Białe Plamy ZSRR-Niemcy 1939-1941

SAVE OFFLINE

BIAŁE PLAMY ZSRRNIEMCY 1939-1941 DOKUMENTY I MATERIAŁY DOTYCZĄCE STOSUNKÓW RADZIECKO-NIEMIECKICH W OKRESIE OD KWIETNIA 1939 r. DO LIPCA 1941 r. Zamieszczane dokumenty dyplomatyczne wybrane zostały z książki „Niemcy Narodowosocjalistyczne a Związek Radziecki, 1939-1941", wyd. Departamentu Stanu USA, 1948 r. („Das nationalsozialistische Deutschland und dłe Sowjetunion, 1939-1941". Akten aus dem Archłv des Deutschen Auswartigen Amts. Department of State, 1948).

VILNIUS „MOKSLAS" 1990

Printed in Lithuanian „ARS-HIT" Wydawnictwo i Galeria I Wydanie polskie Druk i oprawa - „Mokslas", Wilno, Litwa Nakład 30 000 egz. Druk ukończono w marcu 1990 r. Telex, 1983 Design and translation, „Mokslas" and Centrum Wytwórczo-Handlowe „ARS-HIT" Spóflca z. O. O„ 1990

CZUŁEM SIĘ NA KREMLU JAK WSROD STARYCH TOWARZYSZY PARTYJNYCH (J. von Ribbentrop w rozmowie z włoskim ministrem spraw zagranicznych Ciano 10 marca 1940 r.)

5

„Starzy towarzysze partyjni". Karykatura radziecka z 1942 r.

J. STALIN: Z REFERATU SPRAWOZDAWCZEGO 10 MARCA 1939 ROKU NA XVIII ZJEŹDZIE WKP(b) ...W naszych czasach nie tak łatwo jest zerwać się z łańcucha i rzucić się prosto w wojnę, nie licząc się z różnego rodzaju układami, nie licząc się z opinią publiczną. Politycy burżuazyjni wiedzą o tym wystarczającą dobrze. Wiedzą o tym również prowodyrzy faszystowscy. Dlatego przywódcy faszystowscy — zanim rozpocząć wojnę - postanowili odpowiednio urobić opinię publiczną, tj. wprowadzić ją w błąd, zmylić. Blok militarny Niemiec i Włoch przeciwko interesom Anglii i Francji w Europie? Zlitujcie się, jakiż to blok! Nie ma „u nas" żadnego bloku wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwa „os' Berlin-Rzym", tj. pewien wzór geometryczny, dotyczący osi. (Śmiech).

Blok militarny Niemiec, Włoch i Japonii przeciwko interesom USA, Anglii i Francji na Dalekim Wschodzie? Nic podobnego! Nie ma „u nas" żadnego bloku wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwy „trójkąt Berlih-Rzym-Tokio", tj. niewielkie zainteresowanie geometrią. (Ogólny śmiech). Wojna przeciwko interesom Anglii, Francji, USA? Bagatela! „My" toczymy wojnę przeciwko Kominternowi, a nie przeciwko tym państwom. Jeżeli nie wierzycie, to przestudiujcie „pakt antykominternowski", zawarty między Włochami, Niemcami i Japonią. W ten sposób zamierzali panowie agresorowie urobić opinię publiczną, chociaż nietrudno było pojąć, że ta cała niezgrabna gra w maskowanie szyta jest grubymi niemi, śmiesznie bowiem szukać „ognisk" Kominternu w pustyniach Mongolii, w górach Abjsynii, w pustkowiach Maroka. (Śmiech). Ale wojna jest nieubłagana. Nie można jej ukryć pod żadnymi zasłonami. Żadnymi bowiem „osiami", „trójkątami" i „paktami antykominternowskimi" nie można ukryć tego faktu, że w tym czasie Japonia zagarnęła ogromne terytorium Chin, Włochy - Abisynię, Niemcy - Austrię i Sudety, a wspólnie Niemcy i Włochy - Hiszpanię, i wszystko to wbrew interesom nieagresywnych państw. Wojna tak i pozostała wojną, blok militarny agresorów - blokiem militarnym, a agresorzy agresorami.

Jak mogło się stać, że nieagresywne kraje, dysponujące ogromnymi możliwościami, tak łatwo i bez oporu wyrzekły się swych pozycji i swych zobowiązań wobec agresorów? Czy nie tłumaczy się to słabością nieagresywnych państw? Naturalnie, że nie! Państwa nieagresywne, demokratyczne wzięte razem - bez wątpienia są silniejsze od państw faszystowskich i gospodarczo, i militarnie. Więc w takim razie, czym wytłumaczyć systematyczne ustępstwa tych państw wobec agresorów? Można byłoby to, na przykład, wytłumaczyć obawą przed rewolucją, która może nastąpić, jeżeli państwa nieagresywne podejmą wojnę i wojna stanie się światową. Naturalnie, że politycy burźuazyjni wiedzą, iż pierwsza imperialistyczna wojna światowa dała zwycięstwo rewolucji w jednym z największych krajów. Obawiają się oni, że druga imperialistyczna wojna światowa może też doprowadzić do zwycięstwa rewolucji w jednym lub w kilku krajach. Ale to teraz jest nie jedyną, nawet nie główną przyczyną. Giowna przyczyna polega na tym, że większość krajów nieagresywnych, przede wszystkim Anglia i Francja, odrzuca politykę bezpieczeństwa zbiorowego, politykę zbiorowego oporu wobec agresoro'w, przestawiając się na pozycje nieingerencji, na pozycje „neutralności". Formalnie politykę nieingerencji można byłoby scharakteryzować następująco: „Niech każdy kraj broni się przed agresorami, jak chce i jak potrafi; to nas nie obchodzi, będziemy handlowali i z agresorami, i z ich ofiarami". W rzeczywistości, jednak, polityka nieingerencji oznacza pobłażliwość wobec agresji, rozpętywania wojny, a więc przekształcenie jej w wojnę światową. W polityce nieingerencji tkwi dążenie, pragnienie nie przeszkadzać agresorom w robieniu swej brudnej roboty, nie przeszkadzać, powiedzmy, by Japonia uwikłała się w wojnę z Chinami, a jeszcze lepiej ze Związkiem Radzieckim, nie przeszkadzać, powiedzmy, by Niemcy ugrzęzły w sprawach europejskich, uwikłały się w wojnę ze Związkiem Radzieckim, pozwolić wszystkim uczestnikom wojny, by głęboko ugrzęźli w odmętach wojny, zachęcać ich do tego cichaczem, pozwolić im osłabić i wykrwawić jeden drugiego, a potem, gdy dostatecznie osłabną - wkroczyć na scenę ze świeżymi siłami, wkroczyć, naturalnie, „w interesach pokoju" i podyktować własne warunki osłabionym uczestnikom wojny. I tanio, i przyjemnie! Charakterystyczna jest wrzawa, jaką wszczęta prasa anglofrancuska i północnoamerykańska w sprawie Ukrainy Radzieckiej. Działacze tej prasy aż do schrypnięcia krzyczeli, że

Niemcy idą na Ukrainę Radziecką, że mają teraz w rękach tak zwaną Ukrainę Karpacką, liczącą blisko 700 tysięcy mieszkańców, że Niemcy nie później niż wiosną tego roku przyłączę Ukrainę Radziecką, mającą ponad 30 milionów ludności, do tak zwanej Ukrainy Karpackiej. Wygląda na to, że ta podejrzana wrzawa miała na celu wzniecenie gniewu Związku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i sprowokowanie konfliktu z Niemcami bez widocznych do tego podstaw. Jeszcze bardziej charakterystyczne jest to, że niektórzy politycy i działacze prasy Europy i USA, którym wyczerpała się cierpliwość w oczekiwaniu „wyprawy przeciwko Ukrainie Radzieckiej", sami zaczynają, demaskować rzeczywiste podłoże nieingerencji. Otwarcie mówią i piszą czarno na białym, że Niemcy okrutnie ich „rozczarowały", gdyż zamiast tego, aby ruszyć dalej na wschód, przeciwko Związkowi Radzieckiemu, one, patrzcie tylko, skierowały się na zachód i domagają się kolonii. Można pomyśleć, że Niemcom oddano rejony Czechosłowacji jako cenę za zobowiązanie podjęcia wojny ze Związkiem Radzieckim, natomiast Niemcy odmawiają teraz spłacenia weksla, posyłając ich gdzieś dalej. Jestem daleki od tego, aby moralizować z powodu polityki nieingerencji, mówić o zdradzie, sprzeniewierzeniu się itp. Naiwną rzeczą jest prawić morały ludziom, nie uznającym moralności ludzkiej. Polityka jest polityką, jak mówią starzy, wytrawni dyplomaci burżuazyjni. Trzeba jednak, powiedzieć, że wielka i niebezpieczna gra, jaką podjęli zwolennicy polityki nieingerencji, może zakończyć się ich poważnym fiaskiem. Takie jest rzeczywiste oblicze dominującej obecnie polityki nieingerencji...1

1 Cyt. z ks. J. Stalina „Zagadnienia leninizmu", wyd. ll.OGIZ, 1946, str. 569, 570—571, 572. Właśnie to przemówienie, między innymi, te jego miejsca, gdzie Stalin wskazał, że „pakt antykominternowski" wymierzono nie przeciwko ZSRR, a przeciwko Anglii, Francji i Stanom Zjednoczonym, według koncepcji Stalina Hitler musiał uznać za zaproszenie do podjęcia radziecko-niemieckich rokowań w sprawie normalizacji stosunków między dwoma krajami. - Uw. aut.

1. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Sekretarz stanu. Nr 339 Berlin, 17 kwietnia 1939 r. Poseł rosyjski - po raz pierwszy od czasu, gdy objął tu swe stanowisko1 - złożył mi wizytę, aby przeprowadzić" rozmowę dotyczącą szeregu zagadnień praktycznych. Obszernie poruszył kwestię, która, jak on powiedział, wydaje się mu szczególnie ważną, a mianowicie - o wykonaniu przez zakłady „Śkoda" określonych kontraktów na dostawy materiałów wojskowych2. Chociaż same towary, o których mowa, nie stanowią istotnie szczególnej wartości, to jednak poseł uważa wykonanie zobowiązań jako sprawdzian tego, czy rzeczywiście pragniemy, zgodnie z niedawnymi oświadczeniami, jakie złożył mu [Mieriekaiowowi] szef wydziału ministerstwa Wiehl, popierać i rozszerzać nasze stosunki ekonomiczne z Rosją. Sprawa tych dostaw kontraktowych zostanie następnie rozpatrzona w innej instancji. Na zakończenie rozmowy napomknąłem posłowi pełnomocnemu, że wiadomości o rosyjsko-anglo-francuskim pakcie powietrznym w chwili obecnej stanowczo nie sprzyjają przejawianiu naszej dobrej woli i stworzeniu atmosfery do dostawy materiałów wojskowych dla Rosji Radzieckiej. Pan Mieriekałow wykorzystał te słowa, aby poruszyć szereg zagadnień politycznych. Wypytywał on, jaką opinię mają tu co do sytuacji w Europie Środkowej. Kiedy powiedziałem mu, że, o ile mi wiadomo, Niemcy są jedynym krajem, który obecnie nie pobrzękuję bronią w Europie, zapytał o nasze stosunki z Polską i o odbywające się rzekomo starcia zbrojne na granicy niemiec-ko-polskiej. Po tym, gdy zdementowałem ostatnie twierdzenie i pows'ci|gliwie skomentowałem stosunki niemiecko-polskie, poseł rosyjski zapytał, co myślę rzeczywiście o stosunkach niemiecko-rosyjskich. Odpowiedziałem panu Mieriekałowowi, że, jak wszyscy wiedzą, zawsze chcieliśmy mieć z Rosją stosunki handlowe, 10

zaspokajające wzajemne interesy. Wydaje mi się, że w ostatnim okresie prasa rosyjska nie przyłącza się do antyniemieckiego tonu amerykańskich i niektórych brytyjskich gazet. Co dotyczy prasy niemieckiej, to pan Mieriekałow zdołał wyrobić własny punkt widzenia, gdyż, naturalnie, śledzi ją bardzo uważnie. W nawiązaniu do tego oświadczył on w przybliżeniu co następuje: Pplityka Rosji jest zawsze prostolinijna. Wątpliwe, czy rozbieżności ideologiczne rzutowały na stosunki rosyjsko-wfoskie. Nie powinny one też stać się kamieniem obrazy w stosunku do Niemiec. Rosja Radziecka nie wykorzystała przeciwko nam tarć, istniejących między Niemcami a mocarstwami zachodnimi i nie zamierza ich wykorzystywać. Z punktu widzenia Rosji nie ma przyczyn, które mogłyby przeszkodzie normalnym stosunkom wzajemnym z nami. A poczynając od normalnych stosunki mogą stawać się coraz lepsze i lepsze. Tą uwagą, do której Mieriekałow doprowadził rozmowę, zakończył on spotkanie. Za kilka dni zamierza udać się do Moskwy. Weizsecker 1 Poseł pełnomocny Mieriekałow wręczył swe listy uwierzytelniające 5 czerwca 1938 roku. — Uw. red. niem. wyd. 2 Umowę w sprawie dostaw do ZSRR czechosłowackich materiałów wojsko wych zawarły dyrekcja generalna zakłado'w „Śkoda" i wydział zamówień zagranicznych Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego ZSRR w Pradze 6 kwietnia 1938 r. - Uw. aut.

2. NIEMIECKI CHARGE D'AFFAIRES AD INTERIM W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 4 maja 1939 - godz. 20 min. 45. Otrzymany 4 maja 1939 - godz. 22.00. Telegram nr 61 z 4 maja W prasie radzieckiej z fanfarami publikuje się dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 3 maja w sprawie nominacji Mofotowa na komisarza ludowego spraw zagranicznych, 11

jednocześnie pozostawiając mu urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych. O usunięciu Litwinowa informuje maleńka wzmianka, opublikowana na ostatniej stronie /w rubryce „Kronika". Niespodziewana zamiana wzbudziła /tu duże zdziwienie, gdyż Litwinów znajdował się w centrbm rokowań z delegacją angielską, na defiladzie pierwszomajowej pojawił się jeszcze na trybunie koło Stalina1 i nic nie wskazywało na chwiejność jego pozycji. W prasie radzieckiej nie( ma komentarzy. Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych nie udziela przedstawicielom prasy żadnych wyjaśnień. Ponieważ jeszcze 2 maja Litwinów przyjmował posła brytyjskiego, a wczoraj jego nazwisko prasa podała wśród gości honorowych, obecnych na defiladzie, jego usunięcie wydaje się wynikiem niespodziewanej decyzji Stalina. Decyzja ta, zapewne, związana jest z tym, że na Kremlu pojawiły się rozdz'więki co do rozmów, jakie prowadził Litwinów. Przyczyna rozbieżności prawdopodobnie tkwi w głębokiej podejrzliwości Stalina, żywiącego nieufność i złość do całego otaczającego go świata kapitalistycznego. Na ostatnim zjeździe partyjnym Stalin domagał się ostrożności, aby Związek Radziecki nie został wciągnięty do konfliktu. Mołotow (nie-Żyd) uważany jest za „najbliższego przyjaciela i współbojownika" Stalina. Jego nominacja gwarantuje niewątpliwie, że polityka zagraniczna będzie prowadzona w ścisłej zgodności z ideami Stalina. Tippelskirch

1 Tippelskirch omyli} się. Sądząc z fotografii, opublikowanej 2 maja w „Prawdzie", Litwinów w ogóle był nieobecny na trybunie. — Uw. auł.

3. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Dzisiaj w południe prosiłem radzieckiego charge d'affaires ad interim, radcę ambasady Astachowa, by zgłosił się do mnie, i zakomunikowałem mu, że zgadzamy się, zgodnie z zapytaniem jego posła pełnomocnego z 17 kwietnia, na przestrzeganie kontraktów radzieckich z zakładami „Skoda" w sprawie dostaw. Wydano już odpowiednie instrukcje. Prosiłem go, aby poinformował o tym swój rząd. Radca ambasady Astachow był wyraźnie usatysfakcjonowany tym oświadczeniem i podkreślił ten fakt, że dla rządu radziec12

\

kiego aspekt materialny zagadnienia nie ma takiej wagi, jak aspekt zasadniczy. Wypytywał on, czy nie zostaną niebawem wznowione negocjacje, przerwane w lutym. Na to odrzekłem, że jeązcze nie mogą udzielić żadnej odpowiedzi, gdyż jeszcze nie zakończono rozpatrywania licznych problemów, zawartych w ostatniej rosyjskiej odpowiedzi1. Następnie Astachow poruszył sprawę usunięcia Litwinowa i sprqbował, nie zadając bezpośrednich pytań, dowiedzieć się, czy1 to wydarzenie spowoduje zmianę naszego stanowiska względem Związku Radzieckiego. Szczególnie podkreślał wielkie znaczenie osobowości Mołotowa, ktdry w żadnym wypadku nie jest specjalistą w polityce zagranicznej, ale który jednakże, będzie wywierał wielki wpływ na przyszłą radziecką politykę zagraniczną. Schnurre Berlin, 5 maja 1939 r.

1

Nie publikuje się. — Uw. aut.

4. AIDE MEMOIRE MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Radziecki charge d'affaires ad interim, radca ambasady Astachow wezwał mnie po to, aby porozmawiać o statusie prawnym radzieckiego przedstawicielstwa handlowego w Pradze, utworzonego w myśl radziecko-czechosłowackiego układu handlowego 1935 roku 1. Związek Radziecki chce pozostawić przedstawicielstwo handlowe w Pradze jako filię radzieckiego przedstawicielstwa handlowego w Berlinie i prosi, aby czasowo przyznano mu ten sam oficjalny status, jaki istniał zgodnie z radziecko-czechosłowackim układem handlowym. Pan Astachow powołał się na oświadczenie niemieckie, w myśl którego niniejsze czechosłowackie umowy handlowe będą działały względem protektoratów Bohemii i Moraw2 dopóty, dopóki nie zostaną zastąpione przez nowe. Przyjąłem do wiadomości to os'wiadczenie i obiecałem rychły odpowiedź. Wyraziłem mu swój osobisty pogląd, że wątpię, czy przewiduje się jakiekolwiek sprzeciwy w stosunku do radzieckiej prośby.

13

Podczas następnej rozmowy Astachow, podobnie, jak dwa tygodnie temu, mówił obszernie o rozwoju stosunków niemiecko-radzieckich. Stwierdził on, że w ostatnich tygodniach tjon prasy niemieckiej zupełnie się zmienił. Nie ma wypadów, wymierzonych przeciwko Związkowi Radzieckiemu, informacje są obiektywne; w pewnej przemysłowej gazecie okręgu reńskiego widział nawet fotografie kilku obiektów radzieckich. Naturalnie, Sowieci nie maga sądzić o tym, czy jest to tylko tymczasową zmianą, spowodowaną względami taktycznymi,) czy też nie. Ale istnieje nadzieja, że taki stan rzeczy będzie zjawiskiem stałym. Astachow obszernie wyjaśnił, że w kwestiach polityki międzynarodowej Niemcy i Rosja Radziecka nie mają rozbieżnos'ci i dlatego nie istnieją żadne przyczyny do tarć między dwoma krajami. Prawdą jest to, że Związek Radziecki jasno wyczuł zagrożenie ze strony Niemiec. Nie ma jednak żadnych wątpliwości, że uda się zatrzeć to odczucie zagrożenia i nieufności Moskwy. Podczas tej rozmowy znowu napomknął o układzie z Rapallo 3. W odpowiedzi na moje przypadkowe pytanie poruszył on kwestię rozmów anglo-francuskich w tym sensie, że wątpliwe jest czy w obecnych warunkach zostaną osiągnięte pożądane dla Anglii wyniki. Na potwierdzenie swej opinii, co do możliwości zmiany stosunków radziecko-niemieckich Astachow wielokrotnie powoływał się na Włochy i podkreślał, że Duce już po utworzeniu Osi4 wyraził myśl, że nie istnieją przeszkody do normalnego rozwoju stosunków politycznych i gospodarczych między Związkiem Radzieckim i Włochami. W moich odpowiedziach byłem powściągliwy i prowokowałem Astachowa do rozmowy tylko poprzez przypadkowe uwagi, bez następnego sprecyzowania jego punktu widzenia. Schnurre Berlin, 17 maja 1939 r.

1 Układ o handlu i żegludze migdzy ZSRR i Czechosłowacją, i porozumienie o wzajemnej ochronie praw do własności przemysłowej zostały podpisane w Pradze 25 marca 1935 r. — Uw. aut. 2 Protektoratami Bohemii i Moraw rząd hitlerowski nazywał ziemie czechos łowackie, okupowane w marcu 1939 r. — Uw. aut. 3 Układ z Rapallo został zawarty między RFSRR i Niemcami w Rapallo 16 kwietnia 1922 r. - Uw. aut. 4 Os — sojusz wojskowo-polityczny między Niemcami i Włochami,' udoku mentowany porozumieniem berlińskim z 25 października 1939 r. — Uw. aut.

14

LIST AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZYCH Moskwa, 5 czerwca 1939 r. Drogi panie von Weizsecker! Niech mi wolno będzie podziękować Panu za Pański uprzejmy i bardzo interesujący list z 27 tego miesiąca1. Jest jasne, że Japonia nie chciałaby widzieć nawet najmniejszego porozumienia między nami a Związkiem Radzieckim. Im mniejszy staje się nasz nacisk na zachodnie granice Rosji, tym pewniej będzie się czuł Związek Radziecki w Azji Wschodniej. Włosi, rzeczywiście, powinni powitać porozumienie niemieckorosyjskie, gdyż sami zawsze unikali starć z Moskwą, państwo niemieckie może zająć bardziej twarde stanowisko, jeżeli Związek Radziecki będzie miał na oku Polskę, obniżając nacisk na naszą wschodnią granicę. Jeżeli jednak Włosi są „czarująco powściągliwi", to przyczyna, ewentulnie, tkwi w tym, że w ramach Osi są oni niezadowoleni ze wzmożenia wpływów Niemiec poprzez poprawę stosunków niemiecko-radzieckich, czego wynikiem jest automatyczne umocnienie naszej władzy. Wydało mi się, że w Berlinie wytworzyło się wrażenie, iż pan Mołotow w rozmowie ze mną odrzucił uregulowania niemieckoradzieckie. Jeszcze raz przewertowałem wszystkie moje telegramy i porównałem je z moim listem do Pana i z moim memorandum. Nie mogę pojąć, co doprowadziło Berlin do takiego wniosku. W rzeczy samej faktem jest to, że pan Mołotow wzywał nas prawie do dialogu politycznego. Nie zadowoliła go nasza propozycja w sprawie przeprowadzenia rozmów tylko ekonomicznych. Naturalnie, że istniało i istnieje niebezpieczeństwo, iż rząd radziecki wykorzysta propozycje niemieckie do wywierania nacisku na Angliko'w i Francuzów. Pan Molotow jakoś w swym przemówieniu wykorzystał taktownie naszą propozycję w sprawie rozpoczęcia rozmów ekonomicznych. Dlatego ostrożnos'ć z naszej strony była i jest nieodzowna, ale wydaje mi się oczywiste, że drzwi nie zostały zatrzaśnięte i że otwarta jest droga do dalszych negocjacji. Słyszeliśmy i czytaliśmy z bardzo dużym zainteresowaniem o Pańskiej rozmowie z panem Astachowem. Zupełnie przypadkowo po kilku dniach od wysłania do Pana mego ostatniego listu, miałem znowu okazję porozmawiać z panem Potiomkinem na temat stosunków radziecko-niemieckich. Powiedziałem mu, że ciągle myślę o poszukiwaniu pozytywnych kroków, jakie należy podjąć w celu realizacji propozycji Mołotowa. Między Niemcami i Związkiem Radzieckim nie ma tarć i spornych 15

kwestii. Nie powinniśmy rozstrzygać problemów dotyczących starć lub sporów pogranicznych. O nic nie prosimy Związku Radzieckiego, a Związek Radziecki - od nas. Zapytałem pana Potiomkina, z którym - prywatnie - mogę mówić bardziej otwarcie, czy może powiedzieć mi coś o ideach, jakie miał Mołotow. Pan Potiomkin odpowiedział przecząco; niestety, nie mógł nic dodać do oświadczenia Mototowa, który mówili w imieniu rządu radzieckiego. I Interesuje mnie, czy w tej sprawie pomoże Pańska rozmowa z Astachowem. Moim zdaniem, pan Tippelskirch miał rację, gdy zwrócił uwagę na ten fakt, że dzięki naszym paktom o nieagresji z państwami bałtyckimi, Rosja uzyskała od nas bezpłatnie większe bezpieczeństwo, stanowiące jak gdyby pierwszy wkład polityczny Niemiec. Chciałbym zwro'cić uwagę^ na ten fakt, że pan Mołotow wyszczególnił w swym przemówieniu trzy warunki, które mają być zrealizowane dla utworzenia bloku anglo-francusko-rosyjskiego. W żadnym z tych trzech punktów nie wskazano, że żądania Związku Radzieckiego dotyczą tylko Europy. Dalekiego Wschodu nie wymieniono, ale, można być pewnym, że on też nie został pominięty. O ile mi wiadomo, Wielka Brytania, jednak chce podjąć nowe zobowiązania, wyłącznie w Europie. Jeżeli państwom bałtyckim zostaną udzielone gwarancje, może to doprowadzić do nowych rozdźwięków. Sowieci nam nie ufają, ale też niezbyt ufają mocarstwom demokratycznym. Nieufność powstaje tu bardzo łatwo, a gdy tylko ona zaistnieje, to przezwyciężyć ją można tylko z bardzo wielkim trudem. Zasługuje na uwagę, że Mołotow, mówiąc o stosunkach z Anglią, nie wspomniał o zaproszeniach, jakie rząd brytyjski złożył Mikojanowi, a niedawno również jeszcze Woroszyłowowi, w ślad za wizytą pana Hudsona w Moskwie. Dowiedziałem się z w ogóle wiarygodnego z'ro'dła, że pan Potiomkin został pilnie wysłany do Ankary, aby zapobiec podpisaniu przez Turcję układu z Anglikami. Pan Potiomkin zapobiegł podpisaniu układu, ale nie „deklaracji". Rząd radziecki oświadczył, że w zasadzie nie ma nic przeciwko porozumieniu anglo-tureckiemu, ale przy tym odnotował, że uznaje za ważne, aby Turcja nie zabiegała do przodu, a działała jednocześnie i tą samą drogą, co Związek Radziecki. Ostatnie starcia graniczne na granicy mongolsko-mandżurskiej, jak się zdaje, są dosyć poważne. Według komunikatów japońskich, „Mongołowie"2 użyli 28 maja stu samolotów, z którychczterdzieści dwa zostały zestrzelone. Os'wiadczają oni, że wcześniej zestrzelili siedemnaście samolotów. Myślę, że za te poważne incydenty odpowiedzialny jest Związek Radziecki. Udziela on pomocy Chinom, powstrzymuje Japończyków od przerzucania bardzo silnych kontyngentów wojskowych z Mandżurii do Chin. 16

Ambasador niemiecki w Moskwie hrabia von Schulenburg

Z najserdeczniejszymi życzeniami, mój drogi panie vc Weizsecker, pozostaję z najgłębszym szacunkiem Schulenburg Heil Hitler!

1 2

Nie publikuje się. — t/w. aut. Tak (w cudzysłowie) w tekście. — Uw. aut.

6. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Do Kancelarii Ministra Tajne W związku z telegramem hrabiego Schulenburga, dotyczącym rozmowy między Hilgerem i Mikojanem1, Fuhrer zadecydował co następuje: Rosjanie powinni być poinformowani o tym, że z ich stano wiska wyciągnęliśmy wniosek, iż uzależniają oni kwestię kontynuowania przyszłych rozmów od przyjęcia przez nas płaszczyzn wspólnych z nimi dyskusji ekonomicznych, w takiej ich postaci, jakie zostały sformułowane w styczniu. Ponieważ tych płaszczyzn nie możemy zaakceptować, więc obecnie nie jesteśmy zainteresowani wznowieniem negocjacji ekonomicz nych z Rosją. f Fuhrer zgadza się z tym, aby odpowiedz została wstrzymana na kilka dni. Powiadomiłem o tym Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy telefonicznie i przekazuję to memorandum jako instrukcję przed spotkaniem kompetentnych osób oficjalnych z ministrem. Hewel Berchtesgaden, 29 czerwca 1939 r.

1

18

Tu nie publikuje się. — Uw. aut.

SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram Moskwa Telegram nr. 134

Berlin, 30 czerwca 1939 r.

Na Pański telegram 1151 Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wziął pod uwagę Pańską informację telegraficzną o rozmowie z Mołotowem. Jest on zdania, że w dziedzinie politycznej przed otrzymaniem dalszych instrukcji, można uważać, powiedziano wystarczająco dużo i że w danym momencie nie powinniśmy poruszać tych problemów. Jeżeli chodzi o ewentualne negocjacje ekonomiczne z rządem rosyjskim, to nie zakończono jeszcze uzgodnień. W związku z tym prosimy również, aby nie wykazywać dalszej inicjatywy i oczekiwać instrukcji. Weizsecker 1

Nie publikuje się. — Uw. aut.

8. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 22 lipca 1939 - 13 godz. 07 min. Otrzymano 22 lipca 1939 - 13 godz. 35 min. Pilne! Telegram nr. 136 z 22 lipca Cała prasa radziecka opublikowała dziś następującą informację: zatytułowaną „W Ludowym Komisariacie Handlu Zagranicznego": „Ostatnio zostały wznowione rozmowy w sprawie handlu i kredytu między stronami niemiecką i radziecką. Z ramienia 19

I Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego rozmowy prowadzi zast. przedstawiciela handlowego w Berlinie tow/. Babarin, ze strony niemieckiej - p. Schnurre".1 Schulenburg 1 Przekład informacji, na którą, powołuje się Schulenburg, skorygowano z oryginałem rosyjskim i cytuje się według tekstu, opublikowanego w „Praw dzie" 22 lipca 1939 r. - Uw. aut.

9. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Tajne

Berlin, 27 lipca 1939 r. Memorandum

Zgodnie z udzielonymi mi instrukcjami ubiegłego wieczoru zaprosiłem charge d'affaires ad interim Astachowa i szefa tutejszego radzieckiego przedstawicielstwa handlowego Babarina na obiad do Ewestu. Rosjanie zabawili do około w pół do pierwszej w nocy. Zaczęli mówić o interesujących nas problemach ekonomicznych i politycznych w bardzo żywej i interesującej formie, dlatego stało się możliwe nieoficjalne i wszechstronne omówienie poszczególnych problemów, o których wspominał Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy. 1. Na uwagę Astachowa, dotyczącą ścisłej współpracy i wspólnoty interesów polityki zagranicznej, jakie istniały poprzednio między Niemcami i Rosją, odpowiedziałem, że wznowienie takiej współpracy jest teraz zupełnie możliwe, jeżeli rza^d radziecki uzna to za pożądane. Mógłbym okres trzy etapy: Etap pierwszy: Wznowienie współpracy w dziedzinie gospodarczej przy pomocy układu kredytowego i handlowego, który zostanie zawarty. Etap drugi: Normalizacja i poprawa stosunków politycznych. Składa się na to między innymi, poszanowanie interesów drugiej strony w prasie i opinii publicznej, poszanowanie względem przedsięwzięć naukowych i kulturalnych drugiej strony. Może tu być włączony oficjalny udział Astachowa w niemieckim Dniu Sztuki w Monachium lub zaproszenie delegacji niemieckiej na Wystawę Rolniczą w Moskwie, jak to zaproponował mi sekretarz stanu. 20

Etapem trzecim będzie przywrócenie dobrych stosunków politycznych: albo powrót do tego, co było wcześniej (układ berliński1) albo nowe porozumienie, które uwzględni polityczne żywotne interesy obu stron. Ten etap trzeci, jak wydaje mi sig, jest zupełnie osiągalny, gdyż w całym regione od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego i Dalekiego Wschodu nie ma, moim zdaniem, niemożliwych do rozwiązania problemów polityki zagranicznej między naszymi krajami. Jako uzupełnienie do tego, mimo wszelkich różnic w s'wiatopoglądzie, istnieje jeden wspólny pierwiastek w ideologii Niemiec, Włoch, i Związku Radzieckiego: przeciwstawianie się demokracjom kapitalistycznym. Ani my, ani Włochy nie mamy nic wspólnego z Zachodem kapitalistycznym. Dlatego wydaje się nam dosyć nienaturalne, aby państwo socjalistyczne stawało po stronie demokracji zachodnich. 2. W całkowitej zgodzie z Babarinem Astachow określił drogę z b l i ż e n i a z Niemcami jako odpowiadającą interesom obu krajów. Stwierdził on jednak, że, zapewne, tempo powinno być powolne i stopniowe. Związek Radziecki dostrzega w polityce zagranicznej narodowego socjalizmu poważne zagrożenie dla siebie. Z całkowitym uzasadnieniem mówiliśmy o naszej obecnej sytuacji politycznej jak i otoczeniu. Oto jak Związek Radziecki charakteryzuje swoją sytuację polityczną po znanych wydarzeniach wrześniowych roku ubiegłego2. Astachow miał na myśli pakt antykominternowski, nasze stosunki z Japonią, Monachium, swobodę,jak| uzyskaliśmy w Europie Wschodniej, i konsekwencje polityczne tego wszyst kiego dla Związku Radzieckiego. Nasza teoria, że państwa bałtyckie, Finlandia, a także Rumunia należą do naszej sfery wpływów, ostatecznie przekonała rząd radziecki, że mu niezagrażają. Moskwa niezbyt wierzy w zmianę polityki niemiec kiej względem Związku Radzieckiego. Oczekiwać można tylko stopniowej zmiany. 3. W swojej odpowiedzi podkreśliłem, że obecnie polityka niemiecka na Wschodzie przybiera absolutnie odmienny kurs. Z naszej strony nie może byc nawet mowy o zagrożeniu dla Związku Radzieckiego. Naszym celem jest zupełnie inny kierunek. Mołotow sam w swoim ostatnim przemówieniu3 określił pakt antykominternowski jako maskowanie sojuszu, wymierzonego przeciwko demokracjom zachodnim. Jest on poinformowany o problemie gdańskim i związaną z nim kwestią polską. Dostrzegam w tym wszystko, prócz starcia interesów Niemiec i Związku Radzieckiego. To, że zamierzamy respekto wać integralność państw bałtyckich i Finlandii, stało się zupełnie jasne dzięki naszym paktom o nieagresji i naszym nieagresywnym propozycjom. Nasze stosunki z Japonią kształ tują się na zasadach trwałej przyjaźni, która, jednakże, nie jest wymierzona przeciwko Rosji. Polityka niemiecka jest nastawio21

na przeciwko Anglii. To czynnik decydujący. Jak już oświadczyłem wcześniej, mogę w pełni wyobrazić sobie dalekosiężne porozumienie o przestrzeganiu wzajemnych interesów jednocześnie z rozpatrywaniem problemów, które są żywotnie ważne dla Rosji. W danej chwili jednakże na przeszkodzie temu stoi Związek Radziecki, podpisujący z Anglią układ, wymierzony przeciwko Niemcom. W tym wypadku Związek Radziecki dokona swego wyboru i razem z Anglią stanie w obozie, opozycyjnym wobec Niemiec. Tylko z tej przyczyny sprzeciwiam się powolnemu poszukiwaniu drogi do osiągniącia ewentualnego zrozumienia wzajemnego między Niemcami i Związkiem Radzieckim. Teraz czas daje nam jeszcze możliwość, jakiej nie będzie po zawarciu układu z Londynem. W Moskwie musi to być wzięte pod uwagę. Co Anglia może zaoferować Rosji? Najwyżej - udział w wojnie europejskiej, wrogość z Niemcami, ale żadnego celu, który odpowiadałby Rosji. Z drugiej strony, co my możemy zaoferować? Neutralność i niezaangaźowanie do ewentualnego konfliktu europejskiego i, jeżeli Moskwa zechce tego, niemiecko-rosyjskie zrozumienie co do wzajemnych interesów, dzięki któremu obydwie strony będą miały korzyść, jak w dawnych czasach. 4. Podczas następnej rozmowy Astachow ponownie wrócił do kwestii państw bałtyckich i zapytał, czy, prócz planów infilt racji gospodarczej, mamy dalekosiężne zamiary polityczne. Bardzo poważnie odniósł się też do kwestii rumuńskiej. Co dotyczy Polski, to oświadczył, że tak czy inaczej Gdańsk zostanie zwrócony Państwu Niemieckiemu, a sprawa Korytarza4 musi być jakimś sposobem załatwiona na korzyść Państwa Niemieckiego. Zapytał on, czy na stronę Niemiec nie skłania się także ludność terytoriów, należących ongiś' do Austrii, między innymi Galicji i terytoriów ukraińskich. Po opisaniu naszych stosunków handlowych z państwami bałtyckimi poprzestałem na oświadczeniu, że interesy Niemiec i Rosji w tych sprawach nie będą przeciwstawne. Co więcej,uregulowa nie kwestii ukraińskiej5 wykazało, że nie stawiamy sobie za cel czegoś, co może zagrażać interesom radzieckim. 5. Dosyć obszerną dyskusję prowadzono w kwestii tego, dlaczego narodowy socjalizm uważa za wrogą politykę zagra niczną Związku Radzieckiego. W Moskwie nigdy nie mogli tego zrozumieć, chociaż zawsze rozumiano tam konfrontację narodowego socjalizmu z komunizmem wewnątrz [Niemiec]. Skorzystałem z tej dogodnej okazji, aby obszernie przedstawić naszą opinię co do zmian, jakie w latach ostatnich zaszły w bolszewizmie rosyjskim. Antagonizm wobec narodowego socjalizmu był naturalnym wynikiem jego (narodowego socjalizmu] walki z komunistyczną partią Niemiec, zależnej od Moskwy i stanowiącej jedynie narzędzie Kominternu. Walka przeciwko niemieckiej partii komunistycznej zakończyfa się 22

już dawno. Komunizm w Niemczech został wykorzeniony. Komintern został zastąpiony przez Biuro Polityczne, które realizuje zupełnie odmienną politykę od tej, jaką prowadzono, gdy dominował Komintern. Połączenie bolszewizmu z historią narodową Rosji, wyrażające się w wysławianiu wielkich rosyjskich ludzi i czynów (obchody rocznicy bitwy pod Połtawą, Piotra Pierwszego, bitwy nad jeziorem Czudzkim, Aleksandra Newskiego), zmieniło charakter internacjonalistyczny bolszewizmu, jak wydaje się nam, szczególnie od tego czasu, gdy Stalin na termin nieokreślony odroczył rewolucję światową. W takiej sytuacji dostrzegamy dziś możliwości, których nie widzieliśmy poprzednio, gdyż przekonaliśmy się, że nie podejmuje się prób upowszechniania w jakiejkolwiek formie propagandy komunistycznej w Niemczech. 6. Pod koniec Astachow podkreślił, że rozmowa ta była dla niego bardzo ważna. Zakomunikuje o niej Moskwie i spodzie wa się, że wszystko to wpłynie dostrzegalnie na rozwój przysz łych wydarzeń. Kwestię handlu i porozumienia kredytowego omawiano w szczegółach. 7. Po oświadczeniach Rosjan odniosłem wrażenie, że Moskwa jeszcze nie zadecydowała, co chce robić. Rosjanie nic nie mówili o stanie negocjacji w sprawie paktu z Wielką Brytanią i o szansach na jego zawarcie. Biorąc to wszystko pod uwagę, można dojść do konkluzji, że Moskwa postanowiła w ciągu określonego czasu stosować zarówno względem nas, jak też względem Anglików politykę zwłoki i odkładania, aby odroczyć podjęcie decyzji, których doniosłość rozumie doskonale. Stąd elastyczne stanowisko Rosjan w czasie licznych rozmów, takie jest, między innymi, stanowisko Mołotowa; stąd też opóźnianie rozmów ekonomicznych, podczas których Rosjanie są bardzo powściągliwi, jeżeli chodzi o tempo; stąd też, najprędzej, zatrzymanie w Moskwie posła Mieriekałowa6. W ogóle zaś jest wielka nieufność nie tylko do nas, ale też do Anglii. Z naszego punktu widzenia jako dostrzegalny sukces można zakwalifiko wać to, że Moskwa po miesiącach rokowań z Anglikami ciągle jeszcze nie wyobraża sobie jasno tego, co ma ostatecznie robić. Schnurre 1 Układ o przyjaźni i neutralności między Niemcami i Związkiem Radziec kim, podpisany w Berlinie 24 kwietnia 1926. - Uw. red. am. wyd. 2 Ma się na myśli układ monachijski, zawarty 30 wrzes'nia 1938 r. między Anglią, Francją, Niemcami i Włochami, o oderwaniu od Czechosłowacji okręgu Sudeto'w i przekazaniu go Niemcom. — Uw. aut. 3 Nie publikuje się. — Uw. aut. 4 Korytarz gdański — polskie terytorium, przylegające do Wolnego Miasta Gdańsk. Przez Korytarz odbywała się komunikacja lądowa między Niemcami a Prusami Wschodnimi, w tym również z Gdańskiem. — Uw. aut.

23

5 Ma się na myśli oświadczenie Niemiec, że nie mają, one żadnych roszczeń terytorialnych względem Ukrainy Radzieckiej; patrz również zacytowany powyżej fragment z referatu sprawozdawczego Stalina. — Uw. aut. 6 Radziecki poseł- pełnomocny w Berlinie A. Mieriekarow został niespodzie wanie odwołany do Moskwy na „urlop". — Uw. aut.

10. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Instrukcja

Berlin, 29 lipca 1939 r.ł Tajne! Wieczorem 26. tego miesiąca Schnurre miał z Astachowem i Babarinem obszerną rozmowę, której treść podano w załączonym memorandum2. Odpowiedź Astachowa dowodzi, że jego szczegółowa relacja jest już w dyspozycji Moskwy. W końcu Astachow zapytał, czy będziemy przestrzegali analogicznej opinii, jeżeli przedstawiciel radziecki wysokiej rangi będzie omowiał te sprawy z przedstawicielem wysokiej rangi Niemiec. Schnurre na to pytanie odpowiedział w istocie twierdząco. Byłoby ważne, żebyśmy wiedzieli, czy w Moskwie istnieje jakakolwiek reakcja na oświadczenia, jakie złożyli Astachow i Babarin. Jeżeli będzie miał Pan możliwość wyznaczenia nowego spotkania z Mołotowem, to zalecam Panu, wypowiedzenie się w tym duchujeżeli będzie okazja, i trzymania się kierunku myśli memorandum. Jeżeli wszystko potoczy się tak, że Mołotow pozbędzie się swej powściągliwości, może Pan zrobić jeszcze jeden krok w pańskim oświadczeniu i powiedzieć coś bardziej konkretnego, niż to, co w ogólnych zarysach zostało ne wyrażone w memorandum. Dotyczy to szczególnie sprawy polskiej. W razie jakiegokolwiek rozwoju kwestii polskiej - czy drogą pokojową, jak tego chcemy, czy każdą inną drogą, tj. z użyciem przez nas siły - będziemy gotowi zagwarantować wszystkie interesy radzieckie i osiągnąć zrozumienie z rządem moskiewskim. Jeżeli rozmowa będzie się toczyła w pozytywnej atmosferze również odnośnie kwestii bałtyckiej, to powinna być wyrażona myśl, że nasze stanowisko względem państw bałtyckich zostanie skorygowane w ten sposób, aby uwzględniać żywotne interesy Sowietów nad Bałtykiem. Brulion podpisał von Weizsecker 24

1 2

Otrzymana w Moskwie 31 lipca. - Uw. red. niem. wyd. Patrz dokument poprzedni. - J/w. aut.

11. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 - 13 godz. 47 min. Otrzymany w Moskwie 3 sierpnia 1939 - 18 godz. 00 min. Moskwa Telegram nr. 164 z 3 sierpnia Bardzo pilne Tajne. Informacja dla pana ambasadora Do dzisiejszej instrukcji telegraficznej 1. Zgodnie z sytuacją polityczną i dla pośpiechu zatroszczymy się, niezależnie od wyznaczonej na dziś' pańskiej rozmowy z Mołotowem, o kontynuowanie w Berlinie wyjaśniania warunków uzgodnienia interesów niemiecko-radzieckich. W związku z tym Schnurre przyjmie Astachowa dziś i powie mu, że będziemy gotowi do konkretniejszego dialogu, jeżeli rząd radziecki również pragnie tego. Zaproponujemy w tym wypadku Astachowowi, by otrzymał instrukcje z Moskwy. Będziemy następnie gotowi do tego, aby mówić dosyć konkretnie o problemach, stanowiących dla Związku Radzieckiego ewentualny przedmiot zainteresowania. Weizsecker

1

Patrz następny dokument. — Uw. aut.

25

12. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 \5 godz. 47 m Otrzymany w Moskwie 4 sierpnia 1939 - 4 godz. 1

. min. 4 godz. 30 min.

Moskwa Telegram nr. 166 z 3 sierpnia Bardzo pilne! Do pana ambasadora osobis'cie. W ubiegły wieczórprzyjąłem rosyjskiego charge d'affaires ad interim, który wczes'niej dzwonił do mojej kancelarii w innej sprawie. Zamierzałem kontynuować rozmowy, których treść już Pan zna i które poprzednio za moim zezwoleniem były prowadzone między Astachowem i członkami Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wspomniałem o rozmowach w sprawie układu handlowego, w których obecnie robi się zadowalające postępy i określiłem taki układ handlowy jako ważny krok na drodze do noimalizacji stosunków niemiecko-rosyjskich, jeżeli jest ona pożądana. Dobrze jest wiadome, że oto już od pół roku ton naszej prasy względem Rosji jest zupełnie inny. Wydaje mi się, że jednocześnie strona rosyjska chce zbudować nasze stosunki w miarę możliwości na dwóch warunkach: a) nieingerencja w sprawy wewnętrzne drugiego kraju (pan Astachow jest przekonany, że może to mi obiecać bezzwłocz nie); b) zaprzestanie polityki, wymierzonej przeciwko żywotnym wzajemnym interesom. Na to Astachow nie potrafił udzielić jakiejkolwiek wyraźnej odpowiedzi, ale uważa on, że rząd jego w stosunkach z Niemcami zamierza przestrzegać polityki zrozumienia wzajemnego. Mówiłem dalej, że nasza polityka jest prostolinijna i długoterminowa; nie spieszymy się. Jesteśmy życzliwie ustosunkowani do Moskwy. Dlatego sprawa polega na tym, jaki kierunek zechcą obrać [radzieccy] liderzy. Jeżeli Moskwa zajmie stanowisko negatywne, to będziemy wiedzieli, co się dzieje i jak mamy działać. Jeżeli zdarzy się odwrotnie, to od Morza Bałtyckiego do Czarnego nie będzie problemów, których wspólnie nie zdołalibyśmy rozstrzygnąć między sobą. Powiedziałem, że nad Bałtykiem wystarczy miejsca dla nas dwo'ch, że interesy rosyjskie tam w żadnym wypadku nie będą kolidowały z naszymi. Co dotyczy Polski, to śledzimy uważnie i z zimną krwią rozwijające się wydarzenia. W razie prowokacji ze strony Polski uregulujemy sprawę z Polską w ciągu tygodnia. Na wypadek tego zrobiłem delikatną aluzję co do ewentualności zawarcia z Rosją 26

porozumienia w sprawie losów Polski. Opisałem stosunki niemiecko-japońskie jako dobre i przyjacielskie. Te stosunki są trwałe. Jednakże, co dotyczy stosunków rosyjsko-japońskich, to mam własne zdanie (mam tu na mys'li długoterminowy modus yiyendi1 między dwoma krajami). Całą rozmowę przeprowadziłem tonem beznamiętnym, a na zakończenie ponownie dałem do zrozumienia charge d'affaires ad interim, że w polityce międzynarodowej nie stosujemy taktyki mocarstw demokratycznych. Jestes'my przyzwyczajeni budować na solidnym fundamencie, nie powinniśmy składać daniny chwiejnej opinii publicznej i nie chcemy żadnych sensacji. Jeżeli rozmowy, takie jak nasza, nie będą prowadzone z tym stopniem tajemnicy, na jaki one zasługują, zostaną one przerwane. Nie staramy się, aby zwracano na nie uwagę. Jak już mo'wilis'my, Moskwa ma wybo'r. Jeżeli w Moskwie są zainteresowani naszymi ideami, dlaczego więc wtedy pan Mołotow nie może podchwycić tej samej nici w rozmowach ze Schulenburgiem (o tym w telegramie nr. 1642). Zakończenie rozmowy. Dopisek dla hrabiego Schulenburga: Prowadziłem rozmowę, nie pokazując, że się spieszymy. Charge d'affaires ad interim, który, jak się zdawało, był zainteresowany, kilkakrotnie próbował skierować rozmowę na bardziej konkretne zagadnienia, w wyniku czego dałem mu do zrozumienia, że będę gotowy do sprecyzowan od razu po tym, gdy rząd radziecki oficjalnie powiadomi nas, że w zasadzie pragnie nowych stosunków. Jeżeli Astachow zostanie poinstruowany w tym duchu, to my z naszej strony, będziemy zainteresowani najszybszym jasnym ^ uregulowaniem. To wyłącznie do Pańskiej osobistej wiadomos'ci. Ribbentrop 1 W jgzyku dyplomatycznym — stosunki, jakie układają, się w praktyce, bez specjalnego układu.. — Uw. aut. * 2 Patrz poprzedni dokument. — Uvi. aut.

27

13. MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 13 godz. 52 min. m Otrzymany w Moskwie 14 sierpnia 1939 - 17 godz. 00 min. Moskwa Nr. 171 z 14 sierpnia Do wiadomości pana ambasadora. Informacja. Astachow wezwał mnie w sobotę, aby przekazać mi, co następuje: Otrzymał on od Mołotowa instrukcje, aby oświadczyć, że Sowieci są zainteresowani omówieniem poszczególnych grup problemów spośród tych, które zostały już poruszone. Między innymi, prócz rozpatrywanych zagadnień negocjacji ekonomicznych, Astachow zaliczył do tych spraw kwestie prasy, współpracy kulturalnej, kwestię polską, problemy poprzednich niemiecko-radzieckich porozumień politycznych. Taka dyskusja, jednakże, może odbywać się tylko stopniowo albo, jak określiliśmy, etapami. Rząd radziecki jako miejce tych negocjacji zaproponował Moskwę, gdyż rządowi radzieckiemu o wiele łatwiej byłoby tam kontynuować rokowania. W swej rozmowie Astachow pozostawił otwarty kwestię tego, komu proponujemy powierzyć prowadzenie negocjacji, posłowi czy innej osobie, która ma być przysłana. Na moje pytanie, jaką uwagę z kolei Sowieci przykładają do sprawy polskiej, Astachow odrzekł, że nie otrzymał żadnych instrukcji odnośnie kolejności, ale w jego instrukcjach głównie zaakcentowano słowo „stopniowo". Ta informacja Astachowa była, zapewne, rozszerzony instrukcją charge d'affaires, o której Pan nas powiadomił1. Jest to przedmiot dalszych instrukcji. Schnurre

1

28

Nie publikuje się. -Uw. aut.

14. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE zo pilne Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 22 godz. 53 min. Otrzymany w Moskwie 15 sierpnia 1939 - 4 godz. 40 n Telegram

Bardzo pilne I min. Moskwa Telegram nr. 175 z 14 sierpnia Ambasadorowi osobiście Proszę, aby Pan skontaktował się osobiście z panem Mototowem i przekazał mu, co następuje: 1. Rozbieżności ideologiczne między Niemcami NarodowoSocjalistycznymi i Związkiem Radzieckim stanowiły jedyną przyczynę, z której powodu w latach poprzednich Niemcy i ZSRR podzieliły się na dwa wrogie, przeciwstawiające się sobie obozy. Wydarzenia z ostatniego okresu, jak się wydaje, wyka zały, że różnica w s'wiatopoglądach nie przeszkadza rzeczowym stosunkom dwóch państw i nawiązaniu nowej, przyjacielskiej współpracy. Okres konfrontacji w polityce zagranicznej może ¦zakończyć się raz na zawsze; droga do nowej przyszłos'ci stoi otworem przed obu państwami. 2. W rzeczywistości, interesy Niemiec i ZSRR nigdzie nie , ścierają się. Przestrzenie życiowe Niemiec i ZSRR przylegają do •siebie, ale nie ma naturalnej potrzeby s'cierania się. W ten sposób, nie ma przyczyn do agresywnego postępowania jednego kraju względem drugiego. Niemcy nie żywią agresywnych zamiarów wobec ZSRR. Rząd Rzeszy jest tego zdania, że \ między morzami Bałtyckim a Czarnym nie istnieją kwestie, •które nie mogłyby byc uregulowane ku pełnemu zadowoleniu obu państw. Wśród tych problemów są takie, które łączą, się z Morzem Bałtyckim, krajami bałtyckimi, Polską, regionem południowo-wschodnim itd. W takich sprawach współpraca polityczna między dwoma krajami może mieć tylko pozytywne wyniki. To samo dotyczy gospodarki niemieckiej i radzieckiej, których współpraca może się rozszerzyć w dowolnym kierunku. 3. Nie ma żadnych wątpliwości, że dziś stosunki niemieckoradzieckie znalazły się w punkcie zwrotnym swej historii. Decyzje, jakie w najbliższej przyszłości zostaną podjęte w Berlinie i Moskwie w sprawie tych stosunków, będą miały w ciągu pokoleń decydujące znaczenie dla narodów niemieckiego i radzieckiego. Od tych decyzji będzie zależało, czy obydwa narody kiedykolwiek znowu, bez zaistnienia jakichkolwiek rzeczywis'cie nieprzezwyciężonych okoliczności, będą musiały 29

wystąpić przeciwko sobie z bronią w rękach, albo, znowu nastąpią przyjacielskie stosunki. Poprzednio, gdy były one przyjaciółmi, było to korzystne obu krajom, wszystko stało się złe, gdy zostały one wrogami. 4. Słusznie, że Niemcy i Związek Radziecki w wyniku wieloletniej wrogos'ci ich światopoglądów odnoszą się do siebie z nieufnos'cią. Musi być usunięte wiele nagromadzonych śmieci. Trzeba jednak powiedzieć, że nawet w tym okresie nigdy nie ustawały naturalne sympatie Niemców i Rosjan do siebie. Na tej podstawie można od nowa zbudować politykę dwóch państw. 5. Rząd Rzeszy i Rząd Radziecki powinny na podstawie całego swego doświadczenia liczyć się z tym faktem, że demok racje kapitalistyczne Zachodu są nieubłaganymi wrogami zarówno Niemiec Narodowo-Socjalistycznych, jak i Związku Radzieckiego. Dziś, po zawarciu sojuszu wojskowego, ponownie usiłują one wciągnąć ZSRR do wojny przeciwko Niemcom. W 1914 roku polityka ta miała dla Rosji katastrofalne skutki. We wspólnych interesach obu krajo'w jest uniknięcie w przyszłos'ci zniszczenia Niemiec i ZSRR, co byłoby korzystne jedynie demokracjom zachodnim. 6. Kryzys w stosunkach niemiecko-polskich, sprowokowany polityką Anglii, a także brytyjska propaganda militarna i związane z tym próby utworzenia [antyniemieckiego] bloku czynią pożądanym jak najszybsze wyjas'nienie stosunków niemiecko-rosyjskich. W przeciwnym wypadku, niezależnie od działań Niemiec, sprawy mogą przybrać taki obrót, że obydwa rządy utracą możliwos'ć przywrócenia przyjaźni niemiecko-radzieckiej i wspólnego rozstrzygnięcia problemów terytorialnych, związanych z Europą Wschodnią. Dlatego przywódcy obu państw nie powinni oddawać na pastwę losu wydarzeń, działać natomiast w odpowiednim czasie. Będzie rzeczą zgubną, gdy z powodu braku zrozumienia wzajemnego co do poglądów i zamiarów względem siebie nasze narody ostatecznie rozejdą się w różne strony. O ile nam wiadomo, rząd radziecki również pragnie wnieść jasnos'ć do stosunków niemiecko-radzieckich. Ponieważ jednak, wnioskując z poprzednich dos'wiadczeń, takie wyjaśnienie stosunków może przebiegać tylko stopniowo i poprzez konwencjonalne kanały dyplomatyczne. Minister spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentrop gotowy jest przybyć do Moskwy z krótką wizytą, aby w imieniu Fiihrera przedstawić poglądy Fiihrera panu Stalinowi. Tylko takie bezpośrednie rozmowy mogą, zdaniem pana von Ribbentropa, doprowadzić do zmian; i w ten sposób nie będzie wydawało się niemożliwym zakładanie podwalin pod pewną poprawę stosunków niemieckorosyjskich. Załącznik: Proszę, aby Pan nie wręczał tych instrukcji panu Mołotowowi na piśmie, a odczytał je. Uważam za rzecz ważną, 30

aby dotarły one do pana Stalina w jak najdokładniejszej postaci, i upoważniani Pana, aby jednocześnie prosić w moim imieniu pana Mołotowa o audiencję u pana Stalina, aby mógł Pan jeszcze bezpośrednio przekazać mu ten ważny dokument. Jako uzupełnienie do rozmów z Mołotowem warunkiem mojej wizyty są zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem. Ribbentrop

15. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Nadany z Moskwy 15 sierpnia 1939 Otrzymany w Berlinie 16 sierpnia 1939 - 2 godz. 30 min. Berlin Pośpieszne Telegram nr. 175 z 15 sierpnia Na Pański telegram nr. 175 z 14 sierpnia Tajne! Mołotow z największym zainteresowaniem wysłuchał informacji, którą polecono mi przekazać, określił ją jako nader ważną i oświadczył, że od razu przekaże ją swemu rządowi i w krótkim czasie udzieli mi odpowiedzi. Może oświadczyć już teraz, że Rząd Radziecki ciepło wita niemieckie zamiary w zakresie poprawy stosunków ze Związkiem Radzieckim i teraz, biorąc pod uwagę moje dzisiejsze oświadczenie, wierzy w szczerość tych zamiarów. W związku z ideą przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy chce on wyrazić swój osobisty pogląd na to, że taka podróż wymaga odpowiednich przygotowań, aby wymiana poglądów dała jakiekolwiek wyniki. W nawiązaniu do tego interesuje go kwestia, jak rząd niemiecki ustosunkowuje się do idei zawarcia paktu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim, a także, czy rząd niemiecki gotowy jest wpłynąć na Japonig w celu poprawy stosunków radziecko-japoriskich i uregulowania konfliktów granicznych, i czy Niemcy zamierzają udzielić ewentualnych wspólnych gwarancji państwom bałtyckim. Co dotyczy poszukiwania dróg rozszerzania więzi ekonomicznych Mołotow przyznał, że rozmowy w Berlinie rozwijają się pomyślnie i zbliżają się do pomyślnego finału. 31

Mołotow powtórzył, że jeżeli moje dzisiejsze oświadczenie zawiera ideę paktu o nieagresji, czy coś podobnego, to sprawa musi być omówiona bardziej konkretnie, aby w razie przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy kwestie nie sprowadziły się do wymiany poglądów, lecz zostały podjęte konkretne decyzje. Mołotow przyznał, że szybkość potrzebna jest po to, aby nie być postawionym wobec faktów dokonanych, ale stwierdził, że nieodzowne jest odpowiednie przygotowanie problemów, które wspomniał. Obszerne memorandum1 o przebiegu rozmowy zostanie wysłane specjalnym kurierem, samolotem we czwartek. Schulenburg 1

Patrz następny dokument. - Uw. aut.

16. MEMORANDUM AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Tajne Memorandum

Rozpocząłem rozmowę z Mołotowem około godziny 20 w dniu 15 sierpnia od oświadczenia, że zgodnie z informacją radziecką, która dotarła do nas, rząd radziecki zainteresowany jest kontynuowanim rozmów politycznych, ale, że woli on, by odbywały się one w Moskwie. Mototow to zaakceptował". Wtedy odczytałem panu Mołotowowi treść instrukcji, którą mi przysłano, przy czym tekst niemiecki tłumaczono od razu na rosyjski, paragraf po paragrafie. Poinformowałem również Mołotowa o treści załącznika do instrukcji, którą otrzymałem. Mołotow przyjął do wiadomos'ci moje oświadczenie, że według instrukcji Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy proszę o audiencję u pana Stalina, a także moje słowa, że prócz negocjacji z Mołotowem jako warunek przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy stawia się zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem. Mołotow odpowiedział aprobującym gestem na życzenie Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, aby treść instrukcji została przekazana Stalinowi możliwie najdokładniej. 32

Mołotow wysłuchał odczytywanej instrukcji z napiętą uwagą i polecił swemu sekretarzowi, aby zapisywał jak najpełniej i dokładniej. Mołotow powiedział następnie, że z powodu ważnos'ci mego oświadczenia, nie może od razu udzielić mi odpowiedzi, że najpierw powinien złożyć sprawozdanie swemu rządowi. Może jednak zakomunikować już teraz, że rząd radziecki z uznaniem wita wyrażony przez stronę niemiecką zamiar poprawy stosunków ze Związkiem Radzieckim. Teraz, zanim wypowie dalsze racje, - tuż po otrzymaniu instrukcji swego rządu - chce on wyrazić własny punkt widzenia na propozycje rządu niemieckiego. Podróż Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do Moskwy będzie wymagała rozległych przygotowań, aby przewidywana wymiana poglądów dała jakieś wyniki. W związku z tym prosi o zakomunikowanie mu, czy odpowiadają faktom następujące informacje. W kóncu czerwca tego roku rząd radziecki otrzymał od swego charge d'affaires ad interim w Rzymie telegraficzne doniesienie o rozmowie tego ostatniego z ministrem spraw zagranicznych Włoch Ciano. W rozmowie tej Ciano os'wiadczył, że Niemcy opracowują plan, którego celem jest istotna poprawa stosunków niemiecko-radzieckich. W związku z tym Ciano wskazał na następujące punkty planu: 1. Niemcy nie odnoszą się nieprzyjaźnie do idei wykorzys tania swego wpływu na Japonię w celu poprawy jej stosunków ze Związkiem Radzieckim i zaprzestania sporów granicznych. 2. Następnie przewiduje się możliwość zawarcia ze Związ kiem Radzieckim paktu o nieagresji i wspólne zagwarantowanie bezpieczeństwa państw bałtyckich. 3. Niemcy gotowe są zawrzeć ze Związkiem Radzieckim układ handlowy na szerokiej podstawie. Treść wyżej wyszczególnionych punktów wzbudziła duże zainteresowania rządu radzieckiego, i on, Mołotow bardzo chciałby wiedzieć w jakim stopniu odpowiada rzeczywistości plan, który sformułował Ciano radzieckiemu charge d'affaires w powyżei wspomnianej formie. Odpowiedziałem, że oświadczenie Ciano oparte jest zapewne na doniesieniu tutejszego włoskiego ambasadora Rosso. Treść doniesienia Rosso w ogóle oparta jest na jego własnych wnioskach. Na pytanie Mołotowa, czy tę informację wymyślił Rosso, odpowiedziałem, że jest ona prawidłowa tylko częściowo. Jak Mołotow wie, chcemy poprawić stosunki niemiecko-radzieckie i, naturalnie, omawiamy kwestię, czy może nastąpić ich poprawa i w jakim stopniu. Wynik tych rozmów zawarty jest w moich doniesieniach, kto're są znane Mołotowowi, i w oświad33

czeniach Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i pana Schnurre panu Astachowowi. Mołotow odpowiedział, że więcej go nie interesuje czy Rosso prawidłowo poinformował swój rząd. Rząd radziecki w chwili obecnej zainteresowany jest, między innymi, uzyskaniem informacji, czy istnieją w praktyce plany podobne do tych, jakie zawierało doniesienie Rosso, lub cos' podobnego, i czy rząd niemiecki ciągle jeszcze trzyma się tej linii. On, Mołotow, w informacji z Rzymu nie dostrzegł niczego nieprawdopodobnego. W ciągu wszystkich ostatnich lat rząd radziecki miał wrażenie, że rząd Niemiec nie chce decydować się na poprawę stosunków ze Związkiem Radzieckim. Teraz sytuacja się zmieniła. Na podstawie rozmów, które prowadzono w ciągu kilku ostatnich tygodni, rząd radziecki odniósł wrażenie, że rząd niemiecki rzeczywis'cie szczery jest w swych zamiarach, aby wnieść zmiany do stosunków ze Związkiem Radzieckim. Uważa on złożone dziś' os'wiadczenie za decydujące w tym sensie, że te zamiary zostały w nim wyrażone w pełni i .jasno. Co dotyczy rządu radzieckiego, to on zawsze zajmował życzliwe stanowisko w kwestii nawiązania stosunków z Niemcami i cieszy się on, że również strona niemiecka zajmuje teraz takie same stanowisko. Nie ma tak ogromnej wagi kwestia, czy rzeczywiście punkty, zawarte w doniesieniu Rosso, odpowiadają zamiarom niemieckim. On, Motorów, odniósł wrażenie, że zawierały one dużo prawdy, gdyż myśli te odpowiadały tym, które strona niemiecka zgłaszała w ciągu ostatnich kilku miesięcy. W związku z tym wyraził on zadowolenie, że rozmowy ekonomiczne w Berlinie trwają i niewątpliwie rokuję dobre wyniki. (Zauważyłem, że przebieg rozmów ekonomicznych zadowala również nas, i zapytałem, jak wyobraża sobie modus procendi1 w dalszych negocjacjach politycznych. Mołotow powtórzył, że, między innymi, zainteresowany jest otrzymaniem odpowiedzi na pytanie, czy Niemcy pragną sprecyzować konkretniej punkty, wyodrębnione w doniesieniu Rosso. Na przykład, rząd radziecki pragnąłby wiedzieć, czy Niemcy widzą jakąkolwiek realną możliwość wpłynięcia na Japonie, w celu poprawy jej stosunków ze Związkiem Radzieckim. „Jeszcze zaś, jak wygląda idea w sprawie zawarcia paktu o nieagresji? Czy rząd niemiecki odnosi się do tej myśli z sympatią bądź czy kwestii tej nie rozpatrywano jeszcze obszernie?" takie dokładnie są słowa Mołotowa. Odpowiedziałem, że co dotyczy stosunków z Japonią, to Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy już mówił panu Astachowowi, iż w tej sprawie ma własny pogląd. W ten sposób, można przypuścić, że Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy może zainteresować również ta kwestia, tym bardziej, że jego wpływ na rząd japoński definitywnie jest spory. 34

Mołotow oświadczył, że wszystko to bardzo go interesuje i w związku z tym zauważył, że Ciano powiedział radzieckiemu charge d'affaires ad interim, iż w pełni popiera idee, zawarte w doniesieniu Rosso. On [Mołotow] mówił dalej, że w związku z zapowiedzianą podróżą Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do Moskwy, rządowi radzieckiemu byłoby ważne, aby otrzymać odpowiedź na pytanie, czy rząd niemiecki gotowy jest zawrzeć ze Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji, lub coś / w tym rodzaju. Wcześniej mówiono o możliwos'ci „przywrócenia i odnowienia poprzednich układo'w". Potwierdziłem panu Mofotowowi, że rzeczywiście omawiamy nowy porządek rzeczy, oparty zostanie albo na tym, co było, albo na zasadniczo nowych stosunkach. Następnie zapytałem go, czy mogę wyciągnąć wniosek, że poruszone wobec mnie kwestie, będą stanowiły treść ewentualnej rozmowy z Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie, że on [Mołotow] powiadomił o nich mnie tylko po to, abym mógł" przygotować do tych spraw Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy. Mołotow odpowiedział, że ciągle jeszcze nie jest gotowy, aby składać mi dalsze oświadczenia w sprawie wizyty Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy. Wydaje się mu jednak, że przed taką podróżą trzeba uprzednio wyjaśnić i uzgodnić szereg problemów, aby wszystko nie ograniczyło się tylko do rozmów, przeprowadzonych w Moskwie, i zostałyby podjęte konkretne decyzje. Szczerze przyłącz.a się do mojego oświadczenia, że pożądane jest jak najszybsze uregulowanie stosunków. Jest on również zdania, że pożądany jest pos'piech, aby rozwój wydarzeń nie postawił nas przed faktami dokonanymi. Powinien on dlatego powtórzyć, że, jeżeli rząd niemiecki nastawiony jest przychylnie do idei zawarcia paktu o nieagresji, jeżeli moje dzisiejsze oświadczenie zawiera tę lub podobną ideę, to obszerniejsze omówienie tych kwestii nastąpi bezzwłocznie. Poprosił on, abym przedstawił memu rządowi informację w tym duchu. Hrabia von Schulenburg Moskwa, 16 sierpnia 1939 r.

Sposób, maniera działania, zapewniająca osiągnięcie celu. - Uw. aut.

35

17. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC List

Moskwa, 16 sierpnia 1939 r. Wielce szanowny panie Sekretarzu Stanu! W związku z moją wczorajszą rozmową z panem Mołotowem pragnąłbym bezzwłocznie zwrócić pańską uwagę na następujące sprawy: Dosyć niespodziewanie pan Mołotow stał się ustępliwy i otwarty. Odniosłem wrażenie, że propozycja w sprawie wizyty Ministra Rzeszy bardzo pochlebiła osobiście panu Mołotowowi, że uważa to za rzeczywisty dowód naszych dobrych zamiarów. (Przypominam, że, zgodnie z doniesieniami w prasie, Moskwa prosiła, aby Anglia i Francja przysłały tu ministra, że zamiast niego przybył tylko pan Strang, gdyż Londyn i Paryż "były rozgniewane tym, że panu Woroszyłowowi nie pozwolono przyjąć zaproszenia na manewry brytyjskie, co, w rzeczy samej, jest zupełnie inną sprawą, ponieważ radzieccy Rosjanie wysokiej rangi nigdy nie jeżdżą, za granicę.) We wczorajszym oświadczeniu pana Moiotowa, a trzeba to również należycie odnotować, wyrażone zostało umiarkowanie jego postulatów wobec nas. Ani razu nie użył on sło'w „pakt antykominternowski" i nie żądał od nas, jak czynił w poprzedniej rozmowie, „wyrzeczenia się" popierania agresji japońskiej. Ograniczył się do wypowiedzenia mys'li, że moglibys'my przyczynić się do uregulowania stosunków radziecko-japonskich. Bardziej istotnym jest wyrażone całkowicie jasno jego pragnienie zawarcia paktu o nieagresji. Mimo wszelkich usiłowań nie zdołaliśmy jednak wyjaśnić absolutnie dokładnie, jakie są postulaty Mołotowa, jeżeli chodzi o państwa bałtyckie. Wygląda, że napomknął on o wspólnych gwarancjach państwom bałtyckim jak o jednym z punktów doniesienia pana Rosso, ale nie zażądał od nas definitywnie udzielenia takich gwarancji. Wydaje mi się, że takie wspólne gwarancje są, sprzeczne z linią postępowania rządu radzieckiego na rozmowach anglo-francuskich. Wszystko jednak wskazuje na to, że w obecnych rozmowach jak gdyby osiągnęliśmy pożądane wyniki. Pozostaję z serdecznym pozdrowieniem, panie Sekretarzu Stanu, zawsze oddany Panu, hrabia von Schulenburg Heil Hitler! 36

18. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram Nadany z Berlina 16 sierpnia 1939 - 16 godz. 15 min. Otrzymany w Moskwie 17 sierpnia 1939 - 1 godz. 00 min. Moskwa Telegram nr. 179 z 16 sierpnia Pilne Osobis'cie panu Ambasadorowi Proszę Pana o ponowne skontaktowanie się z panem Mołoto-wem i oświadczenie mu, że jako uzupełnienie do wczorajszego posłania panu Stalinowi powiniem Pan przekazać mu poniższą, dopiero co otrzymaną z Berlina instrukcję, która dotyczy spraw, jakie poruszył pan Mołotow. Następnie proszę zakomunikować panu Mołotowowi co następuje: 1. Problemy, które poruszył pan Morotow, odpowiadają życzeniom niemieckim, a mianowicie: Niemcy są gotowe zawrzeć ze Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji, jeżeli życzy Związek Radziecki, nie podlegający zmianom w ciągu 25 lat. Następnie, Niemcy gotowe są wspólnie ^ ze Związkiem Radzieckim zagwarantować bezpieczeństwo państw bałtyckich. Wreszcie, Niemcy są gotowe, i w pełni odpowiada to stanowisku Niemiec, podjąć próbę wpłynięcia na poprawę i zacieśnianie stosunko'w rosyjsko-japońskich. 2. Fuhrer uważa, że zważywszy niniejszą sytuację oraz możliwość zaistnienia poważnych incydentów (w tym miejs cu, proszę objaśnić panu Mołotowowi^ że Niemcy zdecydowa ne są nie tolerować w nieskończoność polskich prowokacji), pożądane jest wspólne i szybkie wyjaśnienie stosunków nie miecko-radzieckich i wzajemne uregulowanie aktualnych problemów. Z tych przyczyn Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy os'wiadcza, że, poczynając od piątku 18 sierpnia, gotowy jest on w dowolnym czasie przybyć samolotem do Moskwy, mając od Fuhrera pełnomocnictwa do załatwienia całego kompleksu zagadnień niemiecko-rosyjskich, a jeżeli nadarzy się możliwość, to również do podpisania odpowiedniego układu. Załącznik: Prosiłbym Pana o odczytanie tych instrukcji panu Mołotowowi, proszę też zapytać o opinię rządu radzieckiego i pana Stalina. Absolutnie poufnie do Pańskiej wiadomości podaje siej że jesteśmy szczególnie zainteresowani tym, aby moja podróż do Moskwy mogła nastąpić w końcu tego lub na początku przyszłego tygodnia. Ribbentrop 37

19. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 18 sierpnia 1939 - 5 godz. 30 min. Poza koleją Berlin Tajne! Telegram nr. 182 z 17 sierpnia Na Pański telegram nr. 179 z 16 sierpnia Pilne Po tym, gdy odczytałem Mołotowowi dodatkowe instrukcje, Mołotow, nie wdając się szczegółowo w ich treść, powiedział, że dziś może udzielić mi odpowiedzi rządu radzieckiego na moje oświadczenie z 15 sierpnia. Stalin z wielkim zainteresowaniem obserwuje rozmowy, informuje się o wszystkich szczegółach i całkowicie zgadza się z Mołotowem. Pan Mołotow odczytał- odpowiedz' rządu radzieckiego, w której, zgodnie z przekazanym mi tekstem, mówi się co następuje: „Rząd radziecki przyjmuje do ( wiadomości oświadczenie rządu niemieckiego, że rzeczywiście pragnie on poprawić stosunki polityczne między Niemcami i ZSRR. Hrabia Schulenburg przekazał to oświadczenie 15 sierpnia. Z przyczyny oświadczeń poszczególnych oficjalnych przedstawicieli rządu niemieckiego, które nierzadko miafy nieprzyjazny i nawet wrogi charakter wobec ZSRR, jeszcze zupełnie niedawno rząd radziecki odnosił wrażenie, że rząd niemiecki szykuje grunt do usprawiedliwienia ewentualnego konfliktu z ZSRR, szykuje się do niego i uzasadnia potrzebę ciągłej rozbudowy swego uzbrojenia z powodu nieuchronności takiego starcia. Nie będziemy przypominali, że rząd niemiecki usiłował za pośrednictwem tak zwanego „paktu antykominternowskiego" utworzyć przeciw ZSRR połączony front szeregu państw i ze szczególną uporczywością starał się wciągnąć do niego Japonię. Naturalnie, że taka polityka rządu niemieckiego zmusiła ZSRR do zrealizowania poważnych przedsięwzięć w zakresie umocnienia swej obronności na wypadek ewentualnej agresji Niemiec przeciwko ZSRR, a także uczestniczenia w organizacji obronnego frontu grupy państw, skierowanego przeciwko takiej agresji. 38

Jednakże, gdy teraz rząd niemiecki zmienia swą poprzednią politykę względem ZSRR w kierunku szczerej poprawy stosunko'w politycznych ze Związkiem Radzieckim, rząd radziecki na takie zmiany patrzy z zadowoleniem i ze swej strony jest gotowy ukierunkować swoją politykę na drogę znacznej poprawy stosunków z Niemcami. Jeżeli dodać do. tego, że rząd radziecki nigdy nie miał i nie chce mieć żadnych agresywnych zamiarów wobec Niemiec, że teraz, jak i poprzednio, rząd radziecki za absolutnie możliwą rzecz uważa pokojowe rozwiązanie zagadnień, dotyczących stosunków niemiecko-radzieckich, że zasada pokojowego współistnienia różnych systemów politycznych jest ustalona,, od dawna zasadą radzieckiej polityki zagranicznej, można dojść do wniosku, że obecnie do ustanowienia nowych i lepszych stosunków politycznych między dwoma krajami istnieje nie tylko realna podstawa, ale też rzeczywiste przesłanki podjęcia poważnych i praktycznych kroków w tym kierunku. Rząd ZSRR uważa, ze pierwszym krokiem do takiej poprawy stosunków miedzy ZSRR i Niemcami może być zawarcie porozumienia handlowego i kredytowego. Rząd ZSRR uważa, że drugim krokiem, który należy zrobić w ślad za pierwszym, może być zawarcie paktu o nieagresji albo potwierdzenie układu o neutralności z 1926 roku, z jednoczesnym podpisaniem specjalnego protokołu, który określi interesy podpisujących stron w tej lub innej kwestii polityki zagranicznej i który będzie integralną częs'cią paktu". Następnie Mołotow podał następującą dodatkową informację: ł. Najpierw musi być zawarte porozumienie gospodarcze. To, co rozpoczęto, powinno być doprowadzone do końca. 2. Potem, po krótkim okresie czasu, według uznania Nie miec, nastąpi albo zawarcie paktu o nieagresji, albo potwierdze nie układu o neutralnością 1926 roku. W każdym wypadku powinno temu towarzyszyć podpisanie protokołu, do którego, prócz innych kwestii, zostaną włączone oświadczenia niemiec kie z 15 sierpnia. 3. W sprawie przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagra nicznych Rzeszy w Moskwie Mołotow oświadczył, że rząd radziecki jest bardzo usatysfakcjonowany tą propozycją, gdyż wydelegowanie takiego wybitnego działacza społecznego i państwowego podkreśla szczerość zamiarów rządu niemieckie go. Wypada to szczególnie kontrastowo w porównaniu z Anglią, która w osobie Stranga posłała do Moskwy urzędnika niskiej rangi. Jednakże podróż Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy wymaga starannego przygotowania.^ Rządowi radzieckiemu nie podoba się rozgłos, jaki towarzyszyć może tej wizycie. Woli on, aby prace odbyły się bez takiego ceremoniału. Moją uwagę, że cele praktyczne mogą być osiągnięte prędko właśnie dzięki 39

podróży Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, Mototow skwitował tym, że rząd radziecki preferuje jednak inną drogę, której pierwszy stopień został już przebyty. Na pytanie, jak rząd radziecki zareagował na moje dzisiejsze oświadczenie, Mołotow powiedział, że wtedy, gdy rząd radziecki szykował swą odpowiedź, nie wiedział on, naturalnie, o dzisiejszym przychylnym oświadczeniu Niemiec, że musi być ono rozpatrzone, ale już dzisiejsza odpowiedź radziecka zawiera wszystkie najbardziej zasadnicze elementy. Zaproponował on, abys'my ze strony niemieckiej już od razu przystąpili do przygotowania projekto'w paktu o nieagresji lub potwierdzenia układu o neutralności, a także protokołu. To samo uczyni strona radziecka. Oświadczyłem, że zakomunikuję memu rządowi o tych propozycjach. Co dotyczy protokołu, to chcielibys'my mieć dokładniejszą informację o życzeniach rządu radzieckiego. Mołotow zakończy!" rozmowę życzeniem, aby jak najprędzej otrzymał nasze projekty. Schulenburg

20. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Nadany z Berlina 18 sierpnia 1939 - 22 godz. 48 min. Otrzymany w Moskwie 19 sierpnia 1939 - 5 godz. 45 min. Moskwa Nr. 185 z 18 sierpnia Pilne Osobiście panu ambasadorowi Na Pański telegram nr. 182 Proszę, by Pan bezzwłocznie umówił się o nową rozmowę z panem Mołotowem i uczynił wszystko, co jest możliwe, aby ta rozmowa odbyła się bez opóźnienia. Prosiłbym, aby Pan podczas tego spotkania mówił w następującym duchu: Ku swemu głębokiemu zadowoleniu rząd Rzeszy dowiedział się z ostatniego [radzieckiego] oświadczenia o przychylnym stosunku rządu radzieckiego do idei przebudowy stosunków niemiecko-rosyjskich. W warunkach normalnych, naturalnie, również bylibys'my gotowi do realizowania dalszej przebudowy 40

stosunków niemiecko-rosyjskich poprzez kanały dyplomatyczne i doprowadzenia jej do końca w trybie zwyczajnym. Ale, zdaniem Fuhrera, istniejąca niezwyczajna sytuacja sprawie, że nieodzowne staje się wykorzystanie jakiejś' innej metody, która da prędkie wyniki. Z każdym dniem coraz bardziej zaostrzają się stosunki niemiecko-polskie. Musimy wziąć pod uwagę, że lada dzień może dojs'ć do stare, które nieuchronnie doprowadzą do działań wojennych. W ogóle, uwzględniając postępowanie rządu polskiego, wydarzenia w żadnym wypadku nie zależą od nas. Fuhrer jest zdania, że trzeba, abyśmy w trakcie starań o wyjaśnienie stosunków niemiecko-rosyjskich, nie zostali zaskoczeni początkiem konfliktu niemiecko-polskiego. Dlatego uważa on, że wstępne wyjaśnienie stosunków potrzebne jest tylko do uwzględnienia intereso'w Rosji w razie takiego konfliktu, że bez tego, oczywiście, będzie trudno. Oświadczenie, jakie złożył pan Mołotow w odpowiedzi na Pańskie pierwsze doniesienie z 15 sierpnia. Moje dodatkowe instrukcje uprzedziły jego oświadczenie i wykazały jasno, że w pełni zgadzamy się z ideą zawarcia paktu o nieagresji, z ideą gwarancji państwom bałtyckim i wywarcia przez Niemcy nacisku na Japonię. W ten sposób, istnieją wszystkie faktyczne elementy, aby bezzwłocznie rozpocząć bezpośrednie ustne rokowania i zawrzeć końcowe porozumienie. Jako uzupełnienie może Pan napomknąć, że pierwsze stadium, o którym wspominał pan Mołotow, a mianowicie, zakończenie rokowań w sprawie nowego niemiecko-rosyjskiego porozumienia gospodarczego, zostało zamknięte dziś i dlatego możemy teraz przystąpić do drugiego stadium. Dlatego teraz prosimy o bezzwłoczną odpowiedź na propozycję, zawartą w dodatkowej instrukcji, w sprawie mojego bezzwłocznego wyjazdu do Moskwy. Proszę dodać w związku z tym, że przyjadę, mając całkowite pełnomocnictwa od Fuhrera w zakresie pełnego j ostatecznego uregulowania wspólnego wachlarza zagadnień. Ponieważ największe zatroskanie budził pakt o nieagresji, wydaje się nam, że po prostu nie są już więcej potrzebne żadne przygotowania. Nakreśliliśmy następujące trzy punkty1, które prosiłbym odczytać panu Mołotowowi, ale nie wręczać mu. Artykuł 1. Państwo niemieckie i ZSRR zobowiązują się, że w żadnych okolicznościach nie będą uciekać się do wojny, i będą powstrzymywały się od wszelkiej przemocy względem siebie. Artykuł 2. Porozumienie wchodzi w życie bezzwłocznie po podpisaniu i będzie ważne i nierozerwalne w ciągu 25 lat. Proszę oświadczyć w związku z tym, że co dotyczy tej propozycji jestem wyposażony w pełnomocnictwa w zakresie omawiania szczegółów w ustnych dyskusjach, i, jeżeli będzie możliwość, spełnienia życzeń Rosjan. Mam również prawo podpisać specjalny protokół, regulujący interesy obu stron w 41

tych lub innych zagadnieniach polityki zagranicznej, na przykład w uzgadnianiu sfer interesów nad Bałtykiem, problemy państw bałtyckich itd. Takie uregulowanie, jednak, które uznajemy za niezwykle ważne, możliwe jest tylko podczas ustnej rozmowy. Proszę, w związku z tym podkreślić, że dzisiejsza polityka zagraniczna Niemiec osiągnęła historyczny punkt zwrotny. Tym razem, proszę, niech Pan prowadzi rozmowę, z wyjątkiem wyszczególnionych powyżej artykułów porozumienia, nie w formie odczytywania tych instrukcji, a domaga się, w duchu poprzednich oświadczeń, szybkiego zrealizowania mojej podróży, oraz stosownie przeciwstawia się ewentualnym sprzeciwom radzieckim. W związku z tym Pan powinien mieć na względzie ten dominujący fakt, że prawdopodobnie nastąpi prędko otwarte starcie niemiecko-polskie, więc dlatego jesteśmy bardzo zainteresowani tym, aby moja wizyta w Moskwie odbyła się bezzwłocznie. Ribbentrop 1 W telegramie ni. 185 z 19 sierpnia (nie publikuje się) ambasador Schulenburg wskazał na to, że projekt paktu o nieagresji zawiera tylko dwa artykuły. — t/w. aut.

21. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min. Poza koleją. Berlin Tajne Telegram nr. 187 z 19 sierpnia Na Pański telegram nr. 185 z 18 sierpnia Pilne Rząd radziecki zgodził się na to, aby przyjazd Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do Moskwy nastąpił po tygodniu od ogłoszenia podpisania porozumienia gospodarczego. Mołotow oświadczył, - jeżeli ogłoszenie podpisania porozumienia gospodarczego nastąpi jutro, to Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy może przybyć do Moskwy 26 lub 27 sierpnia. 42

Mołotow wręczył mi projekt paktu o nieagresji. Obszerne sprawozdanie z dwóch rozmów, które przeprowadziłem z Mołotowem dziś, a także tekst projektu radzieckiego, zostaną bezzwłocznie przekazane drogą telegraficzną. Schulenburg t

¦

22. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 19 sierpnia 1939 Poza koleją. Berlin. Tajne Telegram nr. 189 z 19 sierpnia Uzupełnienie do mojego telegramu nr. 187 z 19 sierpnia Pilne W mojej pierwszej rozmowie z Mołotowem (która rozpoczęła się o godzinie drugiej po południu i trwała godzinę) po przekazaniu zleconego mi oświadczenia, powtórnie próbowałem przekonać Mołotowa, że wizyta Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie jest jedyną drogą do osiągnięcia sukcesu, którego stanowczo wymaga sytuacja polityczna. Mołotow uznał niewątpliwą doniosłos'ć przewidywanej podróży, podkreślając, że rząd radziecki rozumie i respektuje znajdującą się u podstaw tego koncepcję, ale obstaje przy swej opinii, że w danej chwili niemożliwe jest określenie nawet w przybliżeniu terminu podróży, gdyż wymaga ona starannych przygotowań. Dotyczy to zarówno paktu o nieagresji, jak i tres'ci podpisywanego jednoczes'nie protokołu. Niemiecki projekt paktu o nieagresji w żadnym wypadku nie jest wyczerpujący. Rząd radziecki chce, aby jeden z kilku paktów o nieagresji, jakie zawarł rząd radziecki z innymi krajami (na przykład, z Polską, Łotwą, Estonią itd.) posłużył jako model paktu o nieagresji z Niemcami. On [Mołotow] daje rządowi niemieckiemu możliwość wybrania wśród nich tego, który Niemcom wydaje się najstosowniejszy. Następnie, treść protokołu jest bardzo ważną sprawą, więc rząd radziecki spodziewa się, że rząd niemiecki oświadczy bardziej definitywnie, jakie artykuły przewiduje protokół. Rząd radziecki ustosunkowuje się bardzo poważnie do układów, które on zawiera. Respektuje on podjęte zobowiązania i oczekuje tego samego od swych partnerów z układów. 43

Na argumenty, które wielokrotnie i dobitnie przytaczałem, dowodząc, źe trzeba się spieszyć, Mołotow zaoponował, że dotychczas nie pokonano nawet pierwszego stopnia - zakończenia rozmo'w gospodarczych. Przede wszystkim musi byc podpisane, ogłoszone i uprawomocnione porozumienie gospodarcze. Potem nastąpi kolej na pakt o nieagresji i protokół. Mołotowa, zapewne, nie wzruszały moje sprzeciwy; pierwsza rozmowa zakończyła się oświadczeniem Mołotowa, źe przedstawił mi poglądy rządu radzieckiego i nie zdoła niczego do nich dodać. Niemal po pół godzinie od zakończenia rozmowy Mołotow przekazał mi, że prosi mnie, abym odszukał go ponownie na Kremlu o 16.30. Przeprosił on, że postawił mnie w kłopotliwej sytuacji i wyjaśnił, że złożył sprawozdanie rządowi radzieckiemu i został upoważniony do wręczenia mi projektu paktu o nieagresji. Co dotyczy podróży Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, to rząd radziecki zgadza się na przybycie pana Ribbentropa do Moskwy w przybliżeniu po upływie tygodnia od opublikowania podpisanego porozumienia gospodarczego. W ten sposób, jeżeli fakt ten nastąpi jutro, to pan von Ribbentrop może przybyć do Moskwy 26 lub 27 sierpnia. Mołotow nie wyjaśnił mi przyczyn nagłej zmiany swego stanowiska. Uważam, że interweniował Stalin. Niestety, nie powiodła się moja próba przekonania Mołotowa, żeby zgodził się na wczes'niejszą datę przyjazdu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy. Tekst projektu paktu o nieagresji zostanie przekazany telegraficznie. Schulenburg

23.

AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 23 godz. 30 min. Poza koleją Pilne Tajne Telegram nr. 190 z 19 sierpnia Uzupełnienie do mojego telegramu nr. 189 z 19 sierpnia 44

Radziecki projekt paktu o nieagresji dosłownie brzmi następująco: „Rząd ZSRR i Rząd Niemiec, powodując się pragnieniem umacniania sprawy pokoju między narodami i opierając się na podstawowych ustaleniach układu o neutralności, zawartego między ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926 roku, osiągnęły następujące porozumienie: Artykuł 1. Obydwie Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się wzajemnie powstrzymywać od wszelkiego aktu przemocy i agresywnego działania względem siebie, zaro'wno osobno, jak też wspólnie z innymi mocarstwami. Artykuł 2. W wypadku, jeżeli jedna z Wysokich Umawiających się Stron stanie się obiektem aktu przemocy lub napaści ze strony trzeciego mocarstwa, druga Wysoka Umawiająca się Strona nie będzie popierała w żadnej postaci takiego aktu tego mocarstwa. Artykuł 3. W razie zaistnienia sporów lub konfliktów między Wysokimi Umawiającymi się Stronami w tego lub innego rodzaju kwestiach, obydwie strony zobowiązują się rozstrzygać te spory lub konflikty wyłącznie w drodze pokojowej w trybie wzajemnych konsultacji albo, jeśli trzeba, w drodze utworzenia stosownych komisji arbitrażowych. Artykuł 4. Niniejszy układ zawiera się na okres pięciu lat, przy czym, jeżeli jedna z Wysokich Umawiających się Stron nie wypowie go na rok przed upływom terminu, to okres działania układu uważany jest za przedłużony automatycznie na następne pięć lat. Artykuł 5. Niniejszy układ podlega ratyfikacji w możliwie najkrótszym czasie, po czym układ stanie się prawomocny. Post s c r i p t u m Niniejszy układ wchodzi w życie tylko w wypadku jednoczesnego podpisania specjalnego protokołu o problemach polityki zagranicznej, stanowiących przedmiot zainteresowania dla Wysokich Umawiających się Stron. Protokół jest częs'cią składową Paktu".

POROZUMIENIE HANDLOWOKREDYTOWE MIĘDZY ZSRR I NIEMCAMI

21 sierpnia 1939 r. (TASS) 19 sierpnia po długotrwałych, zakończonych pomy ślnie rozmowach, w Berlinie podpisano Porozumienie HandlowoKredytowe miądzy ZSRR i Niemcami. Porozumienie podpisali ze strony ZSRR — zast. przedstawiciela handlowego J. Babarin, a ze strony niemieckiej — p. Schnurre. Porozumienie Handlowo-Kredytowe przewiduje udzielenie przez Niemcy kredytów dla ZSRR w wysokości 200 milionów marek niemieckich na okres 7 lat, licząc po 5 proc. na zakup niemieckich towarów w ciągu dwóch lat od dnia podpisania Porozumienia. Porozumienie przewiduje również dostawy towarów z ZSRR do Niemiec na ten sam okres, tj. w ciągu dwóch lat na sumę 180 milionów marek niemieckich.

W ZWIĄZKU Z RADZIECKONIEMIECKIM POROZUMIENIEM HANDLOWO-KREDYTOWYM 21 sierpnia 1939 r. Jeszcze kilka lat temu Niemcy zajmowały najbardziej znaczące miejsce w obrocie handlowym ZSRR. Szczególnie wielkie rozmiary handel niemiecko-radziecki osiągnął w 1931 roku, wynosząc sumę około 1.100 milionów marek. Jednakże w latach ostatnich w związku z napięciem stosunków politycznych między ZSRR i Niemcami handel radzieckoniemiec-ki spadł na skrajnie niski poziom. Niemcy, które do 1935 roku zajmowały pierwsze miejsce w handlu zagranicznym ZSRR przesunęły się w 1938 roku na piąte miejsce po USA, Anglii, Belgii i Holandii. Naturalnie, że taki spadek obrotu miądzy ZSRR i Niemcami i faktyczna utrata dla Niemiec rynku radzieckiego musiały stać się przedmiotem troski kół handlowoprzemysłowych Niemiec i rządu niemieckiego. Tym właśnie tłumaczy się, że, poczynając jeszcze od roku ubiegłego, prowadzono — z pewnymi przerwami - rozmowy

46

między ZSRR i Niemcami w kwestiach handlowo-kredytowych, zmierzając do rozszerzenia handlu między ZSRR i Niemcami. Mimo trudności, jakie powstawały podczas rozmów z powo du napiętej sytuacji w stosunkach wzajemnych między ZSRR i Niemcami, w ostatnim okresie, dzięki pragnieniu obu rządów poprawy radziecko-niemieckich stosunków komercyjnych, wszystkie sporne kwestie zostały uregulowane i rozmowy zakończone pomyślnie. 19 sierpnia w Berlinie zawarto porozumienie handlowo-kredytowe między ZSRR i Niemcami, które podpisali ze strony ZSRR zast. przedstawiciela handlowego tow. Babarin i ze strony Niemiec — pełnomocnik rządu niemieckiego p. Schnurre. Na podstawie tego porozumienia Niemcy udzielają ZSRR kredytu w wysokos'ci 200 milionów marek niemieckich na zakup w ciągu dwo'ch lat od podpisania porozumienia towarów niemieckich, głównie obrabiarek i innych urządzeń.^ Ze swej strony ZSRR dostarczy Niemcom w ciągu tego samego okresu różnych towarów na sumę 180 milionów marek niemiec kich. Porozumienie przewiduje również zobowiązanie rządu niemieckiego, aby dopomagać Przedstawicielstwu Handlowemu ZSRR w Niemczech w rozmieszczaniu zamówień, w uzyskiwaniu sprzyjających terminów wykonywania tych zamówień przez firmy i wysokiej jakości dostarczanych maszyn i urządzeń. ZSRR zobowi§zaf się do zapewnienia dostaw Niemcom uwarunkowanych w porozumieniu ilości towarów radzieckich*. Nowy kredyt niemiecki, w odróżnieniu od analogicznych kredytów, jakich Niemcy udzielały ZSRR w przeszłości, ma faktycznie charakter kredytu finansowego, gdyż rząd niemiecki bierze na siebie stuprocentowe zagwarantowanie kredytu i umożliwia Przedstawicielstwu Handlowemu regulowanie rachunków w gotówce z firmami za dostarczone towary. Oprocentowanie nowego kredytu niemieckiego w ZSRR wynosi 5% rocznie^, czyli znacznie niżej od oprocentowania poprzednich kredytów. Wreszcie nowe kredyty niemieckie zostały udzielone na termin dfuższy niż analogiczne kredyty w przeszłości, a mianowicie na s'redni okres 7 lat z pfatnościami: 30% kredytu po 6,5 latach, 40% kredytu po 7 latach i pozostałe 30% kredytu po 7,5 latach. Radziecko-niemieckie porozumienie handlowo-kredytowe z 19 sierpnia br. znacznie poprawia warunki nie tylko samego kredytu, ale również całego handlu radziecko-niemieckiego. Warunki kredytu są zupełnie normalne i korzystne dla obu stron. Bez takiej poprawy warunków ZSRR nie mógł się zdecydować na rozmieszczenie na wielką skalę zamówień w Niemczech i na uzyskanie kredytów, ZSRR bowiem teraz znajduje się w zupełnie innej sytuacji niż poprzednio. 47

Zrealizowanie radziecko-niemieckiego porozumienia handlowokredytowego powinno spowodować poważne ożywienie wymiany towarowej między ZSRR i Niemcami i powinno stanowić zwrot w stosunkach między nimi. Nowe porozumienie handlowo-kredytowe między ZSRR i Niemcami, które zostato zawarte w napiętej sytuacji stosunków politycznych, powinno zneutralizowa tę atmosferę. Może ono stać sie poważnym krokiem w kierunkru dalszej poprawy stosunków nie tylko gospodarczych, ale również politycznych migdzy ZSRR i Niemcami.

'W ściśle poufnym memorandum Schnurre z 29 sierpnia wyjaśnia się: „Uzbrojenie w szerokim sensie słowa (takie jak przyrządy optyczne, blacha pancerna itp.) bada, przedmiotem szczególnego rozpatrywania w każdym konkretnym przypadku i będzie dostarczane w niewielkich ilościach". — Uw. aut. ^Schnurre precyzuje: „Chodzi, między innymi, o ołów, bawełnę, paszę, wytłoki, fosforany, platynę, surowe futra, ropę, naftową, i inne towary, które w większym lub mniejszym stopniu cenimy na wagę złota".— Uw. aut. 3W memorandum Schnurre wskazywano, że w myśl „tajnego końcowego protokołu pół procentu rocznego zwraca się na specjalne rosyjskie konta w Berlinie; i w ten sposób faktyczna roczna stopa procentowa obniża się do 4,5%". - Uw. aut

24. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Nadany z Berlina 20 sierpnia 1939 - 16 godz. 35 min. Otrzymany w Moskwie 21 sierpnia 1939 - 00 godz. 45 min. Moskwa Telegram nr. 189 z 20 sierpnia Pilne Osobiście panu ambasadorowi Fuhrer upoważnia Pana, aby Pan bezzwłocznie stawił się u Mołotowa i wręczył mu następujący telegram do pana Stalina: „Panu Stalinowi, Moskwa 1. Szczerze witam podpisanie niemiecko-radzieckiego porozumienia handlowego jako pierwszy szczebel przebudowy stosunków niemiecko-radzieckich. 48

2. Zawarcie paktu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim oznacza dla mnie określenie długoterminowej polityki Nie miec. Dlatego Niemcy wznawiają linię polityczną, ktdra była korzystna obu państwom w ciągu minionych stuleci. W tej sytuacji rząd Rzeszy postanowił działać zgodnie z takimi dalekosiężnymi zmianami. 3. Akceptuję projekt paktu o nieagresji, który przekazał mi pański Minister Spraw Zagranicznych1 pan Mołotow, i uważam za skrajnie nieodzowne, aby jak najprędzej wyjaśnić związane z tym problemy. 4. Jestem przekonany, że dodatkowy protokół, jakiego pragnie rząd radziecki, może być wypracowany w możliwie krótkim czasie, Jeżeli odpowiedzialny działacz państwowy Niemiec będzie mo'gł osobis'cie przybyć do Moskwy na rozmowy. W przeciwnym wypadku rząd Rzeszy nie wyobraża, jak dodatkowy protokół może być wypracowany i uzgodniony w kro'tkim czasie. 5. Napięcie między Niemcami i Polską stało się nie do zniesienia. Postępowanie Polski wobec wielkiego mocarstwa jest takie, że kryzys może wybuchnąć w każdym dniu. W obliczu takiego prawdopodobieństwa Niemcy w każdym wypadku zamierzają bronić interesów państwa wszystkimi środkami, jakie mają do-dyspozycji. 6. Moim zdaniem jest pożądane, z przyczyny zamiarów obu krajów, aby nie tracąc czasu wkroczyć na nową fazę wzajem nych stosunków. Dlatego jeszcze raz proponuję, aby przyjąć mojego Ministra Spraw Zagranicznych we wtorek, 22 sierpnia, najpdz'niej, 23 sierpnia. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy ma całkowite pełnomocnictwa w zakresie sporządzenia i podpisania zarówno paktu o nieagresji, jak i protokołu. Zwa żywszy sytuację międzynarodową, Minister Spraw Zagranicz nych Rzeszy nie może pozostać w Moskwie dłużej niż jeden lub dwa dni. Będę rad, gdy otrzymam prędko Pańską odpowiedź. Adolf Hitler". Proszę przekazać panu Mołotowowi powyższy telegram Fiihrera Stalinowi na piśmie na arkuszu papieru bez tytułu. Ribbentrop

1 W odszyfrowanym w Moskwie posłaniu do Stalina zrobiono ręcznie zmianę w teks'cie: „Pański Minister Spraw Zagranicznych" zastąpiono stówami „Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Ludowy Komisarz Spraw, Zagranicznych". — Uw. red. nietn. wyd.

49

25. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Nadany z Berlina 21 sierpnia 1939 - 10 godz. 15 min. Otrzymany w Moskwie 21 sierpnia 1939 - 14 godz. 30 min. Moskwa Telegram nr. 191 z 20 sierpnia Panu ambasadorowi Proszę, niech Pan uczyni wszystko, co może, aby podróż została zrealizowana. Termin, jak w telegramie. Ribbentrop

26. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min. Poza koleją Berlin Tajne Pilne Telegram nr. 197 z 21 sierpnia, na Pańskie telegramy nr. 189 z 20 sierpnia i nr. 191 z 21 sierpnia. Podkreślając usilnie niezwykłą wagę i wyjątkową potrzebę pos'piechu, o godzinie 15 wręczyłem panu Mołotowowi posłanie Fuhrera do Stalina i tłumaczenie. Morotow przeczytał dokument, który wyraz'nie wywar! na nim głębokie wrażenie. Oświadczył on, że przekaże posłanie i, gdy tylko zostanie podjęta decyzja, bezzwłocznie mnie powiadomi. Usifowafem wszelkimi sposobami, jakie miafem do dyspozycji,dać jasno do zrozumienia panu Mototowowi, że bezzwłoczna wizyta Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy jest nieodzowna w interesie obu krajów. Zakończyłem prośbą, abym, niezależnie od okolicznos'ci, odpowiedź otrzymał dzisiaj. 50

Dopiero co dowiedziałem sig, że Morotow ponownie chce mnie widzieć o godzinie 17. Schulenburg

27.

AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 21 sierpnia 1939 Poza koleją Berlin Pilne Tajne Telegram nr. 199 z 21 sierpnia Uzupełnienie do telegramu nr. 197 z 21 marca O godzinie 17 Mołotow wręczył mi odpowiedź Stalina na posłanie Fiihrera, wyrażoną w formie bardzo pojednawczej. Stalin komunikuje, że rząd radziecki zgadza się na przyjazd Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do Moskwy w dniu 23 sierpnia. Mołotow oświadczył, że rząd radziecki pragnie, aby najpóźniej jutro rano w Moskwie został opublikowany krótki rzeczowy komunikat o przewidywanym zawarciu paktu o nieagresji i „oczekiwanym"1 przybyciu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, Mołotow prosi o wyrażenie przed północą zgody Niemiec na to. Radzę, by się zgodzie, gdyż rząd radziecki już zarezerwował pubfikację. Dosłowny tekst listu Stalina bezzwłocznie przekazuje się drogą telegraficzną. Schulenburg 1

Tak (cudzysłów) w tekście. - Uw. aut.

51

28.

AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 19 godz. 30 min.

Poza koleją, Berlin Pilne Tajne Telegram nr. 200 z 21 sierpnia Uzupełnienie do mojego telegramu nr. 199 z 21 sierpnia Dosłowny tekst odpowiedzi Stalina: „21 sierpnia 1939 r. Do kanclerza^Państwa Niemieckiego pana A. Hitlera Dziękuję Panu za list. Spodziewam się, że niemiecko-radziecki pakt o nieagresji stanie się decydującym punktem zwrotnym w poprawie stosunko'w politycznych między naszymi krajami. Narody naszych krajów potrzebują pokojowych stosunków ze sobą. Zgoda rządu niemieckiego na zawarcie paktu o nieagresji zakłada podstawy do likwidacji napięcia politycznego i do ustanowienia pokoju i współpracy między naszymi krajami. Rząd radziecki upoważnił mnie do poinformowania Pana, że zgadza się na przybycie do Moskwy pana Ribbentropa 23 sierpnia. J. Stalin". Schulenburg

29. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Berlin, 2 sierpnia 1939 r. Sekretarz stanu nr. 644 Po tym, gdy Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wczoraj po'źnym wieczorem krótko telefonicznie z Berghofu poinformo52

wał ambasadora japońskiego o najnowszym zwrocie w stosunkach między Berlinem i Moskwą, około północy przyjąłem pana Oszimę na rozmowę, która trwała blisko godzinę. Ambasador japoński, jak zawsze, trzymał się dobrze. Jednoczes'nie dostrzegłem u niego pewne zaniepokojenie, kto're wzrosło w trakcie rozmowy. Początkowo zrelacjonowałem Oszimie naturalny bieg wydarzeń, kto'ry doprowadził nas do dzisiejszego zawarcia paktu o nieagresji. Po tym, gdy Oszima wyrazi! swe zaniepokojenie, ostatecznie doszlis'my do porozumienia w sprawie tego, jak Oszima może przekonać swój rząd o konieczności i korzys'ci bieżących wydarzeń. Jak się spodziewano, Oszima poruszył następne dwa momenty: 1. Jeżeli Rosja uwolni się od kłopotów w Europie, to umocni swój front w Azji Wschodniej i ożywi wojnę chińską. 2. Prawnicy w Tokio - a ich tam jest wielu - przedyskutują zgodność naszego dzisiejszego postępowania ze znanymi poprzednimi rozmowami niemiecko-japoriskimi. Oszima dodał, że nie ma żadnego pożytku z protestów przeciwko faktom dokonanym. Jednakże, spodziewa się on w Japonii pewnego szoku i chciałby go złagodzić, nadając dziś' w nocy doniesienie telegraficzne. Moje argumenty dotyczyły w przybliżeniu rzeczy następującej: 1. Nie czynimy nic takiego, co mogłoby postawie pod znakiem zapytania nasze przyjacielskie stosunki z Japonią. Odwrotnie, nadal ich przestrzegamy i cenimy działaczy, takich jak Oszima, kto'rzy działali i będą działać najbardziej energicz ne w tym kierunku. 2. Niniejsze wydarzenia nie były zaskoczeniem w takim stopniu, gdyż Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy kilka miesięcy temu poinformował ambasadora japońskiego, że normalizacja stosunków niemiecko-rosyjskich warta jest tego, aby o nią zabiegać. 3. Takie porozumienie zmusza nas do poczynienia kroków na drodze do unormowania stosunków japońsko-rosyjskich i do zapewnienia stabilności takiej sytuacji w ciągu dosyć długiego czasu. Jest oczywiste to, że Japonia w danej chwili nie dąży do konfliktu japońsko-rosyjskiego. Odniosłem nawet wrażenie, że strona rosyjska z aprobatą powita porozumienie między Moskwą i Tokio. 4. Od czasu powstania Paktu Antykominternowskiego (o którym wspominał Oszima) front naszych przeciwników został osłabiony zarówno przez Japonię, jak i Niemcy. Jest jasne, że Anglia stała się dla Japonii wrogiem nr 1, a Niemcom zagraża nie tyle polityka rosyjska, ile brytyjska. Porozumieniem, osiągniętym z Moskwą, zainteresowane są obydwie strony. 53

5. Skoro już Oszima przypomina o niektórych poprzednich rozmowach niemiecko-japoriskich, powinniśmy wskazać na to, że z niekończącą się cierpliwością pogłębialiśmy stosunki niemiecko-japoriskie. W ciągu pór roku czekaliśmy, że usłyszy my od Japonii chociaż jakiś' oddźwięk. Jednakże rząd japoński zwlekał, a zasługą Oszimy jest to, że szczerze przyznał to i przypomniał o konieczności pośpiechu. 6. Nasze rozmowy gospodarcze i polityczne z Moskwą,trwały od pewnego czasu. Ale rokowania w sprawie paktu o nieagresji są zupełnie nowe. Możliwość ich zaistniała dopiero dwa-trzy dni temu. Pycha polska może nas wciągnąć do wojny już w ciągu tygodnia. Bezwarunkowo, tylko taki brak czasu zmusił nas do zdecydowanego działania. Ambasador Japonii zanotował te uwagi i na zakończenie zapewnił mnie, że ma niezmienne pragnienie, aby nadal pracować na pożytek przyjaźni niemiecko-japoriskiej. Ponadto spodziewa się on, że dziś jeszcze będzie mo'gł się zobaczyć na krótko z Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, jeżeli ten ostatni będzie przejeżdżał przez Berlin, po to, aby jego doniesienie w Tokio miałoby większą wagę. Jeżeli będzie trzeba, Oszima przyjedzie na lotnisko. Weizsecker

O STOSUNKACH RADZIECKO-NIEMIECKICH 22 sierpnia 1939 r. (TASS) Po zawarciu radziecko-niemieckiego porozumienia zaistniała kwestia poprawy stosunków politycznych. Wymiana poglądów w tej kwestii między rządami Niemiec i ZSRR ustalifa, że obydwie strony pragną odprężenia w stosunkach politycznych miądzy nimi, usuniącia groźby wojny i zawarcia paktu o nieagresji. W związku z tym oczekiwany jest w najbliższym czasie przyjazd niemieckiego ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do Moskwy w celu przeprowadzenia odpowiednich rozmów.

54

30. PEŁNOMOCNICTWA DLA MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY W SPRAWIE ZAWARCIA UKŁADU ZE ZWIĄZKIEM RADZIECKIM Pełnomocnictwa Udzielam Ministrowi Spraw Zagranicznych Rzeszy panu Joachimowi von Ribbentropowi wszystkich pełnomocnictw na rozmowy w imieniu Państwa Niemieckiego z pełnomocnymi przedstawicielami Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w sprawie zawarcia paktu o nieagresji, a także o wszystkich zbliżonych kwestiach, jeżeli zaistnieje możliwość podpisania zarówno paktu o nieagresji, jak też innych porozumień, stanowiących wynik tych rozmów w tym celu, aby ten pakt i te porozumienia weszfy w życie bezzwłocznie po ich podpisaniu. Obersalzberg, 22 sierpnia 1939 r.

Adolf Hitler Ribbentrop

31. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 23 sierpnia 1939 - 20 godz. 05 min. Poza koleją Berlin Telegram nr. 204 z 23 sierpnia Pilne Proszę bezzwłocznie powiadomić Fuhrera, że dopiero co zakończyło się pierwsze trzygodzinne spotkanie ze Stalinem i Mołotowem. Podczas rozmowy, która toczyła się pozytywnie w naszym duchu, wypłynęło ponadto na wierzch, że ostatnią przeszkodą na drodze do ostatecznego rozwiązania jest żądanie Rosjan, abys'my porty Libawa (Liepaja) i Windawa (Wentspils) uznali jako należące do ich sfery wpływów. Będę wdzięczny za potwierdzenie do godziny 20 czasu niemieckiego zgody Fuhrera. Omawia się podpisanie tajnego protokołu w sprawie wzajemnego rozgraniczenia sfer wpływów w całej stref) wschodniej, na kto're wyraziłem moją zasadniczą zgodę. Ribbentrop 55

32. KANCELARIA MINISTRA - DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY Telefonogram Berlin, 23 sierpnia 1939 r. Otrzymany w Moskwie 23 sierpnia 1939 - 23 godz. 00 min. Nr. 205 Na Pański telegram nr. 204 Odpowiedź: tak, zgadza się. Kordt

ZAWARCIE RADZIECKO-NIEMIECKIEGO UKŁADU O NIEAGRESJI 24 sierpnia 1939 r. 23 sierpnia o godzinie 3 min. 30 odbyła się pierwsza rozmowa Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR tow. Mototowa z ministrem spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem w kwestii zawarcia paktu o nieagresji. Rozmowa toczyła się w obecności tow. Stalina i ambasadora niemieckiego p. Schulenburga i trwała około 3 godzin. Po przerwie, o godzinie 10 wieczorem rozmowa została wznowiona i zakończyła się podpisaniem układu o nieagresji, którego tekst podaje się, niżej.

UKŁAD O NIEAGRESJI MIĘDZY NIEMCAMI I ZWIĄZKIEM RADZIECKIM 24 sierpnia 1939 r. Rząd ZSRR i Rząd Niemiec kierując się, pragnieniem umocnienia sprawy pokoju między ZSRR i Niemcami i uwzglgdniajac ustalenia układu o neutralności, zawartego między ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926 roku, osiągnęły następujące porozumienie:

56

Fotokopia telegramu Ribbentropa do Berlina, nadanego z Moskwy 23sierpnia 1939r, (patrz.-dokumentnr. 31) ,.

Artykuł I Obydwie Układające się. Strony zobowiązują sią do powstrzymania sią od wszelkiej przemocy, od wszelkiego agresywnego działania i wszelkiej napas'ci wzglądem siebie, zarówno osobno, jak i wspólnie z innymi mocarstwami. Artykutll W razie, gdy jedna z Układających się Stron stanie się obiektem działań wojennych ze strony trzeciego mocarstwa, druga Umawiająca sią Strona nie będzie popierała w żadnej postaci to mocarstwo. Artykuł III Rządy obu Układających się Stron pozostaną w przyszłości w kontakcie ze sobą w celu konsultacji, aby informować sią wzajemnie o kwestiach, dotyczących ich wspólnych interesów. Artykuł IV Żadna z Układających sią Stron nie bądzie uczestniczyła w jakimkolwiek ugrupowaniu mocarstw, które bezpośrednio lub pośrednio jest wymierzone przeciwko drugiej stronie. Artykuł V W razie zaistnienia sporów lub konfliktów miądzy Układającymi sią Stronami w kwestiach tego lub innego rodzaju, obydwie strony będą. rozstrzygafy te spory i konflikty wyłącznie drogą pokojową w trybie przyjacielskiej wymiany poglądów lub, w niezbądnych wypadkach, w drodze tworzenia komisji w sprawie uregulowania konfliktu. Artykuł VI Niniejszy układ zawiera sią na okres dziesięciu lat z tym, że jeżeli jedna z Układających sią Stron nie wypowie na rok przed upływem terminu, okres działania układu bądzie uważany za przedłużony automatycznie na następne piąć lat. Artykuł VII Niniejszy układ podlega ratyfikacji w możliwie najkrótszym czasie. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych powinna nastąpić w Berlinie. Układ staje sią prawomocny od chwili jego podpisania.

58

Sporządzono w dwóch oryginałach w jązykach niemieckim rosyjskim w Moskwie, 23 sierpnia 1939 roku. Z upoważnienia Rządu ZSRR W. Mołotow

W imieniu Rządu Niemiec J. Ribbentrop

33. TAJNY DODATKOWY PROTOKÓŁ Z okazji podpisania Paktu o Nieagresji między Niemcami i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich podpisani niżej przedstawiciele Stron przedyskutowali w ściśle poufnych rozmowach kwestię rozgraniczenia ich sfer wpływów w Europie Wschodniej. Te rozmowy doprowadziły do następującego porozumienia: 1. W razie przeobrażeń terytorialnych i politycznych w okręgach, należących do państw bałtyckich (Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy), północna granica Litwy będzie linią dzielącą sfery wpływów Niemiec i ZSRR. W związku z tym obydwie Strony uznały zainteresowanie Litwy rejonem Wilna. 2. W razie przeobrażeń terytorialnych i politycznych w okręgach, należących do Państwa Polskiego, sfery wpływów Niemiec i ZSRR zostaną rozgraniczone w przybliżeniu wzdłuż linii rzek Narew, Wisła i San. Kwestia tego, czy pożądane jest w interesie obu Stron zachowanie niepodległości Państwa Polskiego, oraz kwestia granic takiego państwa zostanie ostatecznie rozwiązana jedynie przez bieg przyszłych wydarzeń politycznych. W każdym wypadku obydwa Rządy rozwiążą sprawę w drodze przyjacielskiej zgody. 3. Co dotyczy Europy Południowo-Wschodniej Strona Radziecka wskazała na swe zainteresowanie Besarabią. Strona Niemiecka os'wiadczyła jasno, że całkowicie nie jest zaintere sowana pod względem politycznym tymi terytoriami. 4. Dany protokół obydwie Strony uznają za s'cis'le tajny. Moskwa, 23 sierpnia 1939 r. W imieniu Rządu Niemiec J. Ribbentrop

Pełnomocny przedstawiciel Rządu ZSRR W. Mołotow

59

RADZIECKONIEMIECKI UKŁAD O NIEAGRESJI1 24 sierpnia 1939 r. Układ o nieagresji, zawarty miądzy Związkiem Radzieckim i Niemcami, którego tekst publikujemy dziś\ jest dokumentem niezwykłej wagi, odzwierciedlającym pokojową polityką Związ ku Radzieckiego. Treść każdego osobnego punktu układu, jak i w ogóle całego układu, wyraża dążenie do uniknięcia konfliktu, umacniania stosunków pokojowych i gospodarczych miądzy obu państwami. Nie ma żadnej wątpliwości, że zawarty układ o nieagresji usuwa napięcia, jakie istniały w stosunkach miądzy ZSRR i Niemcami. Jednakże znaczenie zawartego układu wykracza poza ramy uregulowania stosunków miądzy układającymi się krajami.. Zos tał on zawarty w chwili, gdy sytuacja międzynarodowa stała sią niezwykle ostrą i napiątą. Akt pokojowy, jakim jest układ o nieagresji między ZSRR i Nie mcami, niewątpliwie przyczyni się do złagodzenia napięcia w sytuacji międzynarodowej, nie wętpliwie doprowadzi do odprężenia. Zawarcia układu miądzy ZSRR i Niemcami, bez wątpienia, jest faktem o niezwykle doniosłym znaczeniu międzynarodowym, układ stanowi bowiem instrument pokoju, powołany nie tylko do umacniania dobrosąsiedzkich i pokojowych stosunków między ZSRR i Niemcami, ale również służy sprawie powszechnego umacnia nia pokoju. Kładzie się kres wrogości między Niemcami ir ZSRR. Różnice w ideologii i w systemie politycznym nie powinny stanowić przeszkody w ustanowieniu dobrosąsiedzkich stosunków między obu krajami. Przyjaźń narodów ZSRR i Niemcami, zepchnięta przez wrogów Niemiec i ZSRR do ślepego zaułka, odtąd powinna uzyskać niezbędne warunki do swego rozwoju i rozkwitu.

1

60

Przytacza si| ze skrótami. — Uw. aut.

34. ZAPIS ROZMOWY MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY ZE STALINEM I MOŁOTOWEM Tajemnica państwowa Kancelaria Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, 24 sierpnia 1939 r. Zapis rozmowy, która odbyła się w nocy z 23 na 24 sierpnia między Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, z jednej strony, i panami Stalinem i Przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych Morotowem, ze strony drugiej.

Omawiano następujące problemy: 1. Japonia Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy oświadczył, że przyjaźń niemiecko-japonska w żadnym sensie nie jest wymierzona przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Co więcej, jestes'my w stanie - mając dobre stosunki z Japonią - wnieść rzeczywisty wkład w sprawę uregulowania stosunków między Związkiem Radzieckim i Japonią. Jeżeli pan Stalin i Rząd Radziecki pragną tego, to Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy gotowy jest działać w tym kierunku. W odpowiedni sposób wykorzysta swo'j wpływ na rząd japoński i będzie informował o biegu wydarzeń przedstawicieli radzieckich w Berlinie. Pan Stalin odpowiedział, że Rząd Radziecki rzeczywiście pragnie poprawy swych;stosunków z Japonią, ale też istnieje granica jego cierpliwości względem prowokacji japońskich. Jeżeli Japonia chce wojny, to może ją mieć. Związek Radziecki nie boi się jej (wojny) i gotowy jest do niej. Jeżeli Japonia chce pokoju - to o wiele lepiej! Pan Stalin uważa za pożyteczną pomoc Niemiec w zakresie poprawy stosunków radziecko-japoriskich, ale nie chce, aby Japończycy odnieśli wrażenie, że inicjatywa tego wypływa od Związku Radzieckiego. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodził się z tym i podkreślił, że jego pomoc będzie jedynie kontynuowaniem rozmów, jakie on już prowadził od miesięcy z ambasadorem japońskim w Berlinie w zakresie poprawy stosunków radziecko-japońskich. Więc, ze strony niemieckiej nie będzie żadnej nowej inicjatywy w tej kwestii.

62

2. Włochy Pan Stalin zapytał Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy o cele, jakie mają Włochy. Czy Włochy nie mają dążeń wykraczających poza ramy aneksji Albanii, ewentualnie - do greckiego terytorium? Mała, górzysta, słabo zaludniona Albania, jego zdaniem, nie stanowi dla Włoch przedmiotu szczególnego zainteresowania. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy odpowiedział, że Albania jest ważna dla Włoch ze względo'w strategicznych. Prócz tego, Mussolini - to mocny człowiek, którego nie da się zastraszyć. Zademonstrował on to podczas konfliktu abisyńskiego, gdy Włochy obroniły swe cele własną siłą przeciwko wrogiej koalicji. Nawet Niemcy w tym momencie nie były w stanie udzielić Włochom wydatniejszej pomocy. Mussolini z uznaniem powitał przywro'cenie przyjacielskich stosunków między Niemcami i Związkiem Radzieckim. Wyraził swoje zadowolenie z powodu Paktu o nieagresji. 3. Turcja Pan Stalin zapytał Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, co Niemcy myślą o Turcji. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedział w tej sprawie, co następuje: kilka miesięcy temu oświadczył on rządowi tureckiemu, że Niemcy chcą z Turcją mieć przyjacielskie stosunki. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy ze swej strony uczynił wszystko, aby osiągnąć ten cel. W odpowiedzi na to Turcja, jako jeden z pierwszych krajów, wstąpiła do wymierzonego przeciwko Niemcom frontu otoczenia i nawet nie uznała za potrzebne powiadomić o tym Rząd Rzeszy. Pan Stalin i Mototow zauważyli w ślad za tym, że Związek Radziecki miał analogiczne doświadczenia z przyczyny wahającej się polityki Turków. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedział następnie, że Anglia wydatkowała pięć milionów funtów szterlingów na prowadzenie w Turcji propagandy antyniemieckiej. Pan Stalin powiedział, że według informacji, jaką posiada, sumy, które wydatkowała Anglia na przekupienie tureckich działaczy politycznych, znacznie przekraczają pięć milionów funtów. 4. Anglia Pan Stalin i Mołotow nieprzyjaznie skomentowali sposób postępowania brytyjskiej misji wojskowej w Moskwie, która w rzeczywistości nie wyraziła rządowi radzieckiemu, czego ona chce naprawdę.

63

Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy nawiązując do tego oświadczył, że Anglia zawsze próbowała i próbuje dotychczas podważyć rozwój dobrych stosunków między Niemcami i Związkiem Radzieckim. Anglia jest słaba i chce, aby inni popierali jej pyszałkowate rozszczenia do panowania nad s'wiatem. Pan Stalin żywo się zgodził z tym i powiedział co następuje: armia brytyjska jest słaba; flota brytyjska nie zasługuje.już na swoją poprzednią reputację. Angielska flota powietrzna, można być przekonanym, rozbudowuje się, ale (Anglii) brakuje pilotów. Jeżeli, mimo to wszystko, Anglia panuje jeszcze na świecie, dzieje się tak dlatego, że ten stan rzeczy istnieje tylko dzięki głupocie innych krajów, kto're zawsze pozwalały siebie oszukiwać. Na przykład, śmieszne jest, że zaledwie kilkuset Brytyjczyków rządzi Indiami. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodził się z tym i poufnie os'wiadczył panu Stalinowi, że ostatnio Anglia ponownie badała grunt, z poczuciem winy wspominając 1914 tok. Był to typowy angielski głupi manewr. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zaproponował Fuhrerowi, by zakomunikować Anglikom, że w razie konfliktu niemiecko-polskiego odwetem na każdy wrogi akt Wielkiej Brytanii będzie bombardowanie Londynu. Pan Stalin zauważył, że badaniem gruntu, zapewne, był list Chamberlaina do Fiihrera, który ambasador Wielkiej Brytanii w Niemczech Henderson przekazał 23 sierpnia w Obersalzbergu. Stalin następnie wyraził ppgląd, że Anglia, nie zważając na słabość, będzie prowadziła wojnę zręcznie i uporczywie. 5. Francja Pan Stalin wyraził pogląd, że Francja, jednakże, ma armię, zasługującą na uwagę. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wskazał ze swej strony panu Stalinowi i Mołotowowi na liczebną niepełnowartościowość armii francuskiej. Podczas gdy Niemcy w corocznych poborach zwiększają swe sify zbrojne o 300.000 żołnierzy, to Francja co roku może powoływać tylko po 150.000 rekrutów. „Wał Zachodni"1 jest pięciokrotnie silniejszy od „linii Maginota"2. Jeżeli Francja spróbuje wojować z Niemcami, to ona definitywnie zostanie zwyciężona. 6. Pakt antykominternowski Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedział, że Pakt antykominternowski w ogóle był wymierzony nie przeciwko Związkowi Radzieckiemu, a przeciwko demokracjom zachodnim. Wiedział on i mógł domyśleć się z tonu prasy rosyjskiej, że Rząd Radziecki uświadamia to w zupełnos'ci. 64

Pan Stalin dodał, że Pakt antykominternowski przestraszył głownie londyńskie City i drobnych kupczyków angielskich. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodził się i żartobliwie zauważył, że pan Stalin, naturalnie, jest mniej przerażony Paktem antykominternowskim niż londyńskie City i drobni kupczykowie angielscy. A to, cornys'lą o tym Niemcy, ilustruje krążący już od kilku miesięcy wśród znanych ze swego dowcipu berlinczyków żart, a mianowicie: „Stalin przyłączy się jeszcze do Paktu antykominternowskiego". 7. Stosunek narodu niemieckiego do niemieckorosyjskiego Paktu o nieagresji Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy oświadczył, że, jak mógł on skonstatować, wszystkie warstwy narodu niemieckiego, szczególnie zwyczajni ludzie, bardzo ciepło powitali nawiązanie porozumienia ze Związkiem Radzieckim. Naród instynktownie wyczuwa, że istniejące w sposób naturalny interesy Niemiec i Związku Radzieckiego nigdzie nie ścierały się i że rozwojowi dobrych stosunków poprzednio przeszkadzały tylko zagraniczne intrygi, szczególnie ze strony Anglii. Pan Stalin odpowiedział, że wierzy temu z całą gotowością. Niemcy pragną pokoju i dlatego witają przyjacielskie stosunki między państwem niemieckim i Związkiem Radzieckim. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy przerwał mu w tym miejscu i powiedział, że naród niemiecki bezwarunkowo pragnie pokoju, ale, z drugiej strony, oburzenie Polską jest tak silne, że wszyscy co do jednego gotowi są walczyć. Naród niemiecki nie będzie dłużej tolerował prowokacji polskich. 8. Toasty Podczas rozmowy pan Stalin niespodziewanie wzniósł toast za Fuhrera: „Wiem, jak mocno naro'd niemiecki kocha swego Wodza i dlatego chcę wypić za jego zdrowie". Pan Mołotow wypił za zdrowie Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i Ambasadora, hrabiego von Schulenburga. Pan Mołotow wzniósł kielich za Stalina, odnotowując, że właśnie Stalin swoim przemówieniem w marcu tego roku3, które w Niemczech zrozumiano prawidłowo, zmienił całkowicie stosunki polityczne. Panowie Mototow i Stalin powto'rnie wypili za Pakt o nieagresji, za nową erę w stosunkach niemiecko-rosyjskich i za naro'd niemiecki. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy z kolei wzniósł toast za pana Stalina, za rząd radziecki i za pomyślny rozwój stosunko'w między Niemcami i Związkiem Radzieckim.

65

9. Na pożegnanie pan Stalin powiedział Ministrowi Spraw Zagranicznych Rzeszy następujące słowa: Rząd radziecki odnosi się bardzo poważnie do nowego Paktu. Może on dać swe słowo honoru, że Związek Radziecki nie zdradzi swego partnera. Hencke Moskwa, 24 sierpnia 1939 r. 1 „Wat Zachodni", albo „Linia Zygfryda" — linia niemieckich umocnień od Luksemburga do granicy szwajcarskiej, zbudowana na wypadek napaści Francji na Niemcy. Do wrzes'nia 1939 roku budowa tej linii nie byfa wcale zakończona. Większa część linii istniafa jedynie na papierze. — Uw. aut. 2 „Linia Maginota" - francuska ufortyfikowana linia na granicy francusko-niemieckiej, zbudowana na wypadek ataku Niemiec na Francję. - Uw. aut. 3 Patrz fragmenty przemówienia J. Stalina na XVIII Zjeździe 'WKPfb) na początku książki. — Uw. aut.

35. LIST HITLERA DO MUSSOLINIEGO, 25 sierpnia 1939 r. Duce! Od pewnego czasu Niemcy i Rosja wymieniały poglądy w sprawie nowego podejścia obu stron do ich stosunków politycznych. Potrzebę osiągnięcia jakiegoś' wyniku w tej kwestii dyktowały następujące przyczyny: 1. Ogólna sytuacja w polityce międzynarodowej, dotycząca obydwu mocarstw Osi. 2. Potrzeba osiągnięcia wyraźnego os'wiadczenia w sprawie stanowiska gabinetu japońskiego. Japonia zgodziłaby się, zapewne, na sojusz przeciwko Rosji, który, moim zdaniem, w istniejących okolicznościach mo'głby dla Niemiec, jak też dla Włoch, mieć znaczenie tylko drugorzędne. Jednakże ona (Japonia) nie weźmie na siebie podobnie określonych zobowią zań przeciwko Anglii; to zaś z punktu widzenia nie tylko Niemiec, ale również Włoch, ma znaczenie decydujące. Podjęte kilka miesięcy temu usiłowania wojskowych w sprawie zmusze nia rządu japońskiego do zajęcia w najkrótszym czasie takiego samego wyraz'nego stanowiska wobec Anglii dotychczas nie zostały zrealizowane w praktyce. 66

3. Stosunki Niemiec i Polski, przy tym nie z winy Rzeszy Niemieckiej, a w wyniku działalności Anglii, od wiosny stały się jeszcze bardziej niezadowalające, a w ostatnich kilku tygodniach sytuacja stała się jeszcze bardziej nie do zniesienia. Wiadomości o prześladowaniach Niemco'w na terenach przygranicznych nie wymys'liła prasa, stanowi to zaledwie cząstkę straszliwej prawdy. Dławiąca Gdańsk polityka celna Polski w ciągu kilku ostatnich tygodni doprowadziła do całkowitej stagnacji całego życia gospodarczego Gdańska i zrujnuje miasto, jeżeli potrwa w ciągu chociażby kro'tkiego czasu. Przyczyny te zmusiły mnie do pos'pieszenia z zakończeniem rozmów niemiecko-rosyjskich. Nie informowałem Pana szczego'-łowo, Duce, gdyż nie miałem pojęcia, jak długo potrwają rozmowy i czy są jakieś gwarancje ich sukcesu. Zaistniała po usunięciu Litwinowa gotowość Kremla do zmiany orientacji w swych stosunkach z Niemcami pogłębiła się w ciągu kilku tygodni i umożliwiła mi, po pomyślnych przygotowaniach, wysłanie mojego ministra spraw zagranicznych do Moskwy w celu zawarcia układu, stanowiącego^ najbardziej obszerny spośród istniejących pakt o nieagresji, którego tekst zostanie opublikowany. Pakt nie jest ograniczony warunkami i zawiera zobowiązanie w zakresie konsultowania się we wszystkich kwestiach, dotyczących interesów Rosji i Niemiec. Mogę powiedzieć Panu, Duce, że dzięki tym układom gwarantuje się przychylny stosunek Rosji na wypadek jakiegokolwiek konfliktu i to, że więcej już nie istnieje ewentualność udziału Rumunii w takim konflikcie! Nawet Turcja w tych warunkach może tylko zrozumieć potrzebę rewizji swego poprzedniego stanowiska. Ale powtarzam jeszcze raz, że Rumunia już nie znajduje się w sytuacji, gdy mogłaby wziąć udział w wystąpieniu przeciwko Osi. Jestem przekonany, że mogę zakomunikować Panu, Duce, iż dzięki rozmowom z Rosją Radziecką w stosunkach międzynarodowych zaistniała zupełnie nowa sytuacja, która powinna dać Osi największą z ewentualnych wygranych. Jeżeli chodzi o sytuację na granicy niemiecko-polskiej, to mogę jedynie zakomunikować Waszej Ekscelencji, że od tygodni jesteśmy w stanie gotowości, gdyż w wyniku polskiej mobilizacji, naturalnie, nasiliły się również przygotowania niemieckie i w razie niemożliwych do zniesienia akcji polskich podejmę bezzwłoczne działania. Twierdzenia rządu polskiego, że nie jest odpowiedzialny za takie nieludzkie postępki, jak liczne incydenty graniczne (tylko ubiegłej nocy zanotowano dwadzieścia jeden naruszeń granicy ze strony Polaków), ostrzeliwanie samolotów niemieckich, którym wydano już rozkaz przelotu do Prus Wschodnich nad morzem dla uniknięcia incydentów, dowodzi jedynie, że rząd polski już nie jest w stanie kontrolować swych niesubordynowanych żołnierzy. Od 67

dnia wczorajszego Gdańsk jest zablokowany przez wojska polskie - sytuacja jest nie do zniesienia. W tych warunkach nikt nie jest w stanie powiedzieć, co może zdarzyć się w następnej godzinie. Mogę jedynie zapewnić Pana, Duce, że są granice, poza które nie mogę wykroczyć w żadnych okolicznościach. Na zakończenie mogę zapewnić" Pana, Duce, że w analogicznej sytuacji Włochy mogłyby liczyć na moje zrozumienie i że może Pan być pewny mojej niezmiennej przychylności do Pana. Adolf Hitler

36. LIST MUSSOLINIEGO DO HITLERA, 25 sierpnia 1939 r. Fiihrerze! Odpowiadama na Pański list, który dopiero co doręczył mi ambasador von Mackensen. 1. Co dotyczy porozumienia z Rosją, to akceptuję je w całej rozciągłości. Jego Ekscelencja marszałek Góring opowie Panu, że w rozmowie, jaką miałem z nim w kwietniu1, oświadczyłem, iż zbliżenie między Niemcami i Rosją nieodzowne jest dfa zapobieżenia okrążenia ich przez demokracje. 2. Uważam za pożądane, aby podjąć próbę uniknięcia zerwania lub pogorszenia się stosunków z Japonią, gdyż skutkiem tego będzie powrót Japonii na pozycje, zbliżone do pozycji mocarstw demokratycznych. Zważywszy to, posłałem do Tokio telegram i, wydaje się, że po pewnym szoku w opinii publicznej, teraz tam zapanowała lepsza atmosfera psycholo giczna. 3. Układ moskiewski blokuje Rumunię i może zmienić stanowisko Turcji, która od Anglii wzięła pożyczkę, ale jeszcze nie podpisała układu o sojuszu. Nowe stanowisko Turcji burzy wszystkie strategiczne plany Francuzów i Anglików we wschod nim regionie Morza Śródziemnego. 4. Co dotyczy Polski, to w pełni rozumiem stanowisko Niemiec i ten fakt, że takie napięte stosunki nie mogą trwać wiecznie. 5. Co dotyczy praktycznego stanowiska Włoch w wypadku starcia zbrojnego, mój punkt widzenia jest następujący: Jeżeli Niemcy zaatakują Polskę i uda się zlokalizować konflikt, to Włochy udzielą Niemcom wszelkiej pomocy politycznej i gospodarczej, jaka tylko będzie potrzebna. Jeżeli Niemcy zaatakują i sojusznicy Polski podejmą atak odwetowy przeciwko Niemcom, to chcę zawczasu powiadomić 68

Pana, źe będzie lepiej, jeżeli nie podejmę inicjatywy w działaniach wojennych z powodu obecnego stanu włoskich przygotowań wojennych, co wcześniej oświadczyliśmy Panu, Fiihrerze, i panu von Ribbentropowi. Dlatego więc, nasza ingerencja może rozpocząć się bezzw łocznie, tylko wtedy, jeżeli Niemcy od razu dostarczą nam sprzętu wojskowego i surowców do odparcia ataku, jaki, niewątpliwie, podejmą przeciwko nam Francuzi i szczególnie Anglicy. / Podczas naszego spotkania przewidywaliśmy wojnę na okres po 1942 roku, i do tego będę gotowy na ziemi, na morzu i w powietrzu, według planów, ktdre zostały uzgodnione. Jestem również zdania, że wyłącznie wojenne przygotowania, jakie już przeprowadzono, i inne, które zostaną przeprowadzone w Europie i Afryce, przyczynią się do związania znacznych sif francuskich i brytyjskich. Uważam za moją bezwarunkową, powinność, jako prawdziwego przyjaciela, mówić Panu całkowitą prawdę i zawczasu informować Pana o realnej sytuacji. Jeżeli tego nie będziemy robili, będzie tó miało przykre następstwa dla nas wszystkich. To mój punkt widzenia, a ponieważ niebawem powinienem zwołać działaczy najwyższej rangi Królestwa, więc proszę Pana ro'wnież poinformować mnie o Pańskim (punkcie widzenia). Mussolini

1 Spotkanie migdzy Mussolinim i GSringiem odbyto się w Rzymie 15 i 16 kwietnia 1939 r. - t/w. red. niem. wyd.

O RATYFIKACJI RADZIECKONIEMIECKIEGO UKŁADU O NIEAGRESJI 1 września 1939 r.

Z wystąpienia W. Mołotowa na nadzwyczajnej czwartej sesji Rady Najwyższej ZSRR pierwszej kadencji 31 sierpnia 1939 r. 1 ... Naszym obowiązkiem jest to, aby myśleć o interesach narodu radzieckiego, o interesach Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. (Długotrwałe oklaski). Tym bardziej, że jesteśmy

69

mocno przekonani, iż interesy ZSRR są zgodne z żywotnymi inte resami narodów innych krajów. (Oklaski). To tylko jeden aspekt sprawy. Powinna nastąpić jeszcze jedna okoliczność, aby radziecko-niemiecki układ o nieagresji zaczął działać. Trzeba było, aby w polityce zagranicznej Niemiec nastąpił zwrot w kierunku dobrosą siedzkich stosunków ze Związkiem Radzieckim. Zaistnienie tego drugiego warunku był możliwe wtedy, kiedy zobaczylisYny wyraźnie pragnienie rządu niemieckiego, by zmienić swą politykę zagraniczną w kierunku poprawy stosunków z ZSRR — znaleziona została podstawa do zawarcia radziecko-niemieckiego układu o nieagresji. Wszyscy wiedzą, że w ciągu ostatnich sześciu lat, od dojścia narodowych socjalistów do władzy, stosunki polityczne między Niemcami i ZSRR były napięte. Wiadomo również, że nie zważając na różnice światopoglądów i systemów politycznych, rząd radziecki starał się, utrzymać normalne stosunki gospodarcze i polityczne z Niemcami. Teraz nie ma potrzeby powracać do poszczególnych momentów tych stosunków w ciągu ostatnich lat, bo i 'tak, towarzysze deputowani, dobrze je znacie. Należy, jednakże, przypomnieć to wyjaśnienie naszej polityki zagranicznej, dokonane kilku miesięcy temu na XVIII zjeździe partii... Tow. Stalin przestrzegł przed prowokatorami wojny, pragnącymi we własnym interesie wciągnąć nasz kraj do konfliktu z innymi krajami. Demaskując wrzawę, jaką wszczęta prasa anglo-francuska i północnoamerykańska z powodu niemieckich „planów" zagarnigcia Ukrainy radzieckiej, tow. Stalin mówił wtedy: „Wygląda na to, że ta podejrzana wrzawa miała na celu wzniecenia gniewu Związku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i sprowokowanie konfliktu z Niemcami bez widocznych na to podstaw". Jak widzicie, tow. Stalin trafiał w sam cel, demaskując-knowania polityków zachodnioeuropejskich, dążących do czołowego zderzenia Niemiec i Związku Radzieckiego. Przyznać trzeba, że również w naszym kraju byli niektórzy krótkowzroczni ludzie, którzy, zafascynowani prymitywne agita cją antyfaszystowską, zapomnieli o tej robocie prowokatorskiej naszych wrogów. Uwzględniając te okoliczności, tow. Stalin jeszcze wtedy wysunął kwestię, możliwości innych, niewrogich dobrosąsiedzkich stosunków między Niemcami i ZSRR. Teraz jest widoczne, że w Niemczech w ogolę prawidłowo zrozumiano te oświadczenia tow. Stalina i wyciągnięto z tego praktyczne wnioski. (Śmiech). Zawarcie radziecko-niemieckiego układu o nieagresji świadczy o tym, że sprawdziło się historyczne przewidywanie tow. Stalina. (Burzliwa owacja na czesićtow. Stalina).

70

Już na wiosnę tego roku rząd niemiecki zaproponował wznowienie rozmów w sprawie handlu i kredytów. Rozmowy zostały wkrótce podjęte. Dzięki wzajemnym ustępstwom udało się osiągnąć porozumienie. Jak wiadomo, to porozumienie zostało podpisane 19 sierpnia. Nie było to pierwsze porozumienie handlowo-kredytowe przy istniejącym rządzie. Porozumienie to jest korzystniejsze nie tylko od porozumienia 1935 roku, ale również od wszystkich poprzednich, nie mówiąc już o tym, że nie mieliśYny żadnej, tak korzystnej umowy gospodarczej z Anglią, Francją lub jakimkol wiek innym krajem... Kiedy więc rząd niemiecki wyraziłchęć poprawy również stosun-' kow politycznych, to rząd radziecki nie miał podstaw do odrzucenia tego. Wtedy właśnie zaistniała sprawa zawarcia układu o nieagresji. Teraz rozlegają się, głosy, z których przebija niezrozumienie najprostszych podstaw rozpoczętej poprawy stosunków politycznych między Związkiem Radzieckim i Niemcami. Na przykład, z naiwnym stawiane wyrazem pytania: jak Związek Radziecki mógł zdecydować się na poprawę stosunków politycznych z państwem typu faszystowskiego? Czy to jest możliwe? Zapominają przy tym, że chodzi nie o nasz stosunek do spraw wewnętrznych drugiego kraju, lecz o zewnętrzne stosunki między dwoma państwami. Zapominają o tym, że zajmujemy stanowisko nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych krajów i stosownie do tego jesteśmy za niedopuszczeniem jakiejkolwiek ingerencji w nasze własne sprawy wewnętrzne... Rząd radziecki również poprzednio uznawał za pożądane to, aby uczynić dalszy krok do przodu w zakresie poprawy stosunków politycznych z Niemcami, jednakże okoliczności ułożyły sig tak, że stało się to możliwe dopiero teraz. Co prawda, w danym wypadku chodzi nie o pakt w sprawie pomocy wzajemnej, jak to było na rozmowach anglo-francusko-niemieckich, a tylko o układ o nieagresji. Jednakże we współczesnych warunkach trudno jest przecenić znaczenie międzynarodowe układu radziecko-niemieckiego. Oto dlaczego pozytywnie ustosunkowaliśmy się do przyjazdu niemieckiego ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do Moskwy. Dzień 23 sierpnia 1939 roku, gdy został podpisany radzieckoniemiecki układ o nieagresji, nałeży uznać za datę o wielkiej wadze historycznej. Układ o nieagresji między ZSRR i Niemcami jest punktem zwrotnym w historii Europy, ba, nie tylko Europy. Wczoraj jeszcze faszyści Niemiec prowadzili w stosunku do ZSRR wrogą wobec nas politykę zagraniczną. Tak, wczoraj jeszcze w dziedzinie stosunków zagranicznych byliśmy wrogami. Dziś jednakże sytuacja się zmieniła i przestaliśmy być wrogami. Sztuka polityczna

71

w dziedzinie stosunków zagranicznych polega nie na tym, aby zwiększyć liczbę wrogów swego kraju. Odwrotnie, sztuka polityczna polega tu na tym, aby zmniejszyć liczbę takich wrogów i osiągnąć to, aby wczorajsi wrogowie stali się dobrymi sąsiadami, utrzymującymi ze sobą stosunki pokojowe. (Oklaski). ... Radziecko-niemiecki układ o nieagresji kładzie kres wrogości między Niemcami i ZSRR, a to leży w interesie obu krajo'w.« Różnice w światopoglądach i systemach politycznych nie powinny i nie mogą być przeszkodą do ustanowienia dobrych stosunków politycznych między obu państwami... Tylko wrogowie Niemiec i ZSRR moga^ dążyć do wytworzenia i rozdmuchania wrogości między narodami tych krajów. Opowiadaliśmy się i opowiadamy za przyjaźnią narodów ZSRR i Niemiec, za rozwijaniem i rozkwitem przyjaźni między narodami Związku Radzieckiego i narodem niemieckim. (Huczne, długotrwałe oklaski). Główne znaczenie radziecko-niemieckiego układu o nieagresji polega na tym, że dwa największe państwa Europy porozumiały się, aby położyć kres wrogości między nimi, usunąć groźbę wojny i żyć ze sobą w pokoju. Przez to pole ewentualnych starć w Europie zwęża się. Jeżeli nawet nie uda się uniknąć starć zbrojnych w Europie, to skala tych działań wojennych będzie ograniczona. Niezadowoleni z takiego stanu rzeczy mogą byc tylko podżegacze do powszechnej wojny w Europie, ci, którzy pod maska, pokojowosci chcą rozpalić ogólnoeuropejską pożogę wojenną. Radziecko-niemiecki układ poddany jest licznym atakom w prasie anglo-francuskiej i amerykańskiej... Starają się upowszechniać nieprawdę, że rzekomo zawarcie radziecko-niemieckiego układu o nieagresji przeszkodziło negocjacjom z Anglią i Francją w sprawie paktu o pomocy wzajemnej. To kłamstwo zostało już napiętnowane w wywiadzie tow. Woroszyłowa. W rzeczywistości, jak wiadomo sprawa wygląda odwrotnie. Związek Radziecki zawarł z Niemcami pakt o nieagresji, między innymi, z tej przyczyny, że rozmowy z Anglią i Francją natrafiły na nieprz ezwyciężone rozbieżności i zakończyły się niepowodzeniem z winy anglofrancuskich kół rządzących... Ci ludzie żądają, aby ZSRR obowiązkowo został wciągnięty do wojny z Niemcami po stronie Anglii. Chyba potracili rozum ci rozzuchwaleni podżegacze do wojny? (Śmiech) ... Jeżeli ci panowie mają taką niepohamowaną chętką wojowanie, to niech wojują sami, bez Związku Radzieckiego. (Śmiech. Oklaski). Popatrzylibyśmy, co to za wojacy. (Śmiech. Oklaski). W naszych oczach, w oczach całego narodu radzieckiego, są to tacy sami wrogowie pokoju, jak i wszyscy inni podżegacze do wojny w Europie... Radziecko-niemiecki układ o nieagresji oznacza zwrot w rozwoju Europy, zwrot w kierunku poprawy stosunków między dwoma

72

największymi państwami Europy. Ten układ nie tylko daje nam usunięcie groźby wojny z Niemcami, zwęża pole ewentualnych starć zbrojnych w Europie i w ten sposób służy sprawie powszechnego pokoju — powinien on również zapewnić nam nowe możliwości wzrostu sił, umocnienia naszych pozycji, dalszy wzrost wpływów Związku Radzieckiego na rozwój międzynarodowy...

1

Publikuje się ze skrótami. — Od autora.

HISTORYCZNA SESJA RADY NAJWYŻSZEJ ZSRR

2 września 1939 r. ... Z największą cierpliwością rząd radziecki prowadził rozmowy z rządami Anglii i Francji, zmierzając do jednego celu: zapewnienia pokoju w Europie. Towarzysz Mołotow zdemaskował cel intryg, podstępów i bezpośrednich prowokatorskich wypadów, które stosowali podżegacze do wojny, aby doprowadzić te rozmowy do impasu, pozbawić je wszelkiego sensu. Tow. Mototow wyczepująco i jasno odsłonił przyczynę, całej tej nieszczerej, kłamliwej gry. Politycy angielscy i francuscy próbo wali spowodować konflikt między narodami radzieckim i nie mieckim. Szczególnie starali się i starają pod tym względem tak zwani socjaliści Anglii i Francji. Ci mizerni politykierzy nie uwzględnili tego, że mają do czynienia z wielkim państwem socjalistycznym...

O RATYFIKACJI UKŁADU O NIEAGRESJI MIĘDZY ZWIĄZKIEM RADZIECKIM I NIEMCAMI 3 września 1939 r.

Rada Najwyższa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, po wysłuchaniu informacji Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych towarzysza

73

Wiaczes+awa Mototowa w sprawie ratyfikacji układu o nieagresji między Związkiem Radzieckim i Niemcami postanawia: 1. Zaaprobować politykę zagraniczną Rządu. 2. Ratyfikować układ o nieagresji między Związkiem Socjalis tycznych Republik Radzieckich i Niemcami, zawarty w Moskwie 23 sierpnia 1939 roku. Przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR M. Kalinin Sekretarz Prezydium Rady Najwyższej ZSRR A. Gorkin Moskwa, Kreml, 31 sierpnia 1939 r.

DZIAŁANIA WOJENNE MIĘDZY NIEMCAMI I POLSKĄ 2 września 1939 r.

Berlin, 1 września (TASS). Jak podaje Niemieckie Biuro Informacyjne, dziś' rano wojska niemieckie zgodnie z rozkazem dowództwa naczelnego przekroczyły granicę niemiecko-polską w ro'żnych miejscach. Formacje lotnictwa niemieckiego również podjęty bombardowanie obiektów wojskowych w Polsce.

POSIEDZENIE REICHSTAGU NIEMIECKIEGO 2 września 1939 r.

Wystąpienie Hitlera. Ratyfikacja radziecko-niemieckiego układu o nieagresji' Berlin, 1 września (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje przez radio, że dziś o godzinie 10 rano, w Berlinie, w „Kroll-Opera", Góring jako przewodniczący Reichstagu otworzył posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Po krótkim przemówieniu wstępnym Góring udzielił gtosu Hitlerowi.

74

Hitler rozpoczął mowę od powołania się, na Traktat Wersalski, który stworzył „taką sytuację, która nie może trwać dłużej". Następnie, mówiąc o incydentach, jakie nastąpify poczynając od nocy 31 sierpnia, Hitler oświadczył: „Teraz postanowi I i s'my postępować z Polską tek samo, jak Polska zachowywała sig wobec nas w ciągu ostatnich miesięcy". Hitler wyraził wdzięcznos'ć Mussoliniemu za poparcie, jakiego Włochy udzielały w ostatnich tygodniach żądaniom niemieckim... Mówiąc następnie o pakcie niemiecko-radzieckim, oświadczył on: „Rosja i Niemcy rządzą się na podstawie dwóch odmiennych doktryn. Niemcy nie będą, eksportowały swojej doktryny państwowej i, jeżeli Rosja nie zamierza eksportować doktryny do Niemiec, to te dwa najsilniejsze kraje w Europie nie mają podstaw, by być wrogami. Walka między Niemcami i ZSRR może byc korzystna tylko trzecim mocarstwom. Dlatego pakt niemiecko-radziecki definitywnie wyklucza zastosowanie siły między tymi dwoma krajami. Obydwa państwa zobowiązały się wobec siebie, że będą konsultowały się, i współpracowały pod względem gospodarczym. Jest to decyzja ogromnej wagi, której znaczenie dla przyszłości trudno nawet przewidzieć...". Pakt został" ratyfikowany i w Berlinie, i w Moskwie we czwartek, powiedział Hitler. Hitler os'wiadczył, że może zaakceptować każde słowo, które w związku z tym powiedział ludowy komisarz spraw zagranicznych Mototow... Po zakończeniu przemówienia Hitlera minister spraw wewnętrznych Frick odczytał projekt ustawy o połączeniu Gdańska z Rzeszą Niemiecką...

1 Przytacza się, ze skrótami. Mową, Hitlera, zawierającą brutalne wypady antypolskie, prasa radziecka opublikować bez komentarzy. — Uw. aut.

76

37. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram Berlin, 3 września 1939 - 18 godz. 50 min. Otrzymany w Moskwie 4 września 1939 - 0 godz. 30 min. Moskwa Telegram nr. 253 z 3 września Bardzo pilne! Osobiście ambasadorowi. Ścisłe tajne! Szefowi ambasady lub jego przedstawicielowi osobiście. Tajne! Rozszyfrować musi osobiście! Najściślej tajne! Bezwarunkowo rachujemy na ostateczne rozbicie armii polskiej w ciągu kilku tygodni. Następnie wprowadzimy okupację wojskową w rejonach, które, jak ustalono w Moskwie, należą do niemieckiej sfery wpływów. Jednakże jest zrozumiałe, że ze względów militarnych będziemy musieli następnie działać przeciwko tym polskim siłom zbrojnym, które do tego czasu będą znajdowały się na terytoriach polskich, wchodzących do rosyjskiej sfery wpływów. Proszę, niech Pan omówi to z Mołotowem bezzwłocznie i przekona się, czy Związek Radziecki nie uzna za pożądane, aby armia rosyjska wystąpiła w odpowiednim momencie przeciwko siłom polskim w rosyjskiej sferze wpływów i, ze swej strony, okupowała to terytorium. Naszym zdaniem, nie tylko to pomogłoby nam, ale również, zgodnie z porozumieniami moskiewskimi, byłoby też w interesie radzieckim. W związku z tym, proszę, niech Pan wyjas'ni, czy możemy omawiać tę kwestię z (radzieckimi) oficerami, którzy dopiero co przybyli tu, i jakim przypuszczalnie, będzie stanowisko rządu radzieckiego. Ribbentrop

77

38. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 5 września 1939 — 14 godz. 30 min. Bardzo pilne! Ściśle tajnej Telegram nr. 264 z 5 września W odpowiedzi na Pański telegram nr. 261 z 4 września1 Mołotow poprosił mnie, abym spotkał się z nim dziś o 12.30 i przekazał mi następującą odpowiedź rządu radzieckiego: „Zgadzamy się z panem, że w odpowiednim czasie będziemy musieli rozpocząć konkretne działania. Uważamy, jednakże, że ten czas jeszcze nie nastąpił. Być może, mylimy, ale wydaje się nam, że nadmierny pośpiech może wyrządzić nam szkodę i przyczynić się do zjednoczenia naszych wrogo'w. Rozumiemy, że w trakcie operacji jedna ze stron albo obydwie strony mogą być zmuszone do czasowego przekroczenia linii demarkacyjnej między swoimi strefami wpływów, ale takie wypadki nie powinny przeszkodzić bezpośredniej realizacji nakreślonego planu". Schulenburg 1

Nie publikuje się. — Uw. red. niem. wyd.

39. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 5 września 1939 - 17 godz. 02 min. Otrzymany 5 września 1939 - 18 godz. 00 min. Telegram nr. 266 z 5 września Na Pariski telegram nr. 262 z 4 września1 Dziś o 12.30 znowu prosiłem Mołotowa, aby ze swej strony 78

rząd radziecki wpłyn§ł na Turcję w tym celu, by wymóc na niej całkowitą neutralność. Wskazałem, że krążą pogłoski, iż Anglia wywiera silny nacisk na Rumunię i wysuwa się kwestię posłania tam wojsk anglo-francuskich. Ponieważ mogą poruszać się drogą morską, więc w interesie Związku Radzieckiego jest namo'wienie Turcji do całkowitego zamknięcia Dardaneli. Mołotow odpowiedział, że rząd radziecki ma wielki wpływ na Turcję i wykorzysta go w duchu pożytecznym dla nas. Mołotow dodał, że między Związkiem Radzieckim i Turcją istnieje jedynie pakt o nieagresji; rozmowy na temat zawarcia paktu w sprawie pomocy wzajemnej, mówiąc prawdę, prowadzono w swym czasie, ale nie dały one wyników. Sprawdzi on za pośrednictwem amdasady radzieckiej w Bukareszcie pogłoski na temat Rumunii. Schulenburg

1

Nie publikuje się. — Uw. aut.

POSEŁ PEŁNOMOCNY ZSRR W BERLINIE U HITLERA 5 września 1939 r. Berlin, 4 września (TASS). Gazety niemieckie zamieszczają na czołowym miejscu komunikat oficjalny, który głosi, że wczoraj Hitler w obecności Ribbentropa przyjął nowego posła pełnomocnego ZSRR w Berlinie tow. Szkwarcewa, a także attache wojskowego ZSRR tow. Purkajewa. Po wręczeniu listów uwierzytelniających między Hitlerem i radzieckim posłem pełnomocnym odbyła się długa rozmowa.

