Goleman - Inteligencja emocjonalna

SAVE OFFLINE

f

Anatomia

Rozdzia~~5~>..

Anatomia

p"CJf'wania

emocjonalnego Zycie jest komedia dla tych, którzy mysla, i tragedia dla tych, którzy czuja. Rorace Walpole

BYLO GORACESIERPNIOWEPOPOLUDNIEowego dnia 1963 roku, kiedy Martin Luther King wyglosil swe slynne przemówienie zaczynajace sie od slów: "Mialem sen" do tlumu maszerujacego w obronie praw obywatelskich na Waszyngton. Tego dnia Richard RobIes, doswiadczony wlamywacz, który zostal wlasnie warunkowo zwolniony z wiezienia, gdzie odsiadywal trzyletni wyrok za ponad sto wlaman, których dokonal, aby zdobyc pieniadze na zaspokojenie glodu heroiny, postanowil zrobic jeszcze jeden skok. Jak pózniej oswiadczyl, chcial skonczyc z przestepstwami i zaczac uczciwe zycie, ale rozpaczliwie potrzebowal pieniedzy dla swej konkubiny i ich wspólnej trzyletniej córeczki. Apartament, do którego wlamal sie owego dnia, nalezal do dwóch mlodych kobiet - dwudziestojednoletniej Janice Wylie, pracowniczki magazynu "Newsweek", i dwudziestotrzyletniej Emily Hoffert, nauczycielki szkoly podstawowej. Chociaz Robles wybral ten znajdujacy sie w budynku przy eleganckiej Upper East Side apartament wlasnie dlatego, ze spodziewal sie, iz w chwili wlamania nie bedzie nikogo w srodku, zastal tam Wylie. Grozac jej nozem, zwiazal ja. Kiedy wychodzil, wrócila Hoffert. Chcac bezpiecznie uciec, Robles zaczal ja tez krepowac.

porwania

emocjonalnego

39

Jak opowiada po latach, kiedy wiazal Hoffert, Janice Wylie ostrzegla go, ze nie uda mu sie ujsc kary, bo zapamieta jego twarz i pomoze policji go odnalezc. RobIes, który wczesniej przyrzekl sobie, ze bedzie to jego ostatnie wlamanie, wpadl w panike i stracil zupelnie kontrole nad soba. W napadzie szalu chwycil butelke z woda sodowa i zaczal nia tluc obie kobiety, dopóki nie stracily przytomnosci, a potem, ogarniety wsciekloscia i strachem, zadal im wiele ciosów nozem kuchennym. Patrzac z perspektywy dwudziestu pieciu lat od tamtej chwili na to, co zrobil, Robles biadal: "Dostalem swira. Po prostu zakotlowalo mi sie we lbie", Robles ma mnóstwo czasu na rozpamietywanie swego czynu i zalowanie tych kilku minut nieopanowanej wscieklosci. W chwili pisania tej ksiazki, dobrych trzydziesci lat po tym wydarzeniu, nadal siedzi w wiezieniu za podwójne morderstwo. Takie eksplozje emocjonalne sa czyms w rodzaju "porwania" czy "uprowadzenia"* systemu nerwowego. Istnieja fakty zdajace sie swiadczyc, ze w takica.ehwilachpewien osrodek w mózgu limbicznym oglasza stan wyjatkowy, podporzadkowujac swoim pilnYII?-zadaniom pozostala. czesc~ózgu. Porwanie takie przebiega blys~awicznie, uruchamiajac reakcje organizmu, zanim nowa kora, S~yli mózg myslacy, zda sobie w pelni spr~we z tego, co sie dzieje. W takiej sytuacji nie ma oczywiscie mowY,o zastanawianiu sie, czy podjete dzialania sa wlasciwe. Charaktehstyczna cecha uprowadzenia jest i to, ze kiedy ów krytyczny moment minie, osoba jeszcze przed chwila owladnieta gwaltownymi emocjami nie wie, co ja "napadlo". Uprowadzenia te nie sa bynajmniej rzadkimi, strasznymi przypadkami prowadzacymi do tak brutalnych przestepstw jak opisane powyzej podwójne morderstwo. W mniej groznej, co wcale nie znaczy, ze mniej intensywnej, formie zdarzaja sie dosc czesto nam wszystkim. Pomyslmy tylko o tym, kiedy ostatni raz stracilismy kontrole nad soba, wybuchajac zloscia na zone, meza czy dziecko * Wystepujace w oryginale hijacking znaczy dokladnie tyle co "porwanie, uprowadzenie (np. samolotu)". Po wielu konsultacjach zdecydowalismy sie na pozostawienie takiego wlasnie tlumaczenia owego terminu jako najtrafniej okreslajacego to, co sie dzieje wówczas z systemem nerwowym czlowieka - przyp. red.

40

Inteligencja

Anatomia

emocjonalna

albo na kierowce innego samochodu, a potem, uspokoiwszy sie i przeanalizowawszy chlodno cala sytuacje, doszlismy do wniosku, ze nasza reakcja byla zupelnie niewspólmierna do wydarzenia, które ja wywolalo. Wedlug wszelkiego prawdopodobienstwa byl to wlasnie przypadek takiego uprowadzenia, "przewrotu" w systemie nerwowym, którego - jak sie przekonamy - dokonalo cialo migdalowate, jeden z osrodków ukladu limbicznego. Nie wszystkie uprowadzenia bedace dzielem ukladu limbicznego sa tak niepokojace. Kiedy ktos, uslyszawszy zabawny dowcip, ryknie ogluszajacym smiechem, to jest to równiez reakcja limb iczna. Uklad ten dziala bowiem takze w chwilach ogromnej radosci. Kiedy Dan Jansen po wielu nieudanych próbach zdobycia zlotego medalu olimpijskiego w lyzwiarstwie szybkim (co przyrzekl swej umierajacej siostrze) zajal w koncu pierwsze miejsce w wyscigu na 1000 metrów na olimpiadzie zimowej w Norwegii w 1994 roku, jego zona zaslabla z wrazenia i musieli jej udzielic pomocy lekarze dyzurujacy na miejscu zawodów.

Siedlisko wszystkich

namietnosci

Cialo migdalowate u ludzi jest skupiskiem wzajemnie polaczonych struktur o ksztalcie migdala (stad bierze sie jego nazwa), znajdujacym sie nad pniem mózgu, kolo podstawy kregu limbicznego. Sa dwa takie ciala, po jednym z kazdej strony mózgu, umieszczone z boków glowy. W porównaniu z cialem migdalowatym u naszych najblizszych kuzynów, malp czlekoksztaltnych, ludzkie cialo migdalowate jest dosc duze. Hipokamp i cialo migdalowate byly dwiema glównymi czesciami pierwotnego wechomózgowia, z którego w procesie ewolucji rozwinela sie kora mózgowa, a potem nowa kora mózgowa. Te struktury limbiczne sa do dnia dzisiejszego odpowiedzialne za znaczna czesc procesów uczenia sie i zapamietywania, a cialo migdalowate wyspecjalizowalo sie w sprawach emocjonalnych. Jezeli odetnie sie jego polaczenia z reszta mózgu, to nie jest on w stanie

porwania

emocjonalnego

41

ocenic emocjonalnego znaczenia zdarzen. Stan ten okreslany jest niekiedy mianem "slepoty uczuciowej". Kontakty z innymi osobami, jesli pozbawione sa znaczenia emocjonalnego, przestaja sie liczyc. Pewnemu mlodemu czlowiekowi usunieto cialo migdalowate, aby zapobiec powaznym atakom padaczki. Od tamtej pory przestal zupelnie interesowac sie ludzmi i wolal przebywac sam. Choc byl w stanie prowadzic rozmowy, przestal poznawac przyjaciól, krewnych, a nawet wlasna matke i nie reagowal na ich rozpacz z powodu okazywanej im obojetnosci. Pozbawiony ciala migdalowatego, zdawal sie nie miec zadnych uczuc.1 Cialo migdalowate pelni role magazynu pamieci emocjonalnej, a tym samym znaczen, jakie maja dla nas poszczególne osoby czy przedmioty; zyjac bez niego, tracimy to rozeznanie. Z cialem migdalowatym laczy sie nie tylko milosc i przywiazanie, bowiem zaleza od niego wszystkie uczucia. Zwierzeta, którym usunieto cialo migdalowate albo przecieto polaczenia wiazace je z pozostalymi czesciami mózgu, przestaja odczuwac strach i wscieklosc, traca poped do rywalizacji i wspólpracy i przestaja sie orientowac, jakie jest ich miejsce w strukturze spolecznej grupy, do której naleza. Zanikaja u nich albo ulegaja znacznemu oslabieniu wszelkie emocje. Cialo migdalowate i znajdujaca sie obok niego struktura zwana zakretem obreczy uruchamiaja wydzielanie sie lez, sygnalu emocjonalnego, który wysylaja jedynie ludzie. Obejmowanie, glaskanie, gladzenie i inne pocieszajace gesty uspokajaja te okolice mózgu, sprawiajajac, ze przestajemy szlochac. Bez ciala migdalowatego nie byloby lez, których potoki staramy sie powstrzymac, okazujac komus wspólczucie. Kluczowa role ciala migdalowatego w funkcjonowaniu mózgu emocjonalnego odkryl Joseph LeDoux, neurolog z Center for NeuraI Science [Osrodka Neurologii] na Uniwersytecie Nowojorskim.2 LeDoux jest przedstawicielem pokolenia neurochirurgów korzystajacych z nowoczesnych metod i technologii pozwalajacych sledzic prace mózgu z niedostepna dotad precyzja i ukazujacych jego tajemnice zupelnie nieprzeniknione dla poprzednich pokolen badaczy. Jego odkrycia dotyczace polaczen nerwowych w mózgu emocjonalnym obalaja stare poglady na temat ukladu limbicznego,

42

Inteligencja

Anatomia

emocjonalna

poniewaz w ich swietle okazuje sie, ze glówne miejsce w jego funkcjonowaniu zajmuje cialo migdalowate, a inne struktury limbiczne pelnia zupelnie inne role niz dotychczas przypuszczano.3 Badania LeDoux wyjasniaja, w jaki sposób cialo migdalowate moze przejac kontrole nad tym, co robimy, kiedy mózg myslacy, czyli nowa kora, nadal zastanawia sie nad tym, jaka podjac decyzje. Jak sie przekonamy, cialo migdalowate i wzajemne oddzialywania zachodzace miedzy nim a nowa kora mózgowa tworza rdzen in teligencj i emocj onalnej .

Nerwowy system alarmowy Najbardziej intrygujace, a jednoczesnie naj dobitniej swiadczace o sile emocji i roli, jaka odgrywaja one w naszym zyciu psychicznym, sa chwile, kiedy w naglym porywie namietnosci dokonujemy czynów, których pózniej, po opadnieciu emocji, zalujemy. Zastanawiamy sie, jak doszlo do tego, ze postapilismy tak irracjonalnie. Przesledzmy nastepujaca historie. Mloda kobieta przyjechala do Bostonu specjalnie po to, zeby zjesc obiad z przyjacielem. Spedzila dwie godziny w samochodzie. Podczas obiadu przyjaciel dal jej prezent, rzadka rycine przywieziona z Hiszpanii, która juz od dawna chciala miec. Jednak jej radosc skonczyla sie w chwili, kiedy na jej propozycje, by poszli do kina, przyjaciel odparl, ze nie moze spedzic z nia popoludnia, gdyz ma trening softballa. Do glebi zraniona, wybuchnela placzem, wstala, wyszla z kawiarni i pod wplywem chwilowego impulsu wrzucila rycine do kosza na smieci. Wspominajac po paru miesiacach to zdarzenie, zalowala nie tego, ze wyszla, ale ze stracila rycine. W takich wlasnie momentach, kiedy impulsywne uczucie zaglusza rozsadek, kluczowa role odgrywa owa niedawno odkryta funkcja ciala migdalowatego. Analizuje ono sygnaly naplywajace od narzadów zmyslu, nastawiajac sie na wylapywanie tych, które swiadcza o mozliwych klopotach. Sprawia to, ze zajmuje ono bardzo wazna pozycje w naszym zyciu psychicznym, bedac czyms

I

I r

porwania

emocjonalnego

43

w rodzaju wartownika, który zatrzymuje i sprawdza kazde docierajace do mózgu wrazenie, zadajac pytania tylko jednego, najbardziej prymitywnego rodzaju: "Czy jest to cos, czego nienawidze? Cos, co sprawia mi ból? Cos, czego sie boje?" Jesli odpowiedz na któres z tych pytan brzmi "tak", to cialo migdalowate reaguje blyskawicznie, jak nerwowy system alarmowy, przekazujac do wszystkich czesci mózgu wiadomosc o zagrozeniu. W architekturze mózgu cialo migdalowate jest czyms w rodzaju centrali alarmowej, gdzie czuwaja przy telefonach operatorzy gotowi wezwac na pomoc policje, straz pozarna i zawiadomic sasiada, gdy tylko zainstalowany w budynku system czujników zasygnalizuje jakies klopoty. Kiedy oglosi alarm spowodowany, powiedzmy, strachem, wysyla pilne zawiadomienia do wszystkich wazniejszych czesci mózgu: uruchamia proces wydzielania sie hormonów aktywizujacych cialo do walki lub ucieczki, mobilizuje osrodki zawiadujace ruchami, pobudza uklad sercowo-naczyniowy, miesniowy i organy wewnetrzne.4 Inne obwody nerwowe daja sygnal do wydzielania duzych dawek noradrenaliny, hormonu zwiekszajacego reaktywnosc kluczowych okolic mózgu wlacznie z tymi, które zaostrzaja czujnosc zmyslów, wprawiajac tym samym mózg w stan pogotowia. Dodatkowe sygnaly plynace z ciala migdalowatego do pnia mózgu nakazuja mu wykrzywic twarz w grymasie przerazenia, zatrzymac wszelkie nie zwiazane ze stanem pogotowia ruchy miesni, przyspieszyc rytm serca, podniesc cisnienie krwi i zwolnic oddychanie. Inne przykuwaja uwage do przedmiotu lub osoby wzbudzajacej w nas strach i przygotowuja miesnie do odpowiedniej reakcji. Jednoczesnie korowe uklady pamieci zostaja zmuszone do przywolania wszelkiej posiadanej wiedzy na temat zródla zagrozenia, usuwajac w cien inne mysli. A jest to zaledwie czesc starannie skoordynowanego zespolu zmian, które zarzadza cialo migdalowate, przejmujac komende nad róznymi okolicami mózgu (bardziej szczególowy opis podaje Dodatek C.) Rozlegla siec polaczen nerwowych pozwala mu na przejecie w wypadku zagrozenia kontroli nad calym mózgiem, wlacznie z umyslem racjonalnym, i kierowanie nim.

