dalszych operacji”38. Jedynie jedna brygada ze składu dywizji kawalerii ruszyła naprzód, wykonując zadania rozpoznawcze. 2 listopada gen. Di­ mitriew poprosił o włączenie w skład 3. Armii całej 3. DP „Bałkan”, proponując jednocześnie przeniesienie 6. DP „Bdin” pod rozkazy 1. Armii. Sztab Główny zaakceptował prośbę. Bitwa rozegrana pomiędzy Bunarhisarem i Lüleburgazem była zakończona. Było to największe starcie, jeśli wziąć pod uwagę liczbę zaangażowanych żołnierzy dwóch armii, na kontynencie europejskim pomiędzy wojną francusko-pruską a I wojną światową. Zarazem była to największa i najważniejsza bitwa I wojny bałkańskiej. Przyczyn porażki tureckiej z pewnością jest wiele. Walki toczyły się w bardzo trudnych warunkach atmosferycznych, w chłodzie i często ulewnym deszczu. Plan kampanii był zdecydowanie dobry, lecz zawiodło jego wykonanie. Po stronie armii ottomańskiej zawiódł nowy system dowodze­ nia, nieprzetestowany wcześniej. Natomiast jej przeciwnik koordynował akcje 1. i 3. Armii umiejętnie i z wielką łatwością. Bardzo ważna okazała się umiejętność przej­ mowania inicjatywy taktycznej, którą dowództwo bułgarskie raz za razem demonstrowało podczas walk. Niezmiernie 37 38

G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 71. G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 71.

ważnym czynnikiem, często decydującym w bezpośrednich starciach, było również bardzo wysokie morale żołnierzy bułgarskich oraz skuteczne wsparcie własnej piechoty przez baterie artylerii polowej. Jeden z brytyjskich obserwatorów walk zanotował: „Każdej baterii wprowadzonej do akcji przez Turków Bułgarzy byli w stanie przeciwstawić pół tuzina [dział] i podczas gdy turecki ogień prowadzony był bez entuzjazmu i bardzo niecelnie, bułgarskie pociski pękały w niekończącej się ogniowej burzy nad pozycjami tureckimi z jak najwięk­ szym efektem. Faktycznie, nieprzyjaciel okazywał tak znikomy respekt wobec tureckich baterii, że rzadko kierował przeciw nim własny ogień, natomiast koncentrował go na piechocie, która ponosiła wielkie straty i popadała w ciężką demoralizację”39. Wygranie bitwy przez Bułgarów doprowadziło do prze­ jęcia przez nich całkowitej inicjatywy strategicznej i za­ groziło bezpośrednio stolicy tureckiej. Przełamanie pozycji tureckich nastąpiło w centrum frontu, a następnie także na lewym skrzydle Turków, przy jednoczesnym utrzymaniu ze strony Bułgarów stanowisk obronnych na ich lewym skrzydle, silnie atakowanym. Nie dopuszczono do oskrzyd­ lenia w sektorze północnym, co przyniosło upragnione zwycięstwo. Armia turecka była złamana, jednak i tym razem zwycięz­ ca nie wykorzystał ciężko wywalczonego sukcesu. Zamiast rozpocząć pościg za uciekającym wrogiem, zatrzymał się on na 5-dniowy odpoczynek. Ciężkie walki wyczerpały siłę ofensywną bułgarskich dywizji, żołnierze potrzebowali odpoczynku i zaopatrzenia, a szyki jednostek musiały zostać uporządkowane i uzupełnione po ciężkich stratach, jakie wiele z nich poniosło, zwłaszcza 5. DP „Dunaw”. Jednak ze strategicznego punktu widzenia utracono w ten 39

R.C. H a l l , The Balkan Wars 1912-1913..., op.cit., s . 3 0 .

sposób możliwość natychmiastowego całkowitego zwycięs­ twa, a nawet wejścia do Istambułu. Dowództwo bułgarskie nie zdawało sobie w pełni sprawy z rozmiarów sukcesu i z sytuacji, w jakiej znalazła się pokonana, w dużej części rozbita, armia turecka. Ponownie całkowicie zawiodło rozpoznanie. Straty poniesione podczas bitwy pomiędzy Bunarhisarem i Lüleburgazem były bardzo ciężkie po obu stronach. Bułgarzy stracili ogółem 20 162 ludzi, z czego 2534 zabitych. Armia turecka straciła ponad 22 000 żołnierzy, według źródeł bułgarskich — nawet do 30 000 ludzi, z czego większość należała do pobitej 1. Armii Wschodniej. Ponadto do niewoli bułgarskiej trafiło ok. 2000 ludzi. Ponownie ciężkie straty, poniesione podczas odwrotu oddziałów Wielkiej Porty, odnotowano w uzbrojeniu ar­ tyleryjskim — utracono 45 dział. Wycofujące się armie tureckie straciły mnóstwo broni, zaopatrzenia oraz środków transportu, których brak i tak już był dokuczliwie od­ czuwalny. Turecki system logistyczny, już wcześniej poważ­ nie szwankujący, po Bunarhisarze po prostu załamał się. Rząd bułgarski z wielkim niepokojem śledził doniesienia z pola walki, kiedy więc otrzymał 1 listopada informacje o zajęciu umocnień tureckich i o odwrocie wroga w kierun­ ku Saray-Çorlu, zapanowała wielka radość. Zupełnie inaczej zareagował na porażki Turków rząd niemiecki. Niemcy byli bardzo zaskoczeni i rozczarowani szybkimi klęskami armii tureckiej, która przecież została przygotowana przez niemieckich instruktorów i wyposażona przy udziale firm cesarskich Niemiec. Spowodowało to zmianę stanowiska niemieckiego z przychylnego na obojętne, co wyraził bardzo jasno Kiderlen-Vechter, wypowiadając się odnośnie do ewentualnego wejścia Bułgarów do Istambułu: „Niech tam wchodzą, a jeśli mogą, to nawet niech tam zostaną”40. 40 G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 77; więcej o bitwie pomiędzy Bunarhisarem a Lüleburgazem: E.J. E r i c k s o n,

Francuski ambasador w Sofii, Hector Panafieu, uważał, że „dla rządu bułgarskiego staje się prawie niemożliwością, mając taką armię, uniknięcie jej wejścia do Konstan­ tynopola”41.

Defeat in detail..., op.cit., s. 101-122; Ministerstwo na Wojnata, Wojnata meżdu Bylgarija i Turcija 1912- 1913 g., op.cit., tom III: Sraienieto pri Liule Burgaz-Bunar Hisar, Dyrżawna Peczatnica, Sofia 1931; R.C. Hall, The Balkan Wars 1912- 1913..., op.cit., s. 28-32. 41 R.C. Hall, The Balkan Wars 1912- 1913..., op.cit., s. 33.

VI.CZATALDŻA (ÇATALÇA), 17 LISTOPADA 1912-15 KWIETNIA 1913 r.

Po bitwie rozegranej przy Lüleburgazie-Bunarhisarze pobite jednostki tureckie rozpoczęły odwrót na ostatnią linię obrony przed stolicą imperium. Linia ta wzięła swą nazwę od niewielkiej miejscowości i zarazem stacji kolejowej — Çatalça — znajdującej się około 40 km na zachód od Istambułu. W tym miejscu kilkadziesiąt lat wcześniej rozegrały się walki pomiędzy armią turecką a wojskami rosyjskimi (1878 r.). Naturalne ukształtowanie terenu w tym rejonie faworyzowało obrońców. Na północy, niemalże nad samym wybrzeżem Morza Czarnego, znajdowało się duże jezioro Terkos Gölü o długości 8 km. Na południe od tej wodnej przeszkody ciągnął się długi łańcuch pagórków, na zachód od centralnie położonej miejscowości Hadimköy, wokół której wzniesienia osiągały od 177 do 185 m n.p.m. Teren wznosił się z zachodu ku wschodowi, pokryty łąkami bez większych skupisk drzewnych, co dawało obrońcom świetne możliwości obserwowania i kontrolowa­ nia przedpola własnych stanowisk obronnych. Na południu umocnienia osiągały wybrzeże zatoki Büyük Çekmece Gölü, będącej ramieniem morza Marmara i wrzynającej się w głąb lądu na długości 8 km, w pobliżu miejscowości Büyük Çekmece, gdzie wzgórza dochodziły do wysokości

198 m n.p.m. Linia obronna przygotowana przez Turków, ciągnąca się na zachodnich stokach wzgórz, doskonale wykorzystywała walory terenowe, na długości 25 km zagradzając drogę każdemu przeciwnikowi, który chciałby z zachodu podjąć próbę ataku na stolicę imperium — Is­ tambuł. W latach 1878-1912 z pomocą niemieckich doradców wojskowych pozycja ta została bardzo roz­ budowana i wzmocniona, opierając swą siłę na 10 nowych lub kompletnie przebudowanych betonowych fortach, stanowiących jądro obrony. Na początku 1912 r., w obliczu nadchodzącej wojny z Bułgarią, do już istniejących fortów dodano kilka nowych, które zostały z wielkim pośpiechem dokończone tuż przed nadejściem wrogich wojsk. Osiągnięto w ten sposób liczbę 38 fortów, które stały się podstawą sieci obronnej. Oprócz betonowych fortów, w których została umieszczona na stałe przede wszystkim artyleria i broń maszynowa, znacznie roz­ budowano umocnienia polowe, przygotowując linie oko­ pów, zasieków i innych przeszkód. Dodatkowym wielkim atutem pozycji była bezpośrednia bliskość stolicy im­ perium, gdzie znajdowały się szpitale, magazyny za­ opatrzenia, broni i amunicji, potężny port, z którą linia obronna była połączona zarówno poprzez nić kolejową, jak też i niezłe drogi. Ostatnia linia oporu Turków na przedpolach Istambułu otrzymała nazwę Strefy Umoc­ nionej Czataldża (Çatalça Müstahkem Mevki) i dowodzona była przez generała brygady. W październiku 1912 r. przystąpiono do przygotowania linii pod Czataldżą do wojny. Ponieważ jednak w planach działań Armii Wschodniej większego znaczenia militarnego nabierała twierdza w Adrianopolu, postanowiono skierować właśnie do niej część piechoty oraz większą część artylerii fortecznej z umocnień znajdujących się pod Czataldżą. Na początku listopada 1912 r. położenie strategiczne armii tureckiej po druzgocącej kampanii w Tracji stało się bardzo

trudne, a linia Czataldży uzyskała pierwszorzędne znacze­ nie. Stała się ona ostatnią zaporą, mającą powstrzymać nacierających w kierunku na Istambuł Bułgarów. 2 listopada 1912 r. dowódca rejonu umocnionego otrzy­ mał telegram od głównodowodzącego armią, Nazima Paszy, informujący go, że 1. i 2. armie wschodnie zostały pokonane i znajdują się w odwrocie na linię Czataldży. Na szczęście dla armii tureckich zmęczeni bojami Bułgarzy zatrzymali ofensywę na kilka dni, aby podciągnąć zaopat­ rzenie i odpocząć po wyczerpujących walkach. W ten sposób oddziały tureckie zyskały niezbędny czas na wycofanie się i przegrupowanie na nowych pozycjach obronnych. 5 listopada 1912 r. wyżsi dowódcy tureccy spotkali się w Hadimköy, aby ustalić plan działania w nowo zaistniałej sytuacji strategicznej. Pierwszym posunięciem Nazima Paszy stało się rozwiązanie 1. i 2. armii wschodnich oraz powołanie na ich miejsce nowej struktury armii polowej, którą nazwano Armią Czataldży. Następnie głównodowo­ dzący zajął się organizacją korpusów armii. Zachowano I, II i III korpusy armii, które zostały gruntownie zreor­ ganizowane, natomiast rozwiązano całkowicie rozbity w bit­ wie pomiędzy Bunarhisarem i Lüleburgazem IV Korpus Armii. Rozwiązano także XVII i XVIII prowizoryczne korpusy armii, a na ich miejsce, po włączeniu wciąż napływających w dużej ilości uzupełnień (m.in. 29. nizam DP i 30. nizam DP z Kaukazu oraz osiem redif dywizji piechoty powstałych w Istambule i w Anatolii), sformowano I, II i III prowizoryczne zapasowe korpusy armii (Miirettep Redif Kolordu). II Prowizoryczny Zapasowy Korpus Armii został aktywowany 7 listopada, w miejsce XVII Prowizo­ rycznego Korpusu Armii. Natomiast I i III prowizoryczne zapasowe korpusy armii zostały aktywowane 10 listopada 1912 r. Jednocześnie zostały także rozwiązane cztery redif dywizje piechoty, które w poprzedniej kampanii poniosły

wielkie straty: „İzmit”, „Kastamonu”, „Konya” i „Uşak”. Wiele spośród pułków należących do wyżej wymienionych zapasowych, drugoliniowych dywizji piechoty zostało wszakże włączonych w skład III Korpusu Armii. Jednostki kawalerii zostały połączone w jedną Samodzielną Brygadę Kawalerii. Ostatnim krokiem przedsięwziętym przez Nazima Paszę było objęcie przez niego osobistego dowództwa nad Armią Czataldży. Do pomocy w pracach sztabu, jako swoich asystentów, szef Sztabu Głównego dobrał sobie dwóch zdolnych seniorów oficerów, którzy nie znajdowali się wcześniej w sztabie Armii Wschodniej (gen. Ziya Pasza i gen. Pertev Pasza). Równocześnie obarczył on Ali Riza Paszę odpowiedzialnością za koordynację działań całości sił armii i dowództwa artylerii na nowo utworzonych stanowiskach obronnych. Ciekawostką jest z pewnością fakt wyznaczenia na dowódcę Oddziału Wydzielonego Północnego Skrzydła oficera niebędącego obywatelem imperium tureckiego — został nim niemiecki wykładowca taktyki w Ottomańskiej Akademii Wojskowej, mjr Otto von Lossow. Na linię Czataldży ściągano zapasowe baterie artylerii z całego imperium, zwłaszcza z arsenału z Istambułu oraz z fortyfikacji nad cieśniną Bosfor, która nie była zagrożona od strony morza. Nawet działa i personel ze szkoły artylerii znajdującej się w Anatolii zostały skierowane na front. Turecki Sztab Główny wprowadził również zmiany w or­ ganizacji artylerii, wyciągając wnioski z poprzednich, katastrofalnych w skutkach kampanii. Stworzono oddzielne, samodzielne dowództwo artylerii, które miało koordynować jej działania. Początkowo artyleria została podzielona na trzy grupy, które miały za zadanie wspierać poszczególne pierwszoliniowe korpusy armii, jednak bardzo szybko zostały one połączone w jedną całość, aby można było uzyskać przewagę ogniową na wybranym odcinku frontu,

w scentralizowanych działaniach bojowych. 81 baterii miało wspierać bezpośrednio poszczególne dywizje piechoty, które mogły także liczyć na silne wsparcie z morza: ciężkie działa floty tureckiej, stacjonującej w Dardanelach, kiero­ wane przez obserwatorów naziemnych, pokrywały przed­ pole pozycji obronnych piechoty tureckiej. 12 listopada turecka strefa obronna została przemianowana na Pozycję Defensywną Czataldża (Çatalça Savunma Mevzi). W tym czasie skład armii tureckiej kształtował się następująco (17 listopada 1912 r.): ARMIA CZATALDŻY

1) I Korpus Armii (zajmujący odcinek południowy frontu) — dowódca gen. Omer Yaver Pasza: 2. nizam DP, 3. nizam DP, Oddział Wydzielony Południowego Skrzydła; 2) II Korpus Armii (zajmujący centrum frontu) — dowód­ ca gen. Hamdi Pasza: 4. nizam DP, 5. nizam DP, 12. nizam DP, 10. Pułk Kawalerii; 3) III Korpus Armii (zajmujący odcinek północny frontu) — dowódca gen. Mahmut Muhtar Pasza: 7. nizam DP, 8. nizam DP, 9. nizam DP, Oddział Wydzielony Północnego Skrzydła; 4) I Prowizoryczny Zapasowy Korpus Armii (zajmujący odcinek północny frontu) — dowódca gen. Abuk Ahmet Pasza: 29. nizam DP, redif DP „Ergli”, redif DP „Kayseri”; 5) II Prowizoryczny Zapasowy Korpus Armii (zajmujący centrum frontu) — dowódca brygadier Çürüksulu Mahmut Pasza: 30. nizam DP, redif DP „Amasya”, redif DP „Yozgat”, redif DP „Samsun”; 6) III Prowizoryczny Zapasowy Korpus Armii (zaj­ mujący odcinek południowy frontu) — dowódca gen. izzet Fuat Pasza: redif DP „Selimiye”, redif DP „Fatih”, redif DP „Afyon”; 7) Samodzielna Brygada Kawalerii;

8) Trzy grupy artyleryjskie pod samodzielnym dowódz­ twem: Grupa Lewego Skrzydła, Grupa Centralna, Grupa Prawego Skrzydła. W sumie łącznie Armia Czataldży liczyła 2395 oficerów, 138 176 żołnierzy, 62 ciężkie karabiny maszynowe, 316 dział oraz 5-8 samolotów1. ARMIA BUŁGARSKA

1. i 3. armie bułgarskie, wykonując rozkaz nr 11 z dnia 6 listopada, rozpoczęły ponowny marsz tegoż samego dnia, pokonując przez następne 6 dni dystans około 15 km dziennie. Przeciwnik wysadził mosty na rzece Ergene i obsadził oddziałami jazdy przeprawy przez rzekę. Generał Dimitriew zdawał sobie doskonale sprawę z trudności aprowizacyjnych armii i z wydłużenia szlaków komunika­ cyjnych, dlatego też usilnie naciskał Sztab Główny, prosząc 0 przysłanie co najmniej 500 wozów, które pozwoliłyby na lepszy dowóz zapasów żywności i amunicji. Jednostki armii bułgarskiej, maszerujące w kierunku linii Czataldży, zajęły następujące miejscowości: 7 listopada — Çorlu, 8 listopada — Çerkeş Köy, 11 listopada — Silivri nad morzem Marmara. Kawaleria bułgarska osłaniała w tym czasie skrzydło armii od strony morza Marmara. Bułgarskie patrole pojawiły się przed linią Czataldży już 9 listopada, a jednostki 1. i 3. armii bułgarskich znalazły się tam 14 listopada. Tego samego dnia dowódcy obu armii bułgarskich spotkali się we wsi Ermeniköy w celu ustalenia planu dalszego działania. Generał Dimitriew przewidział dla 1. Armii gen. Kutinczewa działania na prawym skrzydle 1 w centrum. Obaj generałowie, stojąc w obliczu roz­ szerzającej się epidemii cholery, byli całkowicie zgodni w sprawie natychmiastowego podjęcia działań bojowych, 1

E J . E r i c k s o n , Defeat in detail..., op.cit., s . 1 3 1 .

„dopóki jeszcze choroba nie osiągnęła wielkich rozmiarów, bo to z pewnością odbije się na morale żołnierzy”2. Bułgarski Sztab Główny przeniósł się w międzyczasie do Jamboł, aby znajdować się bliżej miejsca bitwy. Jeszcze 12 listopada 1912 r. rząd w Istambule zwrócił się za pośrednictwem Ambasady Rosyjskiej w Sofii do bułgarskiego cara Ferdynanda I z formalną propozycją zawieszenia broni. Dwa dni później, 14 listopada, car bułgarski odrzucił propozycję turecką. Generał Sawów, komentując propozycję władz tureckich, stwierdził, że Porta wystąpiła z propozycją zawieszenia broni jedynie po to, aby zyskać na czasie, a w rzeczywistości nie zamierza oddać ani Tracji, ani Macedonii, ani też Adrianopola i Salonik. 15 listopada car wysłał na front swego osobistego doradcę, będącego oficjalnie zastępcą szefa sztabu, gen. Sawowa, w celu obserwacji sytuacji, konsultacji ze sztabem armii polowej i przedstawienia propozycji dalszych działań bojowych. Bułgarski monarcha życzył sobie, aby jak najszybciej zaatakowano ostatnią przed stolicą imperium linię obronną. Generał Sawów udawał się na front z wieloma obawami. Spotkał się osobiście z gen. Dimitriewem, mianowanym w międzyczasie dowódcą kombinowanej grupy armii, w skład której weszły 1. i 3. armie bułgarskie, razem z nim wizytując jednostki armii bułgarskiej oraz dyskutując plan dalszych akcji wojennych. Generał Dimitriew zdołał przekonać zastępcę szefa sztabu, że należy podjąć natych­ miastową ofensywę, nie dając czasu przeciwnikowi na dalsze wzmacnianie swych pozycji obronnych. Według kalkulacji sztabu kombinowanej grupy armii, szanse na powodzenie natychmiastowego ataku oscylowały pomię­ dzy 85 a 90%. Po powrocie do Sztabu Głównego gen. Sawów przedstawił carowi punkt widzenia gen. Dimit2 G. Markow, Byłgarija w bałkanskija syjuz sresztu osmanskata imperia 1912- 1913, Izdatelstwo Nauka i Izkustwo, Sofia 1989, s. 122.

riewa, popierając osobiście plan natychmiastowego ataku. Po naradzie w Kwaterze Głównej car Ferdynand I zaapro­ bował plan ofensywy na linii Czataldży. Generał Dimitriew, przygotowując się do podjęcia sztur­ mu na pozycje obronne przeciwnika, wykorzystał tylko w części zdobyte w poprzednich zmaganiach doświadczenie bojowe. Z pewnością innowacją było podzielenie sił, którymi dysponowały armie bułgarskie, na eszelony aktyw­ ne i rezerwowe. Na północnym odcinku frontu 3. Armia bułgarska dysponowała czterema dywizjami piechoty, z któ­ rych dwie miały zaatakować w pierwszej fali (3. DP „Bałkan” i 9. DP „Plewen”, tworzące „eszelon aktywny”), natomiast dwie pozostałe pozostawały w rezerwie (4. DP „Presław” i 5. DP „Dunaw”, tworzące „eszelon rezer­ wowy”). Na odcinku południowym do ataku przygotowy­ wała się 1. Armia bułgarska, która w pierwszej kolejności miała rzucić do boju 1. DP „Sofia” i 6. DP „Bdin” („eszelon aktywny”), pozostawiając w odwodzie armii 10. DP i sta­ nowiącą potężną siłę uderzeniową Samodzielną Dywizję Kawalerii („eszelon rezerwowy”), umieszczoną z tyłu, za jednostkami piechoty 1. Armii. Dosyć duży problem dla dowództwa bułgarskiego stanowiła rzeka Karasu, szeroka na 8-10 m i głęboka od 1 do 1,5 m, płynąca przed frontem pozycji bułgarskich. Można było przejść ją jedynie w nie­ wielu punktach. Bardzo słabą stroną planu bułgarskiego był sposób przeprowadzenia ofensywy: przewidywano jedynie prosty, masowy szturm frontalny, wprost pod lufy karabi­ nów i dział okopanej piechoty tureckiej, bez próby prze­ prowadzenia jakiegokolwiek manewru oskrzydlającego, desantowego lub symulowanego ataku. Być może sztab bułgarski liczył na to, że pod naporem mas piechoty pierwszych eszelonów linie przeciwnika zaczną się chwiać i w końcu pękną, a nawet że pojawią się oznaki paniki i dezercji w jego szeregach, jak to miało miejsce w dotych­ czasowych bitwach. Wtedy na miejsce walki miały zostać

wysłane rezerwowe eszelony, które ostatecznie rozbiłyby turecką obronę. W przededniu rozpoczęcia bitwy o ostatnią zaporę stojącą na drodze do Istambułu skład grupy armii bułgarskich, dowodzonej przez gen. Dimitriewa, przed­ stawiał się następująco: 1 ) 1 . Armia (zajmowała odcinek południowy frontu): 1. DP „Sofia”, 6. DP „Bdin”, 10. Zbiorcza DP; 2) 3. Armia (zajmowała odcinek północny frontu): 3. DP „Bałkan”, 4. DP „Presław”, 5. DP „Dunaw”, 9. DP „Plewen”; 3) Samodzielna Dywizja Kawalerii. Łącznie armie bułgarskie liczyły 3025 oficerów, 173 326 żołnierzy, 146 ciężkich karabinów maszynowych, 462 działa i 20 samolotów3. PRZEBIEG BITWY

Pierwszy atak bułgarski na pozycje pod Czataldżą rozpoczął się 17 listopada 1912 r.; był on jednak już nieco spóźniony, bowiem przeciwnik zdołał dobrze przygotować się do obrony. Amerykański attache wojskowy w Konstan­ tynopolu, mjr J. R. M. Taylor, stwierdził: „Gdyby Bułgarzy zaatakowali 5 listopada, a nawet 10 listopada, mogliby zająć Konstantynopol”4. O godz. 5.00 rano świt został rozdarty potężnym rykiem ponad 400 dział bułgarskich, a ciężkie pociski zaczęły przeorywać pozycje przeciwnika. Turcy nie dali się za­ skoczyć — ich obserwatorzy, znajdujący się na wyżej położonym terenie, na zboczach wznoszących się pagórków, już wcześniej, pomimo gęsto snującej się mgły, zdołali zauważyć ruchy wrogiej piechoty i wszczęli alarm. Po przygotowaniu artyleryjskim, które jak ognisty walec przetoczyło się poprzez linie umocnień, do ataku na okopy 3 4

E.J. Erickson, Defeat in detail.,., op.cit., s. 131. R.C. Hall, The Balkan Wars 1912-1913..., op.cit., s. 37.

tureckie ruszyła ława piechoty pierwszego rzutu, składają­ cego się z 14 pułków. Z powodu panującej mgły koordyna­ cja ataku pomiędzy poszczególnymi brygadami bułgarskimi była niezmiernie utrudniona, co momentalnie wpłynęło na siłę uderzenia. Ponadto naprzeciw atakujących znajdowało się na stanowiskach obronnych 15 pułków piechoty, co dawało obrońcom, oprócz dogodnej pozycji i sprzyjających, trudnych warunków atmosferycznych, dodatkowo liczebną przewagę. Kiedy więc Bułgarzy przekroczyli tzw. „ziemię niczyją”, natychmiast plunęły ogniem tysiące tureckich karabinów, wsparte przez ciągły ogień ciężkich karabinów maszynowych i tym razem bardzo dobrze prowadzony ogień artylerii, która ostrzeliwała zarówno nacierającą piechotę, jak też i wrogie baterie na wybranym odcinku frontu, stwarzając tam miażdżącą przewagę. Nie bez znaczenia było także i ukształtowanie terenu — wyżej położone baterie artylerii tureckiej posiadały lepszą moż­ liwość obserwacji oraz większy zasięg. Około godz. 9.00 wszystkie ataki bułgarskie zostały powstrzymane, a wybuchy granatów rozrywających się nad głowami i przeorywujących pole bitwy przygwoździły żołnierzy do ziemi. Nazim Pasza obserwował rozgrywające się walki ze wzgórza Sanjaktepe, górującego nad Büyük Çekmece. Około godz. 17.00 większość jednostek buł­ garskich wycofała się na pozycje wyjściowe, nie osiągając w ciągu dnia żadnego sukcesu. W nocy z 17 na 18 listopada 1912 r. dowództwo bułgarskie wysłało do ataku na bagnety 29. PP ze składu 3. DP „Bałkan”. Atakujący w ciemnościach piechurzy zdołali zaskoczyć przeciwnika i wdarli się w głąb obrony tureckiego III Korpusu Armii na około 500 m, otaczając fort Ileri. Kontratak batalionów należących do 25. PP i 26. PP z 9. nizam DP, osobiście prowadzony przez wojowniczego dowódcę korpusu, Mahmuta Muhtara Paszę, wyrzucił jednak nie­ przyjaciela z zajętego terenu i przywrócił ciągłość obronie

tureckiej. W trakcie kontruderzenia Muhtar Pasza został jednak ciężko postrzelony. Rannego dowódcę natychmiast przewieziono do szpitala polowego 9. nizam DP, a następ­ nie — specjalnym pociągiem — do Istambułu, gdzie po pewnym czasie wyleczył się z ran. Na stanowisku dowo­ dzenia III Korpusem Armii zastąpił go Ahmet Abuk Pasza. Rankiem następnego dnia, 18 listopada, Bułgarzy pono­ wili szturm. Z niewyjaśnionych przyczyn gen. Dimitriew nakazał ponowne podjęcie szturmu tym samym, pierwszym eszelonom obu armii bułgarskich, które poprzedniego dnia poniosły duże straty, zamiast zastąpić poszarpane jednostki pułkami znajdującymi się w odwodzie (które stanowiły ponad połowę całości wojsk!). Artyleria bułgarska otworzyła ogień o godz. 5.00 rano, po czym jako pierwsza uderzyła 3. DP „Bałkan”. Na południe od niej atak rozpoczął się dopiero po godz. 7.00. Do godz. 10.00 cała linia frontu znajdowała się w ogniu zaciętych walk. Tak jak poprzed­ niego dnia, Turcy osiągnęli przewagę, a piechota bułgarska została zdziesiątkowana. Generał Dimitriew około godz. 14.30 osobiście przyglądał się bitwie. Krótko po 16.00 wysłał raport do Sztabu Głównego, w którym informował o niepowodzeniu swych armii. Straty 1. i 3. armii bułgarskich okazały się bardzo ciężkie, zwłaszcza wśród korpusu oficerskiego. 1. Armia straciła 4 oficerów zabitych i 52 rannych oraz 277 żołnierzy zabitych, 2691 rannych i 529 zaginionych, natomiast straty 3. Armii okazały się jeszcze większe: 65 oficerów zabitych, 93 rannych i 1 zaginiony oraz 1160 żołnierzy zabitych, 6291 rannych i 861 zaginionych. Zdecydowana większość strat należała do pierwszych, „aktywnych” eszelonów obu armii. Straty tureckie były znacznie niższe. Ostatnie badania tureckich historyków wojskowości wskazują, że realne straty dywizji ottomańskich podczas dwudniowej pierwszej bitwy na linii Czataldży wynosiły jedynie około 5000 ludzi5. Zachęcone sukcesem jednostki tureckie próbowały

na północnym odcinku frontu odepchnąć nieprzyjaciela poprzez lokalną ofensywę przeprowadzoną 19 listopada, jednak zostały powstrzymane i zmuszone do powrotu na dawne pozycje. W ostrzale nacierającej piechoty bułgarskiej uczestniczyły także ciężkie okręty tureckie. O godz. 13.30 17 listopada włączyły się do walki w rejonie Terkos: okręt liniowy „Torgud Reis”, krążownik „Hamidiye” oraz 4 kontrtorpedowce, które wielokrotnie interweniowały w odpieraniu nieprzyjacielskiego natarcia podczas ofensywy przeciw III Korpusowi Armii. W tym samym czasie w rejonie Büyük Çekmece własną piechotę ze składu I Korpusu Armii wspierał silny ogień dział okrętowych z „Barbaros Hayreddin”, „Mesudiye”, „Asar-i Tevfik”, „Mecidiye”, 2 kontrtorpedowców i mniejszych jednostek. Ogień potęż­ nych dział ciężkich tureckich okrętów, kierowany przez obserwatorów z lądu, nie zawsze był celny, ale z pewnością w znacznym stopniu przyczynił się do wzrostu morale obrońców oraz do odparcia ofensywy bułgarskiej, zadając atakującej piechocie pewne straty. Na przedpolach stolicy tureckiej, na linii Czataldży, wojska tureckie zatrzymały 20 listopada 1912 r. ofensywę armii bułgarskiej, która przeszła do defensywy i umocnienia własnych pozycji. Rozpoczęła się wojna pozycyjna, będąca jakby przepowiednią tego, co czeka armie krajów europej­ skich w zbliżającym się nieuchronnie konflikcie ogólno­ europejskim. Wkrótce po nieudanym szturmie w szeregach dywizji bułgarskich wybuchła epidemia cholery, praw­ dopodobnie przywleczona ze strony tureckiej, gdzie pierw­ sze zachorowania miały miejsce już wcześniej6. Co prawda 5