79

40. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 6 września 1939 - 17 godz. 46 min. Otrzymany 6 wrzes'nia 1939 - 20 godz. 15 min. Telegram nr. 279 z 6 września Na Pański telegram nr. 267 z 5 wrzes'nia Ponieważ obawa przed wojną i przede wszystkim, przed napas'cią niemiecką w latach ostatnich głęboko wpłynęła na psychologię (ludności radzieckiej), zawarcie paktu o nieagresji z Niemcami w ogóle powitano z wielką ulgą i zadowoleniem. Jednakże ludność niezbyt dobrze rozumie nieoczekiwaną zmianę polityki rządu radzieckiego po kilku latach propagandy, wymierzonej właściwie przeciwko agresorom niemieckim. Szczególne zastrzeżenia budzą oświadczenia oficjalnych agitatorów, że Niemcy nie są więcej agresorem. Rząd radziecki czyni wszystko, co jest w jego mocy, aby zmienić stosunek ludnos'ci do Niemiec. Prasę jak gdyby zmieniono. Nie tylko ustały wszelkie wypady przeciwko Niemcom, ale podawane teraz wydarzenia polityki zagranicznej oparte są w ogromnej większos'ci na komunikatach niemieckich, a literaturę antyniemiecką wycofuje się z handlu księgarskiego itp. Wybuch wojny między Niemcami i Polską mocno wpłynął tu na opinię publiczną i w pewnych kołach zaistniały nowe obawy, że Związek Radziecki zostanie wciągnięty do wojny. Mimo skutecznej kontrpropagandy, jaką prowadzi się na zebraniach partyjnych i produkcyjnych, nie może być tak prędko usunięta nieufnosć.jakaistniała w stosunku do Niemiec w ciągu kilku lat. Ludność wyraża obawy, że Niemcy po rozgromieniu Polski, ruszą przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Wszędzie dotychczas żywe są jeszcze wspomnienia o potędze niemieckiej w (pierwszej) wojnie światowej. Podczas analizy tutejszych warunków należy wziąć pod uwagę, że poprzednio rząd radziecki zawsze umiejętnie wpływał w pożądanym dlań kierunku na swoją ludność, i tym razem nie skąpi on również na niezbędną propagandę. Schulenburg

1

80

Nie publikuje się. — Uw. aut.

41. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 9 wrzes'nia 1939 - 0 godz. 56 min. Otrzymany 9 września 1939 - 5 godz. 00 min. Bardzo pilne! Telegram nr. 300 z 8 września Dopiero co otrzymałem od Mołotowa następujący telefonogram: „Otrzymałem pańskie zawiadomienie, że wojska niemieckie weszły do Warszawy. Proszę przekazać moje gratulacje i pozdrowienia rządowi Rzeszy Niemieckiej. Mototow"1. Schulenburg 1

Warszawa kapitulowała dopiero 27 września 1939 r. - Uw. aut.

42. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram Nadany z Berlina 9 września 1939 - 0 godz. 50 min. Otrzymany w Moskwie 9 września 1939 - 12 godz. 10 min. Cilne! Ściśle tajne! Telegram nr. 300 z 8 września 1939 r. Osobiście ambasadorowi. Na Pański telegram nr. 2611 Naturalnie, że zgadzamy się z rządem radzieckim co do tego,' iż wartości osiągniętych w Moskwie porozumień nie pomniejsza rozszerzanie działań wojennych o charakterze lokalnym. Musimy rozgromić i rozgromimy armię polską wszędzie, gdzie tylko ją spotkamy. Dlatego nic się nie zmienia w porozumie81

niach moskiewskich. Rozwój działań wojennych przekracza nawet nasze oczekiwania. Według wszelkich danych armia polska znajduje się więcej lub mniej w stanie rozkładu. We wszystkich wypadkach uważałbym za pilne wznowienie pańskich rozmów z Mołotowem w sprawie radzieckiej interwencji zbrojnej (w Polsce). Być może, że wezwanie rosyjskiego attache wojskowego do Moskwy, dowodzi, iż tam my być podjęta decyzja. Dlatego prosiłbym Pana, by w odpowiedniej formie jeszcze porozmawiać na ten temat z Mołotowem i przetelegrafować wynik. Ribbentrop 1

Nie publikuje się. - Uw. red. niem. wyd.

43. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 9 września 1939 - 14 godz. lQmin. Pilne! Ściśle tajne! Telegram nr. 308 z 9 września W odpowiedzi na Pański telegram nr. 300 z 8 września. Mołotow oświadczył mi dziś o godzinie 15, że radzieckie działania wojenne rozpoczną, się w ciągu najbliższych kilku dni. Wezwanie attache wojskowego do Moskwy rzeczywiście było z tym związane. Zostaną też powołani liczni rezerwiści. Schulenburg

82

44. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 10 września 1939 - 21 godz. 40 min. Pilne! Ścisłe tajne! Telegram nr. 317 z 10 wrzes'nia Uzupełnienie do mojego telegramu nr. 310 z 9 września z powołaniem się na dzisiejszą rozmowę telefoniczną z Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy. Podczas dzisiejszego spotkania o godzinie 16 Mołotow zmienił swe wczorajsze oświadczenie, mówiąc, że rząd radziecki byl całkowicie zaskoczony niespodziewanie szybkimi niemieckimi sukcesami militarnymi. Według naszej pierwszej informacji, Armia Czerwona liczyła na kilka tygodni, ktdre teraz skróciły się do kilku dni. Radzieckie władze wojskowe znalazły się więc w trudnej sytuacji, gdyż, biorąc pod uwagę miejscowe okoliczności, potrzebowały one, w miarę możliwości, jeszcze dwóchtrzech tygodni na swe przygotowania. Zmobilizowano już ponad trzy miliony ludzi. Bardzo szczegółowo wyjaśniłem Mołotowowi, jak ważne są w takiej sytuacji szybkie działania Armii Czerwonej. Mołotow powtórzył, że robi się wszystko, co jest możliwe dla przyspieszenia wydarzeń. Odniosłem wrażenie, że wczoraj Mołotow obiecał więcej, niż można oczekiwać od Armii Czerwonej. Następnie Mołotow poruszył aspekt polityczny zagadnienia i powiedział, że rząd radziecki zamierza skorzystać z dalszego posuwania się wojsk niemieckich, żeby oświadczyć, iż Polska rozpada się na kawałki i że na skutek tego Związek Radziecki powinien przyjść z pomocą Ukraińcom i Białorusinom, którym „zagrażają" Niemcy. Pretekst ten w oczach mas przedstawi interwencję Związku Radzieckiego w szlachetnym świetle i sprawi, że Związek Radziecki nie będzie uważany za agresora. Drogę tę przed Związkiem Radzieckim zamknął wczorajszy komunikat DNB2 głoszący, że, zgodnie z oświadczeniem generała-pułkownika Brauchitscha, prowadzenie działań wojennych na froncie wschodnim nie jest już nieodzowne. Komunikat stwarzał wrażenie, że rozejm niemiecko-polski jest nieunikniony. Jeżeli, jednak, Niemcy zawrą rozejm, to Związek Radziecki nie może rozpoczynać „nowej wojny". 83

Oświadczyłem, że nie wiem o takiem komunikacie, który nie może odpowiadać rzyczywistosci; bezzwłocznie wystosuję zapytanie. Schulenburg Patrz, telegram Ribbentropa do Schulenburga nr. 253 z 3 września. — Uw.

1

aut. 2

Niemieckie Biuro Informacyjne. — Uw. aut.

45. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Berlin, 13 września 1939 - 17 godz. 50 min. Otrzymany w Moskwie 14 września 1939 - 1 godz. 10 min. Telegram nr. 336 z 13 września Pośpiesznie! Osobiście ambasadorowi! Gdy tylko ustali się dokładny wynik zbliżającej się teraz do swego kresu wielkiej bitwy o Polskę, będziemy w stanie udzielić Armii Czerwonej informacji, o którą prosiła, dotyczącą licznych jednostek armii polskiej. Ale już teraz prosiłbym Pana, o poinformowanie pana Mołotowa, że jego uwaga w sprawie oświadczenia generała-pułkownika Brauchitscha, jest wynikiem wyraźnego nieporozumienia. Oświadczenie to zostało złożone wyłącznie do wiadomości władzy wykonawczej byłego terytorium Rzeszy1; przygotowano je jeszcze przed początkiem działań wojennych przeciwko Polsce i nie ma ono nic wspólnego z ograniczeniem naszych operacji wojennych na wschód od (okupowanego przez nas) byłego terytorium polskiego. Nie stawia się (przez dowództwo niemieckie) kwestii potrzeby zawarcia rozejmu z Polską. Ribbentrop 1

84

Ma się na myśli Polskę zachodnią,. — Uw. aut.

46. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY Telegram Moskwa, 14 września 1939 r. - 18 godz. 00 min. Pilne! Ściśle tajne! Telegram nr. 350 z 14 września Na Pański telegram nr. 336 z 13 września Mołotow wezwał mnie dzisiaj o godzinie 16 i oświadczył, że Armia Czerwona osiągnęła stan gotowos'ci prędzej niż się spodziewano. Dlatego radzieckie działania mogą rozpocząć się wcześniej od terminu podanego przezeń (Mołotowa) podczas ostatniej rozmowy (patrz, mój telegram nr. 317 z 10 września). Uwzględniając motywację polityczną akcji radzieckiej (upadek Polski i obrona rosyjskich „mniejszości"), (Sowietom) byłoby nader ważne, aby nie rozpoczynać działań, zanim upadnie centrum administracyjne Polski - Warszawa. Mototow prosi, aby go jak najdokładniej poinformowano, kiedy można liczyć na opanowanie Warszawy. Proszę o instrukcje. Chciałbym zwrócić Pańską uwagę na dzisiejszy artykuł w „Prawdzie", nadany przez DNB, do którego dojdzie analogiczny artykuł w gazecie „Izwiestija". Te artykuły zawierają wspomnianą przez Mołotowa motywację polityczną interwencji radzieckiej. Schulenburg O PRZYCZYNACH WEWNĘTRZNYCH KLĘSKI MILITARNEJ POLSKI1 14 września 1939 r.

Jakkolwiek od rozpoczęcia działań wojennych między Niemcami i Polską minęfo około dziesięciu dni, to można już twierdzić, że Polska została rozgromiona militarnie, co doprowadziło do utraty prawie wszystkich jej os'rodków politycznych i gospodarczych.

86

Trudno wytłumaczyć tak prędką kląska Polski samą tylko przewagą techniki wojennej i organizacji militarnej Niemiec oraz brakiem skutecznej pomocy Anglii i Francji dla Polski. W czasie działań bojowych między Niemcami i Polską nie można przytoczyć faktów jakiegokolwiek poważniejszego oporu wojsk polskich wobec ofensywy armii niemieckiej, faktów jakiegokolwiek częściowego suk cesu Polako'w na tym lub innym odcinku operacyjnym. Co więcej, wszystkie dane o sytuacji w Polsce świadczą o coraz bardziej wzrastającej dezorganizacji całej polskiej struktury państwowej, o tym, że państwo polskie okazało się tak słabe i niezdolne do ży cia, iż w wyniku już pierwszych niepowodzeń militarnych zaczęto się, rozsypywać. Jakie są przyczyny takiej sytuacji, źe Polska stanęła na skraju bankructwa? Tkwią one przede wszystkim w wewnętrznych słabościach i sprzecznościach państwa polskiego. Polska jest państwem wielonarodowościowym. W składzie ludności Polski Polacy stanowią zaledwie około 60%, a pozostałe 40% - to mniejszości narodowe — głównie Ukraińcy, Białorusini 1 Żydzi. Wystarczy powiedzieć, że w Polsce jest 8 milionów Ukraińców, blisko 3 miliony Białorusinów. Te dwie najliczniejsze mniejszości narodowe liczą, około 11 milionów ludzi. Po to, aby poglądowo zilustrować udział ludności ukraińskiej i białoruskiej w Polsce, należy wskazać, że ta suma przekracza ludność takich państw, jak Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa wziętych razem... Politykę narodowościową kół rządzących Polski cechuje ciemiężenie i ucisk mniejszości narodowych, a szczególnie Ukraińców i Białorusinów. Ukraina Zachodnia i Białoruś Zachodnia — tereny z przewagą ludności ukraińskiej i białoruskiej — są obiektem najbardziej brutalnej i bezwstydnej eksploatacji obszarników polskich. Położenie Ukraińców i Białorusinów cechują warunki ucisku i bezprawia narodowościowego. Koła rządzące Polski, chełpiące się swoim rzekomym umiłowaniem wolności, uczyniły wszystko, aby przekształcić Ukrainę Zachodnią i Białoruś Zachodnią w pozbawioną praw kolonię, oddaną polskim panom do rozgrabienia. Pod tym względem polityka Polski wcale nie różni się od ciemięży-cielskiej polityki caratu rosyjskiego... Takie są przyczyny, z powodu których w Polsce nie wytworzyła się i nie mogła wytworzyć srę ta wewnętrzna spójnia i konsolidacja sił wielonarodowego państwa, które mogłyby wysoko wznies'ć falę patriotyzmu i zjednoczyłyby armię polska, składającą się nie tylko z Polaków, ale również Ukraińców i Białorusinów, dążących wspólnie do tego, aby dac odpór przeciwnikowi wojennemu. Mniejszości narodowe Polski nie stały się, i nie mogły się stać niezawodną ostoją, reżimu państwowego. Wielonarodowościowe 87

państwo, nie scementowane więziami przyjaźni i równości zamieszkujących je narodów, odwrotnie zas', oparte na ucisku i braku równości praw mniejszości narodowych, nie może stanowić potęgi militarnej. Na tym polega słabość państwa polskiego i przyczyna wewnętrzna jego klęski militarnej.

1Publikuje

się ze skrótami. — Uw. red.

47. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram Berlin, 15 września 1939 - 20 godz. 20 min. Otrzymany w Moskwie 16 września 1939 - 7 godz. 15 min. Pilne! Telegram nr. 360 z 15 września Ściśle tajne! Osobis'cie ambasadorowi. Proszę, by Pan bezzwłocznie przekazał panu Mołotowowi co następuje: 1. Likwidowanie armii polskiej, jak to wynika z przeglądu sytuacji wojennej z 14 września, który Panu już przekazano, szybko dobiega końca. Zamierzamy zająć Warszawę w ciągu najbliższych kilku dni. 2. Oświadczaliśmy już rządowi radzieckiemu, że uważamy się za związanych rozgraniczonymi sferami wpływów, uzgod nionymi w Moskwie i wyodrębnionymi od przedsięwzięć wyłącznie militarnych, co, oczywiście, obowiązuje również w przyszłości. 3. Z oświadczenia, jakie Mołotow złożył Panu 14 września, wyciągnęliśmy wniosek, że pod względem militarnym rząd radziecki jest przygotowany i że zamierza już teraz rozpocząć swe operacje. Witamy to. Rząd radziecki, w ten sposób, uwolni nas od konieczności likwidowania resztek armii polskiej, ścigając je do granicy rosyjskiej. Ponadto, jeżeli nie nastąpi interwencja rosyjska, to nieuchronnie powstanie kwestia, że w rejonie, leżącym na wschód od niemieckiej sfery wpływów, zaistnieje próżnia polityczna. Ponieważ z naszej strony nie

zamierzamy podejmować w tych rejonach jakichkolwiek działań o charakterze politycznym albo administracyjnym, wyodrębnionych od niezbędnych operacji militarnych, bez takiej interwencji Związku Radzieckiego (we wschodniej Polsce) mogą zaistnieć warunki do ukształtowania się nowych państw. 4. W celu politycznego poparcia dla wystąpienia armii radzieckiej proponujemy opublikowanie wspólnego komunika tu o następującej treści: „Z powodu całkowitego rozpadu istniejącej poprzednio w Polsce formy rządów Rząd Rzeszy i Rząd ZSRR uznały za potrzebne położenie kresu sytuacji politycznej i gospodarczej, jakiej dłużej nie wolno tolerować na polskich terytoriach. Uważają one za swą wspólną powinnos'ć przywrócenie na tych terytoriach, stanowiących dla nich (Niemiec i ZSRR) przedmiot naturalnego zainteresowania, pokoju i spokoju oraz wprowadzenie tam nowego ładu poprzez wyznaczenie nowych naturalnych granic i utworzenie zdolnych do życia instytutów gospodarczych". 5. Proponując taki komunikat, mamy na uwadze, że rząd radziecki odrzucił już mys'l, którą wyraził Mołotow w poprzed niej rozmowie z Panem, iż podstawą do działań radzieckich jest zagrożenie ze strony Niemiec dla ludności ukraińskiej i białoruskiej. Podanie takiego rodzaju motywu - to działanie niedopuszczalne. Jest on wręcz przeciwstawny realnym dążeniom niemieckim, które ograniczone są wyłącznie dobrze znanymi strefami wpływów niemieckich. Jest on również sprzeczny z porozumieniami, osiągniętymi w Moskwie i, wreszcie, wbrew wyrażonemu przez obydwie strony pragnieniu utrzymywania dobrych stosunków, przedstawi przed całym s'wiatem oba państwa jako wrogów. 6. Ponieważ działania wojenne muszą być zakończone jak najprędzej w związku z nadchodzącą porą roku, będziemy wdzięczni, jeżeli rząd radziecki wyznaczy dzień i godzinę, kiedy jego wojska podejmą ofensywę, abyśmy mogli ze swej strony stosownie działać. W celu niezbędnej koordynacji operacji wojennych stron trzeba również, aby przedstawiciele obu rządów, jak też znajdujący się na miejscu, w strefie operacji oficerowie niemieccy i rosyjscy przeprowadzili spotkanie w sprawie podjęcia potrzebnych kroków, więc proponujemy drogą powietrzną zwołać naradę w Białymstoku. Proszę bezzwłocznie odpowiedzieć drogą telegraficzną. O zmiany w teks'cie za zgodą Hausa i Hilgera już zatroszczono się1. Ribbentrop 1 Prawdopodobnie ma sie na myśli zmiany poczynione w tekście wspólnego komunikatu niemiecko-radzieckiego.

89

48. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 16 września 1939 r. Pilne! Scisle tajne! Telegram nr. 371 z 16 września Na Pański telegram nr. 360 z 15 września Widziałem się z Mołotowem dziś o godzinie 18 i wypełniłem instrukcje. Mołotow oświadczył, że interwencja zbrojna Związku Radzieckiego nastąpi, zapewne, jutro albo pojutrze. Stalin obecnie konsultuje się z przywódcami wojskowymi i w ten wieczo'r w obecnos'ci Mołotowa poda mi dzień i godzinę ofensywy radzieckiej. Mołotow dodał, że poinformuje rząd o moim oświadczeniu, ale myśli, że nie istnieje więcej potrzeba wspólnego komunikatu; rząd radziecki zamierza motywować swoje działania w sposób następujący: państwo polskie rozpadło sig i więcej nie istnieje, dlatego anulowaniu ulegają wszystkie zawarte z Polską porozumienia; mocarstwa trzecie mogą podjąć próbę osiągnięcia pożytku z zaistniałego chaosu; Związek Radziecki uważa za swo'j obowiązek interweniowanie w celu ochrony swoich braci ukraińskich i białoruskich i umożliwienie spokojnej pracy tej nieszczęśliwej ludności. Rząd radziecki zamierza opublikować utrzymany w tym duchu komunikat przez radio, w prasie itd, od razu po tym, gdy Armia Czerwona przekroczy granicę i jednocześnie oświadczyć to w oficjalnej nocie polskiemu ambasadorowi tu1 i wszystkim tutejszym misjom dyplomatycznym. Mołotow zgodził się z tym, że planowany przez rząd radziecki pretekst2 zawierał nutę obrażającą uczucia Niemców, ale prosił, by, zważywszy na trudną dla rządu radzieckiego sytuację, nie pozwalać na to, aby takie drobiazgi stawały na naszej drodze. Rząd radziecki, niestety, nie dostrzegał jakiegoś innego pretekstu, gdyż dotychczas Związek Radziecki nie troszczył się o swoje mniejszości w Polsce i musiał w ten lub inny sposób usprawiedliwić wobec zagranicy swą obecną, ingerencję. Na zakończenie Mołotow pilnie zażądał wyjaśnień, co stanie się z Wilnem [Wilniusem]. Rząd radziecki bardzo chce uniknąć zatargo'w z Litwą i dlatego chciałby wiedzieć, czy z Litwą

90

osiągnięto jakiekolwiek porozumienie w sprawie okręgu Wilna i kto, między innymi, okupuje miasto. Schulenburg 1 2

Dr W. Grzybowski. - Uw. red. niem. wyd. Uratować wschodni| Polskę przed zagrożeniem ze strony Niemiec. - t/w.

aut.

49. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 17 wrzes'nia 1939 r. Telegram nr. 372 z 17 wrzes'nia Do mojego telegramu nr. 371 z 16 września Bardzo pilne! Tajne! Stalin w obecności Molotowa i Woroszyłowa przyjął mnie o godzinie drugiej w nocy i oświadczył, że Armia Czerwona przekroczy granicę radziecką na całej jej długości od Połocka do Kamieńca Podolskiego. Dla uniknięcia incydentów Stalin pospiesznie prosi nas, abyśmy dopilnowali, żeby samoloty niemieckie, poczynając od dnia dzisiejszego, nie przekraczały w kierunku wschodnim linii Brześć Litewski-Lemberg [Lwów]. Samoloty radzieckie zaczną dzisiaj bombardować rejon na wscho'd od Lemberga. Obiecałem, że zrobię wszystko, co można, w sensie informowania niemieckich sił powietrznych. Ze względu jednak na to, że zostało mało czasu, prosiłem, by samoloty radzieckie nie zbliżały się dziś zbytnio do wspomnianej linii. Komisja radziecka przybędzie do Białegostoku jutro, najpóźniej pojutrze. Stalin odczytał mi notę, która już dziś w nocy postanie wręczona ambasadorowi polskiemu i której kopie roześle się w ciągu dnia wszystkim misjom, a następnie opublikuje się. W nocie uzasadnia się działania radzieckie. Odczytany mi projekt zawierał trzy punkty niemożliwe nam do przyjęcia. W odpowie91

dzi na moje sprzeciwy Stalin z dużą skwapliwością zmienił tekst tak, że teraz nota całkowicie nas zadowala. Stalin oświadczył, że sprawa publikacji komunikatu niemiecko-radzieckiego nie może być rozpatrywana w ciągu najbliższych dwóch-trzech dni. W przyszłości wszystkie zaistniałe problemy militarne, ma załatwiać generał-lieutnant Kóstring bezpośrednio z Woroszyłowem. Schulenburg

NOTA RZĄDU ZSRR, WRĘCZONA AMBASADOROWI POLSKIEMU W MOSKWIE RANO • 17 WRZEŚNIA 1939 ROKU 18 września 1939 r.

17 września 1939 roku Panie ambasadorze, Wojna polsko-niemiecka ujawniła bezpodstawność państwa polskiego. W ciągu dziesięciu dni działań wojennych Polska utraciła wszystkie swe rejony przemysłowe i ośrodki kulturalne. Warszawa jako stolica Polski więcej nie istnieje. Rząd polski rozpadł się i nie daje znaku życia. Znaczy to, że państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieć. Z tej przyczyny nieważne stały si§ układy, zawarte między ZSRR i Polską. Pozostawiona sama sobie i porzucona przez kierownictwo, Polska przekształciła się w dogodne pole do wszelkich przypadkowości i niespodzianek, mogących stworzyć zagrożenie dla ZSRR. Dlatego, będąc dotychczas neutralnym, rząd radziecki nie może dłużej zachowywać neutralność wobec tych faktów. Rząd radziecki nie może również obojętnie odnosić się do tego, aby pobratymcy Ukraińcy i Białorusini, zamieszkali na terytorium Polski, zostali bezbronni, porzuceni na pastwę losu. Z powodu takiej sytuacji rząd radziecki polecił Dowo'dztwu Naczelnemu Armii Czerwonej, aby wydało wojskom rozkaz przekroczenia granicy i wzięcia pod ochronę życia i mienia ludności Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej.

92

Jednocześnie rząd radziecki zamierza podjąć wszystkie kroki, aby wyzwolić naród polski od fatalnej wojny, do której wtrącili go jego nieudolni kierownicy, i umożliwić mu rozpoczęcie pokojowego życia. Proszę przyjąć panie ambasadorze, zapewnienia głębokiego uszanowania do Par a. Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych ZSRR W. Mofotow Nadzwyczajny i pdtnomocny ambasador Polski p. Grzybowski Ambasada po'ska Moskwa

18 września 1939 r.

NOTA RZĄDU ZSRR, WRĘCZONA RANO 17 WRZEŚNIA 1939 ROKU AMBASADOROM I POSŁOM PAŃSTW, MAJĄCYCH STOSUNKI DYPLOMATYCZNE Z ZSRR

Panie ambasadorze. Przekazując Panu załączoną przy tym notę Rządu ZSRR z 17 września br. na imię ambasadora polskiego w Moskwie, mam zaszczyt na polecenie Rządu oświadczyć Panu, że ZSRR będzie prowadził politykę neutralności w stosunkach między ZSRR i [nazwa kraju^]. Proszę przyjąć, Panie Ambasadorze, zapewnienia głębokiego uszanowania. Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych Zwięzku SRR W. Mołotow 17 września 1939 r.

'Tekst ten przesfano przedstawicielom dyplomatycznym Niemiec, Włoch, Iranu, Chin, Japonii, Wielkiej Brytanii, Francji, Afganistanu, USA, Turcji, Finlandii, Bułgarii, Łotwy, Mongolskiej Republiki Ludowej, Danii, Estonii, Szwecji, Grecji, Belgii, Rumunii, Tuwinskiej Republiki Ludowej, Litwy, Norwegii, Węgier. — Uw. red. „Prawdy".

93

18 września 1939 r.

PRZEMÓWIENIE RADIOWE PRZEWODNICZĄCEGO RADY KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR TOW. W. MOŁOTOWA 17 września 1939 roku

Towarzysze! Obywatele i obywatelki naszego wielkiego kraju! Wydarzenia spowodowane wojną polsko-niemiecką, wykazały wewnętrzną bezpodstawność j wyraźny niezdolność działania państwa polskiego. Polskie koła rządowe zbankrutowały. Wszystko to stało się w krótkim czasie. Minęło około dwóch tygodni, a Polska utraciła już wszystkie swe rejony przemysłowe, utraciła większą częs'ć wielkich miast i ośrodków kulturalnych. Nie ma więcej W arszawy jako stolicy państwa polskiego. Nikt nie wie, gdzie przebywa rząd polski. Ludność Polski jej niefortunni kierownicy porzucili na pastwę losu. Państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieć. W takiej sytuacjk straciły prawomocność układy, zawarte między Związkiem Radzieckim i Polską. W Polsce zaistniała sytuacja, wymagająca od Rządu Radzieckiego szczególnej troski względem zapewnienia bezpieczeństwa swojego państwa. Polska stała się dogodnym polem do wszelkich przypadkowości i niespodzianek, mogących stworzyć zagrożenie dla ZSRR. Rząd Radziecki w ostatnim czasie był neutralny. Ale z powodu wymienionych przyczyn nie może dłużej w takiej sytuacji zachowywać neutralności. Od Rządu Radzieckiego nie wolno również żądać obojętnego stosunku do loso'w pobratymców Ukraińco'w i Białorusinów, zamieszkujących w Polsce, którzy poprzednio znajdowali się w sytuacji bezprawnych narodów, teraz zaś w ogóle rzuconych na los przypadku. Rząd Radziecki uważa za swój święty obowiązek podać pomocną dłoń swym braciom — Ukraińcom i braciom — Białorusinom, zamieszkującym Polskę. W związku z tym rząd ZSRR wręczył dziś rano notę ambasadorowi polskiemu w Moskwie, w której oświadczył, że Rząd Radziecki polecił Dowództwu Naczelnemu Armii Czerwonej wydać wojskom rozkaz przekroczenia granicy i wzięcia pod ochronę życia i mienia ludności Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej. Rząd Radziecki oświadczył" również w tej nocie, że jednocześnie zamierza podjąć kroki, aby uwolnić naród polski od fatalnej wojny, do której wtrącili go jego nieodpowiedzialni przywódey, i umożliwić mu rozpoczęcie pokojowego życia. W pierwszych dniach września, gdy prowadzono częs'ciowy pobór do Armii Czerwonej na Ukrainie, w Białorusi i jeszcze w czterech okręgach wojskowych, sytuacja w Polsce była niejasna, więc pobór

94

prowadzono jako środek ostrożności. Nikt nie mógł pomyśleć, że państwo polskie wykazało taką bezsilność, taki prędki rozkład, jaki teraz obserwuje się w całej Polsce. Ponieważ, jednak, ten rozkład jest, a działacze polscy całkowicie zbankrutowali i nie są zdolni, aby zmienić sytuację w Polsce, nasza Armia Czerwona, mając wielkie uzupełnienia z ostatniego powołania rezerwistów, powinna chlubnie wykonać postawione przed nią zaszczytne zadanie. Rząd wyraża mocne przekonanie, że nasza Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona również tym razem wykaże swą potęgę bojową, świadomość i dyscyplinę, że spełniając swą wielką misję wyzwoleńczą dokona nowych bohaterskich czynów, okryje si§ chwałą. Jednocześnie Rząd Radziecki przesłał kopię swojej noty, przekazanej na ręce ambasadora polskiego wszystkim rządom, z którymi ZSRR utrzymuje stosunki dyplomatyczne, oświadczył przy tym, że Związek Radziecki będzie prowadził politykę neutralności wobec tych wszystkich krajów. To właśnie określa nasze najnowsze posunięcia na płaszczyźnie polityki zagranicznej. Rząd zwraca się również do obywateli Związku Radzieckiego z następującym wyjaśnieniem. W związku z powołaniem rezerwistów wsWd naszych obywateli zarysowało się dążenie do gromadzenia jak najwięcej żywności i innych towarów w obawie, że zostanie wprowadzony kartkowy system zaopatrzenia. Rząd uznaje za stosowne odnotować, że nie zamierza wprowadzić systemu kartkowego na żywnos'ć i towary przemysłowe, nawet gdy potrwają dłużej posunięcia państwowe spowodowane wydarzeniami zewnętrznymi. Obawiam się, że z przyczyny nadmiernych zakupów żywności i towarów ucierpią jedynie ci, którzy będą się tym zajmowali i gromadzili niepotrzebne zapasy, narażając je na niebezpieczeństwo zepsucia. Kraj nasz zaopatrzony jest we wszystko niezbędne i może obejs'ć sig bez systemu kartkowego. Nasze zadanie, zadanie każdego robotnika i chłopa, zadanie każdego pracownika i inteligenta, polega na tym, aby rzetelnie i ofiarnie pracować na swym stanowisku i przez to dopomagać Armii Czerwonej. Co dotyczy żołnierzy naszej okrytej chwałę Armii Czerwonej, to nie wątpię, że spełnią oni swój obowiązek wobec Ojczyzny z honorem i chlubnie. Narody Związku Radzieckiego, wszyscy obywatele i obywatelki naszego kraju, żołnierze Armii Czerwonej i Marynarki Wojennej zespoleni są, jak nigdy przedtem, wokół Rządu Radzieckiego, wokół naszej partii bolszewickiej, wokół radzieckiego wielkiego wodza, wokół mądrego tow. Stalina, do nowych i jeszcze niespotykanych sukcesów pracy w przemyśle i w kołchozach, do nowych chlubnych zwycięstw Armii Czerwonej na bojowych frontach.

95

50. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 18 września 1939 - 15 godz. 39 min. Otrzymany 18 września 1939 - 17 godz. 45 min. Telegram nr. 385 z 18 września Pilne! Ściśle tajne! Podczas rozmowy, którą miałem w ten wieczór ze Stalinem w sprawie wysłania komisji radzieckiej do Białegostoku, a także opublikowania wspólnego komunikatu, Stalin oświadczył niespodziewanie, że strona radziecka ma pewne zastrzeżenia co do tego, czy niemieckie dowództwo naczelne będzie przestrzegać porozumień moskiewskich w odpowiednim czasie i czy powróci na linię, która została ustalona w Moskwie (Pisa-NarewWisła-San). W odpowiedzi podkreśliłem, że Niemcy, naturalnie, zamierzają stanowczo wykonywać dokładnie warunki porozumień moskiewskich, i powołałem się na drugi punkt mojego oświadczenia, złożonego Mołotowowi 16 wrzes'nia w związku z instrukcjami Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy (patrz telegram nr. 360 z 15 września). Oświadczyłem, że Dowództwu Naczelnemu dogodnie byłoby wycofać się do wyznaczonej linii, gdyż w tym wypadku mogą być oswobodzone wojska dla frontu zachodniego. Stalin odpowiedział, że nie wątpi w dobre zamiary rządu niemieckiego. Jego niepokój opieraT się na tym dobrze znanym fakcie, że wszyscy wojskowi nie lubią zwracać zagarniętych terytoriów. W tej chwili attache wojskowy generał-lieutnant Kóstring wtrącił, że niemieckie siły zbrojne będą czyniły tylko to, co rozkazuje Fuhrer. Z uwagi na dobrze znaną nieufność Stalina, byłbym wdzięczny, gdyby upoważniono mnie do złożenia dodatkowego oświadczenia o takim charakterze, które rozwiałoby jego ostatnie wątpliwości. Schulenburg

96

51. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Wysłany z pociągu specjalnego 19 września - 16 godz. 37 min. Berlin, 19 września 1939 r. Osobis'cie ambasadorowi Na Pański telegram nr. 385. Zalecam, by Pan powiedział panu Stalinowi, że Pan powiadomił Berlin o Pańskim spotkaniu z nim i że teraz Pan na podstawie mojej instrukcji poinformuje go o tym, iź porozumienia, kto're zawarłem w Moskwie na polecenie Fiihrera, będą, naturalnie, przestrzegane, że uznajemy je za fundament nowych przyjacielskich stosunków między Niemcami j Związkiem Radzieckim. Ribbentrop

KOMUNIKAT NIEMIECKORADZIECKI 18 WRZEŚNIA 19 września 1939 r. (TASS) W celu Uniknięcia wszelkiego rodzaju pog-fosek o zadanich wojsk radzieckich i niemieckich działających w Polsce, rząd ZSRR i rząd Niemiec os'wiadczają, źe działania tych wojsk nie zmierzają do jakiegokolwiek celu, kolidującego z interesami Niemiec albo Związku Radzieckiego i sprzecznego z duchem i literą paktu o nieagresji, zawartego między Niemcami i ZSRR. Odwrotnie, zadanie tych wojsk polega na tym, aby przywrócić'w Polsce ład i spokój, naruszone przez rozpad państwa polskiego, i dopomóc ludnos'ci Polski w przebudowie warunków swojego istnienia państwowego.

98

PRASA NIEMIECKA O DZIAŁANIACH RZĄDU RADZIECKIEGO 20 września 1939 r.

Niemcy. Berlin, 19 września (TASS). Ludność niemiecka jednomyślnie wita decyzję rządu radzieckiego wzięcia pod opiekę pokrewnej narodowi radzieckiemu ludności biaforuskiej i ukraińskiej Polski, porzuconej na pastwę losu przez zbiegły rząd polski. Na ulicach przed wystawami i specjalnymi tablicami, na których wywieszono mapy Polski, przez cały dzień tłoczą się ludzie. Z ożywieniem omawiają oni pomyślne operacje Armii Czerwonej. Posuwanie się jednostek Armii Czerwonej zaznacza się na mapie czerwonymi chorągiewkami radzieckimi.

PRASA WŁOSKA O POSUWANIU SIĘ WOJSK RADZIECKICH 20 września 1939 r.

Rzym, 19 września (TASS). Wszystkie wczorajsze włoskie gazety pod dużymi tytufami zamieścify wiadomos'ci o posuwaniu się wojsk radzieckich w Białorusi Zachodniej i Ukrainie Zachodniej. Wszystkie komunikaty wydrukowano w całości...1

'Przytacza się w skrócie. — Uw. aut.

99

52. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram Moskwa, 20 września 1939 - 2 godz. 23 min. Otrzymany 20 wrzes'nia 1939 - 4 godz. 55 min. Telegram nr. 395 z 19 września 1939 r. Ścisłe tajne! Mołotow oświadczył" mi dziś, że rząd radziecki uważa, iż obecnie dla niego, jak i rządu Niemiec, dojrzała chwila do ostatecznego określenia struktury terytoriów polskich. W związku z tym Morotow dał do zrozumienia, że pierwotny zamiar, jaki miał rząd radziecki i osobis'cie Stalin, dopuszczenia do istnienia resztek Polski, teraz ustąpił "miejsca zamiarowi podziału Polski wzdłuż linii Pisa-Narew-WistaSan. Rząd radziecki pragnie bezzwłocznie rozpocząć rozmowy na ten temat i przeprowadzić je w Moskwie, gdyż takie rozmowy powinny prowadzić ze strony radzieckiej osoby, wyposażone w najwyższą władzę, które nie mogą opuścić Związku Radzieckiego. Proszę o instrukcje telegraficznie. Schulenburg

KOMUN IKAT NIEMIE CKO-RADZIECKI 22 WRZEŚNIA 23 września 1939 r. Rząd niemiecki i rząd ZSRR ustaliły linię demarkacyjną między armiami niemiecką i radziecką, która przebiega wzdłuż rzeki Pisa do jej ujęcia do Narwi, następnie wzdłuż rzeki Narew do jej ujs'cia do Bugu, potem wzdłuż Bugu do jego ujścia do Wisły, dalej wzdłuż Wisfy do miejsca, gdzie wpada do niej rzeka San i następnie wzdłuż rzeki San do jej źródeł.

100

53. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE Telegram

Nadany z Berlina 23 września 1939 - 3 godz. 40 min. Otrzymany w Moskwie 23 wrzes'nia 1939 - 11 godz. 05 min. Telegram nr. 417 z 22 września Na telegram nr. 395 , Osobiście panu Ambasadorowi. Scisle tajne! Jesteśmy również tego zdania, że nadszedł czas, aby ustalić układem z rządem radzieckim ostateczną strukturę terytoriów polskich. Myśl Rosjan w sprawie linii granicznej wzdłuż czterech dobrze znanych rzek w ogóle zgadza się z punktem widzenia rządu Rzeszy. Początkowo zamierzałem zaprosić pana Mołotowa do Niemiec, aby tu sfinalizować ten układ. Z uwagi na Pańską informację, że tam przywódcy nie mogą opuścić Związku Radzieckiego, zgadzamy się na rozmowy w Moskwie. Wbrew memu pierwotnemu zamiarowi powierzenia Panu prowadzenia tych rokowań, postanowiłem sam przylecieć do Moskwy. To, między innymi, dlatego, że w tym wypadku uwzględniając pełnomocnictwa, w jakie wyposażył mnie Fiihrer, będzie można obejść się bez dodatkowych zapytań itd., a zatem, może być przyśpieszone zawarcie układu. Z uwagi na ogólną sytuację, mój pobyt w Moskwie musi potrwać dzień, lub najdłużej dwa dni. Proszę skontaktować się z panami Stalinem i Mołotowem i przetelegrafować mi najwcześniejszą z proponowanych [przez nich] dat. Ribbentrop

101

54. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC Telegram

Moskwa, 25 września 1939 - 22 godz. 58 min. Otrzymany 26 września 1939 - 0 godz. 30 min. Telegram nr. 442 z 25 września Ściśle tajne! Pilne! Stalin i Mołotow poprosili, bym przybył na Kreml dziś o godzinie 20. Stalin oświadczył, co następuje. Przy ostatecznym uregulowaniu kwestii polskiej trzeba unikać wszystkiego, co w przyszłości może spowodować zadrażnienia między Niemcami i Związkiem Radzieckim. Z tego punktu widzenia uważa on za niesłuszne pozostawienie niepodlegfej resztki państwa polskiego. Proponuje on zatem: z terytorium na wschód od linii demarkacyjnej całe województwo lubelskie i ta część województwa warszawskiego, która dochodzi do Bugu, powinny być dołączone do naszej porcji. Za to zrzekamy się pretensji do Litwy. Stalin wskazał na tę propozycję jako na przedmiot przyszłych rokowań z Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy i dodał, że - jeżeli zgadzamy się - tq Związek Radziecki bezzwłocznie zabierze się do rozwiązania problemu państw bałtyckich w myśl Protokołu z 23 sierpnia i spodziewa się w tej sprawie całkowitego poparcia rządu niemieckiego. Stalin z naciskiem wskazał na Estonię, Łotwę i Litwę, ale nie wspomniał o Finlandii. Schulenburg

PRZYBYCIE DO MOSKWY MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC PANA VON RIBBENTROPA 27 września 1939 r.

27 września br. na zaproszenie rządu ZSRR do Moskwy przybywa Minister Spraw Zagranicznych Niemiec pan von Ribbentrop

102

w celu omówienia z rządem ZSRR kwestii, związanych z wydarzeniami w Polsce.

28 września 1939 r.

ROZMOWA PRZEWODNICZĄCEGO RADY KOMISARZY LUDOWYCH I LUDOWEGO KOMISARZA SPRAW ZAGRANICZNYCH TOW. W. MOŁOTOWA Z MINISTREM SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC P. VON RIBBENTROPEM

27 września br. odbyła się rozmowa Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. Mołotowa z ministrem spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem, poświęcona kwestiom, związanym z wydarzeniami w Polsce. Rozmowa toczyła się w obecności tow. Stalina, ambasadora niemieckiego p. Schulenburga i posta pełnomocnego ZSRR w Niemczech tow. Szkwarcewa i trwała ponad dwie godziny.

KOMUNIKAT OPERACYJNY SZTABU GENERALNEGO ROBOTNICZO-CHŁOPSKIEJ ARMII CZERWONEJ 27 WRZEŚNIA 1939 R. 28 września 1939 r.

27 września jednostki Armii Czerwonej, posuwając się ku li nii demarkacyjnej, zajęty Grabowo (15 km na zachód od Augustowa), Mazowieck, Drohiczyn, Krasnystaw, st. Zawada (10 km na zachód od Zamościa), Krakowiec, Mos'ciska i st. Sianki (okolice źródeł rzeki San). Operacje oczyszczania terytorium Białorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej z resztek wojsk polskich trwają,

103

w SPRAWIE ZAWARCIA NIEMIECKO-

29 września 1939 r.

RADZIECKIEGO UKŁADU O PRZYJAŹNI I GRANICY MIĘDZY ZSRR I NIEMCAMI

27—28 wrześYiia w Moskwie odbywafy się, rozmowy między Przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych i Ludowym Komisarzem Spraw Zagranicznych tow. Mofotowem i Ministrem Spraw Zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem w sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego układu o przyjaz'ni i granicy między ZSRR i Niemcami. W rozmowach uczestniczyli tow. Stalin i radziecki poseł pełnomocny w Niemczech tow. Szkwarcew, a ze strony Niemiec — ambasador niemiecki w ZSRR p. Schulenburg. Rozmowy zostały sfinalizowane podpisaniem niemiecko-radzieckiego układu o przyjaźni i granicy między ZSRR i Niemcami, jak też wymianą dokumentów między tow. Mototowem i p. von Ribbentropem w kwestiach ekonomicznych. Niżej publikuje się odpowiednie dokumenty.

NIEMIECKO-RADZIECKI UKŁAD O PRZYJAŹNI I GRANICY MIĘDZY ZSRR I NIEMCAMI 29 września 1939 r. Rząd ZSRR i Rząd Niemiecki po upadku byłego Państwa Polskiego uznają wyłącznie za swoje zadanie przywrócenie pokoju i ładu na tym terytorium i zapewnienie żyjącym tam narodom pokojowego współistnienia, odpowiadającego ich osobliwościom narodowym. W tym celu osiągnęły one następujące porozumienie: Artykuł I Rząd ZSRR i Rząd Niemiecki ustalają jako granicę między obopólnymi interesami państwowymi na terytorium byłego Państwa Polskiego linię, która jest zaznaczona na załączonej do tego mapie i zostanie opisana bardziej szczegółowo w protokole dodatkowym. Artykułll Obydwie Strony uznają ustaloną, w artykule I granicę obopól nych interesów państwowych za ostateczną, i wykluczającą wszelką ingerencję trzecich mocarstw do tej decyzji.

104

Artykuł III Niezbędnej przebudowy państwowej na terytorium na zachód od wymienionej w artykule linii dokonuje Rząd Niemiecki, na terytorium na wschód od tej linii — Rząd ZSRR. Artykuł IV Rząd ZSRR i Rząd Niemiecki uznają wyżej wymienioną przebudowę za niezawodny fundament dalszego rozwijania przyjacielskich stosunków między swoimi narodami. Artykuł V Układ ten podlega ratyfikacji. Wymiana dokumento'w ratyfikacyjnych powinna nastąpić jak najprędzej w Berlinie. Układ staje się prawomocny od chwili jego podpisania. Sporządzono w dwóch oryginałach, w językach niemieckim i rosyjskim. Moskwa, 28 września 1939 roku. Z upoważnienia Rządu ZSRR W. Mołotow

W imieniu Rządu Niemiec J. Ribbentrop

55. PROTOKÓŁ POUFNY Rząd ZSRR nie będzie stawiał żadnych przeszkód na drodze obywateli Rzeszy i innych osób pochodzenia niemieckiego, zamieszkałych na terytoriach, znajdujących się w sferze jego wpływów, jeżeli zechcą oni przesiedlić się do Niemiec lub na terytoria, należące do niemieckiej sfery wpływów. Zgadza się, że takich przemieszczeń będą dokonywali pełnomocnicy Rządu Rzeszy we współpracy z kompetentnymi miejscowymi władzami, że zostaną zabezpieczone prawa własności emigrantów. Moskwa, 28 września 1939 r. W imieniu Rządu Niemiec J. Ribbentrop

Z upoważnienia Rządu ZSRR W. Morotow 105

56. TAJNY DODATKOWY PROTOKÓŁ Niżej podpisani pełnomocni przedstawiciele os'wiadczają, ze Rząd Niemiec i Rząd ZSRR porozumiały się w następującej sprawie: Tajny dodatkowy protokół, podpisany 23 sierpnia 1939 roku, musi być poprawiony w punkcie 1, uwzględniając ten fakt, że terytorium Państwa Litewskiego odeszło do sfery wpływo'w ZSRR, podczas gdy, z drugiej strony, województwo lubelskie i część województwa warszawskiego odeszły do sfery wpływów Niemiec (patrz, mapę, zafączoną do podpisanego dzisiaj Układu o Przyjaźni i Granicy). Gdy tylko Rząd ZSRR podejmie specjalne posunięcia na terytorium litewskim dla ochrony swych interesów, niniejsza granica niemiecko-litewska, w celu ustalenia naturalnego i/ prostego opisu granicznego, musi być poprawiona w ten sposób, aby terytorium litewskie, położone na południowy zachód od linii, zaznaczonej na załączonej mapie, odeszło do Niemiec. Moskwa, 28 września 1939 r. W imieniu Rządu Niemiec J. Ribbentrop

Z upoważnienia Rządu ZSRR W. Mołotow

57. TAJNY DODATKOWY PROTOKÓŁ Niżej podpisani pełnomocni przedstawiciele, po zawarciu Niemiecko-Rosyjskiego Układu o Przyjaźni i Granicy, oświadczają, że zgadzają się co do następującego: Obydwie Strony nie będą pozwalały na swoich terytoriach na żadną agitację polską, dotyczącą terytorium drugiej strony. Będą one likwidowały na swych terytoriach wszystkie źródła takiej agitacji i informowały się wzajemnie o środkach, podejmowanych w tym celu. Moskwa, 28 września 1939 r. W imieniu Rządu Niemiec J. Ribbentrop

106

Z upoważnienia Rządu ZSRR W. Mołotow

OŚWIADCZENIE RZĄDÓW RADZIECKIEGO I NIEMIECKIEGO 29 września 1939 r. Gdy Rząd Niemiecki i Rząd ZSRR, podpisując dziś układ, ostatecznie uregulowały kwestie, zaistniałe w wyniku upadku Państwa Polskiego, i przez to założyfy mocny fundament długotrwałego pokoju w Europie Wschodniej, w obopólnym porozumieniu wyra żają opinię, że likwidacja prawdziwej wojny między Niemcami z jednej strony i Anglią i Francją, z drugiej strony, odpowiadałaby interesom wszystkich narodów. Dlatego obydwa Rządy skierują swe wspólne wysiłki, w razie potrzeby w porozumieniu z innymi zaprzyjaźnionymi mocarstwami, aby możliwie najprędzej osiągnąć ten cel. Jeżeli, jednak, te wysiłki obu Rządów pozostaną bezowocne, to w ten sposób będzie ustalony fakt, że Anglia i Francja ponoszą odpowiedzialność za kontynuowanie wojny, przy czym w wypadku kontynuowania wojny Rządy Niemiec i ZSRR będą się konsultowały ze sobąw sprawie niezbędnych posunięć. 28 września 1939 roku W imieniu Rzędu Niemieckiego J. Ribbentrop

Z upoważnienia Rządu ZSRR W. Mototow

58.

MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO PRZEWODNICZĄCEGO RADY KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR List

Moskwa, 28 września 1939 r. Panie Przewodniczący! Mam zaszczyt potwierdzić otrzymanie Pańskiego dzisiejszego listu, w którym komunikuje mi Pan: „Powołując się na nasze rozmowy, mamy zaszczyt potwierdzić Panu, że Rząd ZSRR na podstawie i w duchu osiągniętego przez nas wspólnego porozumienia politycznego zdecydowany jest maksymalnie rozwijać stosunki gospodarcze i obrót towarowy między ZSRR i Niemcami. W tym celu obydwie strony 108

opracują program ekonomiczny, na którego podstawie Związek Radziecki będzie dostarczał Niemcom surowców, które Niemcy z kolei będą wyrównywały dostawami przemysłowymi, realizowanymi w cięgu dłuższego czasu. Przy tym obydwie strony ukształtują ten program ekonomiczny w ten sposób, aby obrót niemiecko-radziecki pod względem swych rozmiarów znowu osiągnął wielką objętość, jaka istniała w przeszłości. Obydwa rządy bezzwłocznie wydadzą niezbędne zarządzenia dotyczące zrealizowania wymienionych powyżej przedsięwzięć i zatroszczą się o to, aby rozmowy rozpoczęły się jak najprędzej i zostały doprowadzone do końca"1. W imieniu i na polecenie Rządu Rzeszy Niemieckiej, całkowicie akceptując to os'wiadczenie, informuję Pana, że Rząd Rzeszy niemieckiej z kolei podejmie w tym celu wszystkie niezbędne kroki. Proszę przyjąć, Panie Przewodniczący, ponowne zapewnienia o moim największym uszanowaniu do Pana. von Ribbentrop 1

List Mofotowa opubl. w „Prawdzie". 29 września 1939 r. - Uw. aut.

59. ROZKŁAD DRUGIEJ WIZYTY RIBBENTROPA W MOSKWIE1 27 września 1939 r. Przybycie na lotnisko o 18.00 Pierwsze spotkanie od godziny 22 do pierwszej w nocy. 28 września 1939 r.

29 września 1939 r.

Wznowienie-rozmow od 15 do 18.30 Obiad na Kremlu. Jeden akt baletu („Jezioro łabędzie"); W tym czasie Stalin prowadzi rozmowy z Łotyszami. Wznowienie rozmów o 24.00 Podpisanie o 5 rano. Następnie przyjęcie dla delegacji u ambasadora do 6.30 rano. Odlot o 12.40.

1 Znalezione w papierach pomocnika sekretarza stanu Hencke. — Uw. red. niem. wyd.

109

OŚWIADCZENIE MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC P. VON RIBBENTROPA 30 września 1939 r. Przed odjazdem z Moskwy minister spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentrop złożył pracownikowi TASS następujące oświadczenie: „Mój pobyt w Moskwie znowu trwał krotko, niestety,izbyt krótko. Następnym razem spodziewam si§ zabawić tu dłużej. Jednakże dobrze wykorzystaliśmy te dwa dni. Wyjas'niono następujące rzeczy: 1. Przyjaźń niemiecko-radziecka została teraz ustalona ostate cznie. 2. Obydwie strony nigdy nie dopuszczą do ingerencji trzecich mocarstw do spraw wschodnioeuropejskich. 3. Obydwa państwa pragną, aby pokój został przywrócony, żeby Anglia i Francja zaprzestały absolutnie bezsensownej i nieperspektywicznej walki przeciwko Niemcom. 4. Jeżeli, jednak, w tych krajach wezmą górę podżegacze do wojny, to Niemcy i ZSRR będą wiedzieć jak na to odpowiedzieć". Minister wskazał następnie na osifgnięte wczoraj między rządem Niemiec i rządem ZSRR porozumienie w sprawie obszernego programu ekonomicznego, który przyniesie korzys'ć obu mocarstwom. Na zakończenie p. von Ribbentrop oswiadczyT: „Rozmowy toczyły siew szczególnie przyjacielskiej i wspaniałej atmosferze. Jednakże przede wszystkim chciałbym odnotować wyjątkowo serdeczne przyjęcie, jakie zgotował mi rząd radziecki i szczególnie pp. Stalin i Mołotow".

PRASA NIEMIECKA O PRZYJĘCIU VON RIBBENTROPA NA KREMLU

30 września 1939 r. Berlin, 29 września (TASS). Wszystkie gazety na pierwszych kolumnach drukują wiadomość z Moskwy o obiedzie, jaki odbył się na Kremlu na czesc niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa. W korespondencji podkreśla się, że obiad na Kremlu upłynął w wyjątkowo serdecznej atmosferze. W szeregu toastów, mówi się w doniesieniu, wyrażono wolę dalszego pogłębiania i umacniania stosunków politycznych i gospodarczych między Niemcami i ZSRR.

110

Stalin i Ribbentrop

ZAŁĄCZNIK

REFERAT W. MOŁOTOWA 1 listopada 1939 r. Z referatu Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych tow. W. Mołotowa na posiedzeniu Rady Najwyższej Związku SRR 31 października 1939 roku Towarzysze deputowani! W ciągu ostatnich dwóch miesięcy w sytuacji międzynarodowej nastąpiły ważne zmiany. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji w Europie, ale również krajów położonych daleko za granicami Europy. W związku z tym trzeba wskazać na trzy podstawowe okoliczności, które mają znaczenie decydujące. Po pierwsze,należy wskazać na zmiany, jakie zaszły w stosunkach między Związkiem Radzieckim i Niemcami. Z chwilą zawarcia 23 sierpnia radziecko-niemieckiego układu o nieagresji pofoźono kres nienormalnym stosunkom, jakie od szeregu lat istniały między Związkiem Radzieckim i Niemcami. Miejsce wrogości, jaką rozpalały niektóre mocarstwa europejskie, zajęło zbliżenie i nawiązanie przyjacielskich stosunków między ZSRR i Niemcami. Dalsza poprawa tych nowych, dobrych stosunków znalazła swój wyraz w niemieckoradzieckim układzie o przyjaźni i granicy między ZSRR i Niemcami, podpisanym 28 września w Moskwie. Doniosły, zwrot, jaki nastąpił w stosunkach między Związkiem Radzieckim i Niemcami, między dwoma największymi państwami Europy, musiał wpłynąć na całą sytuację międzynarodową. Przy tym wydarzenia całkowicie potwierdziły tę ocenę politycznego znaczenia zbliżenia radzieckoniemieckiego, dokonaną na poprzedniej sesji Rady Najwyższej. Po drugie, trzeba wskazać na ten fakt, jak klęska militarna Polski upadek Państwa Polskiego. Koła rzędzace Polski dużo chefpiły się ,,trwatoscią" swego państwa i „potęgą" swej armii. Jednakże wystarczyło krotkiego uderzenia zadanego Polsce najpierw przez armię niemiecką, a następnie — przez Armię Czerwoną, aby nic nie pozostało z tego szpetnego tworu Traktatu Wersalskiego, który żył kosztem ucisku niepolskich narodowości. „Tradycyjna polityka" bezpryncypialnego lawirowania i gry między Niemcami i ZSRR okazała się bezpodstawną i całkowicie zbankrutowała.

112

Po trzecie, należy przyznać, że wielka wojna, jaka wybuchła w Europie, spowodowała gruntowne zmiany w całej sytuacji międzynarodowej. Ta wojna rozpoczęła się, między Niemcami i Polską i przekształciła się w wojnę między Niemcami — z jednej strony, Anglią i Francją, — z drugiej strony. Wojna między Niemcami i Polską zakończyła się prędko z przyczyny całkowitego bankructwa przywódców polskich.1 Jak wiadomo, Polsce nie pomogły gwarancje ani angielskie, ani francuskie. Dotychczas, mówiąc właściwie, nie wiadomo, co to były za „gwarancje". (Ogólny śmiech). Wojna, jaka się rozpoczęta między Niemcami i blokiem anglo-francuskim, znajduje się dopiero w swoim pierwszym stadium i nie rozwinęła się jeszcze należycie. Jednakże jest zrozumiałe, że taka wojna musiała spowodować gruntowne zmiany w sytuacji Europy i nie tylko Europy. W związku z tymi ważnymi zmianami w sytuacji międzynarodowej niektóre stare sformułowania, jakimi posługiwalis'my się jeszcze niedawno — i do których wielu tak się przyzwyczaiło — są wyraźnie przestarzałe i teraz nie są do przyjęcia. Trzeba sobie zdać z tego sprawę, aby uniknąć rażących błędów w ocenie zaistniałej nowej sytuacji politycznej w Europie. Wiadomo, na przykład, że w ciągu ostatnich kilku miesięcy takie pojęcia jak „agresja", „agresor" uzyskały nową konkretną tresc", nabrały nowego sensu. Nie trudno domyśleć się, że teraz nie możemy posługiwać się tymi pojęciami w tym samym sensie, jak, powiedzmy, 3—4 miesiące temu. Teraz, jeżeli mówić o wielkich mocarstwach Europy, to Niemcy znajdują się w sytuacji państwa, dążącego do najszybszego zakończenia wojny i do pokoju, natomiast Anglia i Francja, które jeszcze wczoraj wystgpowafy przeciwko agresji, opowiadają się za kontynuowaniem wojny i przeciwko zawarciu po koju. Jak widzicie, role się zmieniają. Wyraźnie są bezpodstawne próby rządów angielskiego i francuskiego usprawiedliwienia tej swojej nowej pozycji zobo wiązaniami udzielonymi Polsce. Jak każdy rozumie, nie może być nawet mowy o odbudowie starej Polski. Dlatego bezsensowne jest kontynuowanie obecnej wojny pod flagą odbudowy poprzedniego Państwa Polskiego. Rozumiejąc to, rządy Anglii i Francji nie chcą, jednak, zaprzestania wojny i przywrócenia pokoju, lecz szukają nowego usprawiedliwienia do kontynuowania wojny przeciwko Niemcom. W ostatnim okresie koła rządzące Anglii i Francji usiłują przedstawić siebie jako bojowników o demokratyczne prawa narodów przeciwko hitleryzmowi, przy czym rząd angielski ogłosił, że rzekomo dla niego celem wojny przeciwko Niemcom jest ni więcej, ni mniej, jak „zniszczenie hitleryzmu". Wynika, że angielscy, a razem również francuscy zwolennicy wojny ogłosili przeciwko Niemcom cos' w rodzaju „wojny ideologicznej", przypominającej dawne wojny religijne. Rzeczywiście, w swym czasie wojny religijne przeciwko

113

heretykom i innowiercom były modne. Jak wiadomo, spowodo wały one najcięższe skutki dla mas ludowych, doprowadziły do ruiny gospodarczej i zdziczenia kulturalnego narodów. Nic innego te wojny nie mogły dać. Ale te wojny były w okresie średniowiecza. Czy nie do tych czasów średniowiecza, do czasów wojen religijnych, przesądo'w i zdziczenia kulturalnego powracajf znowu klasy rządzące Anglii i Francji? W każdym razie, pod „ideologiczną" flagą teraz zainicjowano wojnę o jeszcze większej skali i o jeszcze większym zagrożeniu dla narodów Europy i całego świata. Ale taka wojna nie ma sobie żadnego usprawiedliwienia. Ideologię hitleryzmu, jak i każdy system ideologiczny, można akceptować lub negować-jest to rzecz poglądów politycznych. Ale każdy człowiek zrozumie, że ideologii nie da się zniszczyć siłą, nie można zniszczyć jej wojną. Dlatego nie tylko nie ma sensu, ale jest po prostu przestępstwem prowadzenie takiej wojny, jak wojna o „zniszczenie hitleryzmu", osłaniana fałszywąf lagą walki o „demokrację"... Czy to nie jasne, że celem obecnej wojny w Europie nie jest to, o czym mówi się w wystąpieniach oficjalnych dla szerokiego'ogółu słuchaczy we Francji i Anglii, to jest nie walka o demokrację, a coś innego, o czym ci panowie nie mówiąotwarcie. Prawdziwą przyczyną wojny anglo-francuskiej przeciwko Niemcom nie jest to, że Anglia i Francja zaprzysięgły, iż rzekomo odbudują poprzednią Polskę, i, naturalnie, nie to, że postanowiły one podjąć się walki w obronie demokracji. Koła rządzące Anglii i Francji mają, oczywiście, inne, bardziej prozaiczne motywy wojny przeciwko Niemcom. Te motywy nie należą do dziedziny jakiejkolwiek ideologii, a do sfery ich interesów wyłącznie materialnych, jako potężnych mocarstw kolonialnych... Obawy, związane z utratą panowania nad światem, dyktują kołom rządzącym Anglii i Francji politykę rozpalania wojny przeciwko Niemcom. W ten sposób imperialistyczny charakter tej wojny jest oczywisty każdemu, kto chce widzieć prawdziwy stan rzeczy, kto nie zamyka oczu na fakty. Z tego wszystkiego widać, komu potrzebna jest ta wojna, prowadzona o panowanie nad światem. Naturalnie, że nie klasie robotniczej. Taka wojna nie rokuje klasie robotniczej nic innego, prócz krwawych ofiar i klęsk. Zatem osądźcie sami, czy się zmieniła lub nie w ostatnim okresie treść takich pojęć, jak „agresja", „agresor"? Łatwo jest dostrzec, że używanie tych słów w dawnym sensie r- tj. jak to było przed ostatnim decydującym zwrotem w stosunkach politycznych między Związkiem Radzieckim i Niemcami i przed wybuchem wielkiej wojny imperialistycznej w Europie — może powodować w głowach tylko mętlik i nieuchronnie będzie skłaniać do fałszywych wniosków. By si§ to nie stało, nie powinniśmy dopuszczać do niekrytycznego stosunku względem tych samych pojęć, które są niezmienne w nowej sytuacji międzynarodowej.

114

Tak się ukształtowała sytuacja międzynarodowa w ostatnim okresie. Przejdźmy do zmian, jakie nastąpiły w polityce zagranicznej samego Związku Radzieckiego. Zmiany zaszły tu spore, ale, gdy się mówi o sprawie głównej, to trzeba przyznać rzecz następującą, dzięki konsekwentnemu realizowaniu naszej pokojowej polityki zagranicznej, zdołaliśmy znacznie umocnić nasze pozycje i wagę międzynarodową Związku Radzieckiego. (Długotrwałe oklaski). Jak już powiedziałem, nasze stosunki z Niemcami poprawiły sie gruntownie. Sprawy rozwijały się tu w kierunku zacieśniania przyjacielskich stosunków, rozwijania praktycznej współpracy i poparcia politycznego Niemiec w ich dążeniach do pokoju. Zawarty między Związkiem Radzieckim i Niemcami układ o nieagresji zobowiązywał nas do neutralności w razie udziału Niemiec w wojnie. Konsekwentnie realizowaliśmy tę linię. Z tym wcale nie było sprzeczne rozpoczęte 17 wrzes'nia wkraczanie naszych wojsk na terytorium byłej Polski. Rząd radziecki rozesłał do wszystkich państw, z którymi utrzymuje stosunki dyplomatyczne, specjalną notę. z oświadczeniem, że ZSRR również nadal będzie wobec nich prowadził politykę neutralności. Jak wiadomo, nasze wojska wkroczyły na terytorium Polski dopiero wtedy, gdy Państwo Polskie rozpadło się i faktycznie przestało istnieć. Naturalnie, że nie moglis'my pozostać obojętni wobec tych faktów, gdyż w wyniku tych wydarzeń przed nami zaistniały palące problemy bezpieczeństwa naszego państwa. Ponadto, rząd radziecki musiał się liczyć z wyjątkową, sytuacją, jaka zaistniała dla bratniej ludności Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej, która w nie istniejącej już Polsce została porzucona na pastwę losu. Dalsze wydarzenia w pełni potwierdziły, że nowe stosunki radziecko-niemieckie zbudowane są na mocnej podstawie wzajemnych interesów. Po wkroczeniu jednostek Armii Czerwonej na terytorium byłego Państwa Polskiego zaistniały poważne zagadnienia rozgraniczenia interesów państwowych ZSRR i Niemiec. Sprawy te zostały uregulowane szybko na zasadach wzajemnej zgody. Zawarty w końcu października niemiecko-radziecki układ o przyjaźni i granicy między ZSRR i Niemcami utrwalił nasze stosunki z Państwem Niemieckim. Stosunki Niemiec z innymi burżuazyjnymi państwami zachodnioeuropejskimi w ostatnich dwóch dziesięcioleciach określało przede wszystkim dążenie Niemiec do zerwania pęt Traktatu Wersalskiego, którego twórcami były Anglia i Francja przy aktywnym udziale Stanów Zjednoczonych Ameryki 1 . W ostatecznym wyniku to właśnie doprowadziło do obecnej wojny w Europie. Stosunki Związku Radzieckiego z Niemcami kształtowały się na innej zasadzie, nie mającej nic wspólnego z interesami uwiecznienia powojennego układu wersalsk ego. Zawsze bylis'my tego zdania, że silne Niemcy są nieodzownym warunkiem trwałego pokoju w Europie. Byłoby rzeczą śmieszną myśleć, że Niemcy można „po prostu wytrącić z szeregu" i zrzucić z rachunku. Mocarstwa, 115

piastujące to głupie i niebezpieczne marzenie, nie uwzględniają smutnych doświadczeń Wersalu, nie zdają sobie sprawy z istniejącej potęgi Niemiec i nie rozumieją tego, że próba powtórzenia Wersalu w obecnej sytuacji międzynarodowej, gruntownie różniącej się od sytuacji 1914 roku, może zakończyć sie dla nich krachem. Nieugięcie dążymy do poprawy stosunków z Niemcami i z zadowoleniem powitalis'my takiego rodzaju dążenie w samych Niemczech. Teraz nasze stosunki z Państwem Niemieckim ukształtowane są na przyjacielskich zasadach, na gotowości popierania dążenia Niemiec do pokoju, a jednocześnie na pragnieniu maksymalnego współdziałania z rozwijaniem radziecko-niemiećkich stosunków gospodarczych z wzajemną korzyścią obu państw. Trzeba odnotować specjalnie że zmiany, jakie zaszły w stosunkach radzieckoniemiećkich w dziedzinie politycznej, stworzyły sprzyjające przesłan ki do rozwoju radziecko-niemiećkich stosunków gospodarczych. Ostatnie rozmowy gospodarcze delegacji niemieckiej w Moskwie i toczące się obecnie rokowania radzieckiej delegacji gospodarczej w Niemczech, przygotowują obszerną podstawę do rozwijania obrotu towarowego między Związkiem Radzieckim i Niemcami. Teraz pozwólcie omówić wydarzenia, związane bezpos'rednio z wkroczeniem naszych wojsk na terytorium byłego Państwa Polskiego. Nie ma potrzeby opisywania przebiegu tych wydarzeń. O tym wszystkim obszernie pisała nasza prasa i, towarzysze deputowani, dobrze jestes'cie obeznani z faktycznym stanem. Powiem tylko o rzeczach najbardziej istotnych. Nie ma potrzeby udowadniać, że w chwili całkowitego rozpadu Państwa Polskiego nasz rząd zobowiązany był do podania pomocnej dłoni zamieszkałym na terytorium Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej braciom — Ukraińcom i braciom — Białorusinom. Właśnie on tak postąpił. (Huczne, długotrwałe oklaski. Deputowani wstają i urządzają owację)... Podczas bojowego marszu Armii Czerwonej przez te rejony nasze jednostki wojskowe miejscami miały poważne starcia z jednostkami polskimi, a więc były też of iary... Ogólna liczba ofiar, jakie poniosła Armia Czerwona na terytorium Białorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, wynosi: zabitych — 737, rannych — 1862, to jest ogółem - 2599 ludzi. ... Terytorium Ukrainy Zachodniej razem z terytorium Białorusi Zachodniej, jakie przeszło do nas, wynosi 196 tysięcy kilometrów kwadratowych, a ludność — około 13 milionów osób, w tym Ukraińców — ponad 7 miliono'w, Białorusinów - ponad 3 miliony, Polaków - przeszło 1 milion. Żydów — przeszło 1 milion...2

1

Kongres USA odmówił ratyfikowania Traktatu Wersalskiego. - Uw. aut. Przytacza się ze skrótami. — Uw. aut.

116

Na rocznicę podpisania radziecko-niemieckiego Paktu o nieagresji. Plakat radziecki dla Ukrainy Zachodniej

117

Moskwa. Kreml, 24 sierpnia 1939 r. godzina 5 rano. Pakt zawarty. Stalin wznosi toast za Hitlera, którego, jak wie, „bardzo kocha naród niemiecki"

Mówiłem już, jak Stalin pojmował tę umowę. Literalnie pysznił się jak paw. Chodził z zadartym nosem i mówił dosłownie: ,/Jabr ałem Hitlera, nabrałem Hitlera" N. Chruszczow „Wspomnienia"

119

HITLER O PAKCIE RADZIECKO-NIEMIECKIM Pakty mają znaczenie dopóty, dopóki są pożyteczne dla naszych celów... Rosja zresztą też będzie przestrzegała paktów, zanim są one jej pożyteczne

Karykatura radziecka 1942 roku

120

SOJUSZ STALINA Z HITLEREM

1. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE Telegram

Kancelaria MSZ 500 Berlin, 27 września 1939 r. Nr. 435 Pilne! Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych!1 Tekst telegramu nr 163 z Tallinna z dn. 26 do działu attache dla Dowództwa Naczelnego armii Estoński naczelnik sztabu2 zakomunikował mi, że Rosjanie nalegają na sojusz. Oświadczył, że Rosjanie żądają bazy morskiej w porcie bałtyckim oraz lotniczej na wyspach estońskich. Sztab generalny polecił przyjąć te żądania, gdyż pomoc niemiecka jest wątpliwa i sytuacja może się jedynie pogorszyć. 25 i 26 września samolot rosyjski dokonał lotdw nad terytorium estońskim. Sztab generalny wydał rozkaz nie strzelać do samolotu, żeby nie komplikować sytuacji. Reussin3. Frochwein4. Brucklmeier5

1 Ribbentrop 2 3 4 5

w owych dniach przebywał w Moskwie. — Przyp. J. F. Generał major N. Reeck. — Przyp. red. wyd. niem. Niemiecki attache wojskowy w Estonii. — Przyp. red. wyd. niem. Wysłannik niemiecki w Estonii. — Przyp. red. wyd. niem. Urzędnik MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.

121

2. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE Telegram

Kancelaria MSZ 499 Berlin, 27 września 1939 r. Nr 436 Pilne! Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych! Tekst telegramu nr 245 z dn. 26 z Helsinek Minister spraw zagranicznych [Finlandii] 1 powiadomił mnie o żądaniach stawianych Estonii przez Rosję i zauważył, że Finlandia gotowa jest polepszyć swe stosunki z Rosją, lecz nigdy nie zgodzi się na podobne żądania, nawet jeśli dojdzie do gorszego2. Wskazałem na różnice w sytuacji Estonii oraz Finlandii i poradziłem Ministrowi spraw zagranicznych, by zapewnił bezpieczeństwo swego kraju poprzez polepszenie stosunków z Niemcami i Rosją. Minister spraw zagranicznych z tym się zgodził; wskazał na całkowite zniknięcie wpływów brytyjskich na Bałtyku. Blucher3. Brucklmeier J. Eicco. — Przyp. red. wyd. niem. To jest do wojny. — Przyp. J. F. 3 Dr von Blticher, wysłannik niemiecki w Finlandii. — Przyp. red. wyd. niem. 1 2

3. RIBBENTROP DO MOŁOTOWA List

Moskwa, 28 września 1939 r Poufnie! Panie Przewodniczący! Mam zaszczyt potwierdzić odbiór Waszego dzisiejszego listu, w którym donosicie mi co następuje: 122

„W celu spełnienia mego dzisiejszego listu odnos'nie stworzenia wspólnego programu gospodarczego1 Rząd ZSRR podejmuje się okazywania pod wszystkimi względami współdziałania niemieckim tranzytowym przewozom z Rumunii i do Rumunii koleją Górny Śląsk - Lemberg [Lwów] - Kołomyja. Obydwa rządy w ramach planowanych pertraktacji 'handlowych zamierzają niezwłocznie porozumieć się co do realizacji tranzytowych przewozów. To samo dotyczy niemieckiej komunikacji tranzytowej z Iranem, Afganistanem oraz krajami Dalekiego Wschodu. Rząd ZSRR oświadcza poza tym, ze gotów jest dostarczać [Niemcom] prócz ustalonej ilości ropy naftowej, o jakiej się umo'wiono wczes'niej lub o której toczą się wstępne rozmowy, dodatkową ilość opy naftowej, odpowiednio do przetwórstwa ropy naftowej rocznie w rejonach Drohobycza i Borysława z zastrzeżeniem, że jedna połowa tej ilości będzie dostarczana do Niemiec z wyżej wspomnianych kopalni ropy naftowej, druga zaś część z innych kopalni ropy naftowej ZSRR. Za te dodatkowe dostawy ropy naftowej ZSRR zgadza się otrzymywać w charakterze kompensaty antracyt i rury stalowe". W imieniu rządu Cesarstwa Niemieckiego zawiadomienie to przyjmuję z zadowoleniem i zgodą. Przyjmijcie, Panie Przewodniczący, nowe zapewnienia o mym jak najwyższym dla Was szacunku. von Ribbentrop 1

Nie zamieszcza się. — Przyp. 1. F.

4. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram

Moskwa, 3 dn. października 1939 - 12.04. Otrzymany 3 października 1939 - 23.10 Nr 463 z dn. 3 października Bardzo pilne! Ściśle tajne! Mołotow o godzinie 14 wezwał mnie dziś do siebie, żeby zakomunikować co następuje: Rząd radziecki oświadczy Ministrowi spraw zagranicznych Litwy, który przybywa dziś [do Moskwy],że w ramach przyja123

cielskiego uregulowania stosunków wzajemnych, być może podobnego do wariantu estońskiego, rząd radziecki chce przekazać miasto Wilno i jego okolice Litwie, równocześnie zaś rząd radziecki wskaże Litwie, że powinna przekazać "Niemcom dobrze znaną część swych terenów. Mołotow ciekawił się, jaką mamy na względzie formalną procedurę. Idea jego polega na jednoczesnym podpisaniu protokołu radziecko-litewskiego o Wilnie i protokołu niemiecko-litewskiego o terytorium litewskim, które jest nam przekazywane. Odpowiedziałem, że ta propozycja nie wydaje mi się ciekawą. Logiczniej by było, żeby rząd radziecki z początku wymienił Wilno na ten pas ziemi, który jest nam przeznaczony, a potem przekazał go nam. Zdawało się, że Mołotow nie zgadzał się z moją propozycją, ale pozwolił mi przekonsultować się z moim rządem i dać mu odpowiedź jutro przed południem. Propozycja Mołotowa wydaje mi się zgubna, gdyż w oczach całego s'wiata będziemy wyglądali „grabieżcami" terytorium litewskiego, gdy rząd radziecki tymczasem uważany będzie za ofiarodawcę. Wydaje mi się, że warto wziąć pod uwagę mój plan tej akcji. Poza tym prosiłbym Was rozważyć celowość udokumentowania oddzielnym tajnym protokołem radziecko-niemieckim przekazania nam tego terytorium litewskiego przed tym, zanim Związek Radziecki faktycznie przyłączy Litwę - myśl, na kto'rej jak rozumiem, początkowo opierały się porozumienia odnos'nie Litwy. Schulenburg

5. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Berlin, 4 października 1939 r. Ściśle tajne! Nr 488 Na Wasz telegram nr 463 Sposób przekazania strefy terytorium litewskiego zaproponowany przez Mołotowa też uważam za nie do przyjęcia. Poproście, proszę, Mołotowa, by w danym momencie nie omawiał z Litwinami tej kwestii terytorialnej. Lepiej niech rząd radziecki na wypadek wprowadzenia wojsk radzieckich do 124

Litwy, co prawdopodobnie jest oczekiwane, zobowiąże się względem Niemiec pozostawić tę strefę terytorium litewskiego nie okupowaną i udzieli Niemcom prawa ustalenia swego terminu, kiedy zostanie dokonane formalne przekazanie terytorium. Zrozumienie wzajemne w tej kwestii ma być osiągnięte w przyszłości poprzez wymianę tajnych listów między Wami a Mołotowem. Minister spraw zagranicznych Rzeszy Zgodnie ze wskazówką Ministra spraw zagranicznych Rzeszy telegram ten za jego podpisem został nadany od razu. Haus, 4 października1. O godzinie 11 treść tego telegramu przekazałem w postaci zawoalowanej telefonicznie hrabiemu Schulenburgowi. Dokładnie zrozumiał instrukcję. Hans, 4 października 1.

* Notatki zrobione na telegramie przez pomocnika sekretarza stanu Hausa. Przyp. J. F.

6. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram

Moskwa, 5 października 1939 - 00.30 Ściśle tajne! Pilne! Nr 470 z dn. 4 października Uzupełnienie do mego telegramu nr 463 z dn. 3 października Tego ranka od razu po pierwszym telefonie pomocnika sekretarza stanu Hausa przekazałem Mołotowowi prośbę nierozgłaszania litewskiemu Ministrowi spraw zagranicznych niczego, co się tyczy porozumienia niemiecko-radzieckiego odnośnie Litwy. Mołotow poprosił mnie o spotkanie o godzinie 17 i powiedział, że niestety wczoraj wypadło poinformować Ministra spraw zagranicznych Litwy o tym porozumieniu, ponieważ mimo całej lojalności względem nas nie mógł postąpić inaczej. Członkowie delegacji litewskiej byli niezwykle podnieceni i zasmuceni; oświadczyli, że strata właśnie tego regionu będzie 125

szczególnie dotkliwa, ponieważ liczni wybitni działacze narodu litewskiego pochodzą z tej części Litwy. Tego ranka o godzinie 8 litewski Minister spraw zagranicznych odleciał do Kowna. Do Moskwy ma zamiar powro'cic po jednym - dwóch dniach. Powiedziałem, że niezwłocznie zawiadomię o tym telefonicznie mój rząd; po tym zatelefonowałem do pana Hausa. Po godzinie Mołotow zakomunikował mi, że Stalin osobiście prosi rząd niemiecki, by w danym momencie nie nalegał na przekazanie strefy terytorium litewskiego [Niemcom]. Schulenburg

7. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Berlin, 5 października 1939 - 3.43 Moskwa, 5 października 1939 - 11.55 Pilne! Ścisłe tajne! Nr 497 z dn. 4 października Na dzisiejsze doniesienie telefoniczne ambasadora Misja dyplomatyczna w Kownie otrzymała następujące instrukcje: 1. Wyłącznie Was osobiście zawiadamiam o tym, ćo następuje: w toku podpisania 23 sierpnia paktu niemiecko-rosyjskiego o nieagresji został dokonany ścisłe tajny podział sfer wpływów w Europie Wschodniej. Zgodnie z tym podziałem Litwa była włączona do sfery wpływów niemieckich, gdy tymczasem na terenach byłego Państwa Polskiego granica została ustalona na tak zwanej linii czterech rzek (Pisa - Narew -Wisła - San). Już wtedy żądałem, żeby Wileńszczyzna i Wilno zostały przyłączone do Litwy, na co rząd radziecki wyraził zgodzę. 28 września, podczas omawiania umowy o przyjaźni i granicy, porozumienie uległo zmianie w tym sensie, że Litwa i Wileńszczyzna zostały włączone do rosyjskiej sfery wpływów, a za to w zamian z terenów polskich do sfery wpływów Niemiec przeszły województwo lubelskie oraz znaczna częs'ć województwa warszawskiego, a także rejon miasta Suwałk. Ponieważ włączenie Suwalszczyzny do niemieckiej sfery wpływów spowodowało komplikacje w przeprowadzeniu linii granicznej, zgodziliśmy się, że na wypadek, jeżeli Sowieci poczynią względem Litwy 126

specjalne kroki, więc nieduża strefa terytorium południowo-zachodniego Litwy, dokładnie zaznaczona na mapie, przejdzie do Niemiec. 2. Hrabia von Schulenburg dzisiaj doniósł, że Mołotow wbrew naszym życzeniom minionego wieczoru powiadomił litewskiego Ministra spraw zagranicznych o tym poufnym porozumieniu. Proszę teraz ze swej strony poinformować rząd litewski w danej kwestii ustnie i ściśle poufnie w takim duchu: Od razu po podpisaniu 23 sierpnia radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji celem uniknięcia komplikacji między nami a rządem radzieckim prowadzone były pertraktacje o rozgraniczeniu sfer wpływów niemieckich i radzieckich w Europie Wschodniej. W czasie tych pertraktacji poleciłem zwrócić Litwie Wileńszczyznę, na co rząd radziecki udzielił mnie swej zgody. Zgodnie z Układem o przyjaźni i granicy z dn. 28 wrzes'nia, jak wynika z opublikowanej radziecko-niemieckiej linii demarkacyjnej, terytorium Suwalszczyzny wysunięte w kierunku Niemiec przyłącza się do Niemiec. Ponieważ granica ta była zagmatwana i nienaturalna, zachowałem za Niemcami prawo do jej zmian w tym sensie, że do nas odejdzie dodatkowo nieduża strefa terytorium litewskiego. Oddanie Litwie Wilna też było omawiane podczas tych pertraktacji. Teraz jestes'cie upoważnieni zawiadomić rząd litewski, że rząd Rzeszy dany moment nie uważa za odpowiedni do rozwiązania kwestii zmiany granic. Stawiamy jednak warunek, żeby rząd litewski rozpatrywał tę kwestię jako ściśle poufną. (Koniec instrukcji dla Kowna.) Proszę zawiadomić pana Mołotowa o naszym doniesieniu rządowi litewskiemu. Następnie proszę poprosić go, jak już była mowa w poprzednim telegramie, żeby wskazana strefa graniczna terytorium litewskiego na wypadek posłania wojsk radzieckich do Litwy nie była przez me zajmowana i żeby Niemcom pozostawiono prawo do wyznaczenia daty wykonania porozumienia o oddaniu dla Niemiec wymienionego terytorium. Oba punkty tej kwestii w przyszłos'ci powinny znalez'ć odbicie w tajnej wymianie listów między Wami a Mołotowem. Ribbentrop

127

Z PRZEMÓWIENIA HITLERA WREICHSTAGU

7 października 1939 r.

Berlin, 6 października (TASS). Dzisiaj o godzinie drugiej po południu odbyło się posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Po kro'tkim słowie wstępnym Goeringa, który złożył hołd pamięci poległym na froncie polskim, wystąpił z deklaracją Hitler. Przemówienie Hitlera trwało półtorej godziny. Hitler na początku swego przemówienia podsumował wyniki wojny z Polską. W ciągu dwóch tygodni, powiedział, przestało istnieć państwo liczące 36 milionów ludności, mające armię przeszło z 50 dywizji... Zdaniem Hitlera przyczyna zwycięstwa armii niemieckiej tkwi nie tylko w bohaterstwie i ofiarności żołnierzy, udoskonaleniu techniki bojowej oraz wysokich kwalifikacjach dowództwa, lecz, co jest rzeczą główną, w braku zdolności życiowej państwa polskiego. Na kościach oraz krwi Niemców i Rosjan, oświadczył Hitler, bez jakiegokolwiek uwzględnienia warunków historycznych, etnograficznych i gospodarczych było stworzone państwo, które nie miało żadnego prawa do istnienia... W związku z wynikami działań wojennych w Polsce Hitler zatrzymat się przy kwestii współpracy Niemiec i ZSRR. Rosja, oświadczył, nie widzi żadnych przyczyn przeszkadzających ustaleniu ścisłej współpracy między naszymi państwami. Różnice w reżimach nie mogą stanowić przeszkody we wspólnej aktywnej walce o pokój. Pakt z ZSRR jest punktem zwrotnym w rozwoju niemieckiej po lityki zagranicznej, podstawą długofalowej i szczęśliwej współpra cy Niemiec z ZSRR w sprawie likwidacji zarzewi wojny i zapewnienia bezpieczeństwa narodów. Zawarte porozumienie dość przejrzyście wskazuje, że twierdzenie o niemieckich planach ekspansji na Ukrainę, Ural, Rumunię itp. są wymysłem. Na Wschodzie Europy dzięki wysiłkom Niemiec i Rosji ustala się spokój oraz pokój. Interesy Niemiec i Rosji w tym całkowicie są zbieżne. Każdy na swym odcinku będzie dbał o swe interesy i budował pokojowe życie...

128

Z ROZMOWY RIBBENTROPA Z KORESPONDENTEM JAPOŃSKIM

7 października 1939r. Berlin, 6 października (TASS)... Jeste m bardzo zadowolony z przebiegu i wyników pertraktacji między Niemcami a ZSRR, które doprowadziły do wyjaśnienia sytuacji w byłym obwodzie polskim, a tym samym i w Europie Wschodniej. Jestem przekonany, że ustalenie się spokoju i ładu w tych obwodach będzie nie tylko korzystne i przyniesie szczęście różnym narodowościom, zamieszkałym na tym terytorium, lecz po zlikwidowaniu tego zarzewia niepokoju w Europie poczyniony zostanie znaczny krok zmierzający do uporządkowania powszechnego pokoju. Uważam, że takie uregulowanie kwestii jest nauczką dla wszystkich podżegaczy do wojny i zostanie szczerze powitane przez wszystkie pokój mifujące narody. Niemcy i Rosja Radziecka w swym wspólnym oświadczeniu zaproponowały Anglii i Francji wybór: czy chcą one wojny czy pokoju. Decyzja należy do mocarstw zachodnich... Niemcy zawsze pragnęły pokoju, a nie wojny. Wojna z Polską została nam narzucona wbrew wszystkim rozważnym propozyc jom Fiihrera. Tak samo na Zachodzie wojnę wypowiedziały nie Niemcy, lecz Anglia i Francja. Niemcy wciąż gotowe są zawrzeć pokój, co wcale nie jest nowos'cią. W każdym bądź razie mocar stwa zachodnie w prędkim czasie muszą podjąć decyzję. Bezmyślnej groźbie angielskich podżegaczy do wojny „zniszczenia hitleryzmu" — co nie oznacza nic innego jak zniszczenie narodu niemieckiego — z powodzeniem może być przeciwstawione takie hasło niemieckie, jak na przykład „zniszczenie demokracji angielskiej"... Jeżeli zajrzeć do prasy, w szczególności po opublikowaniu pokojowego oświadczenia niemiecko-radzieckiego, można się przekonać, jak działają podżegacze do wojny. Międzynarodowi podżegacze wojenni dziś nie będą się bali podjudzania narodów angielskiego i francuskiego przeciwko Niemcom, jutro natomiast nie będą się bali poszczuć jeden na drugiego narody amerykański i japoński...

129

8. MOŁOTOW DO AMBASADORA SCHULENBURGA List Moskwa, 8 października 1939 r. Tajne! Panie Ambasadorze! Mam zaszczyt potwierdzić, źe w realizacji dodatkowego poufnego protokołu o Litwie podpisanego przez ZSRR i Niemcy 28 września 1939 r. zostało osiągnięte zrozumienie wzajemne w następujących kwestiach: 1. Terytorium litewskie, wymienione w protokole i zazna czone na mapie załączonej do protokołu, na wypadek rozloko wania [w Litwie] sił Armii Czerwonej nie będzie okupowane. 2. Niemcom zastrzeżone będzie prawo wyznaczenia daty realizacji porozumienia o przekazaniu im wspomnianego terytorium Litwy. Panie Ambasadorze, proszę przyjąć moje zapewnienia o jak najgłębszym dla Was szacunku. W. Mołotow

9. MEMORANDUM DR.SCHNURRE, MSZ NIEMIEC Tezy do mych pertraktacji w Moskwie Październik, 1939 r. 1. Nie możemy samowolnie wprowadzać zmian do porozu mienia kredytowo-handlowego z dn. 19 sierpnia bieżącego roku. Pożyteczne jednak byłoby osiągnięcie przyspieszenia dostaw surowców (180 milionów marek). 2. Głównym mym zadaniem podczas pertraktacji będzie ustalenie, czy Rosja może i czy będzie pokrywać [nam] ponad umowę z dn. 19 sierpnia straty importu morskiego oraz w jakim stopniu potrafi to zrobić. Organizacje wojskowe i cywilne wręczyły mi spisy pilnie potrzebnych dostaw dodatkowych, ogółem na 70 milionów marek. Żądania, jakie zgłoszę w Moskwie, sięgają dalej poza te spisy, gdyż niemieckie potrzeby 130

na cele wojenne są kilkakrotnie większe od zaproponowanych przez wydziały na pertraktacje. Stosunkowo skromne wymagania wydziałów wskazują na niedocenianie możliwości Rosji w dostawach surowców. Przyczyną tego jest system transportu, organizacja, metodyka produkcji itp. [w ZSRR] nie odpowiadające standardom. 3. Proponowany Rosjanom plan zawiera co następuje: Związek Radziecki niezależnie od umowy z dn. 19 sierpnia 1939 r. powinien dostarczyć nam surowców (zarówno wytwarzanych w Rosji, jak też kupowanych dla nas przez Rosję w krajach neutralnych) na sumę 10 milionów marek. Niemiecka kompensata za ten surowiec nie zostanie spłacona niezwłocznie. Będzie musiała przyjąć postać programów dostaw oraz inwestycji rozłożonych na okres około pięciu lat. W ciągu tego czasu gotowi będziemy do wywiązania się ze swych zobowiązań wypływających z rosyjskich dostaw surowców, w zakresie budowy w Rosji zakładów przemysłowych zgodnie z szeroko zakrojonym programem, jaki zostanie uzgodniony. 4. W ramach ściśle gospodarczych pertraktacji realne trudności istniejące w stosunku do Rosji nie mogą być przezwy ciężone między innymi dlatego, że prosimy Rosjan, by działali z wyprzedzeniem. Faktycznie pozytywny wynik może być osiągnięty wyłącznie wtedy, kiedy wyższe kierownictwo rosyjskie wyda odpowiednie dyrektywy oparte na pozycji politycznej zajmowanej względem nas. Pertraktacje te w tym sensie posłużą sprawdzianem tego, czy Stalin gotów jesi 1 do wyciągania daleko posuniętych wniosków z nowego kursu politycznego. Dostawy żądanych przez nas surowców mogą być wykonane wyłącznie kosztem własnego użytkowania Rosjan, ponieważ sytuacja zaopatrzeniowa w Rosji jest niezadowalają ca. 5. W zależności od wyników moich pertraktacji może się okazać niezbędne ponowne rozpatrzenie przez osoby kompe tentne programów dotyczących surowców z wybitnie politycz nego punktu widzenia. 6. Prócz tego podczas rozmów w Moskwie należy ustalić skalę tranzytowego dostarczania naszego dawnego importu z Iranu, Afganistanu, Mandżurii i Japonii. Schnurre1

1 Kierownik sektora wschodnioeuropejskiego działu gospodarczego MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.

131

9 października 1939 r.

PRZYJĘCIE PRZEZ W. MOŁOTOWA PRZEDSTAWICIELI GOSPODARCZYCH NIEMIEC PANÓW RITTERA I SCHNURRE

Specjfilny pełnomocnik rządu niemieckiego do spraw gospodarczych pan Ritter oraz szef niemieckiej delegacji gospodarczej pan Schnurre 8 października zostali przyjęci przez Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR tow. Mołotowa. W toku rozmowy porozumiano się o tym, że program gospo darczy, co do którego zawarto porozumienie podczas ostatniego pobytu w Moskwie Ministra spraw zagranicznych pana von Ribbentropa, będzie realizowany przez obydwie strony w trybie przyspieszonym i na szeroką skalę. Między innymi zawarte zostało przy tym porozumienie o tym, że ZSRR przystąpi niezwłocznie do zaopatrywania Niemiec w surowce, Niemcy zaś —do realizacji dostaw dla ZSRR.

10. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA Berlin, 9 października 1939 r. Sekretarz stanu Nr 793 Poseł fiński poprosił o wizytę u Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Zgodnie ze wskazówką tego ostatniego przyjąłem pana Vuorimaa dziś we dnie. Doniósł on co następuje: W wyniku wydarzeń zachodzących w państwach nadbałtyckich Rosja posunęła się obecnie na Bałtyku tak daleko, że bilans sił został tam zakłócony i istnieje zagrożenie przewagi Rosji. Brak zainteresowania ze strony Niemiec tą kwestią zwróciło uwagę Finlandij, gdyż są podstawy do przypuszczeń, że Rosja wysunie Finlandii żądania analogiczne do przedstawionych republikom nadbałtyckim. Rząd fiński polecił, aby Vuorimaa ustalił, czy Niemcy pozostaną obojętne wobec posuwania się. Rosjan w tym regionie, natomiast jeżeli znajdą się potwierdzenia, że tak nie jest, więc się dowiedzieć, jaką pozycję zamierzają zająć Niemcy. 132

Poseł dodał:, że w ciągu ostatnich kilku tygodni Finlandia ze swej strony próbowała uczynić wszystko, co jest możliwe, w celu uregulowania z Niemcami swych stosunków handlowych, utrzymywania ich na normalnej podstawie i prowadzenia polityki neutralności, czego pragną również Niemcy. Odpowiedziałem posłowi w duchu załączonych instrukcji, wysłanych do Helsinek. Vuorimaa prosił mnie, bym wezwał go później, jeżeli będziemy mieli co dodać. Ze słów posła można wnioskować, że rząd fiński najprawdopodobniej sprzeciwi się żądaniom Rosjan i nie ulegnie presji podobnie, jak uległy Estonia i Łotwa. Powiedziałem tylko, że mam nadzieję, iż Finlandia potrafi uregulować, stosunki z Rosją drogą pokojową. Weizsacker

11. AMBASADOR W FINLANDH BLUCHER DO MSZ NIEMIEC Telegram

Helsinki, 10 października 1939-21.30 Otrzymany 10 października 1939 - 24.00 Nr 287 z dn. 10 października Pilne! Wszystko świadczy o tym, że jeżeli Rosja nie ograniczy swych roszczeń do wysp w Zatoce Fińskiej, Finlandia będzie stawiać opór zbrojny. Dla naszej gospodarki wojennej będzie to miało nader poważne skutki. Z Finlandii do Niemiec przerwany będzie nie tylko eksport żywności i drewna, lecz też niezastąpiony eksport miedzi oraz molibdenu. Z tych to przyczyn proponuję poprosić rząd rosyjski, by jego roszczenia nie sięgały poza wyspy. Blucher

133

12. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Berlin, 18 października 1939 - 00.40 Moskwa, 18 października 1939 - 10.05 Nr 594 z dn. 17 października Do rąk wfasnych pana ambasadora Przy okazji, która wkrótce się nadarzy, zamierzam publicznie się wypowiedzieć o sytuacji w polityce zagranicznej, a następnie powołując się na ostatnie prremdwienie Chamberlaina 1 poruszyć przyszłe obiekty kłamliwej propagandy angielskofrancuskiej. W związku z tym chciałbym również wykazać bezpodstawność krążących od niedawna kłamliwych pogłosek rozpowszechnianych w dosc osobliwej postaci przez, wrogą prasę twierdzącą, że podczas mego pobytu w Moskwie poprosiłem Związek Radziecki o pomoc wojenną, ale spotkałem się ze zdecydowaną odmową. W związku z tym zamierzam powiedzieć mniej więcej co następuje: _ „Propaganda brytyjska mocno rozczarowana zmianami, jakie zaszły niedawno w sytuacji międzynarodowej, na które duży wpływ miało nawiązanie przyjaznych stosunków między Niemcami a Związkiem Radzieckim, podejmowała najprzeróżniejsze próby zdyskredytowania i okrycia mrokiem stosunków niemiecko-radzieckich. We właściwej sobie postaci ona przed niczym się nie powstrzymywała, uciekała do jak największego i najbardziej absurdalnego kłamstwa. Na przykład sfabrykowała oświadczenie o tym, że podczas pertraktacji moskiewskich poprosiłem pana Stalina o pomoc wojenną do walki z Polską, Francją i. Anglią. Stalin na prośbę odpowiedział niby to ostrą repliką: „Ani jednego żołnierza". Co jednak rzeczywiście zaszło w czasie tych pertraktacji moskiewskich? Pozwoli Pan, że przypomnę o tym. Do Moskwy przybyłem 23 sierpnia na pertraktacje i dla zawarcia w imieniu Fiihrera paktu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim. Rozmowy ze Stalinem i Mołotowem rozpocząłem od oświadczenia, że nie przybyłem do Moskwy, jak to swego czasu uczynili delegaci Anglii i Francji, by prosić Związek Radziecki o pomoc zbrojną na wypadek, jeżeli Anglia zmusi rząd niemiecki do przystąpienia do wojny. Rząd niemiecki w takim wypadku nie będzie potrzebował pomocy, ale będzie dysponował wystarczającymi siłami wojennymi, by stanąć do walki przeciwko Polsce oraz swym zachodnim nieprzyjaciołom i 134

doprowadzić ją [walkę] do zwycięstwa. Stalin z właściwą sobie jasnością i ścisłością szczerze na to odpowiedział: „Przez odrzucenie na samym początku [pertraktacji] jakiejkolwiek pomocy wojennej Związku Radzieckiego Niemcy zajęły dumną pozycję. Jednakże Związek Radziecki jest zainteresowany w tym, by Niemcy będące jego sąsiadem były silne i w wypadku próby sił wojennych między Niemcami a demokracjami zachodnimi interesy ZSRR i Niemiec będą naturalnie zbieżne. Związek Radziecki nigdy nie będzie chciał widzieć Niemcy w skomplikowanej sytuacji". Podziękowałem wtedy Stalinowi za jego niedwuznaczne oświadczenie i powiedziałem mu, że zakomunikuję Fiihrerowi o szerokim podejs'ciu rządu radzieckiego do sprawy. Tak rozpoczęły się pertraktacje niemieckoradzieckie i ta wymiana zdań od samego początku rozmów stworzyła atmosferę szczerości oraz przyjaz'ni; w ciągu 24 godzin został zawarty pakt o nieagresji, w toku zaś dalszego biegu wydarzeń, w końcu wrzes'nia - umowa o przyjaźni i granicy. Po założeniu podstaw politycznych postanowiono również nakreślić wszechogarniający program gospodarczy, którego drogi realizacji są omawiane właśnie teraz w Moskwie. Niemcy potrzebują surowców radzieckich, Związek Radziecki zaś - towarów przemysłowych. Nie ma powodów, by kwitnące w przeszłości stosunki handlowe między dwoma narodami nie zostały wkrótce odrodzone. Odwrotnie - jestem głęboko przekonany, że istniejące dawniej tradycyjne stosunki przyjaźni między Niemcami a Rosją, zostały teraz przywrócone, będą się nieustannie pogłębiać i pogłębiać, że wymiana towarowa będąca naturalnym czynnikiem dodatkowym przyprowadzi w przyszłości oba narody do dobrobytu, o jakim nawet nie marzyły. Wychodząc ze wspólnej platformy politycznej - deklaracji niemiecko-radzieckiej z dnia 28 wrzes'nia 1939 r. - postanowiono również, że pozakoriczeniu kampanii polskiej oba rządy.będą pracować nad przywróceniem pokoju. W wypadku, gdyby próby te nie uwieńczyły się sukcesem (co ma miejsce), odpowiedzialność za kontynuowanie wojny spadnie na Anglię i Francję; równocześnie rząd Rzeszy i rząd radziecki będą się naradzały o tych niezbędnych krokach, jakie mają być poczynione w razie konieczności. Narady te obecnie już się odbywają, przebiegają w atmosferze przyjaźni. Podobnie jak pertraktacje moskiewskie, opierają się na trwałym fundamencie zbieżności interesów. W związku z tym oczekujemy w szybkim czasie wizyty pana Mołotowa w Berlinie. Jestem przekonany, że wystarcza tak pobieżny przegląd, by raz i na zawsze odrzucić tę kupę kłamstwa sfabrykowanego przez Brytyjskie Ministerstwo Oszustwa oraz inne niezdarne ośrodki propagandowe naszych wrogów o toczących się pertraktacjach niemiecko-rosyjskich oraz o rozwoju w przyszłości stosunków migdzy dwoma największymi państwami europejskimi". 135

Proszę jak najszybciej zawiadomić pana Stalina o wyżej wspomnianej ocenie pertraktacji moskiewskich danej przeze mnie i zadepeszować mi o jego zgodzie. Ribbentrop

1 Przemo'wienie Chamberlaina w Izbie Gmin, wygłoszone 12 października 1939 r., było odpowiedzią na przemówienie Hitlera w Reichstagu, wygłoszone 6 października. - Przyp. red. viyd. niem.

13. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC ¦

Telegram

Moskwa, 19 października 1939 r. Pilne! Nr 568 z dn. 19 października Na Wasz telegram nr 594 z dn. 17 października Mołotow doniósł mi dzisiaj, źe Stalin zaaprobował ocenę pertraktacji w Moskwie, jaką zamierza dać w swym przemówieniu Minister spraw zagranicznych Rzeszy. Prosił jedynie, żeby zamiast zdania przytaczanego jako oświadczenie Stalina od sło'w „Niemcy zajęły dumną pozycję..." do „widzieć Niemcy w skomplikowanej sytuacji" została przyjęta następująca wersja: „Pozycja Niemiec, kto're odrzuciły pomoc wojenną, godna jest szacunku. Silne Niemcy jednak - to niezbędna przesłanka pokoju w Europie, z tego zaś wynika, że Związek Radziecki zainteresowany jest w istnieniu silnych Niemiec. Dlatego Związek Radziecki nie może aprobować działań mocarstw zachodnich, które stwarzają warunki do osłabienia Niemiec i stawiają je w ciężkiej sytuacji. Na tym polega wspólne zainteresowanie Niemiec i Związku Radzieckiego". Schulenburg

136

14. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA Berlin, 1 listopada 1939 r. Sekretarz stanu Nr 864 Feldmarszałek Góring, admirał Reder oraz generał pułkownik Keitel niezależnie jeden od drugiego donieśli mi, że delegacja rosyjska w Berlinie zbyt dużo się spodziewa obejrzeć i nabyć niemieckich materiałów wojskowych. Generał pułkownik Keitel zakomunikował mi o opinii Fiihrera o tym, że Rosjanom trzeba pokazywać wyłącznie zwykle materiały wytwarzane dla wojsk. O tym, co może zostać sprzedane, sami zadecydujemy. Produkcja będąca w stadium wyprobowywania lub zastrzeżona jako tajna nie powinna być pokazywana dla Rosjan. Weizsacker

Z ROZKAZU KOMISARZA LUDOWEGO OBRONY ZSRR Nr 199 7 listopada 1939 r.

...Jaskrawą kartą dziejów roku minionego w życiu narodu radzieckiego byto wyzwolenie przez Armię Czerwoną naszych braci Ukraińców i Białorusinów od ciężkiego jarzma „jasniewielmożnych" panów. Państwo polskie, którego władcy zawsze byli tak bardzo wyniośli i chełpliwi, podczas pierwszego poważnego zderzenia wojennego rozpadto się niczym stary zgnity woz. W ciągu jakichś 15 dni wojny z Niemcami pańska Polska przestała istnieć jako państwo, rząd jej i dowództwo naczelne wojska polskiego haniebnie uciekli za granicę. Na mocy rozporządzenia Rządu Radzieckiego wojska Frontu Ukraińskiego i Białoruskiego, wykonujące rozkaz Dowo'dztwa Naczelnego, 17 września przekroczyły granicę byłego państwa polskiego... Armia Czerwona gwałtownym atakiem rozbiła wojska polskie, w krótkim terminie spełniła swój obowiązek wobec Ojczyzny Radzieckiej...

137

...Związek Radziecki w ostatnich miesiącach zawarł z Niemcami układ o nieagresji oraz układ o przyjaźni i granicy... Układ o przyjaźni i granicy między ZSRR a Niemcami jak najbardziej odpowiada interesom narodów dwo'ch największych w Europie państw. Zbudowany jest na trwałej podstawie interesów wzajemnych Związku Radzieckiego oraz Niemiec i na tym polega jego olbrzymia siła. Układ ten stał się punktem zwrotnym nie tylko w stosunkach dwóch wielkich krajów, lecz istotnie, wpłynął również na sytuację międzynarodową w całości... W ojna europejska, w której Anglia i Francja występują w roli jej inicjatorów oraz gorliwych kontynuatorów, jeszcze nie rozgorzała w szalejący pożar, lecz agresorzy angielsko-francuscy nie przejawiają woli ku pokojowi, czynią wszystko w celu nasilenia wojny, rozprzestrzenienia jej na inne kraje. Rząd Radziecki, prowadzący politykę neutralną, przyczynia się ze wszech miar do ustalenia pokoju, którego tak bardzo potrzebują, narody wszystkich krajów... Niech żyje nasz wielki Stalin!

Komisarz Ludowy Obrony ZSRR Marszałek Związku Radzieckiego K. Woroszyłow 7 listopada 1939r. Moskwa

27 listopada 1939 r.

NOTA RZĄDU RADZIECKIEGO Z POWODU OBSTRZAŁU PROWOKACYJNEGO WOJSK RADZIECKICH PRZEZ ODDZIAŁY WOJSK FIŃSKICH

Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. Mototow 26 listopada wieczorem przyjął posła Finlandii pana YrjóKoskinen i wręczył mu notę Rządu ZSRR z powodu obstrzału prowokacyjnego wojsk radzieckich przez oddziały wojsk fińskich skupione na Przesmyku Karelskim. Przyjmując notę, pan Yrjo-Koskinen oświadczy)-, że niezwłocznie się skomunikuje ze swym rządem i da odpowiedź. Niżej podany jest tekst noty.

138

„Panie pośle! Jak donosi Sztab Generalny Armii Czerwonej dzisiaj — 25 listopada — o godzinie 15 minut 45 nasze wojska rozlokowane na Przesmyku Karelskim przy granicy Finlandii koło wsi Mainiła niespodziewanie zostały ostrzelane ogniem artyleryjskim z terytorium fińskiego. Dokonano ogółem siedmiu strzałów z dział, w wyniku czego ponieśli s'mierc trzej szeregowi żołnierze i jeden młodszy dowódca, siedmiu żołnierzy i dwóch dowódców zostało rannych. Wojska radzieckie mające surowy rozkaz nie ulegać prowokacjom powstrzymały się od obstrzału odwetowego. Rząd Radziecki zawiadamia Was o tym i uważa za konieczne podkreślić, że już w czasie odbytych niedawno pertraktacji z panami Tannerem i Paasikivi wskazywał na niebezpieczeństwo, jakie stwarza skupienie dużej liczby regularnych wojsk fińskich przy samej granicy pod Leningradem. Teraz w związku z faktem prowokacyjnego obstrzału artyleryjskiego wojsk radzieckich z terytorium fińskiego Rząd Radziecki zmuszony jest stwierdzić, że skupienie wojsk fińskich pod Leningradem nie tylko stwarza zagrożenie dla Leningradu, ale też jest faktycznie wrogim aktem przeciwko ZSRR, który doprowadził już do napadu na wojska radzieckie i spowodował ofiary. Rząd Radziecki nie zamierza rozdmuchiwać tego oburzającego faktu napadu ze strony oddziałów armii fińskiej, być może źle kierowanych przez dowództwo fińskie. Pragnąłby jednak, żeby takie oburzające fakty odtąd nie miały miejsca. W związku z tym Rząd Radziecki, wyrażając zdecydowany pro test z powodu tego, co się wydarzyło, proponuje Rządowi Fińs kiemu niezwłocznie wycofać swe wojska dalej od granicy na Przes myku Karelskim — o 20—25 kilometrów i zapobiec przez to moż liwości powtórnych prowokacji. „ Panie pośle, proszę przyjąć zapewnienia o jak największym wobec Was szacunku.

Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR W. Mołotow 26 listopada 1939 r."

139

NOTA RZĄDU FIŃSKIEGO

29 listopada 1939 r.

„Panie Komisarzu Ludowy! W odpowiedzi na Wasz list z dnia 26 bm. mam zaszczyt Was zawiadomić, zgodnie z rozporządzeniem mego rządu, o tym co następuje: W związku z rzekomym naruszeniem granicy rząd fiński w trybie pilnym przeprowadził niezbędne śledztwo. Śledztwo to ustaliło, że wystrzały armatnie, o których wspomina Wasz list, zostały dokonane nie ze strony fińskiej. Odwrotnie, z danych śledztwa wynika, że wspomniane wystrzały zostały dokonane 26 listopada między godziną 15 minut 45 a godziną 16 minut 5 czasu radzieckiego z radzieckiej strefy granicznej, w pobliżu wymienionej przez W as wsi Mainiła. Ze strony fińskiej można było nawet widzieć miejsce, gdzie wybuchały pociski, gdyż wieś Mainiła leży w odległości 800 metrów do granicy, za otwartą przestrzenią. Na podstawie obliczeń prędkości rozchodzenia się dzwigku z siedmiu strzałów można wnioskować, że działa, z których strzelano, znajdowały się w odległości mniej więcej półtora-dwóch kilometrów na południowy wschód od miejsca wybuchu pocisków. Obserwacje, dotyczące wspomnianych strzało'w, zanotowane były w dzienniku straży pogranicza w chwili wydarzenia. W takich okolicznościach możliwe wydaje się przypuszczenie o nieszczęśliwym wypadku, jaki miał miejsce podczas ćwiczeń szkoleniowych po stronie radzieckiej i który spowodował, zgodnie z Waszym doniesieniem, ofiary w ludziach. W wyniku tego uważam za swój obowiązek uchylenie protestu, przedstawionego w Waszym liście, i stwierdzenie, że wrogi akt przeciw ZSRR, o którym mówiliście, był dokonany nie ze strony fińskiej. W Waszym liście powoływaliście się również na oświadczenie złożone dla panów Paasikivi i Tanneru w czasie ich pobytu w Moskwie odnośnie niebezpieczeństwa skupienia wojsk regularnych w bezpośredniej bliskości do granicy, w pobliżu Leningradu. Z tego powodu chciałbym zwrócić Waszą uwagę na tę okoliczność, że w bezpośredniej bliskości do granicy ze strony fińskiej zasadniczo rozlokowane są wojska straży pogranicza; w strefie tej w ogóle nie było dział dalekosiężnych, których pociski spadałyby po tamtej stronie granicy. Mimo że, zgodnie z Waszą propozycją, nie ma konkretnych motywów wycofania wojsk ze strefy granicznej, jednak rząd mój go -

140

tów jest rozpocząć pertraktacje w sprawie obustronnego cofnięcia wojsk na określoną od granicy odległość. Z zadowoleniem przyjąłem Wasze zawiadomienie, z którego wynika, że rząd ZSRR nie zamierza przesadnie oceniać znaczenia incydentu granicznego, który rzekomo miał miejsce, jak twierdzi Wasz list. Jestem szczęśliwy, że miałem możność rozwiać to nieporozumienie już nazajutrz po otrzymaniu Waszej propozycji. Jednak, iżby w tej kwestii nie pozostało jakichś niejasności, rząd mój proponuje, by komisarze graniczni obu stron wspólnie przepro wadzili na Przesmyku Karelskim śledztwo odnośnie danego incydentu zgodnie z Konwencją o komisarzach granicznych zawartą 24 września 1928 roku. Przyjmijcie, panie Komisarzu Ludowy, zapewnienia mego jak najgłębszego szacunku. A. S. Yrjo-Koskinen

Z PRZEMÓWIENIA W RADIU PRZEWODNICZĄCEGO RADY KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR W. MOŁOTOWA 30 listopada 1939 r.

29 listopada 1939r. Obywatele i obywatelki Związku Radzieckiego!. Ostatnio na granicy radziecko-fińskiej rozpoczęły się oburzające prowokacje soldateski fińskiej aż do obstrzału artyleryjskie go włącznie naszych jednostek wojskowych pod Leningradem, co doprowadziło do ciężkich ofiar w oddziałach czerwonoarmistów. Próby naszego rządu zapobieżenia powtórzeniu się tych prowo kacji poprzez praktyczne propozycje skierowane do rządu fińskiego nie tylko się nie spotkały z poparciem, lecz znów się zetknęły z wrogą polityką kół rządzących Finlandii. Na nasze propozycje, jak wiecie z wczorajszej noty Rządu Radzieckiego, odpowiedziały one wrogą odmową i aroganckim negowaniem faktów, szyderczym stosunkiem do poniesionych przez nas ofiar, jawnym dążeniem do dalszego utrzymywania Leningradu pod bezpośrednią groźbą swych wojsk... Dlatego Rząd Radziecki zmuszony był wczoraj oświadczyć, że uważa siebie odtąd za zwolnionego od zobowiązań, zaciągniętych w wyniku paktu o nieagresji zawartego między ZSRR a Finlandią i lekkomyślnie naruszonego przez rząd Finlandii...

141

Rząd doszedł do wniosku, że nie może nadal utrzymywać normalnych stosunków z rządem Finlandii i uznał dlatego za konieczne niezwłoczne odwołanie z Finlandii swych przedstawicieli politycznych oraz gospodarczych. Rząd wydał równocześnie rozporządzenie Dowództwu Naczelnemu Armii Czerwonej i Marynarki Wojennej, by było gotowe do wszelakich niespodzianek i niezwłocznego zapobiegania możliwym wypadom soldateski fińskiej. Wroga nam prasa zagraniczna twierdzi, że czynione przez nas kroki mają na celu zagarnięcie lub przyłączenie do ZSRR terytorium fińskiego. Jest to złośliwe oszczerstwo. Rząd Radziecki nie miał i nie ma takich zamiarów. Ponadto przy istnieniu przyjaciels kiej polityki ze strony Finlandii w stosunku do Związku Radziec kiego Rząd Radziecki, który zawsze dążył do przyjacielskich stosunków z Finlandią, gotów jest pójść jej na spotkanie w kwestii ustępstw terytorialnych ze strony ZSRR. Rząd Radziecki pod tym warunkiem gotów by był pozytywnie omówić nawet taką kwestię, jak kwestia połączenia się narodu karelskiego zamieszkującego podstawowe rejony obecnej Karelii Radzieckiej z spokrewnionym z nim narodem fińskim w jednolitym i niezależnym państwie fińs kim. W tym celu niezbędne jest jednak to, żeby rząd Finlandii zajmował względem ZSRR nie wrogą, lecz przyjacielską pozycję, co odpowiadałoby istotnym interesom obu państw. Inni twierdzą, że stosowane przez nas s'rodki skierowane są przeciw niezawisłości Finlandii lub ku ingerencji do jej spraw wewnętrznych i zagranicznych. To również złośliwe oszczerstwo. Finlandię uważamy za państwo niezależne i suwerenne w całej' jej polityce wewnętrznej i zagranicznej niezależnie od istniejącego w niej reżimu. Zdecydowanie jesteśmy za tym, by narad fiński sam rozstrzygał swe sprawy wewnętrzne i zagraniczne, tak,-jak to uważa za słuszne. Narody Związku Radzieckiego swego czasu zrobiły to, co było niezbędne do stworzenia niezależnej Finlandii. Narody naszego kraju również w przyszłości gotowe są pomóc narodowi fińskiemu w zapewnieniu mu swobodnego i niezależnego rozwoju...

142

N. CHRUSZCZOW O POCZĄTKU WOJNY FIŃSKIEJ

Fotokopia dwóch stronic ,Wspomnień" Chruszczowa przechowywanych na Uniwersytecie Kolumbijskim, Nowy Jork, USA

Pewnego razu, gdy przyjechałem do Moskwy, a była to, moim zdaniem, późna jesień 1939 roku, Stalin zaprosił mnie do swego mieszkania: „Przyjeżdżajcie do mnie, zjemy. Będzie Mołotow i Kuusinen". Kuusinen pracował wtedy w Kominternie. Przyjechałem na Kreml, do mieszkania Stalina. Wywiązała się rozmowa, w której toku zrozumiałem, że jest ona kontynuacją poprzedniej, a faktycznie już realizacją podjętej decyzji o tym, żeby postawie ultimatum Finlandii. Ustalono już z Kuusinenem, że stanie na czele Rządu powstającej Karelofińskiej SRR (Karelia była dotychczas republiką autonomiczny wchodzącą w skład Federacji Rosyjskiej. Wtedy rozstrzygano kwestię zostania jej republiką związkową). Było takie nastawienie, że Finlandii postawi się ultimatum o charakterze terytorialnym, które ona odrzuciła podczas pertraktacji, a jeżeli się nie zgodzi na to ultimatum, to rozpocznie się. działania wojenne. Takiego zdania był Stalin. Nie zaoponowałem wtedy naturalnie Stalinowi. Też uważałem to za słuszne, że wystarczy głośno powiedzieć, a jeżeli nie uwierzą słowu, to wystrzelić z działa i Finowie podniosą ręce do góry, zgodzą się na te żądania, jakie postawione były przez nasze państwo. Powtarzam ponownie, że teraz nie pamiętam jakie były wyrażone konkretnie pretensje terytorialne, jakie postawione wymagania 143

polityczne, jak miały się ułożyć stosunki wzajemne, lecz były widocznie postawione pewne warunki, żeby Finlandia została przyjaznym krajem. Cel ten był stawiany, lecz w czym się wyrażał, jak był formułowany, tego nie wiem. Nawet owych dokumentów nie czytałem i nie widziałem. Stalin wtedy mówił: „Otóż dzisiaj zaczniemy sprawę". Siedzieliśmy dość długo, gdyż wyznaczona była godzina. Po upływie ustalonego czasu wysłano Kulika — marszałka artylerii, ktdry praktycznie miał zorganizować obstrzał artyleryjski grani cy Finlandii. Oczekiwano i Stalin był przekonany, a myśmy też wierzyli, że wojny nie będzie, że Finowie przyjmą nasze propozycje i w ten sposób osiągniemy swój cel bez wojny. Celem było zapewnienie nam bezpieczeństwa z Północy. Finlandia — jej terytorium i bogactwa naturalne — w niedużym stopniu uzupełniała nasze nieogarnione możliwości terytorialne i nasze bogactwa. Finlandia bogata jest lasami, ale nie może sig równać z nami. Nie ten aspekt nas przyciągał. Na pierwszym "planie stały tu kwestie bezpieczeństwa, gdyż Leningrad był zagrożony. Powtarzam to już kilkakrotnie. Chciałbym, żeby słusznie zrozumiano ówczesną, sytuację, to, jak rozumiałem Stalina, z czym nie zgadzałem w zupełności ze Stalinem. Nagle zatelefonowano, że dokonano wystrzału. Finowie odpowiedzieli odwetowym ogniem artyleryjskim. Faktycznie zaczęł a się wojna. Mówię to, ponieważ istnieje inna wersja: Finowie pierwsi otworzyli ogień i dlatego byliśmy jakoby zmuszeni odpowiedzieć. Lecz zawsze tak jest, gdy rozpoczyna się wojnę. Mówi się, że ty wystrzeliłeś pierwszy lub że pierwszy wymierzyłeś mi policzek, a moje uderzenie było odwetem. Dawniej panował porządek: widzimy to w operach — rzucano rękawicę, podnoszono ją, a potem stawano do pojedynku. Ale to są, minione czasy, w obecnych już czasach wojny rozpoczynano niestety w taki oto sposób. Kwestia polega na tym, czy mieliśmy prawo i podstawy moralne do takich działań? Prawa niewątpliwie nie mieliśmy. Z punk tu widzenia moralnego pragnienie zapewnienia sobie bezpieczeństwa, porozumienia z sąsiadem, jak to uczynić, usprawiedliwia nas we własnych oczach. Zatem wojna się rozpoczęła. Po kilku dniach wyjechałem na Ukrainę. Byliśmy przekonani, że jeżeli Finowie przyjęli nasze wyzwanie i rozpętała się wojna, więc na skutek nie dających się porównać wielkości kwestia ta będzie rozwiązana i rozwiązana szybko, przynosząc nam nieduże straty. Tak rozumieliśmy i tak chcieliśmy, lecz dzieje tej wojny pokazały całkiem co innego. Wojna stała się dość uporczywa. Finowie wykazali nie zwykłą waleczność, duże zdolności wojenne. Mieli dobrze 144

zorganizowaną obronę i nasze próby przedostania się do Przesmyku Karelskiego (to najdogodniejsza z punktu widzenia strategicznego droga) były bezskuteczne. Nie mogliśmy tego dokonać. Natykaliśmy sig na mocne forty żelbetowe, dobrze rozlokowaną artylerię. Napotkaliśmy na niedostępną dla naszych wojsk dobrze umocnioną twierdzg.

O KŁAMLIWYM KOMUNIKACIE AGENCJI HAVAS 30 listopada 1939 r.

Redaktor „Prawdy" zwrócił się do tow. Stalina z pytaniem: jak tow. Stalin odnosi się do komunikatu agencji Havas o „przemówieniu Stalina", wygłoszonym rzekomo przez niego „w Biu rze Politycznym 19 sierpnia", w którym wypowiedziana była jakoby myśl o tym, że „wojna powinna trwać jak najdłużej, żeby wycieńczyć strony walczące". Tow. Stalin nadesłał następującą odpowiedź: „Ten komunikat agencji Havas, jak i wiele innych jej komunikatów, jest kłamstwem. Naturalnie nie mogę wiedzieć w jakiej kawiarni kabaretowej sfabrykowane zostało to kłamstwo. Jednak jakkolwiek by ktamaK panowie z agencji Havas, nie mogą nego wać, że: a) nie Niemcy napadły na Francję i Anglię, lecz Francja i Anglia napadły na Niemcy, biorąc na siebie odpowiedzialność za obecną wojnę; b) po rozpoczęciu działań wojennych Niemcy się zwróciły do Anglii i Francji z pokojowymi propozycjami. Związek Radziecki zaś otwarcie poparł pokojowe propozycje Niemiec, ponieważ uwa żał i nadal uważa, że jak najszybsze zakończenie wojny w sposób istotny ułatwiłoby sytuację wszystkich krajo'w i narodów; c) koła rządzące Anglii ir Francji ordynarnie odrzuciły zarówno pokojowe propozycje Niemiec, jak też próby Związku Radzieckie go osiągnięcia możliwie szybkiego zakończenia wojny. Takie są fakty. Co tym faktom mogą przeciwstawić politycy kawiarni kabare towej z agencji Havas ?"1

1 Havas

— francuska agencja informacyjna. — Przyp. J. F.

145

TWORZENIE RZĄDU LUDOWEGO FINLANDII

2 grudnia 1939 r.

Leningrad, 1 grudnia (TASS). Dzisiaj w mieście Terioki po porozumieniu się przedstawicieli szeregu partii lewicowych oraz zbuntowanych żołnierzy fińskich został" utworzony nowy rząd Finlandii — Rząd Ludowy Republiki Demokratycznej Finlandii 1. W skład Rządu Ludowego weszli: Otto Kuusinen— przewód ni czapy Rządu i minister spraw zagranicznych, Mauri Rosenberg — minister finanso'w, Aksel Anttila — minister obrony, Tuure Lechen — minister spraw wewnętrznych, Aramas Eikia — minister rolnictwa, Inkeri Lechtinen — minister oświaty, Paavo Prokkonen — minister do spraw.Karelii. Rząd Ludowy wydał Deklarację, w której przedstawił swój program. 1 Tak zwany rząd ludowy Finlandii pod przewodnictwem czfo nka KC WKP(b) O. Kuusinena został' sformowany przez rząd radziecki w.Moskwie, nie zas przez Finów w Teriokach. — Przyp. J. F,

NAWIĄZANIE STOSUNKÓW DYPLOMATYCZNYCH MIĘDZY ZWIĄZKIEM RADZIECKIM A DEMOKRATYCZNĄ REPUBLIKĄ FINLANDII 2 grudnia 1939 r.

1 grudnia roku bieżącego przewodniczący Rządu Ludowego i minister spraw zagranicznych Finlandii pan Kuusinen zwrócił się do Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z oficjalnym oświad czeniem o utworzeniu w Finlandii Rządu Ludowego oraz zaproponował nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Demokratyczną Republiką Finlandii a Związkiem Radzieckim. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR postanowiło uznać Rząd Ludowy Finlandii i nawiązać stosunki dyplomatyczne między Związkiem Radzieckim a Demokratyczną Republiką Finlandii (TASS).

146

15. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO NIEMIECKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH Telegram Berlin, 2 grudnia 1939 r. Do wszystkich misji zaznaczonych [w spisie] niebieskim krzyżykiem1 W waszych rozmowach o konflikcie fińsko-radzieckim proszę unikać tonu antyrosyjskiego. W zależności od tego, z kim rozmawiacie, możecie zastosować następujące argumenty. Nieunikniony rozwój wydarzeń w kierunku rewizji umdw zawartych po [pierwszej] wojnie światowej. Naturalna konieczność dla Rosji umocnienia bezpieczeństwa Leningradu oraz wejścia do Zatoki Fińskiej. Polityka zagraniczna Finlandii opierała się w latach ostatnich na idei neutralności. Była zorientowana na kraje skandynawskie i niemiecko-rosyjskie przeciwstawianie się temu rozpatrywała jako samo przez się oczywiste. W wyniku tego Finlandia unikała zbliżenia z Niemcami i nawet odrzuciła jako kompromitującą, propozycję zawarcia paktu o nieagresji z Niemcami, mimo że z Rosją taki pakt miała. Poza tym Finlandia nigdy nie broniła interesów Niemiec w Lidze Narodów, chociaż musiała być im wdzięczna za pomoc udzieloną w 1918 r. 2 Poglądy Ministra spraw zagranicznych Holstiego3, w szczególności jego wrogość do Niemiec są typowe [dla rządu fińskiego]. Szerokie warstwy ludności Finlandii skłaniają się pod względem ekonomicznym i ideologicznym ku demokratycznej Anglii. Odpowiednio więc znaczna część prasy ustosunkowana jest do nas wyraźnie nieprzychylnie. Sympatie platoniczne Anglii utrwaliły Finlandię na jej dawnych pozycjach i nic dobrego nie dały krajowi. Weizsacker Spisu sig nie zamieszcza. — Przyp. red. wyd. niem. Prawdopodobnie ma się na względzie natarcie niemieckie oraz wkroczenie wojsk niemieckich do Finlandii w lutym 1918 roku i późniejsze zawarcie traktatu pokojowego w Brześciu Litewskim między RFSRR a Niemcami, które spowodowano wycofanie się z Finlandii oddziało'w czerwonoarmistow i w wyniku utrwalenie niezależnej Finlandii. — Przyp. J. F. 3 Dr Rudolf Holsti — Minister spraw zagranicznych Finlandii od 7 października 1936 r. do 16 listopada 1938 r. - Przyp. red. wyd. niem. 1 2

147

O ZAWARCIU UKŁADU O POMOCY WZAJEMNEJ I PRZYJAŹNI MIĘDZY ZSRR A DEMOKRATYCZNĄ REPUBLIKĄ FINLANDII 3 grudnia 1939 r.

2 grudnia w Moskwie odbywały sig rozmowy między Komisarzem Ludowym Spraw Zagranicznych tow. Mołotowem W. a Przewodniczącym Rządu Ludowego i Ministrem spraw zagranicznych Finlandii Kuusinenem O. w kwestii zawarcia układu o pomocy wzajemnej między Związkiem Radzieckim a Demokratyczną Republiką Finlandii. W rozmowach uczestniczyli tt. Stalin, Woroszyłow, Żdanow. Pertraktacje się zakończyły podpisaniem uktadu o pomocy wzajemnej i przyjaźni między ZSRR a Demokratyczną Republiką Finlandii.

W. MOŁOTOW PRZYJĄŁ POSŁA SZWEDZKIEGO P. WINTERA

5 grudnia 1939 r.

Poseł szwedzki p. Winter przyjęty przez tow. Mototowa w dniu 4 grudnia zakomunikował o życzeniu tak zwanego „rządu fińskiego" przystąpienia do nowych pertraktacji o porozumieniu ze Związkiem Radzieckim. Tow. Mołotow wytłumaczył p. W interowi, że Rząd Radziecki nie uznaje tak zwanego „rządu fińskiego", który opuścił już Helsinki i udał sig w nieznanym kierunku, toteż nie może być mowy o pertraktacjach z tym „rządem". Rząd Radziecki uznaje wyłącznie Rząd Ludowy Demokratycznej Republiki Finlandii, zawarł z nim uktad o pomocy wzajemnej i przyjaźni i to jest niezawodną podstawą rozwoju stosunków pokojowych i pozytywnych między ZSRR a Finlandią.

148

16. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA Berlin, 5 grudnia 1939 r. Sekretarz stanu Nr 949 Generał pułkownik Keitel doniósł mi dzisiaj telefonicznie co następuje: Niedawno na granicy Rosji i Generalnej Guberni 1 znowu miały miejsce spory, w których brała udział ro'wnież armia. Wysiedlenie Zydow na terytorium rosyjskie odbywało się nie tak gładko, jak się prawdopodobnie spodziewano. W rzeczywistości sprawy miały się na przykład następująco: w cichym zakątku w lesie wydalono tysiąc Żydów poza rosyjską granicę; w odlegfos'ci 15 kilometrów [od tego miejsca] ponownie wrócili na granicę razem z oficerem rosyjskim, który próbował zmusić [oficera] niemieckiego do przyjęcia ich z powrotem. Ponieważ dany wypadek ma związek z polityką, zagraniczną, OKW2 nie może wydać odnośnie jego dyrektywy w Generalnej Guberni. Kapitan marynarki Biirckner połączy się z oficerem dyżurnym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Generał pułkownik Keitel prosił mnie o pomoc, by rozmowa ta miała pozytywny wynik. Weizsacker

1 Tak rządy niemiecki i radziecki nazywały częsc Polski Zachodniej okupo wanej przez Niemcy, lecz formalnie nie anektowanej przez rząd hitlerowski i nie włączonej do granic Rzeszy Niemieckiej. — Przyp. J. F. 2 Niemieckie Dowo'dztwo Naczelne. — Przyp. J. F.

17. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA Berlin, 5 grudnia 1939 r. Sekretarz stanu Nr 950 Generał pułkownik Keitel wezwał mnie dzisiaj telefonicznie i powiedział, że spis żądań rosyjskich rozszerza się niezmiernie i bezpodstawnie; dlatego pertraktacje z Rosjanami będą się stawały coraz trudniejsze. Na przykład Rosjanie chcą obrabiarek do produkcji amunicji, gdy tymczasem OKW w żadnym 149

wypadku nie może podzielić się takimi obrabiarkami z powodu obecnej sytuacji wojennej. Dotyczy to również dostaw materiałów dla lotnictwa i marynarki wojennej. Potwierdziłem generałowi pułkownikowi Keitelowi, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych również zamierza ograniczać żądania Rosjan. Jeszcze nie wiemy dokładnie, jak to zrobić przez Moskwę czy stąd, przez rosyjskiego posła pełnomocnego. Powinien być również poinformowany pan Minister spraw zagranicznych Rzeszy. Generał pułkownik Keitel powiedział na zakończenie, że chce albo poprzez generała Thomasa, albo osobiście zwołać naradę, jeżeli to jest niezbędne. Weizsacker

18. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram Nr 1003

Berlin, 6 grudnia 1939 r.

Dzisiaj jako dodatek do instrukcji telegraficznej z dn. 2 grudnia wysłana została do wszystkich najważniejszych misji dyplomatycznych dodatkowa instrukcja następującej treści: Zaledwie tydzień temu Finlandia była prawie gotowa dojsc do porozumienia wzajemnego z Rosją, co można było osiągnąć dzięki mądrej polityce Finów. Zwrócenie się rządu fińskiego do Ligi Narodów - to najmniej odpowiedni sposób wyjścia z kryzysu. Nie ulega wątpliwości, że wpływ brytyjski na rząd fiński wywierany częściowo przez stolice krajo'w skandynawskich, zmusił rząd fiński do odrzucenia propozycji Rosjan, co spowodowało obecny konflikt. Trzeba szczególnie zaakcentować winę Anglików w konflikcie rosyjsko-firiskim. Niemcy nie mają, nic wspólnego z tymi wydarzeniami. W waszych wypowiedziach ma się wyrażać sympatia do punktu widzenia Rosjan. Proszę się powstrzymywać od wyrażania jakiejkolwiek sympatii do propozycji zajmowanej przez Fino'w. Koniec dodatkowej instrukcji. Weizsacker 150

Stalin na froncie fińskim Komisarze w taki oto sposób przywiązywali do pni drzew portrety Wodza i wzywali czerwonoarmistów, by nie uciekali, nie zostawiali go „biafofińskim bandytom "

Teraz on ją... „finlandyzuje"

151

OSTATNIA DECYZJA LIGI NARODÓW. KOMUNIKAT TASS

16 grudnia 1939 r.

TASS upoważniony jest do przekazania następującej oceny rezolucji Rady Ligi Narodów z dnia 14 grudnia o „wykluczeniu" ZSRR z Ligi Narodo'w, jaką dały autorytatywne kota radzieckie. Rada Ligi Narodów 14 grudnia powzięła rezolucję o „wykluczeniu" ZSRR z Ligi Narodów z potępieniem „działań ZSRR zmierzających przeciwko państwu finlandzkiemu"... Przede wszystkim trzeba podkreślić, że kota rządzące Anglii i Francji, pod których dyktando została przyjęta rezolucja Rady Ligi Narodów, nie mają ani moralnego, ani formalnego prawa mówić o „agresji" ZSRR i o potępieniu tej „agresji"... Całkie m niedawno odrzuciły zdecydowanie pokojowe propozycje Niemiec skłaniające do szybkiego zakończenia wojny. Budują swoją poli tykę na kontynuacji wojny „do zwycięskiego końca". Już te okoliczności demaskują zaborczą politykę kół rządzących Anglii i Francji, musieliby być skromniejsi w sprawie określenia agresji i zrozumieć wreszcie, że kota rządzące Anglii i Francji straciły prawo i moralne, i formalne mówić o czyjejkolwiek „agresji", a tym bardziej o ,.agresji" ze strony ZSRR. Dalej trzeba zaznaczyć, że stosunki między Związkiem Radzieckim a Finlandią reguluje układ o pomocy wzajemnej i przyjaźni zawarty 2 grudnia br. między Rządem Ludowym Demokratycznej Republiki Finlandii a Rządem ZSRR. Układ ten całkowicie za pewnia stosunki pokojowe między ZSRR a Finlandią i w sposób przyjacielski rozwiązuje je ku zadowoleniu obydwu stron... ...Liga Narodów z winy jej obecnych reżyserów przeistoczyła się z niejakiego „narzędzia pokoju", jakim by mogła być, w prawdziwe narzędzie angielsko-francuskiego bloku wojennego do popierania i rozpalania wojny w Europie. Przy takiej hańbiącej ewolucji Ligi Narodów całkowicie zrozumiałą rzeczą staje się jej decyzja o „wykluczeniu" ZSRR... Coż, tym gorzej dla Ligi Narodów i jej podważonego autorytetu. W ostatecznym wyniku ZSRR może osiągnąć swoje... Obecnie ZSRR nie krępuje pakt z Ligą Narodów i odtąd ma wolne ręce.

152

23 grudnia 1939 r.

Do pana Józefa Stalina Moskwa Z okazji Waszego szescdziesięciolecia proszę przyjąć moje jak najserdeczniejsze gratulacje. Łączę najlepsze życzenia dobrego zdrowia Warn osobiście, a także szczęśliwej przyszłości narodom zaprzyjaźnionego Związku Radzieckiego. Adolf Hitler Do pana Józefa Stalina Moskwa Pamiętając o zegarze historycznym na Kremlu, który zapoczątkował decydujący zwrot w stosunkach między obu wielkimi narodami i założył przez to podwaliny długotrwałej przyjaźni między nimi, proszę przyjąć z okazji Waszego szescdziesięciolecia moje jak najgorętsze życzenia. Joachim von Ribbentrop Minister Snraw Zagranicznych

25 grudnia 1939 r. Do głowy Państwa Niemieckiego pana Adolfa Hitlera Berlin Proszę przyjąć wyrazy mego uznania za gratulacje i podziękowanie za Wasze dobre życzenia pod adresem narodów Związku Radzieckiego. J. Stalin 153

Do Ministra spraw zagranicznych Niemiec pana Joachima von Ribbentropa Berlin Dziękuję Warn, panie ministrze, za gratulacje. Przyjaźń narodów Niemiec i Związku Radzieckiego przypieczętowana krwią ma wszelakie podstawy, by być długotrwałą i mocną. J. Stalin

KOMUNIKAT O ZAWARCIU POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO MIĘDZY NIEMCAMI A ZSRR 13 lutego 1940 r. 11 lutego br. w Moskwie po pomyślnie zakończonych pertraktacjach zostało zawarte Porozumienie Gospodarcze między ZSRR a Niemcami. Porozumienie to odpowiada życzeniu Rządów obu krajów o opracowaniu programu gospodarczego wymiany towarów między Niemcami a ZSRR wyrażonemu w listach, jakie 28 września 1939 roku wymienili Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych i Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. Mołotow W. oraz Minister spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentrop. Porozumienie gospodarcze przewiduje wywo'z z ZSRR do Niemiec surowców, które kompensują dostawy niemieckie do ZSRR wyrobów przemysłowych. Obrót towarów między Niemcami a ZSRR już w pierwszym roku wejścia w życie Porozumienia osiągnął skalę przekraczającą największe wielkości, jakie kiedykolwiek były uzyskane od czasu wojny światowej. Istnieje zamiar dalszego zwiększania w przyszłości wzajemnych dostaw towarów. Ze strony radzieckiej Porozumienie podpisali — Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego'ZSRR tow. Mikojan A. oraz Przedstawiciel Hadlowy ZSRR w Niemczech tow. Babarin J., ze strony niemiec kiej — Pełnomocnik Nadzwyczajny Rządu Niemieckiego do _spraw gospodarczych pan Ritter i Przewodniczący delegacji gospodarczej Niemiec pan Schnurre.

154

19. MEMORANDUM DR. SCHNURRE.MSZ NIEMIEC Memorandum o niemiecko-radzieckim porozumieniu handlowym zawartym 11 lutego 1940 r.

Tajemnica państwowa Berlin, 26 lutego 1940 r. Porozumienie opiera się na wspomnianych we wstępie [porozumienia] listach Ministra spraw zagranicznych Rzeszy i Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych Morotowa z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. Porozumienie stanowi pierwszy ważny szczebel na drodze do programu gospodarczego nakreślonego przez obie strony i przewidującego udział innych [państw]. 1. Porozumienie obejmuje okres 27 miesięcy, w tym dostawy radzieckie, jakie mająbyc wykonane w ciągu 18 miesięcy, będą zrekompensowane dostawami niemieckimi realizowanymi w ciągu 27 miesięcy. Najbardziej skomplikowany punkt kores pondencji z dnia 28 września 1939 r., a mianowicie, że dostawy surowców radzieckich winny byc kompensowane dostawami niemieckich towarów przemysłowych w ciągu dłuższego okresu, został uregulowany zatem zgodnie z naszymi życzeniami. Stato się to możliwe jedynie po uporczywej walce. Tylko osobiste orędzie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy do Stalina doprowadzifo do ostatecznego uregulowania kwestii. Porozu mienie o 18 i 27 miesiącach jest decyzją kompromisową, gdyż w ustalonych okresach, a mianowicie co 6 miesięcy, wzajemne dostawy towarów powinny^ się bilansować na zasadzie ściśle określonych współczynników. Jeżeli bilans ten ulega zakłóce niu, tj. jeżeli dostawy niemieckie nie nadążają na przykład za współczynnikiem dostaw radzieckich zanotowanych w Porozu mieniu, druga strona ma prawo powstrzymać' czasowo swe dostawy do momentu, aż zostaną przywrócone te dokładne proporcje. Warunek ten jest dos'ć irytujący, lecz nie możemy go wyeliminować, gdyż podczas rozmów końcowych omówił go sam Stalin. 2. Dostawy radzieckie. Związek Radziecki zgodnie z Porozumieniem w ,ciągu pierwszych 12 miesięcy dostarczy mniej więcej surowców na sumę 500 min marek. Jako uzupełnienie tego w tym samym okresie Sowieci dostarczą surowców na konto porozumienia kredytowego z dn. 19 sierpnia 1939 r. w przybliżeniu na sumę 100 min marek. Najważniejszymi surowcami są: 1.000.000 ton traw pastewnych i roślin strączkowych na sumę 120 min marek. 155

900.000 ton ropy naftowej w przybliżeniu na sumę 115 min marek. 100.000 ton bawełny mniej więcej na sumę 90 min marek. 500.000 ton fosforano'w. 100.000 ton rudy chromu. 500.000 ton rudy żelaza. 300.000 ton złomu żelaznego i żeliwa. 2.400 kg platyny. Rudy manganowe, metale, drewno i inne surowce. Do tego trzeba dodać również eksport radziecki do Protektoratu1, który nie wchodzi do Porozumienia, na sumę 50 min marek, co doprowadzi dostawy Związku Radzieckiego w ciągu pierwszego roku Porozumienia do ogo'lnej sumy 650 min marek. Uzupełnieniem tego są inne ważne korzyści. Związek Radziecki opierając się na korespondencji z dn. 28 września udziela prawa do tranzytu do Rumunii, Iranu, Afganistanu oraz krajów Dalekiego Wschodu i z powrotem, co ma wyjątkową wagę z powodu zakupu przez Niemcy w Mandżurii soi. Taryfy przewozu soi Koleją Transsyberyjską zmniejszono o 50 %. Taryfy przewozów tranzytowych zostaną uregulowane za pomocą rozliczeń kliringowych2 i wyniosą w przybliżeniu 100 min marek. Po dodaniu niektórych innych partii towarów (udziały kliringowe podczas zakupu przez Związek Radziecki surowców w krajach trzecich) można założyć, że w ciągu pierwszych 12 miesięcy dostawy i ustugi radzieckie obliczane będą na sumę mniej więcej 800 miliono'w marek. 3. Na drugi rok prawomocności porozumienia ustalona została na razie jedynie część dostaw radzieckich. W ciągu pierwszych sześciu miesięcy drugiego roku obowiązywania zrozumienia Związek Radziecki dostarczy Niemcom surowce go typu co i w pierwszym roku na sumę 230 milionów marek. Przypuszcza się, że pertraktacje zostaną przedłużone przed upływem pierwszego roku prawomocności porozumienia i ilość wymienionych towarów przewidziana na drugi rok zostanie zwiększona w porównaniu do objętos'ci dostaw w pierwszym roku ważnos'ci porozumienia. 4. Dostawy niemieckie obejmują towary przemysłowe, technologię przemysłową i urządzenia [sprzęt] oraz materiały wojenne. Dostawy radzieckie pierwszych 12 miesięcy mamy skompensować w ciągu 15 miesięcy. Dostawy radzieckie pierwszych szes'ciu miesięcy drugiego roku prawomocności porozumienia (miesiące 13-18) musimy wyrównać w ciągu 12 miesięcy (od 16 do 27 miesiąca). 5. Wśród dostaw radzieckich pierwszych 18 miesięcy znajduje się: 11.000 ton miedzi, 3.000 ton niklu, 950 ton cyny, 500 ton molibdenu, 500 ton wolframu, 40 ton koba ltu. Te dostawy 156

metali potrzebne są do realizacji dostaw do Związku Radzieckiego. Ponieważ teraz w Niemczech nie ma tych metali i nie zostaną, dostarczone do czasu, zanim porozumienie stanie się prawomocne, dlatego trzeba przezwyciężyć przeszkodę danego okresu przez wykorzystanie dla dostaw niemieckich do Związku Radzieckiego metali z naszych własnych zapasów i zastępować je napływającymi metalami z dostaw radzieckich. Każde inne porozumienie w rodzaju wstępnych dostaw metali, czego żądaliśmy na początku, nie mogło być osiągnięte. Związek Radziecki z kolei wyraził gotowość do skupywania metali i surowco'w w krajach trzecich. O tym, w jakim stopniu dana obietnica może być zrealizowana, jeżeli się uwzględni podejmowane przez Anglików intensywne przeciwdziałania, trudno jest dziś' sądzić. Ponieważ sam Stalin niejednokrotnie obiecał swą szczodrą, pomoc w tej kwestii, więc można się spodziewać, że Związek Radziecki uczyni wszystko, co od niego zależy. 6. Pertraktacje były ciężkie i długotrwałe. Były po temu zaro'wno przyczyny rzeczowe jak też psychologiczne. Związek Radziecki niewątpliwie obiecał o wiele więcej dostaw, niż to mogło byc spełnione z wybitnie gospodarczego punktu widzenia i tych dostaw dla Niemiec musi dokonywać z częs'ciowym uszczerbkiem własnego zaopatrzenia. Z drugiej strony zrozumiałe jest, że rząd radziecki w postaci kompensaty stara się otrzymać te wyroby, jakich brakuje w Związku Radzieckim. Ponieważ ZSRR nie importuje jakichkolwiek towarów użytku powszechnego, życzenia (jego dotyczą wyłącznie towarów przemysłowych i materiałów wojennych. W wielu przypadkach słabe punkty ZSRR pokrywają się przy tym ze słabymi punktami Niemiec jak na przykład produkcja obrabiarek do wytwarzania pocisków artyleryjskich. Niełatwo jest znalez'ć kompromis między interesami obu stron. Ważne znaczenie psychologiczne miała wszechobecna nieufność Rosjan, a także obawa jakiejkolwiek odpowiedzialności. I Komisarz Ludowy Mikojan w wielu kwestiach musiał się zwracać do Stalina osobiście, ponieważ jego [Mikojana] autorytetu nie wystarczało. Nie zważając na wszystkie te zawiłos'ci w czasie długotrwałych pertraktacji, coraz wyraz'niej się uwidoczniła chęć rządu radzieckiego niesienia pomocy Niemcom oraz niezachwianego pogłębienia politycznego zrozumienia wzajemnego w rozwiązywaniu zagadnień gospodarczych; Porozumienie znaczy^ dla nas szeroko otwarte drzwi na Wscho'd. Zakup surowców w ZSRR oraz krajach os'ciennych wciąż jeszcze mogą być istotnie zwiększone. Nader ważne znaczenie ma realizacja zobowiązań niemieckich w żądanych granicach. Z powodu dużego zakresu [handlu] wymaga to szczególnych wysiłków. Jeśli poczynimy postępy w zwiększeniu 157

i rozszerzeniu eksportu na Wschód do potrzebnej objętos'ci, to efekt blokady angielskiej ulegnie istotnemu osłabieniu dzięki przyszłemu napływowi surowców [ze Wschodu do Niemiec]. Schnurre Okupowaną, przez Niemcy Czechosłowację. — Przyp. J. F. Kliring — system rozliczenia bezgoto'wkowego wzajemnych zobowiązań płatniczych. — Przyp. J. F. 3 Ma się na względzie tajnie prowadzone przez Związek Radziecki dla Niemiec zakupy w krajach, które odmówiły sprzedaży towarów Niemcom, albo przewozy kupionych dla Niemiec towarów radzieckimi statkami morskimi zawijającymi do portów radzieckich i późniejszym dostarczeniem towaro'w do Niemiec. Związek Radziecki w ten sposo'b z jednej strony bez przeszko'd kupował dla Niemiec towary w takich krajach jak USA, z drugiej zaś 7 z powodzeniem podważał ustaloną, przez Wielką, Brytanię blokadę antyniemiecką, gdyż radzieckie statki morskie dostarczały ładunki do porto'w radzieckich i dopiero potem, drogą, lądową,, przesyłano je do Niemiec. - Przyp. J. F. 1

2

POLITYKA ZAGRANICZNA ZSRR. Z REFERATU W. MOŁOTOWA WYGŁOSZONEGO NA POSIEDZENIU RADY NAJWYŻSZEJ ZSRR 29 MARCA 1940 ROKU 30 marca 1940 r.

Towarzysze deputowani! Od ostatniej sesji Rady Najwyższej minęło pięć miesięcy. W ciągu tego krótkiego okresu zaszły wydarzenia, które mają pierwszorzędne znaczenie w rozwoju stosunków międzynarodowych. W związku z tym na naszej sesji Rady Najwyższej należy rozważyć kwestie dotyczące naszej polityki zagranicznej. Ostatnie wydarzenia w życiu międzynarodowym należy rozpatrywać przede wszystkim w świetle wojny rozpoczętej w Europie Środkowej jesienią roku ubiegłego... Wiadomo jednak, że dążenie Niemiec do pokoju wyrażone jeszcze w koricu minionego roku było odrzucone przez rządy Anglii i Francji... Pod pretekstem wywiązania się ze swych zobowiązań wobec Polski wypowiedziały wojnę Niemcom. Teraz bardzo wyraźnie widać, jak dalekie są rzeczywiste cele rządo'w tych mocarstw od interesów Polski lub Czechosłowacji, które się rozpadły. Widać to już z tego, że rządy Anglii i Francji obrały sobie za cel rozgromienie i podział Niemiec, mimo że wobec

158

mas ludowych cel ten zasłaniany jest hasłami obrony krajów „demokratycznych" oraz „praw" małych narodów. Ponieważ Związek Radziecki nie chciat zostać poplecznikiem Anglii i Francji w prowadzeniu tej polityki imperialistycznej wymierzonej przeciw Niemcom, wrogość ich pozycji w stosunku do Związku Radzieckiego jeszcze się spotęgowała, co jawnie świadczy o tym, jak głębokie ma korzenie klasowe wroga polityka imperialistów przeciw państwu socjalistycznemu... Gwałtowny zwrot na lepsze w stosunkach między Związkiem Radzieckim a Niemcami znalazł swój wyraz w podpisanym w sierpniu ubiegłego roku układzie o nieagresji. Te nowe, dobre stosunki radziecko-niemieckie przeszły praktyczną próbę w związku z wydarzeniami w byłej Polsce i w dostatecznym stopniu wykazały swą trwałość. Rozwój stosunków ekonomicznych przewidziany jeszcze wtedy, jesienią minionego roku, znalazł swój konkretny wyraz już w sierpniowej (1939 r.), a potem lutowej (1940 r.) umowie hand lowej. Obrót towarów między Niemcami i ZSRR zaczął się zwiększać na zasadzie wzajemnej korzyści gospodarczej i istnieją podstawy do dalszego jego rozwoju. Nasze stosunki z Francją oraz Anglią ułożyły się nieco inaczej. Ponieważ Związek Radziecki nie zechciał byc narzędziem w rękach imperialistów angielsko-francuskich w ich walce o hegemonię światową przeciwko Niemcom, na każdym kroku spotykaliśmy się z ostrą wrogością ich polityki w^zględem naszego kraju... Podejmowane były próby usprawiedliwienia tej wrogos'ci tym, że nasz handel z Niemcami pomaga tym ostatnim w wojnie z Anglią, i Francją. Łatwo można się przekonać, że te argumen ty nie są warte złamanego szeląga... Wrogie akty w stosunku do Związku Radzieckiego ze strony Anglii i Francji mają swe wytfumaczenie nie w handlu ZSRR z Niemcami, lecz w tym, że rachuby angielsko-francuskich kół rządzących wykorzystania naszego kraju do wojny przeciw Niemcom poniosły fiasko i z tego powodu prowadzą, one politykę zemsty względem Związku Radzieckiego... Chodzi jednak o to, że prowadzona przez Związek Radziecki polityka neutralności nie podoba się angielsko-francuskim / kotom rządzącym. Poza tym mają widocznie kłopoty z nerwami (Śmiech). Pragną narzucić nam inną politykę — politykę wrogości i wojny z Niemcami, politykę, która pozwoliłaby im użyć ZSRR do celów imperialistycznych... Przechodzę do sprawy fińskiej... Łatwo jest spostrzec, że wojna w Finlandii nie była zwykłym zderzeniem z wojskami fińskimi. Sprawy były bardziej skompli kowane. Nastąpiło tu zderzenie naszych wojsk nie po prostu z wojskami fińskimi, lecz z połączonymi siłami imperialistów szeregu krajów — Anglii, Francji i innych włącznie... Należy dodać, że we wściekłym wyciu wrogów Związku Radzieckiego nieustannie góro-

159

wały piskliwe głosy wszystkich tych sprostytuowanych „socjalis tów" z II Międzynarodówki (wesołe ożywienie na sali)... — sługusów kapitału, którzy bez reszty zaprzedali się podżegaczom do wojny... Pomocy wojskowej Finlandii udzielały również oddane „umiłowaniu pokoju" Stany Zjednoczone Ameryki (Ogólny śmiech)... Na początku lutego Finowie praktycznie wysunęli kwestię zakończenia wojny w Finlandii. Od rządu szwedzkiego dowiedzieliśmy się, że rząd fiński chciałby znać nasze warunki, na jakich można zakończyć wojnę. Zanim rozstrzygnąć tę kwestię, zwróciliśmy się do Rządu Ludowego Finlandii, żeby się dowiedzieć o jego opinii co do tej kwestii. Rząd Ludowy wypowiedział się za tym, by w celu zapobieżenia przelewu krwi i ułatwienia sytuacji narodu fińskiego pójść na spotkanie propozycji zakończenia wojny. Zgodziliśmy sie wtedy na warunki, na jakie przystał wkrótce rząd Finlandii. Powinienem dodać, że po tygodniu od rozpoczęcia pertraktacji z Finami rząd angielski ze swej strony również .wyraził życzenie ustalenia możliwości pośrednictwa jakoby w celu zakończenia wojny w Finlandii (Śmiech). Jednak gdy nasz poseł pełnomocny w Anglii tow. Majski poinformował Londyn o odpowiednich naszych propozycjach, przyjętych później przez Finlandię w całości, wtedy rząd angielski nie zechciał sprzyjać zakończeniu wojny i przywro'ceniu pokoju między ZSRR i Finlandią. Porożu -' mienie między ZSRR a Finlandią mimo to wkrótce nastąpiło ... W związku z tym wyłoniła się kwestia ^rnorozwiązania Rządu Ludowego, co też zostało zrealizowane... Prasa angielsko-francuska próbowała umowę radziecko-fińską, w tym również odejście Przesmyku Karelskiego do Związku Radzieckiego przedstawić jako „zniszczenie" niezawisłości Finlandii. To naturalnie jest bzdura i bujda na resorach!.. Zatem, wytyczony przez nas cel został osiągnięty i możemy wyrazić całkowite zadowolenie z traktatu z Finlandią (Oklaski)... Zawarcie z Finlandią traktatu pokojowego wieńczy realizację zadania postawionego w roku ubiegłym w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa Związkowi Radzieckiemu od strony Morza Bałtyckiego. Traktat ten jest niezbędnym uzupetnieniem trzech umów o pomocy wzajemnej zawartych z Estonią, Łotwą i Litwą... Wbrew zastraszaniu prowadzonemu przez wrogie Związkowi Radzieckiemu kota imperialistyczne niezależność państwowa i samodzielna polityka Estonii, Łotwy i Litwy na niczym nie ucierpiały, stosunki ekonomiczne zaś tych krajów ze Związkiem Radzieckim zaczęty wyraz'nie się rozszerzać. Realizacja umów z Estonią, Łotwą i Litwą przebiega zadowalająco i zradza przestanki dalszego polepszenia stosunków między Związkiem Radzieckim a tymi państwami.