44

Anatomia

Inteligencja emocjonalna

Straznik emocji Znajomy opowiedzial mi, co przydarzylo mu sie w czasie wakacji, które spedzal w Anglii. Zjadlszy lekki posilek w polozonej nad kanalem kawiarni, poszedl na przechadzke. Kiedy schodzil po kamiennych stopniach na brzeg kanalu, ujrzal nagle dziewczyne wpatrujaca sie w wode z zastygla w przerazeniu twarza. Zanim zdazyl pomyslec, dlaczego to robi, wskoczyl w marynarce i krawacie do wody. Dopiero tam zdal sobie sprawe z tego, ze dziewczyna patrzy z przerazeniem na kilkuletnie topiace sie dziecko i uratowal malca. Co sprawilo, ze skoczyl do wody, zanim pomyslal, co robi? Najprawdopodobniej odpowiedz kryje sie w dzialaniu ciala migdalowatego. Jedno z najbardziej donioslych odkryc ostatniej dekady dotyczacych natury emocji, którego dokonal LeDoux, ukazuje jak archi tektura mózgu nadaje cialu migdalowatemu uprzywilejowana pozycje emocjonalnego straznika, który moze zaalarmowac caly' mózg i zawladnac nim w chwili potrzeby.5 Badania LeDoux dowiodly, ze sygnaly sensoryczne wysylane przez oko czy ucho do mózgu plyna najpierw do wzgórza, a potem - przez pojedyncza synapse - do ciala migdalowatego; drugi sygnal ze wzgórza skierowany jest do nowej tkanki, mózgu myslacego. To polaczenie pozwala cialu migdalowatemu na rozpoczecie reakcji na impulsy czuciowe przed wkroczeniem do akcji nowej kory, która przepuszcza informacje uzyskane z narzadów zmyslów przez kilka poziomów polaczen mózgowych, zanim w pelni je pojmie i na koniec przystapi

do lepiej obmyslanej

i przygotowanej

reakcji.

Badania LeDoux maja przelomowe znaczenie dla zrozumienia zycia emocjonalnego, poniewaz jest to pierwsza praca ukazujaca drogi nerwowe uczuc omijajace nowa kore. Uczucia, które obieraja owa bezposrednia droge prowadzaca przez cialo migdalowate, obejmuja nasze najbardziej prymitywne i naj silniejsze emocje. Odkrycie tego polaczenia w duzym stopniu wyjasnia, dlaczego emocje biora czesto góre nad rozsadkiem.

' i

I

~ I. I

I I

.I

I

. I

porwania

emocjonalnego

45

Dotychczas w naukach zajmujacych sie badaniem ukladu nerwowego panowal poglad, zgodnie z którym oczy, uszy i inne narzady zmyslów wysylaja impulsy do wzgórza, skad plyna one do osrodków czuciowych kory mózgowej, gdzie skladane sa razem, tworzac postrzegane przez nas obrazy przedmiotów. Sygnaly te sa nastepnie klasyfikowane ze wzgledu na swe znaczenie, dzieki czemu mózg rozpoznaje, czym jest kazdy przedmiot i co oznacza jego obecnosc. Z nowej kory - wedlug tej starej teorii - sygnaly przesylane sa do ukladu limbicznego, który uruchamia mechanizm reakcji calego mózgu i reszty ciala. Istotnie, przewaznie odbywa sie to w taki wlasnie sposób, ale LeDoux odkryl, ze oprócz znanej juz od dosc dawna szerszej drogi, która biegnie do kory, istnieje tez mniejsza wiazka neuronów prowadzaca ze wzgórza bezposrednio do ciala migdalowatego. Ta wezsza i krótsza droga, bedaca czyms w rodzaju wydeptanej na skróty sciezki, pozwala cialu migdalowatemu na odbiór pewnych impulsów bezposrednio od narzadów zmyslów i uruchomienia reakcji, zanim zostana one w pelni zarejestrowane przez kore. Odkrycie to obala poglad, jakoby cialo migdalowate musialo przy wytwarzaniu swych reakcji emocjonalnych calkowicie polegac na sygnalach plynacych z kory. Okazuje sie, ze korzystajac z owej bocznej, awaryjnej drogi, moze ono uruchomic reakcje emocjonalna juz w momencie, kiedy dopiero zaczyna dzialac polaczenie miedzy nim a kora. Cialo migdalowate moze sklonic nas do dzialania juz wtedy, kiedy wolniej reagujaca - ale lepiej poinformowana - nowa kora opracowuje dopiero swój bardziej subtelny plan akcji. LeDoux dokonal swego odkrycia rewolucjonizujacego wiedze o drogach nerwowych emocji, prowadzac badania nad strachem u zwierzat. W rozstrzygajacym eksperymencie zniszczyl okolice sluchowe kory mózgowej u szczurów, a potem wystawil zwierzeta na pewien dzwiek polaczony ze wstrzasem elektrycznym. Szczury szybko nauczyly sie reagowac strachem na ten dzwiek, mimo ze ich kora nie mogla rejestrowac wywolywanych przezen impulsów. Docieraly one droga prowadzaca bezposrednio od ucha, przez wzgórze, do ciala migdalowatego, omijajac wszystkie wyzsze po-

4b

lntehgencja

emocjonalna

Anatomia wzgórze

REAKCJA STRACHU LUB UCIECZKI Przyspiesza sie rytm serca, podnosi sie cisnienie krwi. Duze miesnie przygotowuja sie do dzialania.

Sygnal wzrokowy przekazywany jest najpierw z siatkówki do wzgórza, gdzie przelozony zostaje na jezyk mózgu. Nastepnie wieksza czesc tych informacji wedruje do kory wzrokowej, która analizuje jej znaczenie i wybiera odpowiednia reakcje; jesli ma to byc reakcja emocjonalna, to kora wysyla sygnal mobilizujacy cialo migdalowate. Jednak mniejsza czesc informacji zawartych w sygnale pierwotnym zostaje przekazana bezposrednio do ciala migdalowatego, co pozwala na szybka (choc mniej dokladna) reakcje. A zatem cialo migdalowate moze wyzwolic reakcje emocjonalna, zanim osrodki korowe zrozumieja w pelni, co sie dzieje.

porwania

emocjonalnego

47

laczenia. Ujmujac rzecz krótko: szczury nauczyly sie reagowac emocjonalnie bez angazowania wyzej zorganizowanych osrodków czuciowych w korze mózgowej. Cialo migdalowate samodzielnie postrzegalo i zapamietywalo impulsy oraz uruchamialo mechanizm strachu. "Z anatomicznego punktu widzenia - powiedzial mi LeDoux - uklad emocjonalny moze dzialac niezaleznie od nowej kory. Niektóre reakcje i pamiec emocjonalna moga ksztaltowac sie bez zadnego udzialu swiadomosci i rozumu." Cialo migdalowate moze przechowywac zasób wspomnien i reakcji, które odtwarzamy, nie zdajac sobie w pelni sprawy, dlaczego wlasnie tak sie zachowujemy, poniewaz droga na skróty biegnaca do niego ze wzgórza zupelnie omija kore. To obejscie kory zdaje sie pozwalac cialu migdalowatemu na pelnienie roli przechowalni dazen i wspomnien emocjonalnych, których nigdy nie jestesmy w pelni swiadomi. LeDoux wysuwa hipoteze, ze owa ukryta rola, jaka pelni w funkcjonowaniu pamieci cialo migdalowate, wyjasnia takie dziwne reakcje jak, na przyklad, stwierdzona w pewnym eksperymencie sklonnosc ludzi do preferowania dziwacznych ksztaltów figur geometrycznych, które wyswietlano im tak szybko, ze w ogóle nie byli swiadomi tego, ze je widzieli?6 Inne badania wykazaly, ze w pierwszych kilkutysiecznych sekundy postrzegania czegos nie tylko nieswiadomie pojmujemy, co to jest, ale takze decydujemy, czy sie to nam podoba czy nie; "poznajaca nieswiadomosc" zapoznaje nasza swiadomosc nie tylko z istota tego, co widzimy, ale równiez z opinia o tym.7 Nasze emocje maja swój wlasny umysl, który moze miec poglady zupelnie niezalezne od umyslu racjonalnego.

Specjalista od pamieci emocjonalnej Te nieswiadome opinie sa wspomnieniami emocjonalnymi, a ich magazynem jest cialo migdalowate. Badania LeDoux i innych neurologów zdaja sie swiadczyc, ze hipokamp, przez dlugi czas uwa-

48

Inteligencja emocjonalna

Anatomia

zany za kluczowa strukture ukladu limbicznego, bardziej angazuje sie w rejestrowanie i nadawanie sensu schematom percepcyjnYm niz w reakcje emocjonalne. Glówny wklad hipokampu polega na dostarczaniu istotnych dla znaczen emocjonalnych wyraznych wspomnien kontekstu sytuacyjnego zapamietanych spostrzezen. To wlasnie on rozpoznaje róznice znaczen miedzy, powiedzmy, niedzwiedziem w ogrodzie zoologicznym a tym samYm zwierzeciem na podwórku. Podczas gdy hipokamp zapamietuje suche fakty, cialo migdalowate przechowuje ich emocjonalna otoczke. Jezeli staramy sie wyprzedzic inny samochód i o wlos unikamy zderzenia czolowego z pojazdem nadjezdzajacym z przeciwka, to hipokamp zapamietuje szczególy tego zdarzenia, takie jak odcinek drogi, na którym do tego doszlo, osoby, które z nami byly, czy wyglad drugiego samochodu, ale fale niepokoju ogarniajaca nas zawsze potem, gdy w podobnych okolicznosciach chcemy wyprzedzic inny samochód, wywoluje cialo migdalowate. LeDoux wylozyl mi to tak: "Hipokamp odgrywa kluczowa role w rozpoznawaniu przez pana jakiejs twarzy jako twarzy pana kuzynki. Ale to cialo migdalowate dodaje, ze wlasciwie pan jej nie lubi." Mózg uzywa prostej, ale chytrej metody, aby wspomnienia emocjonalne rejestrowac ze szczególna moca - ten sam neurochemiczny system alarmowy, który pobudza cialo do reagowania walka lub ucieczka na zagrazajace zyciu nagle wydarzenia, sprawia, ze momenty te odciskaja sie bardzo wyraziscie w pamieci.8 Pod wplywem stresu (albo niepokoju, przypuszczalnie równiez intensywnego uczucia radosci) nerw biegnacy z mózgu do nadnerczy uruchamia wydzielanie sie adrenaliny i noradrenaliny - hormonów, których fala rozchodzi sie po calYm ciele - przygotowujac je do odparcia zagrozenia. Hormony te pobudzaja receptory nerwu blednego, który, przenoszac z mózgu impulsy regulujace prace serca, przekazuje tez z powrotem do mózgu sygnaly wyzwolone przez adrenaline i noradrenaline. GlównYm osrodkiem w mózgu odbierajacym te sygnaly jest cialo migdalowate. Pobudzaja one znajdujace sie w nim neurony do zasygnalizowania innym obszarom mózgu, ze trzeba dobrze zapamietac to, co sie w danej chwili dzieje.

----

- -

porwania

emocjonalnego

49

To pobudzenie ciala migdalowego zdaje sie wdrukowywac w pamiec z dodatkowa sila wiekszosc momentów pobudzenia emocjonalnego i dlatego wlasnie jest bardziej prawdopodobne, ze zapamietamy, gdzie mielismy pierwsza randke albo co robilismy w chwili, gdy uslyszelismy wiadomosc o katastrofie promu kosmicznego "Challenger". Im silniejsze jest pobudzenie ciala migdalowatego, tym silniejsze utrwalenie przezyc, które napelnily nas najwiekszYm przerazeniem albo wywolaly najwiekszy wstrzas i staja sie czescia najbardziej niezatartych wspomnien. Oznacza to, ze mózg ma dwa uklady pamieci - jeden przeznaczony do rejestrowania zwyklych wydarzen, a drugi do przechowywania faktów silnie nacechowanych emocjonalnie. Specjalny uklad pamieci dla zapisywania zdarzen wywolujacych wielkie emocje ma oczywiscie ogromne znaczenie w procesie ewolucji, poniewaz zapewnia zwierzetom dokladne zapamietywanie tego, co je przeraza, oraz tego, co sprawia im przyjemnosc. Jednakze obecnie takie zywe wspomnienia emocjonalne moga stac sie falszywymi wskazówkami.