E.J. E r i c k s o n , Defeat in detail..., op.cit., s. 134—135. Cholera została prawdopodobnie przywieziona do Europy wraz z jednostkami armii tureckiej bazującymi na co dzień w Syrii. Choroba zebrała krwawe żniwo nie tylko wśród walczących w Tracji żołnierzy obu stron, ale także wśród ludności cywilnej, zwłaszcza wśród uchodźców, 6

pojedyncze przypadki zapadnięcia na chorobę cholery w szeregach armii bułgarskich miały miejsce już podczas marszu w stronę linii Czataldży, jednak prawdziwa kata­ strofa nastąpiła dopiero podczas walk pozycyjnych na tejże linii. Bułgarzy obwiniali przeciwnika, u którego już wcześ­ niej pojawiła się zaraza (przywleczona z jednostkami przewiezionymi z Syrii), o prowadzenie wojny bakterio­ logicznej. Faktem jest, że uchodzący na linię Czataldży Turcy często pozostawiali niepochowane zwłoki towarzyszy wzdłuż drogi odwrotu, ale także niekiedy umyślnie wrzucali je do rzek i studni, by skazić wodę. Największym jednak problemem wpływającym na rozwój zarazy był zły stan higieniczny wojska, brak żywności i brak odpowiedniej liczby lekarzy. W całej armii bułgarskiej służyło jedynie 600 lekarzy... Katastrofalnie wyglądało zaopatrzenie armii. Brakowało żywności, którą trzeba było dowozić setki kilometrów na wozach ciągniętych przez woły, po roz­ mytych przez jesienny deszcz, bagnistych drogach. Połą­ czenie kolejowe nie mogło zostać wykorzystane, ponieważ jego centrum blokowane było nadal przez twierdzę w Adrianopolu, przez którą wiodło. Nikt w sztabie bułgarskim przed wybuchem wojny nie przewidywał, że armia dotrze tak daleko, aż 200 km w głąb terytorium wroga. Niedowie­ rzanie podzielała zresztą większość międzynarodowych obserwatorów (brytyjski komentator: „Kto w najbardziej niedorzecznych snach, jeszcze miesiąc wcześniej, mógłby oczekiwać, że ujrzy armię malutkiej Bułgarii dokonującej tego, czego Rosja tylekroć próbowała i nie powiodło jej się?”7). Nic też dziwnego, że nie przygotowano się od­ powiednio, aby zabezpieczyć dowóz żywności i leków8. Pomiędzy 18 listopada a 3 grudnia 1912 r. szalejąca którym brakowało praktycznie wszystkiego, a ich higieniczne warunki życia były katastrofalne. 7 R.C. H a l l , The Balkan Wars 1912-1913..., op.cit., s . 3 6 8 G . M a r k o w , Byłgarija w bałkanskija syjuz..., op.cit., s. 104-105.

epidemia objęła 29 719 żołnierzy bułgarskich, którzy zachorowali na cholerę9. Z liczby chorujących zmarło 4615 żołnierzy. Armia turecka również została ciężko dotknięta przez epidemię. Do 17 listopada 1912 r. zarejestrowano 3280 żołnierzy chorujących na cholerę. Zostali oni umiesz­ czeni w szpitalach. W ciągu dwudniowych walk podczas pierwszego szturmu na linię Czataldży do szpitali trafiło dalszych 2897 chorych, spośród których 597 zmarło w szpi­ talach, a dalszych 373 — w drodze, podczas transportu do szpitala. Zaraza zbierała obficie swe żniwo także po zakończeniu walk, obejmując od 18 000 do 20 000 żoł­ nierzy tureckich. Choroby znacznie osłabiły morale żoł­ nierzy obu armii. Pod koniec listopada dowództwo bułgarskie wzmocniło własne prawe skrzydło, zagrożone przez jednostki przeciw­ nika zgromadzone na półwyspie Gallipoli, tworząc 4. Armię, w skład której weszła 7. DP „Riła”, przetransportowana z Salonik drogą morską przez greckie statki, 2. DP „Trakia”, bataliony ochotniczego Legionu Macedońskiego oraz pod­ oddziały ze składu 1. i 3. Armii. Pierwsze jednostki 7. DP „Riła” dotarły do portu Dedeağaç 27 listopada 1912 r. W tym czasie także Turcy znacznie wzmocnili swe oddziały, zwłaszcza te znajdujące się na półwyspie Gallipoli. 3 grudnia 1912 r. — z wyjątkiem Grecji, która nadal kontynuowała działania wojenne — podpisano zawieszenie broni, które miało obowiązywać do 3 lutego 1913 r., do godz. 7.00 rano. Nikt nie miał jednak złudzeń, że musi dojść do ponownej rozgrywki orężnej. Okres zawieszenia broni został wykorzystany przez Turków do wzmocnienia swych pozycji obronnych, a także do przygotowania planu ofensywy na linii Czataldży i w bezpośredniej jej bliskości. Po przewrocie młodotureckim w Istambule nowy turecki rząd zerwał rozejm i prowadzone dotychczas rozmowy 9

R.C. H a l l , The Balkan Wars 1912-1913..., op.cit., s . 3 5 .

pokojowe, a armia rozpoczęła 7 lutego 1913 r. przesuwanie jednostek piechoty na pozycje wyjściowe do przeprowa­ dzenia ofensywy na linii Czataldży. Oddziały tureckie znajdujące się na tej linii otrzymały dyrektywy odnośnie do rozpoczęcia ofensywy dużo wcześniej, bo jeszcze w stycz­ niu 1913 r. Przygotowywano się do niej bardzo starannie. Znajdujący się na odcinku północnym III Korpus Armii otrzymał zadanie wykonania uderzenia markowanego. Aby przekonać przeciwnika, że właśnie na odcinku północnym zostanie wyprowadzone główne uderzenie, turecki sztab nakazał nieukrywanie przygotowań do ataku, nadesłał także wzmocnienie dla tej części frontu w postaci 8. Pułku Kawalerii, który zajął pozycje w pobliżu jeziora Terkos. Zwiększono także zdecydowanie ilość rozmów telefonicz­ nych pomiędzy jednostkami III Korpusu, słusznie podej­ rzewając, że zostaną one przejęte przez podsłuch bułgarski. Plan turecki zakładał wyprowadzenie głównego natarcia na zupełnie innym kierunku, w sektorze zajmowanym przez I Korpus Armii w pobliżu Büyük Çekmece. Atak miał być skoordynowany w czasie z operacją desantową, mającą się rozpocząć 8 lutego pod Şarköy. W nocy z 7 na 8 lutego 1913 r. rozpoczęto prze­ mieszczanie artylerii na wysunięte pozycje. Do szturmu na pozycje bułgarskie I Korpus Armii wyznaczył 2. ni­ zam DP. Na czas operacji jednostki wyznaczone do ataku otrzymały nową nazwę: Oddział Çekmece. Jako pierwsze ruszyły dwa pułki: 1. Pułk Strzelców oraz 3. PP, które zajęły pozycje na wschodnim krańcu mostu prowadzącego do Büyük Çekmece. Jednostki te miały otrzymać wsparcie 5. PP i 6. PP, oddziału inżynieryjnego, sekcji ciężkich karabinów maszynowych oraz dwóch baterii dział szybkostrzelnych. O godz. 2.00 w nocy, 8 lutego, w Karaburun w Istambule załadowano na pokłady dwóch torpedowców Oddział Ochotniczy „Laz” liczący 90 ludzi (dowódca major sztabowy Halil), którego

zadaniem było wylądowanie na wybrzeżu na tyłach oddziałów przeciwnika broniących mostu. Wczesnym rankiem 8 lutego ochotnicy wylądowali niezauważeni, po czym, bez wsparcia artyleryjskiego, rozpoczęli szturm. W trzygodzinnej strzelaninie, która się wywiązała, oddział ochotników stracił aż 40 zabitych. Jednocześnie do walki ruszył Oddział Çekmece, zdo­ bywając most, miasto i spychając Bułgarów, pomimo zaciętego oporu, z zajętych pozycji w stronę wzgórz otaczających miasto. Około południa 3. PP wykonał zdecydowany atak na bagnety, zaskakując przeciwnika i za cenę 56 zabitych oraz 43 rannych uchwycił wzgórze Muratbey Tepesi, spychając przeciwnika o trzy kilometry. Turcy natychmiast wykorzys­ tali sukces, posyłając do walki 1. Pułk Strzelców wraz z 6. PP. Kierując się wzdłuż drogi do Kumburgaz, oba pułki przesunęły się do zapadnięcia zmroku o 5 km. 9 lutego cała Armia Czataldży ruszyła do generalnej ofensywy. Turcy spodziewali się silnej kontrakcji ze strony obrony bułgarskiej, jednak ku ich wielkiemu zaskoczeniu napotkali jedynie niewielki opór nielicznych jednostek osłonowych. W początkowej fazie ofensywy jednostki tureckie posunęły się o kilka kilometrów naprzód. 3. nizam DP z I Korpusu Armii oraz 1. Pułk Strzelców i 6. PP z tegoż samego korpusu (Oddział Çekmece) omal nie dokonały całkowitego okrążenia bułgarskiego 48. PP, który w ostatniej chwili z trudem wyrwał się z matni. Także 9 lutego atak turecki nie napotykał na większy opór, Bułgarzy bowiem rozmyślnie przesuwali swe jednostki na lepsze, uprzednio przygotowane pozycje obronne. Front przesunął się na północy o 15 km, a na odcinku połu­ dniowym — o około 20 km. Do 12 lutego jednostki bułgarskich 1. i 3. armii zajęły nowe, o wiele bezpieczniej­ sze pozycje obronne, rozciągające się na wzgórzach dają­ cych przewagę wysokości, obserwacji i zasięgu ostrzału,

po czym powstrzymały napór turecki. Około 15 lutego front ustabilizował się. Pomimo zaciętych walk i począt­ kowych pewnych zdobyczy terytorialnych, ofensywa została powstrzymana przez Bułgarów. Pod koniec lutego nadeszła ciężka, surowa zima. Spadł gęsty śnieg, temperatura osiąg­ nęła -20 stopni w skali Celsjusza. Żołnierze obu wojujących stron marzli i chorowali. Przez kilkanaście dni niemożliwe było prowadzenie walk na froncie. Równocześnie z rozpoczęciem ofensywy na froncie na linii Czataldży, przeprowadzona została operacja desantowa pod Şarköy (8-10 luty 1913 r.). Przygotowanie supertajnego planu wykonania desantu z morza rozpoczęto jeszcze 7 stycznia 1913 r. Siły przeznaczone do przeprowadzenia operacji należały do X Prowizorycznego Korpusu Armii (d-ca gen. bryg. Hurşit Pasza) i miały zostać przewiezione statkami z Kaukazu. W skład korpusu zostały włączone następujące jednostki: 31. nizam DP; 32. nizam DP; redif DP „Mamuretiilaziz”; 30. Pułk Artylerii Polowej; Samo­ dzielny Batalion Artylerii „Schneider”; dwa bataliony haubic górskich; 5. Pułk Kawalerii; Dywizja Kawalerii „Aşiret”; kolumny transportowo-amunicyjne. Jednostki te liczyły łącznie 19 858 żołnierzy, 3744 koni i innych zwierząt pociągowych, 16 ciężkich karabinów maszy­ nowych i 48 dział. Oddziały te przeszły w styczniu intensywny, aczkolwiek objęty ścisłą tajemnicą trening, obejmujący załadowanie żołnierzy i sprzętu na statki, przejście na pełnym morzu ze statków transportowych na mniejsze jednostki pływające oraz lądowanie na brzegu z kutrów i barek. Jednocześnie przeprowadzono roz­ poznanie brzegu morskiego i pozycji bułgarskich. 12 stycznia 1913 r. dowództwo tureckie otrzymało raport rozpoznania, donoszący o umacnianiu przez Bułgarów pozycji nad morzem Marmara. Nie była to jedyna zła wiadomość. Wkrótce ze sztabu zapasowej Dywizji „Ma­ muretiilaziz” poinformowano o wybuchu epidemii cholery

w jej szeregach. W krótkim czasie na chorobę zapadło aż 2500 żołnierzy. Przygotowania do operacji nie zostały jednak przerwane i ćwiczenia prowadzono nadal pełną parą. 29 stycznia 1913 r. przybył do Erdik pułkownik lejtnant sztabowy Enver, który obserwował ćwiczenia przeprowadzane przez 32. DP. Przywiózł on wiadomość, że wkrótce zostanie zerwany nadal obowiązujący rozejm, a armia turecka rozpocznie działania ofensywne. 1 lutego rozpoczęto w kilku portach załadunek na statki żołnierzy wyznaczonych do przeprowadzenia misji. Za­ kładano, że załadunek jednego batalionu piechoty powinien trwać około 30 minut, natomiast jego wyładowanie — nie więcej niż 45 minut. Sztormowa pogoda nie sprzyjała rozpoczęciu akcji; nastąpiły opóźnienia. Żołnierze znaj­ dujący się już na pokładach statków przechodzili bardzo ciężkie chwile. Ciasnota i zaduch pomieszczeń, zimny wiatr, silne kołysanie kadłubów statków — z pewnością nie wpływały dobrze na nastroje i ogólne samopoczucie „lądowych szczurów”. W takiej sytuacji 3 lutego dowódz­ two postanowiło wysadzić na ląd zaokrętowane oddziały, aby mogły odpocząć. W nocy z 5 na 6 lutego ponownie wznowiono załadunek żołnierzy na przygotowane wcześniej statki. Parowce wreszcie wyruszyły w drogę. Ranek w piątek 8 lutego był bardzo zimny i wietrzny. Wszystkie statki znalazły się planowo w rejonie miejsca lądowania, gotowe do przeprowadzenia desantu, jednak opóźnienie ciężkich okrętów wyznaczonych do przeprowa­ dzenia wsparcia artyleryjskiego zmusiło dowództwo do przesunięcia godziny lądowania. Około godz. 9.00 nad­ płynęły ciężkie okręty (okręty liniowe „Barbaros Hayreddin”, „Torgud Reis”, krążownik „Mecidiye” i kanonierka torpedowa „Berk-i Satvet”), które rozpoczęły ostrzał lądu. W tym czasie w pełni trwały już starcia na lądzie w okolicy Bulair (Bolayir), a odgłos kanonady dobrze był słyszany na pokładach statków. O godz. 10.00 wszystkie statki ustawiły

się w szeregu w odległości około 1 km od brzegu, z czterdziestometrowymi przerwami pomiędzy kadłubami. O godz. 11.00 rozpoczęło się lądowanie na lądzie pierwszych batalionów tureckich. Do południa 8 lutego lądujące jednostki zajęły teren w pobliżu wsi Şarköy 0 promieniu jednego kilometra. Po południu na brzegu wylądowały jednostki drugiego rzutu desantu. O godz. 17.30 mjr Cemal rozpoczął atak na okopaną we wsi piechotę bułgarską, należącą w przeważającej części do oddziałów ochotniczych. Szturm został wsparty przez artylerię okrętową, która bombardowała pozycje odkrytych baterii przeciwnika. Jednak pozycje bułgarskie były na tyle silne, a obrońcy bili się tak zażarcie, że nie zdołano wyprzeć nieprzyjaciela ze wsi, a o godz. 21.00 mjr Cemal meldował o wygaśnięciu postępów naprzód. Całą noc z 8 na 9 lutego 1913 r. oddział inżynieryjny przygotowywał tymczasowe, drewniane molo o długości 30 m, aby umoż­ liwić rozładunek pozostałych jednostek, artylerii, zwierząt 1 sprzętu z mniejszych statków transportowych. Molo zostało oddane do użytku rankiem 9 lutego. O godz. 6.30 rano, 9 lutego, rozpoczął się ponowny szturm wsi Şarköy, przeprowadzony przez 95. nizam PP. W ciągu nocy do wsi dotarły bułgarskie posiłki i jej obronę stanowiły obecnie dwa bataliony ochotnicze z Legionu Macedońsko-Adrianopolskiego (2. Batalion „Skopje” i 4. Batalion „Bitola”). Za cenę 15 zabitych i 31 rannych przeważające siły tureckie, po zaciętej walce, wyparły przeciwnika ze wsi, lecz nie zdołały zająć wzgórz leżących poza nią. Bułgarscy legioni­ ści ponieśli następujące straty: batalion „Skopje” — 51 zabitych i 33 rannych, batalion „Bitola” — 44 zabitych i 34 rannych żołnierzy. Bułgarski sztab oskarżał później wojska tureckie o barbarzyńskie zabicie w zajętej wsi 100 miej­ scowych mieszkańców i zbezczeszczenie, a następnie zmasakrowanie około 40 rannych legionistów, którzy dostali się do niewoli.

Tego samego ranka, o godz. 9.10, gen. Hurşit Pasza przesłał raport sytuacyjny do sztabu, prosząc równocześnie o informacje na temat rozwoju sytuacji na półwyspie Gallipoli, na którym rozwijało się równoległe, wspomaga­ jące natarcie dwóch dywizji gen. Fahri Paszy. Wiadomości, jakie nadeszły ze sztabu, nie były pocieszające. Fahri Pasza został powstrzymany, siły w okolicach Bulair poniosły ogromne straty, a morale przetrzebionych oddziałów było bliskie załamaniu, nie można więc było chwilowo liczyć na ich wsparcie. Co prawda liczono na szybkie wznowienie akcji następnego dnia rano, jednak jej efekt był nie do przewidzenia. Wieczorem 9 lutego turecki Sztab Główny nakazał wysadzenie jednostek redif „Mamuretülaziz” DP, wciąż znajdujących się na statkach, na półwyspie Gallipoli, aby wzmocnić oddziały Fahri Paszy. Równolegle kon­ tynuowano bez ustanku rozładunek pozostałych oddziałów i sprzętu. Do godz. 22.00 dnia 9 lutego X Prowizoryczny Korpus Armii posiadał do dyspozycji na brzegu 9 batalio­ nów piechoty, 2 bataliony strzelców i 2 kompanie ciężkich karabinów maszynowych. Wciąż nie zdołano przewieźć na brzeg artylerii polowej. W ciągu tego dnia zdobyty przy­ czółek poszerzono o kilometr w kierunku północno-wschodnim od wsi Şarköy oraz o prawie dwa kilometry w kierunku południowo-zachodnim. Bułgarska 4. Armia nie pozostawała jednak bezczynna. Rozpoczęto szybkie przemieszczanie rezerw w kierunku miejsca desantu. Od strony północno-wschodniej pod Şarköy intensywnie maszerowały trzy brygady ochotniczego Legionu Macedońsko-Adrianopolskiego. Jednocześnie w stronę plaży kierowała się cała 2. DP „Trakia” oraz — od strony południowej — 50. PP i batalion artylerii ze składu zaangażowanej w boju pod Bulair 7. DP „Riła”. Nieco później 7. DP odesłała na północ następną swą jednostkę — batalion piechoty z 26. PP. Do pierwszej wymiany ognia nadchodzących jednostek bułgarskich z od­

działami tureckimi doszło w nocy z 9 na 10 lutego 1913 r. Wywiad turecki tym razem z zaskakującą dokładnością określił jednostki atakującego wroga. Hurşit Pasza otrzymał tejże nocy raport rozpoznania, z pewnością sporo przesa­ dzony co do liczby żołnierzy, donoszący o ataku aż trzech nadchodzących dywizji piechoty bułgarskiej, liczących łącznie 50 000 żołnierzy i 200 dział. Strach ma wielkie oczy i zdecydowanie wyolbrzymiono siły przeciwnika, jednak faktem było jego szybkie zbliżanie się, a z biegiem czasu jego siły mogły jedynie wzrastać. Wobec katastrofal­ nego końca ofensywy pod Bolayir (Bulair), stawiało to X Korpus w bardzo trudnym położeniu. Nie mógł on liczyć na dodatkowe wsparcie, natomiast przewaga liczebna i ogniowa nieprzyjaciela powiększała się z każdą upływa­ jącą godziną. Turcy usiłowali aktywnie się bronić oraz zorganizowali obronę wokół wsi Şarköy, zwłaszcza wokół tymczasowego molo zbudowanego przez oddziały inżynie­ ryjne, które stało się jedyną drogą odwrotu dla desantu. Jednocześnie rankiem 10 lutego rozpoczęto załadunek pierwszych jednostek z powrotem na statki. Dowódca 3. Batalionu „Sołun” z Legionu Macedońsko-Adrianopolskiego, zajmującego pozycje na wzgórzach za Şarköy, meldował: „Jednostki piechoty przeciwnika po trzygodzinnej walce odstąpiły w stronę Şarköy, a stamtąd do punktu, w którym rozpoczął się desant. Dobrze widać z naszej pozycji ruchy ich kolumn, które poruszają się w tamtym kierunku; wydaje się też, że rozpoczęły już załadunek na statki. Naprzeciw nas, jak też przed frontem debyrców fl. Batalion „Debyr”], nie ma teraz nikogo. Słychać wystrzały na naszym prawym skrzydle, od pozycji zajmowanych przez drugą brygadę”10. Jako pierwsi zostali ewakuowani piechurzy tureccy z trzech batalionów: z 91. PP, 92. PP i 94. PP oraz 31. 10 S. R a d e w, Towa, koeto widiah ot bałkanskata wojna, rozdz. V, przypis 49: http://www.slovo.bg/old/radev/sr2-5.htm

Batalion Strzelców. Pomiędzy godz. 10.30 a 12.00 Bułgarzy przełamali obronę na tureckim prawym skrzydle (sektor wschodni) i zdobyli wieś Şarköy. W międzyczasie ewaku­ owano na statki 2. Batalion 96. PP. Do godz. 15.00 Bułgarzy zamknęli pierścień okrążenia wokół pozostałych na lądzie jednostek tureckiego korpusu desantowego. Jednostki ottomańskie uratowało jedynie wspar­ cie artylerii okrętowej, rozpoczęte w krytycznym momencie. Ciężkie jednostki floty tureckiej ostrzeliwały bez ustanku pozycje piechoty bułgarskiej, powstrzymując jej przesuwanie się w stronę brzegu morskiego i umożliwiając dokonanie ewakuacji pozostałych żołnierzy w szybko zapadających ciemnościach. Odchodzący Turcy pozostawili na brzegu jedynie 30 koni i część sprzętu wojskowego, którego nie udało się ewakuować. W ciągu 10 lutego straty X Korpusu okazały się minimalne (8 zabitych i 34 rannych), nie doszło bowiem do walk na większą skalę. Okręty tureckie wystrzeli­ ły w sumie 1119 pocisków, z czego zdecydowana większość była kalibru 105 mm i 88 mm. Operacja desantowa pod Şarköy dobiegła końca. Wobec zdecydowanej przewagi liczebnej oddziałów bułgarskich, przy jednoczesnym powstrzymaniu ofensywy na półwyspie Gallipoli przez 7. DP „Riła”, zakończyła się ona fiaskiem. Z pewnością była jednak wielką lekcją praktyczną dla armii i sztabu tureckiego, który w czasie pokoju nigdy nie przeprowadzał ćwiczeń w zakresie operacji desantowych na tak dużą skalę. Do ponownej bitwy na linii Czataldży doszło w marcu 1913 r. W początkowej dekadzie marca Turcy przeprowa­ dzili lokalne ataki, które przyniosły im pewne powodzenie. II Korpus Armii zajął miejscowość Çatalca, natomiast I Korpus Armii, posuwający się wzdłuż wybrzeża morza Marmara, zepchnął przeciwnika o kilka kilometrów z do­ tychczasowych pozycji. 18 marca doszło do krwawej potyczki pomiędzy tureckim 1. Pułkiem Strzelców a zaata­

kowanym przez niego pułkiem piechoty należącym do 1. DP „Sofia”. W ciągu jednego dnia turecki pułk stracił ponad 15% swego stanu (2 oficerów i 53 żołnierzy zabitych oraz 26 oficerów i 398 żołnierzy rannych). Straty bułgarskie także okazały się bardzo poważne. O godz. 5.45, 25 marca 1913 r., armie bułgarskie przeszły do ofensywy na całym froncie, wykonując rozkaz Sztabu Głównego. Bułgarska 3. Armia rzuciła do ataku na odcinku północnym 5. DP „Dunaw” i 9. DP „Plewen” w centrum. Na odcinku połu­ dniowym 1. Armia rozpoczęła ofensywę siłami 1. DP „Sofia”, wzmocnionej przez 1. BP ze składu 6. DP „Bdin” oraz — na kierunku Büyük Çekmece — siłami 2. DP „Trakia”. Tym razem zdecydowana przewaga w artylerii była po stronie bułgarskiej. Bułgarskie oddziały dosyć łatwo zepchnęły Turków o kilka kilometrów w kierunku wschodnim. Dowództwo ottomańskie zdecydowało się jednak obronić za wszelką cenę rejon przy moście kolejo­ wym w Büyük Çekmece. W rejonie tej miejscowości Turcy skoncentrowali oddziały należące do I Korpusu Armii oraz do X Prowizorycznego Korpusu Armii (31. nizam DP). W samym Büyük Çekmece po południu 25 marca znalazły się też aż dwa sztaby. W nocy z 25 na 26 marca głównodowodzący armią turecką, Ahmet Abuk Pasza, zdecydował się podzielić obronę przedmościa na dwa sektory. Północny (prawy) sektor został powierzony I Korpusowi, podczas gdy od­ powiedzialnością za obronę odcinka południowego (lewego) został obarczony dowódca X Tymczasowego Korpusu, Hurşit Pasza. Jednocześnie z przesunięciem sił 1 Korpusu na południe jego dotychczasowe miejsce w ugrupowaniu tureckim zostało zajęte przez jednostki należące do III Prowizorycznego Zapasowego Korpusu Armii (dowódca gen. izzet Fuat Pasza), pod którego rozkazy włączono także 3. nizam DP z I Korpusu Armii. Dokonano jedno­ cześnie przetasowania kilku innych jednostek.

Wieczorem 25 marca skład poszczególnych korpusów tureckich kształtował się następująco: Armia Czataldży (pozycje zajmowane od południa w kie­ runku północnym): 1) Lewe (południowe) skrzydło (dowodzący całością lewego skrzydła — gen. Hurşit Pasza): X Prowizoryczny Korpus Armii (4. nizam DP, 31. nizam DP, redif DP „Amasya”, Samodzielna Brygada Kawalerii) i I Korpus Armii (gen. Omer Yaver Pasza): 2 nizam DP, redif DP „Fatih”; 2) III Prowizoryczny Zapasowy Korpus Armii (gen. izzet Fuat Pasza): 3. nizam DP, redif DP „Yozgat”; 3) II Korpus Armii (zajmujący centrum frontu; gen. Hamdi Pasza): 5. nizam DP, 12. nizam DP, redif DP „Ankara”; 4) III Korpus Armii (zajmujący odcinek północny frontu): 7. niz,am DP, 8. nizam DP, 9. nizam DP; W drugiej linii ugrupowania znalazły się: I Prowizorycz­ ny Zapasowy Korpus Armii (zajmujący odcinek północny frontu; gen. Abuk Ahmet Pasza): 29. nizam DP, redif DP „Ergli”, redif DP „Kayseri”; II Prowizoryczny Zapasowy Korpus Armii (zajmujący centrum frontu; brygadier Çürüksulu Mahmut Pasza): redif DP „Selimiye”, redif DP „Aydin”, redif DP „Samsun”. Piechotę wspierały trzy grupy artyleryjskie pod samo­ dzielnym dowództwem: Grupa Lewego Skrzydła, Grupa Centralna, Grupa Prawego Skrzydła. W drodze z półwyspu Gallipoli znajdowały się także jednostki redif DP „Mamuretülaziz”, które miały wzmoc­ nić Armię Czataldży. Do sztabu lewego skrzydła tu­ reckiego został włączony także oficer łącznikowy floty, który otrzymał zadanie koordynacji wsparcia artyleryj­ skiego z morza. 26 marca 1913 r. atak bułgarski był kontynuowany. 2. Brygada należąca do 1. DP „Sofia” przeprowadziła

zdecydowany atak na formacje lewego skrzydła turec­ kiego. Tego dnia szturmy bułgarskie zostały powstrzy­ mane przy dużym udziale wsparcia z morza. Ciężkie jednostki floty tureckiej (okręty liniowe „Barbaros Hayreddin” i „Torgud Reis” osłaniane przez „Berk-i Satvet”, „Yarhisar” i „Demirhisar”) nadpłynęły w pobliże Kumburgazu około godz. 13.00 i natychmiast rozpoczęły morderczy ogień, powstrzymując nacierających. Bułgarzy jednak kontynuowali natarcie na całym froncie w następ­ nych dniach, spychając stopniowo Turków na wschód w ciągu 27 i 28 marca. W tym samym czasie na lewym skrzydle armia ottomańska odnotowała pewne sukcesy. 28 marca 91. PP i 92. PP z 31. nizam DP, wsparte przez pięć baterii artylerii polowej, zajęły wzgórze Üç Tepeler („Trzy Wzgórza”), a 2. nizam DP odparła ataki bułgarskie na wzgórze Muratbey Tepe. 30 marca gen. Hurşit rozpoczął akcję zaczepną przeciw 2. Brygadzie ze składu bułgarskiej I. DP „Sofia”. O godz. 13.15 rozpoczęło się przygotowa­ nie artyleryjskie, wsparte z morza przez okręt liniowy „Barbaros Hayreddin” i kanonierkę torpedową „Peyk-i Şevket”, po czym rozpoczęło się niezwykle silne uderzenie lewego skrzydła tureckiego, które odrzuciło bułgarską piechotę o półtora kilometra na zachód. 31 marca o godz. II.00 atak ponownie został przeprowadzony, tym razem przez oddział ochotniczy (około 1700 ludzi), złożony z żołnierzy należących do 91. PP, 93. PP i 4. Batalionu Strzelców. Równocześnie ruszyło natarcie wspomagające 6. PP w sektorze I Korpusu Armii. Bułgarzy zdążyli jednak podciągnąć odwody i atak turecki został krwawo odparty. Jednostki tureckie straciły podczas akcji 15 oficerów zabitych, rannych lub wziętych do niewoli oraz 127 żołnierzy zabitych, 471 rannych i 123 zaginionych. Lokalne walki na froncie pod Czataldżą toczyły się do 3 kwietnia 1913 r. W efekcie ofensywy bułgarskiej siły

tureckie zostały zepchnięte z powrotem na główną linię obronną, z której wyruszyło ich natarcie w lutym. Turkom udało się jedynie utrzymać pozycje wysunięte w okolicy miejscowości i mostu Büyük Çekmece. 15 kwietnia 1913 r. podpisano zawieszenie broni, które zakończyło działania wojenne na linii Czataldży.

VII. ADRIANOPOL (ODRIN, EDIRNE), 22 PAŹDZIERNIKA 1912-26 MARCA 1913 r.

W 1912 r. Adrianopol (w języku bułgarskim znany jako Odrin, dziś tur. Edime) liczył około 87 000 mieszkańców, z czego połowę stanowili Turcy, pozostałą zaś część Grecy, Ormianie, Żydzi, Bułgarzy (ok. 2000) i inni. Zaraz po Salonikach było to największe miasto europejskiej części imperium tureckiego. W 1402 r. Adrianopol stał się pierwszą turecką stolicą znajdującą się na kontynencie europejskim, przeniesioną przez sułtana z dotychczasowej, którą była Bursa. Po upadku Konstantynopola miasto stało się główną siedzibą korpusu janczarów. Leżało ono na bardzo ważnym trakcie handlowo-wojskowym prowadzą­ cym z Europy do Azji przez dawny Konstantynopol, dlatego też w ciągu wieków stało się miejscem znanych wielkich bitew. Z tego też powodu miasto zostało od­ powiednio umocnione, zanim zawierucha wojenna ogarnęła całe Bałkany, stając się największą i najważniejszą twierdzą turecką w części europejskiej. Każda armia, która próbo­ wałaby dotrzeć z Europy do Istambułu, musiała przejść obok tej twierdzy. W 1912 r. twierdza Adrianopol była najsilniej ufortyfikowanym miejscem w cały imperium tureckim. Dowództwo tureckie uważało jej strukturę obron­ ną za nie do zdobycia.