160

20. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram Berlin, 29 marca 1940 - 4.44 Moskwa, 29 marca 1940 - 12.50 Nr 543 z dn. 28 marca Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rąk własnych. Poufnie. Powinien być odszyfrowany osobiście. Ściśle tajne! Podczas mojej niedawnej wizyty w Rzymie 1 , gdzie jak wiecie wśrdd innych spraw pracowałem nad polepszeniem stosunków włosko-rosyjskich, piastowałem plan wizyty pana Morotowa w Berlinie. Mimo że tą mysią, z nikim się nie dzielifem, propaganda angielsko-francuska trafnie odgadła moje zamiary, wspomniała o nich w nadziei, że przeszkodzi naszemu planowi, a tym samym dalszemu zacieśnianiu naszych stosunków z Rosją. Bez większego wysiłku mógłbym obalić doniesienie angielsko-francuskie, lecz tego nie uczyniłem z szacunku do Morotowa. Wtedy ze swej strony prasa rosyjska opublikowała dementi. Z myślą o wizycie Mołotowa do Berlina jednak się nie rozstałem. Odwrotnie, chciałem doprowadzić ją już w najbliższej przyszłos'ci do skutku. Bez słów jest zrozumiałe, że zaproszenie nie ogranicza się tylko do Mołotowa. Jeśli sam Stalin przyjedzie do Berlina, jeszcze lepiej posłuży to naszym celom oraz naszym rzeczywiście bliskim stosunkom z Rosją. Fiihrer między innymi nie tylko z radością powita Stalina w Berlinie, ale też się postara, żeby zgotowano mu [Stalinowi] godne przyjęcie odpowiednie do jego stanowiska i znaczenia, [Hitler] spotka go ze wszystkimi honorami, jakich wymaga dana okazja. Jak wiecie, ustnie zapraszałem Mołotowa i Stalina jeszcze w Moskwie, obaj w zasadzie przyjęli zaproszenie. W jakiej postaci należy teraz powtórzyć te zaproszenia i uzyskać określoną zgodę oraz ich realizację - zadecydujecie o tym lepiej ode mnie. Podczas rozmowy zaprosicie pana Mołotowa w sposób jasno określony, natomiast pana Stalina musicie zaprosić w imieniu Fiihrera w sposób mniej wyraźny. Naturalnie musimy uniknąć wyraźnej odmowy Stalina. Przed rozpoczęciem jakichkolwiek działań proszę niezwłocznie zadepeszować mi o Waszym zdaniu co do formalności, jakie zamierzacie stosować, i widokach na sukces. ____________ 1 10—11

Ribbentrop

marca 1940 r. —Przyp. red. wyd. niem.

161

21. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA Telegram Moskwa, 30 marca 1940 - 22.40 Otrzymany 31 marca 1940 - 8.15 Bardzo pilne! Nr 599 z dn. 30 marca. Na Wasz telegram nr 543 z dn. 28 marca. Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych! Scis'le tajne! I. Osobis'cie jestem niezachwianie przekonany, jak już ' donosiłem z okazji mej interpelacji w telegramie nr 554 * z dn. 17 paz'dziernika, że MołDtow, świadomy swego obowiązku, odwiedzi Berlin, gdy tylko dla rządu radzieckiego nastąpi odpowiednia chwila i sprzyjające okoliczności. Po uważnym przestudiowaniu wszystkich znanych mi czynników nie mogę ukrywać tego, że szansa przyjęcia zaproszenia jest obecnie znikoma. Swoje zdanie opieram na następujących racjach: 1. Wszystkie nasze obserwacje oraz przemówienie Mołotowa w dniu 29 marca są potwierdzeniem tego, że rząd radziecki pełen jest zdecydowania do zachowania w tej wojnie neutral ności oraz unikania w miarę możnos'ci wszystkiego, co może go wciągnąć do konfliktu z mocarstwami zachodnimi. Jest to niewątpliwie jedna z przyczyn tego, że rząd radziecki nagle zaprzestał wojny przeciw Finlandii i rozwiązał Rząd Ludowy. 2. Rząd radziecki, mający taki pogląd na sprawy, obawia się prawdopodobnie, że manifestowanie stosunków łączących Związek Radziecki z Niemcami, takie jak wizyta Mołotowa lub samego Stalina złożona w Berlinie może w dobie obecnej być czynnikiem ryzyka zerwania stosunków dyplomatycznych lub nawet rozpoczęcia działań wojennych z mocarstwami zachod nimi. 3. O podobnej sytuacji s'wiadczy wspomniane^ przez Was sprostowanie TASS, kto're z zadziwiającą szczerością i okru cieństwem zdementowało pogłoski o przypuszczalnej zbliżającej się podróży Mołotowa. 4. Znany jest fakt, że Mołotow, który nigdy nie był za granicą, ma wielkie trudnos'ci, gdy się znajdzie wśród obcokra jowców. W tym samym, jeżeli nawet nie większym stopniu, dotyczy to również Stalina. Dlatego tylko nader sprzyjające okoliczności lub niezwykle wielki dla Sowietów pożytek mogą nakłonić Mołotowa lub Stalina do takiej podróży, nie zważając na niechęć i „ostrożność". Poza tym Mołotow, który nigdy nie leci samolotem, będzie potrzebował co najmniej tygodnia, a tu 162

rzeczywiście [na ten okres] nie ma żadnego odpowiedniego zastępcy. II. Zatem szansę sukcesu wydają się znikome, jednak uczynię wszystko co w mej mocy, by spróbować realizacji planu na wypadek, jeżeli ruszy z miejsca. Dogodny punkt startu dla rozmowy nieoficjalnej na ten temat może być znaleziony z wielkim trudem. . Przebieg rozmowy pokaże, czy potrafię poruszyć ten temat i go rozwiązać. Co się tyczy zaproszenia Stalina, więc początkowo może być rozpatrzona możliwość spotkania w mieście granicznym. Schulenburg

1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

22. KANCELARIA MINISTRA DO SCHULENBURGA Telegram Berlin, 3 kwietnia 1940 - 13.32 Moskwa, 3 kwietnia 1940 - 17.50 Nr 570 z dn. 3 kwietnia Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rąk własnych. Rozszyfrować osobiście. Poufnie. Ściśle tajne. Panu ambasadorowi osobiście. Na Wasz telegram nr 599 z dn. 30 marca Minister spraw zagranicznych Rzeszy wydał rozporządzenie tymczasem nie wykazywać dalszej inicjatywy.

Schmidt

16

3

23. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Berlin, 7 kwietnia 1940 r. Moskwa, 9 kwietnia 1940 r. Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa Do tej instrukcji załączone są dwie kopie memorandum1, ktdre zostanie wręczone przez naszych ambasadorów w Oslo i Kopenhadze 9 kwietnia o godz. 5 min. 20 rano niemieckiego czasu letniego zainteresowanym rządom. Dopo'ty, dopóki nie zostaną poczynione kroki, o których niżej podane są Wam instrukcje, w stosunku do memorandum oraz tych instrukcji musi byc zachowana ścisła tajemnica, toteż inni pracownicy ambasady nie powinni o tym wiedzieć. 9 kwietnia o godzinie 7 rano niemieckiego czasu letniego nakazuje się Wam poprosić o spotkanie z panem Mototowem i wręczyć mu kopię memorandum. Proszę uprzejmie przekazać ustnie, że otrzymaliśmy absolutnie prawdziwe komunikaty o nieuniknionos'ci uderzenia angielsko-francuskich sit zbrojnych na wybrzeżu Danii i Norwegii, dlatego musieliśmy działać bezzwłocznie. Jak podkreśla memorandum, to kwestia przedsięwzięcia środków bezpieczeństwa. Nasza akcja w żadnym wypadku nie tknie terytorium Szwecji i Finlandii. Rząd Rzeszy jest zdania, że działamy również w interesie Związku Radzieckiego, ponieważ realizacja planu angielskofrancuskiego, o którym dowiedzielis'my się, spowodowałaby to, że Skandynawia zostałaby areną wojny, co z kolei doprowadziłoby prawdopodobnie do poruszenia kwestii fińskiej. Proszę o niezwłoczne doniesienie telegraficzne, jak został przyjęty Wasz komunikat. Ribbentrop

1

164

Nie zamieszcza się. — Przyp. ]. F.

24. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram

Bardzo pilne! Nr 653 z dn. 9 kwietnia Tajne! Na Wasz telegram z dn. 7 kwietnia (dostarczony przez radcę misji dyplomatycznej von Sauckena) oraz jako uzupełnienie mego telegramu nr 648 z dn. 9 kwietnia1 Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych! Instrukcja w stosunku do Mołotowa została wykonana dzisiaj o godz. 10 min. 30 czasu europejskiego. Mołotow oświadczył, że rząd radziecki rozumie, iż Niemcy były zmuszone zastosować takie środki. Anglicy zaszli niewątpliwie zbyt daleko. Absolutnie się nie liczą z prawami krajów neutralnych. Na zakończenie Mołotow powiedział dosłownie co następuje: „Życzymy Niemcom całkowitego zwycięstwa w ich przedsięwzięciach obronnych". Schulenburg

25. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Memorandum

Moskwa, 11 kwietnia 1940 r. Przez pewien czas zauważaliśmy wyraźnie negatywną zmianę w stosunku do nas ze strony rządu radzieckiego. Napotkaliśmy niespodziewanie na trudności, ktdre w wielu wypadkach były całkowicie nieuzasadnione we wszystkich dziedzinach. Nawet w drobnostkach takich jak wizy [Sowieci] zaczęli stwarzać przeszkody. Nie można było dopiąć zwolnienia etnicznych Niemców internowanych przez Polakow, mimo że obiecała to umowa. Niespodziewanie się zakończyła deportacja obywateli niemieckich, skazanych na długie lata i odbywających kary w więzieniach radzieckich. Rząd radziecki nagle cofnął dane przez siebie obietnice dotyczące „bazy północnej"2, którą zainteresowana jest nasza marynarka wojenna itd. Przeszkody te czynione we wszystkich sferach osiągnęły swój szczyt podczas tymczasowego zaprzestania dostaw dla nas ropy 165

naftowej i zboża. Dn. 5 bieżącego miesiąca odbyta się długotrwała rozmowa z panem Mikojanem, w czasie której pozycja Komisarza Ludowego była skrajnie nieprzychylna. Musiałem dołożyć bardzo dużo wysiłków, żeby uzyskać od niego chociaż niekto're ustępstwa. Daremnie pytaliśmy siebie o możliwą przyczynę niespodziewanej zmiany pozycji władz radzieckich. Ostatecznie wszak nic się „nie stało"! Podejrzewałem, że hałas wszczęty przez naszych nieprzyjaciół oraz ich ostre ataki na osoby zajmujące bezstronną pozycję, szczególnie na Związek Radziecki, oraz na neutralność w ogdle zaowocowały, ponieważ rząd radziecki obawia się wciągnięcia przez Ententę, do wielkiej wojny (do kto'rej nie jest przygotowany) i z tego powodu chce uniknąć wszystkiego, co może posłużyć za powo'd dla Anglików i Francuzów do oskarżenia ZSRR o postępowanie niezgodne z neutralnością lub gorące popieranie Niemiec. Wydawało mi się, że niespodziewane zakończenie wojny fińskiej nastąpiło włas'nie z tych względo'w. Naturalnie tych podejrzeń nie można udowodnić. Sytuacja jednak stała się tak nieznośna, że postanowiłem zwrócić się do pana Mołotowa, żeby omówić z nim te kwestie i po tym zawiadomić [niemieckie] Ministerstwo Spraw Zagranicznych. W tym celu dnia 8 bieżącego miesiąca, tj. przed wydarzeniami skandynawskimi poprosiłem o pozwolenie zobaczyć się z Mołotowem. Faktycznie wizyta u pana Mołotowa nie nastąpiła do dnia 9 w godzinach porannych, tzn. miała ona miejsce już po naszych operacjach skandynawskich. Podczas tej rozmowy stało się zrozumiałe, że rząd radziecki znów dokonał całkowitego zwrotu w tył. Niespodziewane zatrzymanie dostaw ropy naftowej i zbóż zostało nazwane „nadgorliwością podległych instancji", kto'ra będzie niezwłocznie odwołana. (Pan Mikojan jest zastępcą Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, tzn. po panu Mołotowie jest najwyższym oficjalnym urzędnikiem radzieckim!) Pan Mołotow prześcigał się w uprzejmościach, z gotowos'cią wysłuchał wszystkie nasze skargi i obiecał naprawić sytuację. Z własnej inicjatywy poruszył szereg interesujących nas kwestii i os'wiadczył o ich pozytywnym [dla nas] rozwiązaniu. Muszę się przyznać, że bytem zdumiony taką zmianą. Z mego punktu widzenia istnieje tylko jedna przyczyna takiego toku wydarzeń: nasze operacje skandynawskie powinny były przynieść rządowi radzieckiemu znaczną ulgę - zdjąć z jego bark brzemię niepokoju. To, na czym polegały ich obawy nie sposób jest dokładnie ustalić. Podejrzewam, że Rząd Radziecki zawsze jest niezwykle dobrze poinformowany. Jeżeli Anglicy i Francuzi zamierzali zagarnąć Norwegię oraz Szwecję, więc z całą pewnością można założyć, że rząd radziecki wiedział o tych planach i prawdopodobnie był nimi wystraszony. Rządowi Radzieckiemu zwidywało się zjawienie Anglików i 166

Francuzów na wybrzeżu Morza Bałtyckiego, przypuszczał, że znowu zostanie otwarta kwestia fińska, jak oświadczał lord Halifax; największe wreszcie obawy budziło niebezpieczeństwo wciągnięcia do wojny z dwoma wielkimi mocarstwami. Obawy te prawdopodobnie zmniejszyliśmy. Jedynie tym można wytłumaczyć całkowitą zmianę pozycji pana Mołotowa. Duży i rzucający się w oczy dzisiejszy artykuł w dzienniku „Izwiesti-ja" o naszej kampanii skandynawskiej (przekazany już Warn telegraficznie) robi wrażenie głębokiego westchnienia ulgi. Bądź co bądź w danej chwili ostatecznie tutaj znów jest „wszystko w porządku" i nasze sprawy mają należyty przebieg. Schulenburg

1

Ma się na względzie port w Murmańsku. — Przyp. J. F.

26. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Instrukcja Berlin, 7 maja 1940 r. Moskwa, 10 maja 1940 r. Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa Otrzymacie dwa egzemplarze memorandum1, kto're będzie wręczone przez nasze misje dyplomatyczne w Hadze, Brukseli i Luksemburgu rządom tych krajów w dniu i o godzinie wskazanych ustnie przez kuriera 2 . Dopóty, dopóki nie zostanie wykonane to, o czym jest mowa niżej, memorandum oraz te instrukcje muszą być zachowane w tajemnicy. Nie należy wspominać o nich nikomu nawet z pracowniko'w ambasady. Proszę po otrzymaniu tych instrukcji o postawienie na załączonych egzemplarzach memorandum - na ostatniej stronie pod tekstem - daty, najlepiej na maszynie lub atramentem, poprzedzającej dzień, w którym wręczycie te memoranda rządowi radzieckiemu. Około godziny 7 rano niemieckiego czasu letniego w dniu wskazanym przez kuriera, popros'cie proszę o spotkanie z Mołotowem, a potem, rano, o najbardziej dogodnej dla niego wczesnej porze wręczcie mu egzemplarz memorandum. Proszę powiedzieć panu Mołotowowi, że Rząd Rzeszy na skutek 167

naszych przyjacielskich stosunko'w pragnie zawiadomić rząd radziecki o tych operacjach na Zachodzie, do których Niemcy były zmuszone w wyniku posuwania się angielsko-francuskiego przez Belgię i Holandię do regionu Ruhry. Co do reszty, proszę zastosować wyjas'nienia i dowody, jakie znajdziecie w teks'cie memorandum. Proszę niezwłocznie zadepeszować o reakcji na Waszą misję. Ribbentrop

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F. Między 2 i 3 wierszem notatka ręczna ołówkiem, zrobiona przez hrabiego von Schulenburga: ,10.5.40, godz 5 min. 45 niemieckiego czasu letniego". Przyp. red. wyd. niem. 1 2

27. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA Telegram Moskwa, 10 maja 1949 - 18.00 Bardzo pilne! Nr 874 z dn. 10 maja Na Waszą instrukcję z dn. 7 maja Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Przepis odnos'nie Mołotowa został wykonany. Złożyłem mu wizytę. Mołotow należycie ocenił doniesienie i powiedział, że rozumie, iż Niemcy musiały się bronić od napas'ci angielskofrancuskiej. Nie wątpi w nasz sukces. Schulenburg

168

Fotokopia dokumentu nr 27

169

28. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 29 maja 1940 - 19.10 Otrzymany 29 maja 1940 - 22.10 Nr 1006 z dn. 29 maja Pilne! Na telegram nr 877 z dn. 28 maja1 Doniesienie o zgodzie rządu radzieckiego na wysłanie (w charakterze ambasadora brytyjskiego w Moskwie) Crippsa wydaje mi się prawdopodobne, ponieważ rząd radziecki zawsze . zajmował takie stanowisko, że ciekawi go to, co zamierza zakomunikować mu rząd brytyjski, porozumienie gospodarcze zas' z Anglią nie jest sprzeczne z neutralną pozycją Związku Radzieckiego. Poza tym ZSRR jest zainteresowany otrzymać kauczuk i cynę z Anglii w zamian za budulec. Nie ma przyczyn doobaw z powodu misji Crippsa, ponieważ nie ma powodów wątpić w lojalność wobec nas Związku Radzieckiego, ponieważ niezmienny stosunek rządu radzieckiego do Anglii wyklucza wyrządzenie szkody Niemcom lub ich interesom życiowym. Nie istnieją żadne dowody popierające podejrzenia że ostatnie sukcesy niemieckie wzbudziły niepokój rządu radzieckiego lub strach wobec Niemiec. Wszystkie twierdzenia prasy zagranicznej, w szczególności wrogiej, stanowią jedynie rozpaczliwe próby zasiania nieufności między Niemcami a Związkiem Radzieckim, podjęcia za wszelką cenę natarcia dyplomatycznego na Niemcy wskutek wątpliwej sytuacji sprzymierzeńców2 i wyzyskania tego jako środka propagandy wśród społeczności swych krajów. Obranie Crippsa jako pełnomocnego przedstawiciela brytyjskiego na skutek zajmowanej przez Moskwę pozycji wydaje się nieudane, ponieważ rząd radziecki preferuje prowadzenie rozmów w ważnych sprawach z wybitniejszymi przedstawicielami rządów zagranicznych. Stąd wynika, że podro'ź Rittera3 i (...)4 w danej chwili nie powinna zakrawać na współzawodnictwo z Crippsem. Zamiar podro'ży ro'wnież powinien być zanalizowany z tego punktu widzenia, czy będziemy (...)5 cokolwiek nowego dla zaproponowania rządowi radzieckiemu. Schulenburg 1 2

Nie zamieszcza się. - Przyp. J. F. Ma się na względzie Anglię i Francję. - Przyp. J. F.

170'

3 Dr Ritter — ambasador do zleceń specjalnych przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Niemiec. — Przyp. red. wyd. niem. Ą Opuszczenie w tekście. — Przyp. red. wyd. niem. 5 Opuszczenie w tekście. — Przyp. red. wyd. niem. Prawdopodobnie „mieć". —

Przyp. J. F.

29. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 4 czerwca 1940 - 12.25 Otrzymany 4 czerwca 1940 - 5.15 Pilne! Nr 1063 z dn. 3 czerwca Moiotow zakomunikował mi dzisiaj, że mniej więcej 25 maja w związku z nieuniknionym prawdopodobnie przystąpieniem Włoch do wojny, ambasador [niemiecki] Mackensen os'wiadczył radzieckiemu charge d'affaires Ł w Rzymie, że wszystkie kwestie bałkańskie będą rozstrzygnięte bez wojny, tzn. poprzez wzajemną współpracę między Niemcami, Związkiem Radzie ckim i Włochami. Mołotow prosił o informację dotyczącą tego, czy oświadczenie Mackensena wyraża poglądy rządu Rzeszy i rządu włoskiego. Proszę o instrukcje telegraficznie. Schulenburg 1

J. Helfand. - Przyp. red. wyd. niem.

30. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 6 czerwca 1940 - 15.55 Otrzymany 6 czerwca 1940 - 18.30 Pilne! Nr 1079 z dn. 6 czerwca Na telegram nr 938 z dn. 5 czerwca1 171

W rozmowie dn. 3 czerwca Mołotow prosił wyłącznie o informację, nie wyraził chęci otrzymania zapewnienia rządu niemieckiego czy włoskiego odnośnie jakiegokolwiek punktu. Z drugiej strony, wyraz'nie dał do zrozumienia? że rząd radziecki byłby bardzo zadowolony, gdyby os'wiadczenie pana von Mackensena wyrażało nie tylkp jego osobiste zdanie, ale faktyczny punkt widzenia rządów niemieckiego i włoskiego. Kwestii, jak na Bałkanach w praktyce byłaby uskuteczniona możliwa współpraca trójki [ZSRR, Niemiec, Włoch], Mototow nie poruszył. Schulenburg

1

Nie zamieszcza się. - Przyp. J. F.

31. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC Berlin, 11 czerwca 1940 r. Wysłannik litewski [pan Skirpa] dzisiaj mnie odwiedził, żeby donieść o dalszym toku pertraktacji ze Związkiem Radzieckim. Rząd Litwy po tym, gdy Związek Radziecki poruszył kwestię bezpieczeństwa garnizonów radzieckich w Litwie i odrzucił propozycję utworzenia mieszanej komisji do zbadania incydentów, z własnej inicjatywy powziął szereg poważnych s'rodków, które jak przypuszczał zadowolą Związek Radziecki. Prawdopodobnie można się zgodzie z tym, że dotychczas zbyt mało uwagi poświęcano stosunkom między garnizonami radzieckimi a ludnością Litwy. Teraz powzięto natomiast s'rodki ograniczenia i kontroli, dokonano dużo aresztowań oraz rewizji itd. Wiadomo było, że na propozycję litewską wysłania do Moskwy Ministra spraw zagranicznych odpowiedz' nie nadeszła. Tym dziwniejsze było, że do Moskwy wezwano nie Ministra spraw zagranicznych, lecz Przewodniczącego Rady Ministrów Merkysa. 7 lipca odbyła się u Merkysa pierwsza jego rozmowa z Mołotowem. Ten ostatni czynił ostre wymówki w związku z problemem bezpieczeństwa garnizonów radzieckich, szczego'łowo opisał wielką liczbę incydentów. Mołotow uporczywie starał się między innymi udowodnić, że czerwonoarmista Butajew, który zgodnie z oświadczeniem litewskim popełnił 172 .

samobójstwo, został zabity przez Litwinów. On [Mołotow] wyraził niedwuznacznie swe niezadowolenie i podkreślił, że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Litwy nie może podołać swym zadaniom. Podczas następnej rozmowy, która się odbyła 9 czerwca, Mołotow poruszył kwestie polityki zagranicznej, co wzmogło obawy strony litewskiej o przebieg pertraktacji. Mołotow twierdził, że między trzema państwami bałtyckimi istnieje sojusz wojenny i powoływał się w charakterze dowodu na częste spotkania naczelników sztabów trzech krajów oraz inne częste narady oficjalnych osobistości republik bałtyckich. Merkys odpowiedział, że nie istnieje ani tajne, ani otwarte porozumienie sprzeczne z duchem i literą porozumienia z dn. 10 października 1939 r.1 Państwa bałtyckie łączy dawne porozumienie polityczne, nie zaś sojusz wojenny. Następnie Merkys wyraził życzenie zaproszenia do udziału w pertraktacjach ministra spraw zagranicznych2. Ten ostatni przybył do Moskwy wczoraj we dnie. Pan Skirpa nie otrzymał jeszcze jakichkolwiek nowych wiadomości. Z punktu widzenia protokołu wszystko się odbywa w bardzo grzecznej formie. Rząd Litwy wciąż jeszcze nie wie, jakie mogą być zamiary Związku Radzieckiego. W celu zapewnienia bezpieczeństwa garnizonów radzieckich rząd litewski gotów jest uczynić więcej niż czynił dotychczas. Jeżeli zaś Związek Radziecki postawi teraz większe wymagania polityczne lub wojskowe, rz;ąd litewski nie weźmie na siebie odpowiedzialności w kwestii przyjęcia takich żądań. Temat stosunków litewsko-niemieclcich na razie nie był poruszany podczas pertraktacji w sprawie polityki zagranicznej. Nie ulega wątpliwości, że trzeba się spodziewać poruszenia przez Związek Radziecki również tej kwestii. Dodałem tu, że w stosunkach między Niemcami a Litwą nie ma nic takiego, o czym by nie wiedział Związek Radziecki lub nie należało mu wiedzieć. Pan Skirpa spytał, czy naszemu ambasadorowi w Moskwie nie zlecilis'my zgromadzenia informacji [o zamiarach radzieckich]. Odpowiedziałem przecząco i unikałem dalszego omawiania kwestii. Zaznaczyłem, że nasz ambasador bezwarunkowo doniesie, jeżeli cokolwiek się dowie. Woermann3

1 Ma się, na względzie układ o pomocy wzajemnej między ZSRR a Litwa,— Przyp. J. F. 2 Ma się na myśli ministra spraw zagranicznych Litwy J. Urbszysa. — Przyp. red. y/yd. niem. 3 Pomocnik sekretarza stanu MSZ Niemiec. — Przyp. J. F.

173

32. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Pociąg specjalny Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Nr 1007 z dn. 16 czerwca 1940 r. Na telegram nr 1063 i nr 10941 Na interpelację pana Mołotowa proszę odpowiedzieć ustnie co następuje: 1. Zgodnie z odpowiedzią Mackensena na interpelcję, nie składał on tak określonego os'wiadczenia, jak o tym doniósł rządowi radzieckiemu radziecki charge' d'affaires w Rzymie. Podczas rozmowy z charge d'affaires rzeczywis'cie oświadczył, ' źe jego zdaniem Niemcy oraz Włochy uważają, iż na Bałkanach powinien być' spokój, uregulowanie zaś nie rozstrzygniętych kwestii bałkańskich może się odbyć w sposób bardziej prosty i bez zastosowania przemocy po wojnie. 2. Rząd Rzeszy jest zadowolony z tego, że wojna nie roz przestrzeniła się na Bałkany. W zasadzie Niemcy nie są zainte resowane tymi krajami pod względem terytorialnym, lecz tylko pod względem gospodarczym. Naszą pozycję w stosunku do Związku Radzieckiego w tej kwestii określa ostatecznie i nieodwracalnie wyraźne porozumienie moskiewskie. 3. Stanowisko Włoch względem Bałkanów wyraźnie i niedwu znacznie wyłuszczył Mussolini w swym przemo'wieniu z dn. 10 czerwca w tym sensie, że Włochy nie mają zamiaru wplątania Bałkanów w wojnę. Ribbentrop

1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

33. MSZ NIEMIEC DO RIBBENTROPA Dalekopis Berlin, 17 czcerwca 1940 r. Do Kancelarii MSZ, przekazać telegraficznie do Baumschule1 Na telegram nr 57 z dn. 16 czerwca z Baumschule2 174

I. Współpraca krajów nadbałtyckich - Estonii, Łotwy i Litwy - jest oparta na układzie o wzajemnym zrozumieniu i współpra cy zawartym przez te państwa 12 września 1934 r. na okres dziesięciu lat3. Pro'cz tego Łotwa i Estonia 1 listopada 1923 r. podpisały pakt o wzajemnej obronie. W praktyce współpraca polityczna polega na odbywających się raz na pół roku spotka niach ministro'w spraw zagranicznych oraz wspólnych konfe rencjach prasowych; równocześnie wewnątrz Ententy Bałty ckiej jest pod dostatkiem nieporozumień i rywalizacji. Łotwa i Estonia wskazywały niedwuznacznie, że nie są zainteresowane problemami Memla i Wilna, które były ważne dla Litwy. Obecne twierdzenia Rosjan, że Litwa dołączyła się do estorisko-łbtewskiego paktu wojennego, są - zgodnie z posiadaną tu informacją - nieuzasadnione. Z powodu stosunkowo podobnej struktury gospodarczej tych państw [nadbałtyckich] współpraca ekonomiczna między nimi nie osiągnęła wyraźnego postępu mimo licznych prób podejmowanych w ostatnich latach. Od chwili zawarcia we wrzes'niu - paz'dzierniku 1939 r. paktów radzieckich o pomocy wzajemnej z państwami nadbałtyckimi między krajami nadbałtyckimi nie zrodziła się - w sensie antysowietyzmu - ściślejsza współpraca. Z powodu okupacji przez wojska radzieckie ich ^państw wszystkie trzy rządy zdają sobie sprawę z niebezpieczeństwa takiej polityki. II. Z tego też powodu nie może być nawet mowy - mając na względzie ostatnie miesiące - o zależnos'ci polityki zagranicz nej państw nadbałtyckich od Niemiec. Państwo litewskie, o czym można byc przekonanym, do ostatnich dni nie było ostatecznie pewne, czy zupełnie nie jesteśmy zainteresowani Litwą pod względem politycznym czy nie. W wielu kotach jak na przykład w obecnos'ci wysłannika litewskiego tutaj tliła się prawdopodobnie jakaś nadzieja" na to, że Niemcy na wypadek dalszych roszczeri Rosjan wstawią się za Litwą w Moskwie, mimo że z naszej, strony ani razu nie daliśmy powodu do podobnych przypuszczeń. Z drugiej strony nasze stosunki gospodarcze z krajami nadbałtyckimi od chwili rozpoczęcia wojny zacieśniły się. Co się tyczy wagi państw nadbałtyckich dla ekonomiki wojennej Rzeszy Niemieckiej patrzcie załączone memorandum radcy Schnurre4. Grundherr5 1 Baumschule — skodyfikowana nazwa specjalnego pociągu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. — Przyp. 1. F. 2 Nie zamieszcza się. - Przyp. J. F. 3 Anulowany przez rząd radziecki Litwy 2 lipca 1940 r. — Przyp. J. F. 4 Nie zamieszcza się. - Przyp. J. F. 5 Kierownik referencji IV działu politycznego Ministerstwa Spraw Zagra nicznych Niemiec: Kraje Skandynawskie i limitrofy. — Przyp. red. wyd. niem.

175

34. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO WSZYSTKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH NIEMIEC Telegram okolnikowy Berlin, 17 czerwca 1940 r. IV oddział polityczny, nr 1673 Telegram okolnikowy do wszystkich misji dyplomatycznych w celu informacji i kierowania się w rozmowach Swobodne umacnianie się wojsk rosyjskich w Litwie, Łotwie i Estonii oraz reorganizacja rządo'w dokonywana przez rząd radziecki z zamiarem zapewnienia s'cis'lejszej współpracy tych krajów ze Związkiem Radzieckim dotyczy tylko Rosji i państw nadbałtyckich. Dlatego ze względu na nasze niezmiennie przyjacielskie stosunki ze Związkiem Rad 'ieckim nie manry żadnych powodów do niepokoju, jaki nam zarzuca pewna-częsć prasy zagranicznej. Proszę unikać w czasie rozmo'w jakichkolwiek wypowiedzi, które mogą być zinterpretowane jako stronniczość. Proszę o potwierdzenie odbioru telegramu. Weizsacker

35. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 18 czerwca 1940 - 1.40 Otrzymany 18 czerwca 1940 - 4.00 Nr 1167 z dn. 17 czerwca Bardzo pilne! Mołotow zaprosił mnie dzisiaj wieczorem do swego gabinetu i złożył jak najserdeczniejsze życzenia w imieniu rządu radzieckiego z okazji wspaniałego sukcesu niemieckich sil" zbrojnych1. Następnie poinformował mię o działaniach radzieckich wobec państw nadbałtyckich. Powoływał się na dowody opublikowane w gazetach i dodał, że zaszła konieczność położenia kresu wszystkim intrygom Anglii i Francji, które się starają zasiać nieufnos'ć i niezgodę między Niemcami a Związkiem Radzieckim w krajach nadbałtyckich. 176,

Rząd radziecki w celu prowadzenia pertraktacji o formowaniu tam nowych rządów posłał jako uzupełnienie akredytowanych tam postów pełnomocnych następujące osoby mające wyjątkowe pełnomocnictwa: do Litwy - zastępcę Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych Dekanozowa; do Łotwy przewodniczącego Rady Ministrów2 Wyszyńskiego; do Estonii lidera partyjnego Leningradu Żdanowa. W związku z ucieczką Smetony3 oraz możliwos'cią przekroczenia granicy przez pododdziały [byłej] armii 4 litewskiej, Mołotow os'wiadczył, że granice Litwy strzeżone są jawnie niedostatecznie. Dlatego rząd radziecki, jeżeli zajdzie potrzeba, udzieli rządowi litewskiemu pomocy w ochronie granic. Schulenburg Ma sie na myśli rozgromienie Francji przez Niemcy. — Przyp. J. F. Ma się na względzie Rade Komisarzy Ludowych ZSRR. - Przyp. red. wyd. niem. 3 Prezydent Litwy. — Przyp. J. F. 4 Litwa w odro'żnieniu od Łotwy i Estonii graniczyła nie tylko ze Związkiem Radzieckim, lecz także z Niemcami. W obliczu okupacji sowieckiej wielu Litwino'w nie miało innego wyjścia pro'cz ucieczki do sąsiednich Niemiec. Tak postąpili nie tylko członkowie rządu Litwy, wyżsi urzędnicy wojskowi i dyplomaci, ale całe pododdziały armii litewskiej, które nielegalnie przekraczały granicę niemiecko-litewską i poddawały się Niemcom. — Przyp. J. F. 1 2

36. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 23 czerwca 1940 - 21.26 Otrzymany 23 czerwca 1940 - 23.20 Nr 1205 z dn. 23 czerwca Pilne! Na Wasz telegram nr 1065 z dn. 22 czerwca i jako uzupełnienie mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca1 Mofotow złożył mi dzisiaj następujące oświadczenie. Rozstrzygnięcie kwestii besarabskiej nie może być odraczane. Rząd radziecki wciąż się jeszcze stara rozwiązać kwestię droga I kojową, ale zamierza użyć siły, jeżeli rząd rumuński odrzuci porozumienie pokojowe. Roszczenia radzieckie dotyczą też Bukowiny, na kto'rej zamieszkuje ludność ukraińska. 177

Mołotow na swe usprawiedliwienie oświadczył, że chociaż upłynęło sporo czasu od dnia jego przemo'wienia w Radzie Najwyższej2, Rumunia nic nie zrobiła w celu rozstrzygnięcia kwestii besarabskiej. Należy zatem cos' uczynić. Powiedziałem Mołotowowi, że taka decyzja rządu radzieckiego jest dla mnie niespodzianką. Uważałem, że rząd radziecki będzie dochodził swych roszczeń do Besarabii, czego nie kwestionujemy, ale nie podejmie samodzielnych działań do ich realizacji-^ Obawiam się, że kłopoty w zakresie polityki zagranicznej Rumunii, która zaopatruje nas obecnie w znaczną ilość surowców niezbędnych dla przemysłu wojennego i cywilnego, poważnie zahaczą o interesy Niemiec. Os'wiadczyłem Mołotowowi, że niezwłocznie zamelduję o tym swemu rządowi i poprosiłem o niepodejmowanie żadnych zdecydowanych, kroków dopóty, dopóki rząd niemiecki nie zajmie określonej pozycji co do zamiarów rządu radzieckiego. Mołotow obiecał zawiadomić rząd radziecki o mojej prośbie, lecz dobitnie przy tym zaznaczył, że sprawa jest niezwykle pilna. Mołotow dodał, że rząd radziecki się spodziewa, iż Niemcy nie będą przeszkadzały przeprowadzeniu akcji radzieckiej, ale ją poprą. Ze swej strony rząd radziecki uczyni wszystko od niego zależne w celu ochrony interesów Niemiec w Rumunii. Proszę odpowiednie instrukcje nadać pilnie telegraficznie. Śmiem zwrócić Waszą uwagę na wielką liczbę zamieszkałych w Besarabii i na Bukowinie Niemców etnicznych [,,Volksdeutsche"], których losy należałoby omówić. Schulenburg

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F. Ma się na mys'li przemówienie Morotowa o polityce zagranicznej Związku Radzieckiego wygłoszone przed Radą, Najwyższą, ZSRR 29 marca 1940 roku. Przyp. red. wyd. niem. 1 2

178

37. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.50 Otrzymany 25 czerwca 1940 - 1.00 Nr 1212 z dn. 24 czerwca 22 czerwca został nadany przez radio, 23 czerwca zas' opublikowany w prasie radzieckiej następujący komunikat TASS: „Ostatnio w związku z wkroczeniem wojsk radzieckich do krajów nadbałtyckich usilnie rozpowszechnia się pogłoski o tym, że na granicy litewsko-niemieckiej skoncentrowano czy to 100, czy 150 dywizji radzieckich, że to skoncentrowanie wojsk radzieckich spowodowane jest niezadowoleniem Związku Radzieckiego z sukceso'w Niemiec na Zachodzie, iż jest wyrazem pogorszenia się stosunków radziecko-niemieckich i ma na celu wywrzeć presję na Niemcy. Różnorakie warianty tych pogłosek powtarzają się ostatnio prawie codziennie w prasie amerykańskiej, japońskiej, angielskiej, francuskiej, tureckiej, szwedzkiej. TASS upoważniony jest os'wiadczyc, że wszystkie te pogłoski, których absurdalność i tak jest oczywista, całkowicie się nie zgadzają z rzeczywistością. W krajach nadbałtyckich znajduje się faktycznie nie 100 i nie 150 dywizji radzieckich, lecz zaledwie nie więcej 18-20 dywizji, przy czym dywizje te są skoncentrowane nie na granicy litewsko-niemieckiej, lecz w różnych regionach trzech republik nadbałtyckich. Celem ich jest nie „presja" na Niemcy, lecz stworzenie gwarancji do realizacji paktu o pomocy wzajemnej ZSRR z tymi krajami. W odpowiedzialnych kołach radzieckich uważa się, że krzewiciele tych absurdalnych pogłosek mają specjalny cel zaciemnić stosunki radziecko-niemieckie. Panowie ci jednak swe najskrytsze życzenia przyjmują za rzeczywistość. Nie są zdolni prawdopodobnie zrozumieć tego oczywistego faktu, że stosunków dobrosąsiedzkich ukształtowanych między ZSRR a Niemcami w wyniku zawarcia paktu o nieagresji nie sposób podważyć jakimiś' pogłoskami oraz mierną propagandą, ponieważ stosunki te są oparte nie na przemijających motywach o charakterze koniunkturowym, lecz na istotnych interesach państwowych ZSRR i Niemiec". Schulenburg

179

38. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.49 Otrzymany 24 czerwca 1940 - 20.45 Nr 1213 z dn. 24 czerwca Uzupełnienie mego telegramu nr 1212 z dn. 24 czerwca Po zakończeniu naszej wczorajszej rozmowy o Besarabii (patrz telegram nr 1205 z dn. 23 czerwca) Mołotow z wyraźną satysfakcją zaczai mówić o komunikacie TASS z dn. 22 czerwca, za który wyraziłem mu swoją wdzięczność. Sądząc według sformułowali, przypuszczam, źe autorem komunikatu jest sam Stalin. Obalenie krążących pogłosek o rozbieżnościach między Niemcami, a Związkiem Radzieckim, o skoncentrowaniu wojsk w związku z radzieckimi operacjami wojennymi w rejonie Bałtyku i niedwuznaczne wyjaśnianie stosunków niemiecko-radzieckich w całos'ci jest dla nas korzystne w obecnej sytuacji. Jednakże oczywiste są również dalekosiężne cele komunikatu: podkreślanie solidarności niemieckoradzieckiej - przygotowanie do rozwiązania kwestii Besarabii. Schulenburg

39. MEMORANDUM RIBBENTROPA DLA HITLERA Baumschule, 24 czerwca 1940 r. W tajnym protokole dodatkowym z dn. 23 sierpnia 1939 r. mówi się: „Odnośnie Europy Południowo-Wschodniej strona radziecka wykazała swe zainteresowanie Besarabią. Strona niemiecka wyraz'nie oświadczyła o zupełnym braku zainteresowania politycznego tymi terytoriami". O ile pamiętam, miało wtedy miejsce co następuje: Podczas podziału sfer interesów w Europie Wschodniej, gdy była mowa o Europie Południowo-Wschodniej, Sowieci podkreślili swe zainteresowanie Besarabią. W związku z tym złożyłem ustne oświadczenie o braku naszego zainteresowania kwestią besarabską. Jednak na skutek nieokreśloności ówczesnych stosunków niemiecko-rosyjskich, co musielis'my uwzględniać z ostrożności, postanowiłem roszczeń Rosji do Besarabii nie uznawać otwarcie, w postaci pisemnej i do protokołu wybrałem 180

sformułowanie o charakterze ogólnym: gdy omawiano kwestie Europy Poiudniowo-Wschodniej, złożyłem ogólnikowe oświadczenie o tym, że Niemcy nie są zainteresowane pod względem politycznym „tymi terytoriami", tzn. Europą, PołudniowoWschodnią. Natomiast zainteresowanie ekonomiczne Niemiec terytoriami Europy Południowo-Wschodniej podkreśliłem w sposdb należyty. Zgadzało się to z ogólnymi instrukcjami, które mi dał Fuhrer odnośnie Europy Południowo-Wschodniej, a także - o ile pamiętam - ze specjalnymi dyrektywami Fiihrera, kto're otrzymałem przed wyjazdem do Moskwy. Fiihrer w nich upełnomocnił mnie do oświadczenia o braku zainteresowania Niemiec terytoriami Europy Południowo-Wschodniej - aż do Konstantynopola i Cies'nin włącznie, gdyby to było niezbędne. Jednak tego ostatniego nie omawiano. Ribbentrop

40. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram Przekazany telefonicznie 25 czerwca 1940 r. o godzinie 6 po południu Nr 1074 z dn. 25 czerwca Ambasadorowi do rąk własnych Proszę odwiedzić Mołotowa i oświadczyć mu co następuje: 1. Niemcy pozostają wierne porozumieniom moskiewskim. Dlatego nie wykazują zainteresowania kwestią besarabską. Na tych terytoriach zamieszkuje jednak w przybliżeniu 100.000 Niemców etnicznych. Naturalnie, że los ich nie może byc obojętny dla Rzeszy, spodziewa się ona, że przyszłość ich będzie zagwarantowana. Rząd Rzeszy zastrzega sobie prawo do zrobienia w odpowiednim czasie rządowi radzieckiemu określo nych propozycji dotyczących przesiedlenia tych „Volksdeutsche" za przykładem Niemców etnicznych z Wołynia. 2. Pretensje rządu radzieckiego do Bukowiny - to cos' nowe go. Bukowina była terenem korony Austrii i gęsto zaludniona Niemcami. Los tych Niemców etnicznych ro'wnież bardzo niepokoi Rzeszę. 3. W innych regionach Rumunii Niemcy mają bardzo ważne interesy gospodarcze, które dotyczą pól kopalnianych ropy 181

naftowej oraz użytków rolnych. Dlatego, jak już niejednokrotnie informowaliśmy rząd radziecki, Niemcy są niezwykle zainteresowane tym, że te regiony nie stały się areną działań wojennych. 4. Rząd Rzeszy jest przychylny uregulowaniu kwestii besarabskiej, równocześnie spodziewa się, że Związek Radziecki zgodnie z porozumieniami moskiewskimi potrafi wspólnie z rządem rumunskim rozwiązać to zagadnienie drogą pokojową. Ze swej strony rząd Rzeszy gotów jest poradzić Rumunii, w duchu porozumieli moskiewskich - jeśli zajdzie potrzeba - by osiągnęła uregulowanie kwestii besarabskiej w aspekcie odpowiadającym Rosji. Proszę raz jeszcze zaznaczyć panu Mołotowowi nasze duże zainteresowanie tym, aby Rumunia nie stała się areną działań wojennych. Jestes'my zdania, że w istniejącej sytuacji słuszne podejs'cie do sprawy może przyczynić się do pokojowego rozwiązania kwestii zgodnie z życzeniami Rosjan. Wdzięczni będziemy rządowi radzieckiemu za zakomunikowanie o jego opinii odnośnie dalszego toku wydarzeń. Ribbentrop

41. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA Telegram Moskwa, 26 czerwca 1940 - 0.59 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 12.25 Nr 1223 z dn. 25 czerwca Pilne! Na Wasz telegram nr 1074 z dn. 25 czerwca Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych Instrukcje wykonałem. Z Mołotowem spotkałem się dzisiaj o godzinie 9 wieczorem. Mołotow wyraził uznanie rządowi niemieckiemu za okazane zrozumienie i gotowość do popierania żądań Związku Radzieckiego. Mołotow oświadczył, że rząd radziecki również pragnie pokojowego rozwiązania zagadnienia, ale ponownie podkreślił fakt tego, że dana kwestia jest bardzo pilna i wymaga natychmiastowego załatwienia. Wskazałem Mołotowowi na to, że rezygnacja Sowietów z Bukowiny, która nigdy nie należała nawet do Rosji carskiej, istotnie się przyczyni do pokojowego uregulowania. Mołotow 182

zaoponował. Powiedział, że Bukowina jest ostatnim brakującym ogniwem całości Ukrainy i że z tego powodu rząd radziecki przypisuje szczególną wagę do rozstrzygnięcia tej kwestii razem z besarabską. Odniosłem jednak wrażenie, że Mołotow nie odrzucił ostatecznie możliwos'ci rezygnacji rządu radzieckiego z Bukowiny podczas pertraktacji z Rumunią. Mołotow oświadczył, że niewątpliwie rząd radziecki będzie mogł pójść na spotkanie naszym pragnieniom dotyczącym Niemco'w etnicznych w postaci analogicznej do porozumienia dotyczącego Polski. Mołotow obiecał uwzględnić nasze interesy gospodarcze w Rumunii w sposób najbardziej dla nas przychylny. Na zakończenie Mołotow oświadczył, że zawiadomi swój rząd o niemieckim punkcie widzenia i o wynikach poinformuje mnie w jak najszybszym czasie. Mołotow dodał, że kwestia ta nie była jeszcze omawiana ani w Moskwie, ani w Bukareszcie. Następnie wskazał, że rząd radziecki troszczy się wyłącznie o swe własne interesy i nie zamierza skłaniać innych krajów (Węgry, Bułgarię) do stawiania Rumunii jakichkolwiek żądań. Schulenburg

42. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram

Moskwa, 26 czerwca 1940 - 15.36 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 22.35 Nr 1235 z dn. 26 czerwca Cilne! Ściśle tajne! Uzupełnienie mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca1 Wczoraj w dzień Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych Mołotow zaprosił ambasadora włoskiego Rosso w celu kontynuacji rozmo'w jaką prowadzili 20 czerwca. Mołotow wyjaśnił, że punkt widzenia rządu włoskiego przedstawił swemu rządowi, który zaaprobował. Rząd radziecki uważa, że stosunki włpskoradzieckie muszą być szybko i w sposób określony przywro'cone oraz opierać się .ia tej samej podstawie, co stosunki między Niemcami a ZSRR. Mołotow zaznaczył w związku z tym, iż Rosja Radziecka i Niemcy są w bardzo dobrych stosunkach i że rządy ich świetnie '-'ą zgrały w pracy. . 183

Następnie Mołotow oświadczył, że jego zdaniem wojna [w Europie] może potrwać do następnej zimy, istnieją, jednak pewne kwestie polityczne wymagające niezwłocznego rozstrzygnięcia. Może zwięźle charakteryzować stosunki rządu radzieckiego z różnymi państwami w sposób następujący: Z Węgrami rząd radziecki utrzymuje dobre stosunki. Niektóre żądania węgierskie rząd radziecki uważa za słuszne2. Bułgaria i Związek Radziecki są dobrymi sąsiadami. Stosunki radziecko-bułgarskie są trwałe, ale jeszcze mogą się zacieśnić. Roszczenia Bułgarii do Dobrudży i wyjście do Morza Egejskiego rząd radziecki uważa za uzasadnione, uznaje je i nie sprzeciwia się ich realizowaniu. Stanowisko Związku Radzieckiego wobec Rumunii jest znane. Związek Radziecki wolałby zrealizować swe wymagania wobec Besarabii (Bukowina nie była wspomniana) bez wojny, ale jeśli będzie to niemożliwe na skutek nieugiętos'ci Rumunii, [ZSRR] zamierza zastosować siłę. Co się tyczy przyszłos'ci innych regionów Rumunii rząd radziecki porozumie się z Niemcami. Do Turcji rząd radziecki ustosunkowuje się z wielką podejrzliwością. Jest to wynik nieprzyjaznej pozycji Turcji wobec Rosji i innych krajów - mówiąc o innych krajach Mołotow miał na myśli Niemcy i Włochy. Podejrzliwość radziecka wobec Turcji wzrosła w związku z zachowaniem się tej ostatniej na Morzu Czarnym, gdzie Turcja chce dominować, oraz w Cieśninach, gdzie Turcja dąży do wyłącznego panowania. W celu zmniejszenia groźby tureckiej wobec Batumi rząd radziecki powinien obronie się na południu i południowym wschodzie, będą przy tym uwzględnione interesy niemieckie i włoskie. Na Morzu Śródziemnym rząd radziecki uznaje hegemonię Włoch pod warunkiem, że Włochy uznają hegemonię Związku Radzieckiego na Morzu Czarnym. Ambasador Rosso przekazał swemu rządowi telegraficznie oświadczenie Mołotowa, komentując jako całkiem rozważne i polecając działać jak najszybciej. Schulenburg

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F. Ma się na względzie roszczenia Węgier do szeregu terytorio'w rumuńskich. - Przyp. J. F. 1 2

184

43. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA Telegram 26 czerwca 1940 r. Bardzo pilne! Nr 1236 z dn. 26 czerwca Uzupełnienie mego telegramu nr 1223 z dn. 25 czerwca Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych Mołotow wezwał mnie dzisiaj w dzień i oświadczył, że rząd radziecki wziął za podstawę jego [Mołotowa] wczorajszą rozmowę ze mną i postanowił ograniczyć swe roszczenia do północnej części Bukowiny z miastem Czernowice [Czernowce]. Granica według zdania radzieckiego powinna przejść od najdalej położonego na południe punktu radzieckiej Ukrainy Zachodniej u podnóża góry Kniatias na wschód wzdłuż rzeki Suczawa, a dalej na północny wschdd od Hercu nad rzeką Prut. W wyniku Związek Radziecki uzyska bezpośrednią łączność kolejową z Besarabii przez Czernowice do Lwowa. Mołotow dodał, że rząd radziecki oczekuje od Niemiec poparcia tych żądań. W odpowiedzi na moje os'wiadczenie, że łatwiej będzie osiągnąć pokojowe rozwiązanie kwestii, jeśli rząd radziecki zwróci Rumunii zapas złota Rumuńskiego Banku Narodowego przekazany do Moskwy w latach pierwszej wojny światowej1 na przechowanie, Mołotow oznajmił, że nie może być o tym nawet mowy, gdyż Rumunia stosunkowo długo wyzyskiwała Besarabię, 0 dalszym uregulowaniu kwestii Mołotow wyraził następują ce racje: rząd radziecki w ciągu najbliższych kilku dni przed stawi posłowi rumuńskiemu w Moskwie3 swe postulaty i spodziewa się, że rząd Rzeszy Niemieckiej w tym czasie niezwłocznie poradzi rządowi rumuńskiemu w Bukareszcie, by się podporządkował żądaniom radzieckim, w przeciwnym bowiem wypadku wojna jest nieunikniona. Mołotow obiecał, że mnie poinformuje od razu po rozmowie z posłem rumuńskim. Co się tyczy stosunku rządu rumuńskiego do nowego posła radzieckiego, to się zdawało, że Mołotow był niezadowolony i zaznaczył, że poseł nie miał jeszcze możności wręczenia swych listów uwierzytelniających, mimo że minęły ustalone terminy 3. Schulenburg 1 Zapas

zfota Rumuńskiego Banku Narodowego wywieziony na przechowanie do Rosji w latach pierwszej wojny światowej został zatrzymany przez rząd

185

radziecki po tym, gdy wojska rumuńskie zajęty Besarabię należącą, wtedy do Rosji. Rząd radziecki niejednokrotnie oświadczał, że złoto zostanie zwro'cone Rumunii dopiero po zwro'ceniu Związkowi Radzieckiemu Besarabii. — Przyp. J.F. 2 G. Davidesco. — Przyp. red. viyd. niem. 3 Poseł -Ławrentiew wręczył królowi swe listy uwierzytelniające 8 lipca. — Przyp. red. wyd. niem.

44. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 27 czerwca 1940 - 1.10 Otrzymany 27 czerwca 1940 - 6.30 Nr 1241 z dn. 26 czerwca Uzupełnienie mego telegramu nr 1236 z dn. 26 czerwca Bardzo pilne! Mołotow dopiero co doniósł mi telefonicznie, że wezwał posła rumuńskiego na godzinę 10 wieczorem [26 czerwca], zakomunikował mu o radzieckich postulatach przekazania Besarabii i Bukowiny Północnej oraz zażądał odpowiedzi od rządu rumuńskiego nie póz'niej dnia jutrzejszego, tzn. 27 czerwca. Schulenburg

45. RIBBENTROP DO RADCY SCHMIDTA Doniesienie telefoniczne 27 czerwca 1940 - 10.30 Z pociągu specjalnego Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Tajne! Poniższa instrukcja ma być niezwłocznie przekazana otwartym tekstem telefonicznie do Bukaresztu postowi Fabricijusowi: „Nakazuje się niezwłocznie złożyć wizytę Ministrowi spraw zagranicznych1 i donieść mu co następuje: 186

Rząd radziecki poinformował nas o tym, że wymaga od rządu rumuńskiego przekazania ZSRR Besarabii oraz północnej częs'ci Bukowiny. W celu uniknięcia wojny między Rumunią a Związkiem Radzieckim możemy jedynie poradzie rządowi rumuńskiemu, by ustąpił żądaniom rządu radzieckiego. Proszę zatelegrafować o wynikach wizyty". Koniec instrukcji dla Bukaresztu. Ribbentrop

1 Minister spraw zagranicznych Rumunii I. Dżigurtu. — Przyp. red. wyd. niem.

46. AMBASADOR SCHULENBURG DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA Moskwa, 11 lipca 1940 r. Wznowienie aktywnos'ci dyplomatycznej, jaką wykazaf w ostatnich tygodniach Związek Radziecki, stało się naturalnie głównym przedmiotem rozmowy w środowisku tutejszego korpusu dyplomatycznego. Niektóre sprawy są jeszcze niezupełnie jasne, jak na przykład dlaczego akurat teraz Związek Radziecki wystąpił i przypuszczalnie wystąpi przeciwko szeregowi państw. Większość moich kolegów jest zdania, iż Sowieci, którzy zawsze są świetnie poinformowani, wiedzą lub przynajmniej przypuszczają, że wojna [w Europie] prędko się zakończy. Co się tyczy działań przeciwko Rumunii, powszechne zdziwienie wzbudziło to, że Związek Radziecki zażądał także północnej częs'ci Bukowiny. Żadnych os'wiadczeri o roszczeniach do tego regionu Sowieci nigdy nie składali. Rząd radziecki usprawiedliwia swe roszczenia jak wiadomo tym, że na Bukowinie zamieszkuje ludnos'ć ukraińska. Ponieważ dotyczy to wyłącznie części północnej terytorium, więc Związek Radziecki zadowolił się ostatecznie tylko tą częs'cią. Nie mogę się wyzbyć uczucia, że inspiratorami oraz autorami postulatów o ustąpieniu Bukowiny Północnej były koła ukraińskie na Kremlu. W kilku wypadkach, na przykład podczas negocjacji o uścis'leniu granicy niemiecko-radzieckiej w Polsce, silny wpływ ukraiński na Kremlu był wyraz'nie widoczny. Pan Stalin 187

osobiście mi mówił w owym czasie, że goto'w pójść na ustępstwa odnośnie północnej linii granicznej tam, gdzie przebiega ona przez Białoruś', na południu natomiast, gdzie mieszkają Ukraińcy, jest to niemożliwe. Rząd radziecki odmówił w wyniku tego odstąpienia nam miasta Siniaw, na co początkowo się zgodził. Wciąż jeszcze nie ma możności ustalenia, skąd pochodzi ten silny wpływ ukraiński. Nie wiemy o żadnych wyjątkowo wpływowych Ukraińcach należących do bliskiego otoczenia przywo'dców kremlowskich. Klucza do rozwiązania zagadki trzeba być może szukać w młodym Pawłowie (obecnie w ambasadzie radzieckiej w Berlinie). Tego pupila panów Stalina i Mołotowa pewnego razu Stalin nazwał w mej obecnos'ci „naszym maleńkim Ukrairicem". Interesy polityczne Moskwy skupione są obecnie całkowicie na wydarzeniach zachodzących w państwach nadbałtyckich oraz na stosunkach z Turcją i Iranem. Większość dyplomatów zachodnich uważa, że wszystkie trzy państwa nadbałtyckie będą przeistoczone w organizmy' całkowicie zależne od Moskwy, tzn. zostaną włączone w skład Związku Radzieckiego. Misje dyplomatyczne tych państw w Moskwie zostaną- jak się przypuszcza - rozwiązane i znikną w krótkim czasie. Wszyscy są przekonani, że rząd radziecki zażąda opuszczenia Kowna, Rygi i Tallina przez wszystkie zagraniczne misje dyplomatyczne. Niepokoje wśród Litwinów, Łotyszów i Estonczyków są bardzo silne. Zaczekamy jednak na rozwój wydarzeń. Dotyczy to bez wątpienia także Turcji i Iranu. Obaj ambasadorowie oświadczają tu, że dotychczas nie wysuwano im żadnych postulatów ani w Moskwie, ani w Ankarze, ani Teheranie. Rzecz jasna, jednak, że sytuacja jest nadzwyczaj poważna. Można dodać, że ostatecznie w tutejszych kotach irańskich oburzenie na nas jest duże z powodu opublikowania szóstej Białej Księgi. Oni [Irariczycy] uważają, że Biała Księga pobudziła rząd radziecki do podjęcia akcji przeciw^ Iranowi. Ambasador irański1 jest zbyt mądry, by nie widzieć tego, że dokumenty Białej Księgi służą Związkowi Radzieckiemu jedynie za pretekst. Moskwa łatwo potrafiłaby znaleźć inny pretekst, gdyby ten się nie trafił. Ciekawy wreszcie szczegół. Miejscowy ambasador turecki2 opowiada wszystkim swoim przyjaciołom dyplomatom o tym, że 6 lipca otrzymał od Saradżogły3 otwarty telegram (nawet go pokazuje), w którym zaprzecza fakt swej rozmowy z Massigly'm, ambasador powołuje się przy tym na swe interpelacje z tego powodu. Równocześnie ambasador turecki wieloznacznie demonstruje rozdrażnienie jawnością swej rozmowy z ambasadorem amerykańskim Steinhardtem. Hrabia von Schulenburg 188

1 2 3 4

Mochammed Sajed. — Przyp. red. wyd. niem. Ali Gajdar Aktaj. —Przyp. red. wyd. niem. Minister spraw zagranicznych Turcji. —Przyp. red. wyd. niem. R. L. D. Massigly — ambasador francuski w Turcji. — Przyp. red. wyd.

niem.

47. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 13 lipca 1940 - 19.04 Otrzymany 13 lipca 1940 - 21.10 Nr 1363 z dn. 13 lipca Bardzo pilne! Na Wasz telegram nr 1164 z dn. 8 lipca i uzupełnienie mego telegramu nr 1348 z dn. 12 lipca1 Dzisiaj wezwał mnie Mołotow i oświadczył co następuje: Stalin raz jeszcze uważnie rozpatrzył kwestię strefy terytorium litewskiego i doszedł do wniosku, że nasze roszczenia do tej strefy oraz radzieckie zobowiązanie do ustąpienia jej są niezaprzeczone. W obecnej sytuacji jednak byłoby bardzo niedogodne i trudne rządowi radzieckiemu przekazać to terytorium; dlatego Stalin i on [Mołotow] usilnie proszą rząd niemiecki ze względu na nadzwyczaj przyjacielskie stosunki między Niemcami a ZSRR o znalezienie możliwości pozostawienia Litwie tej strefy terytorium. Mołotow dodał, że możemy naturalnie w każdej chwili ewakuować z Litwy oraz z tego terytorium ludność pochodzenia niemieckiego. Mołotow jeszcze i jeszcze raz podkreślał trudności, jakie by napotkał rząd radziecki w wyniku przekazania tego terytorium w danej chwili; powtórnie wyrażając nadzieję na ustępstwo ze strony Niemiec starał się przedstawić swoją i Stalina prośbę jako bardzo pilną. Proszę o instrukcje telegraficznie. Możliwe, że z tej prośby sowieckiej można skorzystać do realizacji naszych żądań gospodarczych i finansowych wobec państw nadbałtyckich. Schulenburg 1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F. 189

48. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 13 lipca 1940 - 21.17 Otrzymany 14 lipca 1940 - 9.15 Nr 1364 z dn. 13 lipca Pilne! Tajne! Mołotow doniósł mi dzisiaj, że miejscowy ambasador brytyjski Cripps przed paru dniami był przyjęty przez Stalina na prośbę rządu brytyjskiego. Zgodnie ze wskazówką Stalina Mołotow wręczył mi memorandum o tej rozmowie. Cripps interpelował w sprawie stanowiska rządu radzieckiego odnośnie następujących kwestii: 1. Rząd brytyjski jest przekonany o tym, że Niemcy walczą o hegemonię w Europie i chcą pochłonąć wszystkie kraje europejskie. Zwiajzkowi Radzieckiemu jest to niebezpieczne na równi z Anglią. Dlatego oba kraje powinny dojsc do porozumie nia w sprawie prowadzenia wspólnej polityki samoobrony przeciwko Niemcom i przywrócenia równowagi sił w Europie. 2. Niezależnie od tego Anglia chciałaby prowadzić ze Związkiem Radzieckim handel pod warunkiem, że towary angielskie nie będą odsprzedawane Niemcom. 3. Rząd brytyjski jest zdania, że zjednoczenie krajów bałtyckich i kierownictwo nimi w celu zachowania status quo jest sprawiedliwym celem Związku Radzieckiego. W obecnych warunkach tę ważną misję może spełnić tylko ZSRR. 4. Rząd brytyjski wie, że Związek Radziecki nie jest zadowolony z sytuacji w Ćies'ninach oraz na Morzu Czarnym. Cripps jest zdania, że interesy Związku Radzieckiego w Cieśninach muszą być zabezpieczone. Odpowiedzi Stalina: 1. Rząd radziecki niewątpliwie bardzo się interesuje wydarzeniami w Europie, lecz on - Stalin - nie widzi tego, by Europie groziła hegemonia jakiegokolwiek jednego kraju, i nie widzi zamiaru Niemiec pochłonięcia Europy. Stalin śledzi politykę Niemiec i dobrze zna kilku czołowych niemieckich działaczy państwowych. Nie zauważył żadnych chęci z ich strony do pochłonięcia krajów europejskich. Stalin uważa, że sukcesy wojenne Niemiec nie stanowią żadnego zagrożenia ZSRR i jego przyjacielskim stosunkom z Niemcami. Stosunki te mają za podstawę nie przemijające okoliczności, lecz istotne interesy narodowe obu krajów. Tak zwana europejska równowaga byfa dotychczas wymierzona nie tylko przeciw Niemcom, lecz też przeciw Związkowi 190

Radzieckiemu. Toteż Związek Radziecki czyni wszelkie niezbędne kroki w celu zapobieżenia przywróceniu dawnej równowagi sił w Europie. 2. Związek Radziecki nie jest przeciw prowadzeniu handlu z Anglią, ale kwestionuje prawo Anglii lub dowolnego innego kraju do wtrącania się w niemiecko-radzieckie stosunki handlowe. Związek Radziecki zgodnie z warunkami umowy będzie eksportował do Niemiec częsc metali kolorowych kupowanych za granicą, gdyż Niemcy potrzebują tych metali do produkcji materiatów wojennych, kto're dostarczają do Związku Radzieckiego. Jeśli Anglia nie uznaje tych warunków, więc handel między Anglią a Związkiem Radzieckim jest niemożliwy. 3. Zdaniem Stalina ani jedno mocarstwo nie ma prawa do wyjątkowej roli w kwestii połączenia krajo'w bałkańskich i nimi kierowania. Związek Radziecki nie pretenduje do takiej roli, chociaż jest zainteresowany sytuacją na Bałkanach. 4. Co się tyczy Turcji Stalin oświadczył, że Związek Radzie cki rzeczywiście jest przeciw wyłącznemu panowaniu Turcji nad Cies'ninami oraz dyktatowi tureckiemu na Morzu Czarnym. Rząd turecki jest o tym poinformowany. Schulenburg

49. AMBASADOR LITEWSKI DO RIBBENTROPA Berlin, 21 lipca Ambasada litewska Nr 3991 Panie Ministrze Rzeszy! Mam zaszczyt zwro'cic Jego Ekscelencji uwagę na poniższe: 14 czerwca 1940 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jak wiadomo pod nieuzasadnionym i nieokreślonym pretekstem postawił Litwie ultimatum, w którym żądał: 1. dymisji konstytucyjnego rządu Litwy; 2. oddania pod sąd Ministra spraw wewnętrznych oraz naczelnika policji politycznej bez przedstawienia jakichkol wiek oskarżeń osnutych na prawie; 3. swobodnego oraz nieograniczonego wkroczenia do Litwy radzieckich oddziałów wojskowych. Następnego dnia rosyjska Armia Czerwona zaatakowała litewską straż graniczną, przekroczyła granicę i okupowała całą Litwę. Na dodatek był sformowany rząd marionetkowy narzu-

cony nam przez wysoko postawione radzieckie osobistos'ci oficjalne przysłane z Moskwy, cała zas' administracja znalazła się pod kontrolą rządu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W celu ostatecznego włączenia Litwy w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich rozkazano nam przeprowadzić 14 czerwca wybory do Sejmu (parlamentu), w których wyniku zrealizowana została niebywała falsyfikacja woli narodu litewskiego. Celem zniszczenia dowolnego wyrazu nieustępliwości jeszcze przed wyborami zakazano wszelką działalność klubów i organizacji, na prasę litewską nałożono areszt, zwolniono przemocą jej redaktorów, mniej lub więcej wpływowe osoby na życie społeczne aresztowano. Ludzie, którzy uważani byli przez nas za otwartych wrogów państwa litewskiego, otrzymali nominacje do instytucji państwowych, w tym państwowej policji politycznej. Partia komunistyczna stała się jedyną organizacją polityczną, której pozwolono funkcjonować legalnie. Następnie wywarła ona decydujący wpływ na zaplanowane wybory. Była dozwolona tylko jedna lista kandydato'w, a mianowicie taka, która była do przyjęcia przez partię komunistyczną. Wszyscy musieli obowiązkowo brać udział w wyborach. Zagrożono, że ogłosi się wrogami narodu tych, którzy nie chcą głosować. Udział osobisty natomiast w wyborach był surowo sprawdzany. Oczywiście Sejm wybrany w' takich warunkach był jedynie ślepym narzędziem w rękach partii komunistycznej i tym samym rządu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Dzisiaj, 21 lipca 1940 r. Sejm powziął rezolucję w ustaleniu wewnątrz kraju ustroju radzieckiego i o wejs'ciu Litwy w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Wszystkie te akcje rządu ZSRR są wołającym o pomstę pogwałceniem wszystkich układów zawartych między Republiką Litewską a ZSRR, w tym: 1. Traktatu pokojowego z dn. 12 lipca 1920 r., na mocy którego ZSRR - jako spadkobierca byłego Imperium Rosyjskie go - uznał całkowitą niezależność oraz suwerenność Litwy i po wsze czasy zrzekł się wszystkich praw do władania Litwą, jakie dawniej miala Rosja (patrz artykuł 1); 2. Paktu o nieagresji z dn. 22 września 1926 r. 1 i jego prolongaty z dn. 6 maja 1931 r. oraz 3 kwietnia 1934 r. Na mocy tego paktu Związek Radziecki zobowiązał się w jakichkolwiek warunkach szanować suwerenność Litwy, a także jej integral ność i nietykalność (patrz artykuł 2) oraz powstrzymywać od jakichkolwiek bądź działań przy użyciu siły (artykuł 3); 3. Paktu o pomocy wzajemnej z dn. 10 października 1939 r., na mocy którego ZSRR powto'rnie udziela Litwie uroczystych 192

gwarancji w żaden sposób nie łamać suwerenności państwa litewskiego, jak też jego ustroju wewnętrznego. Ze względu na te wszystkie okoliczności jako poseł mianowany przez instytucje konstytucyjne Republiki Litewskiej i akredytowany przy Rzeszy Niemieckiej zmuszony jestem wyrazie oficjalny i zdecydowany protest przeciwko agresji w stosunku do mojego kraju oraz pozbawieniu Litwy przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich^ jej suwerenności oraz niezależności narodowej. Muszę oświadczyć, iż wspomniana wyżej rezolucja była narzucona Sejmowi przez rosyjskie władze okupacyjne, więc nie jest niczym innym jak skrajnie oburzającym fałszerstwem woli narodu litewskiego i jest głęboko sprzeczna z Konstytucją oraz interesami państwa litewskiego, a także z prawem narodów do swobodnego samo-określenia i dlatego w żadnym wypadku nie może byc uznana za prawomocną. Pragnę skorzystać z okazji do złożenia Jego Ekscelencji zapewnień o mym jak najgłębszym szacunku. K. Skirpa Nadzwyczajny i pełnomocny ambasador Litwy

1

Podpisany 28 września 1926 r. — Przyp. red. wyd. niem.

50. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC Berlin, 22 lipca 1940 r. Dzisiaj złożył mi wizytę poset litewski i oświadczył- co następuje: Na skutek zachodzących w jego kraju ważnych wydarzeń uważa za swój obowiązek nie dopus'cić, by te wydarzenia odeszły do przeszłos'ci bez powzięcia jakichkolwiek s'rodków. Swoją pozycję w stosunku do wydarzeń w Litwie podsumował w liście do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Wręczenie tego listu jest aktem jego osobistej decyzji, za kto'rą wyłącznie on ponosi odpowiedzialność. Aktem tym nie chce sprawiać polityce niemieckiej jakichkolwiek kłopotów. Swoje starania tłumaczy następująco. Nieco wczes'niej, w przededniu wydarzeń Minister spraw zagranicznych [Litwy] Urbszys poinstruował wszystkich postów dyplomatycznych 193

Litwy o poczynieniu podobnego kroku na wypadek pogwałcenia przez Związek Radziecki suwerenności. Pozostając w kontakcie z posłami litewskimi, jest przekonany, że analogiczna nota będzie wręczona dziś we wszystkich stolicach, w których reprezentowana jest Litwa. Potem poseł wręczył mii list, kto'ry zafączam.Zawiera on „poważny i zdecydowany prote.st". Powiedziałem panu Skirpie, że na pewien czas dokument ten chciałbym zostawić u siebie. Na podstawie jego [Skirpy] wypowiedzi doszedłem do wniosku, że nie oczekuje od nas jakich bądź komentarzy o tym. Nie mogłem mu jednak powiedzieć, czy rząd niemiecki w ogole gotów jest przyjąć podobną notę. Dlatego musimy zastrzec sobie prawo jej zwrotu. Poseł oświadczył dalej, że między innymi z powodu zneinej pozycji Niemiec opus'cił jeden punkt noty, włączony przez innych posłów litewskich do not rządom, przy których są akredytowani, a mianowicie prośbę o to, by włączenie [Litwy w skład ZSRR] nie było uznane. Posef spytał, czy nie może chociażby ustnie wyłuszczyć mi tej prośby. Uchyliłem to, po czym poseł os'wiadczyf, że można uważać, iż prośby takiej nie było. Wreszcie poseł powiedział, że zamierza nadać rozgłosu swej akcji dzięki pomocy przedstawicielstwa berlińskiego agencji ELTA. Uważa za konieczne oświadczyć o swym osobistym stanowisku względem zachodzących wydarzeń. Poprosiłem posła, by powstrzymał się od tego kroku. Zgod.ził się na moją prośbę. Przekazane Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy przez sekretarza stanu z prośbą o instrukcję co do przyjęcia noty. Można oczekiwać, że posłowie Łotwy i Estonii wręczą analogiczne noty. Poseł łotewski umówił się już ze mną na spotkanie dziś o godzinie 17.30. Woermann

51. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC Berlin, 22 lipca 1940 r. Dzisiaj złożył mi wizytę poseł łotewski i wręczył do przekazania Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy załączany list, w kto'rym on, jako poseł „prawowitego rządu Łotwy", protestuje przeciwko włączeniu Łotwy w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W związku z tym poseł zaznaczył, że nie zamierza sprawiać Niemcom jakichkolwiek kłopotów. Jego zdaniem nic nie wyniknie z powodu wręczenia tego protestu. 194

Powiedziałem panu Krejewinszowi, że list na pewien czas zatrzymam. O tym, czy list może być przyjęty, czy nie, zawiadomię go pozniej. Przez sekretarza stanu posyłam panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy uzupełnienie memorandum o rozmowie z posłem litewskim i pros'by o powzięcie decyzji. Woermann

52. AMBASADOR ŁOTEWSKI DO RIBBENTROPA Berlin, 22 lipca 1940 r. Ambasada łotewska Panie Ministrze Rzeszy! Mam zaszczyt poinformować Jego Ekscelencję o tym, co następuje: Parlament zgromadzony w Rydze dn. 21 bieżącego miesiąca proklamował Łotwę republiką radziecką i zwrócił się do Moskwy z prośbą o włączenie Łotwy w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Rezolucja ta nie ma żadnych podstaw prawnych, ponieważ parlament zawdzięcza swe istnienie wyborom, które przeprowadzane były pod terrorem okupacji rosyjskiej i które w żadnym wypadku nie mogą byc rozpatrywane jako swobodny wyraz woli narodu. Wcześniejsze wtargnięcie wojsk radzieckich do Łotwy już samo przez się było pogwałceniem wszystkich istniejących między Łotwą a ZSRR umów. Jako nadzwyczajny i pełnomocny ambasador prawowitego rządu Łotwy uważam za swo'j obowiązek zawiadomić Jego Ekscelencję o swym protes'cie przeciw wymienionym wyżej działaniom. Raz jeszcze proszę Jego Ekscelencję przyjąć moje zapewnienia o jak najgłębszym do Was szacunku. Edg. Krejewinsz Nadzwyczajny i pełnomocny ambasador Łotwy

195

53. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC Berlin, 24 lipca 1940 r. Dzisiaj ambasadorowi litewskiemu i łotewskiemu po przyjacielsku zwróciłem ich noty dotyczące włączenia ich krajów w skład ZSRR i oświadczyłem na swe usprawiedliwienie, że możemy przyjmować od posłów tylko te noty, które przedstawiają w imieniu swych rządów. Zgodnie z instrukcją nie wskazałem, że noty zostały im zwro'cone na rozporządzenie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Poseł estoński również chciał mi wręczyć dziś analogiczny notę. Poprosiłem, by się powstrzymał od tego, podając wspomniane już przyczyny. Poseł litewski doniósł mi, że z własnej inicjatywy wysłał do litewskiego [radzieckiego] rządu telegram z protestem przeciwko włączeniu [Litwy] w skład Związku Radzieckiego, oświadczając między innymi, że ludność litewską, naród i samego siebie nie uważa za skrępowanych tą rezolucją. Ambasadorowie Łotwy i Estonii powiedzieli mi, że nie posyłali podobnych telegramów i nie zamierzają tego robić. Następnie powiedziałem trzem ambasadorom, że oni, podobnie jak inni członkowie ich misji dyplomatycznych mogą razem z rodzinami zostać w Niemczech, jeśli tego sobie życzą. Trzej ambasadorowie wyrazili swe duże za to uznanie i poprosili o podziękowanie Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy. Woermann

54. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 29 lipca 1940 - 19.10 Otrzymany 29 lipca 1940 - 20.20 Nr 1500 z dn. 29 lipca Pilne! Uzupełnienie mego telegramu nr 1472 z dn. 16 lipca1 Mołotow wezwał mnie dzisiaj i oświadczył, że rząd radziecki jest nader zainteresowany uzyskaniem informacji dotyczących przedmiotu przeprowadzonych niedawno negocjacji Niemiec i Włoch z działaczami państwowymi Węgier, Rumunii, Bułgarii i 196

Słowacji. Odpowiedziałem, że nie mam jeszcze żadnych informacji o tym, ale poproszę o nie. Proszę o pilne instrukcje telegraficzne, między innymi z powodu spodziewanego w dniu 1 sierpnia przemówienia Mototowa o polityce zagranicznej. Schulenburg

1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

55. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Berlin, 2 sierpnia 1940 - 16.24 Moskwa, 2 sierpnia 1940 - 20.45 Moskwa Nr 1339 z dn. 2 sierpnia Na Wasz telegram nr 1363 z dn. 13 lipca Poleca się zawiadomić pana Mołotowa o tym, że rząd Rzeszy przyjął do wiadomości życzenie rządu radzieckiego, by Niemcy zostawiły Związkowi Radzieckiemu czę^ć Litwy przydzieloną Niemcom na mocy porozumień moskiewskich. Wprowadza to istotną zmianę do układu moskiewskiego na niekorzys'ć strony niemieckiej. Dlatego też przed szczego'ło"wym rozpatrzeniem tej kwestii przez rząd Rzeszy ciekawie by było nam dowiedzieć się, co rząd radziecki zaproponuje w zamian. Ribbentrop

197

POLITYKA ZAGRANICZNA ZSRR. Z REFERATU W. MOtOTOWA WYGŁOSZONEGO NA POSIEDZENIU RADY NAJWYŻSZEJ ZSRR 1 SIERPNIA 1940 R. 2 sierpnia 1940 r. ...Nasze stosunki z Niemcami, w których zwrot nastąpił prawie przed rokiem, prawie się nie zmieniły, gdyż jest to uwarunkowane porozumieniem radziecko-niemieckim. Porozumienie to, którego ściśle przestrzega nasz rząd, wyeliminowało możliwość tarć w stosunkach radzieckoniemieckich, podczas przeprowadzania radzieckich zamierzeń wzdfuż naszej granicy zachodniej i równocześnie zapewniło Niemcom całkowitą pewność na Wschodzie. Tok wydarzeń w Europie nie tylko nie osłabił mocy porozumienia radzieckoniemieckiego o nieagresji, ale odwrotnie — podkreślił wagę jego istnienia i dalszego rozwoju. Ostatnio w prasie zagranicznej, w szczególności angielskiej i przychylnej dla Anglii spekulowano na możliwos'ci ro'żnicy zdań między Związkiem Radzieckim a Niemcami, próbowano zastraszyć nas perspektywą wzrostu potęgi Niemiec. Zarówno z naszej jak też niemieckiej strony próby te były niejednokrotnie demaskowane i odrzucane, jako nikczemne. Możemy jedynie poświadczyć, że u podstaw ukształtowanych dobrosą,siedzkich i przyjaznych stosunków radziecko-niemieckich leżą naszym zdaniem nie względy przypadkowe o charakterze koniunkturalnym, lecz istotne interesy państwowe zaro'wno ZSRR jak też Niemiec. Należy również podkreślić, że nasze stosunki z Włochami polepszyły się ostatnio. Wymiana poglądów z Włochami wykazała, że w dziedzinie polityki zagranicznej nasze kraje mają całkowitą możność zapewnienia zrozumienia wzajemnego. W zupełności są, uzasadnione widoki na wzmożenie stosunków handlowych... Pierwszorzędne znaczenie ma dla naszego kraju fakt, że odtąd granice Związku Radzieckiego będą przeniesione na wybrzeże Morza Bałtyckiego. Ro'wnoczes'nie kraj nasz będzie miał swe nie zamarzające porty na Morzu Bałtyckim, których tak bardzo potrzebujemy... Na minionej sesji Rady Najwyższej referowałem o traktacie pokojowym z Finlandią... Rzecz zrozumiała, że jeśli poszczególne elementy fińskich koł rządzących nie zaprzestaną swych działań represyjnych przeciw społecznym warstwom Finlandii, dążącym do zacieśniania dobrosąsiedzkich stosunków z ZSRR, więc sto sunki między ZSRR i Finlandią mogą, się osłabić. (Śmiech. Oklaski.)...