Anachroniczne alarmy nerwowe Wada alarmów wywolywanych przez uklad nerwowy jest to, ze pilne wiesci o zagrozeniu wysylane przez cialo migdalowate sa niekiedy, a raczej dosc czesto, anachroniczne, szczególnie w zmiennYm swiecie spolecznym, w którym zyjemy. Jako magazyn pamieci emocjonalnej cialo migdalowate bada doniesienia naszych zmyslów, porównujac to, co sie dzieje, z tYm, co sie zdarzylo w przeszlosci. To porównywanie opiera sie na zasadzie skojarzen - jesli jeden z kluczowych momentów obecnej sytuacji podobny jest do jakiejs sytuacji z przeszlosci, to cialo migdalowate moze stwierdzic, ze jest to sytuacja tego samego rodzaju (wlasnie dlatego obwód ten dziala tak niestarannie, nie czekajac na pelne potwierdzenie uzyskanych informacji). Wówczas goraczkowo nakazuje nam reagowac na aktualna sytuacje w sposób wdrukowany dawno temu, myslami, emocjami i dzialaniami, którYmi nauczy-

50

Inteligencja

emocjonalna

lismy sie odpowiadac na wydarzenia tylko nieznacznie podobne, ale do tego stopnia przypominajace obecne, aby zaalarmowac cialo migdalowate. J tak byla sanitariuszke, która w czasie wojny przezyla wstrzas, opatrujac straszne rany nieprzerwanie naplywajacemu do szpitala strumieniowi zolnierzy, ogarnia nagle panika polaczona ze wstretem i odraza, kiedy wiele lat potem, otwierajac drzwi szafy, czuje wydobywajacy sie stamtad smród, którego zródlem okazuje sie zabrudzona pielucha wcisnieta tam przez male dziec-

Anatomia

I

,

ko. Wystarc.zyl~ kilka. przypadkowych elementów tej sytuacji, które wydaly SIe cIalu mIgdalowatemu podobne do dawnego zagroze- l nia, by oglosic stan pogotowia. Klopot 'w tym, ze emocjonalnie nacechowanym wspomnieniom, które posiadaja moc uruchamiaI I nia reakcji potrzebnych w sytuacjach kryzysowych, towarzysza równie anachroniczne sposoby reagowania na w rzeczywistosci tylko pozornie podobne sytuacje. Brak precyzji mózgu emocjonalnego w rozeznaniu sytuacji w takich chwilach wzmaga dodatkowo fakt, ze wiele silnych wspomnien emocjonalnych pochodzi z pierwszych lat zycia i dotyczy I. stosunków miedzy dzieckiem i jego opiekunami. Odnosi sie to szczególnie do wydarzen traumatycznych, takich jak bicie albo , calkowite zaniedbywanie. W tym wczesnym okresie zycia inne struktury mózgu, szczególnie hipokamp, który pelni kluczowa role we wspomnieniach narracyjnych, i nowa kora, siedlisko mysli racjonalnych, nie sa jeszcze w pelni rozwiniete. Cialo migdalowate i hipokamp wspóldzialaja ze soba w procesie zapamietywania, aczkolwiek kazde z nich grom\ldzi i odnajduje informacje lezace w centrum jego zainteresowani~ niezaleznie od drugiego. Podczas gdy hipokamp wyszukuje informacje w zgromadzonych przez siebie zasobach, cialo migdalowate ocenia, czy maja one jakas emocjonalna wartosc. Jednak cialo migdalowate, które dojrzewa bardzo szybko w mózgu malego dziecka, blizsze jest w chwili urodzenia postaci w pelni uksztaltowanej. LeDoux, wskazujac na role, jaka odgrywa cialo migdalowate w dziecinstwie, potwierdza to, co od dawna jest podstawowym dogmatem psychoanalizy, ze mianowicie interakcje zachodzace

porwania

emocjonalnego

51

miedzy dzieckiem a otoczeniem w pierwszych latach jego zycia skladaja sie na zbiór nauk emocjonalnych opartych na przystosowywaniu sie i zawodach, których dziecko doznaje w kontaktach z opiekunami.9 Maja one, zdaniem LeDoux, potezny wplyw na cale pózniejsze zachowanie sie czlowieka, ale sa niezmiernie trudne do zrozumienia dla czlowieka doroslego, poniewaz przechowywane sa w ciele migdalowatym jako nie ujete w slowa, a jedynie jako z grubsza naszkicowane schematy zycia emocjonalnego. Poniewaz te najwczesniejsze wspomnienia emocjonalne gromadza sie wówczas, kiedy dzieciom brakuje slów na okreslenie swoich doswiadczen, to gdy zostana przywolane w pózniejszych okresach zycia, nie dysponujemy odpowiadajacym im zbiorem artykulowanych mysli i nie potrafimy opisac reakcji, które nam narzucaja. A zatem przyczyna tego, ze tak nas zaskakuja nasze wybuchy emocji, jest fakt, ze czesto pochodza one z wczesnego okresu naszego zycia, kiedy zdarzenia zachodzace wokól oszalamialy nas i nie dysponowalismy slowami umozliwiajacymi ich zrozumienie. Mozemy doswiadczac owych chaotycznych uczuc, ale nie mamy slów na opisanie wspomnien, które je uksztaltowaly.

Kiedy emocje sa gwaltowne i pochopne Bylo okolo trzeciej nad ranem, kiedy jakis wielki przedmiot przedziurawil z hukiem sufit w rogu mojej sypialni i wpadl do srodka, a za nim posypala sie na podloge zawartosc strychu. W jednej sekundzie wyskoczylem z lózka i ogarniety przerazeniem, ze zaraz runie caly sufit, wybieglem z pokoju. Potem, uswiadomiwszy sobie, ze nic mi sie nie stalo, zajrzalem ostroznie ao sypialni, aby zobaczyc, co spowodowalo cale to zniszczenie i odkrylem, ze dzwiek, który wzialem za huk walacego sie sufitu, byl w istocie rzeczy loskotem osypujacego sie stosu pudel, które zona ustawila w rogu pokoju, robiac poprzedniego dnia porzadki w swojej szafie. Nic nie posypalo sie ze strychu, bo nie bylo tam w ogóle zadnego strychu. Sufit byl nietkniety, ja tez.

52

Inteligencja

emocjonalna

Anatomia

Fakt, ze wyskoczylem, bedac jeszcze w pólsnie, z lózka - co mogloby ocalic mi zycie albo uchronic przed kalectwem, gdyby sufit rzeczywiscie walil mi sie na glowe - ilustruje, jaka potega I dysponuje cialo migdalowate, by popchnac nas do dzialania w sy- I

tuacji zagrozenia, zanim nasza kora zda sobie w pelni sprawe z tego, co sie naprawde dzieje. Te pare chwil róznicy ma istotne

I ~

znaczenie. Droga awaryjna, która biegna impulsy od oka czy ucha przez wzgórze do ciala migdalowatego, pozwala zyskac na czasie I w momencie zagrozenia, kiedy niezbedna jest natychmiastowa re- I akcja. Ale polaczenie wzgórza z cialem migdalowatym przesyla tylko mala czesc impulsów czuciowych; wieksza czesc dociera do kory glówna droga. A zatem to, co odbiera cialo migdalowate za posrednictwem owej linii ekspresowej, jest w najlepszym wypadku zaledwie niedokladnym sygnalem, który wystarcza tylko jako ostrzezenie. Jak mówi LeDoux: "Nie musisz dokladnie wiedziec, czym cos jest, aby zorientowac sie, ze moze byc grozne".lO To bezposrednie polaczenie jest wielka zaleta w skali czasu mózgu, która mierzy sie w tysiecznych czesciach sekundy. Cialo migdalowate u szczurów rozpoczyna reakcje na bodzce docierajace od postrzeganego przedmiotu juz po dwunastu milisekundach dwunastu tysiecznych sekundy. Pokonanie przez impulsy drogi od wzgórza przez kore nowa (neocortex)* do ciala migdalowatego trwa mniej wiecej dwukrotnie dluzej. Nie zostaly jeszcze przeprowadzone takie pomiary w ludzkim mózgu, ale stosunek dlugosci czasu potrzebnego do przebycia przez impulsy obu dróg jest prawdopodobnie niemal taki sam. W kategoriach ewolucji wartosc, jaka miala dla przetrwania poszczególnych osobników ta bezposrednia droga, pozwalajaca na zyskanie kilku istotnych milisekund podczas reakcji na zagrozenie, byla ogromna. Te tysieczne czesci sekundy mogly ocalic zycie * Pojec kora nowa (neocortex, neopallium), kora stara (allocortex, archipallium) czy kora posrednia (juxtallocortex, mesopallium) uzywa sie jedynie przy opisie procesu rozwoju mózgu jako takiego. W kazdym innym wypadku polskie pismiennictwo medyczne posluguje sie terminem kora lub kora mózgowa jako odzwierciedlajacym obecnie stan faktyczny, do czego i my postanowilismy sie zastosowac - przyp. red.

porwania

emocjonalnego

53

takiej liczbie przodków obecnych ssaków, ze uklad ten jest teraz odwzorowany w mózgu kazdego ssaka, równiez w twoim i w moim. Prawde powiedziawszy, choc obwód ten odgrywa dosc ograniczona, wlasciwie sprowadzajaca sie do kryzysów emocjonalnych, role w zyciu czlowieka, to jednak kreci sie wokól niego spora czesc zycia psychicznego ptaków, ryb i gadów, poniewaz samo ich przezycie zalezy od dostrzezenia w pore drapieznika lub ofiary i dlatego stale badaja otoczenie, starajac sie dostrzec nawet najmniejsze oznaki ich obecnosci. "Ten prymitywny uklad, który jest podrzednym obwodem mózgowym u ssaków, u szczurów jest obwodem glównym - powiada LeDoux. - Daje on mozliwosc szybkiego wlaczenia emocji. Jednak proces ten jest byle jaki - komórki dzialaja wprawdzie szybko, ale niezbyt precyzyjnie." Taki brak precyzji u, powiedzmy, wiewiórki nie ma dla niej zadnych przykrych konsekwencji, poniewaz jesli zwierze pomyli sie, odskakujac na pierwszy znak czegos, co moze sygnalizowac skradajacego sie wroga, albo skaczac w kierunku czegos, co zdaje sie nadawac do zjedzenia, to ta przesadna ostroznosc czy gorliwosc w wyszukiwaniu pozywienia, aczkolwiek w konkretnym wypadku niepotrzebna, zwieksza jej szanse przetrwania. Jednak w zyciu emocjonalnym ludzi taki brak dokladnosci moze miec katastrofalne skutki dla ich zwiazków z innymi, poniewaz oznacza - mówiac metaforycznie - ze mozemy odskoczyc od lub tez skoczyc na niewlasciwa rzecz czy osobe. (Wezmy chocby przyklad kelnerki, która upuscila na ziemie tace z szescioma pelnymi talerzami, ujrzawszy katem oka kobiete o bujnych, kedzierzawych, rudych wlosach, zupelnie takich samych, jakie miala kobieta, dla której porzucil ja jej byly maz.) Takie pomylki emocjonalne biora sie stad, ze uczucie wyprzedza mysl. LeDoux nazywa to "emocja prekognitywna", reakcja oparta na strzepach dostarczonych przez narzady zmyslów informacji, które nie zostaly w pelni posegregowane i zlozone w dajacy sie rozpoznac przedmiot. Jest to zupelnie surowa forma informacji sensorycznych, cos w rodzaju nerwowego odpowiednika zgadywanki "Jaka to melodia", w której zamiast szybkiej oceny melodii na podstawie kilku zaledwie pierwszych nut tworzy sie caly obraz

54

Inteligencja emocjonalna

Anatomia

postrzeganego przedmiotu, na podstawie kilku jego najpierw dostrzezorych i zlozonych na próbe elementów. Jesli cialo migdalowate stwierdzi, ze wylania sie z tych elementów jakis wazny schemat, to natychmiast wyciaga odpowiedni, choc niekiedy pochopny wniosek, ze oto cos nam zagraza i uruchamia swoje reakcje, zanim mózg uzyska nie tylko przekonujace w pelni dowody, ale w ogóle jakiekolwiek potwierdzenie jego slusznosci. Nic dziwnegu, ze mamy tak ograniczony wglad w mroki naszych bardziej gwaltownych emocji, szczególnie wtedy, kiedy nadal panuja nad nami. Cialo migdalowate moze zareagowac wybuchem wscieklosci lub napadem strachu, zanim kora zdazy zorientowac sie, co sie dzieje, dlatego ze takie surowe emocje wyzwalane sa niezaleznie od mysli i plzed ich pojawieniem sie.