3 października rozpoczęto ewakuację ludności cywilnej z miasta, przewożąc zwłaszcza kobiety i dzieci pociągami do Istambułu. W pierwszych dniach po wybuchu I wojny bałkańskiej garnizon twierdzy wzmocniony został jedno­ stkami 11. nizam DP oraz ciężkimi działami przesłanymi z linii Czataldży i z samego Istambułu. Do obrony twierdzy przeznaczono, po przeprowadzeniu mobilizacji, garnizon składający się w sumie z 926 oficerów i 50 650 żołnierzy oraz 247 dział różnych kalibrów (od 75 mm do 150 mm)1, pod dowództwem Ferika Mehmeta Şükrü Paszy (mianowa­ ny dowódcą twierdzy 10 października), absolwenta fran­ cuskiej szkoły wojskowej w St. Cyr. Nieplanowane wcześ­ niej dołączenie do obrony fortecy 11. nizam DP podniosło stan liczebny załogi do 1111 oficerów oraz 60 139 żoł­ nierzy. Jednostki broniące Adrianopola wchodziły w skład następujących formacji: 10. nizam DP, 11. nizam DP, trzech redif dywizji piechoty: „Adrianopol”, „Babaeski” i „Gümülcine”, 4. nizam Pułku Strzelców, 4. Brygady Kawalerii i 5. Brygady Kawalerii Lekkiej. Zdecydowana większość artylerii rozmieszczona była na stałe w fortach kamienno-ziemnych lub ceglano-ziemnych, stanowiących część ufortyfikowanych kompleksów. W skład każdego z kompleksów, oprócz samych budynków fortowych, wcho­ dziły dodatkowo wysunięte linie okopów, zasieków, stano­ wiska karabinów maszynowych oraz inne przeszkody i umocnienia, wspierane także przez ruchome baterie artylerii polowej. Obrona twierdzy składała się z kilku linii, oddalonych od centrum miasta od 3 do 8 km. Najdalej wysunięta linia fortyfikacji składała się z umocnień poło­ wy ch, rozbudowanych na najważniejszych wzgórzach i klu­ czowych punktach terenowych. Główna rubież obrony oparta została o 18 punktów umocnionych, w większości których serce obrony stanowiły forty kamienno- lub ceg1 Inną liczbę artylerii ottomańskiej podaje R.C. Hall, mówiący o 340 działach znajdujących się w uzbrojeniu garnizonu twierdzy Adrianopol.

lano-ziemne, o wysokości 3-3,5 m oraz grubości ścian 6-7 m, spośród których niektóre pamiętały jeszcze wojnę turecko-rosyjską z lat 1828-1829. Wokół każdego z fortów znajdowały się rowy o głębokości 4 m i szerokości 4-5 m, zaś przed frontem pozycji ustawiono 4-6 rzędów zasieków z drutu kolczastego. Według planu każdy z tych fortów powinien posiadać oddział piechoty, 6 karabinów maszyno­ wych oraz 4 działa polowe lub 3 haubice. Dodatkowo obrona wspierana była przez ruchome baterie artylerii polowej oraz przez oddziały piechoty zajmujące umocnienia ziemne. Trzecią linię obrony stanowiły umocnienia polowe otaczające i broniące bezpośrednio miasto. Gdy rozpoczęła się I wojna bałkańska, dowódca garnizonu otrzymał dodat­ kowe zaopatrzenie, konie niezbędne dla zaprzęgów ar­ tyleryjskich oraz wytyczne od dowodzącego Armią Wschod­ nią Abdullaha Paszy: „Zadaniem twierdzy adrianopolskiej jest przyciągnięcie jak największych sił wroga, opóźnienie ofensywy nieprzyjaciela oraz stworzenie zagrożenia na jego tyłach i skrzydłach. Twierdza powinna utrudniać nieprzyjacielską przeprawę na drugi brzeg rzeki Tundża oraz ma za zadanie powstrzymać jego wojska, które przebyłyby rzekę Arda i kierowałyby się w kierunku miejscowości Dimotika. Proszę wydzielić rucho­ my oddział, gdy tylko pojawią się przednie oddziały wroga, aby starał się on utrudniać ruchy nieprzyjacielskich wojsk aż do czasu pełnego okrążenia twierdzy. Jednocześnie proszę działać z ostrożnością, aby oddział ten nie doznał porażki, która uczyniłaby go niegodnym miana obrońcy twierdzy. Twierdza Adrianopol bardzo ułatwi wykonywanie operacji wyznaczonych Armii Wschodniej, dlatego należy bronić jej twardo, aż do wyczerpania wszystkich sił i środków”2. W planach dowództwa tureckiego twierdza miała ogrom­ ne znaczenie, dlatego przydzielono jej wystarczające zapasy 2

Ministerstwo na Wojnata, Wojnata..., op.cit., tom I, s. 503-504.

amunicji oraz zaopatrzenia, aby mogła przetrwać długo­ trwałe oblężenie. Oprócz tego, że samą swą obecnością zmuszała wroga do wydzielenia wielkich sił w celu jej odizolowania, jej silny garnizon stanowił ciągłe za­ grożenie dla skrzydeł i tyłów armii każdego przeciwnika, operujących w Tracji. 17 października garnizon adrianopolski zakończył mobi­ lizację. Poza fortyfikacje zostały wysłane oddziały osłono­ we. Trwało jednak nadal przygotowywanie umocnień polowych, które nie były jeszcze w pełni gotowe, zwłaszcza w sektorze wschodnim obrony. W stronę granicy przesu­ nięto samodzielną dywizję kawalerii, której dodano przenoś­ ną radiostację, aby mogła kontaktować się natychmiast z radiostacjami w Adrianopolu i Babaeski. W przypadku wybuchu wojny dywizja ta miała uderzyć na nieprzyjaciela, zebrać jak najwięcej danych odnośnie do jego sił i składu oraz natychmiast przesłać te dane do sztabu. Od początku XX wieku umocnienia Adrianopola stały się celem „pielgrzymek” wywiadu bułgarskiego. Oficerowie armii bułgarskiej, często jako „turyści”, odwiedzali rejon, zbierając dane odnoszące się do usytuowania umocnień, ich trwałości, siły i jakości. Pomimo jednak intensywnej akcji wywiadowczej stan informacji dotyczących obwaro­ wań twierdzy przedstawiał się co najmniej żałośnie, przede wszystkim dlatego, że bardzo wiele prac wykonano w ostat­ niej chwili, tuż przed wybuchem I wojny bałkańskiej, poczynając od wiosny 1912 r. Zebrane przez Bułgarów informacje nie były do końca pewne, często nieprecyzyjne, lecz pomimo to z pewnością wpłynęły na planistykę Sztabu Głównego. Dowództwo bułgarskie przeceniło siłę umocnień tureckich, dlatego też zakładało od początku, że nie jest możliwy atak z marszu przy jednoczesnym prowadzeniu kampanii w Tracji i Macedonii przeciw wojskom polowym, lecz należy otoczyć twierdzę ze wszystkich stron i prze­ prowadzić długotrwałe oblężenie. Tego typu akcja wyma­

gała wielkiego nakładu sił. Do przeprowadzenia oblężenia twierdzy została wyznaczona 2. Armia bułgarska dowodzo­ na przez gen. Nikołę Iwanowa, składająca się początkowo z 8. DP „Tundża”, 9. DP „Plewen”, jednej brygady piecho­ ty, brygady kawalerii oraz 3 batalionów haubic 120 mm. Liczebnością armia bułgarska dorównywała garnizonowi tureckiemu. Późnym popołudniem 18 października 1912 r. oddziały 2. Armii przekroczyły granicę turecką, tocząc walki z jed­ nostkami obrony pogranicza i pododdziałami osłonowymi rozrzuconymi w cienkiej linii wzdłuż granicy. Nieliczne siły tureckie nie były w stanie ani powstrzymać, ani też spowolnić tempa marszu armii bułgarskiej, dokonały jednak wstępnego rozpoznania przeciwnika. Do 21 października oddziały kawalerii bułgarskiej dotarły do północnego brzegu rzeki Arda, a piechota znajdowała się w połowie drogi od twierdzy. Na lewym skrzydle 2. Armii, wzdłuż wschodniego brzegu rzeki Tundży, posuwała się na południe 3. DP „Bałkan” należąca do 1. Armii bułgarskiej. Jej brygady zostały zaatakowane 22 października przez oddziały Adrianopolskiego Prowizorycznego Korpusu Armii3. Walki rozgrywały się do 24 października, bez większych sukcesów ze strony tureckiej, po czym dywizje tureckie zostały wycofane w obręb twierdzy wobec niepowodzenia tureckiej Armii Wschodniej w rejonie Kirkkilise. W ciągu kilku dni od bitwy pod Kirkkilise oddziały bułgarskiej 2. Armii otoczyły twierdzę adrianopolską. 27 października 2. Bry­ gada z 8. DP „Tundża” przekroczyła rzekę Arda i skiero­ wała się na południe. 28 października szwadrony kawalerii przecięły połączenie kolejowe Adrianopol-Istambuł w miej­ scowości Şahinci, położonej nad brzegiem rzeki Marica. W tym samym czasie 8. DP otoczyła twierdzę od połu­ dniowego zachodu, a 3. DP, w międzyczasie oddana pod 3 Więcej o akcji Adrianopolskiego Prowizorycznego Korpusu Armii — zobacz wyżej, tekst o bitwie pod Kirkkilise.

rozkazy 2. Armii, podążała na południe w kierunku głów­ nego połączenia drogowego miasta z Istambułem w połu­ dniowo-wschodnim sektorze obrony twierdzy, zamykając ją od wschodu. Od 29 października artyleria bułgarska rozpoczęła bombardowanie twierdzy, jednak z powodu braku ciężkich dział ostrzał okazał się mało skuteczny. Garnizonowi twierdzy pozostawał do dyspozycji jeszcze niewielki korytarz w kierunku południowo-wschodnim, jednak i on wkrótce został zamknięty, gdyż 29 października dowódz­ two bułgarskie zadecydowało o całkowitym okrążeniu twierdzy i o podjęciu próby zdobycia jej. Obawiano się, że obecność tak silnej załogi tureckiej na tyłach polowej armii bułgarskiej może zagrozić jej działaniom w rejonie Lüleburgazu i Bunarhisaru. Sztab Główny przekazał jednocześnie informację, że do 6 listopada powinny nadejść posiłki dla 2. Armii. Garnizon twierdzy tureckiej nie obserwował biernie zaciskających się wokół niego wrogich kleszczy. 29 paź­ dziernika jednostki ottomańskie wykonały silny rajd w czę­ ści zachodniej miasta, z zamiarem pochwycenia kilku ważnych pozycji utraconych w poprzednich dniach. Wypad ten zakończył się fiaskiem, bowiem świetnie kierowany przez obserwatorów znajdujących się w balonach obser­ wacyjnych i przez samoloty ogień artyleryjski zmusił Turków do odwrotu. Straty atakujących okazały się bardzo ciężkie (R. C. Hall mówi o 1200 zabitych[!], co jednak wydaje się liczbą zdecydowanie przesadzoną), a nie osiąg­ nęli oni żadnego pozytywnego rezultatu. Po poufnych rozmowach, 24 października 1912 r. premier serbski, Paśić, obiecał przedstawicielom rządu bułgarskiego, że na front tracki zostaną odesłane, zgodnie z ustaleniami sprzed wybuchu wojny, dwie dywizje piechoty, które wspomogą bułgarskie oddziały oblegające twierdzę w Ad­ rianopolu. Obietnica ta została spełniona po zwycięstwie

armii serbskiej pod Kumanovem w Macedonii (25 paź­ dziernika). Według planu Sztabu Głównego, powinny one zluzować z zadań oblężniczych dwie bułgarskie dywizje (3. DP „Bałkan” i 9. DP „Plewen”), które miały zostać skierowane do wsparcia 1. i 3. Armii, prowadzących ciężkie walki przeciw głównym siłom armii tureckiej. Transport dwóch dywizji serbskich (DP „Dunav” I po­ ziva i DP „Timok” I poziva), które pod Adrianopolem utworzyły 2. Armię serbską, rozpoczął się 30 października, a zakończył się 12 listopada 1912 r. Przerzucenie dużych jednostek serbskich odbyło się bardzo sprawnie, z wy­ korzystaniem serbskiej i bułgarskiej sieci transportowej oraz taboru kolejowego. Do 5 listopada pod Adrianopolem znalazły się już prawie wszystkie jednostki DP „Timok” I poziva. Oddziałami serbskimi dowodził gen. Stepan Stepanović. Liczyły one łącznie 47 275 żołnierzy oraz 72 działa. Bardzo cennym wsparciem okazała się ciężka artyleria serbska, złożona z dalekonośnych haubic. Przy­ bycie Serbów pozwoliło Bułgarom na natychmiastowy wymarsz 3. DP „Bałkan” pod Bunarhisar, a następnie umożliwiło przesunięcie 9. DP „Plewen” do walk na linii Czataldży. W południowo-wschodnim sektorze miej­ sce po oddelegowanej pod Bunarhisar 3. DP „Bałkan” do 5 listopada zajęły oddziały należące do 2. Brygady z 8. DP „Tundża”. Oddziały serbskie zajęły północno: -zachodni sektor oblężenia twierdzy, na kierunku połu­ dniowym sąsiadując z 3. Brygadą bułgarskiej 8. DP „Tun­ dża” (8. DP zajęła pozycje pomiędzy prawym brzegiem rzeki Arda i rzeką Marica; dowódca 8 DP — gen. mjr Dimityr Kirkow), a na odcinku północnym stykając się z nowo przybyłą, świeżo sformowaną bułgarską 11. DP (dowódca gen. mjr Wyłko Wyłczew). Serbowie zajęli front długości 5 km, czyli 25% długości całej linii ob­ lężenia. Nieco później pod Adrianopol dotarł także serbski Pułk Kawalerii „Timok” (dowódca mjr Pera Živković),

sformowany z ochotników, którzy przyprowadzili w dniu mobilizacji własne konie. Wraz z bułgarskim Pułkiem Kawalerii Gwardii zajął on pozycje w południowo-wschod­ nim sektorze oblężenia. Wschodni sektor oblężenia ob­ sadziły 3 pułki z 11. DP, jedna brygada piechoty z 9. DP „Plewen” i jedna brygada piechoty z 8. DP „Tundża”. Generał-lejtnant Nikoła Iwanow, dowódca 2. Armii bułgarskiej, wspomina: „Po wzięciu do niewoli dowódcy tureckiego zgru­ powania w Kyrdżali gen. Yavera Paszy, wraz z całym jego oddziałem, zniknęły niepokoje na naszym skrzydle i na tyłach, gdyż nie było już tam innych wojsk tureckich, a i fanatyczna ludność turecka została pozbawiona pomocy w formowaniu czet baszybuzuków [fanatycznych od­ działów paramilitarnych]. Aby w pełni okrążyć twierdzę w Odrin [Adrianopolu], niezbędne były wielkie środki. Niedostateczną ilość wojsk 2. Armii uzupełniono — oprócz oddziałów serbskiej Timoczkiej Dywizji Piechoty — także oddziałami serbskiej Dunawskiej Dywizji, którą dowodził gen. Rašić. Jako głównodowodzący nad obiema serbskimi dywizjami przybył gen. Stepan Stepanović wraz ze swym sztabem i odtąd obie te dywizje funkcjonowały jako 2. Armia serbska. Taka sytuacja była bardzo niezręczna. [...] No, jakby na to nie patrzeć, z nadejściem dwóch serbskich dywizji sytuacja się poprawiła. Generał Stepan Stepanović objął dowództwo nad dwoma sektorami, znaj­ dującymi się pomiędzy rzekami Arda i Marica oraz pomiędzy rzekami Marica i Tundża, tj. północny i pół­ nocno-zachodni sektor”4. Z generałem serbskim współpraca układała się Bułgarom bardzo dobrze, natomiast w sztabie serbskim było wielu oficerów owładniętych duchem szowinistycznym, którzy jak obrazę przyjmowali podporządkowanie wojsk serbskich 4 Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni..., red. M. P. Jonow, Woenno Izdatelstwo, Sofia 1983, s. 17.

rozkazom bułgarskim, co prowadziło niejednokrotnie do nieporozumień. Jednocześnie także ze strony bułgarskiej niekiedy okazywana była w obopólnych relacjach niechęć do sojusznika, wynikająca z uwarunkowań historycznych (np. wojna serbsko-bułgarska 1875 r. czy też bułgarskie roszczenia do niektórych terenów Serbii), jak i szowinis­ tycznych poglądów narodowościowych. Trzeba jednak przyznać, że po początkowej nieufności ogólnie współpraca pomiędzy 2. Armią bułgarską i 2. Armią serbską układała się bardzo dobrze. Od 15 listopada 1912 r. skład sił oblegających twierdzę Adrianopol kształtował się następująco: 2. Armia bułgarska (dowódca gen. Nikoła Iwanow): 8. DP „Tundża”, 11. DP, 3. BP z 9. DP „Plewen”, Pułk Kawalerii Gwardii; 2. Armia serbska (dowódca gen. Stepan Stepanović): DP „Timok” I poziva, DP „Dunav” / poziva, Pułk Kawalerii „Timok”. Całość wojsk podporządkowana została dowództwu bułgarskiemu. W pierwszym tygodniu listopada Turcy przeprowadzili serię ataków, które początkowo zmusiły oblegającą piechotę bułgarską do cofnięcia się, lecz już w następnych dniach jej kontrataki zmusiły Turków do wycofania się z dalekiego przedpola i skoncentrowania swych sił w obrębie głównej linii obrony. 7 listopada kawaleria bułgarska ponownie przecięła w sektorze wschodnim linię kolejową do Istambułu, a 9 listopada 2. Brygada z 8. DP „Tundża” zamknęła kleszcze oblężenia, nawiązując kontakt z nadchodzącą kawalerią. Twierdza została całkowicie zamknięta oraz odcięta od tureckiej armii polowej i od łączności z Istambułem. 10 listopada dowódca twierdzy tureckiej rozkazał po­ nowne przeprowadzenie ataku przeciw pozycjom ob­ legających, aby sprawdzić siłę znajdujących się wokół twierdzy jednostek bułgarskich oraz aby przyciągnąć

uwagę ich dowództwa, dając w ten sposób nieco oddechu naciskanym korpusom tureckiej Armii Wschodniej. O godz. 15.30 oddziały 10. nizam DP uderzyły na niedawno przybyłą serbską DP „Timok” I poziva i posunę­ ły się o 3 km w głąb ugrupowania przeciwnika, jednak dosyć szybko zostały powstrzymane, a do wieczora kontratak serbski zmusił Turków do odstąpienia na pozycje wyjściowe. Pomiędzy 9 a 11 listopada obie strony prowadziły starcia lokalne w południowym sektorze twierdzy. 11 listopada Bułgarzy przeprowadzili natarcie siłami czterech pułków piechoty przeciw pozycjom ottomańskiego redif PP „Ke­ şan”, jednak atak zakończył się całkowitym fiaskiem. Ponownie próbowali szczęścia na różnych odcinkach frontu, atakując lokalnie pomiędzy 15 a 20 listopada, jednak i tym razem bez powodzenia. Oblegane oddziały tureckie również próbowały odrzucić przeciwnika, wykonując silny atak czterema pułkami pierwszoliniowej piechoty w sektorze południowym, jednak kontratak bułgarski zmusił atakują­ cych do wycofania się na poprzednie pozycje. Od 10 listopada zaczęła docierać pod twierdzę ciężka artyleria serbska (działa kalibru 120 mm oraz haubice kalibru 150 mm), która wkrótce przyłączyła się do ostrzału pozycji tureckich, prowadzonego już przez sojusznika. Początkowo większość artylerii sojuszniczej została skon­ centrowana w pagórkowatym terenie w sektorze zachodnim i północno-zachodnim oblężenia. Ochronę dział miały zapewnić jednostki armii serbskiej, jednak serbskie podod­ działy skierowane do nocnej ochrony baterii często za­ trzymywały się z tyłu pozycji artylerii i tam nocowały, zostawiając linię bojową bez ochrony. Bułgarscy artylerzyści zgłaszali się więc do dowództwa armii z prośbą o przydzielenie im uzbrojenia piechoty, aby sami mogli obronić się w razie niebezpieczeństwa. Takie uzbrojenie otrzymali. Jednak wkrótce sprawy przybrały lepszy bieg,

a Serbowie wzięli się na poważnie do ochrony przy­ dzielonego im sektora. Do kierowania ogniem artylerii sojusznicy wykorzystali obserwatorów naziemnych, balony obserwacyjne oraz rozpoznanie lotnictwa bułgarskiego. Jeszcze 16 października 1912 r. Oddział Balonowy wyruszył koleją do Tymowa Sejmenu (Simeonowgrad), gdzie dotarł wieczorem i natychmiast został włączony w skład 2. Armii bułgarskiej. 28 października oddział ten został przeniesiony 2 km na wschód od miejscowości Duvanği, gdzie pomiędzy godz. 15.00 a 17.00 przeprowadził pierwsze obserwacje pozycji przeciwnika. Odtąd codziennie wykonywał zadania rozpoznawcze, współpracując z piechotą i kierując ogniem artylerii. Rozpoznanie pozycji tureckich prowadzone było również przez samoloty, przebazowane na lądowisko w oko­ licy Swilengrad. Począwszy od 29 października piloci bułgarscy wykonywali loty rozpoznawczo-dywersyjne nad twierdzą i okolicą. Tureckie straty od ognia artyleryjskiego były znaczne, a efekt psychologiczny ostrzału — ogromny. Hasan Dżemal, dowódca jednej z drużyn ze składu 10. nizam DP tak wspomina działanie artylerii bułgarskiej i jej wpływ na morale w szeregach piechoty tureckiej: „Na początku wojny nieprzyjacielska artyleria działała w następujący sposób: nie rozpoczynała ognia, oczekując na naszą artylerię. Po minucie, dwóch od momentu odkrycia pozycji naszej artylerii zadanie wrogich baterii polegało na uciszeniu jej. Równocześnie nieprzyjaciel kładł nacisk na jeszcze jedną rzecz. Wcześniej, podczas starcia, najważ­ niejszą rolę odgrywał bój na bagnety, natomiast obecnie — ostrzał artyleryjski. To właśnie artyleria dodaje odwagi piechocie, otwiera jej drogę, zmienia przebieg boju. Dlatego też nieprzyjaciel starał się dobrze rozpoznać liczebność naszych baterii — jeśli mieliśmy trzy baterie, wróg zwięk­ szał liczbę własnych do sześciu, do dziewięciu. Jedną lub dwie własne baterie skierowywał przeciw naszej piechocie,

a pozostałe ostrzeliwały naszą artylerię. Większość naszych dowódców — ponieważ nie byli oni dobrze zapoznani z wyższą taktyką — nie potrafiła znaleźć odpowiednich stanowisk dla artylerii. Nieprzyjaciel natomiast szybko znajdował odpowiednie miejsce i otwierał silny ogień, zmuszając nasze działa do milczenia lub do zmiany pozycji. I właśnie to był moment, w którym zaczynała się przegrana piechoty. [...] Po tym, jak cichła przyduszona celnymi strzałami nasza artyleria, nieprzyjacielskie działa rozpo­ czynały najsilniejszy ostrzał piechoty i rezerw. Nie można było podciągnąć ani uzupełnień, ani amunicji. Niektórzy spośród lekko rannych zaczynali wycofywać się na tyły. To z kolei wpływało deprymująco na innych i rozpoczynał się odwrót całego szeregu ludzi”5. 2 grudnia 1912 r. obie strony wymieniły noty dotyczące rozpoczęcia rozmów na temat zawieszenia broni. Ob­ legający, jak i też dowództwo garnizonu tureckiego wysłali o godz. 11.00 5 grudnia delegacje negocjacyjne do Sava Çeşme w celu nawiązania wstępnych rozmów. Tegoż dnia o godz. 13.00 podpisano wstępny protokół, uzgadniający warunki zawieszenia broni. Warunki te były przedmiotem dyskusji pomiędzy obu stronami jeszcze 6 grudnia, po czym ostateczne dokumenty zostały podpisane i wymienio­ ne 8 grudnia o godz. 11.00. Zawieszenie broni weszło w życie6. Dawało ono Buł­ garom „prawo do przejazdu pociągów z zaopatrzeniem, materiałami wojskowymi i innym ciężkim sprzętem, lecz bez prawa przejazdu pociągów przez Adrianopol do linii Czataldży. Wykorzystaliśmy to prawo już w kilka dni po ogłoszeniu zawieszenia broni”7. Oblężenie twierdzy zostało 5 Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni..., op.cit., s. 142-143. 6 Warunki zawieszenia broni zostały przedstawione w książce: E.J. Er i c k s o n, Defeat in detail..., op.cit., s. 146. 7 Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni..., op.cit., s. 20.

utrzymane. Po zaprzestaniu akcji bojowych car bułgarski odwiedził jednostki armii bułgarskiej stacjonujące w Kirk­ kilise i rozłożone wokół Adrianopola. Bułgarzy jednak nie mieli żadnych złudzeń, że w końcu musi dojść do zajęcia twierdzy i gdyby nie udało się dokonać tego przez negoc­ jacje, należy podjąć zdecydowane kroki na drodze orężnej. Sztab 2. Armii już na początku wojny proponował zaata­ kowanie z marszu twierdzy, jednak propozycja ta została odrzucona. Gen. Iwanow pisał: „Sprawa Adrianopola była rzeczą o największym priory­ tecie, czego w Sztabie Głównym Armii widać nie rozumia­ no. Jeśli Adrianopol zostałby zaatakowany od razu na początku wojny i udałoby się go zdobyć, moglibyśmy zapewnić sobie w ten sposób doskonały środek zaopatrzenia — linię kolejową Tymowo Sejmen (dziś miasto Simeonowgrad)-Adrianopol-Istambuł, a atak na tureckie pozycje pod Giumiurdżin zapewne nie przedstawiałby większych trud­ ności. W tej sprawie sztab 2. Armii nie miał dwóch różnych opinii i wiele rozmawiano w nim na ten temat, oskarżając kwaterę główną o tchórzostwo. Te rozmowy, jak i wcześniejsze nasze oficjalne interwencje, zmusiły Sztab Główny do przemyśleń, ale niestety nie do podjęcia jakiejś konkretnej decyzji w tej sprawie. Ponieważ w mię­ dzyczasie podpisano zawieszenie broni, głównodowodzący — car — wyjechał ze sztabu, zostawiając na miejscu swego pomocnika, gen. Sawowa, aby go zastępował. W ten sposób jakby usunięto wpływy i znaczenie szefa Sztabu Generalnego, generała Ficzewa, który najbardziej ze wszy­ stkich obawiał się ataku na Adrianopol. Gen. Sawów telegramem nr 1723 z dnia 6 grudnia 1912 r. zarządził, aby pod moim przewodnictwem zebrała się komisja, która miała rozważyć atak na Adrianopol. W skład tej komisji weszli ze strony kwatery głównej: zwierzchnik artylerii, gen. Cenow, i szef wojsk inżynieryjnych, inż. gen. Janków. Z informacji pochodzących «z drugiej ręki» wiadomo było,

że obaj wymienieni generałowie otrzymali od gen. Ficzewa instrukcje, aby przeciwstawić się idei ataku na umocnienia twierdzy adrian opolski ej. Kosztowało mnie wiele wysiłku, aby przekonać członków komisji, z pomocą rad majora artylerii Nedełczewa, że atak jest możliwy. Po trwających 2-3 dni naradach ostatecznie komisja przyjęła mój punkt widzenia w tej sprawie. [...] Protokół końcowy został podpisany przez wszystkich członków rady i został prze­ słany do gen. Cenowa, który miał dostarczyć go do Dimotika, gdzie znajdował się Sztab Główny”8. Turcy, wykorzystując chwile spokoju, niemal natychmiast przystąpili do naprawy uszkodzonych umocnień i do rozbudowy oraz wzmocnienia linii obronnych. Od 15 grud­ nia 1912 r. dowódca garnizonu tureckiego, Mehmet Şükrü Pasza, został zmuszony do wprowadzenia racji żywnoś­ ciowych dla swych żołnierzy. Żywność, dostarczana przez kupców ormiańskich, żydowskich i greckich, zaczęła dra­ matycznie drożeć. Na tym nie skończyły się problemy zamkniętych w twierdzy Turków. Do pogarszających się warunków bytowych dołączyło następne nieszczęście: 18 grudnia w obrębie twierdzy stwierdzono pierwsze przypadki tyfusu oraz cholery. 26 grudnia dowódca gar­ nizonu tureckiego otrzymał zaszyfrowany telegram infor­ mujący o budowie przez Bułgarów obwodnicy, która miała połączyć stanowiska wojsk wokół twierdzy. 28 grudnia na mocy specjalnego porozumienia Turcy przepuścili przez miasto bułgarski skład kolejowy. Odnotowano przy okazji, że przewoził on czeskich, słowackich oraz rosyjskich ochotników, mających zamiar dołączyć do armii bułgarskiej. Odwzajemniając gest turecki, dowództwo bułgarskie prze­ puściło 3 stycznia 1913 r. do miasta dwa kolejowe trans­ porty medyczne z Istambułu, a następnie — 14 stycznia — 10 wagonów z mąką. 8

Ibidem, s. 20-21.

23 stycznia 1913 r. do Adrianopola dotarła wieść o za­ mordowaniu Nazima Paszy i o przejęciu władzy przez młodoturków. Nową głową państwa został Mahmut Şevket Pasza. 26 stycznia dowódca garnizonu adrianopol skiego przesłał do szefa rządu telegram, w którym przedstawiał ciężkie położenie Adrianopola oraz prosił o podjęcie zdecydowanych kroków w celu przyjścia z pomocą ob­ lężonemu miastu. W odpowiedzi, którą Mehmet Şükrü Pasza otrzymał 29 stycznia 1913 r., został on poinfor­ mowany o awansie do rangi Pierwszego Ferika (generała lejtnanta), a dzień później powiadomiono go, że wkrótce zawieszenie broni zostanie zerwane, a działania zbrojne zostaną ponownie podjęte 3 lutego o godz. 7.00 rano (o tej godzinie upływał termin ustalonego zawieszenia broni). Nie było przy tym ani słowa o ewentualnej odsieczy dla garnizonu. Rankiem 2 lutego wszystkie oddziały znajdujące się w twierdzy Adrianopol postawione zostały w stan najwyż­ szej gotowości bojowej. Bułgarska i serbska artyleria ponownie rozpoczęły bombardowanie miasta 3 lutego o godz. 20.00. Ostrzał ciężkich dział trwał przez całą noc; część pocisków spadła na zabudowania cywilne, zabijając 20 ludzi, a 20 innych raniąc. Od tej pory rozpoczęło się bombardowanie, trwające nieprzerwanie dzień i noc. W mie­ ście wybuchały ciągłe pożary, które udawało się w większej części ugasić. 6 lutego ciężkie pociski zniszczyły meczet Taşlik, zabijając przy tym 22 osoby i raniąc 53 inne. Także szpital miejski został zniszczony przez pożar, zmuszając personel, chorych i rannych do ewakuacji i do przeniesienia się do lokalnej szkoły. W rezultacie ciężkiego ostrzału artyleryjskiego morale wojska oraz cywilnych mieszkańców miasta, zwłaszcza wśród greckiej części ludności, bardzo upadło. Aby podnieść morale garnizonu, turecki dowódca przygotował do godz. 19.00 8 lutego szczegółowy plan ataku, który miał zostać

podjęty w sektorze północno-wschodnim o godz. 6.00 rankiem 9 lutego. Artyleria turecka, należąca aż do czterech fortów i dwóch pułków artylerii polowej, rozpoczęła przygotowanie artyleryjskie 9 lutego o godz. 5.00, po czym do ataku w gęstej mgle ruszyły dwie kolumny piechoty tureckiej. Lewa kolumna składała się z 2. Batalionu 23. PP oraz redif batalionów „Üzünköprü” i „Çorlu”, natomiast w skład silniejszej prawej kolumny tureckiej weszły od­ działy należące do 10. Batalionu Strzelców, 2. Batalionu z 8. PP, 3. Batalionu z 30. PP i batalionu ochotników z drugoliniowych (redif) pułków piechoty. Turecki atak skierowany został przeciw pozycjom zajmowanym przez 2. Brygadę ze składu 8. DP „Tundża”. Piechota turecka, atakując na bagnety, dotarła do okopów przeciwnika; wywiązała się krwawa walka wręcz, lecz potężny kontratak 10. PP, wyprowadzony o 7.00 rano, zakończył ofensywę ottomańską i zadecydował o bułgarskiej wygranej. Wkrótce potem Turcy rozpoczęli odwrót. W ciągu walki ponieśli oni bardzo krwawe straty (1 oficer i 60 żołnierzy zabitych, 4 oficerów i 450 żołnierzy rannych, 78 ludzi zaginionych), nie osiągając zakładanego celu — pod­ niesienia morale w wojsku. W ciągu dwóch następnych dni ponawiano ataki na pozycje bułgarskie, co przyniosło garnizonowi Adrianopola dodatkowe straty (23 zabitych, 224 rannych i 33 zaginionych), które łącznie wyniosły w ciągu trzech dni prawie 900 żołnierzy. Także jednostki bułgarskie w ciągu trzech dni walk poniosły spore straty — 1 oficer i 78 żołnierzy zostało zabitych, 3 oficerów i 573 rannych, 23 zaginionych. 13 lutego 1913 r. pod oblężoną twierdzę nadeszły posiłki serbskie w postaci 17 baterii artylerii. Najcenniejszym wsparciem dla oblegających były 24 haubice kal. 120 mm i 150 mm. Ostrzał artyleryjski miasta wzmógł się jeszcze bardziej, powodując duże szkody pośród zabudowy cywil­ nej, ale także poczynił sporo uszkodzeń fortyfikacji twier­

dzy. Coraz dotkliwszym problemem dla załogi tureckiej stawał się brak pożywienia. Na początku marca każdy z żołnierzy garnizonu otrzymywał jedynie 450 g chleba dziennie. Spośród 2661 zwierząt pociągowych, znajdujących się w Adrianopolu na początku wojny, do 5 marca 1913 r. zabito i zjedzono 1037 sztuk. 12 marca dowódca twierdzy, Mehmet Şükrü Pasza, raportował do Istambułu, że z powodu fatalnego stanu zaopatrzenia i stanu załogi jakiekolwiek działania ofensywne są niemożliwe, natomiast nadal są możliwe do przeprowadzenia działania demonstracyjne. 15 marca garnizon adrianopolski uwolnił wszystkich jeńców wziętych do niewoli w poprzednich działaniach, co wska­ zywało na bardzo ciężką sytuację zaopatrzeniową w ob­ lężonym mieście. Sytuacja wojsk bułgarskich i serbskich rozlokowanych wokół Adrianopola także nie była łatwa. Żołnierze cierpieli z powodu zimna; śnieżna i mroźna zima dawała się bardzo mocno we znaki, brakowało drewna na opał, gdyż teren wokół oblężonego miasta pozbawiony był drzew. Szwan­ kowało także zaopatrzenie — tak z powodu dużych odległości, jak i ciężkich warunków pogodowych. Dodat­ kowo jeszcze bułgarskie służby zaopatrzeniowe często zaniedbywały sojusznicze oddziały serbskie, które zostały zmuszone do sprowadzania racji żywnościowych, ubrań, a nawet drewna opałowego aż z Serbii. Położenie wojska komplikowały dodatkowo szalejące choroby i bezczynność na froncie. W takiej sytuacji nic dziwnego, że dyscyplina uległa rozprzężeniu, a morale żołnierzy znacznie ucierpiało. Generał Sawów, dowodzący w imieniu cara wszystkimi bułgarskimi armiami polowymi, podjął więc decyzję o roz­ poczęciu ataku przeciw oblężonej twierdzy, o czym nie­ zwłocznie poinformował dowódcę 2. Armii bułgarskiej, gen. Iwanowa. O godz. 23.30 23 marca 1913 r. gen. Iwanow przesłał krótki rozkaz operacyjny do wszystkich podległych mu