198

Nie będę się zatrzymywał na naszych stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki już jedynie z tego względu, że nie można powiedzieć o nich nic dobrego. (Śmiech.). Dowiedzieliśmy się, że w Stanach Zjednoczonych nie podobają poniektórym sukcesy radzieckiej polityki zagranicznej w krajach nadbałtyckich. Trzeba przyznać, że okoliczność ta niewiele nas wzrusza (Śmiech, oklas ki), gdyż podołamy swym zadaniom bez pomocy tych niezadowolonych panów. (Śmiech, oklaski.). Jednak ta okoliczność, że władze Stanów Zjednoczonych bezprawnie zatrzymafy złoto, kupione niedawno przez nasz Bank Państwowy od banków Litwy, Łotwy i Estonii wywołuje jak najenergiczniejszy z naszej strony protest. W danym wypadku możemy tylko przypomnieć zarówno rządowi Stanów Zjednoczonych jak też Anglii, który stanął na podobną, drogę, o ich odpowiedzialność za te bezprawne działania... Związek Radziecki powinien w tych warunkach wykazać wzmożoną czujność odnos'nie swego bezpieczeństwa zewnętrznego, utrwalenia wszystkich swych pozycji wewnętrznych i zagranicznych. Przeszliśmy z 7-godzinnego na 8-godzinny dzień pracy oraz poczyniliśmy inne kroki uwzględniając to, że zobowiązani jesteśmy do zapewnienia dalszego, jeszcze większego wzrostu potęgi obronnej i gospodarczej kraju, zapewnienia poważnego wzmocnienia dyscypliny wszystkich fudzi pracy, intensywnie pracować nad zwiększeniem wydajności pracy w naszym kraju. Osiągnęlismy sporo nowych sukcesów, ale nie zamierzamy poprzestać na osiągniętym. W celu zapewnienia niezbędnych nam dalszych sukcesów Związku Radzieckiego zawsze musimy pamiętać słowa towarzysza Stalina o tym, że „cafy nasz naro'd trzeba trzymać w stanie gotowos'ci mobiliza cyjnej w obliczu zagrożenia napaści wojennej, żeby żaden „przypadek" i żadne sztuczki naszych wrogów zewnętrznych nie zastały nas nieprzygotowanymi". (Długotrwałe oklaski.)... Osiągniemy nowe i jeszcze chlubniejsze sukcesy Związku Radzieckiego. (Burzliwe, długo nie milknące owacje. Wszyscy wstają.)

199

56. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 13 sierpnia 1940 - 0.25 Otrzymany 13 sierpnia 1940 - 4.25 Nr 1368 z dn. 12 sierpnia Pilne! Uzupełnienie mego telegramu nr 1590 z dn. 7 sierpnia1 Tajne! Odnośnie strefy terytorium litewskiego Mołotow wręczył mi dzisiaj długie memorandum. Os'wiadczył, że kompensata terytorialna jest nie do przyjęcia dla Związku Radzieckiego, wyraził jednak gotowość do zapłacenia za zatrzymanie tego terytorium przez Związek Radziecki 3.860.000 dolaro'w w złocie (tzn. połowę sumy, jaką USA zapłaciły Rosji za odstawienie Alaski2) w ciągu dwo'ch lat, na życzenie Niemiec złotem lub towarami. Tekst memorandum zostanie wysłany przez kuriera w s'rodę samolotem. Schulenbuirg

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F. Układ amerykańsko-rosyjski z dn. 30 marca 1867 r. Cena zakupu 7.200.000 dolarów. - Przyp. red. wyd. niem. 1

1

PRZYBYCIE DELEGACJI NIEMIECKIEJ

29 sierpnia 1940 r. 28 sierpnia przybyta do Moskwy delegacja niemiecka z Pełnomocnym Ministrem p. Schnurre na czele w celu omówienia wyniko'w realizacji gospodarczego porozumienia radziecko-niemieckiego za pofrocze...

200

57. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Berlin, 5 września 1940 r. Tajemnica państwowa Nr 1604 Nasza marynarka wojenna ma zamiar zrezygnowania z udzielonej jej bazy na wybrzeżu murmańskim, ponieważ obecnie wystarcza jej baza w Norwegii. Proszę zawiadomić Rosjan o tej decyzji i w imieniu rządu Rzeszy wyrazie im wdzięczność za nieocenioną, pomoc. Głównodowodzący sił morskich1 jako uzupełnienie oficjalnej^ noty zamierza wyrazić swe uznanie w liście osobistym do głównodowodzącego marynarki radzieckiej 2. Proszę niezwłocznie zawiadomić telegraficznie o tym powiadomieniu. Woermann 1 2

Admirał Reder. — Przyp. red. wyd. niem. Komisarz Ludowy Marynarki Wojennej ZSRR N. Kuzniecow. - Przyp.

J. F.

KOMUNIKAT TASS

7 września 1940 r. Gazeta japońska „Chosi" rozpowszechnia komunikat o toczą cej się jakoby w końcu sierpnia rozmowie tow. Stalina z ambasadorem niemieckim hrabią von Schulenburgiem w kwestii zawarcia porozumienia między ZSRR, Niemcami, Włochami i Japonią, i o anulowaniu paktu antykominternowskiego. TASS upoważniony jest oświadczyć, że cafy ten komunikat gazety „Chosi" jest wymysłem od początku do końca, gdyż tow. Stalin w ciągu ostatnich szesciu-siedmiu miesięcy nie miał" żadnego spotkania z p. Schulenburgiem.

201

58. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 10 września 1940 - 17.58 Otrzymany 11 września 1940 - 20.00 Nr 1900 z dn. 1 wrzes'nia Na Wasz telegram nr 16491 z dn. 10 wrzes'nia Pilne! Mołotow wyraził duże zainteresowanie i zmusił mnie do kilkakrotnego powtórzenia oświadczenia o tym, że „Rząd Rzeszy gotów jest w zasadzie zrzec się za określone wynagrodzenie wcześniej odstąpionej mu wedrug umowy moskiewskiej strefy terytorium litewskiego". Odniosłem wrażenie, że Mołotow był zadowolony. Os'wiadczenie o tym, iż zaproponowanej kompensaty wyraz'nie nie możemy przyjąć i że przystąpiliśmy do opracowania kontrpropozycji, Mołotow przyjął z zainteresowaniem, ale bez żadnych komentarzy. Schulenburg

1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

59. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram Berlin, 17 wrzes'nia 1940 r. Ambasadorowi do rąk własnych! Proszę złożyć wizytę panu Mołotowowi 21 września w dzień. Jeżeli do tego czasu nie otrzymacie innych wskazówek, zakomunikujcie mu ustnie, niby między innymi, najlepiej w czasie rozmowy na jakiś przypadkowy temat, co następuje: Trwające nadal przedostawanie się samolotów angielskich do przestrzeni powietrznej Niemiec i okupowanych przez nie terytoriów zmusza do wzmocnienia obrony poszczególnych obiektów, przede wszystkim na północy Norwegii. Część składową takiego wzmocnienia stanowi przerzucenie tam 202

dywizjonu artylerii zenitowej razem z jego zaopatrzeniem. Podczas ustalania dróg przerzucenia artylerii wyjaśniło się, że najmniej skomplikowana droga do tego celu prowadzi przez Finlandię. Dywizjon zostanie wyładowany koło Chaparandy mniej więcej 22 września, a następnie przewieziony do Norwegii częściowo koleją, a częściowo szosą. Rząd fiński uwzględniając wyjątkową sytuację pozwolił Niemcom na to transportowanie. Chcemy poinformować rząd radziecki zawczasu o tym kroku. Przypuszczamy i prosimy o potwierdzenie tego, że rząd radziecki to doniesienie przyjmie jako scisle tajne. O wykonaniu zlecenia proszę zawiadomić telegraficznie. Ribbentrop

60. RIBBENTROP DO CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCHA Telegram

Berlin, 25 września 1940 r. Otrzymany w Moskwie 26 września 1940 - 12.05 Nr 1746 Tajemnica państwowa P,ilne! Scisle tajne. Tylko charge d'affaires do rąk własnych Następująca instrukcja powinna być wykonana tylko w tym wypadku, jeśli w czwartek z mej kancelarii ministerialnej telefonicznie albo telegraficznie zostanie przekazane Warn słowo „Wykonanie". Proszę w czwartek, 26 września, złożyć wizytę Mołotowowi i w moim imieniu zakomunikować mu, że ze względu na serdeczne stosunki łączące Niemcy i Związek Radziecki chciałbym zawczasu, scisle poufnie, poinformować o tym, co następuje: 1. Agitacja podżegaczy do wojny w Ameryce, która na obecnym etapie ostatecznej porażki Anglii widzi jedyne dla siebie wyjście w rozprzestrzenianiu i kontynuowaniu wojny, doprowadziła do pertraktacji między dwoma mocarstwami Osi z jednej strony a Japonią- z drugiej. Wynikiem tych negocjacji będzie przypuszczalnie w ciągu najbliższych kilku dni podpi sanie sojuszu wojennego między trzema mocarstwami. 2. Sojusz ten od początku i konsekwentnie wymierzony jest wyłącznie przeciw amerykańskim podżegaczom do wojny. 203

Niewątpliwie nie wpisano tego otwarcie do układu, ale nieomylnie wynika z jego tres'ci. 3. Układ w stosunku do Ameryki nie ma rzecz jasna jakich kolwiek agresywnych celow. Wyłącznym jego celem jest zmuszenie do opamiętania się tych elementów, kto're są za przystąpieniem Ameryki do wojny, przekonywująco pokazując im, że jeżeli rzeczywiście włączą się do walki, więc automa tycznie trzy duże mocarstwa staną się ich wrogami. 4. Od początku tych negocjacji trzy porozumiewające się strony całkowicie się zgadzają, że ich sojusz w żadnym wypad ku nie zakłóci stosunków każdej z nich ze Związkiem Radzie ckim. W celu rozwiania wszelkich wątpliwości co do tego do układu włączony został osobny artykuł potwierdzający, że status istniejących stosunków politycznych między każdą z trzech porozumiewających się stron a Związkiem Radzieckim się nie zmieni. Zatem zastrzeżenie to oznacza nie tylko, że zachowają w całości moc i działanie umowy zawarte przez trzy mocarstwa ze Związkiem Radzieckim, zwłaszcza umowy niemiecko-radzieckie podpisane jesienią 1939 r.,lecz także dotyczy to całego zespołu stosunków politycznych ze Związ kiem Radzieckim. 5. Pakt z pewnością ostudzi zapał podżegaczy do wojny, szczególnie w Ameryce. Wymierzony jest przeciw dalszemu rozprzestrzenianiu się trwającej wojny i w tym sensie, jak się spodziewamy, posłuży sprawie przywro'cenia pokoju na całym świecie. 6. Korzystając z okazji, proszę powiedzieć panu Mołotowowi, że przyjąłem do wiadomości memorandum rządu radzieckiego1 wręczone hrabiemu Schulenburgowi 21 września i że zamierzam wkrótce zwrócić się do pana Stalina z listem osobistym, w którym odpowiem na memorandum w duchu przyjaz'ni niemiecko-radzieckiej. W lis'cie tym zostanie szczerze i poufnie wyłuszczony niemiecki punkt widzenia na obecną sytuację polityczną. Spodziewam się, że list ten wniesie nowy wkład w zacieśnianie naszych przyjaznych stosunków. Poza tym list będzie zawierał zaproszenie do Berlina pana Mołotowa, którego rewizyta po mych dwukrotnych wizytach w Moskwie jest przez nas oczekiwana. Chciałbym z panem Mołotowem omówić ważne zagadnienia dotyczące ustalenia na przyszłość wspólnych celów politycznych. Ribbentrop

1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

204

61. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO RIBBENTROPA Telegram Moskwa, 27 września 1940 - 5.13 Otrzymany 27 września 1940 - 9.15 Bardzo pilne! Tajemnica państwowa Nr 2041 z dn. 26 września Na Wasz telegram nr 1746 z dn. 26 września Ścisłe tajne! Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych Instrukcje zgodnie z nakazem zostały wykonane dzisiaj wieczorem o godzinie 22. Mołotow wysłuchał bardzo uważnie doniesienia. Punkt 6 Mołotow podkreślił z wyraz'nym zadowoleniem i powiedział, że w danym momencie nie ma potrzeby wyłuszczania jego [Mołotowa] pozycji, ponieważ taka możliwość nadarzy się przy udzielaniu odpowiedzi na list, jaki Minister spraw zagranicznych Rzeszy zamierza wysłać do Stalina. Mołotow zanim przeszedł do kwestii sojuszu wojennego z Japonią, zapytał powołując się na doniesienie telegraficzne radzieckiego posła pełnomocnego z Berlina o porozumienie niemiecko-fińskie, które zgodnie z komunikatem fińskim udziela wojskom niemieckim prawa do przejścia do Norwegii przez Finlandię. Na nie powoływał się na swej konferencji prasowej kierownik agencji prasowej Schmidt. Mołotow wskazał także na komunikat wydziału berlińskiego United Press nadany w radiu o tym, że wojska niemieckie wylądowały w porcie fińskim Vaasa. Oświadczyłem, że nie mam o tym żadnej dodatkowej informacji. Potem Mołotow złożył następujące oświadczenie w sprawie sojuszu wojennego. Z wdzięcznością przyjmuje doniesienie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Przed kilkoma dniami o planach podpisania podobnego porozumienia zawiadomiło z Tokio poselstwo radzieckie. Rząd radziecki rzecz jasna bardzo się ciekawi tą kwestią, ponieważ dotyczy ona sąsiednich krajów, z którymi Związek Radziecki, łączy mnóstwo interesów. Zrozumiałe zatem, że rząd radziecki nie tylko bardzo się ciekawi, ale też pragnie być poinformowany zawczasu o porozumieniu oraz jego tres'ci. To życzenie rządu radzieckiego opiera się na artykułe 3 i 4 paktu o nieagresji. W podobnym przypadku rząd radziecki też by informował nas zawczasu i doniósł o tres'ci układu. Artykuł 4 rząd radziecki wyjaśnia w 205

ten sposób, że ma prawo zapoznać się z umową zawieraną między mocarstwami Osi a Japonią, a także otrzymać informacje o tajnych protokołach i porozumieniach, obiecując zachowanie s'cisłej tajemnicy. Prosił o zakomunikowanie mu, czy rząd niemiecki zgadza się z taką interpretacją artykułu 4 i powtórnie wyraził swe życzenie zapoznania się z treścią umowy przed jej podpisaniem, aby mdgł wypowiedzieć o niej swoją, opinię. Jeśli zaś wbrew tym oczekiwaniom rząd niemiecki nie zgodzi się z jego interpretacją artykułu 4, prosi o wytłumaczenie mu takiego stanowiska rządu niemieckiego. Szczególnie znaczące wydaje mi się w wypowiedzi Mołotowa co następuje: 1. Nadzwyczajne zainteresowanie się układem z Japonią. 2. Nieustanne wzmiankowanie artykułu 3, szczególnie artykułu 4 paktu o nieagresji, w tym artykuł 4 przytoczył dosłownie. 3. Domaganie się przejrzenia tekstu układu z tajnymi częs'ciami jego włącznie. Po tym, kiedy Mołotow złożył swe os'wiadczenie w kwestii sojuszu wojennego, ponownie powrócił do porozumienia niemiecko-fińskiego wymienionego na początku i oświadczył, że w ciągu ostatnich trzech dni rząd radziecki otrzymał doniesienia dotyczące wylądowania wojsk niemieckich w Vaasie, Uleaborgu i Porvoo bez poinformowania ze strony Niemiec. Rząd radziecki chce otrzymać tekst porozumienia o przejściu wojsk [niemieckich] przez Finlandię, w tym też tekst części tajnej. Żądanie to także jest oparte na artykule 3 i 4 paktu o nieagresji. Jeżeli się, zgadzamy z taką interpretacją wspomnianych artykułów, więc prosi, żebys'my zawiadomili go o przedmiocie tego porozumienia, przeciw komu jest ono wymierzone oraz o celach, jakim służy. Społeczność omawia już porozumienie, gdy tymczasem rząd radziecki nic o nim nie wie. Powiedziałem Mototowowi, że zawiadomię swój rząd o jego oświadczeniu. Tippelskirch

206

POROZUMIENIE BERLIŃSKIE O PAKCIE TRZECH

30 wrresnia 1940 r. i

27 września w Berlinie zawarty zostat pakt o sojuszu wojennym między) Niemcami, Włochami i Japonią,. Nie ma potrzeby szerzej opowiapac o treści tego paktu, gdyż tekst jego był opublikowany w prasie. Pakt nie jest niespodzianką dla Związku Radzieckiego zarówno dlatego, że faktycznie jest ukształtowaniem ustalonych już sto sunko'v/ między Niemcami, Włochami i Japonią — z jednej strony, a Anglią i Stanami Zjednoczonymi — z drugiej, jak też, że rząd radziecki był poinformowany przez rząd niemjecki o mającym się odbyć zawarciu Paktu Trzech jeszcze przed jego opublikowaniem... Jedna z ważnych wtas'ciwos'ci paktu polega na tym, że otwarcie uznaje sfery wpływów jego uczestników oraz podział tych sfer między jsiebie z zobowiązaniem wzajemnej ochrony tych sfer wpływów przed zamachami ze strony innych państw i przede wszystkim naturalnie ze strony Anglii oraz współpracujących z nią, Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zgodnie z paktem Japonia otrzymuje „wielkąprzestrzeń wschodnioazjatycką", Niemcy zaś i Włochy — „Europę"... Druga ważna właściwos'ć paktu — to zawarte w nim zastrzeżenie o Związku Radzieckim. Pakt głosi: „Niemcy, Włochy i Japonia oświadczają, że dane porozumienie w żaden sposób nie zmienia stosunków politycznych, istniejących obecnie między każdym z trzech uczestników porozumienia i Związkiem Radzieckim". Zastrzeżenie to należy rozumieć... jako potwierdzenie mocy i znaczenia paktu o nieagresji między ZSRR a Niemcami oraz paktu o nieagresji między ZSRR i Wtochami...

KOMUNIKAT O PODPISANIU POROZUMIENIA O KOMUNIKACJI KOLEJOWEJ MIĘDZY ZSRR I NIEMCAMI 5 października 1940 r. 1 października br. w Berlinie podpisane zostało porozumienie o komunikacji kolejowej między ZSRR i Niemcami. Porozumie nie przewiduje bezpos'redni$ komunikację kolejową pasażerską, i towarową między ZSRR a Niemcami. Pertraktacje przebiegały w atmosferze życzliwości.

207

PRZYBYCIE WOJSK NIEMIECKICH DO RUMUNII

9 października 1940 r. Nowy Jork, 7 października (TASS). Jak donosi bukaresztański korespondent agencji United Press według posiadanych informacji do Rumunii w ciągu ostatnich 24 godzin przybyto „4 lub 5 zes tawów" z wojskami niemieckimi, z formacjami zmotoryzowanymi włącznie. Spodziewane jest przybycie nowych wojsk niemieckich. Jak donosi korespondent berliński agencji United Press rumuńska misja dyplomatyczna potwierdziła wiadomość o przybyciu wojsk niemieckich do Rumunii „w celu zreorganizowania i szkolenia armii rumuńskiej". Korespondent wskazuje, że — jak zaznaczono w rumuńskiej misji dyplomatycznej — oczekuje się przybycia do Rumunii znacznej liczby wojsk włoskich celem udzielenia pomocy w szkoleniu żołnierzy rumuńskich.

ZDEMENTOWANIE NIEMIECKIE

10 października 1940 r. Berlin, 9 października (TASS). Na konferencji prasowej w niemieckim ministerstwie spraw zagranicznych przedstawiciel ministerstwa oświadczył-, że szerzące się pogłoski o posyłaniu wojsk niemieckich do Rumunii są nieprawdziwe. Do Rumunii posłano jedynie oficerów instruktorów niemieckich dla armii rumuńskiej oraz doborowe formacje niemieckie mające cele szkoleniowe.

208

PRZYJAŹŃ NIE MA GRANIC

62. RIBBENTROP DO STALINA List

Berlin, 13 października 1940 r. Drogi Panie Stalinie! Ponad rok temu na wniosek Pana oraz Fuhrera zostały ponownie rozpatrzone i na absolutnie nowej podstawie ustalone stosunki między Niemcami a Rosją Radziecką. Uważam, że decyzja znalezienia wspólnego języka przyniosła pożytek dla obu stron - zaczynając od uznania tego, że nasze przestrzenie życiowe mogą sąsiadować bez wzajemnych pretensji, i kończąc na praktycznym rozgraniczeniu sfer wypływów, co doprowadziło do paktu niemiecko-radzieckiego o przyjaźni i granicy. Jestem przekonany, że konsekwentne kontynuowanie polityki dobrosąsiedzkich stosunków oraz dalsze zacieśnianie współpracy politycznej i gospodarczej w przyszłości będzie coraz bardziej korzystne dla obu wielkich narodów. Niemcy, przynajmniej, są gotowe i w pełni zdecydowane pracować w tym kierunku. Wydaje mi się, że, uwzględniając te cele, bezpośredni kontakt między odpowiedzialnymi działaczami obu krajów jest nader ważny. Jestem przekonany, że kontakt osobisty, a nie poprzez kanały dyplomatyczne dla reżimów autorytatywnych takich, jak nasze, co pewien czas jest niezbędny. Dlatego dziś pragnąłbym dokonać krótkiego przeglądu wydarzeń, które zaszły po mej ostatniej wizycie w Moskwie. W związku z doniosłością historyczną tych wydarzeń i kontynuację naszej wymiany poglądów w ciągu ostatniego roku, chciałbym dokonać dla Was również przeglądu polityki, jaką uprawiają Niemcy w tym okresie. 209

Po zakończeniu kampanii polskiej zauważyliśmy (potwierdziły to liczne komunikaty otrzymane zimą), że Anglia, wierna swej tradycyjnej polityce, buduje swą strategię wojskową, licząc na rozszerzenie wojny. Powzięta w 1939 r. prdba wciągnięcia Związku Radzieckiego do koalicji wojskowej przeciw Niemcom już nieco ujawniała te rachuby. One [Anglia i Francja] były przestraszone porozumieniem niemiecko-radzieckim. Póz'niej analogiczna była pozycja, Anglii i Francji wobec konfliktu radziecko-fińskiego. Wiosną, 1940 r. te tajne zamierzenia stały się dostatecznie oczywiste. Od tego czasu polityka brytyjska wkroczyła w okres aktywnego rozszerzenia wojny na inne narody Europy. Po zakończeniu wojny radziecko-firiskiej za pierwszy cel została obrana Norwegia. Okupacja Narviku i innych baz norweskich pozbawiłaby Niemcy dostaw [norweskich] rudy żelaza oraz umożliwiłaby utworzenie nowego frontu w Skandynawii. Jedynie dzięki ingerencji kierownictwa niemieckiego we właściwym czasie oraz błyskawicznym uderzeniom naszych wojsk, które wypędziły z Norwegii Anglików i Francuzów, cała Skandynawia nie stała się areną działań wojennych. Po kilku tygodniach takież przedstawienie angielsko-francuskie miało się powtórzyć w Holandii i Belgii. Niemcy również tu w ostatniej chwili potrafiły dzięki zdecydowanym zwycięstwom swych armii zapobiec zamierzonemu uderzeniu wojsk angielsko-francuskich przeciw okręgowi Ruhry, o czym w porę uzyskaliśmy informację. Dziś nawet we Francji, „kontynentalnej szpadzie Anglii", dla większos'ci Francuzów stało się rzeczą oczywistą, że ich kraj w ostateczności musi spłynąć krwią (jako ofiara tradycyjnej „humanitarnej" polityki brytyjskiej). Co się tyczy obecnych władców brytyjskich, którzy wypowiedzieli wojnę Niemcom i w ten sposób s'ciągnęli na naród brytyjski nieszczęście, to nie potrafią dłużej ukrywać swej tradycyjnej polityki i pogardy do sojuszników. Na odwrót, gdy los przestał im sprzyjać, skończyło się dawanie wszystkich fałszywych uroczystych obietnic. Z prawdziwie angielskim cynizmem zdradziecko opuścili swych przyjaciół. Co więcej, aby się uratować, rzucili potwarz na swych byłych sojuszników, później zas nawet otwarcie stawili zbrojny opór. Andalsnes, Dunkierka, Oran, Dakar - oto nazwy, które, jak mi się wydaje, mogą otworzyć oczy światu na wartość przyjaźni angielskiej. Jednakże my, Niemcy, również otrzymaliśmy nauczkę: Anglie} są nie tylko niesumiennymi politykami, lecz w dodatku także kiepskimi żołnierzami. Nasze wojska gromiły ich wszędzie, gdzie tylko staczały walki. Wszędzie żołnierze niemieccy ich przewyższali. Następnym celem polityki brytyjskiej dotyczącej rozszerzenia wojny stały się Bałkany. Zgodnie z wiadomościami, które dotarły do nas, na ten rok piastowano najprzeróżniejsze plany, 210

i w jednym wypadku był już wydany rozkaz o ich wykonaniu. To, że plany te nie zostały zrealizowane, jest - jak teraz wiemy - wyłącznie skutkiem prawie niewiarygodnego dyletanctwa i zadziwiających rozbieżności między politycznymi oraz wojskowymi przywódcami Anglii i Francji. Wrogowie Niemiec starali się ukryć przed całym światem swe przedsięwzięcia, zmierzające do rozszerzenia wojny. Próbowali oni przedstawić całemu światu nasze zdemaskowanie tych angielskich metod rozszerzenia wojny jako manewr propagandy niemieckiej. Tymczasem los zrządził tak, że do rąk armii niemieckiej, nacierającej z błyskawiczną szybkością na wszystkich frontach wojny, trafiły dokumenty ogromnej wagi. Jak wiadomo, udało się nam zdobyć tajne dokumenty polityczne francuskiego sztabu generalnego przygotowane już do wysłania. W ten sposób uzyskaliśmy niezbite dowody słuszności naszych komunikatów o zarfiiarach naszych wrogów i wyciągniętych przez nas z tego wnioskach. Szereg tych dokumentów, jak pamiętacie, był opublikowany w prasie, liczne zaś materiały są jeszcze tłumaczone i studiowane. Jeśli zajdzie potrzeba, będą opublikowane w Białej Księdze. Tu z iście zdumiewającą dowodnoscią demaskuje śiic podłoże brytyjskiej polityki wojennej. Zrozumiecie, że Cieszymy się z możliwos'ci otwarcia światu oczu na bezprecedensową niekompetencję, a także na prawie zbrodniczą beztroską, z jaką obecni przywódcy angielscy przez wypowiedzenie wojny Niemcom sprowadzili nieszczęście nie tylko na swój własny naród, lecz również na inne narody Europy. Ponadto, dokumenty, które są w naszej dyspozycji, świadczą o tym, że panowie znad Tamizy nie wahają się przed napaściami na zupełnie neutralne narody w odwet za to, że te kontynuują z Niemcami naturalny dla nich handel, pomimo not brytyjskich, a nawet gróźb. Bez wątpienia, radzieckie ośrodki naftowe Baku oraz port naftowy Batumi już w tym roku stałyby się obiektami napaści brytyjskiej, gdyby upadek Francji i wypędzenie armii brytyjskich z Europy nie złamały agresywnego ducha brytyjskiego i nie położyły kresu ich aktywnos'ci. Rozumiejąc całkowity absurd kontynuowania tej wojny, Fiihrer 19 lipca znowu zaproponował1 Anglii pokój. Teraz, po odrzuceniu tej ostatniej propozycji, Niemcy zamierzają toczyć wojnę przeciwko Anglii i jej imperium do ostatecznego rozgromienia Brytanii. Walka ta już się toczy i zakończy dopiero wtedy, gdy wróg będzie zniszczony pod względem wojskowym lub, gdy będą usunięte śiiły, odpowiedzialne za wojnę. Nie ma znaczenia, kiedy to się stanie. Jednego zatem możecie być pewni: wojna jako taka w każdym razie jest już przez nas wygrana. Kwestia tkwi tylko w tym, ile czasu upłynie; od chwili, gdy Anglia, w wyniku naszych akcji, przyzna s>ię do ostatecznej porażki. 211

W tej ostatniej fazie wojny, broniąc się od jakichkolwiek działań, które Anglia w swej rozpaczliwej sytuacji jeszcze może przedsięwziąć, Oś - jako naturalny środek ostrożnos'ci - będzie zmuszona niezawodnie obronić sw e pozycje wojskowe i strategiczne w Europie, a także swe pozycje polityczne i dyplomatyczne na całym świecie. Oprócz tego, Os musi zapewnić niezbędne warunki do utrzymania swego życia gospodarczego. Natychmiast po zakończeniu kampanii na Zachodzie Niemcy i Włochy przystąpiły do tego zadania i już go wykonały w ogólnych zarysach. W związku z tym można także wymienić bezprecedensowe dla Niemiec zadanie ochrony ich norweskich pozycji przybrzeżnych na całej przestrzeni od Skagerraku do Kirkenesu. Niemcy w tym celu zawarły ze Szwecją i Finlandią pewne techniczne porozumienia, o których już Was w pełni informowałem poprzez ambasad^ niemiecką [w Moskwie]. Zostały one zawarte wyłącznie w celu ułatwienia zaopatrzenia przybrzeżnych miast na północy |iNorviku i Kirkenesu), dokąd nam jest trudno dostać się drogą lądową. Polityka, która prowadziliśmy jeszcze niedawno w sporze rumurisko-węgierskim, zmierza ku tym samym celom. Nasze gwarancje wobec Rumunii są określane wyjątkową koniecznością obrony tego regionu bałkańskiego, szczególnie ważnego dla nas z punktu widzenia zaopatrzenia Niemiec w ropę naftową i zboże, od jakiegokolwiek zakłócenia stabilności spowodowanego przez wojnę, sabotaż itp. wewnątrz tej strefy, a także prób ingerencji z zewnątrz. Prasa antyniemiecka próbowała w sposób zniekształcony skomentować gwarancje mocarstw Osi wobec Rumunii. W rzeczywistości zaś zaszło co następuje: w końcu sierpnia, jak wnidomo, rozbieżności między Rumunią i Węgrami, podniecane pirzez agentów brytyjskich, zawziętych agitatorów na Bałkanach], osiągnęły takie stadium, że wojna stała się nieunikniona i ziderzenia w powietrzu już zachodziły. Było rzeczą oczywistą, że pokój na Bałkanach może być zachowany jedynie za pośrednictwem nadzwyczaj szybkiej ingerencji dyplomatycznej^ Czasu na jakiekolwiek pertraktacje i konsultacje nie było. T'ym się tłumaczy improwizowane spotkanie w Wiedniu z podjęciem decyzji w ciągu 24 godzin. Dlatego z pewnością nie ma potrzeby podkreślać, że tendencja, którą wykazała wówczas prasa antyniemiecka, do interpretacji tych działań niemiecko\-włoskich jako skierowanych przeciwko Związkowi Radzieckiemu jest zupełnie bezpodstawna i podyktowana wyjątkowym zamierzeniem zachwiania stosunków między Osią a Z wiązkiem Radzieckim. Niemiecka misja wojskowa, wysłana razem z grupą instruktorów [do Rumunii] przed kilkoma dniami na prośbę Rumunów (co znów nasi wrogowie wykorzystali w celu brutalnego oszczerstwa), posłuży jako szkolenie armii rumuńskiej, a także 212

Minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop

Otrzymuje instrukcje od Fuhrera (Zdjęcie niemieckie)

Zrywa się do wykonania (Karykatura radziecka)

213

jako ochrona interesów niemieckich, ponieważ gospodarka niemiecka i gospodarka tych terenów są, w ścisłej zależności wzajemnej. Na wypadek, jeśli Anglia, jak wynika z niektórych komunikatów, w rzeczywistości zamierza przedsiębrać pewne akcje, na przykład - przeciwko kopalniom ropy naftowej w Rumunii, poczyniliśmy już kroki, aby we właściwy sposób odpowiedzieć na każdą próbę brytyjską, interwencji z zewnątrz lub sabotażu wewnętrznego. W wyniku absolutnie niesłusznych i tendencyjnych doniesień prasy, które stały się coraz częstsze w ciągu ostatnich kilku dni, zakomunikowałem niedawno Waszemu ambasadorowi, panu Szkwarcewowi, o rzeczywistych motywach naszych działań i o przeprowadzonych już przedsięwzięciach. W związku z powziętymi przez Anglików próbami sabotażu poruszona przez Wasz rząd kwestia zmiany reżimu nad Duna- ' jem nabiera wielkiego znaczenia. Mogę zakomunikować Warn, że za zgodą rządu włoskiego w ciągu najbliższych kilku dni opracujemy propozycje, które uwzględnią Wasze życzenia w tej kwestii. Po powzięciu środków dotyczących obrony pozycji Osi w Europie główny interes rządu Rzeszy i rządu Włoch skoncentrował się w ciągu ostatnich kilku tygodni na zapobieżeniu rozszerzeniu się działań wojennych poza granice Europy i przekształceniu ich w światowy pożar. Ponieważ nadzieje Anglików na znalezienie sobie sojuszników w Europie zgasły, rząd angielski wzmógł poparcie tych kół demokracji za oceanem, które dążą do wojny przeciw Niemcom i Włochom po stronie Anglii.. Ich interesy, sprzeczne z interesami narodów, które tak pragną Nowego Ładu na świecie, podobnie jak upadku skostniałych demokracji plutokratycznych - te interesy grożą pizekształcenem wojny europejskiej w światowy pożar. Szczególnie dotyczy to Japonii. Dlatego pewien czas temu na rozkaz Fiihrera posłałem do Tokio emisariusza celem nieoficjalnego wyjaśnienia, czy nasze wspólne interesy nie mogą być wyrażone w postaci paktu, skierowanego przeciw dalszemu rozszerzeniu wojny na inne narody. Wymiana zdań, która nastąpiła niebawem, doprowadziła Berlin,' Rzym i Tokio do całkowitej jednomyślności w tym sensie, że w interesach szybszej odbudowy pokoju należy zapobiec dalszemu rozszerzeniu się wojny i że najlepszym środkiem przeciwdziałania międzynarodowej klice podżegaczy do wojny będzie sojusz wojskowy Trzech Mocarstw. Zatem, na przekór wszystkim intrygom Brytanii umowa1 została zawarta nadzwyczaj szybko, o czym powiadomiłem Was przez ambasadę na dzień przed jej podpisaniem, gdy tylko osiągnięto ostateczne porozumienie. Jestem przekonany, że zawarcie tej umowy przyśpieszy upadek obecnych władców brytyjskich, którzy nie chcą zawarcia pokoju. W ten sposób umowa będzie służyła interesom wszystkich narodów. 214

Co się tyczy kwestii pozycji trzech uczestniko'w tego sojuszu wobec Rosji Radzieckiej, chciałbym powiedzieć od razu, źe od początku wymiany poglądów wszystkie Trzy Mocarstwa w jednakowym stopniu są zdania, że ten pakt w żadnym przypadku nie może być skierowany przeciw Związkowi Radzieckiemu, przeciwnie - stosunki przyjacielskie Trzech Mocarstw i ich umowy z ZSRR w żadnym przypadku nie powinny być zachwiane przez to porozumienie. A propos, ten punkt widzenia znalazł swój formalny wyraz w tekście umowy berlińskiej. Jeśli chodzi o Niemcy, to zawarcie tego paktu jest logicznym wynikiem ich linii polityki zagranicznej, której dawno trzymał się rząd niemiecki i zgodnie z nią pokojowo współistnieją zarówno przyjacielska współpraca niemiecko-japońska, jak też przyjacielska współpraca niemiecko-radziecka. Stosunki przyjacielskie między Niemcami i Rosją Radziecką, jak również i stosunki przyjacielskie między Rosją Radziecką i Japonią oraz stosunki przyjacielskie między Mocarstwami Osi i Japonią są logicznymi częściami składowymi naturalnej koalicji politycznej, która jest nader korzystna dla wszystkich zainteresowanych mocarstw. Jak pamiętacie, podczas mej pierwszej wizyty w Moskwie zupełnie otwarcie omawiałem z Wami podobne idee. Włas'nie wówczas zaproponowałem swe dobre uslugi w celu uregulowania rozbieżności radziecko-japońskich. Odtąd kontynuuję pracę w tym kierunku i byłbym rad, gdyby obopólne życzenie osiągnięcia wzajemnego zrozumienia - a ze strony Japonii jest ono coraz bardziej oczywiste miało logiczne zakończenie. W końcu chciałbym oświadczyć, w całkowitej zgodzie ze zdaniem Fiihrera, że zadanie historyczne Czterech Mocarstw polega na tym, żeby uzgodnić swe długofalowe cele polityczne i - po podziale między sobą sfer interesów na skalę światową -skierować przyszłość swych narodów na właściwą drogę. Bylibyśmy radzi, gdyby pan Mołotow przybył do nas do Berlina z wizytą celem dalszego wyjaśnienia kwestii, mających decydujące znaczenie dla przyszłos'ci naszych narodów, i omówienia ich w konkretnej postaci. W imieniu rządu niemieckiego chciałbym najserdeczniej go zaprosić. Po dwóch moich wizytach w Moskwie szczególnie byłoby mi przyjemnie osobiście widzieć pana Mołotowa w Berlinie. Oprócz tego, Jego wizyta umożliwi Fiihrerowi osobiście wypowiedzieć panu Mołotowowi swe poglądy na przyszły charakter stosunków między naszymi krajami. Po powrocie pan Mołotow potrafi szczegółowo zreferować Warn cele i zamiary Fiihrera. Jeżeli potem, jak tego niewątpliwie się spodziewam, wypadnie mi popracować nad uzgodnieniem naszej wspólnej polityki, będę szczęśliwy znów osobiście przybyć do Moskwy, żeby wspólnie z Wami, mój drogi Panie Stalinie, podsumować wynik wymiany poglądów i omówić, być może - razem z przedstawicielami 215

Japonii i Włoch - podstawy polityki, która przyniesie nam wszystkim praktyczne korzyści. Łączę najlepsze pozdrowienia, oddany Warn Ribbentrop

1

Berlińskie Trójporozumienie: sojusz niemiecko-włosko-japoński z dr 27

wrzes'nia 1940 r. — Przyp. red. wyd. niem.

63. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 18 października 1940 - 0.08 Otrzymany 18 października 1940 -1.50 Pilne! Tajemnica państwowa! Nr 2200 z dn. 17 października Do Pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Dziś wręczyłem panu Mołotowowi list przeznaczony dla pana Stalina i bardzo prosiłem go [Mołotowa] o jak najszybsze przyjęcie zaproszenia do Berlina. Mołotow znowu oświadczył, że nie zaprzecza, iż winien jest wizytę w Berlinie, lecz nie może dać odpowiedzi dopóty, dopóki nie przestudiuje listu. Następnie zahaczyłem o skargi ze strony komisji dotyczącej przesiedlenia w krajach bałkańskich i Besarabii. Ma się rozumieć, Mołotow próbował kwestionować uzasadnienie skarg, lecz ostatecznie obiecał je rozpatrzyć. Schulenburg

216

64. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram

Berlin, 18 października 1940 - 15.30 Otrzymany 18 października 1940 - 17.30 Pilny! Tajemnica państwowa! Nr 1878 z dn. 18 października Panu ambasadorowi do rąk własnych Proszę niezwłocznie zakomunikować telegraficznie, dlaczego mój list do Stalina nie został wręczony rządowi radzieckiemu do 17 października i dlaczego, uwzględniając wagę jego treści, list adresowany do Stalina nie został wręczony przez Was Stalinowi do rąk własnych, co uważałem za zrozumiałe samo przez się. Ribbentrop

65. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram

Moskwa, 19 października 1940 - 15.20 Otrzymany 19 października 1940 -18.00 Pilne! Tajemnica państwowa! Nr 2209 z dn. 19 października Na Wasz telegram nr 1878 z dn. 18 paz'dziernika Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych List przeznaczony Stalinowi wręczyłem Mołotowowi dlatego, że dobrze znam panujące tu stosunki służbowe i osobiste. Po tym, gdy zgodnie z Waszymi wskazówkami, niedawno zakomunikowałem panu Mołotowowi o Waszym zamiarze zwrócenia się z listem do Stalina i o przypuszczalnej treści listu, propozycja z mojej strony wręczenia listu bezpośrednio Stalinowi wywołałaby poważne rozdrażnienie pana Mołotowa. Wydawało mi się, że niezbędne jest uniknięcie tego, ponieważ Mołotow jest najbliższą osobą zaufaną Stalina i w przyszłości będziemy mieli z nim do czynienia w zakresie wszystkich ważniejszych kwestii politycznych. 217

Oprócz tego Stalin ostatnio jest bardzo powściągliwy wobec ludzi i dlatego w sposób uzasadniony przypuszczałem, że pod tym lub innym pretekstem uniknie osobistego spotkania ze mną. W związku z tym mogę przypomnieć o oświadczeniu prasy radzieckiej z dn. 7 września, według którego Stalin nie widział mnie ponad sześć miesięcy. Naleganie na przyjęcie przez Stalina łatwo mogło być potraktowane przez stronę radziecką jako reakcja na to oświadczenie. To, że list nie był wręczony do 17 października, tłumaczę tym, że nie mogłem przybyć do Moskwy przed wieczorem 15 października z powodu opóźnienia samolotu. Przed wręczeniem listu musieliśmy najpierw przetłumaczyć go na język rosyjski, ponieważ wiemy z doświadczenia, że przekłady dokonywane przez tłumaczy radzieckich są złe i pełne błędów. Uwzględniając nadzwyczajną, wagę listu, było niezbędne przekazanie go Stalinowi w przekładzie bez zarzutów, aby do jego tres'ci nie wkradły się nieścisłości. Przetłumaczenie na język rosyjski i wydrukowanie po rosyjsku ostatecznego egzemplarza tego długiego i ważnego posłania było niemożliwe w krótszym terminie, nawet dokładając najenergiczniejszych starań. Schulenburg

66. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA Telegram Moskwa, 22 października 1940 - 5.02 , Otrzymany 22 października 1940 - 7.35 Bardzo pilne! Nr 2236 z dn. 21 października Na Wasz telegram nr 1890 z dn. 20 października1 Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych Dziś wieczorem Mołotow wręczył mi w zaklejonej kopercie odpowiedź Stalina razem z kopią. Forma i styl listu nie budzą wątpliwości, że list ułożył osobis'cie Stalin. Dosłowny przekład listu następuje poniżej. „Drogi Panie Ribbentrop! Otrzymałem Pański list. Szczerze dziękuję Panu za zaufanie, a także za zawartą w tym liście cenną, analizę niedawnych wydarzeń. Zgadzam się z Panem, że niewątpliwie dalsze polepszenie stosunków między naszymi krajami jest możliwe tylko na 218

trwałej podstawie rozgraniczenia długofalowych interesów wzajemnych. Pan Mołotow zgadza się, że powinien przybyć do Pana z rewizytą do Berlina. Toteż przyjmuje Pańskie zaproszenie. Pozostaje tylko się umówić co do daty jego przybycia do Berlina. Najodpowiedniejszym czasem dla pana Mołotowa byłby okres od 10 .do 12 listopada. Jeżeli to odpowiada również rządowi niemieckiemu, sprawę można uważać za załatwioną. Aprobuję Pańską chęć ponownego przyjazdu do Moskwy w celu podsumowania wyników wymiany poglądów, która się zaczęła w ubiegłym roku, w kwestiach interesujących oba kraje; mam nadzieję, że ta chęć zostanie zrealizowana po wizycie pana Mołotowa w Berlinie. Co się tyczy omówienia szeregu problemów wespół z Japonią i Włochami, w zasadzie nie jestem przeciwko tej idei, uważam, że to zagadnienie musi być uprzednio rozpatrzone. Ze szczerym szacunkiem, oddany Panu..." Mołotow dodał ustnie, że planuje przybyć do Berlina 10, 11 lub 12 listopada. Co do czasu trwania jego wizyty, decyzji jeszcze nie powzięto. Podyktuje to konieczność. Chilger, który przybywa do Berlina w czwartek rano, przywiezie oryginał listu Stalina i omówi dalsze szczegóły wizyty. Mołotow prosił, aby w ciągu pewnego czasu cała ta sprawa miała scisle poufny charakter. Schulenburg 1

Nie zamieszcza sig. - Przyp. J. F.

67. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 2 listopada 1940 - 2.30 Otrzymany 2 listopada 1940 - 7.50 Pilne! Nr 2313 z dn. 1 listopada Jako dodatek do mego telegramu pod nr 23101 Do sekretarza państwowego Podczas dzisiejszej pogadanki między Schnurre i Mikojanem Mikojan z wyraźnym niezadowoleniem się skarżył, że nie chcemy 219

przyjmować zamówień na dostawy niezbędnych rządowi radzieckiemu materiałów wojskowych, chociaż dostarczamy jednoczes'nie materiały wojskowe Finlandii i innym krajom. O naszych dostawach broni dla Finlandii Sowieci wspomnieli po raz pierwszy. Schulenburg 1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

ODJAZD PRZEWODNICZĄCEGO RADY KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR I KOMISARZA LUDOWEGO SPRAW ZAGRANICZNYCH W. MOtOTOWA 11 listopada 1940 r. DO BERLINA 10 listopada br. o godz. 18 min. 45 z Moskwy do Berlina wyjechał Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych tow. W. Mofotow w towarzystwie Komisarza Ludowego Hutnictwa Metali tow. Tewosiana J., zast ępcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych tow. Dekano zowa W., zastępcy Komisarza Ludowego Handlu Zagranicznego tow. Krutikowa A. i in. ... Jednocześnie do Berlina udali się Ambasador Nadzwyczajny i Pełnomocny Niemiec hrabia von Schulenburg, pan Schnurre i in.

68. ZAPIS ROZMOWY RIBBENTROPA Z M0Ł0T0WEM (w obecności zastępcy komisarza ludowego Dekanozowa i radców ambasad Chilgera oraz Pawłowa jako tłumaczy) Berlin, 12 listopada 1940 r. Po krótkim wstępie Minister spraw zagranicznych Rzeszy powiedział, że od chwili jego dwóch ubiegłorocznych wyjazdów do Moskwy zaszło dużo wydarzeń. Powołując się na pertraktacje, które prowadzą w Moskwie z rosyjskimi działaczami państ220

wowymi, i jako uzupełnienie tego, co niedawno pisał Stalinowi, chce teraz złożyć kilka oświadczeń na temat niemieckiego punktu widzenia na sytuację ogólną oraz na stosunki rosyjsko-niemieckie, jednakże bez uprzedzenia Fuhrera, kto'ry w dzień będzie prowadził szczegółowe rozmowy z Mołotowem i sam mu zreferuje pryncypialną ocenę sytuacji politycznej. Po tej pogadance z Fuhrerem Mołotow znów wróci do rozmów z Ministrem spraw zagranicznych Rzeszy. Można z przekonaniem powiedzieć, źe ta wymiana poglądów między Niemcami i Rosja wpłynie pomyślnie na stosunki między obu krajami. Mołotow odpowiedział, że treść listu do Stalina, w którym został podany ogólny przegląd wydarzeń od zeszłej jesieni, jest mii znana i z'ywi nadzieję, że podana w liście analiza będzie uzupełniona ustnym oświadczeniem Fuhrera dotyczącym ogólnej sytuacji i stosunków niemiecko-rosyjskich. Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedział, że w liście do Stalina już wyraził, lecz korzystając z okazji raz jeszcze chce podkreślić całkowite przekonanie Niemiec o tym, że żladna siła na ziemi nie jest w stanie zapobiec upadkowi Imperium Brytyjskiego. Anglia jest już rozbita i sprawa tego, kiedy uzna siebie za ostatecznie pokonaną jest tylko kwestią czasy. Możliwe, że to się stanie szybko, ponieważ sytuacja w Angłii z każdym dniem się pogarsza. Niemcy, ma się rozumieć, będą popierać szybkie zakończenie konfliktu, ponieważ nie chcą w żadnych okolicznościach skiadać w ofierze istnień ludzkich bez konieczności. Jednak, jeśli Anglicy nie uznają siebie za zwyciężonych w najbliższej przyszłości, to stanowczo poproszą o pokój w następnym roku. Niemcy kontynuują bombardowanie Anglii dniem i nocą. Niemieckie łodzie podwodne z czasem będą wykorzystane w pełnym zakresie ich możliwości bojowych i wyrządzą Anglii wielkie szkody. Niemcy uważają, że te ataki prawdopodobnie zmuszą Anglię do zaprzestania walki. Pewną trwogę można już zauważyć w Wielkiej Brytanii, co daję nadzieję na bliskie rozwiązanie. Jeżeli jednak Anglia nie zostanie rzucona na kolana obecnymi nalotami, Niemcy, gdy tylko na to pozwolą warunki atmosferycznie, rozpoczną ataki na szerszą skalę i stanowczo rozgromią Anglie. Tylko złe warunki atmosferyczne przeszkadzają na razie przeprowadzeniu tych akcji na dużą skalę. Z drugiej strony, Anglia żywi nadzieję na pomoc Stanów Zjednoczonych, których poparcie jednak jest pod dużym znakiejm zapytania. Przystąpienie USA do wojny nie ma dla Niemiec żadnego znaczenia w planie możliwych lądowych operacji wojskowych. Niemcy i Włochy nigdy nie pozwolą Anglosisom wylądować na kontynencie europejskim. Pomoc, jaką Anglia może otrzymać od amerykańskiej marynarki wojenntbj, również jest bardzo wątpliwa. Zatem, Ameryka ogranicjzy się prawdopodobnie do wysłania Anglikom sprzętu 221

wojskowego, przede wszystkim samolotów. Trudno jest powiedzieć, jakie dostawy w rzeczywistości otrzyma Anglia. Można jednak przypuszczać, że w wyniku działań marynarki wojennej Niemiec zaledwie nieznaczna część dostaw amerykańskich trafi do Anglii, toteż i w tym przypadku pomoc amerykańska jest bardziej niż wątpliwa. Czy Ameryka przystąpi do wojny, czy nie - w takiej sytuacji to zagadnienie dla Niemiec jest absolutnie obojętne. Mówiąc o sytuacji politycznej, Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreślił, że teraz, po zakończeniu kampanii francuskiej, Niemcy są, niezwykle silne. Bardziej szczegółowej informacji o tym panu Mołotowowi udzieli zapewne Fuhrer. W toku wojny nie ponieśliśmy ani istotnych strat w składnie osobowym (w każdym bądź razie takich, które spowodowałyby, tragedię w naszych domach), ani istotnych strat materialnych. Niemcy mają do swej dyspozycji niezwykle dużo dywizji, ich zaś lotnictwo wojskowe stale się wzmacnia. Liczba łodzi podwodnych i innych okrętów wojennych stale się zwiększy. W takiej sytuacji każda próba Anglii (lub Anglii popieranej przez Amerykę) wylądowania lub rozpoczęcia operacji wojennych na kontynencie europejskim skazana jest na całkowite fiasko. Nie stanowi to żadnego problemu wojennego. Anglicy tego jeszcze nie zrozumieli, gdyż w Anglii panuje prawdopodobnie chaos, krajem zaś rządzi dyletant polityczny i wojskowy imieniem Churchill, który w ciągu swej kariery ponosił porażki we wszystkich decydujących poczynaniach i który dozna porażki i tym razem. Oprócz tego, mocarstwa Osi całkowicie dominują w Europie kontynentalnej pod względem wojskowym i politycznym. Nawet Francja, która przegrała wojnę i musi za to płacić (co miedzy innymi Francuzi doskonale rozumieją), zobowiązała się nigdy nie popierać Anglii i de Gaulle, uprawiającego donkiszoterię zwycięzcy Afryki. Dzięki niezwykłej trwałości swych pozycji mocarstwa Osi teraz więcej myślą nie o tym, jak wygrać wojnę, lecz o tym, jak zakończyć już wygraną wojnę. Naturalne pragnienie Niemiec i Włoch jak najszybszego zakończenia wojny pobudza je do szukania sobie sojuszników, którzy się zgodzą z tym zamiarem. W wyniku tych poszukiwań zawarto Pakt Trzech między Niemcami, Włochami i Japonią. Minister spraw zagranicznych Rzeszy może w trybie pOufnym zakomunikować, że wiele innych krajów oświadczyło już o swej solidarności z ideami paktu Trzech Mocarstw. W związku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreślił, że podczas zawarcia paktu Trzech Mocarstw, o którym rozmowy odbyły się bardzo szybko, wszyscy tr^ej jego uczestnicy dążyli - jak wskazał już w liście do Stalina - do tego, aby pakt w żadnym przypadku nie przeszkodził stosunkom Trzech Mocarstw z Rosją. Myśl tę, wypowiedzianą począt222

kowo przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, natychmiast poparły Włochy i Japonia. Poparcie Japonii szczególnie jest ważne dla Niemiec w związku z agitacją podżegaczy do wojny w USA. Kwestię stosunków z Rosją uregulowano jako pierwszą i utrwalono w artykule V Berlińskiego Paktu Trzech. Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreślił, że już na początku swej wizyty w Moskwie wyraźnie wypowiedział myśl o tym, że zgodnie z koncepcją dotyczącą polityki zagranicznej Nowych Niemiec ich przyjaźń z Japonią, (jak wskazano w Pakcie Trzech) i przyjaźń z Rosją nie tylko są absolutnie niesprzeczne, lecz także mogą przyśpieszyć osiągnięcie ich głównego celu, a mianowicie - szybkiego zakończenia wojny. Naturalnie, dążenie to podziela również Rosja Radziecka. Mołotow na pewno pamięta, że Minister spraw zagranicznych Rzeszy oświadczył w Moskwie, że Niemcy będą popierały polepszenie stosunków między Rosją i Japonią. On, Minister spraw zagranicznych Rzeszy wyjechał wtedy do Niemiec po zapewnieniu sobie zgody Stalina na to, aby Niemcy w interesach Rosji wykorzystały swój wpływ w Tokio do zbliżenia rosyjsko-japoriskiego. Minister spraw zagranicznych Rzeszy zaznaczył, że w odpowiedni sposób wykorzystał ten wpływ w Tokio i jest przekonany, że jego wysiłki w pewnym stopniu już zaowocowały. Jeszcze siedem lub osiem lat temu, a nie tylko od chwili jego wizyty w Moskwie on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, w rozmowach z Japończykami występował za zgodą rosyjsko-niemiecką. Jest zdania, że właśnie tak, jak było możliwe wzajemne rozgraniczenie sfer wpływów między Rosją i Niemcami, można osiągnąć umowę o rozgraniczeniu wpływów między Japonią i Rosją. Polityka japońska uzyskania przestrzeni życiowej teraz jest skierowana nie na Wschód i Północ, lecz na Południe i Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest przekonany, że w pewnym stopniu przyczynił się do tego. Istnieje jeszcze jedna przyczyna, z której powodu Niemcy wówczas starały się znaleźć wspólny język z Uaponią, a mianowicie uświadomienie tego, że Anglia pewnego pięknego dnia może rozpocząć wojnę przeciw Rzeszy. Dlatego jeszcze za owych dobrych czasów Niemcy uprawiały odpowiednią politykę wobec Japonii. Fiihrer jest teraz zdania, że należy spróbować chociaż w ogólnych zarysach rozgraniczyć sfery wpływów Rosji, Niemiec, Włoch i Japonii. Fiihrer badał tę kwestię długo i głęboko oraz doszedł do następującego wniosku: uwzględniając to położenie, jakie zajmują w świecie te cztery narody, będzie rzeczą najmądrzejszą, jeśli one, dążąc do rozszerzenia swej przestrzeni życiowej, zwrócą się na południe. Japonia już skręciła na południe i będą jej potrzebne stulecia, aby umocnić swe zdobycze terytorialne na południu. Niemcy z Rosją już rozgraniczyły swe sfery wpływo'w i po tym, gdy Nowy Ład ostatecznie 225

się. ustali w Europie Zachodniej, [Niemcy] również przystąpią do rozszerzenia przestrzeni życiowych w kierunku południowym, tzn. w regionach byłych kolonii niemieckich w Afryce Środkowej. Dokładnie tak samo Wiochy również posuwają się na południe, do Afryki Północnej i Wschodniej. Ministra spraw zagranicznych Rzeszy interesuje, czy w przyszłości Rosja także nie zawróci na południe celem uzyskania naturalnego wyjs'cia na pełne morze, które jest tak ważne dla Rosji. To właśnie oświadczył na zakończenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest tą wielką ideą, jaką w ciągu ostatnich miesięcy często omawiał z Fuhrerem i którą, teraz, w związku z wizytą w Berlinie, przedstawia się Mołotowowi. Na pytanie Mototowa, jakie morze miał na względzie Minister spraw zagranicznych Rzeszy, gdy mówił o wyjs'ciu Rosji do morza, ten ostatni odpowiedział, że, zdaniem Niemiec,1 po wojnie zajdą ogromne zmiany na całym świecie. Przypomniał o swej wypowiedzi zwróconej do Stalina w Moskwie, że Anglia nie ma więcej prawa do panowania na świecie. Anglią uprawia szaloną politykę, za którą kiedykolwiek będzie musiała zapłacić. Dlatego Niemcy są przekonane, że w statusie posiadłości Imperium Brytyjskiego zajdą wielkie zmiany. Na razie porozumienie niemieckorosyjskie obu stronom przyniosło pożytek - zarówno Niemcom, jak też Rosji, która potrafiła urzeczywistnić uzasadnione przemiany na Zachodzie. Zwycięstwo Niemiec nad Polską i Francją istotnie się przyczyniło do pomyślnego przeprowadzenia tych zmian. Obaj partnerzy paktu niemiecko-rosyjskiego dobrze popracowali wspólnie. To stanowi najtrwalszą podstawę dowolnego paktu. Kwestia polega teraz na tym, czy mogą oni kontynuować pracę razem również w przyszłości i czy Rosja Radziecka może wyciągnąć odpowiednie korzyści z nowego porządku rzeczy w Imperium Brytyjskim, tzn. czy dla Rosji nie będzie najdogodniejsze wyjście ku morzu poprzez. Zatokę Perską i Morze Arabskie oraz czy równocześnie nie dadzą się urzeczywistnić inne dążenia Rosji w tej części Azji, którą Niemcy absolutnie nie są zainteresowane. Minister spraw zagranicznych Rzeszy poruszył następnie kwestię Turcji. Dotychczas kraj ten się znajdował" w swego rodzaju przymierzu z Anglią i Francją. Francja została usunięta w wyniku swej klęski, waga zaś Anglii jako sojusznika staje się coraz bardziej wątpliwa. Dlatego Turcja całkiem mądrze sprowadziła w ciągu ostatnich miesięcy swe stosunki z Anglią do poziomu, który praktycznie oznacza tylko formalną neutralność. Sprawa polega na tym, jakie interesy Rosja ma w Turcji. W związku z nieuniknionym końcem wojny, w czym są zainteresowane wszystkie kraje, włącznie z Rosją, jest on pewien, że Turcja będzie zmuszona stopniowo wyzwolić się od więzi z Anglią. On, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, nie 226

może teraz ostatecznie opracowywać szczegółów, lecz jest pewien, że po opracowaniu przez Rosję, Niemcy, Włochy i Japonię wspólnej platformy Turcja z czasem będzie musiała przyłączyć się do tych krajów. Na razie nie omawiał tych kwestii z Turkami bezpośrednio. Oświadczył jedynie w poufnej rozmowie z ambasadorem tureckim, że będzie popierał taki rozwój wydarzeń, przy którym Turcja, przestrzegając swej dzisiejszej linii politycznej, dojdzie do absolutnej neutralności. Dodał również, że Niemcy nie mają jakichkolwiek roszczeń do terytorium tureckiego. Minister spraw zagranicznych Rzeszy oświadczył następnie, że w związku z tym świetnie rozumie niezadowolenie Rosji z Konwencji w Montreux o Cieśninach. Niemcy są jeszcze bardziej niezadowolone, ponieważ w ogóle nie zostały do niej włączone. Osobiście on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, uważa, że Konwencja w Montreux, jak również Komisje Dunajskie, muszą być rozwiązane i zastąpione czymś innym. Ta nowa umowa musi być zawarta przez te mocarstwa, które są szczególnie zainteresowane w danej kwestii, przede wszystkim przez Rosję, Turcję, Włochy i Niemcy. Rzecz całkiem zrozumiała, że Rosja Radziecka nie może być zadowolona z obecnego stanu rzeczy. Niemcy uważają za całkiem możliwą do przyjęcia myśl, że na Morzu Czarnym Rosja Radziecka i państwa przylegające [czarnomorskie] powinny mieć określone przywileje w porównaniu z innymi krajami świata. Byłoby absurdem, gdyby kraje położone o tysiące kilometrów od Morza Czarnego żądały dla siebie takich samych praw w tym regionie, co mocarstwa czarnomorskie. Nowe porozumienie z Turcją o Cieśninach, oprócz wszystkiego innego, powinno dać Rosji niektóre wyjątkowe przywileje, których szczegółów w tej chwili jeszcze nie może poruszać, lecz które w zasadzie udzielą okrętom wojennym i flocie handlowej Związku Radzieckiego bardziej swobodnego niż dotychczas dostępu do Morza Śródziemnego. Rosja zasłużyła na to. On, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, już omawiał te zagadnienia z Włochami i dopiero co wypowiedziane opinie we Włoszech były powitane z wielka sympatią. Uważa za celowe, aby Rosja. Niemcy i Włochy określiły wspólną politykę wobec Turcj i, aby ten kraj dobrze się spisał we własnych oczach i zerwał związki z Anglią,, którym nie bardzo sympatyzują wszystkie trzy kraje. Dlatego Turcja zostanie nie tylko składnikiem koalicji krajów, występujących przeciwko eskalacji wojny i o szybsze ustalenie pokoju, lecz będzie również gotowa do dobrowolnego odrzucenia Konwencji w Montreux oraz wspólnego z trzema krajami [Niemcami, Włochami i ZSRR] zawarcia nowej konwencji o Cieśninach, która uczyni zadość sprawiedliwym żądaniom wszystkich stron i da Rosji pewne szczególne przywileje. W tym wypadku mogą one wspólnie rozstrzygnąć, czy można uznać terytorialną nietykalność Turcji. 227

Minister spraw zagranicznych Rzeszy podsumował rozmowę, oświadczył, że zostały poruszone następujące kwestie: 1. Wspólne rozpatrzenie sprawy, w jaki sposób mocarstwa Paktu Trzech mogą osiągnąć jakiekolwiek porozumienie ze Związkiem Radzieckim, świadczące o poparciu przez Związek Radziecki celów Paktu Trzech, a mianowicie: zapobieżenie eskalacji wojny i jak najszybsze ustalenie powszechnego pokoju. Oprócz tego mogą byc poruszone inne kwestie, dotyczące współpracy i wzajemnego poszanowania interesów tych krajów. Takie w przybliżeniu są orientacyjne cechy proponowanego porozumienia. Szczegóły jego powinny być omówione w przyszłości. Jeśli rządowi radzieckiemu te rozważania są do przyjęcia, więc w praktyce może dojść do wspólnego oświadczenia rządu radzieckiego i mocarstw Paktu Trzech o przywro'ceniu powszechnego pokoju. 2. Wspólne omówienia kwestii dotyczącej możliwości okreś lenia w przyszłos'ci w ogólnych zarysach interesów, czterech krajów. 3. Były również poruszone: problem Turcji i kwestia Cieśnin. Należy mieć na względzie, że Minister spraw zagranicznych Rzeszy nie był jeszcze gotów, by wystąpić z jakimiś konkret nymi propozycjami dotyczącymi tych zagadnień. Dokonał tylko przeglądu myśli omawianych przez Fiihrera i jego samego wtedy, gdy pisano list do Stalina. Minister spraw zagranicznych Rzeszy z, wielką gotowością sam przybędzie do Moskwy i omówi osobiście te sprawy ze Stalinem, jeśli rząd radziecki uważa te idee za możliwe do urzeczywistnienia. Interesuje go, czy będzie korzystna w tym wypadku jednoczesna obecność jego kolegów z Włoch i Japonii, którzy - jak on wie - także są gotowi przybyć do Moskwy. Naturalnie, stosunki Rosji z Osią, podobnie jak stosunki Rosji z Japonią, muszą być z początku omówione kanałami dyplomatycznymi. Na zakończenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy zrobił jeszcze jedną uwagę dotyczącą jego niedawnej rozmowy z ambasadorem chińskim. Nikt go nie prosił o przeprowadzenie takiej rozmowy, lecz miał podstawy przypuszczać, że Japończycy nie będą oponowali z tego powodu. Nasuwa się pytanie, czy w ramach starań skierowanych na jak najszybsze zakończenie wojny można uregulować rozbieżności między Czang Kajszekiem a Japonią. W żadnym wypadku nie proponował pośrednictwa niemieckiego, lecz biorąc pod uwagę długotrwałe i przyjacielskie stosunki istniejące między Niemcami i Chinami po prostu poinformował marszałka Czang Kaj-szeka o niemieckim punkcie widzenia. Japonia wkrótce może uznać rząd w Nankinie. Z drugiej strony, krążą pogłoski o tym, że zarówno Japonia, jak też Chiny chcą pójść na kompromis. Nie można dokładnie ustalić, czy te pogłoski opierają się na faktach. Bez 228

wątpienia jednak byłoby dobrze, gdyby obie strony mogły dojść do kompromisu. Dlatego on (Minister spraw zagranicznych Rzeszy) wywołał ambasadora chińskiego, by przedstawić mu pozycję Niemiec w tej kwestii, ponieważ nie wyklucza faktu, że już cos się dzieje *v stosunkach między Japonią i Chinami, o czym właśnie chce informować Molotowa podczas tej wymiany poglądów. Mototow się zgodził z uwagą dotyczącą korzyści z kompromisu chińsko-japońskiego i zaopiniował, że oświadczenie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy jest niezwykle ciekawe i że wymiana poglądów co do najważniejszych problemów dotyczących nie tylko Niemiec, ale też Rosji Radzieckiej może być rzeczywiście korzystna. Dobrze zrozumiał oświadczenie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy dotyczące ogromnej wagi Paktu Trzech. Jednakże jako przedstawiciel kraju nie walczącego musi poprosić o wyjaśnienie niektórych punktów po to, by lepiej zrozumieć sens Paktu. Gdy omawiano w Pakcie Nowy Ład w Europie i wielką przestrzeń wschodnioazjatycką, pojęcie „wielka przestrzeń wschodnioazjatycką" zostało określone dość niewyraźnie, przynajmniej z punktu widzenia tych, którzy nie uczestniczyli w przygotowaniu Paktu. Dlatego mu (Mołotowowi) rzeczą ważną będzie poznać bardziej dokładne określenie tego pojęcia. Prócz tego, udział Związku Radzieckiego w akcjach zaplanowanych przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy należy szczegółowo omówić nie tylko w Berlinie, lecz również w Moskwie. Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedział, że pojęcie „wielka przestrzeń wschodnioazjatycką" również dla niego było nowe i niejasne. Sformułowanie zaproponowane zostało jednego z ostatnich dni rozmów, kto're jak już wzmiankowano przebiegały bardzo szybko. Może jednak oświadczyć, że pojęcie „wielka przestrzeń wschodnioazjatycką" wcale nie dotyczy życiowo ważnej dla Rosji sfery wpływów. Jak już zaznaczano, w toku rozmów o pakcie przede wszystkim rozstrzygnięto kwestię tego, że Pakt nie może mieć na celu bezpośredniego lub pośredniego wystąpienia przeciwko Rosji. Moiotow odpowiedział, że podczas rozgraniczenia sfer wpływów na dość długi okres potrzebna jest dokładność, dlatego też prosił informować go o zdaniu tych, którzy układali Pakt, lub przynajmniej o zdaniu na ten temat rządu Rzeszy. Szczególna ścisłość potrzebna jest podczas rozgraniczenia sfer wpływów Niemiec i Rosji. Ustalenie w ubiegłym roku tych sfer wpływów było jedynie rozwiązaniem częściowym, z wyjątkiem kwestii fińskiej, którą on (Mołotow) omówi szczegółowo później - robiącym wrażenie przestarzałego ' bezużytecznego na tle nowych okoliczności oraz wydarzeń. W związku z tym Rosja przede wszystkim chce dojść do wzajemnego rozumienia się z 229

Niemcami i dopiero potem z Japonią oraz Włochami, gdy uzyska dokładną informację co do znaczenia, charakteru i celów Paktu Trzech. Na tym rozmowa była przerwana, by delegaci rosyjscy przed rozpoczęciem rozmów z Fiihrerem mogli zjeść śniadanie w ścisłym gronie. Schmidt Berlin, 13 listopada 1940 r.

69. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOŁOTOWEM (w obecności Ribbentropa, a także radców ambasad Chilgera i Pawłowa w charakterze tłumaczy. 12 listopada 1940 r.) Po kilku słowach powitania Ftihrer oświadczył, że głównym tematem rozmów, jak mu się wydaje, jest co następuje: w życiu narodów trudną rzeczą jest nakreślanie biegu wydarzeń na dłuższy czas; za powstające konflikty często są odpowiedzialne czynniki osobowe. Mimo to uważa, że próby wprowadzenia w życie narodów ładu na dłuższy czas są niezbędne, przy tym jeśli to jest możliwe tak wprowadzić porządek, by uniknąć tarć i zapobiec konfliktom, o ile to jest w mocy ludzkiej. Trzeba to zrobić tym bardziej, gdy dwa narody, takie jak niemiecki i rosyjski, mają u steru państwa ludzi posiadających władzę dostateczną do prowadzenia swych krajów do rozwoju w określonym kierunku. Oprócz tego w przypadku Rosji i Niemiec dwa wielkie narody z natury rzeczy nie będą miały żadnych przyczyn do zderzenia swych interesów, jeśli każdy naród zrozumie, że drugiej stronie potrzebne są pewne niezbędne do życia przesłanki, bez których niemożliwe jest jego istnienie. Poza tym w obu krajach systemy rządzenia nie są zainteresowane wojną jako taką, lecz potrzebują pokoju bardziej niż wojny po to, by urzeczywistnić swój program wewnętrzny. Uwzględniając te potrzeby życiowe, szczególnie w dziedzinie gospodarczej, prawdopodobnie mogą one opracować takie porozumienie, które doprowadzi do pokojowej współpracy między dwoma krajami nawet po śmierci ich obecnych przywódców. Po tym, gdy Mołotow wyraził swą całkowitą zgodę z tymi rozumowaniami, Fuhrer kontynuował, że planowanie na dłuższy okres rozwoju stosunków między narodami i krajami, ma się rozumieć, jest dość skomplikowane. Jednakże jest przekonany o możliwości w pełni opracować jasne i określone 230

wspilne punkty widzenia niezależne od motywów osobistych oraz tak sformułować interesy gospodarcze narodów, by to dawało niezawodne gwarancje, że konflikt nie powstanie w ciągu długiego czasu. Sytuację, w jakiej odbywa się dzisiejsza rozmowa, charakteryzuje fakt, że Niemcy w odróżnieniu od Rosji Radzieckiej są w stanie wojny. Niemcy poczyniły wiele kroków tylko z powodu ich udziału w wojnie. Dużo rzeczy, które wypadło robić w toku wojny, było podyktowane biegiem wojny i nie mogio być przewidziane na jej początku. Ogólnie biorąc, nie tylko Niemcy, ale Rosja także otrzymała niemałą korzyść. Sukces pierwszego roku współpracy politycznej jest nader ważny dla dalszych stosunków obu krajów. Mołotow oświadczył, że to jest zupełnie stuszne. Dalej Fiihrer powiedział, że możliwe, iż żaden z dwóch narodów nie zadośćuczynił swym życzeniom w stu procentach. Jednak w życiu politycznym zrealizowanie potrzeb nawet w 20-25 % jest już wielką sprawą. Jest przekonany, że również w przyszłości nie wszystkie życzenia zostaną wcielone w życie, lecz we wszystkich przypadkach dwa wielkie narody Europy osiągną więcej, jeśli będą się trzymać razem, aniżeli by działały jeden przeciw drugiejnu. Współpracując oba kraje zawsze uzyskają chociaż pewne korzyści. Natomiast ich wrogość będzie pożyteczna tylko krajom trzecim. Mototow odpowiedział, że rozumowania Fuhrera są absolutnie stuszne, potwierdzi je historia i że wyjątkowo pasują do obecnej sytuacji. Następnie Fiihrer powiedział, że wychodząc z tych założeń, raz jeszcze trzeźwo rozważył sprawę współpracy niemiecko-rosyjskiej w chwili, gdy operacje wojenne faktycznie się zakończyły. Wojna ponadto wywołała komplikacje, jakich Niemcy się nie spodziewały, lecz które zmuszają je od czasu do czasu odpowiadać działaniami wojennymi na niektóre wydarzenia. Następnie Fiihrer przedstawił w ogólnym zarysie Mołotowowi przebieg operacji wojennych aż do chwili obecnej, które spowodowały, że Anglia nie ma na kontynencie żadnego sojusznika. Szczegółowo opisał operacje wojenne prowadzone obecnie przeciw Anglii i zaakcentował wpływ czynników atmosferycznych na te operacje. Akcje odwetowe Anglii są śmiechu warte. Rosjanie mogą się przekonać na własne oczy, że twierdzenia o zburzeniu Berlina są wymysłem. Gdy tylko się poprawi pogoda, Niemcy będą w stanie zadać silny i ostateczny cios Anglii. Zatem w tej chwili cel Niemiec polega na próbie nie tylko przeprowadzenia przygotowań wojennych do tej ostatecznej bitwy, lecz także na wyjaśnieniu kwestii politycznych, które będą miały znaczenie w czasie tych wydarzeń i po nich. Dlatego ponownie rozpatrzył stosunki z Rosją i nie w planie negatywnym, lecz z zamiarem ich pozytywnego, jeśli to 231

możliwe, rozwoju na dłuższy okres. W związku z tym doszedł do kilku wniosków: 1. Niemcy nie dążą do uzyskania pomocy wojskowej od Rosji. 2. Z powodu niezmiernego rozszerzenia areny działań wojennych Niemcy były zmuszone - celem przeciwstawienia się Anglii - wtargnąć się na oddalone od Niemiec tereny, w których nie były na ogół zainteresowane ani pod względem politycznym, ani gospodarczym. 3. Mimo to są pewne rzeczy, których cała powaga ujawniła się dopiero podczas wojny, lecz które dla Niemiec mają życiowo ważne znaczenie. Wśród nich są: określone zródla surowca, któ re Niemcy uważają za najważniejsze i absolutnie niezastąpio ne. Możliwe pan Morotow zauważył, że w tym lub innym wypadku zachodziły odchylenia od początkowych granic sfer wpływów, które były uzgodnione między Stalinem i Ministrem spraw zagranicznych Rzeszy. Podobne odchylenia zdarzały się już kilkakrotnie w toku operacji rosyjskich przeciw Polsce. W niektórych wypadkach (Fuhrer) nie mógł iść na ustępstwa, składając daninę interesom rosyjskim i niemieckim, lecz rozumiał, że pożądane jest znalezienie rozwiązania kompromi sowego, jak na przykład w przypadku z Litwą. Rzeczywiście, z punktu widzenia ekonomicznego Litwa miała dla nas określoną wagę, lecz z punktu widzenia politycznego rozumieliśmy konieczność poprawy sytuacji w tym regionie, aby w przyszłoś ci zapobiec odrodzeniu sytuacji doprowadzających do napięcia w stosunkach między dwoma krajami - Niemcami i Rosją. W innym wypadku, a mianowicie w stosunku do Południowego Tyrolu, Niemcy zajęły analogiczną pozycję. Jednakże w toku wojny Niemcy się zetknęły z problemami, jakich nie można było przewidzieć na jej początku, lecz które są nader ważne z punktu widzenia operacji wojennych. On (Fuhrer) zastanawia się teraz nad kwestią, jak pozostawiając na uboczu chwilowe rozważania, scharakteryzować w ogólnym zarysie współpracę między Niemcami a Rosją i jaki kierunek w przyszłości obierze rozwój stosunków niemiecko-rosyjskich. W tej sprawie dla Niemiec ważne są następujące punkty: 1. Konieczność przestrzeni życiowej. Podczas wojny Niemcy zdobyły takie ogromne obszary, że będą potrzebowały stu lat na ich całkowite wyzyskanie. 2. Niezbędna jest pewna ekspansja kolonialna w Afryce Północnej. 3. Niemcy potrzebują określonych surowców, których dostawy muszą sobie zagwarantować w dowolnych warunkach. 4. Nie mogą one dopuścić do utworzenia przez wrogie państwa baz lotniczych i morskich w określonych regionach. 232

Jednak interesy Rosji w żadnym wypadku nie będą dotknięte. Imperium Rosyjskie może się rozwijać bez najmniejszego uszczerbku dla interesów niemieckich. {Mołotow powiedział, że to jest zupełnie słuszne.) Jeśli oba kraje porozumieją się co do tego faktu, potrafią ułożyć obopólnie korzystną współpracę i zdołają, pozbyć się tych komplikacji, tarć i niepokojów. Oczywiście, że Niemcy i Rosja nigdy nie staną się jednym światem. Oba kraje zawsze będą istnieć oddzielnie jak dwie potężne części świata. Same mogą zbudować swoją przyszłość, jeżeli będą uwzględniać, przy tym interesy t drugiej strony. Niemcy nie mają interesów w Azji prócz wspólnych interesów gospodarczych i handlowych. W szczególności nie mają tam interesów kolonialnych. Oprócz tego wiedzą, że przypuszczalne terytoria kolonialne w Azji najprawdopodobniej odejdą do Japonii. Jeśli nagle Chiny również się znajdą na orbicie budzących się narodów, dowolne dążenia kolonialne [wobec tego ogromnego kraju], biorąc pod uwagę liczebnie ogromną ludność, od samego początku będą skazane na fiasko. W Europie istnieje kilka punktów styczności między interesami Niemiec, Rosji i Włoch. Każdy z tych krajów ma zrozumiałą chęć posiadania wyjścia na pełne morze. Niemcy chcą wyjść do Morzą Północnego, Włosi chcą zniszczyć „zasuwę" na Gibraltarze, a Rosja dąży do oceanu. Sprawa polega teraz na tym, czy wielkie szansę mają te trzy mocarstwa otrzymania swobodnego dostępu do oceanu bez wzajemnych konfliktów z tego powodu. To również jest punktem wyjścia, z którego rozpatruje doprowadzenie do systemu stosunków europejskich po wojnie. Czołowi działacze państwowi Europy nie powinni dopuścić, aby ta wojna zrodziia nowe wojny. Kwestię tę należy tak uregulować, żeby przynajmniej nie w bliskiej przyszłości powstaiy nowe konflikty. W tym duchu (Fiihrer) rozmawiał z francuskimi działaczami państwowymi i był przekonany, że osiągnął pewne zrozumienie wzajemne w kwestii umowy, która doprowadzi do nawiązania na dość długi okres zupełnie znośnych stosunków i która będzie korzystna dla wszystkich zainteresowanych stron chociażby dlatego, że nowa wojna nie będzie zagrażać natychmiast. Powołując się na preambułę Układu o Zawieszeniu Broni z Francją1, Fiihrer wskazał Petainowi2 i Lavalowi3, że dopóki trwa wojna z Anglią, dopóty nie można poczynić kroków, choć trochę przeczących celom zakończenia wojny przeciwko Wielkiej Brytanii. W innych regionach powstają analogiczne problemy, które jednak są ważne tylko w toku wojny. Niemcy nie miały na przykład żadnych interesów politycznych na Bałkanach, lecz w dobie obecnej są zmuszone do aktywizowania tam swej działalności celem zapewnienia sobie określonych surowców. Przyczyną tego są wyłącznie interesy wojenne, których obrona nie jest 233

zajęciem najprzyjemniejszym, ponieważ na przykład siły wojskowe Niemiec muszą się znajdować w Rumunii, setki kilometrów od baz zaopatrzeniowych. Z analogicznych przyczyn Niemcy nie znoszą samej myśli o tym, że Anglia może otrzymać bazę wypadową w Grecji do budowy tam wojskowych baz lotniczych i morskich. Rzesza w jakichkolwiek bądź warunkach powinna temu zapobiec. W takiej sytuacji kontynuowanie wojny, naturalnie, ^est niepożądane. Właśnie dlatego Niemcy chciały zaprzestać wojny po zakończeniu kampanii polskiej. W tym czasie Anglia i Francja mogły zaprzestać wojny, nie ponosząc ze swej strony ofiar; jednak wolały ją kontynuować. Oczywiście, krew zobowiązuje również do sprawiedliwości. Rzeczą niedopuszczalną jest to, by określone kraje, które wypowiedziały i prowadziły wojnę, nie zapłaciły potem rachunku. (Fiihrer) dał to Francuzom wyraźnie do zrozumienia. Jednak na danym etapie rozwoju wydarzeń kwestia polega na tym, który z krajów odpowiedzialnych za wojnę ma płacić więcej. We wszystkich wypadkach Niemcy by wolały zakończyć wojnę w ubiegłym roku i zdemobilizować swą armię, by wznowić pracę pokojową, ponieważ z ekonomicznego punktu widzenia każda wojna jest złym biznesem. Nawet zwycięzca musi ponieść tyle strat przed wojną, w jej toku i po zakończeniu, że swe cele może osiągnąć znacznie taniej w czasie pokoju. Mołotow się zgodził z tą myślą, oświadczył, że w każdym wypadku osiągnięcie celu za pomocą środków wojennych kosztuje znacznie drożej niż za pomocą pokojowych. Fiihrer zaakcentował następnie, że w obecnej sytuacji Niemcy z powodu działań wojennych są zmuszone do aktywizowania się w regionach, którymi nie są zainteresowane pod względem politycznym, lecz w których mają interesy gospodarcze. Jednak ten kurs jest podyktowany wyłącznie celami samozachowawczosci. Mimo to ta aktywizacja działalności w omawianych regionach, do której Niemcy misiały się uciec, nie będzie przeszkodą na drodze do powszechnego błogiego spokoju, który nastąpi później i przyniesie narodom pracującym w tymże kierunku realizację ich nadziei. Oprócz tego istnieje jeszcze problem Ameryki. Obecnie Stany Zjednoczone uprawiają politykę imperialistyczną. Nie walczą o Anglię, lecz próbują zawładnąć Imperium Brytyjskim. W lepszym wypadku pomagają Anglii po to, aby kontynuować swe własne przezbrojenie i, nabywając bazy, zwiększać swą potęgę wojskową. W dalekiej przyszłości wypadnie rozstrzygnąć również kwestię ścisłej współpracy tych krajów, których interesy zostaną zahaczone w wyniku rozszerzenia sfery wpływów tego mocarstwa anglosaskiego, które stoi na znacznie trwalszej podstawie niż Anglia. Zresztą, to nie ta kwestia, którą wypadnie rozstrzygać w najbliższej przyszłości; nie w 1945 234

roku, lecz dopiero najwcześniej w 1970 lub 1980 roku to mocarstwo anglosaskie zacznie zagrażać wolności innych narodów. W każdym bądź razie Europa kontynentalna już teraz powinna się przygotować do takiego biegu wydarzeń i wspólnie działać przeciwko Anglosasom i wszelkim próbom zagarnięcia ważnych baz. Dlatego on (Fuhrer) wymienił poglądy z Francją, Włochami i Hiszpanią po to, aby z pomocą tych krajów wprowadzić w całej Europie i Afryce coś w rodzaju doktryny Monroe 4 i wspólnie prowadzić nową politykę kolonialną, zgodnie z ktdrą każde z zainteresowanych mocarstw będzie żądało dla siebie jedynie tyle terytoriów kolonialnych, ile realnie może wyzyskać. W tych regionach, gdzie pozycje czołowego mocarstwa należą do Rosji, jej interesy będą przestrzegane oczywiście w pierwszej kolejności. Urzeczywistni się to w wyniku wielkiej współpracy mocarstw, które, trzeźwo oceniając istniejącą realną sytuację, będą. musiały określić odpowiednie do ich interesów sfery wpływów i należycie postępować wobec reszty świata. Oczywiście, zorganizowanie podobnej koalicji państw jest celem bardzo skomplikowanym, przy tym trudno go nie tyle przemyśleć, ile wcielić w życie. Następnie Fuhrer powrócił do kwestii stosunków niemieckoradzieckich. Doskonale rozumie dążenie Rosji do uzyskania nie zamarzających portów z bezpiecznym wyjściem na pełne morze. Niemcy niewiarygodnie rozszerzyły swą przestrzeń życiowa w obecnych prowincjach wschodnich. Przynajmniej połowę tych regionów jednak należy zaliczyć do niezbędnych pod względem gospodarczym. Możliwe, że zarówno Rosja jak też Niemcy nie osiągnęły wszystkiego, co planowały uzyskać. Jednak w każdym bądź razie sukcesy obu krajów są wielkie. Jeżeli bez uprzedzenia spojrzeć raz jeszcze na nie rozstrzygnięte problemy, uwzględniając fakt, że Niemcy wciąż są w stanie wojny i muszą się troszczyć o regiony, które jako takie nie mają dla nich żadnej wartości politycznej, ma się rozumieć, że obaj partnerzy również w przyszłości mogą odnieść poważne sukcesy. W związku z tym Fuhrer zndw powrócił do problemu Bałkanów i powtórzył, że Niemcy z pomocą operacji wojennych będą udaremniać wszelkie próby Anglii zdobycia bazy wypadowej w Salonikach. Niemcy wciąż zachowują w pamięci przykre wspomnienia o froncie salonickim podczas pierwszej wojny światowej5. W związku z pytaniem Mototowa o tym, dlaczego Saloniki stwarzają takie niebezpieczeństwo, Fuhrer wskazał na bliskie położenie rumuńskich kopalń nafty, które Niemcy chcą obronić w jakichkolwiek bądź warunkach. Jednakże, gdy tylko zapanuje pokój, wojska niemieckie natychmiast opuszczą Rumunię. W toku rozmowy Fuhrer zapytał Mołotowa, w jaki sposób Rosja zamierza zapewnić swe interesy na Morzu Czarnym i w Cieśninach. Niemcy będą gotowe w każdej chwili pomóc Rosji w polepszeniu jej sytuacji w Cies'ninach. 235

Mołotow odpowiedziai, że oświadczenia Fiihrera dotyczyły kwestii ogólnych i że na ogół jest gotów przyjąć te rozważania. Też jest zdania, że w interesach Niemiec jak ro'wnież Związku Radzieckiego leży współpraca obu krajów, a nie walka wzajemna. Stalin dał mu konkretne wskazo'wki przed wyjazdem z Moskwy; i wszystko, o czym zamierza mo'wic, jest zbieżne z poglądami Stalina. Zgadza się ze zdaniem Fiihrera, że obaj partnerzy odnieśli znaczne korzyści z porozumienia niemie-ckorosyjskiego. Niemcy otrzymały bezpieczne zaplecze; jest rzeczą powszechnie znaną, że miało to wielkie znaczenie dla przebiegu wydarzeń w ciągu roku wojny. Jednoczes'nie Niemcy osiągnęły istotną korzyść gospodarczą w Polsce. Dzięki wymianie Litwy na województwo lubelskie zapobieżono jakimkolwiek tarciom między Rosją i Niemcami. Zatem, można uważać ubiegłoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie za wykonane we wszystkich punktach, prócz jednego, a mianowicie Finlandii. Kwestia fińska dotychczas pozostaje nierozstrzygnięta. Mototow prosi Fiihrera powiedzieć mu, czy nadal są prawomocne punkty porozumienia niemiecko-rosyjskiego dotyczące Finlandii. Z punktu widzenia rządu radzieckiego żadne zmiany tu nie zaszły. Rząd radziecki również uważa, że ubiegłoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie jest jedynie częściowym rozwiązaniem wspólnych problemów. Obecnie wyłoniły się nowe problemy, które także należy rozwiązywać. Następnie Mołotow poruszył kwestię znaczenia Paktu Trzech. Co oznacza Nowy Ład w Europie i Azji oraz jaka rola będzie wyznaczona w nim dla ZSRR? Te zagadnienia muszą być omówione podczas rozmów berlińskich oraz planowanej wizyty w Moskwie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, na co Rosjanie stanowczo liczą. Opro'cz tego należy udokładnić kwestie interesów rosyjskich na Bałkanach i Morzu Czarnym dotyczące Bułgarii, Rumunii oraz Turcji. Rządowi rosyjskiemu łatwiej będzie udzielić konkretnych odpowiedzi na pytania poruszone przez Fiihrera, jeśli Fiihrer \vyjasni to wszystko. Rząd radziecki interesuje Nowy Ład w Europie, szczególnie jego forma i tempo rozwoju. Chciałby ro'wnież mieć pojęcie o granicach tak zwanej wielkiej przestrzeni wschodnioazjatyckiej. Fiihrer odpowiedział, że Pakt Trzech miał na celu uregulowanie stanu spraw w Europie zgodnie z naturalnymi interesami krajów europejskich i Niemcy, by to wykonać, zwracają się teraz do Związku Radzieckiego, aby wypowiedział swoje zdanie w sprawie interesujących go regionów. Bez współdziałania Rosji Radzieckiej nie można osiągnąć porozumienia we wszystkich wypadkach. Dotyczy to nie tylko Europy, lecz również Azji, gdzie sama Rosja będzie uczestniczyć w sprawie określenia wielkiej przestrzeni wschodnioazjatyckiej i wyrazi swe roszczenia. Zadanie Niemiec w tej kwestii sprowadza się do 236

pośredniczenia. Rosja w żadnym wypadku nie będzie postawiona przed faktem dokonanym. Gdy Fiihrer zdecydował się na próbę utworzenia wspomnianej powyżej koalicji mocarstw, najtrudniejszą kwestią, jaką należało rozstrzygnąć, były nie stosunki niemiecko-rosyjskie, lecz kwestia możliwości współpracy między Niemcami, Francją i Włochami. Tylko .teraz jest pewny, że ten problem może być rozwiązany; dopiero gdy porozumienie w ogólnym zarysie przyjęły w ogólnym zarysie trzy mocarstwa, uważał za możliwe skontaktowanie się z Rosją celem porozumienia w kwestii Morza Czarnego, Bałkanów i Turcji. Na zakończenie Fuhrer podsumował, oświadczywszy, że w pewnym sensie to omówienie jest pierwszym konkretnym krokiem do wszechogarniającej współpracy z należytym rozpatrzeniem zarówno problemów Europy Zachodniej, które muszą być uregulowane między Niemcami, Włochami i Francją, jak też problemów Wschodu, które przede wszystkim dotyczą Rosji i Japonii, lecz do ich rozwiązania Niemcy proponują swe dobre usługi pośrednika. Posłuży to sprawie przeciwdziałania próbom czynionym ze strony Ameryki „zarabiania pieniędzy na Europie". Stany Zjednoczone Ameryki nie powinny mieć interesów urzędowych ani w Europie, ani w Afryce, ani w Azji. Mototow zgodził się z oświadczeniem Fiihrera co do roli Ameryki i Anglii. Udział Rosji w Pakcie Trzech przedstawia mu się absolutnie do przyjęcia pod warunkiem, że Rosja jest partnerem, a nie obiektem. W tym wypadku nie widzi żadnych przeszkód do udziału Związku Radzieckiego w ogólnych staraniach. Jednakże na początku należy ściślej określić cele i znaczenie Paktu, szczególnie w związku ze zdefiniowaniem wielkiej przestrzeni wschodnioazjatyckiej. Z powodu możliwego alarmu lotniczego w tym miejscu rozmowy zostały przerwane i przeniesione na inny dzień. Ftihrer obiecał Mototowowi, że szczegółowo omówi z nim liczne kwestie poruszone w czasie tej rozmowy. Schmidt Berlin, 16 listopada 1940 r. 1 Ma się na względzie porozumienie w Compie'gne zawarte 22 czerwca 1940 r. między Francją, a Niemcami na ciężkich i upokarzających dla Francji warun kach. — Przyp. J. F. 2 Henry Philippe Petain (24 kwietnia 1856 - 23 lipca 1951) 16 czerwca 1940 r. zostal mianowany premierem Francji, podpisał rozejm w Compiegne i stanął na czele rządu Vichy, który istniał do 1944 r. Po wyzwoleniu Francji był sądzony i w sierpniu 1945 r. skazany na karę śmierci, którą zamieniono na dożywotne więzienie z pozbawieniem wszystkich praw. — Przyp. J. F.

237

3 Pierre Laval (28 czerwca 1883 - 15 października 1945) - wszedł w skład rządu Petaina jako zastępca premiera, od kwietnia zas 1942 do sierpnia 1944 był premierem rządu w Vichy. Podczas wyzwolenia Francji uciekł za granicę i został aresztowany w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Austrii (Innsb ruck). 1 sierpnia 1945 r. został wydany władzom francuskim i wkrótce stracony. — Przyp. 1. F. 4 Doktryna Monroe została proklamowana 2 grudnia 1823 r. w postaci posiania prezydenta Monroe do Kongresu USA. Doktryna wysuwała zasadę podziału s'wiata na system europejski i amerykański. USA oświadczały o nieingerencji w sprawy wewnętrzne państw europejskich i żądały od Europy wyrzeczenia się ingerencji w sprawy półkuli zachodniej. — Przyp. I. F. 5 Front salonicki (1915—1918) utworzył się w paz'dzierniku—listopadzie 1915 r. podczas pierwszej wojny światowej po wylądowaniu w Salonikach (Grecja) angielsko-francuskiego korpusu ekspedycyjnego w składzie 5 angielskich i 3 francuskich dywizji (ogółem około 150 osób). Po'źniej korpus został przekształ cony w tzw. Armię Wschodnią. W wyniku natarcia rozpoczętego przez wojska sojusznicze 15 września 1918 r. wojska bułgarskie i II armia niemiecka zostały rozbite. 29 września Bułgaria kapitulowala. Wojska sojusznicze przerwały komunikację między Niemcami i Turcją oraz uzyskały możliwość zadania ciosu z flanko'w mocarstwom centralnym, co właśnie zapoczątkowało ostateczne rozgromienie koalicji niemieckiej. — Przyp. J. F.

70. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOŁOTOWEM (w obecności Ribbentropa i Dekanozowa, a także radców ambasad Chilgera i Pawiowa w roli tłumaczy) Berlin, 13 listopada 1940 r. Fuhrer powrócił do uwagi Mołotowa uczynionej podczas wczorajszej rozmowy, że porozumienie niemiecko-rosyjskie zostafo wykonane „z wyjątkiem jednego punktu, a mianowicie Finlandii". Molotow wyjaśnił, że uwaga ta dotyczy nie tyle samej umowy niemiecko-rosyjskiej, ile Tajnego Protokołu. Fiihrer odpowiedział, że w Tajnym Protokole sfery wpływów i sfery interesów zostały okreilone oraz podzielone między Niemcy i Rosję. Ponieważ kwestia dotyczyła faktycznego uzyskania terytoriów, Niemcy działały zgodnie z porozumieniem, co było niezupełnie tak ze strony Rosjan. W każdym bądź razie Niemcy nie zajęły żadnych terenów wchodzących do rosyjskiej sfery wpływow. O Litwie wspominano już wczoraj. Bez wątpienia, że w tym wypadku odchylenia od początkowego tekstu porozumienia niemiecko-rosyjskiego dokonano z inicjatywy Rosji. Można nie omawiać kwestii, czy komplikacje, dla których zapobieżenia 238

Rosjanie wnieśli swe propozycje, byty realnym skutkiem podziału Polski. W każdym wypadku województwo lubelskie z punktu widzenia gospodarczego nie było kompensatą, za Litwę. Jednakże Niemcy widzieli, że sytuacja, która powstała w toku wydarzeń, doprowadziła do konieczności rewizji początkowego porozumienia. To samo dotyczy też Bukowiny. Po zawarciu porozumienia Niemcy nie były zainteresowane jedynie Besarabią. Mimo to rozumiały, że rewizja porozumienia w pewnym stopniu może być korzystna dla partnera. Analogiczna sytuacja jest też z Finlandią. Niemcy nie mają tam interesów politycznych. Rząd rosyjski wie o tym. W czasie wojny rosyjsko-finskiej Niemcy spełniały wszystkie swe zobowiązania dotyczące przestrzegania absolutnie życzliwej neutralni sci. Tu Mołotow wtrącił, że rząd rosyjski nie miał żadnych powodów do krytyki pozycji Niemiec podczas tego konfliktu. W związku z tym Fiihrer również wspomniał, że nawet zatrzymał w Bergen okręty wiozące do Finlandii broń i amunicję, do czego Niemcy rzeczywiście nie miały prawa. Pozycja Niemiec podczas wojny rosyjsko-finskiej napotkała na poważny opór reszty świata, szczególnie Szwecji. W wyniku tego w czasie następnej kampanii norweskiej, która już sama przez się była ryzykowna, [Niemcy] musiały wystawić więcej dywizji do obrony przeciw Szwecji, co nie byłoby potrzebne w innej sytuacji. Realna sytuacja jest następująca: w mys'1 porozumień niemiecko-rosyjskich Niemcy uznają, że pod względem politycznym Finlandia stanowi dla Rosji pierwszorzędny interes i znajduje się w strefie jej wpływu. Jednak Niemcy muszą uwzględnić dwa momenty: 1. Póki toczy się wojna, Niemcy są zainteresowane w otrzymaniu z Finlandii niklu oraz drewna i 2. Nie życzą sobie na Morzu Bałtyckim żadnych nowych konfliktów, które jeszcze bardziej ograniczą ich swobodę poruszania się w jednym z niewielu regionów żeglugi handlo wej, kto're jeszcze są otwarte dla Niemiec. Niesłuszne byłoby twierdzenie, że wojska niemieckie okupują Finlandię. Wojska jedynie się transportuje przez Finlandię do Kirkenes, o czym Niemcy oficjalnie informowały Rosję. Z powodu wielkiej rozciągłości drogi pociągi muszą się zatrzymywać dwa-trzy razy na terytorium fińskim. Jednakże po zakończeniu tranzytowego przewozu kontyngentów wojskowych żadne dodatkowe wojska nie ; będą posyłane przez Finlandię. (Fiihrer) akcentuje, że zarówno Niemcy jak też Rosja będą w naturalny sposób zainteresowane niedopuszczeniem dotego, by Morze Bałtyckie znowu się stało strefą wojny. Od czasów wojny rosyjsko-finskiej zaszły istotne zmiany w perspektywach operacji wojennych, 239

ponieważ Anglia dysponuje bombowcami i myśliwcami-bombowcami dalekiego zasięgu. Zatem, Anglia ma również szansę zagarnięcia niedużej bazy wypadowej na lotniskach fińskich. Jako uzupełnienie tego istnieje również czynnik wyłącznie psychologiczny, który jest nader uciążliwy. Finowie mężnie się bronili i zdobyli sympatię całego świata, szczególnie Skandynawii. W Niemczech między innymi podczas wojny rosyjskofińskiej ludzie w pewnym stopniu byli niezadowoleni z tej pozycji, jaką Niemcy musiały zając w wyniku porozumienia z Rosją i rzeczywiście ją zajęły. Z powodu wyżej wymienionych względo'w Niemcy nie życzą nowej wojny fińskiej. Jednakże to nie zahacza o zgodne z prawem roszczenia Rosji. Niemcy na nowo udowodniły to swą pozycją w szeregu kwestii, zwłaszcza w kwestii umocnienia Wysp Alandzkich. Jednakże póki toczy się wojna, ich interesy gospodarcze w Finlandii są ważne podobnie jak i w Rumunii. Niemcy liczą na poszanowanie tych interesów również dlatego, że same w swoim czasie zademonstrowały całkowite zrozumienie interesów na f.itwie i w Bukowinie. W każdym bądź razie nie mają one żadnych interesów politycznych w Finlandii i w zupełności uznają fakt, że ten kraj wchodzi do rosyjskiej strefy wpływu. Mototow w swej odpowiedzi podkreślił, że porozumienie 1939 r. miało na względzie określone stadium rozwoju, które się zakończyło wraz z zakończeniem wojny polskiej, drugie stadium miało kres wraz z klęską Francji i teraz się znajdują już w stadium trzecim. Przypomniał, że zgodnie z tekstem Porozumienia i jego Tajnym Protokołem została określona wspólna granica niemiecko-rosyjska oraz uregulowane kwestie dotyczące Państw Nadbałtyckich, Rumunii, Finlandii i Polski. W pozostałych sprawach Mołotow się zgadza z uwagami Fiihrera co do poczynionych zmian. Jednak jeśli spojrzeć na ostateczną sytuację, jaka powstała w wyniku klęski Francji, musi przyznać, że nie obeszło się też bez wpływu Porozumienia niemiecko-rosyjskiego na wielkie zwycięstwa niemieckie. Odnośnie kwestii rewizji pierwotnego porozumienia dotyczącego Litwy i województwa lubelskiego Mototow położył nacisk na to, że Związek Radziecki nie zażądałby rewizji, gdyby Niemcy tego nie chciały. Jednak jest przekonany, że nowa decyzja była w interesach obu krajów. Tu Minister spraw zagranicznych Rzeszy dodał, że ma się rozumieć Rosja nie uczyniła rewizji bezapelacyjnym warunkiem, lecz mimo to nalegała bardzo uparcie. Mołotow nastawał, że rząd radziecki nigdy nie odmawiał pozostawienia wszystkiego tak, jak to przewidywało pierwotne porozumienie. Bądź co bądź Niemcy po odstąpieniu Litwy jako kompensatę otrzymały tereny polskie. 240

Fuhrer tu wtrącił, że z punktu widzenia gospodarczego tę wymianę nie można nazwać równowartościową. Mototow wspomniał wówczas kwestię strefy terytorium litewskiego i podkreślił, że rząd radziecki dotychczas nie otrzymał żadnej wyraźnej odpowiedzi ze strony Niemiec w tej sprawie. Jednak wciąż jeszcze oczekuje na [niemiecką] decyzję. Przyznał, że kwestia Bukowiny zahacza o tereny nie wspomniane w Tajnym Protokole. Rosja początkowo ograniczyła swe żądania do Bukowiny Północnej. Jednak w obecnej sytuacji Niemcy muszą zrozumieć zainteresowanie Rosjan również Bukowiną Południową. Ale Rosja nie otrzymała odpowiedzi [Niemiec] również na tę interpelację. Zamiast tego Niemcy zagwarantowały jednolitość całego terytorium Rumunii, całkowicie lekceważąc plany Rosji co do Bukowiny Południowej. Fiihrer odpowiedział, że jeśli Rosja zostawi dla siebie nawet tylko część Bukowiny, będzie to również znacznym ustępstwem ze strony Niemiec. Zgodnie z ustnym porozumieniem byłe terytorium austriackie powinno wejść do niemieckiej sfery wpływów. Oprócz tego tereny, który weszły do strefy rosyjskiej zostały nazwane, na przykład Besarabia. Co się tyczy Bukowiny, w porozumieniu nie było o tym ani słowa. Wreszcie nie było określone dokładne znaczenie wyrażenia „sfera wpływów". Lecz Niemcy w każdym bądź razie nie pogwałciły porozumienia dotyczącego tych kwestii. Na zastrzeżenie Mototowa, że zmiany dokonane co do strefy terenów litewskich i Bukowiny sie miały aż tak wielkiego znaczenia w porównaniu ze zmianami, ktdre Niemcy przeprowadziły w wielu innych regionach z użyciem siły wojskowej, Fuhrer odparł, że tzw. „zmiany siłą oręża" w ogóle nie stanowiły przedmiotu porozumienia. Jednakże Mołotow obstawał przy wcześniej przedstawionym punkcie widzenia, że zmiany dokonane przez Rosję były nieznaczne. Fiihrer odrzekł, iż, żeby współpraca niemiecko-rosyjska w przyszłości dała pozytywne wyniki, rząd radziecki musi zrozumieć, że Niemcy są wciągnięte nie na życie, lecz na śmierć do walki, którą należy mimo wszystko doprowadzić do pomyślnego końca. Niezbędny do tego szereg przesłanek, zależnych od czynników ekonomicznych i wojennych. Niemcy chcą zapewnić sobie za pomocą, wszelkich s'rodkow. Jeśli Związek Radziecki znajdzie się w takiej sytuacji, Niemcy ze swej strony zademonstrują, będą zobowiązane zademonstrować takie samo zrozumienie potrzeb rosyjskich. Warunki, jakie chcą zapewnić sobie Niemcy, nie są sprzeczne z porozumieniami z Rosją. Chęć Niemiec uniknięcia wojny z nieprzewidzianymi skutkami na Morzu Bałtyckim nie narusza porozumień 241

niemiecko-rosyjskich, według których Finlandia wchodzi w strefę wpływów Rosji. Gwarancje dane na życzenie i prośbę rządu rumuńskiego nie naruszyły porozumień co do Besarabii. Związek Radziecki powinien zrozumieć, że w ramach dowolnej szeroko zakrojonej współpracy dwóch krajów można osiągnąć korzyści w znacznie większym zakresie, niż omawiane obecnie nieznaczne zmiany. O wiele donioślejsze sukcesy można odnieść pod warunkiem, że Rosja nie będzie teraz szukała korzys'ci na terenach, w których Niemcy są zainteresowane na okres trwania wojny. Im Niemcy i Rosja, krocząc ramię w ramię, poczynią większe postępy w walce przeciw światu zewnętrznemu, tym znaczniejsze będą ich sukcesy w przyszłos'ci, sukcesy zaś te będą mniejsze, jeśli dwa kraje powstaną przeciwko sobie. [W pierwszym przypadku] po raz pierwszy na ziemi nie będzie siły, która potrafi przeciwstawić się tym dwom krajom. W swej odpowiedzi Mototow wyraził zgodę co do ostatniej opinii Fiihrera. W związku z tym chciałby zwrócić uwagę na życzenie przywódców radzieckich, szczególnie Stalina, umocnienia i aktywizowania stosunków między obydwoma krajami. Jednakże w celu założenia trwałych podwalin pod te stosunki należy wyjaśnić sprawy drugorzędnej wagi zatruwające stosunki niemiecko-rosyjskie. Do nich należy kwestia stosunków między ZSRR i Finlandią. Jeśli Rosja i Niemcy, dojdą do porozumienia w tej sprawie, kwestię tę można będzie uregulować bez wojny. Jednak nie może być nawet mowy o pobycie wojsk niemieckich w Finlandii i przeprowadzeniu w tym kraju demonstracji politycznych skierowanych przeciwko rosyjskiemu rządowi radzieckiemu. Fiihrer odrzekł", że druga część oświadczenia nie podlega omówieniu, ponieważ Niemcy nie mają z tym związku. Między innymi, organizować demonstracje jest łatwo, a później jest nadzwyczaj trudno wyjaśnić, kto był ich rzeczywistym podżegaczem. Co się tyczy wojsk niemieckich, może zapewnić, że wojska niemieckie przestaną się pojawiać w Finlandii od razu po osiągnięciu wspólnego porozumienia. Mototow odpowiedział, że pod demonstracjami ma na myśli wysłanie delegacji fińskich do Niemiec lub przyjęcia organizowane na cześć wybitnych Finów. Oprócz tego, obecność wojsk niemieckich postawiła Finów w dwuznacznej sytuacji. Tak na przykład pojawiły się hasła typu: „Ci, co aprobują ostatni rosyjsko-fiński traktat pokojowy, nie są Finami!" i inne. Fiihrer odparł, że Niemcy zawsze okazywały tylko hamujący wpływ i że zaleciły zarówno Francji, jak też szczególnie Rumunii zgodzić się z żądaniami Rosjan. Mołotow odpowiedział, że rząd radziecki uważa za swój obowiązek ostatecznie uregulować kwestię fińską. Dlatego nie są potrzebne jakieś' nowe porozumienia. Zgodnie z istniejącym 242

porozumieniem niemiecko-rosyjskim Finlandia wchodzi w sferę wpływów Rosji. Na zakończenie Fuhrer oświadczył z tego powodu, że Niemcy ńie chcą, dopuścić do żadnej wojny na Morzu Bałtyckim, Finlandia jest im bardzo potrzebna jako dostawca niklu i drewna. W przeciwieństwie do Rosji, nie są one zainteresowane nią politycznie i nie okupowały żadnych terenów fińskich. Między innymi, przewozy tranzytowe wojsk niemieckich będą zakończone w ciągu najbliższych dni. Potem żadne eszelony z wojskiem nie będą posyłane. Najważniejszym zagadnieniem dla Niemiec jest to, czy Rosja ma zamiar rozpocząć wojnę przeciw Finlandii. Mołotow wymijająco odpowiedział na to pytanie oświadczeniem, że wszystko będzie w porządku, jeśli rząd fiński odmówi się od swego dwuznacznego stosunku do ZSRR i jeśli zaprzestanie agitacji ludnos'ci przeciw Rosji (z wysuwaniem haseł analogicznych do wymienionego wyżej). Na zaprzeczenie Fiihrera, że - jak on się obawia - następnego razu Szwecja może sie wtrącić do wojny rosyjsko-firiskiej, Mototow odpowiedział, iż nic nie może powiedzieć o Szwecji, lecz musi podkreślić, że Niemcy, tak samo jak i Związek Radziecki, są zainteresowane neutralnością, Szwecji. Oczywiście, obie strony są również zainteresowane pokojem na Bałtyku i Związek Radziecki w pełni może zagwarantować pokój w tym regionie. Fuhrer odpowiedział, że [Niemcy] z pewnością doświadczą na sobie w innej części Europy, że nawet najlepsze plany wojskowe w istocie ograniczają się do czynników geograficznych. Może przypuszczać, że w wypadku nowego konfliktu w Szwecji i Finlandii powstaną komo'rki oporu, kto're przygotują place do lądowania samolotów Anglii lub nawet Ameryki. Zmusi to Niemcy do ingerencji. (Fuhrer) uczyni to jednak niechętnie. Wspominał już o tym wczoraj, że konieczność ingerencji powstanie, możliwie, w Salonikach i że Saloniki mu zupełnie wystarczy. I on absolutnie nie jest zainteresowany tym, by przejawiać aktywność również na Północy. Powtórzył, że przyszła współpraca dwóch krajów może doprowadzić do zupełnie innych wyników i Rosja w warunkach pokoju otrzyma wszystko co, jej zdaniem, jej się należy. Prawdopodobnie będzie to kwestia jedynie sześciomiesięcznego lub rocznego odroczenia. Oprócz tego rząd fiński dopiero co nadesłał notę, w której zapewnia o chęci najściślejszej i przyjacielskiej współpracy z Rosją. Mototow odpowiedział, że czyny nie zawsze odpowiadają słowom i nalega na punkt widzenia, który przedstawił wcześniej: pokój w regionie Morza Bałtyckiego może byd zagwarantowany w stu procentach, jeśli między Niemcami i Rosją 243

osiągnie się całkowite porozumienie w kwestii fińskiej. Uwzględniając to, nie rozumie, dlaczego Rosja powinna odkładać realizację swych planów na szes'ć miesięcy lub na rok. Wreszcie porozumienie rosyjsko-niemieckie nie zawierało żadnych ograniczeń w czasie i w ramach swych sfer wpływów żadna ze stron nie miała skrępowanych rąk. Po wskazaniu zmian uczynionych w porozumieniu na żądanie Rosjan Filhrer oświadczył, że na Bałtyku więcej nie powinno być żadnej wojny. Konflikt bałtycki wywoła nadzwyczajne napięcie stosunków niemiecko-rosyjskich i przeszkodzi dalszej wielkiej współpracy. Jego zdaniem, przyszła współpraca jest ważniejsza niż uregulowanie w obecnej chwili kwestii drugorzędnych. Mołotow odpowiedział, że sprawa tkwi nie w kwestii wojny na Bałtyku, lecz w rozwiązaniu problemu fińskiego w ramach zeszłorocznego porozumienia. Odpowiadając na pytanie ' Fuhrera oświadczył, że uregulowanie wyobraża sobie w tychże ramach, co i w Besarabii oraz krajach sąsiednich1, i prosiłby Fuhrera przedstawić swoje zdanie dotyczące tej kwestii. Gdy Fiihrer odrzekł, że może jedynie powtórzyć, iż z Finlandią nie powinno być wojny, ponieważ podobny konflikt może mieć daleko idące skutki, Moiotow oświadczył, że taka pozycja wnosi do rozmowy nowy czynnik, który nie był uzgodniony w zeszłorocznej umowie. Fiihrer odpowiedział, że podczas wojny rosyjsko-fińskiej pomimo niebezpieczeństwa, iż w związku z nią w Skandynawii mogły być utworzone bazy mocarstw sojuszniczych2, Niemcy skrupulatnie spełniały swe zobowiązania wobec Rosji i stale radziły Finlandii isć na ustępstwa. W związku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreślił, że Niemcy zaszły tak daleko, że odmówiły prezydentowi Finlandii korzystania z niemieckiej kablowej linii łączności celem zwrócenia się przez radio do Ameryki. Następnie Fiihrer kontynuował wyjaśnienie, że podobnie jak swego czasu Rosja podkreślała, iż rozbiór Polski może doprowadzić do napięcia stosunków niemiecko-rosyjskich, tak teraz on oświadcza podobnie otwarcie, że wojna z Finlandią doprowadzi do takiegoż napięcia w stosunkach niemiecko-rosyjskich. Prosi Rosjan o wykazanie podobnego zrozumienia w tej kwestii, jakie on wykazał rok temu w sprawie Polski. Bez wątpienia, przy takiej genialności dyplomatów rosyjskich można znaleźć drogi i środki do zapobieżenia podobnej wojnie. 'Mołotow odpowiedział, że nie rozumie obawy Niemiec co do tego, iż na Bałtyku może rozgorzać wojna. W ubiegłym roku, gdy sytuacja międzynarodowa dla Niemiec była gorsza niż obecnie, Niemcy nie poruszały tej kwestii. Nie mówiąc już o tym, że Niemcy okupowały Danię, Norwegię, Holandię i Belgię, całkowicie rozgromiły Francję i nawet teraz są przekonane, że 244

już prawie pokonały Anglię. Uwzględniając to, nie widzi-, na czym polega niebezpieczeństwo wojny na Morzu Bałtyckim. Musi zasięgnąć informacji o tym, czy Niemcy przytrzymują się tego samego punktu widzenia, co i w roku ubiegłym. Jeśli się przytrzymują bez zastrzeżeń, to w kwestii fińskiej wyraźnie nie będzie żadnych trudności. Jednak jeśli mają zastrzeżenia, wówczas powstaje nowa sytuacja, którą należy omówić. Ftihrer odpowiadając na oświadczenie Mołotowa dotyczące braku groźby wojny z powodu Finlandii, podkreślił, że także zna się nieco na sprawach wojennych i uważa za możliwą rzecz, że w razie przystąpienia Szwecji do możliwej wojny Stany Zjednoczone uzyskają bazę wypadową w tych regionach. (Fiihrer) chce zakończyć wojnę europejską i może jedynie powtórzyć, że w związku z niepewnym stosunkiem Szwecji nowa wojna na Bałtyku będzie oznaczać napięcie w stosunkach niemiecko-rosyjskich ze wszystkimi wynikającymi stąd skutkami. Czy Rosja wypowie wojnę Stanom Zjednoczonym w wypadku, jeżeli te się wtrącą w wyniku konfliktu fińskiego? Gdy Mototow odpowiedział, że ta kwestia nie jest aktualna, Fiihrer powiedział, iż gdy nadejdzie czas, będzie już zbyt późno na podjęcie decyzji. Kiedy następnie Mototow oświadczył, że nie widzi jakichkolwiek oznak początku wojny na Bałtyku, Fiihrer odpowiedział, że w tym wypadku wszystko będzie w porządku i cała dyskusja miała wyłącznie charakter teoretyczny. Minister spraw zagranicznych Rzeszy zsumował, że 1. Fiihrer oświadczył, iż Finlandia znajduje się w sferze wpływów Rosji i że Niemcy nie będą utrzymywać tam wojsk; 2. Niemcy nie mają żadnego związku z demonstracjami w Finlandii przeciwko Rosji i wykorzystują swój wpływ w innym kierunku, i 3. Głównym problemem na długie lata jest współpraca dwóch krajów, kto'ra już przyniosła Rosji wielką korzyść, lecz która w przyszłości da taką korzyść, że w porównaniu z nią dopiero co omówione kwestie okażą się zupełnie nieznaczne. Faktycznie jeszcze nie było żadnych powodów do robienia problemu z kwestii fińskiej. Możliwe, że miało tu miejsce jedynie wzajem ne niezrozumienie. Wszystkim strategicznym żądaniom Rosji uczyniono zadość poprzez traktat pokojowy z Finlandią. Demonstracje w zwyciężonym kraju nie są wcale czymś' nienaturalnym i jeśli, być może, tranzyt wojsk niemieckich wywołał określoną, reakcję ludności fińskiej, zniknie ona po zakończeniu przewozów tranzytowych wojsk. Zatem, jeśli patrzeć na rzeczy realnie, żadnych rozbieżności między Niemcami a Rosją nie ma. Fiihrer podkreślił, że w zasadzie obie strony się zgodziły, iż Finlandia wchodzi w sferę wpływów Rosji. Zatem, zamiast 245

kontynuowania sporu wyłącznie teoretycznego, lepiej należałoby przejść do bardziej ważnych problemo'w. Po zwyciężeniu zbankrutowanej Anglii podzieli się jej światowe gigantyczne posiadłości wielkos'ci 40 miliono'w kilometrów kwadratowych. Rosja przy tym otrzyma dostęp do nie zamarzającego i rzeczywiście otwartego oceanu [Indyjskiego]. Dotychczas 45 milionów Anglików rządziło 600 milionami mieszkańców Imperium Brytyjskiego. Nawet Stany Zjednoczone praktycznie nic innego nie robią, tylko chwytają sobie z tej zbankrutowanej posiadłości najlepsze kawałki. Niemcy oczywiście by chciały uniknąć wszelkiego konfliktu, który odciągnie ich od walki przeciwko sercu imperium - Wy ;pom Brytyjskim. Dlatego nie życzył wojny Włoch przeć,wko Grecji, ponieważ ściągało to siły ku peryferiom, zamiast ich skupienia w jednym punkcie, przeciwko Anglii. To samo się, zdarzy w razie wojny^ na Bałtyku. Walka z Anglią zostanie doprowadzona do korica; nie wątpi, że rozgromienie Wysp Brytyjskich doprowadzi do upadku imperium. Jest- utopią myśleć, że zarządzać imperium i utrzymać je w całości można gdzieś z Kanady. Taka sytuacja otwiera światowe perspektywy. W ciągu kilku najbliższych tygodni za pomocą wspólnych rozmów dyplomatycznych należy się domówić o udziale Rosji w rozwiązywaniu tych problemów. Wszystkie kraje, które być może są zainteresowane zbankrutowaną posiadłością, muszą położyć kres rozbieżnościom między sobą i skupić się wyłącznie na podziale Imperium Brytyjskiego. Dotyczy to N;.emiec, Francji, Włoch, Rosji i Japonii. Motorów odpowiedział, że z zainteresowaniem wysłuchał rozważań Fiihrera i że ze wszystkim się zgadza. Jednak jest mniej kompetentny w tej kwesti w porównaniu z Fuhrerem, który niewątpliwie wiele myślał nad tymi problemami i ma o nich bardziej konkretne pojęcie. Na początku rzeczą główną jest uregulowanie współpracy niemiecko-rosyjskiej, do której później mogą się dołączyć Włochy i Japonia. W związku z tym nie powinno być żadnych zmian w tym, co już zaplanowane; należy tylko przemyśleć kontynuowanie rzeczy zaczętych. Fiihrer nadmienił, że przyszłe kroki będą niełatwe i w związku z tym podkreślił, iż Niemcy nie chcą anektować Francji, jak to się zdaje wyobrazili sobie Rosjanie. Chce on utworzyć światową koalicję zainteresowanych mocarstw, do której wejdą Hiszpania, Francja, Włochy, Niemcy, Rosja Radziecka i Japonia. Koalicja ta ogarnie przestrzeń od Afryki Północnej do Azji Wschodniej. Zjednoczy wszystkich, kto zechce otrzymać korzyść kosztem zbankrutowanej gospodarki brytyjskiej. Wszystkie wewnętrzne sprzeczności między członkami tej koalicji muszą z tego punktu widzenia być odrzucone albo przynajmniej zneutralizowane. W tym celu należy uregulować cały szereg kwestii. Teraz jest przekonany, 246

źe znalazł sformułowanie, które w jednakowym stopniu uczyni zadość wszystkim zainteresowanym krajom Zachodu, tzn. Hiszpanii, Francji, Wiochom i Niemcom. Niełatwe było na przykład uzgodnienie punktu widzenia Hiszpanii i Francji w stosunku do Afryki Północnej. Jednakże pojmując, jak wielkie są przyszłe możliwości, oba kraje nareszcie poszły na kompromis. Teraz, po uregulowaniu na Zachodzie, powinno byc osiągnięte porozumienie również na Wschodzie. W danym przypadku nie jest to tylko kwestia stosunko'w między Rosją Radziecką a Turcją, tu przed nami otwiera się również wielka przestrzeń azjatycka włączająca także wyłącznie regiony azjatyckie na południu, które Niemcy już obecnie uznają za sferę wpływów Rosji. Jest to kwestia określenia w ogólnych zarysach granic przyszłej działalnos'ci narodo'w i przekazania narodowościom ogromnych terenów, kto're będą polem ich działalnos'ci w ciągu następnych 50-100 lat. Mototow odrzekł, że Fiihrer poruszył kwestie. kto're dotyczą nie tylko Europy, lecz także innych terytoriów. Początkowo pragnie omówić terytorium bardziej bliskie Europie, dokładniej Turcję. Związek Radziecki jako mocarstwo czarnomorskie . jest związane z kilkoma krajami. Kwestia, kto'rą, dopiero co omawiała Komisja Dunajska, nadal jest nieuregulowana. Poza tym Związek Radziecki wyraził swe niezadowolenie Rumunii z tego powodu, że ta przyjęła gwarancje Niemiec i Włoch bez konsultacji z Rosją. Rząd radziecki już dwukrotnie wyrażał swą pozycję i odniósł wrażenie, że gwarancje są skierowane przeciwko interesom Rosji Radzieckiej, „jeśli można się wypowiedzieć otwarcie". Dlatego powstaje kwestia zniesienia tych gwarancji. Fiihrer na to oświadczył, że na pewien czas jest to konieczne i dlatego ich uchylenie jest niemożliwe. [Mototow natomiast znów podkreślił,] że to dotyczy interesów Związku Radzieckiego jako mocarstwa czarnomorskiego. Potem Mototow zaczął mówić o Cieśninach, które, powołując się na wojnę krymską3 i wydarzenia lat 1918-19, nazwał bramą historyczną Anglii do napaści na Związek Radziecki. Sytuacja dla Rosji jest teraz bardziej niebezpieczna, ponieważ Anglicy otrzymali bazę wypadową, w Grecji. Stosunki między ZSRR i innymi mocarstwami czarnomorskimi mają wielkie znaczenie ze względów bezpieczeństwa. W związku z tym Mototow zapytuje Fuhrera, jak Niemcy spojrzą na udzielenie przez Rosję Bułgarii - państwu niepodległemu leżącemu najbliżej ze wszystkich4 od Cies'nin - gwarancji na takich samych warunkach, na których Niemcy i Włochy udzieliły ; ich Rumunii. Jednakże Rosja zamierza uprzednio otrzymać na to zgodę Niemiec, a także, jeśli to możliwe, Włoch. Na pytanie Moiotowa dotyczące pozycji Niemiec w kwestii Cieśnin Fiihrer odpowiedział, że Minister spraw zagranicznych Rzeszy już rozpatrywał ten problem i przewidział rewizję Konwencji w Montreux5 na korzys'ć Związku Radzieckiego. 247

Minister spraw zagranicznych Rzeszy potwierdził to i oświadczył, że Włosi również zajęli życzliwą pozycję w tej sprawie. Mototow ponownie poruszył kwestię gwarancji dla Bułgarii i zapewnił, (że Związek Radziecki nie zamierza w żadnych okolicznościach ingerować w sprawy wewnętrzne tego kraju. Nie odejdą,oni [Sowieci] od tej [obietnicy] ani „o włos". Fuhrer oświadczył co do gwarancji niemieckich i włoskich Rumunii, że były one jedyną rzeczą, kto'ra skłoniła Rumunię do ustąpienia bez walki Besarabii dla Rosji. Oprócz tego, Niemcy i Włochy bezwarunkowo zainteresowane są Rumunią z powodu jej zapasów ropy naftowej i wreszcie sam rząd rumuński prosił Niemcy o obronę powietrzną i lądową regionów naftowych, ponieważ nie są zabezpieczone przed napadem Anglików. Po przypomnieniu o groźbie wtargnięcia Anglików' do Salonik Fuhrer powtórzył, że Niemcy nie zniosą podobnego wylądowania, lecz on gwarantuje, że przed końcem_ wojny wszyscy żołnierze niemieccy zostaną wyprowadzeni z Rumunii. W odpowiedzi na pytanie Mototowa, jakie jest zdanie Niemiec co do gwarancji rosyjskich dla Bułgarii, Fuhrer powiedział, że jeżeli się udzieli gwarancji na tych samych warunkach co gwarancje niemiecko-włoskie dla Rumunii, więc początkowo powstanie kwestia, czy Bułgaria sama prosiła o takie gwarancje. Nie wie o żadnych interpelacjach Bułgarii na ten temat. Poza tym, oczywiście powinien zasięgnąć opinii Włoch i dopiero potem potrafi coś oświadczyć. Jednakże czy Rosja uważa, że ma szansę w dostatecznym stopniu zagwarantować swe interesy czarnomorskie w razie rewizji Konwencji w Montreux? Na to pytanie nie oczekuje natychmiastowej odpowiedzi, ponieważ wie, że Mołotow musi to omówić najpierw ze Stalinem. Moiotow odpowiedział, że w tej kwestii Rosja ma tylko jeden cel. Chce zabezpieczyć się przed napadem przez Cieśniny i uregulować tę kwestię z Turcją; gwarancje dla Bułgarii ułatwią sytuację. Rosja jako mocarstwo czarnomorskie ma prawo do takiego bezpieczeństwa i jest pewna, że potrafi znaleźć u Turcji zrozumienie w tej kwestii. Fuhrer odpowiedział, że to w przybliżeniu się zbiega z niemieckim punktem widzenia, zgodnie z którym tylko rosyjskie okręty wojskowe będą mogły swobodnie przepływać przez Dardanele, podczas gdy dla reszty okrętów wojennych Cies'niny będą zamknięte. Mototow dodał, że Rosja chce zabezpieczyć się przed ciosem ze strony Cieśnin nie tylko na papierze, lecz także w rzeczywistości, jest pewny, iż [Rosja] potrafi osiągnąć w tej kwestii porozumienie z Turcją. W związku z tym ponownie powrócił do 248

sprawy gwarancji rosyjskich dla Bułgarii i powtórzył, że reżim wewnętrzny kraju pozostanie nie naruszony, podczas gdy, z drugiej strony, Rosja gotowa jest zapewnić Bułgarii dostęp do Morza Egejskiego. Znowu się zwraca do Fiihrera jako człowieka odpowiedzialnego za całą politykę niemiecką z pytaniem, jak Niemcy się ustosunkują, do takich gwarancji. Fiihrer odpowiedział kontrpytaniem, czy Bułgaria rzeczywiście prosiła o gwarancje; ponownie oświadczył, że będzie musiał poznać zdanie Duce. Mołotow wskazał, że nie prosi Fiihrera o ostateczną decyzję, lecz jedynie o jego własne zdanie. Fiihrer odrzekł, że nie może zając określonej pozycji w żadnych okolicznościach, dopóki nie porozmawia z Duce, ponieważ ta kwestia dla Niemiec ma tylko drugorzędne znaczenie. [Niemcy] jako wielkie mocarstwo naddunajskie zainteresowane są tylko Dunajem, a nie wyjściem do Morza Czarnego. I jeśli kiedykolwiek zaczną szukać powodu do starć z Rosją, Cieśniny nie będą im potrzebne do tego. Potem rozmowa nawiązała do omawiania wielkich planów współpracy krajów zainteresowanych zbankrutowaną gospodarką Imperium Brytyjskiego. Fiihrer zaakcentował, że nie może być oczywiście absolutnie pewny co do wykonalności tych planów. W każdym bądź razie, jeśli są one nie do wykonania, przeoczy się wielką możliwość historyczną. Po omówieniu wstępnym tych spraw przez kanały dyplomatyczne będą one widocznie raz jeszcze rozpatrzone w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Niemiec, Włoch i Japonii razem z panem Mołotowem. W tym miejscu rozmów Fiihrer zwrócił uwagę obecnych na późną godzinę i powiedział, że z powodu możliwych ataków powietrznych Anglików lepiej będzie zakończyć pertraktacje teraz, ponieważ podstawowe sprawy widocznie zostały już dostatecznie omówione. Podsumowując oświadczył, że możliwość zapewnienia interesów Rosji, jako mocarstwa czarnomorskiego, podlega dalszemu rozpatrzeniu i że na ogół żądania Rosji co do przyszłego jej położenia w świecie będą uwzględnione. W słowie końcowym Mototow oświadczył, że Rosja Radziecka sama poruszyła szereg ważnych i nowych spraw. Związek Radziecki jako potężne mocarstwo nie może stać na uboczu ważnych spraw europejskich i azjatyckich. W końcu [Mołotow] nadmienił o stosunkach rosyjsko-jąpońskich, które niedawno się polepszyły. Oczekuje, że polepszenie będzie kontynuowane w dość szybkim tempie i dziękuje rządowi Niemiec za jego starania w tym kierunku. Zadanie Rosji i Niemiec polega niewątpliwie na poświęceniu 249

uwagi uregulowaniu stosunków chirisko-japoriskich. Chinom również należy zapewnić honorowe wyjs'cie, tym bardziej, że Japonia teraz ma widoki na Indonezję. Schmidt Berlin, 15 listopada 1940 r.

1 Ma się na względzie Łotwę,

Litwę i Estonię. — Przyp. J. F. 2Ma się na względzie Anglię i Francję. —Przyp. 1. F. 3 Odbywała się w latach 1853-56. - Przyp. J. F. 4 Opro'cz samej Turcji. - Przyp. J. F. 5 Zgodnie z Konwencją, o reżimie Cieśnin, podpisaną, 20 lipca 1936 t. w szwajcarskim mieście Montreux, w czasie wojennym zakazane było przejs'cie przez Cieśniny okrętów wojennych mocarstw wojujących. —Przyp. J. F.

71. ZAPIS ROZMOWY KOŃCOWEJ RIBBENTROPA Z MOŁOTOWEM 13 listopada 1940 r. Tajne Czas rozmowy: od 21.45 do 24.00 Miejsce rozmowy: schron przeciwlotniczy w domu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Z powodu ogłoszonego alarmu lotniczego 13 listopada 1940 r. 0 godz. 21.40, po kolacji w ambasadzie radzieckiej, Minister spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentrop i pan Mołotow zeszli do schronu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy celem prowadzenia rozmowy końcowej. Minister spraw zagranicznych/ Rzeszy rozpoczął rozmowę oświadczeniem, że chce skorzystać z okazji i uzupełnić, a także dokładniej sformułować to, co już omówiono wcześniej. Pragnie zreferować panu Mołotowowi swój pogląd na perspektywy prowadzenia w przyszłości przez Niemcy i Związek Radziecki wspólnej polityki współpracy oraz wymienić te kwestie, które warto w związku z tym omówić. Jednak on dobitnie podkreśla, że są to jedynie nie ostatecznie sformułowane idee, które możliwie mogą być zrealizowane w przyszłości. Gto'wną sprawą jest kwestia współpracy krajów Paktu Trzech - Niemiec, Włoch 1 Japonii - oraz Związku Radzieckiego. Uważa, że początkowo należy znaleźć drogę do określenia dokładnych granic sfer 250

wpływów tych czterech państw i do osiągnięcia porozumienia w kwestii Turcji. Od początku rzecz była jasna, że problem rozgraniczenia sfer wpływów dotyczy wszystkich czterech mocarstw, podczas gdy tylko Związek Radziecki, Turcja, Włochy i Niemcy są zainteresowane w uregulowaniu kwestii Cieśnin. Przypuszcza, że pan Mołotow omówi z panem Stalinem kwestie poruszone w Berlinie. Następnie w wyniku dalszych rozmów osiągnie się porozumienie między Związkiem Radzieckim a Niemcami; później Minister spraw zagranicznych Rzeszy zacznie pertraktacje z Włochami i Japonią, żeby się dowiedzieć, jak lepiej uwzględnić ich interesy podczas rozgraniczania sfer wpływów. Co się tyczy Turcji, to ma już kontakt z Włochami. W przyszłości Włochy, Związek Radziecki i Niemcy w interesie wszystkich trzech mocarstw wywrzą presję na Turcję. Jeśli mocarstwa pomyślnie sprowadzą interesy wszystkich czterech krajów do wspólnego mianownika - co niewątpliwie jest realne przy dobrych chęciach - wyjdzie to wszystkim na korzyść. Następnym etapem będzie próba ujęcia tego wachlarza zagadnień w postaci dokumentów poufnych. Jeśli Związek Radziecki ma ten sam punkt widzenia, tzn. gotów jest walczyć przeciwko rozszerzeniu i o jak najszybsze zakończenie wojny {Minister spraw zagranicznych Rzeszy myśli, że pan Mołotow już zamanifestował swą gotowość w poprzednich rozmowach), on, Ribbentrop, uważa, że celem końcowym powinno być porozumienie między mocarstwami Paktu Trzech i Związkiem Radzieckim. Naszkicował treść tego porozumienia w postaci konspektu i dziś chciałby poinformować o nim pana Mołotowa, podkreślając-jednak, że nie omawiał tych kwestii ani z Japonią, ani z Włochami. Uważa za rzecz niezbędną, by początkowo uregulować tę kwestię między Niemcami i Związkiem Radzieckim. Nie jest to wcale propozycja niemiecka, lecz jak już zaznaczono - jedynie dość ogólne obliczenia, które muszą być przemyślane przez obie strony i omówione między Mołotowem i Stalinem. Celową rzeczą byłoby dalsze posuwanie sprawy, w szczególności - w pertraktacjach dyplomatycznych między Włochami i Japonią, jeżeli tylko kwestia zostanie uregulowana między Niemcami a Związkiem Radzieckim. Potem Minister spraw zagranicznych Rzeszy w następujących słowach poinformował pana Mołotowa o tres'ci porozumienia: Rządy państw Paktu Trzech - Niemiec, Włoch i Japonii z jednej strony oraz rząd ZSRR z drugiej strony, pałając chęcią ustalenia w swych naturalnych granicach ładu służącego dobru wszystkich zainteresowanych narodów i założenia trwałych podwalin pod ich wspólne w tym kierunku starania doszły do następującego porozumienia:

251

Artykuł 1 W Pakcie Trzech z dnia 27 września 1940 r. Niemcy, Włochy i Japonia zgodziły się na stawianie wszelkimi możliwymi środkami oporu przekształceniu wojny w konflikt światowy i wspólną, współpracę w sprawie jak najszybszego przywrócenia pokoju na całym świecie. Wyrażają gotowos'ć do rozszerzenia swej współpracy z narodami innych części s'wiata dążących do osiągnięcia tegoż celu. Związek Radziecki oświadcza, że aprobuje te cele i ze swej strony decyduje się wespół z Trzema Mocarstwami opracować wspólną linię polityczną. Artykuł 2 Niemcy, Włochy, Japonia i Związek Radziecki zobowiązują się szanować nawzajem naturalne sfery wpływów; i o ile te sfery wpływów stykają się ze sobą, mocarstwa stale będą się konsultować między sobą o krokach czynionych celem rozstrzygnięcia zaistniałych problemów. Artykuł 3 Niemcy, Włochy, Japonia i Związek Radziecki zobowiązują się nie należeć do bloków państw i nie przytrzymywać się żadnych bloków międzynarodowych, skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw. Cztery Mocarstwa będą ze wszech miar pomagać sobie nawzajem w dziedzinie ekonomiki, a także uzupełniać i rozszerzać istniejące między nimi porozumienia. Minister spraw zagranicznych Rzeszy dodał, że układ ten zamierza się zawrzeć na 10 lat, pod warunkiem, że rządy Czterech Mocarstw po upływie tego terminu osiągną porozumienie w sprawie jego przedłużenia. Układ podlega ogłoszeniu. Jako uzupełnienie tego, powołując się na wyżej wymieniony układ, może być zawarte konfidencjonalne (tajne) porozumienie, którego postać należy jeszcze ustalić. Ma ono określać interesy terytorialne Czterech Mocarstw. Punkt ciężkos'ci interesów terytorialnych Niemiec, bez uwzględnienia zmian terytorialnych, które zajdą w Europie po zawarciu pokoju, znajduje się w Afryce Środkowej. Punkt ciężkości interesów terytorialnych Włoch, bez uwzględnienia zmian terytorialnych, które zajdą w Europie po zawarciu pokoju, znajduje się w Afryce Północnej i PółnocnoWschodniej. Interesy Japonii muszą być jeszcze uściślone przez kanały dyplomatyczne. Polegają one widocznie na przeprowadzeniu linii bardziej na południe od Wysp Japońskich i Mandżukuo. 252

Punkt ciężkości interesów Związku Radzieckiego przypuszczalnie leży bardziej na południe od terytorium Związku Radzieckiego w kierunku Oceanu Indyjskiego. Takie poufne porozumienie może być uzupełnione oświadczeniem, że Cztery zainteresowane Mocarstwa, rozstrzygając sporne kwestie, będą szanować nawzajem interesy terytorialne i nie będą przeszkadzać w ich realizacji. Powyższe porozumienie musi być uzupełnione drugim tajnym protokołem podpisanym między Niemcami, Włochami i Związkiem Radzieckim. Przypuszczalnie w drugim tajnym protokole może być powiedziane, że Niemcy, Włochy i Związek Radziecki w razie podpisania porozumienia między Niemcami, Włochami, Japonią i Związkiem Radzieckim zgodzą się z tym, że we wspólnym interesie leży zwolnienie Turcji od jej poprzednich zobowiązań i stopniowe skłonienie jej do współpracy politycznej z nimi. Oświadczają one, że będą dążyć do tego celu w ścisłym kontakcie wzajemnym i zgodnie z ustaloną procedurą. Niemcy, Włochy i Związek Radziecki wspólnie dołożą starań, aby anulować zawartą w Montreux konwencję o Cies'ninach, która działa obecnie, i zastąpić ją inną, kto'ra udzieli Związkowi Radzieckiemu nieograniczonego prawa do przejs'cia jego marynarki wojennej przez Cieśniny w dowolnym czasie, podczas gdy inne mocarstwa, oprócz mocarstw czarnomorskich, a także Niemcy i Włochy w zasadzie się zrzekną prawa do przejścia swych okrętów wojennych przez Cieśniny. Prawo do swobodnego przejścia statków handlowych przez Cieśniny, ma się rozumieć, w zasadzie będzie zachowane. W związku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy oświadczył co następuje: Rząd niemiecki zaaprobuje gotowość Związku Radzieckiego do współpracy z Włochami, Japonią i Niemcami. W najbliższej przyszłości ambasador niemiecki w Moskwie hrabia von Schulenburg i ambasador radziecki w Berlinie wyjaśnią tę sprawę. Jak wynika z oświadczenia zawartego w liście pana Stalina, w zasadzie nie wyraża on sprzeciwu wobec wspólnego rozpatrzenia kwestii, co potwierdził pan Mołotow podczas swego pobytu w Berlinie; zatem zwołanie konferencji ministrów spraw zagranicznych Niemiec, Włoch i Japonii celem podpisania podobnego porozumienia staje się głównym celem. On, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, rozumie oczywis'cie, że podobne zagadnienia wymagają uważnego przestudiowania. Dlatego nie czeka na odpowiedz od pana Mołotowa dziś. Cieszy się jednak, że miał okazję poinformować pana Mołotowa w nieco bardziej konkretnej postaci o motywach, jakimi ostatnio kierują się Niemcy. Oprócz tego, chciałby powiedzieć panu Mołotowowi co następuje: 253

Jak panu Mołotowowi jest wiadome, on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, zawsze wykazywał szczególne zainteresowanie stosunkami między Japonią i Związkiem Radzieckim. Bardzo by pragnął, żeby pan Mołotow zakomunikował mu, w jakim stanie są te stosunki obecnie. O ile jest wiadome rządowi niemieckiemu, Japonia z trwogą się ustosunkowała do idei zawarcia paktu o nieagresji. Nie zamierza wtrącać się do spraw, kto're go bezpośrednio nie dotyczą, lecz myśli, że byłoby rzeczą pożyteczną omówić tę kwestię z Mołotowem. Jeśli jest pożądane pośrednictwo ze strony Niemiec, chętnie się tego podejmie. Oczywiście, dobrze pamięta replikę pana Stalina, gdy ten ostatni powiedział, że zna Azjatów lepiej niż pan Ribbentrop. Mimo to chciałby przypomnieć, że wie o gotowości rządu japońskiego do osiągnięcia porozumienia ze Związkiem Radzieckim. Odniósł także wrażenie, że na wypadek, jeśli pakt 0 nieagresji stanie się rzeczywistością, Japończycy będą gotowi do uregulowania reszty zagadnień po dobremu. Chce dobitnie wskazać, że Japonia nie prosiła rząd niemiecki o pośrednictwo. Jednak on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, orientuje się, jak wyglądają sprawy i wie, że w razie zawarcia paktu o nieagresji Japonia zgodzi się uznać Mongolię Wewnętrzną i Sinciang za rosyjską sferę wpływu pod warunkiem, że zostanie osiągnięte porozumienie z Chinami. Porozumienie o możliwym dążeniu radzieckim w kierunku Indii Brytyjskich może być również zawarte, jeśli w tej kwestii zostanie osiągnięte poro zumienie między Związkiem Radzieckim a krajami Paktu Trzech. I rząd japoński skłonny iść na rękę radzieckim chęciom dotyczącym koncesji ropy naftowej i węgla na Sachalinie, ale musi początkowo przezwyciężyć opór istniejący wewnątrz kraju. Rządowi japońskiemu byłoby łatwiej, gdyby uprzednio został zawarty pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim. Bez wątpienia, potem zwiększą się szansę również na porozumienie w pozostałych sprawach. Na zakończenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy poprosił pana Mołotowa o wyłuszczenie swych poglądów na omawiane sprawy. Mówiąc o Japonii, pan Mototow odpowiedział, że ma nadzieję 1 przekonanie, iż teraz osiągną większy postęp na drodze ku wzajemnemu zrozumieniu. Stosunki z Japonią zawsze były skomplikowane i sprzeczne. Mimo to teraz są perspektywy znalezienia wzajemnego zrozumienia. A propos, Japonia jeszcze przed zmianą rządu zaproponowała zawarcie ze Związ kiem Radzieckim paktu o nieagresji, w związku z czym rząd radziecki wysunął przed rządem japońskim szereg pytań. Odpowiedzi na nie jeszcze nie otrzymano. Dopiero po ich uzyskaniu zaczną się pertraktacje - pertraktacje, które nie mogą nie poruszyć całego zestawu kwestii. Zatem, rozstrzyg nięcie problemu wymagać będzie pewnego czasu. 254

Co się tyczy Turcji, Związek Radziecki proponuje, że przede wszystkim należy osiągnąć porozumienie o Cieśninach. Niemcy i Związek Radziecki się zgodziły, że Konwencja zawarta w Montreux straciła wszelki sens. Dla Związku Radzieckiego, jak też innych wielkich mocarstw czarnomorskich jest to kwestia otrzymania realnych gwarancji swego bezpieczeństwa. Na Rosję, jak świadczy historia, często napadano właśnie przez Cieśniny. Związku Radzieckiego nie zadowoli, ma się rozumieć, umowa papierowa, będzie dążył do uzyskania realnych gwarancji swego bezpieczeństwa. Dlatego tę kwestię należy zbadać i omówić szczegółowiej. Zagadnienia, które interesują Związek Radziecki na Bliskim Wschodzie, dotyczą nie tylko Turcji, lecz również na przykład Bułgarii, o której Mołotow mówił szczegółowo w swych poprzednich rozmowach z Fuhrerem. Związek Radziecki interesują również losy Rumunii oraz Węgier i w żadnych okolicznościach nie mogą być mu obojętne. Następnie rząd radziecki chciałby wiedzieć, jakie są zamiary Mocarstw Osi wobec Jugosławii i Grecji, a także - jakie są zamiary Niemiec co do Polski. Poruszając sprawy przyszłości Polski, przypomniał, że podpisany przez Związek Radziecki i Niemcy Protokół bezwzględnie wymaga wymiany poglądów. Zapytał, czy Protokół ma moc prawną z punktu widzenia Niemiec. Rząd radziecki także jest zainteresowany zachowaniem neutralności Szwecji; chciałby wiedzieć, czy rząd niemiecki nadal jest zdania, że zachowanie neutralności leży w interesach Związku Radzieckiego i Niemiec. Poza tym, istnieje kwestia prawa do wyjścia z Morza Bałtyckiego (Duży i Mary Belt, Zund, Kattegat, Skagerrak). Rząd radziecki żywi nadzieję, że kwestia ta podlega takiemu samemu omówieniu, co obecnie kwestia o Komisjach Dunajskich. Kwestię fińską wyjaśniono już podczas jego poprzednich rozmów z Fuhrerem. Byłby wdzięczny Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy, gdyby ten skomentował wyżej wymienione kwestie, ponieważ sprzyjałoby to wyjaśnieniu wszystkich spraw poruszonych przedtem przez pana von Ribbentropa. W odpowiedzi Minister spraw zagranicznych Rzeszy oświadczył, że nie ma żadnych komentarzy co do kwesti bułgarskiej, prócz tych, których panu Mołotowowi udzielił Fuhrer. Przede wszystkim należy określić, czy Bułgaria życzy jakichkolwiek gwarancji ze strony Związku Radzieckiego. Poza tym rząd niemiecki nie może zająć określonej pozycji w tej kwestii bez wstępnych konsultacji z Włochami. Co się tyczy reszty kwestii, uważa, że zostały one już „sprawdzone" przez pana Mototowa. Niemcy także jak Związek Radziecki są zainteresowane w zachowaniu neutralności Szwecji. Jeśli chodzi o prawo do wyjścia z Morza Bałtyckiego, to Morze Bałtyckie jest morzem wewnętrznym i Niemcy są, zainteresowane w zachowaniu tam prawa do swobodnego poruszania się floty morskiej. Jednak 255

poza granicami Morza Bałtyckiego toczy się wojna. I nie nadszedł jeszcze czas omawiania nowego porządku rzeczy w Polsce. Kwestię bałkańską poruszano już szeroko podczas rozmów. Jesteśmy zainteresowani Bałkanami wyłącznie z ekonomicznego punktu widzenia i nie chcemy, by Anglia nas tam niepokoiła. Moskwa prawdopodobnie mylnie zinterpretowała udzielenie gwarancji niemieckich Rumunii. Toteż chce jeszcze raz powtórzyć, że w owej chwili starciom między Węgrami i Rumunią można było zapobiec jedynie z pomocą zdecydowanych działań. Gdyby on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, nie wtrącił się, Węgry wystąpiłyby przeciwko Rumunii. Z drugiej strony, nie można było zmusić Rumunii do ustąpienia tak wielkiego terytorium, gdyby rząd rumuński nie uzyskał gwarancji integralności terytorialnej swego kraju 1. Podczas podejmowania tych wszystkich decyzji rząd niemiecki kierował się wyłącznie dążeniem do zachowania pokoju na Bałkanach, a także zapobieżenia umocnieniu tam pozycji Anglii i pojawieniu się przeszkód w zaopatrywaniu Niemiec. Zatem, nasze działania na Bałkanach można wytłumaczyć wyłącznie okolicznościami wojny z Anglią. Gdy tylko Anglia uzna swą porażkę i poprosi o pokój, interesy niemieckie na Bałkanach będą ograniczone wyłącznie do sfery ekonomicznej. Wojska niemieckie zostaną wyprowadzone z Rumunii. Niemcy, jak ponownie oświadczył Fiihrer, nie mają interesów terytorialnych na Bałkanach. Może jedynie powtórzyć raz i drugi, że główna kwestia polega na tym, czy Związek Radziecki jest goto'w i może współpracować z nami w sprawie likwidacji Imperium Brytyjskiego. W innych kwestiach szybko doszlibysmy do porozumienia, gdybyśmy osiągnęli sukcesy w rozszerzeniu naszych stosunków i rozgraniczeniu sfer wpływów. O tym, gdzie się znajdują te sfery wpływów, mówiono niejednokrotnie. Jak dobitnie oświadczył Fiihrer, interesy Związku Radzieckiego i Niemiec wymagają, by partnerzy nie stali jeden naprzeciwko drugiemu, lecz ramię w ramię wspierali się wzajemnie w swych dążeniach. Bardzo by się cieszył, gdyby Mołotow skomentował wysunięty przed nim problem. W porównaniu z tymi wielkimi i głównymi kwestiami pozostałe są absolutnie nieznaczne i zostaną automatycznie uregulowane natychmiast po osiągnięciu wspólnej umowy. Na zakończenie chciałby przypomnieć panu Mołotowowi, że ten ostatni powinien odpowiedzieć mu na pytanie, czy idea uzyskania dostępu do Oceanu Indyjskiego w zasadzie nęci Związek Radziecki. Mołotow w swej odpowiedzi wskazał, że Niemcy już uważają wojnę z Anglią za wygraną. Dlatego, jeżeli było powiedziane z innego powodu, że Niemcy toczą wojnę przeciwko Anglii nie na życie, lecz na śmierć, nie pozostaje mu nic dodać, tylko przypuszczać, że Niemcy toczą walkę „na życie", Anglia natomiast - „na śmierć". W pełni aprobuje ideę współpracy, z 256

tym zastrzeżeniem, że strony powinny dojść do całkowitego zrozumienia wzajemnego. Mysl ta była już wyrażona w liście Stalina. Rozgraniczenie sfer wplywow także należy przemyśleć. Jednakże w tej kwestii on, Mototow, nie może obecnie zająć określonego stanowiska, gdyż nie wie, jakie jest zdanie Stalina i innych jego przyjaciół w Moskwie. Musi jednak oświadczyć, że wszystkie te wielkie sprawy dnia jutrzejszego nie mogą być oddzielone od spraw dnia dzisiejszego i od problemu wykonania istniejących porozumieli. Przed przystąpieniem do rozwiązywania nowych zadań należy zakończyć to, co już było zaczęte. Rozmowy, które on, Mototow, prowadził w Berlinie, bez wątpienia były bardzo pożyteczne. I uważałby za stosowne, żeby poruszone kwestie w przyszłości omawiali ambasadorzy obu krajów przez kanały dyplomatyczne. Następnie pan Mototow serdecznie się pożegnał z Ministrem spraw zagranicznych Rzeszy, podkreślił", że nie żałuje, iż był nalot powietrzny, albowiem dzięki niemu przeprowadził taką wyczerpującą rozmowę z Ministrem spraw zagranicznych Rzeszy. Chilger 2

Moskwa, 18 listopada 1940 r.

Dodatek do rozmowy Projekt Porozumienia

Porozumienie między Mocarstwami Paktu Trzech - Niemiec, Włoch i Japonii z jednej strony a Związkiem Radzieckim z drugiej strony. Rządy Mocarstw Paktu Trzech - Niemiec, Włoch i Japonii z jednej strony oraz Rząd ZSRR z drugiej strony, wiedzione chęcią dla dobra wszystkich zainteresowanych narodów zaprowadzenia nowego ładu w swych naturalnych sferach wpływów w Europie, Azji i Afryce i położenia nadzwyczaj trwałych podwalin pod wspólne wysiłki w tym kierunku, umówiły się: Artykuł 1 W Pakcie Trzech zawartym 27 września 1940 r. w Berlinie Niemcy, Włochy i Japonia zgodziły się wszelkimi możliwymi s'rodkami 257

opierać się przeistoczeniu wojny w konflikt s'wiatowy i razem pracować na rzecz jak najszybszego przywrócenia pokoju na całym s'wiecie. Wyrażają gotowość pogłębiania swej współpracy z narodami innych krajów, które dążą do osiągnięcia tego samego celu. Związek Radziecki oświadcza, że aprobuje cele Mocarstw Paktu Trzech i ze swej strony zgadza się naśladować tę samą linię polityczną co Mocarstwa Paktu Trzech. Artykuł 2 Niemcy, Włochy i Japonia oraz Związek Radziecki zobowiązują się do wzajemnego poszanowania naturalnych sfer wpływo'w. Ponieważ te sfery wpływów stykają się, Mocarstwa bę,dą stale się konsultować wzajemnie o krokach czynionych w celu rozstrzygania powstających problemów. Niemcy, Włochy i Japonia ze swej strony oświadczają, że uznają istniejące granice Związku Radzieckiego i będą je szanować. Artykuł 3 Niemcy, Włochy i Japonia oraz Związek Radziecki zobowiązują się nie należeć do bloków państw i nie popierać żadnych bloków międzynarodowych skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw. Cztery Mocarstwa ze wszech miar będą pomagać sobie nawzajem w dziedzinie gospodarki, a także uzupełniać i rozszerzać istniejące między nimi porozumienia. Artykuł 4 Porozumienie nabiera mocy prawnej od chwili podpisania i zawarte jest na okres 10 lat. Rządy Czterech Mocarstw zawczasu, przed upływem terminu porozumienia, będą się konsultować wzajemnie-w sprawie jego przedłużenia. Sporządzono cztery oryginały w języku niemieckim, włoskim, japońskim i rosyjskim. Moskwa, 1940 r.3 Projekt Tajny Protokół nr 1

Rządy Niemiec, Włoch i Japonii oraz Związku Radzieckiego w związku z podpisaniem dziś zawartego między nimi Porozumienia oświadczają co następuje: 1) Niemcy oświadczają, że bez uwzględnienia tych zmian terytorialnych, jakie zajdą w Europie po zawarciu pokoju, podstawowe interesy terytorialne mają w Afryce Środkowej. 258

W taki sposób w 1938 roku przedstawiano w ZSRR pakt antyko minternowski, do którego w 1940 roku zdecydował przyłączyć się Stalin

259

2) Włochy oświadczają, że bez uwzględnienia zmian teryto rialnych, jakie zajdą w Europie po zawarciu pokoju, swe podstawowe interesy terytorialne mają w Afryce Północnej i Północno-Wschodniej. 3) Japonia oświadcza, że swe podstawowe interesy teryto rialne ma w regionie Azji Wschodniej na poiudnie od Ćesarstw.a Japońskiego. 4) Związek Radziecki oświadcza, że swe podstawowe interesy terytorialne ma na południe od swego terytorium w kierunku Oceanu Indyjskiego. Cztery Mocarstwa oznajmiają, że zachowując swe prawo do regulowania nieistotnych kwestii, będą szanowały nawzajem interesy terytorialne i nie będą czyniły przeszko'd w ich urzeczywistnieniu. Moskwa, 1940 r.

Projekt Tajny Protokół nr 2 do porozumienia zawartego między Niemcami, Włochami i Związkiem Radzieckim

Z okazji podpisania dziś Porozumienia między Niemcami, Włochami, Japonią i Związkiem Radzieckim, przedstawiciele Niemiec, Włoch i Związku Radzieckiego oświadczają co następuje: 1) Niemcy, Włochy i Związek Radziecki są zdania, że w ich interesach leży zwolnienie Turcji od powziętych p rzez nią zobowiązań międzynarodowych i stopniowe zaangażowanie do współpracy politycznej. Oświadczają, że będą zmierzać ku temu celowi za pośrednictwem s'cisłych konsultacji zgodnie z ogólnym planem działań, który zostanie nakreślony w przy szłości. 2) Niemcy, Włochy i Związek Radziecki oświadczają o swym zgodnym zamierzeniu zawarcia z Turcją wielostronnej umowy, w której Trzy Mocarstwa uznają istniejące granice Turcji. 3) Niemcy, Włochy i Związek Radziecki będą wspólnie pracować nad zastąpieniem obecnej Konwencji o Cieśninach zawartej w Montreux nową konwencją. Na mocy tej konwencji Związek Radziecki uzyska nieograniczone prawo do przejs'cia w dowolnym czasie swej marynarki wojennej przez Cies'niny, podczas gdy wszystkie inne Mocarstwa, z wyjątkiem Mocarstw Czarnomorskich, a także Niemiec i Włoch, zrzekną się prawa do 260

przejścia przez Cieśniny swych okrętów wojennych. Oczywiście statki handlowe zachowają, w zasadzie prawo do swobodnego przejs'cia przez Cies'niny. Moskwa, 1940 r.