Menedzer emocji Szescioletnia córka mojej znajomej, Jessica, miala po raz pierwszy spac u kolezanki i trudno bylo powiedziec, kto sie bardziej denerwuje z tego powodu - matka czy córka. Chociaz znajoma starala sie ukryc przed córka nurtujacy ja niepokój, jej napiecie stale roslo i osiagnelo szczyt okolo pólnocy, kiedy szykowala sie do snu i zadzwonil telefon. Upusciwszy z wrazenia szczoteczke do zebów, podbiegla z bijacym sercem do telefonu, a w glowie klebily sie jej obrazy róznych nieszczesc, które mogly sie przytrafic córce. Chwycila za sluchawke i wykrztusila: "Jessica!", po czym uslyszala kobiecy glos mówiacy: "Och, musialam wybrac zly numer..." W tym momencie znajoma odzyskala równowage i uprzejmym, spokojnym tonem spytala: ,,A jaki numer pani wybrala?" Podczas gdy cialo migdalowate wyzwala gwaltowna, niespokojna reakcje,

inna

czesc

mózgu

emocjonalnego

bierze

pod uwage

lepiej dostosowane do sytuacji wyznaczniki korygujace poprzednie zachowanie. Zwrotnica tlumiaca aktywnosc ciala migdalowatego zdaje sie znajdowac po przeciwnej stronie waznego obwodu kory, w przedniej czesci platów czolowych. Kora w tym miejscu zdaje

."

porwania emocjonalnego

55

sie wykazywac aktywnosc, kiedy ktos boi sie albo jest wsciekly" ale tlumi czy kontroluje to uczucie po to, by skuteczniej poradzic sobie z sytuacja, w której sie znajduje, albo kiedy ponowna ocena sytuacji wymaga zupelnie odmiennej reakcji, jak np. w wypadku zaniepokojonej matki odbierajacej telefon. Ten obszar kory mózgowej reaguje w bardziej analityczny czy tez bardziej odpowiedni sposób na nasze impulsy emocjonalne, modulujac sygnaly wysylane przez cialo migdalowate i inne czesci ukladu limbicznego. Normalnie przednie obszary kory kieruja naszYmi reakcjami emocjonalnymi od samego poczatku. Pamietajmy, ze najwieksza czesc informacji dostarczanych przez narzady zmyslów wysylana jest ze wzgórza nie do ciala migdalowatego, ale do kory i znajdujacych sie w niej licznych osrodków odbierajacych je i nadajacych sens temu, co postrzegamy, ze informacje te i nasze reakcje na nie sa koordynowane przez przednie czesci platów czolowych, gdzie umiejscowione jest planowanie i organizowanie dzialan celowych, w tym takze reakcji emocjonalnych. Szereg polaczonych ze soba obwodów znajdujacych sie w korze rejestruje i analizuje te informacje, a zrozumiawszy je, inicjuje reakcje poprzez przednie czesci plata czolowego. Jezeli podczas tego procesu okaze sie, ze potrzebna jest reakcja emocjonalna, to dyktuja ja przednie czesci platów czolowych, dzialajac wspólnie z cialem migdalowatym i innymi obwodami mózgu emocjonalnego. Taka kolejnosc, pozwalajaca na wnikliwa ocene reakcji emocjonalnej, jest typowa dla pracy mózgu. Jedynym, ale za to znaczacym wyjatkiem sa sytuacje krytyczne, kiedy reakcja emocjonalna musi byc natychmiastowa. W kilka chwil po pojawieniu sie emocji przednie czesci platów czolowych przystepuja do dzialania, które okreslic mozna mianem rachunku ewentualnych zysków i strat i z wielu mozliwosci wybieraja te, która wydaje im sie najlepsza.H U zwierzat jest to wybór miedzy tYm, kiedy atakowac, a kiedy uciekac. A u nas, ludzi, równiez miedzy atakowac a uciekac... ale takze zjednywac sobie innych, perswadowac, szukac wspólczucia, utrudniac, wmawiac wine, skamlac, okazywac arogancje czy pogarde i tak dalej, zgodnie z calym repertuarem naszych emocjonalnych sztuczek i chwytów.

56

Inteligencja emocjonalna

Mierzona w skali czasowej pracy mózgu odpowiedz kory jest wolniejsza niz stosowany przez cialo migdalowate mechanizm porwania, poniewaz w wypracowywaniu jej reakcji bierze udzial wieksza liczba obwodów i polaczen. Reakcja ta jest tez bardziej przemyslana i rozsadna, jako ze uczucie wyprzedza mysli. Gdy doswiadczamy straty i ogarnia nas smutek albo gdy czujemy sie szczesliwi po odniesieniu sukcesu lub tez zastanowiwszy sie nad czyims postepowaniem lub slowami, odczujemy ból lub gniew, to dziala nasza kora. Podobnie jak w wypadku ciala migdalowatego ustanie dzialania przednich czesci platów czolowych powoduje znaczne zubozenie zycia emocjonalnego; brak zrozumienia, ze cos zasluguje na reakcje emocjonalna, sprawia, ze nie pojawia sie zadna tego typu reakcja. Neurolodzy podejrzewali, ze przednie czesci platów czolowych odgrywaja taka role w powstawaniu emocji od juz lat czterdziestych, kiedy zaczeto stosowac te raczej rozpaczliwa - i niestety zle obrana - metode chirurgicznego "leczenia" pewnych zaburzen, jaka jest lobotomia przednich czesci platów czolowych, podczas której (czesto niezrecznie) usuwa sie ich czesc albo przecina drogi laczace kore plata czolowego ze wzgórzem. W czasach kiedy nie znano jeszcze zadnej skutecznej metody leczenia chorób psychicznych, powitano lobotomie jako znakomite rozwiazanie powaznych zaburzen emocjonalnych - wystarczylo usunac polaczenia miedzy platami czolowymi a reszta mózgu, by "ulzyc" cierpieniom pacjenta. Niestety, pacjenci musieli placic za te "ulge" wielka cene, bowiem po zabiegu zdawali sie tracic w znacznym stopniu zdolnosc odczuwania wszelkich emocji, ich zycie emocjonalne w ogóle zanikalo. Powodem bylo zniszczenie jednego z glównych obwodów nerwowych. Mechanizm porwania emocjonalnego obejmuje prawdopodobnie dynamizm dwojakiego rodzaju - pobudzenie pracy ciala migdalowatego i zahamowanie procesów zachodzacych w korze mózgowej, które zwykle powoduja, ze reakcja emocjonalna jest zrównowazona, albo tez podporzadkowanie obszarów kory naglej potrzebie emocjonalnej.12 W takich chwilach umysl racjonalny zostaje calkowicie zdominowany przez emocjonalny. Kora przednich czesci platów czolowych dziala niczym skuteczny menedzer emocji,

Anatomia

.

porwania

emocjonalnego

57

rozwazajac rózne reakcje przed przystapieniem do którejs z nich w sposób, który polega na stlumieniu sygnalów do aktywizacji calego ciala wysylanych przez cialo migdalowate i inne osrodki ukladu limbicznego. Przypomina to postepowanie rodzica, który powstrzymuje impulsywne dziecko przed chwytaniem wszystkiego ze stolu i mówi mu, zeby poprosilo o to, czego pragnie (albo poczekalo, az to dostanie).13 Glównym "wylacznikiem" niepokojacych emocji wydaje sie byc przednia czesc lewego plata czolowego. Neuropsycholodzy badajacy zmiany nastroju u pacjentów z uszkodzonymi czesciowo platami czolowymi stwierdzili, ze jednym z zadan lewego plata jest pelnienie funkcji swego rodzaju termostatu nerwowego, regulujacego nieprzyjemne emocje. Przednie czesci prawego plata czolowego sa siedliskiem uczuc negatywnych, takich jak strach czy agresja, natomiast lewy plat utrzymuje te surowe emocje w ryzach, prawdopodobnie hamujac dzialanie plata prawego.14 Na przyklad, w pewnej grupie pacjentów po udarze mózgowym ci, u których uszkodzeniu ulegla kora przednich czesci lewego plata, byli sklonni do zamartwiania sie i lez, uszkodzenie prawostronne powodowalo natomiast, ze dotknieci nim pacjenci stawali sie "przesadnie weseli", podczas badan neurologicznych bez przerwy zartowali i byli tak rozluznieni, ze bylo jasne, iz w ogóle nie przejmuja sie wynikiem badan.15 Slynny byl przypadek meza, któremu usunieto czesc prawego plata czolowego z powodu wady rozwojowej mózgu. Po operacji jego osobowosc zmienila sie nie do poznania - nielatwo wpadal w irytacje i, co stwierdzila z radoscia zona, stal sie bardziej czuly.16 Reasumujac, przednie czesci lewego plata czolowego zdaja sie byc elementem obwodu nerwowego, który moze wylaczyc, a przynajmniej stlumic, wszystkie - z wyjatkiem naj silniej szych negatywnych uczuc - ogarniajace nas emocje. Tak jak cialo migdalowate czesto dziala jako "wyzwalacz" emocji, tak lewy plat czolowy wydaje sie byc czescia mózgowego "wylacznika" nieprzyjemnych emocji: cialo migdalowate proponuje reakcje, a lewy plat czolowy wybiera pewne z nich i kieruje nimi. Te polaczenia miedzy platami czolowymi i ukladem limbicznym odgrywaja w naszym

58

Inteligencja emocjonalna

zyciu psychicznym istotna role, daleko wykraczajaca poza dostrajanie emocji; maja one kluczowe znaczenie w podejm\.Jv,aniu przez nas najbardziej istotnych decyzji zyciowych.

Zestrajanie emocji i mysli Drogi laczace cialo migdalowate (i powiazane z nim inne struktury ukladu limbicznego) z kora mózgowa sa miejscem, w którym glowa i serce, umysl i uczucie tocza najbardziej zazarte walki albo zawieraja porozumienie o wspólpracy. Polaczenia te tlumacza, dlaczego emocje maja tak istotne znaczenie dla skutecznego myslenia, zarówno przy podejmowaniu madrych decyzji, jak i po prostu przy jasnym mysleniu. Emocje moga zaburzyc sam proces myslenia. Neurolodzy uzywaja terminu "praca pamieciowa" na okreslenie zdolnosci skupienia sie na faktach majacych istotne znaczenie dla wykonania danego zadania lub rozwiazania problemu, bez wzgledu na to, czy dotycza one idealnych cech budynku, których szukamy, przegladajac rózne projekty architektoniczne, czy tez elementów zadania, które rozwiazujemy, poddajac sie jakiemus testowi. Rejonem mózgu odpowiedzialnym za prace pamieciowa jest kora platów czolowych.17 Jednak istnienie polaczen miedzy ukladem limbicznym i platami czolowymi oznacza, ze sygnaly silnych emocji - leku, zlosci i tym podobnych - moga doprowadzic do powstania zaklócen uniemozliwiajacych platom czolowym prace pamieciowa. To wlasnie dlatego "nawet nie potrafimy myslec" w chwilach przygnebienia, niepokoju czy zlosci i dlatego tez stale utrzymujacy sie przykry stan emocjonalny wytworzyc moze u dziecka deficyt umiejetnosci intelektualnych, uposledzajac jego zdolnosc uczenia sie. Jesli deficyt taki jest bardziej subtelny, to nie zawsze ujawni go badanie ilorazu inteligencji, chociaz wykaza go przeprowadzone pod tym katem badania neuropsychologiczne. Na jego istnienie wskazuje tez stale pobudzenie i impulsywnosc dziecka. Na przyklad przeprowadzone za pomoca testów neuropsychologicznych

Anatomia

porwania emocjonalnego

59

badania uczniów szkoly podstawowej, którzy mieli iloraz inteligencji powyzej przecietnej, ale mimo tego uzyskiwali slabe oceny, wykazaly, ze nie funkcjonowala u nich prawidlowo kora platów czolowych.18 Chlopcy ci byli takze impulsywni i niespokojni, czesto wybuchali zloscia i mieli klopoty z dostosowaniem sie. do regulaminu, co samo w sobie swiadczy o nieskutecznej kontroli platów czolowych nad impulsami wysylanymi przez uklad limbiczny. Mimo swego potencjalu intelektualnego dzieci te znajduja sie w grupie najwyzszego ryzyka, jesli chodzi o problemy takie jak nieukonczenie szkoly, wpadniecie w alkoholizm i zejscie na droge przestepstwa i to bynajmniej nie dlatego, ze brak im inteligencji, lecz ze nie potrafia dobrze panowac nad swym zyciem emocjonalnym. Mózg emocjonalny, zupelnie oddzielony od rejonów, które badaja testy inteligencji, kontroluje zarówno wscieklosc, jak i wspólczucie. Te obwody emocjonalne ksztaltowane sa przez nasze przezycia i doswiadczenia w okresie dziecinstwa, a niestety, na nasza wlasna zgube, pozwalamy, by doswiadczeniami tymi kierowal przypadek. Rozwazmy tez role emocji w podejmowaniu nawet najbardziej "racjonalnych" decyzji. W pracy, której znaczenie dla zrozumienia naszego zycia psychicznego trudno przecenic, Antonio Damasio, neurolog z Wydzialu Medycyny Uniwersytetu lowa, przedstawia wyniki starannie przeprowadzonych badan nad tym, co naprawde ulega oslabieniu u pacjentów z uszkodzonymi drogami laczacymi platy czolowe z cialem migdalowatym.19 Proces podejmowania decyzji przebiega u nich wadliwie, a mimo to w najmniejszym stopniu nie wykazuja ani oni obnizenia poziomu inteligencji, ani jakiegokolwiek uposledzenia zdolnosci poznawczych. Mimo iz ich sprawnosc intelektualna jest bez zarzutu, dokonuja katastrofalnych w skutkach wyborów zarówno w sprawach zawodowych, jak i osobistych i bywa, ze bez konca zastanawiaja sie nad podjeciem tak prostej decyzji, jak umówienie sie z kims na spotkanie. Damasio dowodzi, ze ich decyzje sa tak zle dlatego, ze stracili dostep do swej wiedzy emocjonalnej. Miejsce, w którym mysli spotykaja sie z emocjami, obwód laczacy platy czolowe z cialem migdalowatym jest wejsciem do magazynu sympatii i antypatii, któ-