dywizji. Główny atak przeciw twierdzy miał zostać prze­ prowadzony we wschodnim sektorze oblężenia przez 3. DP „Bałkan” i 4. DP „Presław”, uprzednio ściągniętych do wsparcia ataku, przy wsparciu 11. DP oraz 2. BP z 8. DP „Tundża”. Równocześnie pozostałe brygady 8. DP „Tun­ dża” miały przeprowadzić atak dywersyjny w sektorze południowym, a jednostki serbskiej DP „Timok” I poziva — w sektorze zachodnim. Ataki dywersyjne miały na celu odciągnięcie rezerw tureckich z kierunku głównego natarcia. Sektor wschodni nie został wybrany przypadkowo. Jesz­ cze w grudniu 1912 r. gen. Iwanow w towarzystwie pułkownika Atanasowa, dowodzącego wojskami inży­ nieryjnymi, pułkownika Zagorskiego, odpowiadającego za artylerię, oraz majora Humbadżijewa, szefa sekcji operacyjnej, objechał rejon twierdzy, aby osobiście roz­ poznać warunki terenowe i wybrać jak najdogodniejsze miejsce do wykonania uderzenia. O wyborze sektora wschodniego zadecydowała mniejsza ilość przeszkód naturalnych oraz możliwość bardzo dogodnego rozlo­ kowania baterii wsparcia artyleryjskiego. Major Nedełczew, bardzo dobrze znający sektor wschodni, osobiście oprowadził generała Iwanowa po terenie, wskazując miej­ sca najlepiej nadające się do rozlokowania artylerii oblężniczej. Wkrótce też większość ciężkich baterii so­ juszników znalazła się w sektorze wschodnim, świetnie zamaskowana, oczekując na swój dzień chwały. 24 marca o godz. 13.00 artyleria sprzymierzonych rozpoczęła systematyczną nawałę artyleryjską przeciw pozycjom piechoty tureckiej, stosując taktykę walca ognio­ wego. Pod osłoną ściany wybuchających szrapneli, stop­ niowo przesuwającej się w głąb linii tureckich, piechota bułgarska ruszyła naprzód w kierunku ustalonych pozycji wyjściowych. Ponieważ atak miał rozpocząć się w nocy, żołnierze bułgarscy i serbscy starannie się do niego przy­ gotowali, m.in. osłaniając materiałem wszystkie elementy

umundurowania (np. lśniące guziki) i uzbrojenia, które mogłyby odbijać światło. Nie zapomniano także o wyposa­ żeniu atakujących w specjalne kolorowe latarnie, które miały za zadanie wskazanie pozycji atakujących i uniknięcie pomyłkowego ostrzału ze strony własnych oddziałów i dział. O godz. 3.00 25 marca 8. DP „Tundża” rozpoczęła szturm pozycji obsadzonych przez piechurów z 11. nizam DP i redif DP „Gülmülcine”. Dziesięć batalionów tureckich, wspartych przez dodatkowe oddziały z rezerw (12 batalio­ nów), utrzymało w całodziennych walkach linie obronne i most na rzece Marica. Godzinę później, o 4.00 rano 25 marca, ruszyły do szturmu jednostki serbskiej DP „Timok” w zachodnim sektorze twierdzy. Początkowo atak ten zepchnął jednostki 10. nizam DP i redif DP „Edime” z wysuniętych pozycji, jednak wprowadzone w porę do akcji rezerwy obu dywizji opanowały sytuację i powstrzy­ mały postępy przeciwnika. Tymczasem o 3.50 ruszyła główna ofensywa w sektorze wschodnim. W niektórych wysuniętych okopach tureccy żołnierze zostali zaalarmo­ wani o zbliżaniu się nieprzyjaciela przez szczekanie psów, które zabierali z sobą na nocne warty. Bułgarska piechota jak zwykle natarła z ogromną furią, z osadzonymi na karabinach bagnetami, groźnie krzycząc. Początkowa faza ataku tak została zapamiętana przez majora artylerii Dianko Nedełczewa: „25 marca. Nadeszła tak długo oczekiwana godzina rozpoczęcia szturmu na Odrin. Wszystkie służby naszego oddziału od dawna znajdują się już na miejscu. W oddziale panuje grobowa cisza. Wszystkie rozkazy wydawane są prawie niedosłyszalnym szeptem. Oczy nas wszystkich skierowane są w kierunku wyrastających naprzeciw nas wzniesień Demirkapu i Mezartepe, których kontury niewy­ raźnie zarysowują się na horyzoncie. Przy słabym oświet­ leniu rzucanym przez zachodzący księżyc wysilamy się, by wyłowić jakikolwiek ruch wśród pozycji nieprzyjaciela,

lecz panują tam całkowity spokój i martwa cisza. Wygląda na to, że nieprzyjaciel nic nie podejrzewa. O godz. 3.00 rano przy naszym punkcie obserwacyjnym pojawiły się szybko przemieszczające się, niejasne cienie, które błys­ kawicznie zniknęły w ciemnościach. To były kompanie z 2. Batalionu 57. Pułku Piechoty, które schodziły w [dolinę rzeki] Kumdere, skąd, zorganizowane w szturmowe kolum­ ny, miały przeprowadzić atak na przednią pozycję turecką Demirkapu-Mezartepe-Paczadżilar. Zajrzeli do nas, by nas pozdrowić, dowódca batalionu kapitan Małczew, dzielny i odważny oficer, oraz podporucznik rezerwy Łungow, dowódca 6. Kompanii. Życzyliśmy im pomyślności i szyb­ kiego spotkania w Odrin. «Oby Bóg was wysłuchał!» — takie były ich ostatnie słowa... Pół godziny później obaj padli zabici, podążając na czele swych oddziałów... Do­ kładnie o 4.00 zabłysły umówione zielone latarnie na drugim brzegu Kumdere. Poruszały się wolno, ale bez­ ustannie, i wkrótce znalazły się w połowie drogi pomiędzy Kumdere a nieprzyjacielskimi okopami. Psy na wysuniętych tureckich pozycjach wyczuły bliską obecność naszej pie­ choty i rozpoczęły silne ujadanie. Pierwszy ostry grzmot wystrzału karabinowego przeszył nocną ciszę, zaraz po nim drugi, trzeci... i po kilku sekundach rozpoczął się owy dobrze nam znany piekielny jazgot, przypominający świst i bulgotanie wrzącej wody gotującej się w wielkim kotle. Otworzyliśmy ogień przeciwko przednim okopom nie­ przyjaciela. Straszny huk naszych szrapneli zatrząsł ziemią. Od Mezartepe puszczają kilka kolorowych rakiet — uzgod­ nione sygnały. Takie rakiety pojawiły się wzdłuż całej linii frontu. [...] Nerwowo poruszyły się i skrzyżowały silne snopy światła z tureckich i z naszych reflektorów. Piekielne dudnienie rozniosło się wokół Odrin. (...] Zielone latarnie są już bardzo blisko tureckich okopów. Przenosimy ogień na tyły pozycji i ostrzeliwujemy ścieżki prowadzące do niej. Zauważyliśmy, że na Demirkapu pojawiło się czerwone

Kartka pocztowa z 1913 r. przedstawiająca bój na linii Czataldży

Bułgarska artyleria podczas ataku na twierdzę w Adrianopolu

Tureccy cywile uciekają z Adrianopola

Powitanie 4. Armii bułgarskiej Czarnogórski ciężki karabin maszynowy

Czeta Georgi Sugarewa

Delegaci na rozmowy pokojowe w Londynie

Grupa serbskich oficerów

Macedońscy partyzanci w Kumanovo 1908 r.

Piechota serbska

Piechota czarnogór­ ska zajmuje Peć

Partyzanci z oddziału Dejana Dimitrowa, rejon Ochrydy

Partyzanci macedońscy z rejonu Skopje

Oficerowie bułgarskiej 7. DP „Riła”

Oficerowie Legionu Macedońskiego 1912-1913

Oddziały bułgarskie pod Adrianopolem

Pomnik poległych żoł­ nierzy z 24. Czarno­ morskiego PP

Wyzwolenie Salonik (Tesalonik), 1912 r.

światło latami — znaczy to, że 58. Pułk już go zajął. W półmroku widać na szczycie niejasną masę, która to się zatrzymuje, to znów porusza w różnych kierunkach. Z na­ piętą uwagą śledzimy, kiedy 2. Batalion z 57. Pułku zapali czerwoną latarnię, ale... Czemu tak długo zwleka? Od dłuższego już czasu zielona latarnia stoi w miejscu i — o ile dobrze oceniamy — znajduje się w pobliżu tureckich okopów. Potworny trzask karabinowych wystrzałów daje się słyszeć z tego kierunku. Zaczyna się rozwidniać. Spostrzegliśmy, że batalion zaległ około 30^40 metrów przed tureckimi okopami. Z wysuniętej nieco do przodu transzei przed Mezartepe tureccy strzelcy ostrzeliwują skrzydło i tyły tego batalionu i to z odległości zaledwie 100-200 metrów. Na skutek tego ostrzału batalion ponosi wiele ofiar, a wszyscy jego oficerowie zostali zabici lub ranni. Strzelamy jedną salwę szrapneli w kierunku wspo­ mnianej transzei i tureccy strzelcy szybko odchodzą do tyłu, a 4. Kompania rusza biegiem, zajmuje grzbiet wznie­ sienia i ściga ogniem odstępujących w nieładzie Turków. Natychmiast po tym dajemy rozkaz przesunięcia baterii naprzód, aby zająć pozycje przy Mezartepe. [...] Wkrótce wybieramy stanowiska dla baterii oraz na punkty obser­ wacyjne, po czym rozpoczynamy ogień przeciwko umoc­ nieniom fortu Kawkaztabija i sąsiednim bateriom”9. Mniej więcej o 4.30 cały front obrony Turków we wschodnim sektorze został zaangażowany w walkę. Roz­ gorzały zacięte boje w wysuniętych okopach tureckich, na bagnety, kolby, noże, łopaty, a gdy i tego zabrakło — na pięści i zęby. O godz. 4.55 padł pierwszy z fortów tureckich, Demirkapi, broniony przez 2. Batalion Piechoty z redif PP „Kirklareli”. Kontratak ottomański załamał się i nie udało się odbić fortu. Jego zdobycie stało się punktem zwrotnym w walkach o twierdzę. Bułgarska 11. DP natychmiast 9 Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni..., op.cit., s. 92-93.

wykorzystała sukces i podesłała posiłki na miejsce przeła­ mania obrony tureckiej, a 2. Batalion z należącego do tejże dywizji 54. PP włamał się aż 3 km w głąb pozycji tureckich, zagrażając ich tyłom. Pozostałe brygady bułgar­ skie nie osiągnęły aż tak dużych sukcesów, jednak w sek­ torze wschodnim na całej linii udało się zepchnąć Turków z ich przednich pozycji obronnych. Oddziały tureckie próbowały kontratakować, jednak w ogniu artylerii i pie­ choty bułgarskiej wysiłki te nie osiągnęły żadnego powo­ dzenia, dlatego też dowództwo obrony nakazało wycofanie się na główną pozycję obrony, złożoną z fortów otaczają­ cych miasto. Podczas szybkiego odwrotu Turcy stracili 22 działa i 7 ciężkich karabinów maszynowych. Bułgarzy nie dali jednak czasu przeciwnikowi na umoc­ nienie się i uporządkowanie szeregów na nowej linii oporu. Już o godz. 23.30 tego samego dnia, 25 marca, artyleria na nowo rozpoczęła silne, dywanowe bombardowanie głównej linii oporu garnizonu adrianopolskiego, a dziesięć minut później ruszyła ława bułgarskiej piechoty do nocnego ataku w północno-wschodnim sektorze. W zażartym boju wręcz udało się Bułgarom przełamać obronę wroga i o godz. 1.50 w nocy 26 marca zdobyli oni fort Bağlarönü, broniony przez turecki 1. Batalion Piechoty z 28. PP. Był to jeden z nowych fortów stanowiących podstawę obrony Adrianopola, jego zdobycie stworzyło więc niebezpieczne pęknięcie w całym systemie obrony twierdzy. Zachęceni sukcesem Bułgarzy o godz. 4.30 ponowili ataki na forty znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie niedawno zdobytego Bağlarönü. W ciągu niewielu godzin jednostki bułgarskie otoczyły i zdobyły następne forty: Cevizlik, Ayvasbaba i Taş Ocak, otwierając sobie drogę do Adrianopola. Atak na bagnety, przeprowadzony na Çörek Köyü o godz. 8.00 rankiem 26 marca, spowodował wielkie straty wśród obrońców — broniący się dzielnie Turcy stracili aż 1500 żołnierzy. Aby skonsolidować

obronę, oddziały broniące południowego i zachodniego sektora zostały taktycznie wycofane na główną linię oporu, którą zajęły pomiędzy godz. 9.30 a 10.00, jednak niepohamowany napór Bułgarów w sektorze wschodnim doprowadził do zdobycia następnych fortów, spośród których niektóre załogi, całkowicie okrążone i bez nadziei na zwycięstwo, po prostu złożyły broń bez stawiania większego oporu. Wydarzenia te tak wspomina gen. Nikoła Iwanow: „Nie mieliśmy jeszcze żadnych meldunków odnośnie osiągniętych sukcesów w pozostałych sektorach, lecz skoro wpadł już w nasze ręce sektor wschodni — o czym wiedzieliśmy — i ponieważ podciągnęliśmy tam naszą artylerię oraz karabiny maszynowe, nie mogło być żadnych wątpliwości, że upadek twierdzy był już jedynie kwestią godzin. Zacząłem więc już myśleć, jakie podjąć środki zapobiegawcze, by utrzymać porządek w zajętym mieście. Dlatego też o godz. 9.00 przed południem przesłałem do pomocnika głównodowodzącego w Dimotika następujący telegram: «Jeśli macie do dyspozycji jakikolwiek pułk kawalerii, proszę o wysłanie go do mojej dyspozycji w połu­ dniowym lub wschodnim sektorze». Dobrze wiedziałem już wcześniej, że taki pułk konny mają do ochrony sztabu głównego w Dimotice. Powyższy telegram był świadectwem, że twierdza lada moment upadnie. [...] O godz. 9.30 otrzymaliśmy od pomocnika głównodowodzącego informac­ ję, że 6. Pułk Kawalerii znajduje się przy wsi Tatarköy do dyspozycji dowódcy tundżańskiej 8. DP”10. Dowódca twierdzy, widząc beznadziejność położenia obrońców, wysłał kapitana Eyyüpa wraz z innymi dwoma oficerami sztabowymi na spotkanie nacierających Buł­ garów. Kapitan Eyyüp zdołał skontaktować się z buł­ garskim lejtnantem, który przekazał do sztabu informację 10

Ibidem, s. 31.

o woli rozpoczęcia negocjacji ze strony Turków. Wstępne rozmowy zostały podjęte o godz. 9.45, lecz wkrótce po tym parlamentariusze tureccy utracili łączność z dowódcą twierdzy, Mehmetem Şükrü Paszą. O godz. 10.30 jednostki bułgarskiej kawalerii gwardii, dowodzone przez pułkow­ nika Marholewa, weszły do miasta. Bułgarzy wysłali po dowódcę garnizonu tureckiego samochód, który zawiózł go na spotkanie z generałem Iwanowem w forcie Kiyik. Po wstępnym ustaleniu warunków kapitulacji Mehmet Şükrü Pasza poddał twierdzę Adrianopol 26 marca 1913 r. o godz. 13.30. Następnego dnia bułgarski car Ferdynand I uroczyście wjechał do Adrianopola. Spotkał się tam m.in. z jeńcami tureckimi, symbolicznie zwracając Mehmetowi Şükrü Paszy jego szablę. Cały sztab garnizonu Adrianopol i wszyscy oficerowie tureccy zostali załadowani na pociąg i odwiezieni do Sofii, natomiast żołnierze garnizonu, wzięci do niewoli, zostali umieszczeni w obozie jenieckim w Sarayięi, na wyspie znajdującej się pośrodku rzeki Tundża. Wkrótce potem w obozie rozszalała się z nową siłą epidemia cholery i dezynterii, które spowodowały śmierć wielu spośród jeńców. Upadek twierdzy adrianopolskiej był wielkim ciosem dla Turków. Armia bułgarska odblokowała linię kolejową wiodącą do Istambułu i zyskała ostatecznie doskonały szlak aprowizacyjny dla wojsk walczących na przedpolach stolicy tureckiej. Walki pod Adrianopolem przyniosły obu stronom wielkie straty; były one niezmiernie dotkliwe zwłaszcza dla strony tureckiej, która straciła cały garnizon twierdzy. Dane tureckie mówią o 61 250 żołnierzach, znajdujących się w Adrianopolu na początku wojny. Współ­ cześni tureccy historycy wojskowi wspominają o 13 000 żołnierzach zabitych podczas oblężenia, podczas gdy reszta garnizonu dostała się do niewoli. Pobyt w obozach jeniec­ kich miało przeżyć jedynie 28 500 żołnierzy tureckich.

Natomiast straty bułgarskie w ciągu całej kampanii o ob­ lężoną twierdzę szacowane są na 18 282 ludzi. W ciągu dwudniowego szturmu na twierdzę, 25-26 marca 1913 r., jednostki bułgarskie straciły 1591 żołnierzy zabitych oraz 9588 rannych". Po upadku twierdzy w Adrianopolu ponowiono natych­ miast ataki pod Czataldżą, co znów zaniepokoiło Rosję, która bynajmniej nie życzyła sobie, obawiając się zbytniego wzmocnienia carstwa Bułgarii, pojawienia się armii bułgar­ skiej na brzegach cieśnin i w Konstantynopolu. Bułgaria niezbyt długo utrzymała twierdzę Adrianopol w swych rękach — armia turecka odbiła ją podczas trwania II wojny bałkańskiej (22 lipca 1913 r.).

11

E.J. E r i c k s o n , Defeat in detail..,, op.cit., s. 281.

VIII. DZIAŁANIA BOJOWE W ZACHODNIEJ TRACJI, RODOPACH I NA PÓŁWYSPIE GALLIPOLI

Jednostki tureckie operujące w zachodniej Tracji i Rodopach utworzyły tzw. Oddział Wydzielony Kyrdżali (Kircaali Müfrezesi), który w rzeczywistości był prowizorycznym samodzielnym korpusem armii. Dowódcą oddziału został mianowany Mirliva Yaver Pasza. Nowo utworzona formacja składała się z redif (drugol i n i owej) DP „Kircaali”, miistahfiz (trzecioliniowej, albo inaczej Gwardii Narodowej) Prowizory­ cznej DP „Kircaali” oraz z 36. nizam PP ze składu 12. nizam DP, należącej do IV Korpusu Armii — w sumie 7 pułków piechoty. Zadanie Oddziału Wydzielonego Kyrdżali polegało na zabezpieczeniu linii kolejowej Istambuł-Saloniki, ciągną­ cej się od 50 do 60 km na południe od granicy bułgarskiej, oraz na uniemożliwieniu nieprzyjacielowi odcięcia sił turec­ kich znajdujących się w Macedonii od tych operujących na terenie Tracji. Od strony granicy bułgarskiej do tureckiego połączenia kolejowego można było dotrzeć poprzez dwa przejścia pomiędzy górami. Pierwsza droga, wschodnia, prowadziła z miasta Kircaali (Kyrdżali) do Gülmülcine, gdzie znajdowała się stacja kolejowa. Druga droga pomiędzy górami, od strony zachodniej, wiodła z Paşmakli do stacji kolejowej w Iskeęe. Oddział Wydzielony Kyrdżali zamierzał zablokować obydwa przejścia górskie.

Do 1 października 1912 r. 3. i 4. kompanie ochrony pogranicza zajęły pozycje nad granicą, stopniowo wzmac­ niane przez napływające bataliony należące do 36. nizam PP. 13 października major sztabowy Hayri rozpoczął tworzenie centrów dowodzenia i kwater sztabu, przewi­ dzianych dla Oddziału Wydzielonego na czas wojny. Do 17 października zakończono mobilizację oddziału. Główna jego jednostka, redif DP „Kircaali”, liczyła łącznie 10 379 żołnierzy, wzmocnionych przez 3 baterie artylerii górskiej, z czego 2222 żołnierzy należało do jednostek pierwszo­ ligowych (2. i 3. bataliony ze składu 36 nizam PP). Dużo mniejsza była druga z dywizji piechoty, miistahfiz (trzecioliniowa) Prowizoryczna DP „Kircaali”, licząca 6822 żoł­ nierzy, wzmocnionych przez jedną baterię artylerii górskiej, spośród których 1071 ludzi należało do jednostek pierwszoliniowych (1. Batalion ze składu 36. nizam PP). Oprócz tych jednostek do Oddziału Wydzielonego Kyrdżali należał także oddział kawalerii liczący 77 jeźdźców, kompania inżynieryjna licząca 274 ludzi oraz dwie kompanie ochrony pogranicza (3. i 4.). Aby zablokować obie drogi prowadzące z północy na południe, Yaver Pasza został zmuszony do rozdzielenia swoich i tak już szczupłych sił. Drogę wschodnią osłaniały jednostki redif DP „Kircaali”. Dwa pierwszoliniowe bataliony (2. i 3. z 36. nizam PP) zajęły pozycje bez­ pośrednio za kompaniami ochrony pogranicza, podczas gdy pozostałe bataliony (rezerwowe) zajęły linię obronną wzdłuż wzgórza Perperik, blokując drogę na Kircaali. Równocześnie miistahfiz (trzecioliniowa) Prowizoryczna DP „Kircaali” została skierowana do sektora zachodniego z zadaniem zablokowania drogi Paşmakli (Smolian)Iskeęe. Jej pododdziały zajęły obronę okrężną wokół wsi Paşmakli oraz Çatak. Naprzeciw sił tureckich znalazło się około 25 000 żołnierzy bułgarskich należących głównie do 2 DP „Trakia”,

wzmocnionej przez oddziały ochrony pogranicza oraz jednostki należące do ochotniczego Legionu Macedoń­ sko-Adrianopolskiego. Sztab Główny armii bułgarskiej przykładał duże znacze­ nie do działań w Rodopach. Nie był to co prawda główny teatr działań wojennych, jednakże miał on niebagatelne znaczenie strategiczne. Zgrupowanie rodopskie miało osła­ niać działania trzech wielkich armii w Tracji, nie dopusz­ czając do ewentualnego ataku flankowego jednostek turec­ kich znajdujących się tak w Rodopach, jak i w Macedonii, jednocześnie starając się zlikwidować oddziały nieprzyja­ ciela w zachodniej części Tracji. Jeśliby udało się oddziałom bułgarskim zgrupowania rodopskiego dotrzeć nad Morze Egejskie, zostałaby przecięta jedyna droga zaopatrzenia lądowego (drogi oraz linia kolejowa) dla armii tureckiej znajdującej się w Macedonii, a jednocześnie Bułgaria uzyskiwałaby dostęp do kolejnego morza, czyli do nowych sieci komunikacyjno-handlowych. Z punktu widzenia eko­ nomicznego byłaby to wielka szansa rozwoju dla kraju. Podobnie jak Turcy, także dowództwo bułgarskie zostało zmuszone przez warunki terenowe do podzielenia swych sił na dwie odrębnie działające grupy. Naprzeciw tureckiej redif DP „Kircaali”, we wschodniej części frontu, pozycje wyjściowe zajął Oddział Wydzielony Haskowo, składający się z 2. Brygady należącej do 2. DP „Trakia” (27. PP i 39. PP), wzmocnionej przez 3. Pułk Artylerii. Natomiast w zachodniej części frontu w Rodopach naprzeciw miistahfiz (trzecioliniowej) Prowizorycznej DP „Kircaali”, znalazł się Srodkowogórski Oddział Wydzielony, czyli 1. Brygada ze składu 2. DP „Trakia” (21. Srodkowogórski PP, dowódca płk Władimir Serafimow) i 9. Płowdiwski PP, 2 kompanie ochrony pogranicza oraz oddziały ochotnicze — czety Stefana Kałfy, Botuszanowa, Czemopeewa i Sziszmanowa. Mobilizacja oddziałów bułgarskich przebiegała w atmo­ sferze wielkiego entuzjazmu ludności. Przeprowadzona

została błyskawicznie, pomimo ciężkich warunków tereno­ wych panujących w Rodopach. Zanim doszło do rozpo­ częcia działań bojowych, jednostki zgrupowania bułgar­ skiego zajęły pozycje wyjściowe na linii Rakitowo-Łydżene(Welingrad)-Batak-Chwojna-Çepelare. 14 października 1912 r. dowódca zgrupowania rodopskiego znajdujący się Rakitowie otrzymał rozkaz Sztabu Głównego nakazujący uderzenie w kierunku południowym, wzdłuż doliny rzeki Mesta. Środkowogórski Oddział Wydzielony zobowiązany został do uderzenia w kierunku południowym; miało ono rozbić obronę napotkanego w rejonie Paşmakli (Smolian) nieprzyjaciela, po czym 21. PP miał kontynuować natarcie w kierunku stacji kolejowej Buk, a 9. Płowdiwski PP — przez Krabułak (Borino) i Dospat — miał posuwać się w stronę miasta Nevrokop (Goce Dełczew). Natarcie Srodkowogórskiego Oddziału Wydzielonego, podzielonego na trzy kolumny, rozpoczęło się 18 paździer­ nika. Pomimo zaciętego oporu jednostek tureckich, do wieczora 19 października Bułgarzy zepchnęli przeciwnika z pozycji obronnych zajmowanych na szczytach Rożen i Ponina, osiągając Pamporowo. Od rana 20 października atak kontynuowano. Środkowa kolumna (1. i 4, bataliony z 21. PP oraz 9. i 10. baterie szybkostrzelnej artylerii górskiej) zdecydowanym atakiem zdobyła szczyt Kum Gedik, a wieczorem zajęła miasto Diovlen (Dewin), gdzie wkrótce nadeszły także główne siły 9. Płowdiwskiego PP. Wojaków entuzjastycznie witała ludność bułgarska, przy­ nosząc znużonym żołnierzom co kto mógł: żywność, ręczniki, koce, a nawet koszule i ciepłe wełniane skarpety. W tym samym dniu prawa kolumna (2. Batalion z 21. PP, wzmocniony baterią artylerii górskiej), po przełamaniu przygranicznej obrony Turków, osiągnęła również Diovlen (Dewin), po czym 21 października kontynuowała natarcie w kierunku miejscowości Satowcza. 21 października był natomiast dniem ciężkiej próby dla lewej kolumny

(3. Batalion z 21. PP, 8. Bateria Dział Nieszybkostrzelnych oraz czeta Stefana Kałfy, licząca ok. 200 Judzi), zajmującej pozycje na wzgórzach pomiędzy szczytem Rożen a Mominą Wodą i osłaniającej ruch pozostałych dwóch kolumn. Rankiem tego dnia jednostki tureckie w sile około trzech batalionów przeszły do silnego kontrataku na bagnety. Doszło do zażartej walki wręcz, a potężne okrzyki „Ałłah!!” przemieszały się z gromkim „ura!!” i „Na noż!!”. Bułgarom z wielkim trudem udało się utrzymać pozycje. Dowódca Srodkowogórskiego Oddziału Wydzielonego w porę zarea­ gował na rozwój sytuacji, wysyłając pomoc dla chwiejącej się lewej kolumny w postaci trzech batalionów piechoty, które wsparły obrońców i obeszły pozycje atakujących Turków, powstrzymując ich natarcie. Pomimo ograniczonej ilości dróg i ścieżek w trudnych, wysokogórskich rejonach, zgrupowanie bułgarskie do 25 października osiągnęło Çepelare, kontynuując następnie ruch w trzech kolumnach w kierunku na Paşmakli (Smolian), Rajowo i Ustowo. Wieczorem 25 października prawa kolumna dotarła na odległość 2 km od Paşmakli (Smolian). Próby zorganizo­ wanej obrony przez rozproszone oddziały tureckie udarem­ niane były kilkakrotnie przez szybko przemieszczające się, doskonale znające teren czety ochotnicze, które nie dopusz­ czały do koncentracji mniejszych oddziałów przeciwnika, znienacka napadając na nie z najmniej spodziewanych kierunków. W atakach tych odznaczyła się zwłaszcza czeta Botuszanowa. 26 października jednostki Srodkowogórskiego Oddziału Wydzielonego zajęły po twardych bojach Paşmakli (Smolian), Rajowo i Ustowo, biorąc do niewoli 70 żołnierzy tureckich oraz zdobywając 270 karabinów, 60 pistoletów, 90 skrzyń amunicji oraz wiele innego wyposażenia. 29 października 1912 r. ponownie rozpoczęto ruch na­ przód. W kierunku stacji kolejowej Buk wyruszył jedynie jeden batalion piechoty, gdyż do dowództwa zgrupowania bułgarskiego dotarły wieści o ruchach silnych jednostek

tureckich oraz rozkaz Sztabu Generalnego nakazujący wycofanie się do Paşmakli (Smolian). Rozkazowi temu nie podporządkował się dowódca 21. PP, płk Serafimow, trafniej oceniający sytuację na froncie. Obawiał się on także, że odwrót jednostek bułgarskich spowoduje rzezie wśród ludności cywilnej, wciąż narażonej na ataki nieregu­ larnych oddziałów tureckich baszybuzuków. Serafimow wyraził swą postawę w takich słowach: „— Mamy się wycofać? Nie — nigdy! Nie odstąpię przeciwnikowi wiosek, w których wczoraj byłem witany jak wyzwoliciel! Nie! Nie spojrzę nawet w tył! Dopiero co wyzwolonego niewolnika nie oddam w ponowną niewolę! Wierzę w nieugiętą siłę mego pułku! Raczej niech przejdą po moim trupie...!”1. Zamiast odwrotu, 21. PP zebrał swe pododdziały w re­ jonie miejscowości Ustowo i Wzgórza 1311, po czym rozpoczął ofensywę w kierunku na Palas (Rudozem). 31 października rozgorzały zacięte boje o każdy szczyt, o każdą skałę, o każdą ścieżkę. Turcy mężnie bronili się, wykorzystując trudne ukształtowanie terenu, jednak bułgarscy piechurzy z brawurą wykorzystywali wąskie, trudno dostępne górskie przejścia, którymi wychodzili na flanki i tyły przeciwnika, nieraz wspinając się po stromych ścianach skalnych, po czym atakowali wściekle na bagnety, odrzucając przeciwnika. Podczas gdy w cen­ trum i na prawym skrzydle bułgarska piechota zdobywała teren, na lewym skrzydle została zmuszona przez zde­ cydowane natarcie nadciągających posiłków tureckich (redif PP „Soma”) do cofnięcia się do wieczora 1 listopada o 5 km. Tak jak i w innych miejscach w Tracji czy w Macedonii, żołnierze bułgarscy mogli liczyć na sympatię i wsparcie miejscowej ludności, która aktywnie ucze­ stniczyła w tych bojach. Dziewczęta i kobiety z pobliskich 1

Okryżen Dyrżawen Archiw — Smolian, Srednite Rodopi i bałkanskata

wojna, red. H. G. Danow, Plowdiw J972, s. 33.