1 30 sierpnia 1940 r. Rłbbentrop i Minister spraw zagranicznych Włoch Ciano, którzy byli „arbitrami" w sporze między Rumunią a Węgrami, przyjęli uchwałę, w myśl której częs'ciowo zadośćuczyniono Yoszczeniom terytorialnym Węgier i Rumunii. „Drugi arbitraż wiedeński" pozwolił Węgrom na oderwanie od Rumunii północnej i północno-wschodniej częs'ci Transylwanii o ogólnej powierzchni 43 tys. kmkw. z 2577 tys. ludności. - Przyp. J. F. 2 Wskazany jest czas i miejsce ostatecznego wykończenia zapisu rozmowy przez Chilgera. Gustaw Chilger był radcą, przy ambasadzie niemieckiej w Moskwie. - Przyp. J. F. 3 Patrz także telegram nr 2362 z dn. 25 listopada 1940 r. (Schulenburg do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy). —Przyp. J. F.

.-rrit.-r

KOMUN I KAT O N EGOCJACJACH

li P fl B I\. fl MOŁOTOWA I,. j. J-?^.fS"

z

'

W

'

PRZYWÓDCAMI RZĄDU NIEMIECKIEGO

15 listopada 1940 r. Podczas pobytu z Berlinie w dniach 12—13 listopada bieżącego roku Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komi sarz Ludowy Spraw Zagranicznych t. W. Mototow przeprowadził rozmowę z kanclerzem Rzeszy p. A. Hitlerem i Ministrem Spraw Zagranicznych p. von Ribbentropem. Wymiana poglądów odbywała się w atmosferze wzajemnego zaufania i doprowadziła do wzajemnego zrozumienia w zakresie wszystkich najważniejszych kwestii, któ7e interesują ZSRR i Niemcy. Tow. W. Mototow przeprowadził ro'wnież rozmowę z marszałkiem Rzeszy p. Góringiem i zastępcą p. Hitlera w partii nacjonalsocjalistow p. Hessem. 14 listopada rano Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw zagranicznych tow. W. Mototow odjechał do Moskwy. 261

72. TELEGRAM OKOLNIKOWY SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA Berljn, 15 listopada 1940 r. Do wszystkich misji i służb dyplomatycznych w Paryżu oraz Brukseli Rozmowy między rządami niemieckim i radzieckim z okazji pobytu Mołotowa w Berlinie prowadzono na podstawie umów zawartych w roku ubiegłym. Zakończyły się one ostatecznym porozumieniem obu krajów w zakresie zdecydowanego kontynuowania w przyszłości polityki zapoczątkowanej przez te umowy. Poza tym rozmowy te stały się celem koordynacji polityki Związku Radzieckiego i krajów Paktu Trzech. Jak już zaznaczano w komunikacie końcowym o wizycie Mołotowa, wymiana poglądów odbywała się w atmosferze wzajemnej ufności i jej wynikiem jest uzgodnienie poglajdów obu stron na najważniejsze kwestie, które interesują Niemcy i Związek Radziecki. Świadczy to dobitnie o tym, że wszystkie przypuszczenia dotyczące urojonego konfliktu niemiecko-rosyjskiego są tworem fantazji i że wszystkie spekulacje wrogów o pogorszeniu się poufnych i przyjacielskich stosunków niemiećko-rosyjskich oparte są na oszukiwaniu samych siebie. Przyjacielska wizyta Mołotowa w Berlinie zademonstrowała to ponownie.1 Identyczne teksty rozesłano do wszystkich misji. Prosimy o potwierdzenie odbioru. Weizsacker 1

To zdanie wpisane zostało re,ką,Ribbentropa. -^Przyp. red. wyd. niem.

73. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA Telegram

Moskwa, 26 listopada 1940 - 5.34 Otrzymany 26 listopada 1940 - 8.50 Nr 2362 z dn. 25 listopada Pilne! Ściśle tajne! Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rąk własnych! 262

Mołotow zaprosił mię dziś wieczorem do siebie i w obecności Dekanozowa oświadczył co następuje: Rząd radziecki przestudiował" treść oświadczenia Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, które on złożył 13 listopada podczas rozmowy końcowej, i zajął następującą pozycję: Rząd radziecki jest gotów przyjąć projekt Paktu Czterech Mocarstw o współpracy politycznej i gospodarczej, schematycznie zreferowany przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy podczas rozmowy 13 listopada 1940 r., na następujących warunkach: 1. Przewiduje się, że wojska niemieckie niezwłocznie opuszczą Finlandię, która zgodnie z umową 1939 r. wchodzi do radzieckiej strefy wpływo'w. Jednocześnie Związek Radziecki gwarantuje stosunki pokojowe z Finlandią i obronę niemiec kich interesów gospodarczych w Finlandii (eksport drewna i niklu). 2. Przewiduje się, że w ciągu najbliższych miesięcy bezpie czeństwo Związku Radzieckiego ze strony Cieśnin będzie zagwarantowane zawarciem paktu o pomocy wzajemnej między, Związkiem Radzieckim a Bułgarią, ktdra pod względem geograficznym znajduje się wewnątrz strefy bezpieczeństwa granic czarnomorskich Związku Radzieckiego, a także budową bazy dla sił lądowych i morskich ZSRR w rejonie Bosforu i Dardanel na warunkach długoterminowej dzierżawy. 3. Przewiduje się, że strefę na południe od Batumi i Baku w ogólnym kierunku w stronę Zatoki Perskiej uznaje się za centrum dążeń terytorialnych Związku Radzieckiego. 4. Przewiduje się, że Japonia zrzeknie się swych praw do koncesji węglowych i naftowych na Sachalinie Północnym. W myśl powyżej wymienionego projekt protokołu o rozgraniczeniu sfer wpływów, schematycznie przedstawiony przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, powinien być zmieniony w taki sposo'b, by centrum dążeń terytorialnych Związku Radzieckiego zostało przeniesione bardziej na południe od Batumi i Baku w ogólnym kierunku w stronę Zatoki Perskiej. Projekt protokołu lub porozumienia między Niemcami, Włochami i Związkiem Radzieckim dotyczący Turcji również powinien być uzupełniony w taki sposób, by zagwarantować bazę dla pewnej liczby sił morskich i lądowych ZSRR w Bosforze i Dardanelach na warunkach długoterminowej dzierżawy. Przewiduje się, że w razie oświadczenia Turcji o jej życzeniu przyłączenia się do Paktu Czterech Mocarstw, trzy mocarstwa [Niemcy, Włochy i Związek Radziecki] gwarantują niezależność i integralność terytorialną Turcji. W protokole należy wskazać, że w razie, jeśli Turcja odmówi przyłączenia się do Paktu Czterech Mocarstw, Włochy i Związek Radziecki wspólnie opracują i zastosują praktyczne 263

sankcje wojenne oraz dyplomatyczne. W sprawie tego ma być zawarte osobne porozumienie. Oprócz tego należy uzgodnić: a) trzeci tajny protokół między Niemcami i Związkiem Radzieckim co się tyczy Finlandii (patrz punkt 1); b) czwarty tajny protokół między Japonią i Związkiem Radzieckim o zrzeczeniu się Japonii koncesji naftowych i węglowych na Sachalinie Północnym (w zamian za odpowiednią kompensatę); c) piąty tajny protokół między Niemcami, Związkiem Radzieckim i Włochami, z uznaniem tego faktu, że Bułgaria pod względem geograficznym leży wewnątrz strefy bezpieczeń stwa granic czarnomorskich ZSRR i że zawarcie umowy radziecko-bułgarskiej o pomocy wzajemnej, ktdra w żadnym wypadku nie godzi w reżim wewnętrzny Bułgarii, jej suwe renność i niezależność, jest niezbędny pod względem politycz nym. Na zakończenie Mołotow os'wiadczył, że propozycja radziecka planuje pięć protokoło'w zamiast dwo'ch przewidzianych przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. On [Mototow] będzie bardzo wdzięczny stronie niemieckiej za oświadczenie z odpowiedzią. Schulenburg

ODWET SIĘ ZBLIŻA

74. PLAN BARBAROSSA Dyrektywa nr 21 Plan „Barbarossa" Fiihrer i dowo'dca naczelny sił zbrojnych Dowództwo naczelne sił zbrojnych Sztab kierownictwa operatywnego. Wydział obrony kraju Nr 33408/40 Kwatera Fiihrera 18 grudnia 1940 r. 9 egz. Egz. nr 2. Ściśle tajne. Tylko dla dowództwa. Niemieckie siły zbrojne muszą, się przygotować, by jeszcze przed zakończeniem wojny z Anglią, rozgromić Rosję Radziecką w błyskawicznej kampanii. (Wariant „Barbarossa".) Siiy lądowe muszą wykorzystać w tym celu wszystkie znajdujące się do ich dyspozycji zgrupowania, z wyjątkiem tych, które są niezbędne do obrony okupowanych terenów od wszelkich niespodzianek. Zadaniem sit powietrznych jest wyzwolenie takich sił do poparcia wojsk lądowych podczas ( kampanii wschodniej, by można było liczyć na szybkie zakończenie operacji lądowych i jednocześnie ograniczyć do minimum zniszczenia wschodnich obwodo'w Niemiec przez wrogie lotnictwo. Jednakże to skupienie sił powietrznych na Wschodzie musi ograniczać wymaganie, by areny działań wojennych oraz regiony rozmieszczenia naszego przemysłu wojennego były niezawodnie zabezpieczone przed atakami lotnictwa nieprzyjaciela i działania ofensywne przeciwko Anglii, szczególnie przeciwko jej komunikacji morskich wcale nie słabły. 265

Główne wysiłki marynarki wojennej podczas kampanii wschodniej także muszą być niewątpliwie skierowane przeciwko Anglii. Rozkaz o strategicznym rozwinięciu sił zbrojnych przeciwko Związkowi Radzieckiemu wydam w razie konieczno/ci za osiem tygodni przed wyznaczonym terminem początku działań. Przygotowania, które wymagają dłuższego czasu, powinny być rozpoczęte, jeżeli nie są rozpoczęte, natychmiast i zakończone do 15.5.41 r. Szczególny nacisk należy położyć na utrzymanie w tajemnicy naszego zamiaru uderzenia. Przedsięwzięcia przygotowawcze wyższych instancji naczelnych należy przeprowadzić, wychodząc z następujących założeń podstawowych. I. POMYSŁ OGÓLNY Znajdujące się w zachodniej części Rosjj podstawowe siły rosyjskich wojsk lądowych należy zniszczyć śmiałymi operacjami wojsk pancernych posuwających się głęboko wysuniętym, ostrym klinem oraz nie dopuścić do wycofania sie zdolnych do walki jednostek na rozległe przestrzenie terytorium rosyjskieDrogą szybkiego ścigania należy dotrzeć do linii, z której rosyjska flota powietrzna nie będzie w stanie dokonywać nalotów na terytorium Rzeszy Niemieckiej. Celem końcowym operacji jest utworzenie bariery zaporowej przeciwko Rosji azjatyckiej na ogólnej linii Wołga-Archangielsk. W ten sposób ostatni okręg przemysłowy pozostający u Rosjan na Uralu można będzie w razie konieczności sparaliżować z pomocą lotnictwa. W toku tych operacji rosyjska Flota Bałtycka szybko utraci swe bazy, a zatem się okaże niezdolna do kontynuowania walki. Nasze potężne uderzenia już na początku operacji muszą zapobiec efektywnym działaniom rosyjskiej floty powietrznej. II. PRZYPUSZCZALNI SOJUSZNICY I ICH ZADANIA 1. W wojnie przeciwko Rosji Radzieckiej możemy liczyć na aktywny udział Rumunii i Finlandii na flankach naszego frontu. Dowództwo naczelne sił zbrojnych w odpowiednim czasie uzgodni i ustali, w jakiej postaci siły zbrojne obu krajów bądą podporządkowane dowództwu niemieckiemu podczas ich przystąpienia do wojny. 266

2. Zadanie Rumunii będzie polegało na tym, by doborowe wojska poparły ofensywę flanku południowego wojsk niemie ckich, chociażby na początku operacji, skrępowały przeciwni ka tam, gdzie nie będą działały siły niemieckie, i pełniły służbę pomocniczą na zapleczu. 3. Finlandia powinna osłaniać skoncentrowanie i rozwinię cie oddzielnej niemieckiej grupy północnej wojsk (jednostki 21 armii), która nadchodzi z Norwegii. Armia., fińska będzie prowadziła działania bojowe wspólnie z naszymi wojskami. Oprócz tego Finlandia będzie odpowiedzialna za zagarnięcie półwyspu Hanko. 4. Należy uwzględniać, że przed początkiem operacji niemiecka grupa wojsk, kto'ra będzie działała na Północy , skorzysta z kolei i szos szwedzkich. III. PRZEPROWADZENIE OPERACJI a) Siły lądowe. (Zgodnie z operatywnymi planami, o których mi zameldowano.) Bagna nad Prypecią dzielą arenę działań zbrojnych na częs'ć północną i południową. Kierunek gło'wnego uderzenia ma być przygotowany bardziej na północ od tych bagien. Należy tu ześrodkować dwa ugrupowania armii. Południowe z tych ugrupowań stanowiące centrum całego frontu ma za zadanie nacierać szczególnie silnymi formacjami pancernymi i zmotoryzowanymi z rejonu Warszawy i bardziej na północ od niej oraz rozczłonkować siły przeciwnika na Białorusi. Zatem, zostaną stworzone przesłanki do zawro'cenia potężnych części rzutkich wojsk na północ, aby wespół z ugrupowaniem północnym wojsk nacierających z Prus Wschodnich w kierunku na Leningrad zniszczyć siły nieprzyjaciela działającego w kraju nadbałtyckim. Dopiero po wykonaniu tego pilnego zadania, po którym powinno nastąpić zagarnięcie Leningradu i Kronsztadtu, należy rozpocząć operację mającą na celu zdobycie Moskwy - ważnego ośrodka komunikacji i przemysłu wojennego. Jedynie błyskawiczne złamanie oporu rosyjskiego może potwierdzić postawienie i wykonanie tych obu zadań jednocześnie. Najważniejszym zadaniem 21 armii również w toku kampanii wschodniej pozostaje obrona Norwegii. Istniejące ponadto siły (korpus górski) należy wykorzystać na Północy przede wszystkim do obrony części okręgu Petsamo i jego kopalni rudy, a także trasy Oceanu Lodowatego Północnego. Następnie siły te razem z wojskami fińskimi posuną się ku kolei murmańskiej, by zakło'cić zaopatrzenie komunikacją lądową obwodu murmańskiego. 268

Od gotowości Szwecji do oddania swych kolei do naszej dyspozycji celem przerzucenia wojska będzie zależeć urzeczywistnienie operacji przez wojska niemieckie (dwie -trzy dywizje) z rejonu Rovaniemi i bardziej południowego. W zaleznos'ci oa posuwania się niemieckiego skrzydła północnego na zachód lub po obu stronach Ładogi zadaniem głównych sił armii fińskiej będzie ograniczenie swobody działania jak największej liczby wojsk rosyjskich, a także zagarnięcie półwyspu Hanko. Ugrupowanie armii działające na południe od bagien nad Prypecią i dysponujące podstawowymi sitami na skrzydłach ma zniszczyć przy pomocy zmasowanych uderzeń wojska rosyjskie na Ukrainie jeszcze przed wyjściem tych ostatnich nad Dniepr. W tym celu główne uderzenie należy zadać z okolic Lublina w kierunku Kijowa. Jednocześnie wojska znajdujące się w Rumunii forsują Prut w dolnym biegu i szeroko otaczają przeciwnika. Armia rumuńska będzie musiała skrępować siły rosyjskie tkwiące wewnątrz utworzonych kleszczy. Po zakończeniu bitew na południe i północ od bagien nad Prypecią w toku s'cigania należy zapewnić wykonanie następujących zadań: na południu - we właściwym czasie zająć ważne pod względem wojennym i gospodarczym Zagłębie Donieckie; na pótnocy - szybko wyjść ku Moskwie. Zagarnięcie tego miasta oznacza decydujący sukces zarówno pod względem politycznym jak też gospodarczym, nie mówiąc już o tym, że Rosjanie będą pozbawieni ważnego węzła kolejowego. b) Sity powietrzne. Ich zadanie będzie polegaro na tym, by o ile będzie to możliwe - utrudnić i zmniejszyć skutecznos'ć oporu rosyjskich sił powietrznych oraz wesprzeć wojska lądowe w ich operacjach na decydujących kierunkach. Przede wszystkim będzie to niezbędne na froncie centralnej grupy armii i na głównym kierunku południowej grupy wojsk. Śmiałymi działaniami powietrznych wojsk desantowych należy przecinać lub uszkadzać rosyjskie koleje i szlaki komunikacyjne w zależności od ich znaczenia dla akcji poprzez zagarnięcie ważnych obiektów (przeprawy rzeczne) najbliżej położonych od miejsca działań bojowych. Podczas operacji nie należy dokonywać nalotów na obiekty przemysłu wojennego w celu skoncentrowania wszystkich sił do walki przeciwko wrogiemu lotnictwu i bezpośredniego poparcia wojsk lądowych. Podobne naloty - przede wszystkim przeciwko Uralowi - wejdą na wokandę dopiero po zakończeniu operacji manewrowych. c) Marynarka wojenna. W wojnie przeciwko Rosji Radzie ckiej będzie miała za zadanie przeszkodzić przebiciu się marynarki wojennej wroga z Morza Bałtyckiego i jednocześnie 269

zapewnić obronę swych wybrzeży. Uwzględniając to, że po wyjęciu ku Leningradowi rosyjska Flota Bałtycka straci swój ostatni punkt oporu i znajdzie się w sytuacji bez wyjs'cia, należy unikać do tej chwili wielkich operacji na morzu. . Po unieszkodliwieniu marynarki rosyjskiej zadanie będzie polegało na zapewnieniu pełnej swobody komunikacji morskich na Morzu Bałtyckim, w szczególności na zaopatrzeniu drogą, morską, północnego skrzydła wojsk lądowych (trałowanie min). IV. Wszystkie zarządzenia, jakie będą wydane przez dowódców naczelnych na/ podstawie tej dyrektywy, muszą wynikać w określony sposób z tego, że chodzi o środki bezpieczeństwa na wypadek, jeśli Rosja zmieni względem nas swe obecne stanowisko. Liczba oficerów angażowanych do początkowych przygotowań musi być maksymalnie ograniczona. Resztę współpracowników, których udział jest konieczny, należy angażować do pracy jak najpóźniej i zapoznawać jedynie ze szczególnymi aspektami przygotowania, niezbędnymi do wykonywania obowiązków służbowych każdego z nich z osobna. W przeciwnym razie istnieje niebezpieczeństwo powstania poważnych komplikacji politycznych i wojennych w wyniku wyjs'cia na jaw naszych przygotowań, których terminy jeszcze nie są wyznaczone. V. Od panów dowódców naczelnych oczekuję ustnych meldunków o dalszych zamiarach opartych na tej dyrektywie. O nakreślonych przedsięwzięciach przygotowawczych wszystkich rodzajów sił zbrojnych i o przebiegu ich wykonania należy meldować mi przez dowo'dztwo naczelne sił zbrojnych. Adolf Hitler Za zgodność: kapitan (podpis)

270

75. RIBBENTROP DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W JAPONII Telegram Berlin, 7 stycznia 1941 r. Tokio Nr 19 Tajna notatka dla wyższych urzędników Proszę poinformować japońskiego Ministra spraw zagranicznych 1 osobis'cie i poufnie o tym, że w chwili obecnej do Rumunii przeprawiają się dość liczne kontyngenty wojsk niemieckich. Przerzucenie odbywa się za całkowitą zgodą rządów węgierskiego i rumuńskiego. To wprowadzenie wojsk jest środkiem ostrożności na wypadek interwencji do Grecji, co będzie niezbędne, jeśli angielskie siły zbrojne uzyskają tam bazę wypadową i zmuszą nas do ingerencji.

Minister spraw zagranicznych Rzeszy i

Matsuoka. — frzyp. red. wyd. niem.

76. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram

Moskwa, 8 stycznia 1941 r. - 16.45 Otrzymany 8 stycznia 1941 r. - 16.00 Nr 46 z dn. 8 stycznia Na telegram nr 36 z dn. 7 stycznia Ściśle tajne! Krążą tu już liczne pogłoski odnośnie wprowadzenia wojsk niemieckich do Rumunii; ich liczebność określa się w przybliżeniu na 200.000 (dwieście tysięcy) osób. Tutejsze koła rządowe, radio i prasa radziecka nie poruszały jeszcze tej kwestii. Rząd radziecki nic nie wie o demarche zagranicznych misji dyplomatycznych. Rząd radziecki wykazuje zbytnie zainteresowanie tymi przerzuceniami wojsk i pragnie wiedzieć, jakie cele ma ta koncentracja wojsk, zwłaszcza - jaki to może mieć wpływ na Bułgarię i Turcję (Cieśniny). 271

Przyślijcie mi proszę odpowiednie instrukcje lub być może poinformujcie [ambasadora radzieckiego] pana Dekanozowa w Berlinie. Schulenburg

77. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram Dalekopis z Fiischla1 nr 12, 10 stycznia 1941 r. - 23.45. Nr 57 Na telegram nr 50 z dn. 8 stycznia2 Proszę na razie nie omawiać z rządem radzieckim sprawy zwiększania przerzutu wojsk niemieckich do Rumunii. Jeśli w tej kwestii do Was się zwrdci pan Mołotow lub jakiś inny wpływowy członek rządu radzieckiego, proszę oświadczyć, że zgodnie z informacją, którą macie, wysłanie wojsk niemieckich jest wyłącznie sprawą ostrzegawczych przedsięwzięć wojennych przeciwko Anglii. Anglicy również mają na ziemi greckiej kontyngenty wojsk, oczekuje się, że w najbliższej przyszłości zwiększą te kontyngenty. Niemcy w żadnym wypadku nie dopuszczą do tego, by Anglicy zdobyli bazę wypadową na ziemi greckiej. Proszę nie omawiać żadnych szczegółów do otrzymania dalszych komunikatów. Ribbentrop

1 W Fiischlu, pod Salzburgiem znajdowała się rezydencja Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Ribbentropa. — Przyp. red. wyd. niem. 2 Nie zamieszcza się. - Przyp. J. F.

272

78. TAJNY PROTOKÓŁ Moskwa, 10 stycznia 1941 r. Scisle tajne! Ambasador niemiecki von Schulenburg, pełnomocny przedstawiciel Rządu Rzeszy Niemieckiej z jednej strony i Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych W. Mototow, pełnomocny przedstawiciel Rządu ZSRR z drugiej strony zgodzili się z tym co następuje: 1. Rząd Rzeszy Niemieckiej zrzeka się swych roszczeń do strefy terytorium litewskiego wymienionej w Tajnym Dodatko wym Protokole z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. i oznaczonej na mapie załączonej do tego Protokołu. 2. Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich gotów jest do wyrównania Rządowi Rzeszy Niemieckiej terytorium wymienionego w artykule 1 danego Protokołu przez wypłace nie Niemcom 7.500.000 dolarów w złocie lub 31.500.000 marek. Rząd ZSRR wypłaci sumę 31,5 milionów marek w sposób następujący: jedną, ósma, tzn. 3.937.500 marek w postaci dostaw metali kolorowych w ciągu trzech miesięcy od chwili podpisania protokołu; pozostałe siedem ósmych, czyli 27.562.500 marek - w złocie, poprzez potrącanie z wypłaty złota niemieckiego, którą Niemcy muszą uiścić przed 11 lutego 1941 r. zgodnie z listami, jakie wymienili między sobą Przewodniczący Niemieckiej Delegacji Gospodarczej dr Schnurre i Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR A. Mikojan w związku z „Porozumieniem z dn. 10 stycznia 1941 r. o dostawach wzajemnych w drugim umownym okresie na podstawie Porozumienia Gospodarczego między Rzeszą Niemiecką a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich z dn. 11 lutego 1940 r.". 3. Dany protokół sporządzony jest w dwóch oryginałach - w języku niemieckim i rosyjskim każdy i nabiera mocy prawnej natychmiast po jego podpisaniu. Za Rząd Niemiec Schulenburg

Z upoważnienia Rządu ZSRR W. Mołotow

273

KOMUNIKAT O ZAWARCIU POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO MIĘDZY ZSRR A NIEMCAMI

11 stycznia 1941 r. 10 stycznia 1941 r. zakończyły się podpisaniem uzupefnionego Porozumienia Gospodarczego radziecko-niemieckie rokowania gospodarcze toczące się w Moskwie od końca października ubiegłego roku. Ze strony radzieckiej umowę podpisał Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR tow. A. Mikojan, ze strony nie mieckiej — Poseł Ministerstwa Spraw Zagranicznych dr K. Schnurre. Nowe porozumienie opiera się na radziecko-niemieckim Porozumieniu Gospodarczym z dn. 11 lutego 1940 roku i stanowi dal szy etap realizacji programu gospodarczego nakreślonego przez oba Rządy w 1939 roku. Porozumienie reguluje obrót towarowy między ZSRR a Niemcami do 1 sierpnia 1942 r. Suma przewidzianych dostaw wzajemnych znacznie przekracza ramy pierwszego roku umowy. ZSRR dostarcza Niemcom surowce przemysłowe, produkty naftowe oraz artykuły żywnościowe, szczególnie zboże; Niemcy dostarczają ZSRR sprzęt przemysłowy. Rokowania odbywały się w atmosferze wzajemnego zrozumienia i zaufania, zgodnie z istniejącymi między ZSRR a Niemcami przyjaznymi stosunkami. Wszystkie sprawy gospodarcze, włącznie z tymi, które powstały w wyniku .przyłączenia do ZSRR nowych terytoriów, zostały rozstrzygnięte zgodnie z interesami obu krajów.

OŚWIADCZENIE TASS

13 stycznia 1941 r. W prasie zagranicznej z powofaniem się na pewne koła Bułgarii jako na źródło informacji szerzona jest wiadomość', że do Bułgarii już przerzucono pewną część wojsk niemieckich, że przerzucanie tych ostatnich do Bułgarii trwa za wiedzą i zgodą ZSRR, że na interpelację rządu bułgarskiego w sprawie przepuszczenia wojsk niemieckich do Bufgarii ZSRR wyraził zgodę. TASS jest upoważniony do oświadczenia, że: 1. Jeśli wojska niemieckie rzeczywiście są w Bufgarii i jeśli ich dalsze przerzucanie do Bufgarii istotnie ma miejsce, więc wszystko to się stafo i dzieje bez wiedzy i zgody ZSRR, gdyż strona niemiecka nigdy nie wysuwafa przed ZSRR kwestii pobytu lub przerzucania wojsk niemieckich do Bufgarii;

274

2. Rząd bufgarski między innymi nigdy sig nie zwracaf do ZSRR z interpelacją w sprawie przepuszczenia wojsk niemieckich do Buf-garii i — jak wynika — nie mógf otrzymać od ZSRR jakiejkolwiek odpowiedzi.

NIEMIECKIE BIURO , INFORMACYJNE O OŚWIADCZENIU TASS

14 stycznia 1941 r. Berlin, 13 stycznia (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje następujący komunikat: „Z powodu licznych pogfosek, sprzecznych twierdzeń i kombinacji, zamieszczonych w ostatnich dniach przez prasg s'wiatowa. oraz zagraniczne agencje informacyjne dotyczących rzekomego przerzucenia wojsk niemieckich do Bufgarii, berlińskie kofa poli tyczne oświadczają., że nie ma w tym nic dziwnego, że rosyjska agencja oficjalna TASS uważała za swój obowiązek opublikowa nie sprostowania w związku z tymi doniesieniami..."

79. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 17 stycznia 1941 - 20.46 Otrzymany 17 stycznia 1941 - 23.40 Nr 122 z dn. 17 stycznia 1941 r. Pilne! Ścisłe tajne! Do pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy 1. Mołotow zaprosił mię dzisiaj w dzień do siebie i oświadczył: co następuje: Nadszedł teraz czas powrocie do spraw wyłącznie politycznych, ponieważ najważniejsze kwestie gospodarcze między Niemcami i ZSRR zostały niedawno uregulowane przez zawarcie uraow. Rząd radziecki jest zdziwiony, że dotychczas nie otrzymał od Niemiec żadnej odpowiedzi na os'wiadczenie o swej pozycji z dn. 25 listopada (patrz doniesienie telegraficzne nr 2362 z dn. 25 listopada) dotyczącej spraw poruszanych 275

podczas berlińskich pertraktacji i [Mołotow] byłby wdzięczny, gdybym mógł zwrócić na ten fakt uwagę rządu Rzeszy Niemieckiej. Zaznaczył, że rząd radziecki liczył na szybką odpowiedź strony niemieckiej. Odpowiedziałem panu Mołotowowi, że «nie ma żadnego powodu do jakiegokolwiek zdziwienia, ponieważ chodzi o sprawy, kto're najpierw muszą byc omówione z Włochami i Japonią. Gdy tylko te omówienia się zakończą, rząd radziecki otrzyma uwzględniającą ich odpowiedzi ma się rozumieć' informację o naszej pozycji. 2. Potem Mołotow poruszył sprawę Bałkanów i w związku z tym oświadczył co następuje: Zgodnie z otrzymanymi komunikatami ogromna liczba wojsk niemieckich została skoncentrowana w Rumunii. Gotowe są one wkroczyć do Bułgarii celem okupacji Bułgarii, Grecji i Cies'nin. Anglia spróbuje bez wątpienia wyprzedzić operacje wojsk niemieckich, okupować Cies'niny, w sojuszu z Turcją rozpocząć akcje wojenne przeciwko Bułgarii i przekształcić Bułgarię w arenę działań wojennych. Rząd radziecki niejednokrotnie zwracał uwagę rządu Rzeszy Niemieckiej na to, że terytorium Bułgarii i Cies'niny rozpatruje jako strefę bezpieczeństwa ZSRR i dlatego w obliczu wydarzeń, które zagrażają bezpieczeństwu intereso'w ZSRR, nie może pozostawać obojętny. Zgodnie z tym rząd radziecki uważa za swój obowiązek zwrócić uwagę na fakt, że będzie uważał pojawienienie się jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium Bułgarii lub w Cieśninach jako pogwałcenie interesów bezpieczeństwa ZSRR. Mołotow dodał, że dał wskazówkę Dekanozowowi, by zrobił analogiczne oświadczenie w Berlinie. W swej odpowiedzi ograniczyłem się do oświadczenia, nakazanego przez instrukcję telegraficzną nr 36 z dn. 7 stycznia i nr 57 z dn. 10 stycznia.1 Schulenburg

1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

276

80. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO RIBBENTROPA Memorandum

Berlin, 17 stycznia 1941 r. Sekretarz stanu Nr 52 Telegraficznie, jak najszybciej Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy (dalekopisem lub telefonicznie) Dziś w dzień odwiedził mię radziecki poseł pełnomocny. Zgodnie z tekstem memorandum, kto're mi następnie wręczył, oświadczył co następuje: „Zgodnie ze wszystkimi doniesieniami, dużo wojska niemieckiego znajduje się w Rumunii i jest przygotowane, by teraz wkroczyć do Bułgarii, mając na celu zagarnięcie Bułgarii, Grecji i Cieśnin. Bez wątpienia, Anglia spróbuje wyprzedzić operacje wojsk niemieckich, okupować Cies'niny, w sojuszu z Turcją rozpocząć akcje wojenne przeciwko Bułgarii i przekształcić Bułgarię w arenę działań wojennych. Rząd radziecki niejednokrotnie oświadczał rządowi niemieckiemu, że uważa terytorium Bułgarii i Cieśniny za strefę bezpieczeństwa ZSRR i że nie może obojętnie się ustosunkować do wydarzeń, które zagrażają interesom bezpieczeństwa ZSRR. Wobec tego rząd radziecki uważa za swój obowiązek uprzedzić, że pojawienie się wszelkich wojsk zagranicznych na terytorium Bułgarii i w Cieśninach będzie rozpatrywać jako pogwałcenie interesów ZSRR". Koniec przemo'wienia posła pełnomocnego. Nie reagując zbyt poważnie na to oświadczenie, powiedziałem w obecności Dekanozowa, źe nie chciałbym od razu z własnej inicjatywy odpowiadać na nie, że wolałbym z początku poinformować o tym oświadczeniu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Dodałem potem, że chciałbym zadać jeszcze dwa pytania, by jak najdokładniej zrozumieć tres'ć jego os'wiadczenia, a mianowicie: a) Od kogo rząd radziecki otrzymał komunikat o tym, że wojska niemieckie w Rumunii mają na celu okupację Bułgarii, Grecji i Cies'nin? Dekanozow powiedział, że to źro'dło informacji rządowej nie jest mu znane. Powołał się na to, że - jak oświadczono wcześniej - mówi się o tym we wszystkich doniesieniach. 277

Nie zamierzając omawiać ostatniego oświadczenia niemieckiego, odpowiedziałem na to, że w żadnych okolicznościach nie pozwolimy, by Anglia zdobyta bazę wypadową w Grecji i że śledzimy za tym uważnie. Ponadto nie ma w tym nic" nowego dla rządu radzieckiego, o tym już" mówiono panu Mołotowowi nieco wcześniej. b) Dlaczego rząd radziecki odbiera to jak samo przez się zrozumiałe, że Anglia, wyprzedzając operacje wojsk niemieckich, spróbuje okupować Cieśniny? Dekanozow w odpowiedzi powołał się jedynie na swe pierwotne oświadczenie. Jego rząd nie wie, czy może cos podobnego się zdarzyć, jednak nie wątpi co do odpowiednich kroków angielskich, jeśli Niemcy wkroczą do Bułgarii, Grecji i Cieśnin. Na zakończenie zarezerwowałem sobie prawo, by odpowiedzieć na to os'wiadczenie. Poseł pełnomocny wyraził nadzieję na otrzymanie szybkiej odpowiedzi i wyszedł po tym, gdy zrobiłem jeszcze kilka uwag dotyczących sukcesów niemieckich ¦ sił powietrznych w walce przeciwko flocie brytyjskiej na Morzu Sro'dziemnym. Weizsacker

81. RIBBENTROP DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA Telegram

Fuschl, 21 stycznia 1941 - 23.30 Otrzymany w Berlinie 22 stycznia 1941 - 0.30 Nr 38 (otwarty) 1. Zapros'cie do siebie w środę wieczorem rjosła pełnomocnego i dajcie mu ustnie następującą odpowiedź na oświadczenie wręczone Wam 17 stycznia. Następnie tekst odpowiedzi ma być wręczony mu w postaci memorandum. Tekst odpowiedzi: 1. Rząd Rzeszy nie otrzymał żadnych komunikatów o tym, że Anglia zamierza okupować Cies'niny. Rząd Rzeszy jest także przekonany, że Turcja nie zezwoli angielskim siłom zbrojnym wkroczyć na jej terytorium. Jednakże Rząd Rzeszy jest poinformowany o tym, że Anglia zamierza otrzymać bazę wypadową na ziemi greckiej. 2. Fiihrer niejednokrotnie podkreślał panu Mołotowowi podczas jego wizyty listopadowej w Berlinie, że Niemcy za 278

pomocą, wszelkich s'rodko'w wojskowych wyprzedzą pro'bę Anglii otrzymania bazy wypadowej na ziemi greckiej. Niezmienne zamiary rządu Rzeszy polegają na tym, by nie pozwolić angielskim siłom zbrojnym w żadnych okolicznościach osiąść na terytorium greckim, gdyż to zagrażałoby interesom życiowym Niemiec na Bałkanach. Dlatego na Bałkanach odbywa się pewna koncentracja wojsk mająca na celu jedynie zapobieżenie zdobyciu przez Brytanię bazy wypadowej na ziemi greckiej. 3. Niemcy nie zamierzają okupować Cies'nin. Będą szanować tereny znajdujące sig pod suwerennością turecką, jeżeli Turcja ze swej strony nie dokona jakiegoś wrogiego aktu przeciwko wojskom niemieckim. Jednak z drugiej strony, armia niemiecka zamierza przejść przez Bułgarie w wypadku, jeśli przeciwko Grecji będą organizowane jakieś operacje wojenne. Oczywiście, rząd Rzeszy nie zamierza pogwałcać interesów bezpieczeństwa ZSRR, nie zdarzysię to w żadnym wypadku, nawet jeśli wojska niemieckie przejdą przez Bułgarię. 4. Do operacji, która może być powzięta przeciwko Anglii w Grecji, Niemcy koncentrują wojska na Bałkanach w takiej skali, by mieć możliwość udaremnienia wszelkich prób Anglii stworzenia w tych regionach frontu. Rząd Rzeszy jest przekonany, że zachowując się w ten sposób ma na względzie również interesy ZSRR, ktdry by się sprzeciwiał uzyskaniu przez Anglię bazy wypadowej w tych regionach. 5. Rząd Rzeszy, jak wskazał z okazji wizyty pana Mołotowa w Berlinie, rozumie radzieckie zainteresowanie Cieśninami i gotów jest w odpowiedniej chwili aprobować rewizję Konwencji w Montreux. Niemcy ze swej strony nie są zainteresowane pod względem politycznym Cieśninami i wycofają swe wojska po zakończeniu operacji na Bałkanach. 6. Co się tyczy stanowiska, o które zapytywał pan Mototow, w sprawie kontynuowania pertraktacji politycznych, rozpoczę tych pewien czas temu w Berlinie^ można oświadczyć co następuje: Rząd Rzeszy mocno się trzyma swych poglądów zreferowanych panu Mołotowowi podczas jego pobytu w Berlinie. Rząd radziecki ze swej strony wystąpił w koricu listopada z określoną kontrpropozycją. W obecnej chwili rząd Rzeszy utrzymuje kontakty w zakresie tych kwestii z rządami swych sojuszników - Włoch i Japonii i ma nadzieję, że w najbliższej przyszłości, gdy te kwestie będą bardziej wyjaśnione, potrafi ponownie rozpocząć pertraktacje polityczne z rządem radzieckim. Koniec odpowiedzi. II. Ambasadorowi Schulenburgowi wysyła się instrukcję, by złożył analogiczne oświadczenie Mołotowowi w s'rodę wieczorem lub w czwartek rano. 279

III. Poza tym proszę, byście po rozmowie z radzieckim posłem pełnomocnym wręczyli ambasadorowi [włoskiemu] Alfieriemu odpis oświadczenia, które wręczył Warn pan Dekanozow 17 stycznia, a także odpis naszej odpowiedzi celem poufnego poinformowania rządu włoskiego. Poinformowałem już Duce i hrabiego Ciano. Ribbentrop

82. MEMORANDUM WEIZSACKERA Berlin, 22 stycznia 1941 r. Sekretarz stanu Nr 59 Przyjąłem tego wieczora radzieckiego posła pełnomocnego i ustnie zakomunikowałem mu odpowiedz' na jego os'wiadczenie z dn. 17 stycznia. Następnie wręczyłem mu tekst odpowiedzi w postaci memorandum. Powiedziałem także Dekanozowowi, że hrabia Schulenburg przekaże panu Mołotowowi odpowiedni komunikat albo tego wieczora, albo jutro rano. Dekanozow wówczas zapytał, jak powiedział - do prywatnego użytku, co się rozumie przez sens niektórych wyfażen odpowiedzi, jaką, otrzymał. Chciał ustalić, kiedy można oczekiwać przejs'cia wojsk niemieckich przez Bułgarię do Grecji, o czym się mo'wi w odpowiedzi, a także czy ta decyzja jest ostateczna, W związku z tym wskazałem posłowi pełnomocnemu na paragrafy 1 i 3 tekstu memorandum. Następnie poseł pełnomocny powto'rzył ze swego os'wiadczenia z dn. 17 bieżącego miesiąca, że rząd radziecki rozpatruje pojawienie się jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium Bułgarii jako pogwałcenie interesów bezpieczeństwa ZSRR. Nasze oświadczenie w końcu paragrafu 3 memorandum nie odpowiada temu punktowi widzenia. Odpowiedziałem, że nasz punkt widzenia dobitnie jest przedstawiony w paragrafie 3 i paragrafie 4 memorandum. Jestes'my przekonani, że nasze plany służą interesom ZSRR, który byłby przeciwko uzyskaniu przez Anglię bazy wypadowej w tych regionach. Ponadto poprosiłem posła pełnomocnego, by w domu raz jeszcze uważnie przejrzał memorandum. Wówczas oczywiście dojdzie do wniosku, że nasza odpowiedź rozprasza jego niepokój. 280

Dane memorandum przesyła się telegraficznie Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy. Weizsacker

83. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 23 stycznia 1941-21.21 Otrzymany 24 stycznia 1941 - 0.25 Nr 161 z dn. 23 stycznia Na telegram nr 129 z dn. 22 stycznia1 Pilne! Tajne! Dziś zostały wykonane instrukcje. Mołotow oświadczył, że rząd radziecki przestudiuje i rozważy nasz komunikat, po czym, jeśli-zajdzie potrzeba, [Mołotow] się wypowie. Komunikat rządu Rzeszy Niemieckiej rozumie tak, ze kwestia przejścia wojsk niemieckich przez Bułgarię jest sama przez się rozstrzygnięta ostatecznie, lecz się urzeczywistni dopiero w tym wypadku, jeśli Anglia rozszerzy swe operacje wojenne na terenach greckich na większą niż dotychczas skalę. Co do reszty spraw Mołotow przytoczył dobrze znany argument, zgodnie z którym rząd radziecki uważa Bułgarię i Cieśniny za strefę bezpieczeństwa Związku Radzieckiego i że jest przeciwko wszelkiemu rozprzestrzenianiu wojny, szczególnie na Morzu Czarnym. Jest przekonany, że to całkowicie się zgadza z poglądem Rzeszy Niemieckiej.. Schulenburg

1

Nie zamieszcza się. — Przyp. J. F.

281

84. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram t

Berlin, 22 lutego 1941 - 6.25 Moskwa, 22 lutego 1941 - 11.00 Nr 353 z dn.21 lutego Poufne. Szefowi misji dyplomatycznej lub jej przedstawicielowi do rąk władnych. Tajemnica państwowa. Należy rozszyfrować osobiście. Ściśle tajne. Odpowiedź przez kuriera lub tajnym szyfrem. Instrukcja telegraficzna nr 36 z dn. 7 stycznia zawierała wskazówkę, że w ciągu pewnego czasu dobrze byłoby podtrzymywać niejasność w komunikatach i liczebności wojsk niemieckich i że w odpowiednim czasie poinformuje się o cafej potędze wojsk. Teraz nadszedł ten czas. W Rumunii znajduje się w gotowości bojowej 680.000 (szes'ćset osiemdziesiąt tysięcy) wojsk niemieckich. Ws'ród nich bardzo wysoki procent stanowią wojska techniczne, szczególnie pancerne, wyposażone w najnowocześniejszą broń. Na zapleczu tych wojsk, w Niemczech, są niewyczerpane rezerwy, w tym wojska regularne skoncentrowane na granicy niemie-ckojugosłowiańskiej. Proszę, by członkowie misji dyplomatycznej i możliwe osoby zaufane zaczęli dawać znać w sposób łatwy, robiący wrażenie o sile wojsk, wskazując, że jest ich więcej niż dostatecznie, żeby podołać wszelkim nieprzewidzianym okolicznościom na Bałkanach. Przy czym czynić to należy nie tylko w kołach państwowych, lecz także wśród zainteresowanych dyplomatów zagranicznych. Pozostawiam do Waszego uznania, kiedy nie należy wymieniać dokładnej cyfry podanej powyżej. Odwrotnie, można także korzystać z aluzji i odstępstw, jak na przykład „bodajże 700.000" itp. Ritter

282

85. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA Telegram Fiischl, 27 lutego 1941-21.50 Berlin, 27 lutego 1941-22.30 Nr 114 z dn. 27 lutego Do Moskwy Do działu szyfro'w Pilne! Przekazano telegraficznie, nr 403 z dn. 27 lutego o 22.58 Ambasadorowi do rąk własnych! Proszę w piątek, 28 lutego, pod wieczór złożyć wizytę panu Mołotowowi i ustnie przekazać mu co następuje: 1. Rząd radziecki wie, że od pewnego czasu prowadzone są pertraktacje między Ministrem Rzeszy i rządem włoskim z jednej strony a rządem bułgarskim z drugiej o przyłączeniu Bułgarii do Paktu Trzech. Pertraktacje te teraz się zakończyły. Zadecydowano, że Bułgaria się przyłączy do Paktu Trzech. Protokół o tym przyłączeniu się zostanie podpisany 1 marca. Rząd Rzeszy pragnie zawczasu poinformować o tym rząd radziecki. 2. Proszę 1 marca wieczorem jeszcze raz odwiedzić pana Mołotowa i zakomunikować mu co następuje: Wiadomości, jakimi dysponujemy, o zamiarach brytyjskich wobec Grecji zmusiły rząd Rzeszy do natychmiastowego poczynienia dalszych kroków celem zapewnienia bezpieczeństwa, przede wszystkim - do przerzucenia wojsk niemieckich na ziemię bułgarską. Z powołaniem się na oświadczenie złożone rządowi radzieckiemu 23 stycznia, proszę dodać, że nasze środki ostrzegawcze skierowane są na zapobieżenie uzyskaniu przez Brytanię trwałej bazy wypadowej w Grecji. W wypadku, jeśli pan Mołotow zechce bardziej szczegółowych wyjaśnień, musicie kierować się następująco: te s'rodki ostrożności przedsiębierze wyłącznie celem zapobieżenia umocnieniu Brytanii na terytorium greckim; po drugie, s'rodki te nie są skierowane przeciwko Turcji; będziemy szanować suwerenność turecką, chyba że Turcja dokona przeciwko nam jakiegoś' aktu wrogiego; po trzecie, ta koncentracja wojsk niemieckich jest przedsięwzięciem wojennym i usunięcie niebezpieczeństwa brytyjskiego w Grecji automatycznie doprowadzi do wycofania wojsk niemieckich. Proszę zawiadomić mnie telegraficznie, jak pan Mołotow przyjął Wasz komunikat.

283

Do Waszej osobistej wiadomości podaje się także to, źe poseł bułgarski w Moskwie1 28 lutego i 1 marca w imieniu swego rządu złoży analogiczne oświadczenia. Ribbentrop 1

I. Stamenow.— Przyp. red. wyd. niem.

86. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 1 marca 1941 - 0.25 Otrzymany 1 marca 1941 - 2.10 Nr 444 z dn. 28 lutego1 Pilne! Na telegramu nr 403 z cl- '

lutego

Odwiedziłem tego wieczora pana Mołotowa i wykonałem instrukcję nr I2. Mołotow odebrał mdj komunikat ze zrozumiałą trwogą i oświadczył, że o punkcie widzenia rządu radzieckiego rząd Rzeszy Niemieckiej został poinformowany 25 listopada 1940 r. (patrz doniesienie telegraficzne z dn. 25 listopada nr 2362). Ten komunikat wciąż jeszcze określa stanowisko rządu radzieckiego w tej kwestii. Tymczasem przyszła sytuacja Bułgarii była rozpatrywana w ramach określonych okoliczności. W chwili obecnej wydarzenia przybrały nowy obro't. Jednakże, pogląd rządu radzieckiego, że Bułgaria wchodzi do strefy bezpieczeństwa ZSRR, pozostaje bez zmian. Mołotow nie zmienił swego zdania pomimo mego argumentu, że wstąpienie Bułgarii do Paktu Trzech w żadnym wypadku nie szkodzi interesom Związku Radzieckiego. Oświadczył, że . ws-tąpienie Bułgarii odbywa się w sytuacji odmiennej niż ta, którą przewidywano, i że, niestety, nie jest oczywiste, iż zachodzące wydarzenia mieszczą się w ramach oświadczenia rządu radzieckiego z dn. 25 listopada. Schulenburg Przesiany do specjalnego pociągu Ribbentropa, nr 744. — Przyp. red. wyd. niem. 2 Patrz punkt pierwszy poprzedniego dokumentu. — Przyp. J. F. 1

284

87. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC Telegram Moskwa, 1 marca 1941 - 22.15 Otrzymany 2 marca 1941 - 2.20 Nr 453 z dn. 1 marca1 Pilne! Na telegram nr 403 z dn. 27 lutego Tajne! Instrukcja nr 22 została wykonana dziś o szóstej trzydzieści wieczorem czasu moskiewskiego. Moiotow, który bardzo poważnie odebraf mój komunikat, przede wszystkim oświadczył, że wie o decyzji Niemiec, ponieważ poseł bułgarski powiadomił już dziś' o nim pana Wyszyńskiego. Następnie Mołotow wyraził swe głębokie zaniepokojenie tym, że w kwestii, kto'ra dla Związku Radzieckiego ma takie [duże] znaczenie, rząd niemiecki powziął decyzję sprzeczną z poglądem rządu radzieckiego o interesach bezpieczeństwa ZSRR. Rząd radziecki niejednokrotnie podkreślał rządowi niemieckiemu - zarówno podczas pertraktacji berlińskich, jak też później - swe szczególne zainteresowanieBułgarią. Zatem, nie może pozostawać obojętny wobec ostatnich przedsięwzięć niemieckich i będzie zmuszony określić swój stosunek do nich. Ma nadzieję, że rząd Rzeszy Niemieckiej nada tej decyzji doniosłe znaczenie. Moiotow w mojej obecności własnoręcznie naszkicował" brudnopis memorandum, sformułował stanowisko rządu radzieckiego, zrobił odpis memorandum i wręczył mi. Nota zawierała następujący tekst: „1. Przykro jest, że rząd Rzeszy Niemieckiej, nie zważając na ostrzeżenie ze strony rządu radzieckiego zawarte w oświadczeniu z dn. 25 listopada 1940 r., uznaje za rzecz możliwą przestrzeganie kursu, który szkodzi interesom bezpieczeństwa ZSRR, i zdecydował urzeczywistnić okupację Bułgarii. 2. Ponieważ rząd radziecki dotychczas zajmuje stanowisko opisane w oświadczeniu z dn. 25 listopada, rząd niemiecki powinien rozumieć, że nie może liczyć na poparcie ZSRR swych przedsięwzięć w Bułgarii." W swej odpowiedzi kierowałem się Waszymi wskazówkami, między innymi podkreśliłem, że nie może być nawet mowy o wyrządzeniu szkody interesom bezpieczeństwa ZSRR. Schulenburg 1 Przesiany do specjalnego pocijgu Ribbentropa, nr 771. - Przyp. red. wyd. niem. 2 Patrz punkt drugi telegramu nr 114 z dn. 27 lutego. — Przyp. J. F.

285

PRZYŁĄCZENIE SIĘ BULGAR/II DO PAKTU TRZECH M0CARS1

2 marca 1941 r. Berlin, 1 marca (TASS). Agencja Transocean komunikuje, że dziś o godzinie 19 minut 45 w Wiedniu bufgarski premier Fifow podpisaf protokóf o przyuczeniu się Bufgarii do paktu trzech mocarstw.

WKROCZENIE WOJSK

NIEMIECKICH DO BUŁGAR 11 3 marca 1941 r. Berlin, 2 marca (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne donosi z Sofii, że wojska niemieckie za zgodf rządu bufgarskiego wkroczyfy na terytorium Bufgarii.

88. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC Berlin, 13 marca 1941 r. Tajemnica państwowa Generał Warlimont i kapitan marynarki wojennej Bikckner wyrazili pogląd, że z określonych powodów konieczne jest jak najszybsze zaprzestanie działalnos'ci licznych komisji rosyjskich, kto're pracują na terenach niemieckich na Wschodzie, i niezwłoczne odesłanie ich do domu. Podobne komisje wciąż jeszcze się znajdują na terytorium niemieckim w związku z powrotem emigrantów litewskich z Niemiec do Litwy. Funkcjonuje jeszcze niemiecko-rosyjska komisja pograniczna, a także kilka podkomisji terenowych. Jedne z tych komisji są na terytorium rosyjskim, inne zaś - na terytorium niemieckim (i między innymi na południe od Suwałk?). Podkomisje te muszą zakończyć swą pracę do 10 marca. Z szeregu przyczyn jeszcze 286

nie zaczęły swej pracy. OKW 1 żąda, by uczyniono wszystko celem niedopuszczenia ich do pracy. wi wiedzą, że Stelin już przed koncern 1941 roku zamiast przeprowadzenia wielkich manewrów operatywnych, z których pomocą, — obchodząp przeciwnika od strony flanków — można było się przedrzeć na jego tyły, żądał stale ataków czołowych i zdobycia jednej miejscowości po drugiej. Taktyka ta kosztowała nas wiele strat, zanim naszym generałom, na których barkach 324

spoczywał cały ciężar prowadzenia wojny, nie udało się zmienić sytuacji. Przeszli do bardziej giętkich operacji manewrowych, co natychmiast doprowadziło do poważnych i pozytywnych dla nas zmian na froncie. Tym bardziej haniebny jest ten fakt, że po naszym wielkim zwycięstwie nad wrogiem, które wymagało od nas tylu ofiar, Stalin zaczaj poniżać wielu dowódców, którzy się przyczynili do zwycięstwa nad wrogiem. Wykluczał bowiem wszelką, możliwość tego, że zasługi frontowe mogły byc przypisane komuś innemu prócz niego samego. Stalin był bardzo zainteresowany oceną, towarzysza Żukowa jako dowódcy wojskowego. Często mię pytał, jakiego jestem zdania o Zukowie. Powiedziałem mu wówczas: „Znam Żukowa dawno. To dobry generał i dobry dowo'dca". Po wojnie Stalin zaczął ples'c różne głupstwa o Zukowie, między innymi powiedział co następuje: „Chwaliliscie Żukowa, ale na to nie zasługuje". Mówią, że przed każdą, operacją, Żuków brał garść ziemi, wąchał" i mówił: „Możemy zaczynać ofensywę" lub odwrotnie: „Zaplanowana operacja nie może byc przeprowadzona". Wówczas mu odpowiedziałem: „Towarzyszu Stalinie, nie wiem, kto to wymyślił, ale to nieprawda". Możliwe, że Stalin wymyślał takie rzeczy, by pomniejszyć rolę i zdolności wojskowe marszałka Żukowa. Stalin w związku z tym bardzo energicznie popularyzował siebie jako wielkiego wodza. Przerożnymi sposobami się starał zaszczepić narodowi myśl o tym, że wszystkie zwycięstwa, jakie kraj .radziecki odniósł podczas Wielkiej Wojny Narodowej, zostały odniesione dzięki odwadze, dzielnos'ci oraz genialnos'ci wyłącznie Stalina. Podobnie, jak Kuzma Kriuczkow przebijał piką siedem osób. (Poruszenie na sali.) Weźmy na przykład nasze filmy historyczne i wojenne, a także niektóre utwory literackie. Mdli od nich. Prawdziwym ich celem jest rozwijanie tematu wychwalania Stalina jako geniusza wojskowego. Przypomnijmy sobie film „Upadek Berlina". Osobą, działającą tam jest tylko Stalin. Wydaje rozkazy w sali, gdzie stoi dużo pustych krzeseł i tylko jeden człowiek podchodzi do niego i o czymś melduje — to Poskriobyszew, jego wierny giermek. (Śmiech na sali.) Gdzie jest dowództwo wojskowe? Gdzie Biuro Polityczne? Gdzie rząd? Co oni robią, czym się zajmują? O tym film nic nie mówi. Stalin działa za wszystkich; z nikim się nie liczy, nikogo nie prosi 0 radę. Narodowi wszystko się przedstawia w fałszywym świetle. Dlaczego? Dlatego, by otoczyć Stalina sławą na przekór faktom 1 prawdzie historycznej. Nasuwa się pytanie: Gdzie byli wojskowi, na których barkach spoczął- cały ciężar wojny? W filmie ich nie ma. Stalin nie zostawił im miejsca. 325

INDEKS NAZWISK, WYMIENIONYCH W ZBIORZE

Astachow G. — radca posła pełnomocnego ZSRR w Niemczech. Babarin J. — zastępca radzieckiego przedstawiciela handlowego w Berlinie. Brauchitsch W. — dowódca naczelny sił lądowych Niemiec. Chamberlain N. — premier Wielkiej Brytanii. Ciano G. - minister spraw zagranicznych Włoch. Frick W. — minister spraw wewnętrznych Niemiec. Gorkin A. — sekretarz Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Goring H. — dowódca naczelny sił powietrznych i minister lotnictwa Niemiec; pełnomocnik do spraw realizacji czteroletniego planu Niemiec. Grzybowski W. - ambasador Polski w ZSRR. Haus F. — pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec. Henderson N. — ambasador W. Brytanii w Niemczech. Hencke A. — pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec. Hewel W. — stały pełnomocnik ministra spraw zagranicznych Niemiec przy kanclerzu Rzeszy Niemieckiej. Hilger G. — radca ambasady niemieckiej w ZSRR. Hitler A. — kanclerz Rzeszy Niemieckiej; lider Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec (NSDAP). Hudson R. — minister handlu zagranicznego (zamorskiego) W. Brytanii. Kalinin M. — przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. KordtE. — radca kancelarii ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Kóstring E. — attache wojskowy Niemiec w ZSRR. Litwinów M. — ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR do 3 maja 1939 r. Mackensen G. — ambasador Niemiec we Włoszech. Mieriekatow A. — poseł pełnomocny ZSRR w Niemczech od czerwca 1938 do kwietnia 1939 r. Mikojan A. — ludowy komisarz handlu zagranicznego ZSRR; zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. Mototow W. — przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR; równoczesYiie od 3 maja 1939 r. — ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR. Mussolini — szef rządu Włoch faszystowskich. Oszima H. — ambasador Japonii w Niemczech, generał. Potiomkin W. — pierwszy zastępca ludowego komisarza spraw zagranicznych. Purkajew M. — attache wojskowy ZSRR w Niemczech. Ribbentrop J. von — minister spraw zagranicznych Rzeszy od lutego 1938 r.

326

Rosso A. — ambasador Włoch w ZSRR. Schnurre J. — kierownik referatu wschodnioeuropejskiego wydziału polityczno-ekonomicznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec. Schulenburg F. von — ambasador Niemiec w ZSRR. Stalin J. - Sekretarz Generalny KC WKP(b). Strang W. — kierownik wydziału Europy Środkowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych W. Brytanii, przedstawiciel Anglii na anglofrancusko-radzieckich rozmowach latem 1939r. Szkwarcew A. — poseł pełnomocny ZSRR w Niemczech od wrzes'nia 1939 r. Tippelskirch W. — charge d'affaires ad interim Niemiec w Moskwie, radca ambasady niemieckiej w ZSRR. Weizsacker E. von — sekretarz stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec od marca 1938 r. Wiehl E. — kierownik wydziału polityczno-ekonomicznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec. Woroszyfow K. — ludowy komisarz obrony ZSRR.

TRESC J. Stalin: Z referatu sprawozdawczego na XVIII Zjeździe WKP(b) 1. Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 17 kwiet nia 1939 r .............................................................................. 2. Niemiecki charge d'affaires ad interim w Moskwie do MSZ Niemiec. 4 maja 1939 r ......................................................... 3. Memorandum MSZ Niemiec. 5 maja 1939 r .......................... 4. Aide memoire MSZ Niemiec. 17 maja 1939 r ....................... 5. List ambasadora niemieckiego w Moskwie do sekretarza stanu MSZ Niemiec. 5 czerwca 1939 r .................................. 6. Memorandum MSZ Niemiec. 29 czerwca 1939 r .................. 7. Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie go w Moskwie. 30 czerwca 1939 r ........................................ 8. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 22 lip ca 1939 r .................................... s .............................................................. 9. Memorandum MSZ Niemiec. 27 lipca 1939 r ........................ 10. Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego w Moskwie. 29 lipca 1939 r ................................................... 11. Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie go w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r ........................................... 12. Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie mieckiego w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r ............................... 13. MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego w Moskwie. 14 sierpnia 1939 r .................................................................

7 10 11 12 13 15 18 19 19 20 24 25 26 28 327

14. Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie mieckiego w Moskwie. 14 sierpnia 1939 r ............................ 15. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 15 sier pnia 1939 r ........................................................................... 16. Memorandum ambasadora niemieckiego 16 sierpnia 1939 r. 17. Ambasador niemiecki w Moskwie do sekretarza stanu MSZ Niemiec. 16 sierpnia 1939 r .................................................. 18. Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie mieckiego w Moskwie. 16 sierpnia 1939 r ............................ 19. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18 sier pnia 1939 r ............................................................................ 20. Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie mieckiego w Moskwie. 18 sierpnia 1939 r ............................. 21. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier pnia 1939 r ............................................................................ 22. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier pnia 1939 r ............................................................................. 23. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier pnia 1939 r ............................................................................ Porozumienie handlowo-kredytowe między ZSRR i Niemcami. 21 sierpnia 1939 r ................................................................. W związku z radziecko-niemieckim porozumieniem handlowokredytowym. 21 sierpnia 1939 r ............................................ 24. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora niemieckiego w Moskwie. 20 sierpnia 1939r ......................... 25. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora niemieckiego w Moskwie. 21 sierpnia 1939 r ........................ 26. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier pnia 1939 r ............................................................................ 27. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier pnia 1939 r ............................................................................ 28. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier pnia 1939 r ............................................................................. 29. Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 22 sierpnia 1939 r ..................................................................................... O stosunkach radziecko-niemieckich. 22 sierpnia 1939r ............... 30. Pełnomocnictwa dla J. von Ribbentropa w sprawie za warcia układu z ZSRR. 22 sierpnia 1939 r............................ 31. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do MSZ Niemiec. 23 sierpnia 1939 r ................................................................. 32. Kancelaria ministra — do Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy. 23 sierpnia 1939 r ................................................... Zawarcie niemiecko-radzieckiego układu o nieagresji. 24 sierpnia 1939 r ................................................................................... Układ o nieagresji między Niemcami i Związkiem Radzieckim. 24 sierpnia 1939 r ................................................................. 328

29 31 32 36 37 38 40 42 43 44 46 46 48 50 50 51 52 52 54 55 55 56 56 56

33. Tajny dodatkowy protokół. 23 sierpnia 1939 r .................... 59 Radziecko-niemiecki układ o nieagresji. 24 sierpnia 1939 r ........... 60 34. Zapis rozmowy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy ze Stalinem i Mołotowem. 24 sierpnia 1939r ............................ 62 35. List Hitlera do Mussoliniego. 25 sierpnia 1939 r .................... 66 36. List Mussoliniego do Hitlera. 25 sierpnia 1939 r ................... 68 W. Mołotow: O ratyfikacji radziecko-niemieckiego układu o nieagresji. 31 sierpnia 1939 r ................................................. 69 Historyczna sesja Rady Najwyższej ZSRR. 2 września 1939 r. . . . 73 O ratyfikacji układu o nieagresji między ZSRR i Niemcami. 3 sierpnia 1939 r ................................................................... 73 Działania wojenne między Niemcami i Polską,. 2 września 1939 r.................................................................................... 74 Posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Wystąpienie Hitlera. Ratyfikacja radziecko-niemieckiego układu o nieagresji. 2 września 1939 r .................................................................. 74 37. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora niemieckiego w Moskwie. 3 wrzes'nia 1939r ........................ 77 38. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 5 września 1939 r .................................................................. 78 39. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 5 września 1939 r .................................................................. 78 Poseł pełnomocny ZSRR w Berlinie u Hitlera. 6 września 1939 r. 79 40. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 6 wrze śnia 1939 r............................................................................. 80 41. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze śnia 1939 r ............................................................................ 81 42. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie mieckiego w Moskwie. 9wrzes'nia 1939r .............................. 81 43. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze śnia 1939 r............................................................................. 82 44. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 10 wrze śnia 1939 r............................................................................. 83 45. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie mieckiego w Moskwie. 13 września 1939 r ........................... 84 46. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 14 wrzes'nia 1939 r ..................................................................... 86 O przyczynach wewnętrznych klęski militarnej Polski. 14 wrze śnia 1939 r ............................................................................ 86 47. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie mieckiego w Moskwie. 15wrzes'nia 1939 r ........................... 88 48. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 16 września 1939 r..................................................................... 90 49. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 17 września 1939 r..................................................................... 91 Nota Rządu ZSRR, wręczona ambasadorowi polskiemu w Mosk wie 17 września 1939 r ......................................................... 92

329

Nota Rządu ZSRR z 17 września 1939r ........................................ 93 Przemówienie radiowe Przewodniczącego Rady Komisarzy Lu dowych Mototowa. 17 września 1939 r .................................. 94 50. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18 września 1939 r ................................................... , ................. 96 51. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora niemieckiego w Moskwie. 19 września 1939 r ....................... 98 Komunikat niemiecko-radziecki. 18 września 1939r ....................... 98 Prasa niemiecka o działaniach rządu radzieckiego. 20 września 1939 r ................................................................................... 99 Prasa włoska o posuwaniu się wojsk radzieckich. 20 września 1939 r .................................................................................... 99 52. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 20 września 1939 r ..................................................................... 100 Komunikat niemiecko-radziecki. 22wrzes'nia 1939r ..................... 100 53. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora' niemieckiego w Moskwie. 23 września 1939 r .....................m. 101 54. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 25 września 1939 r ..................................................................... 102 Przybycie do Moskwy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy. 27 września 1939 r ................................................................ 102 Rozmowa W. Mototowa z J. von Ribbentropem. 28 września 1939 r.................................................................................... 103 Komunikat operacyjny Sztabu Generalnego Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej 27 września 1939 r .............................. 103 W sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego uktadu o przyjaź ni i granicy między ZSRR i Niemcami .............................. 104 Niemiecko-radziecki układ o przyjaźni i granicy. 29 wrzes'nia 1939r. ................................................................................... 104 55. Protokół poufny. 28 września 1939 r ....................... , ............ 105 56. Tajny dodatkowy protokół. 28 września 1939 r.................... 106 57. Tajny dodatkowy protoko'ł. 28 września 1939r ................... 106 Oświadczenie rządów radzieckiego i niemieckiego. 29 września 1939 r ................................................................................... 108 58. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do Przewodniczą cego RKL ZSRR. 28 września 1939 r ................................... 108 59. Rozkład drugiej wizyty Ribbentropa w Moskwie. 29 wrze śnia 1939 r ............................................................................ 109 Oświadczenie Ministra Spraw Zagranicznych Niemiec. 30 wrze śnia 1939r ............................................................................. 110 Prasa niemiecka o przyjęciu Ribbentropa na Kremlu. 30 wrze śnia 1939 r ............................................................................. 110 ZAŁĄCZNIK Z referatu W. Mototowa na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR. 31 października 1939 r .......................................................... 330

112

SOJUSZ STALINA Z HITLEREM 1. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie. 27 września 1939 r ................................................................. 121 2. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie. 27 września 1939 r ................................................................. 122 3. Ribbentrop do Mołotowa. 28 września 1939 r ....................... 122 4. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 3 październi ka 1939 r .............................................................................. 123 5. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 4 październi ka 1939 r .............................................................................. 124 6. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 5 październi ka 1939 r .............................................................................. 125 7. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 5 październi ka 1939 r ............................................................................... 126 Z przemówienia Hitlera w Reichstagu. 6 października 1939 r. 128 Z rozmowy Ribbentropa z korespondentem japońskim. 6 pa ździernika 1939 r............................................................................. 129 8. Mototow do ambasadora Schulenburga. 8 października 1939 r..................................................................................... 130 9. Memorandum dr Schnurre, MSZ Niemiec. Październik 1939 r..................................................................................... 130 Przyjęcie przez Mofotowa przedstawicieli gospodarczych Niemiec. 9 października 1939 r ............................................................ 132 10. Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 9 paździer nika 1939 r ............................................................................. 132 11. Ambasador w Finlandii Blucher do MSZ Niemiec. 10 paź dziernika 1939 r ..................................................................... 133 12. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 października 1939 r..................................................................................... 134 13. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 październi ka 1939 r ............................... .'.............................................. 136 14. Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 1 listopada 1939 r ................ • ................................. .*. . ........................ 137 Z rozkazu Komisarza Ludowego Obrony ZSRR. 7 listopada 1939 r .................................................................................... 137 Nota rządu radzieckiego z powodu obstrzału prowokacyjnego wojsk radzieckich przez oddziały wojsk fińskich. 26 listo pada 1939 r............................................................................ 138 Nota Rządu Fińskiego. 29 listopada 1939 r ................................... 140 Z przemówienia w radiu Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR W . Mołotowa. 29 listopada 1939 r. 141 N. Chruszczow o początku wojny fińskiej. Ze „Wspomnień" . . . . 143 O kłamliwym komunikacie agencji Havas. 30 listopada 1939 r. 145 Tworzenie Rządu Ludowego Finlandii. 2 grudnia 1939 r ................ 146 Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Związkiem Radzieckim i Demokratyczną Republiką Finlandii. 2 grud nia 1939 r ............................................................................... i 4 6 331

15. Sekretarz stanu Weizsacker do niemieckich misji dyploma tycznych. 2 grudnia 1939 r .................................................... 147 O zawarciu układu o pomocy wzajemnej i przyjaźni między ZSRR a Demokratyczną Republiką Finlandii. 3 grudnia 1939 r ................................................................................... 148 W. Mototow przyjął" posfa szwedzkiego p. Wintera. 5 grudnia 1939 r ................................................................................... 148 16. Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia 1939 r..................................................................................... 149 17. Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia 1939 r..................................................................................... 149 18. Sekretarz stanu Weizsacker do ambasadora Schulenburga. 6 grudnia 1939 r .................................................................... 150 Ostatnia decyzja Ligi Narodów. Komunikat TASS. 16 grudnia 1939 r .................................................................................... 152 Telegram Hitlera do Stalina. Telegram Ribbentropa do Stalina.' 23 grudnia 1939 r................................................................ _. 153 Telegramy Stalina do Hitlera i Ribbentropa. 25 grudnia 1939 r. 153 Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego między Niemcami a ZSRR. 13 lutego 1940 r .................................... 154 19. Memorandum dr. Schnurre, MSZ Niemiec. 26 lutego 1940 r. 155 Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Mototowa wygto- • szonego na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR. 29 marca 1940 r .................................................................................... 158 20. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 29 marca 1940 r. 161 21. Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 30 marca 1940 r. 162 22. Kancelaria ministra do ambasadora Schulenburga. 3 kwiet nia 1940 r .............................................................................. 163 23. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 kwietnia 1940 r .................................................................................... 164 24. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia 1940 r .................................................................................... 165 25. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 11 kwietnia 1940 r .................................................................................... 165 26. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 maja 1940 r. 167 27. Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 10 maja 1940 r. 168 28. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 maja 1940 r. 170 29. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 4 czerwca 1940 r .................................................................................... 171 30. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 czerwca 1940r .................................................................................... 171 31. Memorandum MSZ Niemiec. 11 czerwca 1940r. . . . . . . . 172 32. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 czerwca 1940 r .................................................................................... 174 33. MSZ Niemiec do Ribbentropa. 17 czerwca 1940 r ................ 174

332

34. Sekretarz stanu Weizsacker do wszystkich misji dypi tycznych Niemiec. 17 czerwca 1940 r ................................... 176 35. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 czerwca 1940 r .................................................................................... 176 36. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 czerwca 1940r ................................................................................ 37. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca 1940 r ............................................................................. . . . 179 38. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca 1940 r ..................................................................................... 180 39. Memorandum Ribbentropa dla Hitlera. 24 czerwca 1940 r. 180 40. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 25 czerwi 1940 r ............................................................................ 181 41. Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 25 czs 1940r .............................................................................. 42. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 czt 1940 r ................................................................................... 183 43. Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 czeswca 1940 r ................................................................................... 185 44. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 es 1940 r .............................................................................. . 186 45. Ribbentrop do radcy Schmidta. 27 czerwca 1940 r .............. 186 46. Ambasador Schulenburg do sekretarza stanu Weizsac 11 lipca 1940 r ...................................................................... 187 47. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 r. 189 48. Ambasador Schulemburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 f 190 49. Ambasador litewski do Ribbentropa. 21 lipca 1940 r. . . . 191 50. Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r ....................... 193 51. Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r ................ . 194 52. Poseł łotewski do Ribbentropa. 22 lipca 1940r ............ 195 53. Memorandum MSZ Niemiec. 24 lipca 1940 r .................. 196 54. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 lipca 19 55. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 2 sie,, 1940 r .................................................................................. 197 Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Moto vowa wygło szonego na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR 1 sierp nia 1940 r .............................................................................. 198 56. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 12 si> 1940r.................................................................................. Przybycie delegacji niemieckiej. 29 sierpnia 1940 r ....................... 200 57. MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 5 si 1940 r ............................................................................... 201 Komunikat TASS. 7 września 1940 r ....................................... 201 58. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 10 wi 1940 r ..................................................................................

59. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 września 1940 r .................................................................................... 60. Ribbentrop do charge' d'affaires Tippelskircha. 25 wrześ nia 1940 r .............................................................................. 61. Charge d'affaires Tippelskirch do Ribbentropa. 27 wrześ nia 1940 r ............................................................................... Porozumienie berlińskie o Pakcie Trzech. 30 wrzes'nia 1940 r. . . . Komunikat o podpisaniu Porozumienia o komunikacji kolejo wej między ZSRR i Niemcami. 5 paz'dziernika 1940 r .................... Przybycie wojsk niemieckich do Rumunii. 9 października 1940 r. Zdementowanie niemieckie 10 paz'dziernika 1940 r ......................

202 203 205 207 207 208 208

PRZYJAŹŃ NIE MA GRANIC

62. Ribbentrop do Stalina. 13 października 1940r ....................... 209 63. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 października 1940 r ..................................................................................... 216 64. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 października 1940 r .................................................................... ............ 217 65. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 października 1940r .................................................................................... 217 66. Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 21 października 1940 r .................................................................................... 218 67. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 listopada 1940 r .................................................................................... 219 Odjazd Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mofotowa do Berlina. 11 listopada 1940 r ............................................. 220 68. Zapis rozmowy Ribbentropa i Mofotowa. 12 listopada 1940 r ................................................................................... 220 69. Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 12 listopada 194O.r. . . 230 70. Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 13 listopada 1940 r. . . 238 71. Zapis rozmowy końcowej Ribbentropa i Mototowa. 13 lis topada 1940 r ......................................................................... 250 Dodatek do rozmowy. Projekt porozumienia ....................... 257 Tajny Protokół" nr 2 do porozumienia zawartego między Niemcami, Wtochami i Związkiem Radzieckim ................... 260 Komunikat o negocjacjach W. Mo-lotowa z przywódcami rządu niemieckiego. 15 listopada 1940 r ......................................... 261 72. Telegram okólnikowy sekretarza stanu Weizsackera. 15 lis topada 1940 r ......................................................................... 262 73. Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 listopada 1940 r ..................................................................................... 262

334

ODWET SIEZBLIZA 74. Plan Barbarossa. Dyrektywa nr 21. 18 grudnia 1940 r .......... 265 75. Ribbentrop do ambasadora niemieckiego w Japonii. 7 stycznia 1941 r ...................................................................... 271 76. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 8 stycznia 1941 r ............... .................................................................... 271 77. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 10 stycznia 1941 r .................................................................................... 272 78. Tajny protokół. 10 stycznia 1941 r ....................................... 273 Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego między ZSRR a Niemcami. 11 stycznia 1941 r ................................. 274 Oświadczenie TASS. 13 stycznia 1941 r .......................................... 274 Niemieckie Biuro Informacyjne o os'wiadczeniu TASS. 14 sty cznia 1941 r ........................................................................... 275 79. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 stycznia 1941 r .................................................................................... 275 80. Sekretarz stanu Weizsacker do Ribbentropa. 17 stycznia 1941 r. .................................................................................. 277 81. Ribbentrop do sekretarza stanu Weizsackera. 21 stycznia 1941 r .................................................................................... 278 82. Memorandum Weizsackera.22 stycznia 1941 r ...................... 280 83. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 stycznia 1941 r .................................................................................... 281 84. MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 21 lutego 1941 r .................................................................................... 282 85. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 27 lutego 1941 r. 283 86. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 28 lutego 1941 r .................................................................................... 284 87. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 marca 1941 r. 285 Przyłączenie się Bułgarii do paktu trzech mocarstw. 3 marca 1941 r .................................................................................... 286 Wkroczenie wojsk niemieckich do Bufgarii. 3 marca 1941 r ........... 286 88. Memorandum MSZ Niemiec. 13 marca 1941 r ..................... 286 89. Memorandum MSZ Niemiec. 5 kwietnia 1941 r .................... 287 90. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 6 kwietnia 1941 r .................................................................................... 288 91. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 kwietnia 1941 r .................................................................................... 289 92. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia 1941 r .................................................................................... 290 93. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 kwietnia 1941 r .................................................................................... 291 Zawarcie paktu o neutralnos'ci między ZSRR a Japonią. 14 kwiet nia 1941 r .............................................................................. 292

335

94. Charge' cTaffaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 15 kwiet nia 1941 r .............................................................................. 292 95. O przestrzeganiu Porozumienia Gospodarczego. 18 kwiet nia 1941 r .............................................................................. 293 96. Charge d'affaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 21 kwiet nia 1941 r .............................................................................. 294 97. Attache marynarki wojennej w Moskwie do dowództwa marynarki wojennej Niemiec. 24 kwietnia 1941 r .................. 295 Wylądowanie wojsk niemieckich w Finlandii. 30 kwietnia 1941 r. 296 98. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 2 maja 1941 r. . 296 99. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 7 maja 1941 r. . 297 100. Memorandum MSZ Niemiec. 15 maja 1941 r ....................... 298 101. MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 14 maja 1941 r ................................................................................... 300 102. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 maja 1941 r. 300 103. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 czerwca 1941 r.................................................................................... 301 104. Ribbentrop do ambasadora niemieckiego na Węgrzech'15 czerwca 1941 r ...................................................................... 303 105. Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 21 czerwca 1941 r.................................................................................... 303 106. List Hitlera do Mussoliniego. 21 czerwca 1941 r .................. 306 107. Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 21 czerwca 1941 r .................................................................................... 310 108. Nota werbalna poselstwa ZSRR do rządu niemieckiego. 21 czerwca 1941 r ................................................................. 311 109. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 21 czerwca 1941 r .................................................................................... 312 110. Zapis rozmowy między Ribbentropem i ambasadorem radzieckim w Berlinie Dekanozowem. 22 czerwca 1941 r. 313 111. Z wystąpienia W. Mototowa w radiu. 22 czerwca 1941 r. . . . 3 1 6 DODATEK Z referatu N. Chruszczowa na zamkniętym posiedzeniu XX Zjaz du KPZR. Luty 1956 r .......................................................... 318 Indeks nazwisk wymienionych w zbiorze

336

.................................... 326