60

Anatomia

Inteligencja emocjonalna

rych nabieramy w ciagu calego zycia. Jesli kora mózgowa zostanie odcieta od pamieci emocjonalnej przechowywanej w ciele migdalowatym, to zaden przedmiot, o którym myslimy, nie wyzwala juz

reakcji emocjonalnych, które towarzyszyly mu w przeszlosci wszystko zyskuje jednakowo szare, neutralne zabarwienie. Bodziec, bez wzgledu na to, czy jest to ulubione zwierze domowe czy osoba, której nie cierpielismy, nie wyzwala juz ani sympatii, ani awersji. Pacjenci tacy "zapomnieli" o wszystkich swych doswiadczeniach emocjonalnych, poniewaz stracili dostep do ciala migdalowatego, gdzie wiadomosci te sa przechowywane. Tego rodzaju przypadki sklonily Damasia do wysuniecia tezy, ze uczucia sa z zasady niezbedne przy podejmowaniu racjonalnych decyzji. Wskazuja nam one wlasciwy kierunek i dopiero gdy go zaakceptujemy, mozemy najlepiej wykorzystac zdolnosc chlodnego, logicznego myslenia. Podczas gdy swiat bez przerwy stawia nas wobec koniecznosci dokonywania wyborów (Jak powinienem zainwestowac oszczednosci? Kogo powinnam wziac za meza? Z kim powinienem sie ozenic?), wiedza emocjonalna, która dalo nam zycie (taka jak pamiec o niefortunnym zainwestowaniu pieniedzy czy o bolesnym zerwaniu), wysyla sygnaly, które ulatwiaja podjecie decyzji, eliminujac juz na samym poczatku jedne mozliwosci i podkreslajac inne. W ten sposób, dowodzi Damasio, mózg emocjonalny jest tak samo zaangazowany w rozumowanie jak mózg myslacy. A zatem emocje maja duze znaczenie dla racjonalnego postepowania. W tancu uczucia z mysla prowadzi to pierwsze, sklaniajac drugie do podejmowania szybkich decyzji, a dzialajac reka w reke z umyslem racjonalnym, umozliwia - albo uniemozliwia - samo myslenie. Mózg myslacy pelni kierownicza role w stosunku do emocji, z wyjatkiem owych chwil, kiedy emocje wyrywaja sie spod jego kontroli i rzadzic nami zaczyna mózg emocjonalny. W pewnym sensie mamy bowiem dwa mózgi, dwa umysly i dwa odmienne rodzaje inteligencji: racjonalna i emocjonalna. Obie okreslaja, jak wiedzie sie nam w zyciu; liczy sie nie tylko iloraz inteligencji, ale takze inteligencja emocjonalna. W rzeczy

C

II

porwania emocjonalnego

61

samej intelekt nie moze wykorzystac w pelni swych mozliwosci bez inteligencji emocjonalnej. Ta komplementarnosc ukladu limbicznego i kory mózgowej, to jest ciala migdalowatego i platów czolowych oznacza, ze w zyciu psychicznym kazde z nich jest pelnoprawnym partnerem. Kiedy partnerzy ci dobrze ze soba wspólpracuja, wzrasta i inteligencja emocjonalna, i sprawnosc intelektualna. Stawia to na glowie dawne rozumienie napiec miedzy rozsadkiem a uczuciami: nie jest tak, ze chcemy - jak to ujal Erazm z Rotterdamu - pozbyc sie emocji i zastapic je rozsadkiem, ale tak, ze pragniemy znalezc miedzy nimi równowage. Stary paradygmat ukazywal jako ideal rozsadek uwolniony od nacisku emocji. Nowy paradygmat zacheca nas do harmonijnego pogodzenia tego, co dyktuje nam glowa, z tym, co nakazuje nam serce. Po to, bysmy mogli zrealizowac to w naszym zyciu, musimy najpierw dokladniej zrozumiec, co to znaczy - korzystac inteligentnie z emocJI.

-

Rozdzial III

Kiedy madry jest glupi

NADAL NIE WIADOMODOKLADNIE, dlaczego David

Pologru-

to, nauczyciel fizyki w szkole sredniej, zostal pchniety przez jednego z uczniów nozem kuchennym. Powszechnie znane fakty sa takie: Jason H., piatkowy uczen drugiej klasy szkoly sredniej w Coral Springs na Florydzie, marzyl o studiach medycznych. Nie o jakichkolwiek studiach medycznych, ale na Uniwersytecie Harvarda. Pologruto ocenil rozwiazanie przez Jasona testu z fizyki na 80 punktów. Przekonany, ze taki wynik - dajacy mu zaledwie czwórke - grozi obróceniem w niwecz dalszych planów, J ason zabral do szkoly nóz kuchenny, wszedl do laboratorium fizycznego, rzucil sie na nauczyciela i zanim zostal po krótkiej walce obezwladniony, dzgnal go w obojczyk. Sedzia uznal, ze Jason jest niewinny, poniewaz podczas tego incydentu mial chwilowo ograniczona zdolnosc oceny wydarzen. Werdykt ten opieral sie na opinii konsylium zlozonego z czterech psychologów i psychiatrów, którzy orzekli pod przysiega, ze zachowanie Jasona w laboratorium bylo typowe dla psychotyków i swiadczy o jego niepoczytalnosci w krytycznej chwili. Sam oskarzony twierdzil, ze z powodu "zlego" wyniku testu chcial popelnic samobójstwo i poszedl do Pologruto, aby mu o tym powiedziec. Nauczyciel natomiast przytoczyl zupelnie inna wersje tej historii. Powiedzial: "Mysle, ze chcial mnie wykonczyc", bo rozwscieczyla go zla ocena.

I

66

Inteligencja

emocjonalna

Jason zostal przeniesiony do szkoly prywatnej, która ukonczyl po dwóch latach jako najlepszy uczen w klasie. Dokladne opanowanie materialu objetego programem nauczania dawaloby mu ocene bardzo dobra, ale J ason nie poprzestal na tym. Bral dodatkowe lekcje, chodzil na zajecia dla zaanwasowanych i w rezultacie zdal z ogólnym wynikiem celujacym. Aczkolwiek ukonczyl szkole z wyróznieniem, jego byly nauczyciel fizyki, David Pologruto, narzekal, ze nigdy go nie przeprosil ani nawet nie poczuwal sie do odpowiedzialnosci za to, co mu zrobil.1 Nasuwa sie pytanie: jak ktos o tak ewidentnie wybitnej inteligencji mógl postapic tak irracjonalnie, tak beznadziejnie glupio? Odpowiedz brzmi: inteligencja, która wykazujemy sie w nauce, ma niewiele wspólnego z zyciem emocjonalnym. Najbystrzejsi sposród nas moga dac sie poniesc nieokielznanym emocjom i dzialac pod wplywem niekontrolowanych impulsów; osoby o wysokim ilorazie inteligencji moga zadziwiajaco nieudolnie kierowac swym zyciem prywatnym. Jest tajemnica poliszynela, ze ani oceny uzyskiwane w szkole, ani iloraz inteligencji, ani wyniki testów SAT nie pozwalaja bezblednie przewidziec, kto odniesie w zyciu sukces. Z pewnoscia istnieje pewien statystycznie uchwytny zwiazek miedzy ilorazem inteligencji a kariera zawodowa, jesli bowiem brac pod uwage duze grupy ludzi traktowane jako calosc, to okazuje sie, ze wiele osób o bardzo niskim ilorazie inteligencji wykonuje prace podrzedne, natomiast ci z wysokim zarabiaja z reguly bardzo dobrze, ale bynajmniej nie odnosi sie to do wszystkich. Jest wiele wyjatków od reguly, zgodnie z która iloraz inteligencji pozwala przewidziec, jak sie komu bedzie wiodlo w zyciu. Wyjatków tych jest zbyt wiele, aby mozna bylo uznac, ze potwierdzaja one te regule. W najlepszym wypadku iloraz inteligencji okresla okolo 20 procent czynników, które decyduja o sukcesie, co oznacza, ze 80 procent zalezy od innych zmiennych. Jeden z autorów zajmujacych sie tymi sprawami ujal to tak: ,,0 miejscu jednostki w spoleczenstwie decyduja w ogromnej mierze czynniki niezalezne od ilorazu inteligencji, od jej przynaleznosci do klasy spolecznej poczynajac, a na zwyklym szczesciu konczac."z

Kiedy madry jest glupi

67

Potwierdzaja to nawet Richard Herrnstein i Charles Murray, którzy w ksiazce The Bell Curve [Krzywa w ksztalcie dzwonu] przyznaja ilorazowi inteligencji podstawowe znaczenie. Pisza oni: "Byc moze byloby lepiej, gdyby student pierwszego roku, który uzyskal w matematycznym tescie SAT 500 punktów, nie decydowal sie od razu na zostanie matematykiem, jesli jednak chce prowadzic swój wlasny interes, zostac senatorem albo zarobic milion dolarów, to nie powinien rezygnowac z tych marzen L.,] Zwiazek pomiedzy wynikami testu a tymi osiagnieciami znacznie oslabia ogól innych cech, z którymi sie rodzi."3 Interesuje mnie majacy kluczowe znaczenie zestaw tych "innych cech" zwany inteligencja emocjonalna, a obejmujacy takie talenty jak zdolnosc motywacji i wytrwalosc w dazeniu do celu mimo niepowodzen, umiejetnosc panowania nad popedami i odlozenia na pózniej ich zaspokojenia, regulowania nastroju i niepoddawania sie zmartwieniom uposledzajacym zdolnosc myslenia, wczuwania sie w nastroje innych osób i optymistycznego patrzenia w przyszlosc. W odróznieniu od ilorazu inteligencji (z jego prawie stuletnia historia badan prowadzonych na setkach tysiecy osób) inteligencja emocjonalna jest pojeciem nowym. Nikt nie potrafi jeszcze dokladnie powiedziec, ile róznic ujawniajacych sie w ciagu zycia miedzy róznymi osobami da sie wytlumaczyc odmiennym poziomem ich inteligencji emocjonalnej. Mimo to istniejace dane zdaja sie swiadczyc, ze ten zbiór cech moze miec wielki, czasami nawet wiekszy niz iloraz inteligencji, wplyw na nasze zycie. I choc sa tacy, którzy twierdza, ze ilorazu inteligencji nie moga znaczaco zmienic ani doswiadczenia zyciowe, ani wyksztalcenie, to wykaze w Czesci V, ze dzieci moga przyswoic sobie decydujace umiejetnosci emocjonalne albo usprawnic je, jesli zadamy sobie trud nauczenia ich tego.

- I

66

Inteligencja

emocjonalna

J ason zostal przeniesiony do szkoly prywatnej, która ukonczyl po dwóch latach jako najlepszy uczen w klasie. Dokladne opanowanie materialu objetego programem nauczania dawaloby mu ocene bardzo dobra, ale J ason nie poprzestal na tym. Bral dodatkowe lekcje, chodzil na zajecia dla zaanwasowanych i w rezultacie zdal z ogólnym wynikiem celujacym. Aczkolwiek ukonczyl szkole z wyróznieniem, jego byly nauczyciel fizyki, David Pologruto, narzekal, ze nigdy go nie przeprosil ani nawet nie poczuwal sie do odpowiedzialnosci za to, co mu zrobil.l Nasuwa sie pytanie: jak ktos o tak ewidentnie wybitnej inteligencji mógl postapic tak irracjonalnie, tak beznadziejnie glupio? Odpowiedz brzmi: inteligencja, która wykazujemy sie w nauce, ma niewiele wspólnego z zyciem emocjonalnym. Najbystrzejsi sposród nas moga dac sie poniesc nieokielznanym emocjom i dzialac pod wplywem niekontrolowanych impulsów; osoby o wysokim ilorazie inteligencji moga zadziwiajaco nieudolnie kierowac swym zyciem prywatnym. Jest tajemnica poliszynela, ze ani oceny uzyskiwane w szkole, ani iloraz inteligencji, ani wyniki testów SAT nie pozwalaja bezblednie przewidziec, kto odniesie w zyciu sukces. Z pewnoscia istnieje pewien statystycznie uchwytny zwiazek miedzy ilorazem inteligencji a kariera zawodowa, jesli bowiem brac pod uwage duze grupy ludzi traktowane jako calosc, to okazuje sie, ze wiele osób o bardzo niskim ilorazie inteligencji wykonuje prace podrzedne, natomiast ci z wysokim zarabiaja z reguly bardzo dobrze, ale bynajmniej nie odnosi sie to do wszystkich. Jest wiele wyjatków od reguly, zgodnie z która iloraz inteligencji pozwala przewidziec, jak sie komu bedzie wiodlo w zyciu. Wyjatków tych jest zbyt wiele, aby mozna bylo uznac, ze potwierdzaja one te regule. W najlepszym wypadku iloraz inteligencji okresla okolo 20 procent czynników, które decyduja o sukcesie, co oznacza, ze 80 procent zalezy od innych zmiennych. Jeden z autorów zajmujacych sie tymi sprawami ujal to tak: ,,0 miejscu jednostki w spoleczenstwie decyduja w ogromnej mierze czynniki niezalezne od ilorazu inteligencji, od jej przynaleznosci do klasy spolecznej poczynajac, a na zwyklym szczesciu konczac."2