wsi, zwłaszcza z Alamidere (Serafimowo), przynosiły walczącym żywność i wodę, opatrywały rannych, a nieje­ den z miejscowych chłopów zaciągał się do czet, by z bronią w ręku walczyć o wolność, lub też służył jako przewodnik. Bułgarzy zdołali w ciężkich walkach odrzucić Turków na południe, zajmując linię Palas (Rudozem)-Smilian. Na prawym skrzydle jednostki bułgarskie posunęły się o 15 km, przecinając 1 listopada połączenie kolejowe z Salonik do Istambułu. Na tejże rubieży ofensywa zatrzymała się aż do 16 listopada 1912 r. W międzyczasie pogoda bardzo się pogorszyła, nadchodziły coraz zimniejsze dni, a jesienne, obfite deszcze rozmyły drogi i górskie ścieżki. Część 21. PP została skierowana w kierunku miejscowości Serez, aby wesprzeć działania 7. DP „Riła”. W tym samym czasie pozostałe oddziały zgrupowania kontynuowały uderzenie w kierunku południowym. 3 listopada przeprowadzono zakończony sukcesem atak w centrum, który zmusił Turków do odstąpienia za rzekę Ardę. 5 listopada Bułgarzy, po ciężkich walkach, zajęli miasto Drama, po czym kon­ tynuowali ofensywę w kierunku miejscowości Ksanti-Giilmülcine-Dedeağaç. Resztki oddziałów tureckich wycofy­ wały się na wschód, nad brzegi rzeki Mesta Karasu (dzisiaj gr. rzeka Nestos). 16 listopada zajęto miejscowość Ksanti, a 23 listopada — Gülmülcine. Były to ostanie działania Srodkowogórskiego Oddziału Wydzielonego ze zgrupowa­ nia rodopskiego w tym rejonie. Na odcinku wschodnim frontu w Rodopach bułgarski Oddział Wydzielony Haskowo, po przekroczeniu granicy 18 października 1912 r., przeprowadził bardzo sprawnie uderzenie oskrzydlające na przygraniczne posterunki prze­ ciwnika, co zmusiło wysunięte jednostki tureckie do szyb­ kiego odwrotu na główną linię obrony. 21 października rozgorzał twardy bój pod Kircaali, podczas którego bułgar­ ska piechota znów obeszła skrzydła zgrupowania przeciw­

nika, grożąc całkowitym okrążeniem i zamknięciem w po­ trzasku głównych sił redif DP „Kircaali”. W zaistniałej sytuacji, aby uratować podległe mu jednostki, dowódca zgrupowania, Yaver Pasza, nakazał 25-kilometrowy odwrót w kierunku południowym na nowe miejsce obrony w rejonie Mahmutlar. Do godz. 18.00 22 października jednostki tureckie sprawnie wycofały się na nową pozycję, gdzie dołączyły do nich jeszcze dwa zapasowe redif bataliony piechoty („Burdur” i „Manisa”). Po zdobyciu miasta Kircaali bułgarskie dowództwo zmieniło dotychczasową nazwę wschodniego ugrupowania, które od tej pory nie nazywało się już „Oddział Wydzielony Haskowo”, a otrzy­ mało nową nazwę „Oddział Wydzielony Kyrdżali”. Po utracie miasta także Turcy zmienili nazwę własnego ugru­ powania, które odtąd otrzymało nazwę „Oddział Mestanli”. Walki rozgorzały ponownie 27 października, kiedy to zgrupowanie tureckie rozpoczęło silne kontruderzenie, mające na celu odbicie miasta Kircaali (Kyrdżali). Turecka piechota, poprzedzana przez kawalerię, posunęła się 16 km na północ, aż osiągnęła grzbiety górskie panujące nad rzeką Ardą i miastem Kircaali. Tam ustał jej ruch naprzód, a poszczególne jednostki rozpoczęły okopywanie i umac­ nianie się na zajętym terenie. 14 listopada Turcy ponownie rozpoczęli akcje zaczepne, spychając wroga 4 km w kierun­ ku miasta Kircaali, jednak wzmocnieni odwodami Bułgarzy przeprowadzili silny kontratak, który zmusił muzułmanów do wycofania się na pozycje wyjściowe rankiem 15 listo­ pada. Front chwilowo ustabilizował się, jednak ogólne położe­ nie taktyczne oddziałów tureckich w Rodopach znacznie się pogorszyło. Na wschodzie Bułgarzy całkowicie otoczyli twierdzę w Adrianopolu, zagrażając atakami na prawe skrzydło sił ugrupowania. Także od strony zachodniej pojawiła się realna groźba ataku, po tym jak 7. DP „Riła” rozbiła tureckie oddziały, a następnie zajęła Serez i dotarła

do Salonik, przecinając linię kolejową i odcinając jednostki tureckie w Rodopach od ewentualnej możliwości pomocy z Macedonii. W zachodniej części frontu rodopskiego Bułgarom udało się także zająć miasto Drama (5 listopada), ponownie przecinając tory kolejowe. Yaver Pasza usiłował zabezpieczyć swe flanki, wysyłając część oddziałów do Dedeağaç (dziś gr. Alexandroupoli) na wschodzie oraz nad rzekę Mesta Karasu (gr. Nestos) na zachodzie. W ten sposób zgrupowanie Yavera Paszy musiało zabezpieczyć obronę aż na trzech kierunkach. W tak złej sytuacji taktycznej nietrudno było przewidzieć dalszy los Turków. Spychani równoczesnymi atakami wroga, znaleźli się oni w bardzo ciężkiej sytuacji. Obronę udało im się ponownie odnowić 25 listopada nad brzegami rzeki Maricy. Yaver Pasza postanowił przeprawić się przez rzekę i następnie przebijać się z pozostałymi oddziałami na wschód, w stronę półwyspu Gallipoli, zajmując w tym celu drogę na Keşan. 26 listopada 1912 r. Yaver Pasza nakazał przeprawę przez rzekę rezerwowemu Batalionowi „Soma” oraz dwóm innym kompaniom piechoty. Pechowo dla Turków okazało się, że miejscowość Keşan znajduje się już w rękach bułgarskiego 7. Pułku Kawalerii. Kompletnie otoczony, Yaver Pasza podjął rokowania z dowództwem bułgarskim, pragnąc osiągnąć jak najlepsze warunki w przy­ padku kapitulacji. Bułgarzy zdążyli jednak skoncentrować potężne siły do ostatecznego uderzenia, co zmusiło dowódcę tureckiego do niezwłocznego skapitulowania. 28 listopada 1912 r., o godz. 13.00, zgrupowanie Yavera Paszy poddało się. Do niewoli bułgarskiej trafiło 252 oficerów i 8870 żołnierzy. Zdobyto 772 zwierzęta pociągowe, 8700 karabi­ nów, 2 ciężkie karabiny maszynowe oraz 8 haubic górskich. Podczas gdy Yaver Pasza składał broń, doszło do ostatniego epizodu zbrojnego. Nie wszystkie jednostki tureckie złożyły broń. Grupa dowodzona przez majora Nasuhi (około 1500 ludzi), składające się z dwóch kompanii

z 3. Batalionu ze składu 36. PP, batalionu redif „Soma”, sekcji karabinów maszynowych, sekcji haubic górskich oraz grupy żandarmów, kawalerii i inżynierów wojskowych, znajdująca się na wschodnim brzegu rzeki Marica, 28 listopada o godz. 14.30 przedarła się przez kordon kawalerii bułgarskiej koło Haydarli, po czym okrążyła zajętą przez przeciwnika miejscowość Keşan i 30 listopada, po odparciu ataku oddziału ochotników grecko-bułgarskich, pomyślnie dołączyła do tureckich sił zajmujących pozycje obronne na północ od Bulair. Żołnierze ci zostali następnie włączeni w skład redif DP „Trabzon”2. Gen. Nikola Iwanow tak wspomina te dni: „Konna brygada pułkownika A. Tanewa pierwotnie skierowała się do miejscowości Dimotika, a następnie, po wzmocnieniu przez batalion Legionu Macedońsko-Adrianopolskiego, udała się w kierunku Dedeağaç. Oddział kyrdżalijski, dowodzony przez generała majora Nikołę Genewa, został skierowany na linię Mastili (bułg. Momcziłgrad)-Giumiurdżina (Gülmülcine)-Dedeağaç w celu pościgu za rozbitym nieco wcześniej przez pułkownika Dełowa przy mieście Kyrdżali (Kircaali) tureckim od­ działem kyrdżalijskim Yavera Paszy. Ten ostatni, ustępując przed legionistami generała Genewa, wyszedł na drogę Dedeağaç-Adrianopol, gdzie został «powitany» przez konną brygadę pułkownika Tanewa i — znajdując się w sytuacji bez wyjścia — został zmuszony do poddania się. Turecki oddział liczył około 14 000 ludzi [liczba bardzo zawyżona] i gdyby został zaopatrzony w liczniejszą artylerię i byłby dowodzony przez lepszego dowódcę, mógłby sprawić wiele kłopotów i udałoby mu się pomyślnie przeprawić przez Maricę i wycofać w kierunku Gallipoli. O tym tureckim oddziale poszły słuchy, że zwycięsko posuwa się przez Ichtiman w stronę Sofii, co nie było w sumie kłamstwem, 2

E.J. E r i c k s o n , Defeat in detail..., op.cit., s. 153.

lecz z jednym drobnym «ale»: wojsko owszem, posuwało się naprzód, ale bez broni, w charakterze jeńców wo­ jennych”3. W rejonach walk dochodziło niejednokrotnie do wybu­ chów nienawiści wobec ludności cywilnej należącej do innej grupy etnicznej czy wyznaniowej. Jak to bywało od wieków, wojna najokrutniej obchodziła się z tymi, którzy nie mogli sami się obronić... Najokrutniej działały jednostki nieregularne, ochotnicze i partyzanci należący do wszystkich stron biorących udział w walkach. W 1913 r. amerykańska organizacja Carnegie Endowment for International Peace ustanowiła siedmioosobową komisję, której zadaniem było opracowanie sprawozdania z przestępstw przeciwko ludz­ kości cywilnej na terenach objętych walkami, ze szczegól­ nym uwzględnieniem Macedonii. Zebrano wspomnienia i świadectwa wielu uczestników walk. Jeden z członków Legionu Macedońskiego wyjaśniał, że w drodze do Dedeağaç legioniści ujrzeli wiele śladów przemocy dokonanej przez Turków na ludności cywilnej, co wywołało w nich wściekłość i chęć zemsty: „Gdy maszerowaliśmy przez Gülmülcine, Legion ujrzał martwe ciała około piętnastu zamordowanych chłopów bułgarskich. Martwe ciało kobiety wisiało na drzewie, a matka, z małym dzieckiem obok, leżała zabita na ziemi; miała wyłupione oczy... Ludzie z Legionu odpłacili roz­ strzeli wuj ąc wszystkich tureckich chłopów i rozpuszczonych do domów żołnierzy, których tego dnia napotkali podczas marszu, zabijając w ten sposób prawdopodobnie piętnastu mężczyzn i dwie lub trzy kobiety. [Już] po wszystkim oficerowie Legionu usiłowali odnaleźć winnych, lecz zostali zbici z tropu przez solidarność żołnierzy, którzy uważali tę masakrę za usprawiedliwioną zemstę. [...] Turcy, z którymi rozmawialiśmy, w pełni zgadzali się, że okres wyjątkowej 3

s. 18-19.

Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni..., op.cit.,

brutalności obejmował początkowe tygodnie pierwszej wojny [bałkańskiej]”4. Porucznik R. Wadham Fisher należał do 5. Batalionu „Odrin” Macedońsko-Trackiego Korpusu Ochotniczego. Przedstawił on następująco okoliczności, w których doszło do masakry w Dedeağaç: „[...] ostra walka pomiędzy Legionem i armią Yavera Paszy rozgorzała na przedpolach miasta; gdziekolwiek w tureckich wioskach wywieszono białe flagi, naszym żołnierzom było zabronione maszerować przez nie. Nasi żołnierze byli mocno rozjuszeni przez raporty donoszące 0 aktach przemocy dokonanych przez Turków na ludności bułgarskiej w okolicy Giilmiilcine. Na koniec weszliśmy do Dedeağaç, pod ogniem, około godz. 21.00, po marszu 1 walkach trwających cały dzień. Yaver Pasza uporczywie usiłował wycofać się do miasta i byliśmy zmuszeni odpierać go. Pociski wciąż gwizdały po ulicach, lecz lokalni Grecy wyszli na zewnątrz, aby nam pokazać, gdzie usadowili się tureccy żołnierze. Grecy obawiali się masakry i nasze nadejście przyjęli jako ich wybawienie. [...] O godz. 23.00 otrzymaliśmy rozkaz wycofania się z miasta i wymarszu w kierunku wioski oddalonej o 25 km. Około 150 żołnierzy pozostało jednak w mieście, może dlatego, że rozkaz do nich nie dotarł, a może byli zbyt wycieńczeni, by go wykonać. Pośród nich nie było żadnego oficera, a grupa zorganizowana była przez szeregowego żołnierza, Stefana Bojczewa, przedsiębiorcę budowlanego z Widin. Nieco później grecki biskup wyraził opinię, że Bojczew dobrze przysłużył się w przywróceniu porządku. 19 listopada niższe warstwy ludności greckiej oraz żołnierze zaczęli razem łupić miasto. Bez wątpienia pewna liczba lokalnych Turków została pozbawiona życia. Wykroczenia te może wyjaśnić brak jakiegokolwiek oficera [w oddziale]”5. 4 5

Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni..., op.cit., s. 20. Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni..., op.cit., s. 21.

Świadectwo Fishera potwierdził oficer bułgarski, mjr Boris Monczew. Uważał on, że zostało zabitych mniej niż 20 Turków i że główną rolę w zamieszkach odegrali miejscowi ormiańscy pracownicy fizyczni. Twierdził także, że 142 macedońskich ochotników pozostałych w mieście było posłusznych rozkazom. Regularne oddziały armii bułgarskiej powróciły do miasta 25 listopada i przywróciły całkowity spokój i porządek6. Obok aktów przemocy miały miejsce również wzrusza­ jące momenty, jak radość z wyzwolenia, powitanie sojusz­ niczych wojsk. Greccy wieśniacy witali z radością i ulgą wkraczające do trackich wiosek oddziały bułgarskie, goś­ cinnie przyjmowali żołnierzy, częstowali „czym chata bogata”. Wojsko bułgarskie na ogół z szacunkiem odnosiło się do miejscowych mieszkańców, starając się bronić ich przed wszelkimi oznakami niesprawiedliwości czy przemo­ cy. Simeon Radew wspomina: „Dotarliśmy do Kalivia, greckiej wioski, rozłożonej u podnóża pewnego wzniesienia, na którym wznosiła się Malgara. Atanasow rozkazał: «Rozwińcie sztandar i z pieśnią!» Tak też weszliśmy, witani przez Greków okrzykami pełnymi wzruszenia «Zjto!» («Niech żyją!»). [...] W Kalivia był klasztor. Jeden z mni­ chów ruszył z nami z krzyżem w dłoni. [...] Malgara została najpierw zdobyta przez nasze oddziały kawalerii. [...] Gdy weszliśmy do miasta, na ulice przed nami wyszedł ogromny tłum jakby ogarnięty szałem entuzjazmu. [...] W boju o Malgarę uczestniczyły kawaleryjskie i piesze jednostki pod dowództwem dowódcy 7. Pułku Kawalerii, pułkownika Stefana Nikołowa, mojego dobrego przyjaciela. Udałem się do niego, aby porozmawiać na temat sytuacji 6

Zobacz więcej [w:] Carnegie Endowment for International Peace,

Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars, The Endowment, Washington D.C. 1914;

Carnegie Endowment for International Peace, Other Balkan Wars: A 1913 Carnegie Endowment Inquiry in Retrospect, Washington D.C. 1993.

w mieście i o tym, jak mamy postępować wobec Turków. Powiedziałem mu: «W Macedonii my stanowimy więk­ szość. Tu, w Tracji, jesteśmy mniejszością. Nasza polityka musi być tak prowadzona, abyśmy przyciągnęli Turków. Dajmy im już teraz do zrozumienia, że pod naszą władzą będą oni chronieni». Pułkownik odpowiedział mi: «Daję Panu pełnomocnictwo, aby w moim imieniu powziął Pan wszystkie kroki, które uważa Pan za stosowne». W czasie trwania walk tureckie kobiety zebrały się w meczecie. Poszedłem tam zobaczyć je. Mówiłem do nich po turecku. Powiedziałem im, aby się nie bały. «Wasza cześć jest teraz pod osłoną armii bułgarskiej». Uspokoiły się. Ich lica się rozpromieniły. [...] Przed wrotami meczetu zostało nieco wcześniej postawionych kilku żołnierzy, na czele których był pewien kandydat na oficera. Młody człowiek protes­ tował: «Podczas gdy moi koledzy się bawią, ja muszę stać tutaj, żeby chronić jakieś baby». Wyjaśniłem mu, że oficerowie są następcami niegdysiejszych rycerzy i że najszlachetniejszym obowiązkiem rycerza była ochrona kobiety. To jednak nie przekonało go do końca”7. Jeszcze 28 i 29 listopada 19 greckich parowców, zgrupowanych w 4 konwojach osłanianych przez tor­ pedowce z dywizjonu w Li tac horo, przetransportowało z Salonik do Dedeağaç (gr. Alexandroupolis) we wschod­ niej Tracji oddziały bułgarskiej 7. DP „Riła”, dotychczas zaangażowane w Macedonii, w sumie łącznie ok. 13 000 żołnierzy, wraz z zaopatrzeniem, uzbrojeniem i wszel­ kiego rodzaju sprzętem. Dywizja ta na początku wojny działała pod rozkazami serbskiej 2. Armii, dowodzonej przez gen. Stepana Stepanovicia. Jednak już po kilku dniach akcji wojskowych bułgarski rząd zwrócił się do Serbów z prośbą o wydzielenie 7. DP „Riła” spod ich rozkazów, na co oczywiście stanowczo zareagował gen. 7 Simeon R a d e w, Towa, koeto widiah ot bałkanskata wojna, rozdz. III: http://www.slovo.bg/old/radev/sr2-3.htm

Stepanović, sprzeciwiający się zabraniu mocnej jednostki z jego armii. Jednak pomyślny rozwój sytuacji na froncie macedońskim spowodował, że serbski sztab ostatecznie przychylił się do prośby. Praktycznie nie miał też innego wyjścia, bo de facto dywizja bułgarska, posłuszna dyrek­ tywom z Sofii, już wcześniej ruszyła w kierunku połu­ dniowym, na Saloniki, w celu zajęcia tego strategicznie ważnego portu macedońskiego. 24 października 1. Bry­ gada z 7. DP „Riła” po ciężkich bojach przeciw turec­ kiemu Korpusowi Uştruma (14. nizam DP i redif DP „Serez”), zdobyła miasto Koçana (Koczani) leżące w do­ linie rzeki Bregalnica. 27 października 3. Brygada zajęła pasmo górskie i miasto Kresna, w doskonały sposób wykonując manewr oskrzydlający, a podległe dowództwu dywizji czety partyzanckie wkroczyły do Stip. 28 paź­ dziernika 3. Brygada ze składu 2. DP „Trakia”, która uderzyła na początku wojny nieco bardziej na wschód od 7. DP „Riła”, wzdłuż biegu rzeki Mesta Karasu (gr. Nestos), przeciwko stanowiskom tureckiego Oddziału Wydzielonego Nevrekop, po oskrzydlającym obejściu pozycji tureckich zmusiła nieprzyjaciela do wycofania się w kierunku Serezu i zajęła miasto Nevrekop, po czym ruszyła w stronę miasta Drama, zdobywając osta­ tecznie także i je. 6 listopada bułgarska 7. DP „Riła” zajęła Demir Hisar. Jej 3. Brygada ruszyła przez Demir Hisar w stronę Serez, natomiast 1. Brygada — przez Doyran i Kukusz w kierunku Salonik. 8 listopada pod­ jazdy bułgarskie napotkały konne rozpoznanie armii greckiej w pobliżu wsi Postoi. Bułgarzy spóźnili się jednak i nie zdążyli zająć Salonik przed Grekami — 8 lis­ topada 1912 r. o godz. 20.00 dowódca tureckiego gar­ nizonu w Salonikach, Hasan Tahsim Pasza, zgodził się poddać miasto bez walki oblegającym je oddziałom greckim. 9 listopada do miasta weszły pierwsze greckie bataliony, a następnego dnia — grecka I DP (o godz.

10.30), prowadzona przez dowódcę armii, księcia Kon­ stantyna. W tym czasie Bułgarzy weszli na przedmieście Behęeler. Saloniki zostały co prawda zdobyte przez Greków, ale już krótko po nich, prawie równocześnie w czasie, na przedmieścia nadeszły kolumny bułgarskiej 7. DP „Riła”. Już wtedy dotychczasowa współpraca pomiędzy sojusznikami mogła przeobrazić się w kon­ frontację zbrojną. Ostatecznie konflikt o Saloniki chwi­ lowo został zażegnany, a 7. DP „Riła” została skierowana do działań na półwyspie Gallipoli. Wraz z 2 DP „Trakia” i oddziałami ochotniczymi należącymi do Legionu Macedońsko-Adrianopolskiego, dotychczas zaangażowanymi w Rodopach, 7. DP „Riła” utworzyła nieco później (w połowie stycznia 1913 r.) nową jednostkę organizacyjną — 4. Armię bułgarską. Pojawienie się jej stworzyło poważne zagrożenie dla tureckich pozycji na półwyspie Gallipoli. Po osiągnięciu zwycięstw w Tracji i likwidacji zagrożenia od strony Kircaali, Bułgarzy 12 grudnia 1912 r. dotarli nad brzeg morza Marmara w okolicy miejscowości Şarköy, rozdzielając siły tureckie w Tracji na dwie części —jedno­ stki operujące na półwyspie Gallipoli zostały całkowicie odcięte od głównych sił, walczących na linii Czataldży. Wobec fatalnego rozwoju sytuacji militarnej dowodzący obroną strefy umocnionej Çanakkale, gen. bryg. Fahri, utworzył Oddział Wydzielony Kavak, który zajął pozycje obronne w miejscowości Kavak, leżącej na połączeniu dróg pomiędzy Şarköy i Keşan. Zawieszenie broni ogłoszone 3 grudnia 1912 r. nie weszło łatwo w życie na półwyspie Gallipoli. 6 grudnia gen. Fahri podjął rozmowy ze stroną bułgarską na temat przerwania działań wojennych. Porozumienie zostało osiągnięte trzy dni później, jednakże nadal dochodziło do niewielkich starć pomiędzy przeciwnymi stronami. 11 grudnia gen. Fahri wysłał dla wsparcia garnizonu w Şarköy oddział 200

ochotników. Bułgarzy uznali to za prowokację i następnego dnia zaatakowali miasto, wysyłając do ataku oddział ochotników liczący około 500 żołnierzy. Turecki dowódca w odpowiedzi na atak skierował na północ 9. Pułk Strzel­ ców. Do kolejnych rozmów rozejmowych doszło 15 grud­ nia, jednak dopiero 22 grudnia została ostatecznie ustalona linia demarkacyjna, rozdzielająca oba wrogie obozy. Za­ wieszenie broni pomiędzy obiema stronami zostało zawarte do 3 lutego 1913 r.

IX. DZIAŁANIA POD BOLAYIR (BULAIR), 8 LUTEGO 1913 r.

Jak już wspomniano powyżej, desant morski pod Şarköy skoordynowany był w czasie z ofensywą na linii Czataldży, jak również z akcjami zaczepnymi jednostek tureckich skoncentrowanych na półwyspie Gallipoli. Na półwyspie tym działały dwa tymczasowe korpusy armijne pod ogólnym dowództwem gen. bryg. Fahri. Dwie dywizje piechoty, redif DP „Çanakkale” i redif DP „Edremit”, otrzymały zadania obrony półwyspu przed atakami od strony morza, zwłaszcza przed spodziewanymi operacjami desantowymi Greków. Od strony azjatyckiej, po przeciwnej stronie cieśniny, obronę zapewniał Oddział Wydzielony Menderes liczący pięć pułków piechoty. W rezerwie została pozo­ stawiona redif DP „Afyon”. Natomiast w północnej części półwyspu, w okolicy Bolayir (Bulair), pozycje obronne zajmowały Tymczasowa Dywizja Piechoty (obejmująca m.in. pułki z redif DP „Trabzon”) oraz 27. nizam DP. Nieco na północ od tych dywizji, na linii rozjemczej ustalonej podczas zawieszenia broni w grudniu 1912 r., znajdował się Oddział Wydzielony Kavak. Bronił on także połączenia dróg pomiędzy Şarköy i Keşan, przy miej­ scowości Kavak. Naprzeciw wojsk tureckich znajdowała się formalnie utworzona w połowie stycznia 1913 r.

4. Armia bułgarska. Jej skład na początku lutego 1913 r. przedstawiał się następująco: 4. Armia bułgarska (dowódca gen. Stiljan Kowaczew): 2. DP „Trakia” (trzy brygady), 7. DP „Riła” (trzy brygady), Macedońsko-Tracka Ochotnicza Dywizja Piechoty (wcze­ śniejszy Legion Macedońsko-Tracki; trzy brygady), Tymczasowa Dywizja Kawalerii. 4. Armia liczyła 92 289 oficerów i żołnierzy, była to więc siła olbrzymia. Jednostki armii bułgarskiej zajęły pozycje w odległości około 10 km od linii demarkacyjnej ustalonej podczas zawieszenia broni, ale zachowywały ciągłą gotowość bojową. Wywiad turecki nie potrafił dokładnie ocenić liczebności przeciwnika, co odbiło się na powodzeniu późniejszych akcji zaczepnych. O godz. 7.00 rankiem 3 lutego 1913 r. oficjalnie zakoń­ czyło się zawieszenie broni pomiędzy obiema wojującymi stronami. Następnego dnia bułgarska 7. DP „Riła” rozpo­ częła posuwanie się naprzód, w kierunku południowym. Za nią wyruszyły także pozostałe dywizje 4. Armii. W obliczu nadciągających sił przeciwnika Oddział Wydzielony Kavak rozpoczął zorganizowany, przeprowadzony w dobrym po­ rządku odwrót w rejon miejscowości Bolayir (Bulair). 5 lutego Bułgarzy zajęli Şarköy i przekroczyli rzekę Kavak, po czym 6 lutego pierwsze oddziały 7. DP „Riła” dotarły do pozycji nieprzyjaciela pod Bolayir (Bulair). Jeszcze tego samego dnia rozpoczął się pojedynek artylerii polowej obu stron. Tymczasem sztab turecki nakazał jednostkom broniącym Gallipoli przejście do ofensywy w celu wsparcia mającego się wkrótce rozpocząć desantu morskiego pod Şarköy. Rozkaz operacyjny został przekazany poszczególnym jed­ nostkom w nocy z 7 na 8 lutego, o godz. 2.00. Żołnierzom nakazano zabranie jedynie podstawowego sprzętu, aby usprawnić marsz. Zobowiązano każdego do zabrania kara-

binu, 150 sztuk nabojów, pasa amunicyjnego, niewielkiego rydla przydatnego przy okopywaniu się, chlebaka i koca. O godz. 5.30 rano dywizje tureckie wyruszyły na pozycje wyjściowe, wyznaczone na północ od wsi Bolayir (Bulair). Tymczasowa Dywizja Piechoty otrzymała zadanie uderzenia na lewym skrzydle ugrupowania tureckiego, podczas gdy 27. nizam DP zajęła skrzydło prawe. Obie miały przełamać linię obronną bułgarskiej 7. DP „Riła”. W odwodzie pozo­ stawała redif DP „Afyon”, ściągnięta z Eceabatu, oraz 30. nizam DP, której pododdziały miały zostać przewiezione statkami z Istambułu pomiędzy 8 a 10 lutego. Piechotę miało wspomagać 36 dział. Atak turecki rozpoczął się o godz. 8.00 rankiem 8 lutego. O 8.30 do sztabu zaczęły napływać informacje, że napot­ kany opór nieprzyjaciela jest niewielki i oddziały kontynuują ruch naprzód. Na pozycjach obronnych naprzeciw nad­ ciągających Turków znajdowała się 1. Brygada z 7. DP „Riła”. 13. PP utrzymywał sektor zachodni (od strony Morza Egejskiego), podczas gdy sektor wschodni (od strony morza Marmara) zajął 22. PP. W bezpośredniej rezerwie znajdowała się 3. Brygada, należąca do tej samej dywizji bułgarskiej. Tureckie dowództwo, planując ofen­ sywę, popełniło jednak jeden wielki błąd — źle oceniło siłę artylerii bułgarskiej. Oceniano, że przeciwnik może mieć do dyspozycji w pierwszej fazie walk 16 dział. Tymczasem Bułgarzy skoncentrowali na pierwszej linii obrony, jeszcze przed rozpoczęciem starć, aż 78 dział polowych (14 baterii w 1. Brygadzie i 6 baterii w 3. Brygadzie). Ponieważ teren w miejscu ataku był odkryty i dostarczał niewielkie możliwości ukrycia się, broniące się pułki bułgarskie miały doskonałą możliwość powitania nadciągającego przeciwnika deszczem ognia i stali. O godz. 9.30 natarcie tureckie znajdowało się w fazie pełnego rozwoju, ostrzał bułgarski stawał się jednak z każdą minutą coraz intensywniejszy. Tak 27. nizam DP, jak

i Tymczasowa Dywizja Piechoty zaczęły ponosić ogromne straty od ognia artylerii i karabinów piechoty, jednak zdołały dotrzeć na bezpośrednią odległość od umocnionych pozycji bułgarskich. Kilka wysuniętych baterii bułgarskich zostało zagrożonych całkowitym okrążeniem, co zmusiło je do cofnięcia się. W centrum 9. Pułk Strzelców ze składu Tymczasowej DP osiągnął pewne sukcesy, dowództwo skierowało więc do tego sektora wzmocnienie w postaci redif PP „Trabzon”. Sytuacja jednak stawała się coraz trudniejsza dla atakujących. Około południa atak został zatrzymany, a wczesnym popołudniem broniące się bułgar­ skie oddziały z 1. Brygady zostały wzmocnione przez posiłki nadesłane z 3. Brygady. Walki były bardzo zacięte i ciężkie. Ogień przeważającej liczebnie artylerii bułgarskiej stawał się coraz bardziej dotkliwy, straty w ludziach w szeregach tureckich rosły w zastraszającym tempie, co spowodowało kompletny upadek morale. Celne pociski artyleryjskie i silny ogień karabinowy zdziesiątkowały nacierających Turków. Bitwa zakończyła się sromotną przegraną armii ottomańskiej. Straty Bułgarów podczas walk pod Bolayir (Bulair) oceniane są na 114 zabitych oraz 416 rannych. Jeśli chodzi o straty tureckie, nie zostały one nigdy precyzyjnie ustalone, a to z powodu braku oficjalnych danych ze strony sztabu tureckiego. Richard C. Hall podaje w swej książce zdecy­ dowanie zawyżoną liczbę strat tureckich — 6000 zabitych i 18 000 rannych1. Pewny jest jednak fakt, że bitwa zakończyła się kompletną klęską i masakrą żołnierzy tureckich. Po bitwie 7. DP „Riła” zepchnęła na południe Oddział Wydzielony Kavak, „korkując” całkowicie półwysep Gal­ lipoli. Straty poniesione w wyniku nieudanej ofensywy postawiły dowództwo tureckie w trudnej sytuacji — prze­ 1

R.C. H a l l , The Balkan Wars 1912-1913..., op.cit., s . 8 1 .

ciwnik uzyskał zdecydowaną przewagę liczbową i mógł w każdej chwili pokusić się o całkowite zdobycie strategicz­ nie ważnego półwyspu. W zaistniałym położeniu uzupeł­ nienie stanu jednostek walczących na Gallipoli i ich wzmocnienie stało się sprawą priorytetową. 11 lutego 1913 r. Sztab Główny nakazał II Tymczasowemu Kor­ pusowi Rezerwowemu (30. nizam DP i redif DP „Samsun”) przygotowanie do zaokrętowania. Ponieważ jednak nie dysponowano w danym momencie wolnymi statkami (wszy­ stkie dostępne brały udział w operacji desantowej pod Şarköy), korpus ten został przewieziony na półwysep Gallipoli nieco później. Po zakończonym niepowodzeniem lądowaniu pod Şarköy jednostki należące do X Prowizo­ rycznego Korpusu Armii (dowódca gen. brygady Hurşit Pasza) skierowano pierwotnie do Gallipoli, po czym 26 lutego 1913 r. 31. nizam DP, pułk kawalerii, batalion artylerii górskiej, batalion artylerii polowej oraz sztab X Korpusu przewieziono do Istambułu. 32. nizam DP pozostała na półwyspie, pozostając w rezerwie dowództwa. Pod koniec lutego siły tureckie na półwyspie Gallipoli składały się z następujących ugrupowań pozostających pod ogólnym zwierzchnictwem gen. Fahri Paszy: Maydos Korpus Armii: redif DP „Edremit”, redif DP „Afyon”, redif DP „Çanak­ kale”, Oddział Wydzielony Menderes; X Prowizoryczny Korpus Armii: 32. nizam DP; Bolayir Korpus Armii: 27. nizam DP, 30. nizam DP, Tymczasowa Dywizja Piechoty, Oddział Wydzielony Pułkownika Nuri; II Tymczasowy Korpus Rezerwowy: redif DP „Samsun”. Po bitwie pod Bolayir (Bulair) nie doszło już do poważniejszych operacji na półwyspie Gallipoli. Dochodziło jedynie do sporadycznych walk lokalnych, a obie strony

koncentrowały się na obronie. Obfite żniwo zebrała nato­ miast surowa zima. Pod koniec lutego temperatura powietrza spadła do -20 stopni. Brakowało opału, ciepłych ubrań, dobrego zaopatrzenia. Od czasu do czasu nadchodziły burze śnieżne. 1 marca rozpoczęła się potężna burza śnieżna, trwająca aż trzy dni, która pokryła wszystko grubym kożuchem śniegu. Przez kilkanaście dni nie można było prowadzić żadnych działań bojowych. Raport dowódcy 7. DP „Riła”, wysłany do sztabu 2 marca, informował, że burza dosłownie rozniosła ziemianki, a żołnierze znaleźli się bez dachu nad głową i mieli ogromne problemy z rozpaleniem ognia. Oprócz dużych strat materialnych burza poczyniła wielkie straty wśród żołnierzy. Okazało się, że śmierć potrafi ubrać się także w białą suknię śnieżnego, zimowego żywiołu... W 7. DP „Riła” straty kształtowały się następująco: lekkie odmrożenia — 5 oficerów i 338 żołnierzy; silne odmrożenia — 5 oficerów i 253 żołnierzy; jeden żołnierz zmarł. 2. DP „Trakia” również poniosła duże straty: lekkie odmrożenia — 6 oficerów i 1200 żołnierzy; silne od­ mrożenia — 10 oficerów i 817 żołnierzy; zmarło 31 żołnierzy, a dalszych 60 walczyło o życie... Atak zimy nie oszczędził także Legionu Macedońsko-Adrianopolskiego. Jego bataliony utraciły: 348 ludzi z lekkimi odmrożeniami, 42 żołnierzy z silnymi odmrożeniami, a jeden żołnierz zamarzł. Bardzo duże straty poniosły również wojska tureckie, znajdujące się na linii Czataldży i na półwyspie Gallipoli. Najwięcej ofiar było, oczywiście, wśród nie­ przywykłych do tak srogiej zimy Arabów. 15 kwietnia 1913 r. Bułgaria zawarła z Turcją rozejm, 20 kwietnia uczynili to także pozostali sojusznicy, jedynie Czarnogóra kontynuowała działania wojenne i dążyła do zdobycia oblężonego Scutari (Skadar).