Kiedy madry jest glupi

67

Potwierdzaja to nawet Richard Herrnstein i Charles Murray, którzy w ksiazce The Bell Curve [Krzywa w ksztalcie dzwonu] przyznaja ilorazowi inteligencji podstawowe znaczenie. Pisza oni: "Byc moze byloby lepiej, gdyby student pierwszego roku, który uzyskal w matematycznym tescie SAT 500 punktów, nie decydowal sie od razu na zostanie matematykiem, jesli jednak chce prowadzic swój wlasny interes, zostac senatorem albo zarobic milion dolarów, to nie powinien rezygnowac z tych marzen [...] Zwiazek pomiedzy wynikami testu a tymi osiagnieciami znacznie oslabia ogól innych cech, z którymi sie rodzi."3 Interesuje mnie majacy kluczowe znaczenie zestaw tych "innych cech" zwany inteligencja emocjonalna, a obejmujacy takie talenty jak zdolnosc motywacji i wytrwalosc w dazeniu do celu mimo niepowodzen, umiejetnosc panowania nad popedami i odlozenia na pózniej ich zaspokojenia, regulowania nastroju i niepoddawania sie zmartwieniom uposledzajacym zdolnosc myslenia, wczuwania sie w nastroje innych osób i optymistycznego patrzenia w przyszlosc. W odróznieniu od ilorazu inteligencji (z jego prawie stuletnia historia badan prowadzonych na setkach tysiecy osób) inteligencja emocjonalna jest pojeciem nowym. Nikt nie potrafi jeszcze dokladnie powiedziec, ile róznic ujawniajacych sie w ciagu zycia miedzy róznymi osobami da sie wytlumaczyc odmiennym poziomem ich inteligencji emocjonalnej. Mimo to istniejace dane zdaja sie swiadczyc, ze ten zbiór cech moze miec wielki, czasami nawet wiekszy niz iloraz inteligencji, wplyw na nasze zycie. I choc sa tacy, którzy twierdza, ze ilorazu inteligencji nie moga znaczaco zmienic ani doswiadczenia zyciowe, ani wyksztalcenie, to wykaze w Czesci V, ze dzieci moga przyswoic sobie decydujace umiejetnosci emocjonalne albo usprawnic je, jesli zadamy sobie trud nauczenia ich tego.

68 'o

Inteligencja emocjonalna

Inteligencja emocjonalna a los Pamietam kolege z grupy w Amherst College, który przed rozpoczeciem studiów osiagnal w testach SAT i innych testach badajacych osiagniecia w nauce piec ocen po 800 punktów, czyli wyniki mial doskonale. Mimo nie zwyklych zdolnosci intelektualnych przez wiekszosc czasu obijal sie, kladl sie pózno spac i wstawal w poludnie, przez co opuszczal zajecia przedpoludniowe. Zdobycie dyplomu zajelo mu dziesiec lat. Iloraz inteligencji w niewielkim stopniu wyjasnia rózne losy osób o mniej wiecej takich samych widokach na przyszlosc, wyksztalceniu i zdolnosciach. Kiedy porównano zarobki, wydajnosc i pozycje zawodowa dziewiecdziesieciu pieciu bylych studentów Uniwersytetu Harvarda z lat czterdziestych, których losy zyciowe sledzono az do osiagniecia przez nich wieku sredniego, to okazalo sie, ze ci, którzy uzyskiwali w czasie studiów najwyzsze oceny, nie osiagneli znaczaco wiekszych sukcesów niz ich koledzy, którzy mieli gorsze oceny. Nie byli tez bardziej zadowoleni z zycia, a ich stosunki rodzinne, stosunki z przyjaciólmi i sprawy intymne tez nie ukladaly sie lepiej. 4 Podobnym dlugookresowym programem badan objeto 450 chlopców, w wiekszosci synów emigrantów, z których dwie trzecie pochodzilo z rodzin zyjacych z pomocy opieki spolecznej, a dorastali w Somerville w stanie Massachusetts, miejscowosci odleglej o pare kroków od Harvardu i bedacej w owych czasach zbiorowiskiem "rozpadajacych sie slumsów". Iloraz inteligencji jednej trzeciej z nich wynosil ponizej 90 punktów. Ale równiez i tu mial on niewielki zwiazek z tym, jak powodzilo im sie w pracy czy w innych dziedzinach zycia, bo na przyklad 7 procent mezczyzn o ilorazie inteligencji ponizej 80 punktów pozostawalo bez pracy przez dziesiec lub wiecej lat, lecz przez taki sam okres nie moglo znalezc zatrudnienia równiez 7 procent mezczyzn o ilorazie inteligencji przekraczajacym 100 punktów. Oczywiscie istnial (jak zawsze) pewien ogólny zwiazek miedzy ilorazem inteligencji a statusem socjoekonomicznym w wieku czterdziestu siedmiu lat, jednak przy-

Kiedy madry jest glupi

69

czyna duzo wiekszych róznic w poziomie zycia byly przejawiane juz od dziecinstwa takie zdolnosci jak umiejetnosc radzenia sobie z niepowodzeniami, panowanie nad emocjami i wspólzycie z innymi ludzmi.5 Przyjrzyjmy sie tez danym z trwajacego nadal programu badan osiemdziesieciu jeden najlepszych absolwentów szkól srednich z Illinois z roku 1981. Wszyscy mieli, oczywiscie, najwyzsza srednia ocen w swoich szkolach. Jednak mimo iz swietnie radzili sobie równiez na studiach, uzyskujac znakomite oceny, to przed trzydziestka odniesli jedynie umiarkowane sukcesy w pracy zawodowej. Dziesiec lat po ukonczeniu szkoly sredniej tylko jeden na czterech znajdowal sie w grupie ludzi w tym samym wieku, którzy osiagneli najwyzszy szczebel kariery w obranej profesji, a wielu z nich radzilo sobie duzo gorzej. Karen Arnold, profesor pedagogiki na Uniwersytecie Bostonskim, sledzaca razem z innymi naukowcami losy prymusów, wyjasnia: "Sadze, ze odkrylismy »sumiennych« ludzi, którzy wiedza, jak sobie radzic w tym systemie. Ale prymusi walcza z pewnoscia o swe dobro tak samo, jak my wszyscy. Wiedziec, ze dana osoba jest prymusem, to wiedziec tylko tyle, ze on czy ona ma znakomite osiagniecia mierzone w skali ocen szkolnych. Nie mówi to nam nic o tym, jak reaguje na przeciwnosci 10su."6 Na tym wlasnie polega problem: inteligencja teoretyczna, która przejawia sie w swietnych ocenach w szkole, praktycznie nie przygotowuje do odpierania przeciwnosci - ani do korzystania z szans, które stawiaja przed nami zmienne koleje losu. A jednak mimo tego, ze wysoki iloraz inteligencji nie gwarantuje ani dostatku, ani prestizu, ani szczescia w zyciu, nasze szkoly i nasza kultura koncentruja sie na zdolnosciach naukowych, ignorujac inteligencje emocjonalna, zespól cech - niektórzy mogliby go nazwac charakterem - który równiez ma wielkie znaczenie dla naszych indywidualnych losów. Zycie emocjonalne jest dziedzina, która mozna, podobnie jak czytanie czy matematyke, opanowac lepiej lub gorzej, a sklada sie nan zespól specjalnych umiejetnosci. Stopien, w jakim dana osoba opanowala te umiejetnosci, decyduje o tym, czy odniesie w zyciu sukces czy zabrnie w slepy zaulek; zdolnosc panowania

r

Kiedy madry jest glupi 70 Intehgencja emocjonalna nad swymi emocjami jest metazdolnoscia,

od której

zalezy sposób

wykorzystania przez nas pozostalych zdolnosci, wlacznie z samym intelektem. Oczywiscie, jest wiele dróg prowadzacych do sukcesu i wiele dziedzin, w których licza sie przede wszystkim inne zdolnosci. W naszym, coraz bardziej opierajacym sie na wiedzy fachowej spoleczenstwie naleza do nich z cala pewnoscia umiejetnosci techniczne. Jest taki szkolny dowcip: "Jak bedzie sie za pietnascie lat nazywal tepak znajacy sie tylko na technice?" Odpowiedz: "Szef'. Jednak, jak przekonamy sie w Czesci III, inteligencja emocjonalna moze dac dodatkowa przewage w pracy nawet takim "tepakom". Wiele dowodów swiadczy o tym, ze ludzie, którzy sa emocjonalnie sprawni - to jest dobrze znaja swoje emocje i potrafia nimi kierowac, wlasciwie odczytuja uczucia innych osób i umieja sie do nich nalezycie odniesc - maja przewage nad innymi we wszystkich dziedzinach zycia, od romansów i intymnych zwiazków poczynajac, a na przyswajaniu niepisanych regul rzadzacych wewnetrzna polityka rozmaitych organizacji i firm konczac. Osoby o dobrze wyksztalconych i rozwinietych umiejetnosciach emocjonalnych sa tez na ogól bardziej zadowolone z zycia i dzialaja skuteczniej, poniewaz opanowaly biegle nawyki umyslowe zwiekszajace ich operatywnosc, natomiast osoby, które nie potrafia zapanowac nad swym zyciem emocjonalnym, tocza wewnetrzne walki ograniczajace ich zdolnosc skupienia sie na pracy i jasnego myslenia.

Inny rodzaj inteligencji N a tle swych bardziej towarzyskich rówiesników czteroletnia J udy moglaby sie przygodnemu obserwatorowi wydac dzieckiem podpierajacym sciany, stroniacym od innych albo niezbyt lubianym. W czasie zabawy nie bierze w niej zbyt aktywnego udzialu i trzyma sie nieco z boku. Jednak w rzeczywistosci Judy jest bystra obserwatorka stosunków towarzyskich panujacych w przedszkol-

I l I

71

nej grupie i chyba najlepiej ze wszystkich obecnych dzieci odgaduje przyplywy i odplywy uczuc u innych. Ta trafnosc obserwacji ujawnia sie w chwili, gdy wychowawczyni proponuje zabawe w przedszkole. Przedszkole - kopia pokoju, w którym przebywa grupa Judy, z ulepionymi z plasteliny lalkami, które zamiast glów maja male zdjecia dzieci i przedszkolanek - jest sprawdzianem umiejetnosci dostrzegania stosunków miedzyludzkich. Kiedy wychowawczyni prosi Judy, aby postawila kazda dziewczynke i kazdego chlopca w tej czesci pokoju, w której najbardziej lubia sie bawic - w kaciku plastycznym, w kaciku z klockami i tak dalej - Judy odtwarza wszystko wiernie i dokladnie. Poproszona nastepnie o umieszczenie chlopców i dziewczynek w towarzystwie dzieci, z którymi najchetniej sie bawia, Judy czyni to bez wahania czy pomylek. Dokladnosc, z jaka Judy odtwarza panujace w grupie stosunki towarzyskie, swiadczy o tym, ze sporzadzila ona sobie w glowie doskonala mape swej klasy. Taka spostrzegawczosc u czteroletniego dziecka jest zjawiskiem wyjatkowym. Dzieki swym zdolnosciom Judy moze w przyszlosci zablysnac w dziedzinach, w których liczy sie umiejetnosc postepowania z ludzmi - od nawiazywania kontaktów handlowych i zarzadzania az po dyplomacje. Odkrycie u Judy, i to w tak mlodym wieku, owego niezwyklego talentu mozliwe bylo tylko dzieki temu, ze znalazla sie w przedszkolu Eliota-Pearsona w miasteczku akademickim przy Uniwersytecie Tuftów, gdzie realizowano wówczas Projekt Spektrum, to jest program wychowania, którego celem jest rozwijanie róznych rodzajów inteligencji. Program Spektrum opiera sie na zalozeniu, ze repertuar ludzkich zdolnosci daleko wykracza poza zdolnosc opanowania pisania, czytania i liczenia, owo waskie pasmo umiejetnosci, na których nauczaniu skupia sie tradycyjna szkola. Uznaje, ze takie uzdolnienia jak spostrzegawczosc spoleczna Judy sa talentami, które szkola powinna pielegnowac, a nie, jak to sie zazwyczaj dzieje, ignorowac czy nawet tlumic. Zachecajac dzieci do rozwijania pelnej skali zdolnosci, z których beda w przyszlosci korzystac, chcac odnosic sukcesy albo po prostu spelnic sie w tym,

r

/L.

1ntellgenCja

emocjonalna

Kiedy madry jest glupi

73

I

co beda robic, szkola staje sie miejscem nauczania umiejetnosci zyciowych. Wizjonerem, który doprowadzil do stworzenia Projektu Spektrum, jest Howard Gardner, psycholog z Harvard School of Education.7 "Nadszedl czas - powiedzial mi Gardner - aby poszerzyc nasze pojecie spektrum talentów. Najwazniejszym wkladem, jaki moze wniesc oswiata do rozwoju dziecka, jest dopomozenie mu w znalezieniu dziedziny, która najbardziej odpowiada jego talentom, w której bedzie kompetentnym fachowcem, w której praca bedzie dawala mu zadowolenie. Zupelnie stracilismy to z pola widzenia. Zamiast tego poddajemy kazdego edukacji, która najlepiej przygotowuje do zawodu profesora uniwersytetu, i oceniamy go wedle tego, czy spelnia owe waskie kryteria sukcesu. Powinnismy poswiecac mniej czasu na klasyfikowanie uczniów wedlug uzyskiwanych przez nich ocen, a wiecej na odkrywanie ich naturalnych predyspozycji czy uzdolnien i rozwijanie ich. Sa setki dróg prowadzacych do sukcesu i wiele, wiele róznych zdolnosci, które pomoga nam go odniesc."8 Jesli ktokolwiek dostrzega ograniczenia dotychczasowych sposobów myslenia o inteligencji, to wlasnie Gardner. Wskazuje on, ze dni chwaly i swietnosci testów badajacych inteligencje zaczely sie podczas I wojny swiatowej, kiedy to poddano owym, swiezo opracowanym przez Lewisa Termana, psychologa z Uniwersytetu Stanforda, testom dwa miliony Amerykanów. Byly to pierwsze przeprowadzone w tak masowej skali badania psychologiczne, a do ich zrealizowania wystarczal papier i olówek. Podejscie to zdominowalo na cale dziesieciolecia nasz sposób myslenia o inteligencji. Gardner okresla to mianem "myslenia w kategoriach ilorazu inteligencji" i opisuje tak: ,,[oznacza to], ze ludzie sa albo bystrzy, albo nie, ze takimi sie rodza, ze nie mozna nic na to poradzic i ze testy powiedza ci, czy jestes jednym z tych bystrych czy nie. Test SAT, któremu poddaje sie kandydatów na studia, opiera sie na tym samym zalozeniu - ze istnieje tylko jeden rodzaj uzdolnien, który okresla twoja przyszlosc. Ten sposób myslenia pokutuje w calym spoleczenstwie." Wydana w 1983 roku ksiazka Gardnera Frames or Mind [Ramy

umyslu], która zyskala szeroki rozglos, byla manifestem wykazujacym blednosc pogladu, wedlug którego iloraz inteligencji jest jej jedynym wskaznikiem. Gardner stawia tam teze, ze nie istnieje tylko jeden, monolityczny rodzaj inteligencji, lecz raczej szerokie spektrum róznych jej rodzajów, które ujac mozna w siedem podstawowych kategorii. Jego lista obejmuje dwa klasyczne rodzaje inteligencji "szkolnej" - zdolnosci jezykowe i matematyczno-logiczne, ale równiez zdolnosc orientacji przestrzennej, która odznaczaja sie, powiedzmy, wybitni artysci i architekci, geniusz kinestetyczny, który przejawia sie w plynnosci ruchów Marthy Graham czy Magica Johnsona, i talent muzyczny Mozarta czy Yo Yo Ma. Zamykaja ja dwa oblicza tego, co Gardner nazywa "inteligencja personalna": takie zdolnosci interpersonalne, jakie wykazuje wielki terapeuta, jak np. Carl Rogers, czy swiatowego formatu przywódca, jakim byl Martin Luther King, oraz zdolnosci "wewnatrzpsychiczne", które ujawnic sie moga z jednej strony w blyskotliwych koncepcjach kogos takiego jak Zygmunt Freud, a z drugiej, bez takiego rozglosu, w wewnetrznym zadowoleniu, które daje harmonijne zestrojenie stylu zycia z naszymi prawdzi. .. WymI UCZUCIamI. Najwazniejszym slowem w tej koncepcji inteligencji jest wielosc. Model Gardnera wysuwa sie daleko przed standardowy wzorzec ilorazu inteligencji jako jedynego i niezmiennego czynnika. Uwzglednia on to, ze testy, których tyranii poddawalismy sie przez caly okres nauki szkolnej - poczynajac od tych, kierujacych do techników lub do szkól ogólnoksztalcacych, a konczac na testach SAT decydujacych o tym, kto moze pójsc na studia, i na jakie - opieraja sie na ograniczonym pojeciu inteligencji, nie majacym zwiazku z prawdziwym zakresem uzdolnien i umiejetnosci, które licza sie w zyciu o wiele bardziej niz iloraz inteligencji. Gardner przyznaje, ze siedem jest arbitralnie wybrana liczba na okreslenie rodzajów inteligencji; nie ma zadnej magicznej liczby okreslajacej róznorodnosc ludzkich talentów. W pewnym momencie Gardner i jego wspólpracownicy rozszerzyli swa liste do dwudziestu róznych odmian inteligencji. Na przyklad inteligencja interpersonalna podzielona zostala na cztery rózne zdolnosci: uz-

74

Inteligencja emocjonalna

dolnienia przywódcze, zdolnosc pielegnowania zwiazków z innymi i zawierania przyjazni, zdolnosc rozwiazywania konfliktów i talent do przeprowadzania tego rodzaju analiz spolecznych, jakim odznacza sie Judy. To zróznicowane spojrzenie na inteligencje ukazuje nam bogatszy i pelniejszy obraz zdolnosci dziecka i potencjalnych mozliwosci odniesienia przez nie sukcesu w zyciu niz standardowy iloraz inteligencji. Kiedy dzieci objete Programem Spektrum oceniono wedlug skali inteligencji Stanforda-Bineta, bedacej niegdys probierzem testów do badania inteligencji, oraz wedlug zestawu testów do mierzenia Gardnerowskiego spektrum inteligencji, okazalo sie, ze nie ma zadnego znaczacego zwiazku miedzy wynikami osiaganymi przez nie w tych dwóch testach.9 Piecioro dzieci o najwyzszym ilorazie inteligencji (od 125 do 133) wykazywalo rózny poziom w zakresie dziesieciu uzdolnien, które mierzy test Spektrum. Na przyklad, jedno z tej piatki "najbystrzejszych" wedlug standardowych testów do badania inteligencji dzieci bylo uzdolnione w trzech dziedzinach, troje w dwóch, a jedno tylko w jednej sposród mierzonych testami Spektrum. Przy tym "rozrzut" tych uzdolnien byl znaczny: czworo dzieci mialo uzdolnienia muzyczne, dwoje plastyczne, dwoje jezykowe, jedno mialo talent do rozumienia stosunków spolecznych i jedno do logiki. Zadne z tej piatki nie bylo uzdolnione ruchowo, dobre w liczeniu i mechanice; prawde mówiac koordynacja ruchowa i liczenie byly slabymi punktami dwojga z nich. Gardner wyciagnal z tego wniosek, ze "Skala Stanforda-Bineta nie pozwala przewidziec, kto osiagnie dobre wyniki w dziedzinach mierzonych ogólem testów Spektrum lub ich spójnym podzbiorem". Z drugiej strony, wyniki testów Spektrum daja rodzicom i nauczycielom jasne wskazówki co do tego, jakimi dziedzinami moga spontanicznie zainteresowac sie dzieci i w jakiego typu szkolach beda sobie radzily wystarczajaco dobrze, by rozwinac swe pasje i osiagnac z czasem bieglosc, a nawet mistrzostwo w wybra- w, nej dyscyplinie. Poglady Gardnera na wielorakosc rodzajów inteligencji podlegaja ciaglej ewolucji. Mniej wiecej dziesiec lat po pierwszym przed-

Kiedy madry jest glupi

75

stawieniu drukiem swej teorii, dal on takie oto zwiezle streszczenie koncepcji inteligencji personalnej: Inteligencja interpersonalna jest zdolnoscia rozumienia innych osób: tego, co nimi kieruje, jak pracuja, jak pracowac wspólnie z nimi. Odnoszacy sukcesy handlowcy, politycy, nauczyciele, klinicysci i przywódcy polityczni sa wedlug wszelkiego prawdopodobienstwa jednostkami o wysokim poziomie inteligencji interpersonalnej. Inteligencja intrapersonalna [...] jest podobna wlasciwoscia, tyle ze skierowana do wewnatrz. Jest to zdolnosc stworzenia dokladnego, odpowiadajacego rzeczywistosci modelu samego siebie i korzystania z tego modelu dla skutecznego dzialania. lO

W sformulowanej gdzie indziej definicji Gardner stwierdza, ze sednem inteligencji interpersonalnej jest "zdolnosc rozrózniania i wlasciwego reagowania na nastroje, temperamenty, motywacje i pragnienia innych osób". Do inteligencji intrapersonalnej, która jest kluczem do samopoznania, zalicza "dostep do swych wlasnych uczuc i zdolnosc rozrózniania ich oraz polegania na nich w kierowaniu swym zachowaniem."ll

Spockkontra Data, czyli kiedy poznanie nie wystarcza Jest pewien wymiar inteligencji interpersonalnej, na który wprawdzie czesto wskazuje Gardner, ale którym malo sie zajmuje w swoich pracach, a mianowicie rola emocji. Byc moze jest tak dlatego, ze - jak sam mi zasugerowal - na jego teorie silny wplyw wywarl stworzony przez psychologie kognitywna model umyslu. A zatem jego koncepcja inteligencji podkresla role poznania zrozumienia samego siebie i innych osób, kierujacych nami i innymi, motywów, naszych zwyczajów pracy i zwyczajów innych osób oraz wykorzystania tej intuicyjnej wiedzy w kierowaniu naszym wlasnym zyciem i stosunkach z innymi osobami. Jednak podobnie jak sfera wyczucia ruchów, w której fizyczna swietnosc

76

Inteligencja emocjonalna

przejawia sie niewerbalnie, sfera emocji znajduje sie poza zasiegiem jezyka i poznania. Choc w Gardnerowskich opisach inteligencji personalnej jest dosc miejsca na uwzglednienie gry emocji i panowania nad nimi, to ani on, ani jego wspólpracownicy nie zajeli sie zbyt szczególowo rola, jaka odgrywaja w tej inteligencji uczucia, koncentrujac sie bardziej na myslach o uczuciach. Takie nastawienie sprawia, ze - byc moze nieswiadomie - pozostawiaja oni nie zbadane morze emocji, które powoduja, ze nasze zycie wewnetrzne jest tak zlozone, podniecajace i czesto takie zagadkowe. Pozostaje równiez do zbadania zarówno to, w jakim sensie inteligencja obecna jest w emocjach, jak i to, w jakim sensie mozna wniesc inteligencje do emocji. N acisk, jaki Gardner kladzie na elementy. kognitywne w obu odmianach inteligencji personalnej, odzwierciedla ducha czasu, który uksztaltowal jego poglady. Nadmierne akcentowanie przez psychologie poznania nawet w sferze emocji jest czesciowo rezultatem pewnego dziwacznego zakretu dziejów tej nauki. W polowie obecnego stulecia psychologie akademicka zdominowali behawiorysci pokroju B.F. Skinnera, którzy uwazali, ze badac z naukowa precyzja mozna jedynie zachowanie, poniewaz jest ono czyms obiektywnie, z zewnatrz, postrzeganym. Wszystkie pozostale dziedziny zycia wewnetrznego, w tym równiez emocje, wylaczyli z pola zainteresowan nauki. Pózniej, wraz z nadejsciem pod koniec lat szescdziesiatych "rewolucji kognitywnej", psychologia zwrócila sie w inna strone i skoncentrowala na sposobach, w jakie umysl rejestruje i gromadzi informacje, oraz na naturze inteligencji. Jednak emocje nadal znajdowaly sie poza sfera jej zainteresowania. Kognitywisci uwazali, ze inteligencja oznacza chlodne, beznamietne analizowanie i przetwarzanie faktów. W ich ujeciu jest ona hiperracjonalna, zupelnie jak Mr. Spock, postac z serialu "Podróze gwiezdne" [Star Trek], który jest archetypem suchych bitów informacji, nie zmaconych zadnYm uczuciem, i ucielesnieniem pogladu, wedle którego w inteligencji nie ma miejsca na emocje, zaciemniajace jedynie obraz naszego zycia umyslowego.

Kiedy madry jest glupi

77

Kognitywisci, którzy przyjeli ten poglad, dali sie zwiesc iluzji, obierajac za operacyjny model umyslu komputer i zapominajac, ze siec polaczen mózgowych tkwi w brudnej, pulsujacej kaluzy zwiazków biochemicznych i w niczYm nie przypomina sterylnych, uporzadkowanych plytek krzemowych, z których polaczenia powstala owa metafora na okreslenie umyslu. Tworzone przez psychologów kognitywnych modele opracowywania przez umysl informacji nie uwzglednialy faktu, ze racjonalnoscia kieruja uczucia i ze moga tez one ja pograzyc. Model kognitywny jest pod tYm wzgledem zubozonym obrazem umyslu, gdyz nie wyjasnia naporu uczuc, które nadaja intelektowi specyficzne zabarwienie. Aby wytrwac w tym pogladzie, kognitywisci musieli ignorowac zwiazki miedzy stworzonYmi przez siebie modelami umyslu a wlasnYmi nadziejami i obawami, klótniami malzenskimi i zazdroscia wobec odnoszacych wieksze sukcesy kolegów - caly ten zalew uczuc, które nadaja zyciu smak i ksztaltuja jego pilne potrzeby, w kazdej chwili wplywajac (ujemnie lub dodatnio) na to, jak opracowywane sa informacje. Wypaczony "naukowy" obraz zycia umyslowego pozbawionego emocji, który przez ostatnich osiemdziesiat lat ukierunkowywal badania nad inteligencja, stopniowo, w miare jak psychologia zaczyna zauwazac istotna role uczuc w mysleniu, zmienia sie. Podobnie jak nastepca Spocka niejaki Data ("Podróze gwiezdne. Nastepne pokolenie") psychologia zaczyna doceniac zarówno sile i zalety emocji w zyciu umyslowYm, jak i wynikajace stad zagrozenia. W koncu, jak widzi Data (chcialoby sie powiedziec: ku swej konsternacji, gdyby mógl odczuwac konsternacje), jego chlodna logika zawodzi i nie podpowiada wlasciwego ludzkiego rozwiazania. Nasza ludzkosc objawia sie naj pelniej w naszych uczuciach. Data stara sie czuc, wiedzac, ze brakuje mu czegos istotnego. Potrzebuje przyjazni, lojalnosci; podobnie jak Blaszany Czlowiek w Czarowniku z Krainy Oz nie ma on serca. Poniewaz brak mu zmyslu lirycznego wlasciwego uczuciu, moze pisac wiersze czy grac utwory muzyczne z techniczna wirtuozeria, ale nie potrafi odczuwac pulsujacych w tych utworach namietnosci. Z tesknoty Daty za sama tesknota plynie nauka, ze w chlodnym, kognityw-