X. KONFERENCJA POKOJOWA W LONDYNIE. NASTĘPSTWA WOJNY

Kryzys międzynarodowy wywołany przez I wojnę bałkańską był tak duży, że pod koniec 1912 r. tak Wiedeń, jak i Petersburg rozpoczęły mobilizację swych armii. 16 grudnia 1912 r., podczas trwania zawieszenia broni, zebrały się w Londynie przedstawicielstwa wielkich mocarstw, jak też państw Ligi Bałkańskiej oraz Turcji. Bułgarię w rozmowach reprezentował dr Danew, Grecję — premier Eleftherios Wenizelos, Czarnogórę — premier kraju Lazar Mijuškivić, Serbię — premier Stojan Novaković, a Turcję — ambasador tego kraju w Paryżu, Mustafa Reşid Pasza. Początki negocjacji były niezwykle burzliwe, gdyż delegacja turecka początkowo odmówiła rozpoczęcia rozmów przy jednym stole z przedstawicielami Królestwa Grecji, które jeszcze nie podpisało zawieszenia broni. Ostatecznie 24 grudnia zgodziła się ona na udział w rozmowach także Greków. Turcy od początku przyjęli taktykę opóźniającą, licząc na jak największe przedłużenie rozmów. Dodatkowo zdecydo­ wane żądania strony bułgarskiej odnośnie do Adrianopola, uważane przez rząd w Istambule za klucz do bram stolicy imperium, spowolniły rozmowy i osiągnięcie porozumienia. 17 grudnia 1912 r. zebrała się w Londynie konferencja ambasadorów sześciu wielkich mocarstw (Wielka Brytania,

Francja, Rosja, Niemcy, Austro-Węgry i Italia) w celu omówienia problemu bałkańskiego. Ostatecznie rząd turecki, wobec przewagi koalicji państw bałkańskich w wojnie na lądzie i w obliczu bezpośredniego zagrożenia stolicy imperium, skłonny był do przyjęcia niektórych warunków pokojowych proponowanych przez przeciwników. W pro­ pozycji protokołu pokojowego z 1 stycznia 1913 r. zgadzano się na zrezygnowanie z terytorium na zachód od wilajetu adrianopolskiego, prowadzono także rozmowy o oddaniu Bułgarom samej twierdzy Adrianopol. Turcy nie wyrazili jednakże zgody na oddanie Grecji Wysp Egejskich. 22 stycznia 1913 r. turecki Dywan (Zgromadzenie Naro­ dowe) zadecydował o spełnieniu żądań wysuniętych przez Ligę Bałkańską. Uległość w sprawach terytorialnych do­ prowadziła do wewnętrznych niepokojów w Turcji i do zamachu stanu w Istambule. Władzę przejęło znów ugru­ powanie młodoturków pod przewodnictwem Envera Paszy. 23 stycznia, czyli następnego dnia po obradach Zgroma­ dzenia Narodowego i jego decyzji, młodoturcy obalili stary rząd i powołali nowy, a 7 lutego 1913 r. na jego rozkaz Turcy przerwali zawieszenie broni i rozpoczęli szeroko zakrojoną ofensywę przeciw wojskom Ligi Bałkańskiej. Propozycje tureckie nie mogły zostać przyjęte ani przez Bułgarię, ani przez Grecję, ostatecznie więc 6 stycznia 1913 r. zawieszono rozmowy pokojowe. W ten sposób zakończyły się próby osiągnięcia pokoju w zimie na przełomie 1912 i 1913 r. Konflikty ujawniające się pomiędzy sojusznikami już podczas trwania działań bojowych I wojny bałkańskiej z całą siłą powróciły podczas rozmów pokojowych w Lon­ dynie. Sprawa Salonik powróciła na pierwszy plan rozmów grecko-bułgarskich. Grecka delegacja była niezmiernie zdeterminowana w dążeniach do uzyskania międzynarodo­ wego uznania posiadania Salonik przez Grecję. Jeden z członków jej delegacji, Skoloudis, stwierdził: „Jeśli nie

otrzymamy z powrotem Salonik, nie możemy powrócić do Aten!”1. W samych Salonikach w marcu doszło do prowo­ kacji antybułgarskich ze strony żołnierzy greckich i serb­ skich. Tymczasem rząd bułgarski gotowy był nawet walczyć zbrojnie przeciwko armii greckiej, byleby uzyskać Saloniki. W rezultacie do zbrojnej, krótkotrwałej konfrontacji doszło na wiosnę w okolicy miasta Nigrita, na północny wschód od Salonik. Walki na północ od Salonik powtórzyły się w kwietniu. Oba zainteresowane rządy zmuszone były do powołania komisji, która zajęła się sprawą i na pewien czas uspokoiła wybuchową atmosferę. Wzajemna wrogość wciąż jednak wzrastała, co przyniosło pod koniec maja ponowne walki na wschód od rzeki Strumy. Bułgarzy stracili w nich 50 zabitych. Bułgarzy i Grecy w ten sposób ostatecznie zaprzepaścili możliwość porozumienia. Jeśli rząd w Sofii uznałby prawo Grecji do Salonik, z pewnością mógłby liczyć na jej wsparcie i ugodowe stanowisko w sprawie podziału ziem w Macedonii. Tym­ czasem twarde, nieprzejednane stanowisko w sprawie Salonik spowodowało, że wkrótce doszło do zbliżenia i zawiązania sojuszu (1 czerwca 1913 r.) pomiędzy Serbią i Grecją, a Bułgaria pozostała wyizolowana na arenie międzynarodowej. Serbia i Grecja zawarły porozumienie w sprawie granicy w Macedonii oraz wymieniły wzajemne zapewnienia o dyplomatycznym i wojskowym wsparciu na wypadek konfliktu z Bułgarią (konwencja wojskowa z 14 maja 1913 r.). W trakcie rozmów pokojowych w Lon­ dynie Grecy wysunęli roszczenia do obszarów południowej Macedonii i zachodniej Tracji, które to ziemie Bułgarzy traktowali już jako własne. Oba kraje usiłowały orga­ nizować administrację na zajętych terenach, nie wiedząc jeszcze do końca, której ze stron tereny te ostatecznie przypadną. Tak więc na stosunkach grecko-bułgarskich 1

R.C. H a l l , The Balkan wars 1912-1913..., op.cit., s. 75.

odbijał się negatywnie fakt braku uzgodnienia przed wybu­ chem wojny strefy wpływów każdej z zainteresowanych stron. Dodatkowo poruszana jeszcze w zimie sprawa tureckich jeńców wojennych, wziętych do niewoli przez Greków w Salonikach, wpływała negatywnie na obustron­ ne relacje, Grecy bowiem już w listopadzie 1912 r. zaczęli wypuszczać ich do domu. Strona bułgarska obawiała się, nie bez słuszności, że żołnierze tureccy powrócą w szeregi działającej armii i wezmą udział w walkach w Tracji, na przedpolu Istambułu. Styczeń 1913 r. przyniósł roszczenia rumuńskie w spra­ wie Dobrudży, bardzo żyznej krainy leżącej u ujścia Dunaju, na północ i północny wschód od Warny. Władze w Buka­ reszcie, obserwując postępy Ligi Bałkańskiej w wojnie przeciw Turcji, postanowiły wykorzystać sytuację i uszczknąć coś także dla siebie. Ponieważ główne siły armii bułgarskiej zaangażowane były na południu, ich tyły zaś całkowicie odsłonięte na kierunku północnym, Rumunia zagroziła zaangażowaniem się w wojnę, jeżeli nie uzyska ziem leżących w delcie Dunaju. Pod koniec marca 1913 r. zebrała się w Sankt Petersburgu Rada Ambasadorów, mająca za zadanie ostateczne rozwiązanie dysputy bułgarsko-rumuńskiej. Bułgaria została zmuszona przez wielkie mocarstwa do ustępstw na rzecz Rumunii. W zamian za część bułgarską Dobrudży Rumunia zagwarantowała Buł­ garii neutralność w wojnie, pomimo oficjalnie istniejącego sojuszu między nią a Turcją. Nie uchroniło to jednak Bułgarii od dalszych ambicji północnego sąsiada. W kwiet­ niu 1913 r. doszło do zbliżenia pomiędzy Grecją i Rumunią oraz — oddzielnie — pomiędzy Serbią a Rumunią. Ponie­ waż stanowisko Rosji nie było do końca jasne, a Austro-Węgry miały związane ręce formalnie istniejącym soju­ szem z Rumunią (układ z 1883 r.), ta ostatnia samowolnie wzięła na siebie rolę arbitra na Bałkanach, oczywiście szukając w tym jak największych korzyści dla siebie.

Spory potęgowała jeszcze bardziej niepewna sytuacja Serbii, która została pozbawiona przez wielkie mocarstwa owoców okupionego krwią żołnierzy zwycięstwa. Odebrano Serbom najważniejsze ich zdobycze — zostali zmuszeni przez presję wielkich mocarstw, zwłaszcza Austro-Węgier i Włoch, do opuszczenia portu w Durazzo (Durres, Drač), musieli opuścić ziemie albańskie i utracili tak ciężko wywalczony dostęp do Adriatyku. Włosi obawiali się obecności serbskiej nad cieśniną Otranto, widząc w państwie słowiańskim nowego potencjalnego rywala o dominację nad Adriatykiem. Natomiast Austro-Węgry sprzeciwiały się uzyskaniu przez Serbów dostępu do Adriatyku z kilku powodów. Pierwszym niewątpliwie byłby wzrost potęgi polityczno-ekonomicznej Belgradu, co niosłoby ze sobą niebezpieczeństwo wybuchu pragnienia związania się z tym krajem Słowian południowych znajdujących się pod pano­ waniem cesarstwa habsburskiego i wzrost ich dążeń niepod­ ległościowych. Drugim — z powodów antyserbskiego nastawienia państwa Habsburgów — było z pewnością poparcie, jakie kraj ten otrzymywał z Rosji. Stwarzało to niebezpieczeństwo wzrostu wpływów rosyjskich na Bał­ kanach, co w Wiedniu — bardzo słusznie — odczytywane było jako bezpośrednie zagrożenie władzy austriackiej. Nic więc dziwnego, że Austria i Włochy nie pozwoliły Serbom na uzyskanie zbyt wielkich korzyści terytorialnych i popie­ rały propozycję stworzenia jak największego terytorium Albanii. Straty te rząd w Belgradzie, znajdujący się pod dużym wpływem ultranacjonalistycznej organizacji „Czarna Ręka” (znana także pod inną nazwą: „Jedność lub Śmierć”), mającej w swych szeregach wielu wysokich oficerów armii oraz polityków, postanowił powetować sobie w Macedonii, dążąc do włączenia w swe granice jak największej części tzw. strefy spornej, ustalonej z Bułgarią przed wybuchem wojny. Serbska armia rozpoczęła aresztowanie działaczy probułgarskich na zajętych terenach Macedonii, zamykała

bułgarskie szkoły, rozpoczęła prześladowanie nastawionego wrogo duchowieństwa. Oczywiście spowodowało to ostrą reakcję Bułgarii. Bułgarzy liczyli na poparcie Rosji, jednak ta „umyła ręce”, starając się nie zrazić do siebie Serbii. Brak wojsk bułgarskich w Macedonii przyczynił się do tego, że Macedonia znalazła się w przeważającej części w rękach armii serbskiej, nie mającej zamiaru rezygnować z powstałego status ąuo. 26 maja rząd w Belgradzie oficjalnie wystąpił z propozy­ cją rewizji układu bułgarsko-serbskiego z marca 1912 r. i przeprowadzenia nowego podziału stref wpływów w Ma­ cedonii. Sofia oczywiście stanowczo odrzuciła tę propozy­ cję. Z drugiej strony, Czarnogóra nie zamierzała opuścić zdobytego z wielkim wysiłkiem Scutari, Grecja ostrzyła sobie zęby na tereny południowej Albanii, a Bułgaria nadal chciała osiągnąć jak największe tereny tak w Macedonii, jak i we wschodniej Tracji. Nic więc dziwnego, że delegaci państw wojujących, którzy spotkali się w Londynie, toczyli niekończące się spory. Na domiar złego Włochy, które podczas wojny trypolitańskiej zajęły wyspy Dodekanezu i obiecały zwrócić je Turcji, teraz ani myślały wywiązywać się z obietnicy... Na wzrost napięcia z pewnością wpłynął również fakt decydowania o Bałkanach poza plecami samych zainteresowanych. Wielkie mocarstwa rościły sobie niczym nieuzasadnione — poza ich siłą militarną — prawo arbitrażu w sprawach Bałkanów. Dla własnych interesów zdecydowane były użyć nawet „prawa pięści” wobec opornych. 22 marca 1913 r. wielkie mocarstwa zaproponowały mediację, przedstawiając przygotowaną propozycję ponow­ nego podjęcia rozmów pokojowych, które jako bazę wyj­ ściową miały przyjąć następujące ustalenia: 1) Linia graniczna winna przebiegać od Enos nad Morzem Egejskim po Midiya nad Morzem Czarnym, wzdłuż linii rzeki Maricy; na rzecz aliantów ma nastąpić

cesja wszystkich terytoriów na zachód od tej linii, z wyjąt­ kiem Albanii, której status oraz granice pozostaną w gestii wielkich mocarstw; 2) Kwestia Wysp Egejskich winna pozostać otwarta — do rozważenia i decyzji wielkich mocarstw; 3) Turcja ma zrzec się wszelkich roszczeń względem Krety; 4) Mocarstwa nie będą zajmowały się kwestiami od­ szkodowań, lecz sprawy te zostaną powierzone między­ narodowej komisji, która powinna zebrać się w Paryżu; do włączenia się w prace komisji zostały zaproszone po­ szczególne państwa bałkańskie oraz Turcja; 5) Zakończenie wrogich działań zbrojnych ma nastąpić natychmiast po przyjęciu przez strony punktów wyjścio­ wych do negocjacji. Turcja zgodziła się bez zastrzeżeń co do powyższych punktów, natomiast sprzymierzeni podnieśli sprzeciw, żą­ dając, aby Wyspy Egejskie, gdzie zdecydowanie przeważała ludność grecka, zostały bezpośrednio przekazane Grecji, oraz wyrazili swoje niezadowolenie z propozycji roz­ wiązania kwestii odszkodowań wojennych. Liga Bałkańska ostatecznie przyjęła mediację wielkich mocarstw dopiero 20 kwietnia 1913 r. Rozmowy pokojowe przedłużały się i nie można było przewidzieć, kiedy się skończą. Ostatecznie zniecier­ pliwiony lord Grey postawił wszystkim uczestnikom rozmów ostre ultimatum: ci, którzy tego pragną, proszeni są o natychmiastowe podpisanie układu pokojowego, kto zaś nie zgadza się, powinien raczej opuścić Londyn. Ostre postawienie sprawy poskutkowało i układ pokojowy w końcu został podpisany 30 maja 1913 r.2 Imperium 2 Tekst układu pokojowego z odpowiednim komentarzem można znaleźć w książce: J. R u b a c h a , A . M a l i n o w s k i , A. G i z a, Historia Bułgarii 1870-1915. Materiały źródłowe z komentarzami. Tom I: Polityka międzynarodowa, Wyd. Neriton, Warszawa 2006, s. 113-115.

ottomańskie rezygnowało z wszystkich ziem leżących na zachód od linii Enos (port nad Morzem Egejskim): z Midiye (port nad Morzem Czarnym) oraz z Krety i wysp na Morzu Egejskim zajętych przez Grecję. Twierdza w Adrianopolu pozostała w rękach bułgarskich. Wielkie mocarstwa otrzymały prawo do zadecydowania o losach Wysp Egejskich, do administrowania Albanii oraz do podjęcia decyzji na temat jej granic i przyszłości. Wytyczenie granic w Macedonii i Tracji pozostawiono członkom Ligi Bałkańskiej. Rosja energicznie włączyła się w tę sprawę, pragnąc załagodzić coraz większe rozdźwięki powstające pomiędzy byłymi sojusznikami; to jej się jednak nie udało. Bułgaria, niezadowolona z wyników wojny i podziału Macedonii, wkrótce rozpoczęła samotną walkę przeciwko Serbii i Gre­ cji. W nocy z 29 na 30 czerwca 1913 r. jednostki 4. Armii bułgarskiej zaatakowały pozycje serbskie w Macedonii, rozpoczynając w ten sposób II wojnę bałkańską. Bułgarski car Ferdynand nie przewidział jednak, że zostanie zmuszony do walki na kilku frontach — cios w plecy armii bułgarskiej, skoncentrowanej na zachodzie, zadała Rumunia oraz prag­ nąca rewanżu Turcja... Gdy zorientował się w błędzie, jaki popełnił, zwrócił się do Rosji, Francji, a nawet Austrii, o pomoc i pośrednictwo, jednak jego prośby o zawieszenie broni, skierowane w lipcu do Serbii i Grecji, zostały zdecydowanie odrzucone. Bułgaria, walcząca samotnie przeciwko aż pięciu państwom (Serbia, Grecja, Czarnogóra, Rumunia i Turcja), poniosła sromotną klęskę. Konflikt został ostatecznie zakończony pokojem w Bukareszcie (10 sierpnia 1913 r.) i w Istambule (30 września 1913 r.), w którym Bułgaria utraciła większą część ziem uzyskanych po I wojnie bałkańskiej. Rozczarowanie Bułgarii polityką Rosji oraz utratą sporych terytoriów na rzecz niedawnych sojuszników wykorzystały państwa centralne, przeciągając cara bułgarskiego na swą stronę.

W lecie 1913 r. zebrana w Londynie Konferencja Ambasadorów uchwaliła Statut organiczny państwa albań­ skiego, będący wstępnym programem stworzenia kon­ stytucji dla nowego państwa. W ciągu sześciu miesięcy wielkie mocarstwa (Anglia, Francja, Rosja, Niemcy, Austro-Węgry i Italia) miały dokonać wyboru monarchy, a tymczasową kontrolę nad finansami i administracją Albanii powierzono komisji międzynarodowej, oczywiście również składającej się z przedstawicieli sześciu wielkich mocarstw. Jak było do przewidzenia, ustalaniu przebiegu granic Albanii, nierozstrzygniętych w układzie londyńskim z 30 maja, towarzyszyły nieustanne kłótnie, spory, prze­ kupstwa i intrygi. Kontynuowane one były nawet w mo­ mencie wysłania międzynarodowej komisji delimitacyjnej do Albanii, która miała na miejscu dokładnie określić granicę kraju. 26 października 1913 r. mjr Laffert, pełnomocnik Nie­ miec, pisał w jednym z raportów: „W ogóle Trójprzymierze chce, by Albania była możliwie jak największa, Ententa natomiast pragnie, by państwo to było jak najmniejsze. Ponadto zarówno Włochy, jak i Au­ stria uważają Albanię za strefę swoich wpływów i wskutek tego bez przerwy się kłócą. Anglię [...] staramy się przyciągnąć na naszą stronę”3. W trakcie prac komisji delimitacyjnej nieustannie dochodziło do starć pomiędzy wojskami serbskimi a cze­ tami albańskimi oraz do bijatyk pomiędzy grupami lud­ ności cywilnej należącymi do obu narodowości. Pod koniec września wybuchł bunt Albańczyków w Kosowie, a znajdujące się tam garnizony wojska serbskiego doznały znacznych strat. Belgrad oskarżył Wiedeń o przygotowanie tego buntu. Rząd serbski nie okazał już więcej cierpliwości i w październiku ogłosił częściową mobilizację oraz 3

M . C h w o s t o w , Historia dyplomacji..., op.cit., s . 7 5 3 .

rozpoczął okupację części terytorium albańskiego, oświad­ czając równocześnie, że nie opuści go, dopóki na tym terenie nie zostanie przywrócony porządek. Austro-Węgry, po otrzymaniu poparcia Niemiec, zagroziły Belgradowi wszczęciem wojny, jeżeli nie wycofa swych oddziałów. Ultimatum zostało doręczone przez ambasadora austriac­ kiego w nocy z 17 na 18 października 1913 r. Tym razem Wiedeń mógł liczyć na całkowite poparcie Niemiec. Rząd serbski po przeprowadzeniu konsultacji z Rosją ugiął się i wycofał armię z Albanii na 24 godziny przed upływem terminu ultimatum. Sytuacja na Bałkanach pozostawała jednak nadal wybuchowa. Bałkańska beczka z prochem, na której „siedziała” cała Europa, ostatecznie wybuchła w 1914 r., rozpoczynając I wojnę światową. W wyniku I wojny bałkańskiej nastąpiły na Półwyspie Bałkańskim znaczne zmiany — tak terytorialne, jak i w układzie sił. Ponad 800 000 ludności cywilnej, w tym ponad 400 000 Turków, wzięło udział w wielkim exodusie spowodowanym przez wojnę. Wielu z nich straciło mienie całego życia, bliskich, wielu też zmarło z powodu panują­ cych epidemii, braku środków do życia, fatalnego stanu higieny... Przemieszczenie się ludności spowodowane zo­ stało tak przez same działania wojenne, jak i przez inne czynniki, takie jak polityka etniczna poszczególnych państw czy też zwykły ludzki strach i obawa o swe życie i mienie. Przegrana przez Wielką Portę wojna spowodowała ucieczkę z Półwyspu Bałkańskiego, zwłaszcza z Macedonii i za­ chodniej Tracji, oraz przesiedlenie wielu tysięcy muzuł­ mańskich mieszkańców, obawiających się — częstokroć nie bez racji — represji. Wielu z nich początkowo za­ trzymało się w Istambule, a następnie zostali oni osiedleni przez władze ottomańskie w Azji Mniejszej. Została za­ chwiana dotychczasowa względna równowaga sił, a nie­ zmiernie wzmocniona Serbia znalazła się wśród najbardziej znaczących państw rejonu.

Znany historyk bułgarski, Georgi Markow, podaje na­ stępujące liczby dotyczące udziału w wojnie armii po­ szczególnych krajów Ligi Bałkańskiej: Bułgaria — 720 211 ludzi zmobilizowanych w trakcie wojny; straty: 33 000 zabitych i 52 000 rannych; Serbia — 240 115 żołnierzy zmobilizowanych; straty: 6000 zabitych oraz 16 000 rannych; Grecja — 100 000 mężczyzn zmobilizowanych; straty: 2669 zabitych i 9077 rannych; Czarnogóra — 40 000 zmobilizowanych żołnierzy; straty: 8000 zabitych i rannych4. Z powyższego zestawienia jasno wynika, że największy trud w wojnie, jak również największe straty, poniosła Bułgaria. Nie znalazło to jednak odbicia w zdobyczach terytorialnych poszczególnych krajów. Po dwóch wojnach bałkańskich terytorium Bułgarii wzrosło o 16%, podczas gdy Serbii — o 79%, Czarnogóry — o 64%, a Grecji — aż o 92%.

4 G. M ark o w, Byłgarskoto kruszenie 1913 g., Izdatelstwo na Byłgarskata Akademija na Naukite, Sofia 1991, s. 14.

XI. LOTNICTWO I JEGO DZIAŁANIA PODCZAS I WOJNY BAŁKAŃSKIEJ

Dzisiaj samolot jest pierwszym, głównym rodzajem broni, a kto posiada panowanie w powietrzu, może z wielką dozą prawdopodobieństwa wygrać wojnę. Okres, którym zajmuje się niniejsza książka, jest czasem, w którym to lotnictwo stawiało swe pierwsze kroki. Jest to era prymitywnych konstrukcji, prób i błędów, era wielu pomysłów, nowych odkryć w dziedzinie przemysłu lotniczego, epoka pierw­ szego podboju przestworzy przez pilotów-rycerzy, ludzi odważnych, często branych za szalonych. Pierwszeństwo w dziedzinie wykorzystania aeroplanu do zadań wojskowych zdecydowanie należy przypisyć Italii. Był rok 1911. We wrześniu (29 września) wybuchła wojna tripolitańska, trwająca rok i wygrana ostatecznie przez Italię. Podczas jej trwania armia włoska używała balonów obserwacyjnych, zeppelinów niemieckiej produkcji, wyko­ rzystanych do bombardowania z powietrza, ale także — występujących w nowej roli po raz pierwszy w historii — aeroplanów. Pierwszy lot rozpoznawczy nad pozycjami tureckimi został wykonany 22 października 1911 r. przez kapitana Riccardo Moizo. Już kilka dni później, 26 paź­ dziernika 1911 r., po raz pierwszy użyto samolotu do kierowania z powietrza ostrzałem artyleryjskim, przepro­

wadzonym przez działa okrętu liniowego „Sardegna”, a 1 listopada dokonano pierwszego zrzutu granatów na tureckie pole namiotowe. W lutym 1912 r. kpt. Carlo Piazza sfotografował z powietrza pozycje tureckie. 4 marca kpt. Piazza i ppor. Giulio Gavotti wykonali pierwszy bojowy lot nocny, wypróbowując pomysł wykonania noc­ nych rajdów powietrznych. W nocy z 10 na 11 czerwca 1912 r. kpt. Marengo zrzucił bomby na obóz turecki, wykonując w ten sposób pierwszy w historii lotnictwa wojskowego nalot nocny na pozycje przeciwnika. W trakcie tejże wojny doszło jeszcze do kilku ważnych dla historii lotnictwa wojskowego wydarzeń, odnotowanych skrzętnie w annałach: 31 stycznia 1912 r. został ranny w powietrzu kpt. Carlo Mont, postrzelony kulą karabinową; w styczniu 1912 r. tureckie oddziały naziemne po raz pierwszy wykorzystały specjalnie ustawione działa polowe Kruppa kal. 90 mm do ostrzału szrapnelami latających samolotów przeciwnika; 12 lipca 1912 r. po raz pierwszy użyto w nocnym bombardowaniu bomby zapalającej; 10 września 1912 r. do niewoli tureckiej dostał się włoski pilot Moizo, przymusowo lądujący za liniami wroga, stając się pierwszym w historii pilotem wziętym do niewoli. Podczas wojny włosko-tureckiej specjaliści wojskowi z ca­ łego świata bacznie obserwowali nowinki w niej zastoso­ wane, ze szczególnym uwzględnieniem nowatorskiej broni, jaką stawało się lotnictwo. W sztabie armii włoskiej znalazło się także dwóch oficerów bułgarskich, którzy bacznie obserwowali poczynania Włochów, wyciągając z nich wnioski, które następnie stały się podwalinami w budowaniu lotnictwa wojskowego Bułgarii. Początki sił powietrznych Bułgarii sięgają 1910 r., kiedy to pierwszy pokaz lotów 28 lutego 1910 r. wykonał rosyjski pilot Boris Maslienikow w towarzystwie Bułgara, Wasiła Złatarowa. Maslienikow planował także utworzenie w Buł­ garii oddziału lotniczego złożonego z 5 maszyn oraz

otworzenie letniej szkoły dla pilotów, jednak wysoka cena (250 000 lewów) zniechęciła sztab bułgarski, który zrezyg­ nował z usług i propozycji rosyjskiego pilota. W 1912 r. została opatentowana w Paryżu pierwsza bułgarska kon­ strukcja lotnicza, zbudowana przez Georgi Bożinowa1. Pierwsi piloci bułgarscy zostali wyszkoleni z pomocą rosyjską i francuską na uczelniach zagranicznych. W pierw­ szej połowie 1911 r. został wysłany do Francji mjr Wasił Ranków, który zobowiązany został do ukończenia kursu pilota oraz do uważnej obserwacji i przygotowania wytycz­ nych dla rozwoju bułgarskiej awiacji. Oprócz jego uwag i doświadczeń sztab bułgarski wykorzystał doświadczenia wojny włosko-tureckiej. Podczas jej trwania przy sztabie armii włoskiej znalazło się dwóch delegatów armii bułgar­ skiej: kpt. Aleksandyr Ganczew ze Sztabu Generalnego oraz porucznik floty bułgarskiej, Nedełczo Nedew. Ich liczne raporty i obserwacje stały się niezwykle cenne dla przyszłej organizacji sił powietrznych kraju. W pierwszym kwartale 1912 r. władze Bułgarii prze­ znaczyły 100 000 lewów na zakup 4-5 aeroplanów, które miały stać się zalążkiem lotnictwa królestwa. Planowano dalsze zakupy, tak aby w razie wybuchu wojny na każdą z trzech armii polowych przypadało od 3 do 5 samolotów. Jednocześnie starano się przygotować bazę naziemną oraz wyszkolić odpowiednią liczbę pilotów i mechaników. Po ukończeniu szkolenia za granicą w paryskiej szkole Bleriota pierwsi piloci powrócili do kraju w lipcu 1912 r. 26 sierpnia 1912 r. pierwszy z pilotów bułgarskich dokonał samodzielnego przelotu aeroplanem nad terytorium Bułgarii. Był nim Simeon Petrow. W przededniu wybuchu działań wojennych w paździer­ niku 1912 r. lotnictwo bułgarskie było jeszcze w trakcie 1 Pierwszy aeroplan bułgarski można dziś oglądać w muzeum lotnictwa, znajdującego się obecnie na południe od miasta Plowdiw, w miejscowości Krumowo, w pobliżu lotniska.

organizacji. Do akcji faktycznie gotowy był jedynie pierw­ szy oddział lotniczy, składający się początkowo z trzech aeroplanów i z 62 ludzi, w tym jedynie trzech pilotów (Simeon Petrow, Hristo Toprakczijew, Nikifor Bogdanow). Nie wszyscy piloci ukończyli szkolenie i nie powrócili jeszcze z zagranicy, brakowało nadal dobrze wyszkolonych pilotów, dlatego też władze wojskowe przeforsowały ustawę dopuszczającą obcokrajowców-ochotników do służby lot­ niczej. Wraz z ogłoszeniem mobilizacji przed wybuchem I wojny bałkańskiej istniejący już oddział lotniczy otrzymał rozkaz przebazowania w pobliże miejscowości Tymowo Sejmen (Simeonowgrad), natomiast już od 24 października znalazł się na lądowisku Mustafa Pasza koło Swilengradu. Por. Raduł Miłków wspomina: „Około południa wyruszyliśmy z Tyrnowa Sejmenu do Mustafa Paszy, gdzie w niewielkiej odległości od stacji kolejowej, wzdłuż linii kolejowej, oddział naziemny grupy lotniczej przygotowywał lądowisko. Słyszeliśmy pojedyncze głuche grzmoty wystrzałów armatnich. Bój był prowadzony około 20 km od nas. Obręcz wokół twierdzy adrianopolskiej zaciskała się i zamykała coraz bardziej. Była to mocna obręcz, żelazna... Gdy wróciliśmy na stację, właśnie wyła­ dowywano ciężką artylerię — dalekonośne działa, ciężkie moździerze i haubice, przeznaczone do rozbicia twierdzy w Adrianopolu”2. Rozkazem nr 38 z dnia 2 listopada 1912 r. ustalono oficjalnie minimalny stan pojedynczego oddziału aero­ planów, w skład którego początkowo miało wejść łącznie 62 ludzi, w tym trzech oficerów-pilotów oraz 3 aeroplany, warsztat remontowy, 31 koni i 12 wozów. Podczas oblężenia Adrianopola Bułgarzy wykorzystali intensywnie balony obserwacyjne, z których korygowano 2 R.M. M i ł k ó w , Iz stranicite na byłgarskata woenna awiacija, [w:] Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni, red. M. P. Jonow, Woenno Izdatelstwo, Sofia 1983, s. 114.

ostrzał artyleryjski oraz rozpoznanie lotnictwa. Rozpo­ rządzeniem z 3 maja 1906 r. powołano pierwszy pluton balonów, który stopniowo został przekształcony w większy Oddział Balonowy jeszcze w 1910 r. Został on wydzielony z wojsk inżynieryjnych i dołączony do batalionu kolejowe­ go. Początkowo podczas pokoju składał się on z 2 balonów sferycznych i 81 ludzi obsługi, w tym 2 oficerów, natomiast w razie mobilizacji jego stan miał zostać podniesiony do dwóch oddziałów, liczących łącznie 2 balony, 303 żołnierzy, 340 koni, 60 wozów oraz park narzędziowo-remontowy niezbędny do funkcjonowania oddziału. 16 października 1912 r. Oddział Balonowy wyruszył koleją do Tymowa Sejmenu (Simeonowgrad), gdzie dotarł wieczorem i natych­ miast został włączony w skład 2. Armii bułgarskiej. 28 października oddział ten został przeniesiony 2 km na wschód od miejscowości Duvanği, gdzie pomiędzy godz. 15.00 a 17.00 przeprowadził pierwsze obserwacje pozycji przeciwnika. Odtąd codziennie wykonywał zadania rozpo­ znawcze, współpracując z piechotą i kierując ogniem artylerii. Wraz z postępami armii lądowej podczas pierwszego miesiąca wojny, wzrosło zapotrzebowanie na lepsze roz­ poznanie, do czego aeroplany świetnie się nadawały. Sztab Główny zadecydował o podzieleniu istniejących sił powietrznych i o utworzeniu w ich składzie w ciągu listopada 1912 r. trzech oddziałów lotniczych. 1. Oddział Aeroplanów pozostał na lotnisku Mustafa Pasza koło Swilengradu i został podporządkowany sztabowi 2. Armii bułgarskiej, oblegającej twierdzę adrianopolską. Grupą dowodził por. Raduł Miłków, mianowany jej dowódcą 30 października, a w jej skład weszli porucznicy piloci: Hristo Toprakczijew, Nikifor Bogdanow, Stefan Kalinow, Cwiatko Staripawłow, Sotir Czerkezow, porucznik-obserwator Prodan Tarakczijew oraz 7 mechaników. W skład tegoż oddziału weszli również piloci-ochotnicy pochodzą­

cy z innych krajów europejskich: z Rosji — Nikołaj Kostin, Jakov Sedov (przeniesiony później do trzeciego oddziału), Timofiej Efimov, Maks von Lerche, Emanuił Margulis, oraz z Francji — Luis Olivier i Franęois Payar. 2. Oddział Aeroplanów został utworzony 16 listopada 1912 r., po czym kilkakrotnie przebazowywał się, kolejno na lądowiska w Çorlu, Kabakça i Çerkezköy. Podporząd­ kowano go dowództwu zjednoczonych sił 1. i 3. Armii bułgarskich, operujących na linii Czataldży. Dowódcą 2. Oddziału Aeroplanów został por. Dimityr Sakelarow, a w jego skład weszli piloci porucznicy Simeon Petrow, Nikoła Mankow, Gawrił Stojanow oraz 15 mechaników. Do tegoż oddziału również dołączono obcokrajowców, pilotów ochotników: dwóch Rosjan (Piotr Jevsiukov, Fiodor Kołczin), jeden Fancuz (Ernst Biury) i jeden Anglik (Snowdon Hedley). 3. Oddział Aeroplanów został sformowany 23 listopada 1912 r., po czym przebazowano go do wsi Balabanğik koło Malgary, a następnie na lotnisko Urşa. Operacyjnie oddział został podporząd­ kowany rozkazom 4. Armii, operującej na froncie bulairskim (półwysep Gallipoli). Dowódcą został mianowany por. Penio Popkrystew, a w skład oddziału weszli lotnicy: Bułgar por. Miłczo Mitew, Rosjanin Jakov Sedov oraz Włoch Giovanni Sabelli. W wojnie wzięli jeszcze udział, oprócz wyżej wzmiankowanych, pilot podporucznik Krystio Samsarow, obserwator por. Liubomir Lulczew, obser­ wator por. Jordan Karandżijew oraz mechanicy lotniczy, szeregowi-ochotnicy: Sawa Popow, Dimityr Angełow, Lawrentij Lawrenow, Georgi Hajwerow, Iwan Simeonow, Iwan Gawrenow i Josif Iwanow. Na początku wojny bułgarskie lotnictwo wojskowe dysponowało 21 samolotami. Liczba ta już podczas trwania działań wojennych wzrosła o następne 8 aeroplanów zakupionych za granicą, 2 tureckie samoloty zdobyte na lotnisku w Kirkkilise oraz dalsze 4 aeroplany należące do

pilotów-cudzoziemców biorących ochotniczo udział w woj­ nie po stronie bułgarskiej. Podczas trwania I wojny bałkań­ skiej Bułgaria posiadała więc łącznie 35 samolotów, najwięcej ze wszystkich sojuszników. W tym samym czasie Grecja dysponowała zaledwie 4 płatowcami, a Serbia — 11 aeroplanami, a ich udział w akcjach bojowych był bardzo nikły. Samoloty lotnictwa Bułgarii należały do różnorodnych typów, wyprodukowanych w kilku krajach europejskich (Francja, Niemcy, Rosja i Wielka Brytania): Bleriot, Somer, Newport, Farman, Voasin, Albatros, Bristol. Były to konstrukcje bardzo proste, nieposiadające kabin dla pilotów, zazwyczaj dwupłatowe, jedno- i dwumiejscowe, osiągające szybkość do 110 km/h i pułap maksymalny do 1500 m. Lotnictwo znajdowało się w tym czasie dopiero w powija­ kach i stawiało pierwsze kroki, a użycie aeroplanów w działaniach bojowych stało się światową nowinką. Lot niestabilnym aeroplanem, który w każdej chwili mógł spaść na ziemię z wielu powodów, niemającym kabiny ani też żadnej osłony czy zabezpieczenia dla pilota (w trakcie lotu, nurkowania czy wznoszenia się można było nawet z niego wypaść!), był nie lada wyczynem i aktem nietuzin­ kowej odwagi. Piloci nie posiadali spadochronów, a przy bardziej skomplikowanych ewolucjach czy też większej prędkości musieli solidnie zaprzeć się nogami oraz trzymać się uchwytów, by po prostu nie wypaść z samolotu. Nie znano jeszcze pojedynków powietrznych pomiędzy samo­ lotami, a bomby — bardzo prymitywnej konstrukcji — po­ czątkowo przewożono w samolocie, w koszach wypeł­ nionych słomą, po czym ręcznie zrzucano je na nie­ przyjaciela, nieco później zaś przywiązywano je sznurami na zewnątrz kadłuba samolotu. Chrzest bojowy młodej bułgarskiej awiacji nastąpił 29 października 1912 r. W tym to dniu por. pilot Raduł Miłków i obserwator por. Prodan Tarakczijew otrzymali

zadanie rozpoznania zamiarów przeciwnika i zorientowania się w rozlokowaniu oddziałów tureckich wewnątrz obrębu umocnień twierdzy Adrianopol. Lot bojowy został wyko­ nany na samolocie „Albatros” na wysokości ok. 500 m i trwał około 80 minut. Podczas jego trwania zostały odkryte tureckie rezerwy w okolicy wsi Kadikoy. Efekt psychologiczny lotu był ogromny — większość z na­ potkanych żołnierzy tureckich po raz pierwszy w życiu widziała aeroplan i z ogromnym zainteresowaniem, ale też ze strachem, przyglądała się maszynie. Bułgarski aeroplan wylądował szczęśliwie na lotnisku, a w jego kadłubie naliczono cztery przestrzeliny od broni palnej wroga i jedno uszkodzenie od szrapnela. Lot ten tak wspomina jego bohater: „29 października 1912 r. został wykonany pierwszy lot zwiadowczy nad twierdzą w Adrianopolu, wykonany przez moją skromną osobę, porucznika pilota Raduła Miłkowa z 29. Jambołskiego Pułku Piechoty w towarzystwie obser­ watora, porucznika pilota Prodana Tarakczijewa z 11. Sliwenskiego Pułku Piechoty. Lot bojowy wykonaliśmy na niemieckim dwupłatowcu «Albatros», posiadającym silnik Argus o mocy 100 KM. Samolot leciał z prędkością 70 km/h. Mógł on lecieć dwie godziny na wysokości do 1500 m. [...] Zanim wsiedliśmy do samolotu, generał Janków powiedział mi: «Waszym zadaniem jest rozpoznanie przeciwnika». Zadanie zostało zwięźle i jasno ujęte [...]. Wzięliśmy do samolotu dwie bomby — tak na próbę. Jedna była naszym wytworem, kwadratowa, z kapsułą. Tę bombę miał wyrzucić porucznik Tarakczijew. [...] Drugą bombę wziąłem ja. Była aluminowa, o ciężarze około 1/4 kg, produkcji rosyjskiej. Porucznik Petrow przywiózł jedynie dwie takie bomby, które kupił w Petersburgu od porucznika Czelgara. Wystartowaliśmy o 9.30 rano w kierunku Ad­ rianopola. [...] Lecę szerokim kręgiem nad miastem i do­ cieram do stacji kolejowej Karaağaç, gdzie wyrzuciliśmy

obie bomby. Odnieśliśmy wrażenie, że obie nie dały żadnego rezultatu. Nieco później, już w drodze powrotnej, ogarnęła nas wielka radość, gdy przy wsi Kadynköy z obu stron szosy, na wschód od wsi, zauważyliśmy obozujące wielkie oddziały wojska. Tak samo jak w Adrianopolu, także i tutaj kto żyw spoglądał w niebo, w stronę samolotu. Nie zauważyliśmy, czy do nas strzelano. Następnie skiero­ waliśmy się na zachód w stronę Papaztepe, lecąc na wysokości 200 m. Przeleciałem nad rzeką Maricą, osiągając Papaztepe i wychodząc na wysokość 800 m. Tam, za pierwszym grzbietem wzniesienia, znajdowały się dwa bataliony piechoty w rezerwie, podczas gdy dwa inne prowadziły walkę. Za drugim pasem wzniesień jeszcze dwa inne bataliony pozostawały w rezerwie, prawie przy wsi Marasz”3. Po zakończonym pierwszym locie bojowym na lotników oczekiwali na lądowisku w Swiłengradzie dziennikarze oraz attache wojskowi kilku krajów, którzy wypytywali 0 szczegóły lotu. Najbardziej aktywni byli i najwięcej pytań zadali attache Holandii oraz Wielkiej Brytanii. Tego samego dnia ta sama załoga wykonała jeszcze jeden lot bojowy. Nieco później obaj lotnicy zostali nagrodzeni medalem IV stopnia „Za Odwagę”. Tego samego dnia lotnisko zostało ostrzelane przez artylerię turecką. Od­ notowano straty wśród personelu naziemnego, byli zabici 1 ranni. Wyrwy po pociskach zostały jednak dosyć szybko zapełnione i nazajutrz znów można było wykonywać następne loty. 30 października 1912 r. por. Toprakczijew wykonał swój pierwszy lot nad twierdzą Adrianopol, zrzucając ulotki wzywające do poddania się, napisane w języku tureckim. Samolot typu Bleriot wystartował o 9.00 rano. Powrót odbył się szczęśliwie, pomimo aż 11 przestrzelin naliczo3

R.M. M i ł k ó w ,

op.cit., s. 114-116.

Iz straniciłe na bylgarskata woenna awiacija...,

nych w kadłubie. Tego dnia lot zwiadowczy w rejonie Karaağaç wykonał także pilot por. Nikifor Bogdanow. Również rosyjski pilot, Timofiej Eftimow, latający na Bleriocie, wystartował na rekonesans. 1 listopada 1912 r. zginął pierwszy lotnik w historii światowej awiacji woj­ skowej. Tego dnia por. Hristo Toprakczijew wystartował o godz. 15.00, aby zrzucić ulotki nad twierdzą turecką. Jego lot został opisany w taki oto sposób: „Lot porucznika Hristo Toprakczijewa trwał około 50 minut. Gdy pilot wracał na wysokości około 100 m, będąc już w pobliżu lotniska, nie zmniejszał wysokości. Widać było, że dzieje się z nim coś niedobrego, w przeciwnym wypadku już na kilometr przed lądowiskiem zacząłby schodzić na wysokość 10-15 m nad nawierzchnią lotniska, by być gotowym do wylądowania [...]. I rzeczywiście, gdzieś w odległości 200 m od nas, znajdując się na wysokości 100 m, samolot runął pionowo ku ziemi i jak postrzelony ptak wbił się w ziemię. Prawdopodobnie pilot był ciężko ranny — ostatkiem sił dowlókł się nad lotnisko, starał się skierować ku ziemi, lecz katastrofalnie w skutkach! [...] W momencie gdy uderzył o ziemię, nastąpiła potworna eksplozja i samolot został objęty ogromnym płomieniem. Wszystko się paliło, nawet trawa pod samolotem, oblana przez benzynę i oleje z rozbitego zbiornika”4. Pilot zginął na miejscu, z wraku rozbitego aeroplanu wyciągnięto zwęglone resztki ciała. Jego akcję nad Adrianopolem obserwował akurat znajdujący się w oblężonym mieście korespondent Philip Gibbs: „Podczas gdy pewnego dnia obserwowałem [pole walki], ujrzałem dwie sceny tego ponurego dramatu, które sprawiły, że mój puls zaczął bić szybciej z podniecenia. Wielki ptak przecinał niebo w kierunku miasta i gdy przelatywał, wyśpiewywał swą warkoczącą pieśń, podobną do buczenia 4

R.M. M i ł k ó w ,

op.cits. 121.

Iz stranicite na byłgarskata woenna awiacija...,

olbrzymiej pszczoły. To był monoplan kierowany przez bułgarskiego awiatora, który ochotniczo zgłosił się, by rozpoznać tureckie linie obronne. Bardzo szybko zniknął on w obłokach dymu i przez jakiś czas wsłuchiwałem się bacznie we wściekłą palbę, która zdawała się być skiero­ wana przeciwko temu skrzydlatemu szpiegowi. Po pół­ godzinie aeroplan powrócił, odlatując szybko od strzałów i pocisków goniących go z poniżej położonych wzgórz. Jego skrzydła były przedziurawione, tak że ktoś mógł widzieć poprzez nie niebo, jednak bez przerwy leciał on [uciekając] pościgowi śmierci i słyszałem nad głową rytmiczną pracę jego serca. Jego ucieczka była już cał­ kowicie pewna. [...] Ponownie widziałem jego zniknięcie — ku ocaleniu. Tak to wyglądało; jednak śmierć zna wiele sposobów, by pochwycić, i gdy tego dnia powróciłem [na bułgarskie lotnisko] Mustafa Pasza, usłyszałem, że nie­ szczęśliwy lotnik, po wymknięciu się broni, spadł z wielkiej wysokości w polu widzenia z bazy i że ciało tegoż bohatera legło we wraku jego maszyny, roztrzaskane w kawałki podczas kolizji”5. 4 listopada 1912 r. por. Raduł Miłków zabrał na pokład swego aeroplanu Brytyjczyka o nazwisku Gore, korespon­ denta gazety „Daily Sketch”. Wykonał on po raz pierwszy w historii zdjęcia z samolotu podczas trwania akcji bojowej, jednak z powodu małej szybkości aparatu fotograficznego, słabej czułości płytek fotograficznych oraz wibracji powo­ dowanych przez motor aeroplanu zdjęcia nie udały się. Mimo tego w annałach historii odnotowano, że tego dnia dokonano jednej z pierwszych prób sfotografowania obiek­ tów przeciwnika z powietrza. 12 listopada po raz pierwszy w historii w locie bojowym uczestniczyła kobieta. Por. Stefan Kalinow zabrał ze sobą, bez wiedzy dowódcy, pielęgniarkę Rajnę Kasabową, która 5

www.fordham.edu/halsall/mod/1912adrianople.html

bardzo pragnęła zobaczyć ziemię z lotu ptaka. Otrzymała ona ulotki z odezwą do żołnierzy przeciwnika, które zrzuciła nad twierdzą turecką. 25 listopada 1912 r. po raz pierwszy w historii lotnictwa wojskowego wykonano bojowy lot grupowy. Eskadra 4 samolotów pilotowanych przez bułgarskich pilotów Miłkowa, Bogdanowa, Kalinowa i przez rosyjskiego pilota Kostina wykonała wspólny lot rozpoznawczy nad stację kolejową Karaağaç, zbliżając się do niej z różnych kierun­ ków. Po wykonaniu rozpoznania piloci rozrzucili ulotki, po czym, pomimo nieprzyjacielskiego ognia z ziemi, szczęś­ liwie powrócili na lotnisko macierzyste. 30 listopada włoski pilot Giovanni Sabelli oraz lecący z nim obserwator Złatarow wykonują pierwsze w tej wojnie bombardowanie z powietrza. 8 lutego 1913 r., już po zerwaniu zawieszenia broni i po ponownym rozpoczęciu kampanii w Tracji, piloci Penio Popkrystew i Giovanni Sabelli dokonali bombardowania z powietrza okrętu wojen­ nego wroga, zrzucając niecelne bomby w kierunku turec­ kiego okrętu liniowego „Barbaros Hayreddin”. Do wykonywania bombardowania z powietrza pierwotnie wykorzystywano bomby „domowej” niemal roboty — wy­ konywane były one w warsztatach wojskowych. Pierwsze z nich otrzymały potoczną nazwę „Odrinki”, od bułgarskiej nazwy miasta i twierdzy Adrianopol-Odrin. Były one niewielkich rozmiarów, bardzo lekkie, zrzucane ręcznie, często zawodziły i miały efekt bardziej psychologiczny, niż czyniły rzeczywiste szkody. Pierwszy prototyp bomby lotniczej z prawdziwego zdarzenia skonstruował kapitan wojsk inżynieryjnych Stefan Weliczkow i nazwał ją „Weliczko”, na cześć swojego syna. Bomba ta mogła być zrzucona ręcznie, posiadała niewielki spadochron, dzięki któremu opadała pionowo, a wybuchając tworzyła lej o wymiarach 1,50x1,80x3 m. Sofijski warsztat Schultz-Sielberman wyprodukował podczas wojny 50 bomb tego

typu. Inną bombę skonstruował także porucznik wojsk inżynieryjnych Bojadżijew. Jego bombę ten sam warsztat sofijski wyprodukował w ilości 30 sztuk6. 27 marca 1913 r. pilot Simeon Petrow wykonał udany lot nad turecką stolicą, Istambułem. Badania dotyczące przydatności wojskowej nowego wynalazku, jakim był aeroplan, przeprowadzone zostały w wielu krajach europejskich. Zainteresowały one również turecki Sztab Główny, który bacznie przyglądał się szkole­ niu pierwszych pilotów, próbom lotów oraz ćwiczeniom z wykorzystaniem aeroplanów na polu walki. Podczas wojny włosko-tureckiej bacznie przyglądano się poczyna­ niom awiacji włoskiej, wyciągając wnioski o dużej przydat­ ności aeroplanu na polu walki. Jeszcze podczas trwania tejże wojny, pomimo że awiacja turecka jeszcze nie istniała, poczyniono pewne kroki w celu zaangażowania kilku pilotów-obcokrajowców, którzy walczyliby po stro­ nie tureckiej i jednocześnie pomogliby w kształceniu rodzimej kadry pilotów. W szukanie ochotników zaan­ gażował się Mahmut Şevket Pasza. Znaleziono dwóch pilotów francuskich, którzy zgodzili się rozpocząć służbę w armii tureckiej. W styczniu 1912 r. pilot Duval i jego samolot zostali zaokrętowani na parowiec udający się do Tunezji. Podczas podróży statek został jednak zatrzymany przez okręty włoskie i zajęty przez włoską piechotę morską. Znaleziono na nim pilota i samolot, co spowodowało spory kryzys dyplomatyczny pomiędzy Italią a Francją. Ostatecznie jednak Włosi zwolnili pilota, który powrócił do ojczyzny. Druga próba przerzucenia ochotników francuskich i ich samolotów miała zostać podjęta poprzez Afrykę Połu­ dniową, jednak po sprzeciwie ambasadora tureckiego w Pa6 Więcej na temat lotnictwa bułgarskiego podczas I wojny bałkańskiej: S. Di m i t r o w a, Pyrwite stypki na byłgarskata bojna awiacija, [w:] „Woennoistoriczeski Sbornik”, nr 1, rok 2003.

ryżu, obawiającego się o powodzenie całej akcji, misja wojskowa zrezygnowała z tego planu. W maju 1911 r. dowództwo tureckie przesłało list okólny do 1., 2. i 3. okręgów armijnych, w którym zadeklarowało chęć wysłania na zagraniczne szkolenie dwóch kandydatów na pilotów. W tym celu przeprowadzono 15 czerwca 1911 r. egzamin zgłoszonych przez okręgi armijne kan­ dydatów, spośród których wytypowano dwóch: kpt. Fesę oraz inż. lejtnanta II klasy Yusufa Kenana. Kurs pilotowania w szkole Bleriota koło Paryża zakończyli oni na początku 1912 r. i w lutym 1912 r. powrócili do kraju. Krótko po wysłaniu do Francji dwóch kandydatów na pilotów Sztab Główny doszedł do przekonania, że wysłanie na szkolenie zagraniczne jedynie dwóch żołnierzy jest zupełnie niewystarczające i należy przygotować miejscową bazę dla rozwoju nowego typu broni, dlatego też obarczył jednego z oficerów sztabowych, pułkownika lejtnanta Sürreyya limana, zadaniem zapoczątkowania i zorganizo­ wania działalności awiacji w armii tureckiej. Pułkownik liman zaproponował, aby wszelkie działania związane z powstaniem lotnictwa i z jego zarządzaniem zostały podporządkowane Wojskom Technicznym armii tureckiej oraz Nadzorowi Rejonów Umocnionych (Supervision of the Fortified Areas). Propozycja ta została zaaprobowana. Równocześnie głównodowodzący armii mianował członków komisji ds. lotnictwa, w skład której weszli: płk Sürreyya liman — szef komisji, inż. płk Refik, inż. mjr Mehmet Ali oraz inż. mjr Zeki. Była to pierwsza komisja lotnicza w historii armii tureckiej. W 1912 r. armia turecka zakupiła, za pieniądze zdobyte poprzez publiczne zbiórki i donacje wyższych oficerów armii, dwa aeroplany —jeden dwumiejscowy (z silnikiem 50 KM) i jeden jednomiejscowy (z silnikiem 25 KM) — mające służyć do szkolenia pilotów. Obie maszyny zostały zakupione we francuskiej fabryce Bleriota.

15 marca 1912 r. dotarły one do Ayastafanos, po czym powierzono je kapitanowi Fesy i kapitanowi II klasy — Kenanowi. Stali się oni pierwszymi pilotami tureckimi. Pechowa dla Turków potężna burza, jaka przetoczyła się w końcu marca 1912 r. nad Ayastafanos, zniszczyła namiot-hangar, który chronił oba aeroplany, oraz poważnie uszko­ dziła samoloty. Musiano rozpocząć ich naprawę, co opóź­ niło plany szkoleniowe. W tym czasie doszło do ciekawej propozycji ze strony dyrektora francuskiej fabryki lotniczej Robert Esnault-Petlerie (REP). Po rozmowach z tureckimi władzami wojskowymi podpisano kontrakt, przewidujący dostarczenie Turcji do 27 kwietnia jednego nowego samolotu oraz dwóch następnych w lecie 1912 r., a także wysłanie do szkoły lotniczej REP w Le Buc we Francji 8 kandydatów na pilotów (ostatni z nich zakończył szkolenie pod koniec października 1912 r.) oraz grupy stolarzy i mechaników w celu przeszkolenia ich w szkole lotniczej REP. Szkolenie we Francji rozpoczęło się w maju. Pierwszy z samolotów REP dotarł na terytorium imperium ottomańskiego 20 kwietnia wraz z angielskim pilotem instruktorem Gor­ donem Bellem i dwoma mechanikami. Rankiem 26 kwietnia Bell wykonał 45-minutowy lot nad Istambułem oraz Bos­ forem na wysokości do 1000 m. Był to pierwszy lot samolotu wojskowego w historii tureckiej awiacji. Potrzeby związane z rozwojem wojny tripolitańskiej sprawiły, że w czerwcu 1912 r. dalszych kilku oficerów tureckich zostało skierowanych do szkoły lotniczej; tym razem była to szkoła Bristol w Brooklands w Wielkiej Brytanii. Oficerami tymi byli: Saffet, Ali, Fazil, Sabri, Fethi i Aziz. Jedną z pierwszych decyzji, które podjęła komisja lotnicza, było postanowienie w sprawie utworzenia szkoły lotniczej na terenie Turcji. Planowano stworzenie kilku eskadr lotniczych, każda złożona z dowódcy eskadry, 4 pilotów, 4 obserwatorów oraz z obsługi naziemnej.

Szkoła powstała 3 lipca 1912 r. w Yeşilköy. W tym czasie awiacja turecka posiadała do dyspozycji następujące ma­ szyny: dwa samoloty Deperdussin, dwa Robert Esnault-Petlerie (REP) i dwa jednopłaty Bristol Prier-Dickson. Niedługo potem dotarły następne maszyny: cztery REP, jeden Bleriot i jeden Deperdussin. Niestety, już w trzy miesiące po otwarciu szkoły wybuchły działania wojenne przeciw państwom Ligi Bałkańskiej. Pierwsi oficerowie lotnictwa tureckiego nie byli jeszcze dostatecznie wy­ szkoleni i nie byli całkowicie gotowi do działań bojowych, uczyli się więc latać i przechodzili swój chrzest bojowy nad frontem. Jednak lotnictwo tureckie nie odegrało prawie żadnej roli podczas I wojny bałkańskiej, bowiem wobec braku wyszkolenia, uszkodzenia wielu maszyn oraz zajęcia przez nacierających Bułgarów istniejących lotnisk w Tracji, piloci tureccy nie byli w stanie dobrze wykonywać zadań rozpoznawczych czy też bojowych7. Fatalne w skutkach okazało się pozostawienie przez dłuższy czas samolotów bazujących w Ayastafanos pod otwartym niebem zamiast w hangarach (notabene — niegotowych, pomimo że od jakiegoś czasu istniała już szkoła lotnicza). Spowodowało to poważne uszkodzenia silników. Na początku I wojny bałkańskiej lotnictwo tureckie dysponowało 10 maszynami, z czego gotowych do użycia było jedynie sześć, w tym kilka szkoleniowych. Pod koniec działań wojennych dotarły z zagranicy następne zakupione samoloty: dwa Marsy Dppeldeckery i jeden Bleriot XI-2. Spośród pilotów szkolonych za granicą do kraju powrócili tylko ci uczący się we Francji, a i tak jedynie dwóch spośród nich (Nuri i Fesa) miało doświadczenie w lataniu. Gdy rozpoczęły się operacje wojenne, spośród lotników tureckich trzech zostało wybranych do pilotowania maszyn 7

H. T o k e r , Turkish Army from the ottoman period until today, [w :] International Commision for Military History, „International Review of Military History”, Ankara, 87 (2007), 118-119.

(Fesa, Refik i Nuri), a czterech zostało obserwatorami (Abdullah, Yüzbaşi, Kemal i Fethi). Wsparci zostali oni przez czterech pilotów francuskich oraz dwóch Niemców. Dowództwo twierdzy Adrianopol (Edime, Odrin) zwróciło się do Sztabu Głównego z prośbą o skierowanie do fortecy samolotów obserwacyjnych, które mogłyby pomóc w kie­ rowaniu ogniem artyleryjskim. Załadowano więc na pociąg jeden z samolotów Deperdussin, który wraz z pilotem Refikiem miał zostać przewieziony do Adrianopola. Za­ skakująco szybkie postępy wojsk bułgarskich spowodowały, że twierdza została otoczona, zanim dotarł do niej transport kolejowy. Zdecydowano więc zawrócić skład do Ayas­ tafanos. W trakcie transportu samolot doznał dość poważ­ nych uszkodzeń i po rozładowaniu okazało się, że nie nadawał się do wykonywania na nim lotów. Jeszcze 15 października 1912 r. do Kirkkilise dotarły dwa samoloty pilotowane przez oficerów niemieckich (piloci Jahnow i Rentzel), które miały wesprzeć działania Armii Wschodniej. Z powodu bardzo złej pogody, utrzy­ mującej się przez tydzień, piloci nie byli w stanie wykonać ani jednego lotu. 23 października pobite siły tureckie zostały zmuszone do wycofania się z okolic Kirkkilise. Obie maszyny pozostały na lotnisku i dostały się w ręce nacierającej piechoty bułgarskiej. Inne dwa samoloty, jeden Bleriot XI-2 i jeden Robert Esnault-Petlerie, a także piloci: Fesa i Nuri, obserwatorzy: Fethi i Abdullah, jeden pilot francuski i jeden mechanik francuski znaleźli się w efekcie mobilizacji pod rozkazami Armii Zachodniej. Cała grupa dotarła do Salonik drogą kolejową 14 października. Począt­ kowo grupa lotnicza została skierowana do Köprülü (Titov Veles) i wykonała trzy loty rozpoznawcze w kierunku Kumanova. Gdy Armia Zachodnia rozpoczęła odwrót na Manastir (Bitola), samoloty przebazowano z powrotem do Salonik, skąd został wykonany jeden lot rozpoznawczy nad jednostkami armii greckiej znajdującymi się w pobliżu

Karaferye. Gdy Grecy zajmowali miasto Saloniki, samoloty tureckie zostały 10 listopada spalone przez załogi, a piloci ukryli się w domu Adil Beja, członka organizacji Wspólnota Islamska. Fesa, Nuri i Fethi przebrali się w ubrania cywilne i z pomocą konsula brytyjskiego w Salonikach wsiedli na statek egipski, przysłany w celu ewakuacji ludności cywil­ nej. Obserwator Abdullah został schwycony przez Greków i trafił do obozu jeńców wojennych, natomiast pilot i mechanik pochodzący z Francji zostali aresztowani przez grecką żandarmerię, po czym, po pewnym czasie, wydaleni do Francji. Na początku lutego 1913 r., podczas akcji zaczepnych pod Şarköy, pozostali w służbie lotnicy tureccy oraz niemieccy wykonywali loty zwiadowcze nad pozycjami bułgarskimi. 22 lutego oficerowie Fesa i Kemal wykonali długi lot zwiadowczy, trwający dwie godziny, otrzymując podczas jego trwania wiele przestrzelin i uszkodzeń od ognia z ziemi. Ostrzał prowadzili nie tylko Bułgarzy, ale także własne jednostki naziemne. Spowodowane to było faktem, że w owym czasie żaden z samolotów wojujących stron nie posiadał oznaczeń rozpoznawczych. Meldunki pilotów sprawiły, że turecki Sztab Główny nakazał roz­ kazem z dnia 6 marca 1913 r. oznakowanie własnych aeroplanów. Na dolnych płatach maszyn wymalowano pomarańczową farbą duży symbol półksiężyca z gwiazdą. Był to pierwszy w historii awiacji rozpoznawczy symbol narodowy umieszczony na samolocie wojskowym. Pod koniec marca 1913 r. pilot niemiecki Mario Scherff i lecący z nim jako obserwator Kemal dokonali dwóch spektakularnych, jak na owe czasy, przelotów. 22 marca 1913 r. obaj piloci wykonali na maszynie Mars czte­ rogodzinny (!) lot rozpoznawczy na linii Kumburgaz-Çorlu-Çerkezköy-Akalan. Ponownie bardzo długi przelot bojowy ci sami oficerowie „zaliczyli” 29 marca, przy okazji dokonując bombardowania z powietrza linii

bułgarskiej piechoty (zrzucili 6 bomb o ciężarze 1,5 kg każda)8. Główną przyczyną, dla której armia serbska rozpoczęła intensywny program wdrażania broni lotniczej, stało się zagrożenie ze strony Austro-Węgier, zwłaszcza po aneksji Bośni i Hercegowiny w 1909 r. W tymże to roku powstał pierwszy oddział balonowy w armii serbskiej, złożony z dwóch balonów obserwacyjnych zakupionych w fabryce w Augsburgu. Największą indywidualnością pierwszego okresu awiacji na Bałkanach był bez wątpienia Serb, Ivan Sarić (1876-1966), amator-cyklista i kierowca automobilu, który ogromnie zainteresował się konstrukcjami lotniczymi Bleriota, Santos-Dumonta i Voisina oraz pierwszymi lotami wykonanymi na zachodzie Europy. Przebywając w Paryżu, Sarić potajemnie wykonał fotografie pierwszego samolotu Bleriota i postanowił zbudować podobny. Od przyjaciela, właściciela fabryki mechanicznej, otrzymał silnik lotniczy Anzani o mocy 14 KM, co umożliwiło mu dokończenie prac. W czerwcu 1910 r. Sarić odbył próby kołowania, a już w lipcu — pierwsze loty. 16 października 1910 r. Sarić dał publiczny pokaz możliwości wykonanej przez siebie maszyny, wzbijając się w powietrze i wykonując lot, po czym, pomimo awarii silnika, zdołał pomyślnie wylądo­ wać. Samolot zbudowany przez Serba był monoplanem drewnianej konstrukcji, wzorowanym na maszynie Bleriot XI, posiadał jednak lotki na końcach skrzydeł, co dawało mu przewagę w zwrotności nad konstrukcją francuską. Serb nie poprzestał na zbudowaniu jednego aeroplanu. W drugim swym projekcie, nazwanym przez niego Sarić II, chciał on zastosować ciekawe, nowatorskie rozwiązania techniczne, ponoć wybiegające ponad poziom ówczesnej techniki lotniczej. Nie miał jednak odpowiednich koneksji, 8 Obszerna relacja z lotu pilota niemieckiego została zamieszczona w książce: P. S u p f, Das Buch der deutschen Fluggeschichte, Zwiter Band, Drei Brunnen Verlag, Stuttgart 1958, 122-125.

zamożnych protektorów ani też odpowiednich funduszy, aby rozwijać swe pomysły, wkrótce więc prace Saricia zostały zapomniane. Innymi pionierami serbskiego lotnictwa byli bracia Josip i Edward Rusjanowie, którzy w 1910 r. wraz z przyjacielem Mihailem Marcelem zbudowali monoplan Marcel-Rusjan. Wykonali oni kilka udanych lotów w 1910 r. w Zagrzebiu, jednak pokazowy lot przed komisją wojskową w Belgradzie, wykonany 9 stycznia 1911 r., zakończył się kraksą aero­ planu i śmiercią pilota — Edwarda Ruszana. W 1913 r. powstały w Serbii dwa ośrodki budowy samolotów. Pierwszym była Spółka Akcyjna „Ikarus” w mieście Novi Sad, drugim zaś Prva Srpska Fabrika Aeroplana — Živoj in Rogożarski w Belgradzie9. Pierwszych sześciu pilotów serbskich zostało wyszkolo­ nych we Francji. Za pierwszego lotnika serbskiego uzna­ wany jest sierżant pilot Mihajlo Petrović, który zdał pomyślnie egzamin pilota w czerwcu 1912 r., otrzymując międzynarodową licencję pilota nr 979 ze szkoły Farmana. Pierwsza grupa serbskich lotników ukończyła kursy szko­ leniowe we Francji w paździemiku-listopadzie 1912 r., już po wybuchu I wojny bałkańskiej. 26 listopada 1912 r. grupa lotników serbskich wsiadła na parowiec francuski w porcie Marsylia, docierając do ojczyzny już 2 grudnia. Podczas działań wojennych I wojny bałkańskiej armia serbska co prawda posiadała kilka samolotów, lecz lotnictwo znajdowało się w stadium raczkowania i nie było gotowe do podjęcia szerszych działań wojskowych. Pierwsze sześć samolotów zamówionych we Francji dla lotnictwa serbs­ kiego dotarło na miejsce dopiero pod koniec grudnia 1912 r. Były to: 3 dwupłatowce Farman 20 z silnikami Gnom 80 KM, 1 jednopłat Bleriot XI z silnikiem Gnom 9

J. Raj l i c h , W . B ą c z k o w s k i , Z . L a i a k , M.J. M u r a w s k i ,

Sojusznicy Luftwaffe. Część 2, seria: Oręż, Books International, Warszawa,

s. 3-4.

50 KM, 2 dwumiejscowe Blerioty XI-2 z silnikami Gnom 70 KM, 2 aeroplany typu Deperdussin z silnikami Gnom o mocy 80 KM. Dodatkowo dwa inne samoloty Deperdussin pilotowane były przez francuskich wojskowych instruktorów lotniczych (Vedrin i Godefrois). Jeszcze w listopadzie 1912 r. sformowano grupę rosyj­ skich pilotów-ochotników (dwóch pilotów i jeden mechanik) z trzema aeroplanami Duks. 10 grudnia 1912 r. sierż. Mihajło Petrović wykonał pierwszy lot na nowych rosyj­ skich maszynach, następnie zapoznali się z nimi dwaj inni piloci, Jovan Jugović oraz Vojislav Novičić. 24 grudnia 1912 r. minister wojny Radomir Putnik podpisał dokument oficjalnie ustanawiający dowództwo Sił Powietrznych Królestwa Serbii (Srpska Avijatika), z główną siedzibą w Niš, któremu podlegały: eskadra aeroplanów licząca 11 samolotów, eskadra balonów obserwacyjnych (dowódca kpt. Jovan Jugović), poczta gołębia oraz zaplecze techniczno-remontowe. W lutym 1913 r. została wydzielona specjalna, pierwsza bojowa grupa lotnicza, tzw. Nadmorska (Primorska) Eskadra Lotnicza, składająca się z 3 samolotów i 4 pilotów pod dowództwem majora Kosty Mileticia. Otrzymała ona zadania wsparcia wojsk serbskiego Nad­ morskiego Korpusu Armii oraz współdziałających z nim oddziałów czarnogórskich. Pierwsze loty bojowe lotnicy serbscy należący do tej grupy wykonali nad Scutari (Skadar, Szkodra) w marcu 1913 r. W pierwszym locie bojowym, wykonanym 20 marca 1913 r., został zabity pierwszy spośród lotników serbskich, sierżant pilot Mihajło Petrović. 22 marca nad twierdzą Scutari loty wykonał kpt. Stanković, a nieco po nim — Francuz Godefrois. 29 marca ponownie dwaj piloci, kpt. Zivojin Stanković oraz sierż. Miodrag Tomić, wykonali udany lot rozpoznawczy nad Scutari, trwający 45 minut, osiągając pułap do 2200 m. Greckie lotnictwo podczas I wojny bałkańskiej znaj­ dowało się w powijakach i posiadało jedynie 4 samoloty,

nie odegrało więc większej roli podczas trwania działań wojennych. Dowódcą pierwszego oddziału lotniczego armii greckiej, podporządkowanego bezpośrednio Szta­ bowi Generalnemu, został oficer wojsk inżynieryjnych płk Georgios Skufos. Jako pierwszy w Grecji, 8 lutego 1912 r., wykonał lot na aeroplanie ppor. Emmanuel Argyropoulos, który kilka miesięcy później rozbił się w trakcie lądowania (4 kwietnia 1913 r.). Oprócz niego pierwszymi wojskowymi lotnikami greckimi byli: por. Dimitrios Kamperos, por. Moutoussis, ppor. Notaras oraz podpor. Adamidis. Historia aktywności greckiego lotnictwa rozpoczęła się 18 października 1912 r. W tymże dniu por. Kamperos wystartował z lotniska w Larissie o godz. 7.00, po czym skierował się nad miejscowości Skomia i Caricani. Następ­ nego dnia ponownie odbył krótki lot, tym razem nad pozycjami nieprzyjaciela; zrzucił nawet, bez widocznego efektu, kilka granatów ręcznych. W odwecie piechota turecka ostrzelała jego maszynę z broni palnej, uzyskując wiele trafień, jednak postrzelany aeroplan, z wieloma przestrzelinami w kadłubie i skrzydłach, zdołał szczęśliwie powrócić do bazy. 24 października 1912 r. por. Kamperos wykonał pierwszy w historii „dalekodystansowy” (oczywiś­ cie jak na tamte czasy...) lot rozpoznawczy, wlatując aż 60 km w głąb terytorium przeciwnika. Po upadku Salonik w ręce greckie dostał się znajdujący się tam samolot lotnictwa tureckiego typu Bleriot XI. Został on następnie powierzony podpor. Argyropoulosowi. Szybki postęp wojsk greckich sprawił, że oddział lotniczy musiał przebazować się bliżej frontu. Nowe lotnisko znajdowało się w pobliżu miejscowości Kozani. Nie zagrzano tam jednak długo miejsca, gdyż już w ostatnich dniach listopada nadszedł rozkaz przebazowania aeroplanów na front w Epirze, będący teraz głównym teatrem operacji armii greckiej. Przebazowanie odbyło się tym razem drogą morską.

Na początku grudnia lotnicy wraz ze swymi maszynami znaleźli się na lotnisku w Prevezie. Oddział lotniczy w tym czasie składał się z: 4 aeroplanów, 4 pilotów greckich, jednego pilota francuskiego, jednego mechanika francus­ kiego oraz z 57 oficerów i żołnierzy obsługi naziemnej. Samoloty greckie wykonywały loty rozpoznawcze nad fortyfikacjami tureckiej twierdzy Janina, aż do kapitulacji jej garnizonu 6 marca 1913 r. Pierwszy taki lot z nowego lotniska odbył się 18 grudnia 1912 r. Podczas lotów nad twierdzą greccy piloci zrzucali z powietrza ulotki, gazety w języku greckim oraz małe pakunki z lekarstwami przeznaczonymi dla osób cywilnych. Były to pierwsze w historii próby zaopatrywania ludności cywilnej z powiet­ rza. W trakcie jednego z lotów nad Janiną samolot kpt. Moutoussisa został uszkodzony pociskami karabinowymi oraz odłamkami artyleryjskimi, a sam pilot został ranny w rękę. 6 marca 1913 r., po podpisaniu kapitulacji przez załogę twierdzy Janina, podpor. Adamidis wylądował swym samolotem na głównym placu miasta. Wykorzystaniem lotnictwa dla własnych celów zaintere­ sowana była także grecka flota, dlatego też jeszcze w po­ łowie stycznia zakupiono we Francji aeroplan ze specjal­ nymi pływakami (hydroplan Astra z silnikiem Renault o mocy 100 KM), pozwalającymi na start z powierzchni wody i na wodowanie. 6 lutego 1913 r. pilot por. Moutoussis i obserwator Aristidis wykonali na tymże hydroplanie pierwszy podczas wojny lot bojowy wykonany z morza i nad morzem. Dokonali oni rozpoznania pozycji floty tureckiej oraz tureckiej bazy morskiej Nagara, nad którą zrzucili 4 bomby w kierunku okrętu liniowego „Mesudiye”; nie spowodowały one jednak strat u nieprzyjaciela (upadły około 150 m od okrętu). Lot trwał 2 godziny i 20 minut, z prędkością około 180 km/h.

ANEKS Zmiany terytorialne i ludnościowe w poszczególnych krajach biorących udział w dwóch wojnach bałkańskich (opracowano za: G. M a r k o w , Byłgarskoto kruszenie 1913, Izdatelstwo na Byłgarskata Akademija na Naukite, Sofia 1991, str. 225)

TERYTORIUM

KRAJ Przed wojnami w km kw.

Powiększenie lub zmniejszenie w km kw.

Stan po pokoju Powiększenie lub w Bukareszcie i w Istambule zmniejszenie w%

Bułgaria

96 945

+15 655 (24 000-8345)

112 000

+ 16

Serbia

48 303

+38 047

86 350

+79

Grecja

63 211

+58 057

121 268

+92

131 353

+8345

139 698

+6

Czarnogóra

9080

+5876

14 956

+64

Albania

-

30 000

-

26 369

- 84

Rumunia

Turcja europejska

169 317

-

- 142 948

KRAJ

LUDNOŚĆ Przed wojnami

Po wojnach

Zwiększenie lub zmniejszenie Liczebnie

Procentowo

Bułgaria

4 430 000

4 800 150

+370 150 (723 750-353 600)

+8%

Serbia

2 950 000

4 167 210

+1 217 210

+41%

Grecja

2 630 000

4 400 950

+ 1 770 950

+67%

Rumunia

7 250 000

7 603 600

+353 600

+5%

285 000

450 000

+165 000

+58%

Czarnogóra Albania Turcja europejska

-

6 130 000

900 000

1 800 000

-

-4 330 000

-

-71%

WYBÓR BIBLIOGRAFII

1. LITERATURA W JĘZYKU POLSKIM

H . B a t o w s k i , Państwa bałkańskie 1800-1923, Kraków 1938. L. B a z y 1 o w, Historia Rosji, tom I-II, Warszawa 1983. J. B o n a r e k , T . C z e k a l s k i , S . S p r a w s k i , S . T u r l e j , Historia Grecji, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005. Bułgaria. Zarys dziejów, praca zbiorowa pod red. Iłczo Dymitrowa, Książka i Wiedza, Warszawa 1986. V. D e d i j e r, Sarajewo 1914, tom I, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1983. J. D e m e 1, Historia Rumunii, Ossolineum, Wrocław 1970. A. G i z a, Armia bułgarska w dobie wojen bałkańskich 1912-1913, [w:] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 39 (1998) 131-144 A. G i z a , Armia bułgarska w latach 1875-1913, [w:] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 32 (1990) 177-196. A. G i z a , Artyleria bułgarska pod koniec XIX w., [w:] „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej im. gen. J. Bema”, Toruń, 14 (1999) 392-396. A. G i z a , Bułgaria i problem macedoński od początku XVIII do lat trzydziestych XX wieku, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2003. A. G i z a , Państwa bałkańskie wobec kwestii macedońskiej 1878-1918, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1998.

A. G i z a, Powstanie ilindeńskie 1903 r. w Macedonii, cz. I, [w:] „Szczecińskie Studia Historyczne”, 11 (1998) 135-154. A. G i z a , Sprawa macedońska w latach 1893-1913, [w:] „Prze­ gląd Zachodniopomorski”, nr 3-4 (1983) 97-111. A. G i z a , K . F i l i p o w , Wojny bałkańskie 1912-1913. Aspekty polityczne i militarne, Orthdruk, Białystok 2002. J. H a u z i ń s k i , J . L e ś n y , Historia Albanii, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992. B. L e w i s , Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972. P. 01 e n d e r, Wojny morskie 1883-1914, Magnum-X, Warszawa 2005. J. R e y c h m a n , Historia Turcji, Ossolineum, Wrocław 1973. W. Rój ek, Francja wobec I wojny bałkańskiej, [w:] „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia VI”, Narody bałkańskie XVI-XX wieku, Poznań 1993. J. R u b a c h a , A . M a l i n o w s k i , A . G i z a , Historia Bułgarii 1870-1915. Materiały źródłowe z komentarzami. Tom I: Poli­ tyka międzynarodowa, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2006. J. R u b a c h a , A . M a l i n o w s k i , Historia Bułgarii 1870-1915. Materiały źródłowe z komentarzami. Tom II: Kwestia macedoń­ ska, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2007. J. S k o w r o n e k , M . T a n t y , T . W a s i l e w s k i , pod red. L. B a z y 1 o w, Historia Słowian południowych i zachodnich, Warszawa 1977. I. S t a w o w y-K a w k a, Historia Macedonii, Ossolineum, Wroc­ ław-Warszawa-Kraków 2002. M. T a n t y , Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Książka i Wiedza, Warszawa 2003. T. W a s i l e w s k i , Historia Bułgarii, Ossolineum, Wroc­ ław-Warszawa-Kraków 1988. T. W a s i l e w s k i , W. F e 1 c z a k, Historia Jugosławii, Os­ solineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1985. T. W i t u c h, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Warszawa 1980. Z.S. Z a l e w s k i , Dardanele i Galipoli, Olsztyn 2001. Ziemie macedońskie na przełomie XIX i XX wieku, Wydawnic­ two Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1996.

2. LITERATURA W JĘZYKU BUŁGARSKIM

Bałkanskite wojni 1912-1913, ed. I. Todorow, Sv. Sv. Kirił i Metodij, Weliko Ty mowo 1995. R. D i m i t r i e w, Treta armija w Bałkanskata wojna 1912 godina, Armejskija Woenno-Izdatelski Fond, Sofia 1922. B. D i m i t r o w , Wojnite na Bylgaria za nacjonałno obedinenie: 1885, 1912-1913, 1915-1918, 1939-1945, Fondacija KOM, Sofia 2006. S. E l d y r o w , Bałkanskata wojna ot „sega ili nikoga" do", „wsiczko iii niszto" [w:] „Woennoistoriczeski Sbornik”, 4 (2006) 3-11. P. F u g a s i s, Uczastie na gryckija flot w bałkanskite wojni, [w:] „Woennoistoriczeski Sbornik” 4 (2006) 17-20. A. G i z a, Bałkanskite dyrżawi i makedonskijat wyproś, Sofia 2001. D.G. G o c e w, Nacional-oswoboditełnata borba w Makedonija 1912-1915, Byłgarska Akademia na Naukite, Sofia 1983. A. H r i s t o w, Istoriczeski pregled na wojnata na Byłgarija sresztu wsiczki Bałkański dyrżawi 1913 g., Armejskija WoennoIzdatelski Fond, Sofia 1924. 1.11 i j e w, Wyoryienieto i bojnata tehnika na byłgarskata armiija po wreme na bałkanskata wojna 1912-1913 g., [w:] „Izwestija na Nacionalnija Woennoistoriczeski Muzej”, tom VI, Sofia 1984. Institut za Woenna Istorija, Odrin 1912-1913. Spomeni, red. M. P. Jonow, Woenno Izdatelstwo, Sofia 1983. Istorija na Byłgarite 1878-1944 w dokumenti, red. W. Georgiew, S. Trifonow, tom II: 1912-1918, Sofia 1996. N. I w a n o w, Bałkanskata wojna 1912-1913. Dejstwiata na 2-ra armija, obsada i ataka na Odrinskata krepost, Sofia 1924. I. K r i w o r o w, Planowete na wojuwasztite strani za pyrwata bałkańska wojna 1912-1913 g., [w:] „Woennoistoriczeski Sbornik”, 4 (2006) 12-16. I. K r i w o r o w, Woennoto izkustwo na byłgarskata armija 1885-1945, Woenno Izdatelstwo, Sofia. G. M a r k o w , Byłgarija w Bałkanskija syjuz sresztu osmanskata imperia 1912-1913, Nauka i Izkustwo, Sofia 1989. G. M a r k o w , Byłgarskoto kruszenie 1913, Izdatelstwo na Był­ garskata Akademija na Naukite, Sofia 1991.

G. M a r k o w, Woennite sporazumenija w balkanskija syjuz i objawiawaneto na abszta mobilizacija, [w:] „Woennois­ toriczeski Sbomik”, 1989, 58 (1) 3-19. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i drugite Bałkański dyrżawi prez 1913 god. Tom I: Priczinite i podgotowkata na wojnata i woennite dejstwija do 21-i Juni, Dyrżawna Peczatnica, Sofia. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 god. Tom I: Podgotowka na wojnata, Sofia 1937. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 god. Tom II: Łozengradskata operacija, Sofia 1928. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 god. Tom III: Srażenieto pri Ljule Burgas-Bunar Hisar, Sofia 1931. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 god. Tom IV: Srażenieto pri Czataldża, Sofia 1932. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 god. Tom V: Operacjite okolo Odrinska krepost (czast I i czast II), Sofia 1930. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Isto­ riczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 god. Tom VI: Dejstwiata na zapadnija operacionen teatyr, Sofia 1935. Ministerstwo na Wojnata. Sztab na Wojskata. Woenno-Istoriczeska Komisija, Wojnata meżdu Byłgarija i Turcija 1912-1913 god. Tom VII: Dejstwiata na Trakijskija operacionen teatyr ot pyrwoto primirie do kraja na wojnata, Sofia 1933. Okryżen Dyrżawen Archiw — Smolian, Srednite Rodopi i bałkanskata wojna, red. H. G. Danow, Plowdiw 1972. J. M o ł h o w, Bylgarskata artilerija prez Bałkanskata wojna (1912 g.), [w:] „Woennoistoriczeski Sbornik”, 1988, 57 (1) 72-91. T. P e t r o w , Naczalo na modemizacjata w bylgarskata armija (1886-1903), [w:] „Woennoistoriczeski Sbomik”, 4 (2004) 19-22.

S. Ra de w, Konferencjata w Bukareszt i Bukaresztkijat mir ot 1913 g., Tinapres, Sofia 1992. D. T a n g u 1 o w, Koga za pry w pyt Byłgarskata awiacija ispołzwa samoleta za bombardirane na protiwnika, w: „Woennois­ toriczeski Sbornik”, 1990, 59 (1) 141-147. G. W a z ó w , Odrin 1912-1913. Spomeni, Sofia 1983. N.T. Ż e k o w , Byłgarskoto wojnstwo 1878-1928 god, Bratia Mładinowi, Sofia 1928. 3. LITERATURA W JĘZYKU FRANCUSKIM

Atrocites bulgares en Macedoine (faits et documents). Expose de la commission d’enquete de VAssociation Macedonienne rendue sur les lieux, Athens 1913. Belgium. Mission belge â Andrinople, La siege d’Andrinople d’apres le rapport de la Mission beige, Vanderlinden, Bruxelles 1914. B. B o u c a b e i l l e , La guerre Turco-Balcanique 1912-1913, Librairie Chapelot, Paris 1913. G. C i r i l l i , Journal du siege d’Adrianople. Impressions d’un assiege, Chapelot, Paris 1913. A. De P e n e n n u m , La guerre des Balkans en 1912. Campagne de Thrace, Charles-Lavauzelle, Paris 1913. gen. I z z e d-F uad P a s h a , Paroles de vaincu. Apres le desastre — avant la revanche, Librairie Chapelot, Paris 1913 L. M i 1 e t i Ć, Documents relatifs aux actions antibulgares des pouvoirs serbs et grecs en Macedoine au cours de l'annee 1912-1913, P. Glouchcoff, Sofia 1930. D. M u n i r B e y, La cavalerie turque pendant la guerre turcobulgare, Chapelot, Paris 1913. Z. P o p o v , Aspects de la politique balkanique de la Roumanie au debut du XXe siecle (1912), [w:] „Balkan Studies” 3 (2005) 51-76. G. R e m o n d, Avec les vaincus. La Campagne de Thrace (octobre 1912-mai 1913), Berger-Levrault, Paris 1913. S. Y e r a s i m o s , Les relations greco-turques: mythes et realites, [w:] „Peuples Mediterraneens”, 15 (avril-mai 1981) 85-99. E. W e i b e l , Histoire et geographie des Balkans de 1800 â nos jours, Ellipses, Paris 2002.

4. LITERATURA W JĘZYKU ANGIELSKIM

M.S. A n d e r s o n , The Eastern question 1774-1923. A study in international relations, London 1966. Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commision to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars, The Carnegie Endowment, Washington D.C. 1914. Carnegie Endowment for International Peace, Other Balkan Wars: A 1913 Carnegie Endowment Inquiry in Retrospect, The Carnegie Endowment, Washington D.C. 1993. DJ. C a s s a v e t t i , Hellas and the Balkan Wars, T. F. Unwin, London 1914. D. D a n k i n , The Greek struggle in Macedonia 1897-1913, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1966. East Central European Society and the Balkan Wars, ed. by B.K. Kiraly and D. Djordiević, Columbia University Press, New York 1986. EJ. E r i c k s o n, Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913, Praeger, Westport(Connecticut)-London 2003. R.C. H a l l , The Balkan Wars 1912—1913: Prelüde to the First World War, seria Warfare and History, Routledge, New York-London 2000. P.O. H a 1 p e r n, The Mediterranean Naval Situation 1908-1914, Mass, Cambridge 1971. Hellenie Army General Staff. Army History Directorate, A Concise History of the Balkan Wars 1912-1913, Athens 1998. Hellenie Army General Staff. Army History Directorate, History ofthe Hellenie Army 1821-1997, Athens 2007. Hellenie Army General Staff. Army History Directorate, The Hellenie Army during the Balkan Wars 1912-1913, Athens 1997. E.C. H e 1 m r e i c h, The Serbo-Montenegrin Alliance of September 23/October 6 1912, [w:] „Journal of Central European Affairs”, 29 (January 1960) 411-415. P. H o w e 11, The Campaign in Thrace, Hugh Rees Ltd., London 1913.

J.E. J e s s u p, Balkan Military History: A Bibliography, Garland Publ., New York 1986. B. L a n g e n s i e p e n , A . G i i l e r y ü z , The Ottoman Steam Navy 1828-1923, London 1995. J. L y o n , A paesant Mob: The Serbian Army on the Eve of the Great War, [w:] „Journal of Military History” 61 (1997) 481-502. G. M a r d i n , The genesis of young ottoman thought. A study in the modernization of turkish ideas, Princeton 1962. V. P a v l o v , The Bulgarian Navy (1879-1914), [w:] „Bulgarian Historical Review”, 1990, 18 (3) 65-69. S. S h a w, E. S h a w , History of the Ottoman Empire and Modem Turkey, Cambridge 1977. M. S i e k e r , The Islamie World in decline: From the treaty of Karlowitz to the disintegration of the Ottoman Empire, Conn. Praeger, Westport 2001. L. S o n d h a u s , Naval Warfare 1815-1914, Routledge, New York 2000. R. T a r n s t r o m , Balkan Battles, Trogen Books, Lindsborg (Kansas) 1998. T.G. T a t s i o s, The Megali Idea nad the Greek-Turkish war of 1897. The impact of the Cretan problem on Greek irredentism 1866-1897, New York 1984. The Army and the Romanian Society, Military Publishing House, Bucharest 1980. L. T r o t s k y, The war correspondence of Leon Trotsky. The Balkan Wars 1912-1913, Monad, New York 1980. A. V a c h k o v, The Balkan War 1912-1913, seria: „Wars of unification of Bułgaria”, Sofia 2005. T. V e r e m i s, The military in Greek Politics, London 1997. H.W. W i l s o n , Battleships in action, tom I, London 1926. 5. LITERATURA W INNYCH JĘZYKACH

Balkankriegene, [w:] Salmonsens konversations leksikon. Bind II: Arbejderhaver-Benzol, red. Chr. Blangstrup, A/S J. H. Schultz Forlagsboghandel, K0benhavn 1915, 565-572 (także w internecie: http://runeberg.Org/salmonsen/2/2/0609.html).

K. B o e c k h, K. N e h r i n g, Von den Balkankriegen zum Ersten Weltkrieg, P. Oldenbourg Verlag, München 1996. I. K o z m i e n k o , Sbornik dogoworow Rosii s drugimi gosudarstwami 1856-1917, Moskwa 1952. Oswoboldenije Bolgarii ot turieckogo iga. Dokumienty..., oprac. Siergiej Nikitin, tomy I—III, Moskwa 1961-1967. J. L e p s i u s i inni, Die Grosse Politik des Europäischen Kabinette 1871-1914, Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und Ges­ chichte M.B.H., Berlin 1926. F. M i c a l i B a r a t e l l i , La marina militare italiana nella vita nzaionale 1860-1914, Mursia 1983. S i e w i e r j a n i n , Oczierk wojennyh diejstwij na morie wo wremija balkanskoj wojny 1912-1913, [w:] „Morskoj Sbornik” 8 (1913) 179. Von S ali s, Weltgeschichte der neusten Zeit, tom XI, Orell Füssli, Zürich 1988. W.A. Z e b o k r i c k i j , Bolgarija nakanunie Balkanskih wojn 1912-1913 gg., Kijew 1960. WAŻNIEJSZE STRONY INTERNETOWE:

www.firstworldwar.com/source/youngturkproclamation.htm www.firstworldwar.com/atoz/treatyoflondon.htm w w w. fordham. edu/halsall/mod/1912adrianople .html www. sio vo. bg/old/rade v/sr2-index. htm http://www.vi-books.eom/vis.phphttp://runeberg.org/salmonsen/2/2 /0609.html

WYKAZ ILUSTRACJI

Car Bułgarii, Ferdynand I. Król Mikołaj z Czarnogóry. Król Piotr I Karadżiordżiević. Szef sztabu 1. Armii serbskiej Petar Bojović. Eleftherios Wenizelos (1864-1936), premier Grecji. Oficer bułgarskiej Królewskiej Kawalerii Gwardii 1911 r. w mun­ durze paradnym. Partyzant macedoński około 1880 r. Dokument ogłoszenia niepodległości Bułgarii 22 września 1908 r. Bułgarskie manewry z książętami 1907 r. Bułgarskie manewry zimowe. Bułgarski system sygnalizacji wzrokowej. Biwak kawalerii bułgarskiej. Atak na bagnety piechoty bułgarskiej. Bułgarski atak na fort twierdzy Adrianopol. Atak 3. Brygady z 4. DP „Presław” nad rzeką Karaağaç. Odwrót turecki spod Lüleburgaz. Wejście oddziałów bułgarskich do Salonik. Polegli za Ojczyznę. Bułgarskie działo polowe z okresu wojen bałkańskich. Karabiny w wyposażeniu piechoty bułgarskiej 1912-1913. Kartka pocztowa z 1913 r. przedstawiająca bój na linii Czataldży. Bułgarska artyleria podczas ataku na twierdzę w Adrianopolu. Tureccy cywile uciekają z Adrianopola. Powitanie 4. Armii bułgarskiej.

Czarnogórski ciężki karabin maszynowy. Czeta Georgi Sugarewa. Delegaci na rozmowy pokojowe w Londynie. Grupa serbskich oficerów. Macedońscy partyzanci w Kumanovo 1908 r. Piechota serbska. Piechota czarnogórska zajmuje Peć. Partyzanci z oddziału Dejana Dimitrowa, rejon Ochrydy. Partyzanci macedońscy z rejonu Skopje. Oficerowie bułgarskiej 7 DP „Riła”. Oficerowie Legionu Macedońskiego 1912-1913. Oddziały bułgarskie pod Adrianopolem. Pomnik poległych żołnierzy z 24. Czarnomorskiego PP. Wyzwolenie Salonik (Tesalonik), 1912 r.

MAPY

I wojna bałkańska Operacja Lüleburgaz-Bunarhisar, Lüleburgaz-Bunarhisar, operacje Lüleburgaz-Bunarhisar, sytuacja Lüleburgaz-Bunarhisar, operacje Lüleburgaz-Bunarhisar, sytuacja Fortyfikacje Adrianopola, 1912 r.

28 X-1 XI 1912 planowane, 29 X operacyjna, 29 X planowane, 30 X operacyjna, 31 X

r. 1912 1912 1912 1912

SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................................. 7 I. Sytuacja polityczna na Bałkanach na początku XX w. Powstanie przymierza bałkańskiego i kwestie sporne .. 10 II. Armie przeciwników. Plany wojskowe w przededniu I wojny bałkańskiej ............................................................... 50 III. Działania wojenne w Tracji ................................................... 80 IV. Kirkkilise (Łozengrad, Kirklareli), 22-24 października 1912 r...................................................... 92 V. Bunarhisar (Pinarhisar)-Liileburgaz, 29 października-2 listopada 1912 r...................................... 116 VI. Czataldża (Çatalça), 17 listopada 1912-15 kwietnia 1913 r................................. 179 VII. Adrianopol (Odrin, Edime), 22 października 1912 r.-26 marca 1913 r............................ 205 VIII. Działania bojowe w zachodniej Tracji, Rodopach i na półwyspie Gallipoli ...................................................... 230 IX. Działania pod Bolayir (Bulair), 8 lutego 1913 r.................. 247 X. Konferencja pokojowa w Londynie. Następstwa wojny 253 XI. Lotnictwo i jego działania podczas I wojny bałkańskiej Aneks ............................................................................................. 287 Wybór bibliografii ......................................................................... 289 Wykaz ilustracji ............................................................................. 297 Mapy .............................................................................................. 299

264

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POLTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944» E. Potkowski, CRECY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 . B.Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J.W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 . A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J.W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Ölender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W.J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 •

M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 • J.W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 . M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919* J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J.W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 • K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 . P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Wtodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634« S. Augusiewicz, PROS­ TKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945 • E. Koczorow­ ski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK 1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J.W. Dyskant, TRAFALGAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Wtodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, WARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY 1944-1945» P. Rochala, NIEMCZA 1017 • A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863 • A. Zieliński, MALTA 1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 • M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950 • P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. • D. Gazda, POLA KATALAUNIJSKIE 451 • P. Rochala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e.

• R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M. Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIOGRÓD 1944 • K. Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914 • A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMARCA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WAR­ SZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Romanowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A.A. Majewski, MOSKWA 1617-1618 • D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582 • M. Witasek, CIVITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLANDY-PORT STANLEY 1982 • A. Dusiewicz, SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVARINO 1827 • J. Wojtczak, SAND CREEK 1864 . K. Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda, ADRIANOPOL 378, RZEKA FRIGIDUS 394 . G. Lach, WYPRAWA SYCYLIJSKA 415-413 p.n.e. • Ł. Przybyło, CHARKÓW-DONBAS 1943 • R. Dzieszyński, SADOWA 1866 • D. Orłowski, CHOCIM 1673 • P. Brudek, AFRYKA WSCHODNIA 1914-1918 • M. Witasek, KONSTANTYNOPOL 1453 • R. Kowalczyk, MAŁOJAROSŁAWIEC 1812 • B. Nowaczyk, POWSTANIE SPARTAKUSA 73-71 p.n.e. . R. Radziwonka, BLENHEIM-HÖCHSTÄDT 1704 • J. Wojtczak, BOYNE 1690 • L. Wyszczelski, WILNO 1919-1920 • K. Mazowski, FUENGIROLA 1810 • B. Nowaczyk, KAR­ TAGINA 149-146 p.n.e. • M. Klimecki, PEKIN-SZANGHAJ -NANKIN 1937-1945 • P. Derdej, KAMIENIEC PODOLSKI 1672 • S. Kosim, MIŃSK BIAŁORUSKI 1941 • R. Dzieszyński, SEDAN 1870 • Z. Wawer, MONTE CASSINO 1944 . J. Wojt­ czak, WOJNA MEKSYKAŃSKA 1861-1867 . J. Centek, VERDUN 1916 • B. Nowaczyk, MASADA 66-73 n.e. . P. Der­ dej, WESTERPLATTE-OKSYWIE-HEL 1939 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1939 • B. Szyndler, RACŁAWICE 1794 • P. Strzyż, PŁOWCE 1331 W przygotowaniu: M. Korczyńska-Zdąbłarz, KYME 474 p.n.e.

Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o. 90-520 Łódź, ul. Gdańska 130

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem. www.ksiegarnia.bellona.pl Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected]

Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor merytoryczny: Kazimierz Cap Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korektor: Teresa Kępa

© Copyright by Robert Rabka, Warszawa 2010 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2010

ISBN 978-83-11-11652-8

Dowódca dywizji osobiście wysłał oficera sztabowego do 3. Brygady, nakazując ponowny, natychmiastowy atak w centrum. 1. Batalion z 43. PP poprowadził atak. Rozniósł się wokoło groźny okrzyk: ,,Hura! Naprzód! Bułgarski żołnierz nie ustę pujel", podjęty wkrótce przez pobliskie bataliony Do ataku ruszyły wszystkie bataliony należące do 4. DP .Preslaw", Wściekle atakujący piechurzy bułgar­ scy, wsparci przez bardzo celny ogień artylerii polowej, dotarli do okopów tureckiego II Korpusu i w walce na bagnety wyrzucili przeciwnika z przednich, umocnionych pozycji. Patronat medialny