78

Inteligencja

emocjonalna

nym obrazie ludzkiego umyslu zupelnie brakuje wyzszych wartosci ludzkiego serca - wiary, nadziei, oddania, milosci. Emocje wzbogacaja; umysl, model, który ich nie uwzglednia, jest modelem zubozonym. Kiedy zwrócilem Gardnerowi uwage, ze czesciej zajmuje sie myslami o uczuciach albo metapoznaniu niz samymi uczuciami, przyznal, ze sklania sie do traktowania inteligencji w sposób kognitywny, ale dodal: "Kiedy pisalem po raz pierwszy o rodzajach inteligencji personalnej, mówilem o emocjach, szczególnie przedstawiajac swoja koncepcje inteligencji intrapersonalnej, której jednym ze skladników jest emocjonalne dostrojenie sie do samego siebie. Natomiast dla inteligencji interpersonalnej zasadnicze znaczenie maja czuciowe sygnaly trzewiowe. Jednak w praktyce teoria wielorakiej inteligencji w swej rozwinietej postaci skupila sie raczej na metapoznaniu [to znaczy na uswiadomieniu sobie swoich wlasnych procesów myslowych] niz na pelnym zakresie zdolnosci emocjonalnych." Mimo to Gardner docenia znaczenie zdolnosci emocjonalnych i towarzyskich w chaosie zycia. Wskazuje, ze "wiele osób o ilorazie .. inteligencji powyzej 160 pracuje dla ludzi o ilorazie nie przekraczajacym 100, jesli ci pierwsi odznaczaja sie slaba, a ci drudzy wysoka inteligencja intrapersonalna. Natomiast w zyciu codziennym zaden rodzaj inteligencji nie jest tak wazny, jak inteligencja interpersonalna. Jesli jej nie masz, podejmujesz niewlasciwe decyzje o tym, z kim sie ozenic czy za kogo wyjsc za maz, jaka podjac prace i tak dalej. Musimy ksztalcic oba rodzaje inteligencji personalnej u dzieci i powinna to robic szkola."

Czy emocje moga byc inteligentne? Aby lepiej zrozumiec, jak moze wygladac takie ksztalcenie, musimy sie zwrócic do innych teoretyków, podazajacych w kierunku wytyczonym przez Gardnera, a szczególnie psychologa z Uniwersytetu Yale, Petera Saloveya, który bardzo szczególowo przedsta-

Kiedy madry jest glupi

79

wil sposoby polaczenia inteligencji z emocjami,12 Nie sa to zadne rewelacje, bowiem w ostatnich latach nawet najbardziej zagorzali zwolennicy ilorazu inteligencji starali sie sporadycznie raczej wprowadzac emocje do sfery inteligencji niz traktowac "emocje" i "inteligencje" jako dwa przeciwstawne terminy. I tak E.L. Thorndike, wybitny psycholog, który w latach dwudziestych i trzydziestych przyczynil sie do upowszechnienia koncepcji ilorazu inteligencji, zaproponowal w artykule zamieszczonym w "Harper's Magazine", aby jeden z aspektów inteligencji emocjonalnej, inteligencje "spoleczna", czyli zdolnosc rozumienia innych i "madrego postepowania w stosunkach z innymi ludzmi", traktowac jako aspekt ilorazu inteligencji. Inni psychologowie mieli w owym czasie bardziej cyniczny poglad na inteligencje spoleczna, ujmujac ja w kategoriach umiejetnosci manipulowania innymi ludzmi naklaniania ich do robienia tego, co chcesz, bez wzgledu na to, czy oni sami chca tego czy nie. Zadna z tych definicji inteligencji spolecznej nie zdobyla specjalnego uznania teoretyków ilorazu inteligencji i wydany w roku 1960, cieszacy sie duza popularnoscia podrecznik opisujacy testy do badania inteligencji okresla inteligencje spoleczna mianem "bezuzytecznej" koncepcji. Jednak inteligencji personalnej nie sposób lekcewazyc, przede wszystkim dlatego, ze pojecie to zgadza sie z intuicja i zdrowym rozsadkiem. Kiedy na przyklad Robert Sternberg, inny psycholog z Yale, poprosil róznych ludzi o opisanie "osoby inteligentnej", wsród glównych jej cech znalazly sie praktyczne ludzkie zdolnosci. Bardziej systematyczne badania doprowadzily Sternberga do tego samego wniosku, do jakiego doszedl Thorndike - ze inteligencja spoleczna jest czyms innym niz zdolnosci szkolne; jest ona zarazem kluczowym elementem tego czegos, co sprawia, ze ludzie dobrze sobie radza w praktycznych sprawach zyciowych. Wsród róznych rodzajów inteligencji praktycznej, które, na przyklad, sa bardzo cenione w miejscu pracy, poczesne miejsce zajmuje specyficzna wrazliwosc, która pozwala skutecznie dzialajacym menedzerom wychwytywac nie wypowiedziane komunikaty,13 W ostatnich latach coraz wiecej psychologów dochodzi do podobnych wniosków, zgadzajac sie z Gardnerem, ze stare koncepcje

'j

,

80

Inteligencja

emocjonalna

ilorazu inteligencji obracaja sie wokól waskiego pasma uzdolnien jezykowych i matematycznych i ze dobry wynik uzyskany w tescie mierzacym ten iloraz jest przede wszystkim prognostykiem sukce- .. sów w szkole albo karierze profesorskiej, natomiast w o wiele mniejszym stopniu zapowiedzia powodzenia w pozaakademickich dziedzinach zycia. Psychologowie ci - wsród nich Sternberg i Salovey - przyjeli szersze rozumienie inteligencji, starajac sie okreslic to pojecie na nowo, a przede wszystkim wlaczyc don wszystkie te cechy czy kategorie, które sa potrzebne, by odniesc w zyciu sukces. Ten kierunek badan prowadzi nas na powrót do oceny tego, jaka faktycznie role odgrywa inteligencja "personalna" albo emocjonalna. Salovey wlacza Gardnerowska inteligencje personalna do swej podstawowej definicji inteligencji emocjonalnej, rozciagajac okreslone tym mianem zdolnosci na piec podstawowych dziedzin:14 1. Znajomosc wlasnych emocji. Podstaw:a inteligencji emocjonalnej jest samoswiadomosc - rozpoznawanie uczucia w chwili, kiedy nas ogarnia. Jak zobaczymy w rozdziale IV, zdolnosc sle- lr dzenia uczuc minuta po minucie odgrywa kluczowa role we wgladzie w samego siebie i samozrozumieniu. Niezdolnosc rozpoznania naszych prawdziwych uczuc wydaje nas na ich laske i nielaske. Osoby, które orientuja sie w swoich uczuciach, lepiej kieruja swoim zyciem. Wiedza, co naprawde czuja, kiedy podejmuja rózne decyzje, od tego, kogo poslubic poczynajac, a na tym, jaka wybrac prace, konczac. 2. Kierowanie emocjami. Panowanie nad emocjami, tak aby byly wlasciwe w kazdej sytuacji, jest zdolnoscia opierajaca sie na samoswiadomosci. W rozdziale V przeanalizujemy zdolnosc uspokajania sie, otrzasania sie ze smutku, niepokoju i irytacji oraz konsekwencje niedostatku tej podstawowej umiejetnosci emocjonalnej. Osoby, u których zdolnosc ta jest slabo rozwinieta, musza stale walczyc z niemilymi uczuciami, natomiast te, które posiadaja ja w duzym stopniu, potrafia o wiele szybciej dojsc do równowagi ,po porazkach i niepowodzeniach. 3. Zdolnosc motywowania sie. Jak pokaze rozdzial VI, podporzadkowywanie emocji obranym celom ma zasadnicze znaczenie

Kiedy madry jest glupi

81

dla koncentracji uwagi, samomotywacji i opanowania oraz twórczej pracy. Samokontrola emocjonalna - odkladanie w czasie zaspokajania pragnien i tlumienie popedliwosci - lezy u podstaw wszelkich osiagniec, a zdolnosc wprawiania sie w stan "uniesienia twórczego" umozliwia wybitne osiagniecia we wszystkich dziedzinach. Osoby obdarzone taka zdolnoscia, uzyskuja wspaniale wyniki we wszystkim, do czego sie wezma. 4. Rozpoznawanie emocji u innych. Empatia, opierajaca sie na wlasnej samoswiadomosci uczuciowej, jest fundamentalna umiejetnoscia obcowania z ludzmi. W rozdziale VII zbadamy korzenie empatii, spoleczne koszty emocjonalnej "gluchoty" i przyczyny, które powoduja, ze empatia rodzi altruizm. Osoby posiadajace zdolnosc empatii sa bardziej wyczulone na subtelne sygnaly spoleczne wskazujace, czego chca inni lub czego im potrzeba. Dzieki temu sprawdzaja sie w zawodach wymagajacych troskliwosci i opieki nad innymi oraz w zarzadzaniu, sa lepszymi nauczycielami i sprzedawcami. 5. Nawiazywanie i podtrzymywanie zwiazków z innymi. Sztuka nawiazywania kontaktów polega w duzej mierze na umiejetnosci kierowania emocjami innych osób. W rozdziale VIII zajmiemy sie kompentecja spoleczna i zwiazanymi z nia szczególnymi umiejet.nosciami. Sa to zdolnosci, które zapewniaja popularnosc, pelnienie ról przywódczych i skutecznosc w stosunkach interpersonalnych. Osoby obdarzone tymi zdolnosciami swietnie sobie radza we wszystkich sprawach, które polegaja na dobrych kontaktach z innymi, blyszcza w tych dziedzinach. Oczywiscie, ludzie róznia sie zdolnosciami w kazdej z tych sfer; niektórzy z nas moga sobie zupelnie dobrze radzic z, powiedzmy, tlumieniem wlasnego niepokoju, ale nie potrafia usmierzyc niepokoju innych. Niewatpliwie poziom naszych zdolnosci zalezy od systemu nerwowego, ale, jak sie przekonamy, nasz umysl jest niezwykle plastyczny i otwarty. Niedostatkom umiejetnosci emocjonalnych mozna zaradzic, poniewaz kazda z tych sfer jest w znacznym stopniu zespolem nawyków i reakcji i przy odpowiednim wysilku mozna zwiekszyc jej zakres.

82

Inteligencja emocjonalna

Iloraz inteligencji a inteligencja emocjonalna Iloraz inteligencji i inteligencja emocjonalna sa nie tyle przeciwstawnymi, ile raczej róznymi zespolami zdolnosci. U wszystkich intelekt miesza sie z emocjami, osoby o wysokim ilorazie inteligencji i niskim poziomie inteligencji emocjonalnej (albo o niskim ilorazie i wysokim poziomie inteligencji emocjonalnej) spotyka sie, wbrew stereotypom, dosc rzadko. W istocie rzeczy istnieje pewna korelacja miedzy ilorazem inteligencji a pewnymi aspektami inteligencji emocjonalnej, ale zwiazek ten jest tak slaby, ze oba typy wydaja sie istniec niezaleznie. Trzeba tu od razu powiedziec, ze nie ma i byc moze nigdy nie bedzie podobnych do znanych nam testów do badania inteligencji prostych metod mierzenia inteligencji emocjonalnej. Aczkolwiek prowadzi sie szerokie badania nad kazdym z jej skladników, niektóre z nich, na przyklad empatie, najlepiej bada sie, sprawdzajac zdolnosc danej osoby do poradzenia sobie z konkretnym zadaniem, polegajacym - powiedzmy - na okresleniu uczuc osób przedstawionych na tasmie wideo na podstawie wyrazu ich twarzy. Opierajac sie na mierniku, który nazywa mianem "elastycznosc ego", sluzacym do pomiaru cech wchodzacych w zakres inteligencji emocjonalnej, Jack BIock, psycholog z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, dokonal porównania obu tych teoretycznie niezaleznych i ujetych w czystej postaci typów inteligencji.15 Wyniki tego porównania mówia same za siebie. Typ wysokiej inteligencji wedle pomiarów jej ilorazu jest w czystej (tzn. pomijajacej inteligencje emocjonalna) postaci niemal karykatura intelektu; wykazuje wielka sprawnosc w rozwiazywaniu problemów teoretycznych, ale jest zupelnie bezradny w sferze praktycznych spraw zyciowych i stosunków miedzyludzkich. Istnieja niewielkie róznice miedzy mezczyznami i kobietami. Typowy mezczyzna o wysokim ilorazie inteligencji ma, co nie jest zadnym zaskoczeniem, szeroki wachlarz zainteresowan intelektualnych. Jest ambitny i produktywny, odpowiedzialny i uparty, nie drecza go zadne watpliwosci ani niepokoje co do wlasnej osoby. N a ogól

Kiedy madry jest glupi

83

odnosi sie równiez do wszystkich i wszystkiego krytycznie i protekcjonalnie, jest grymasny i ma zahamowania, jest oziebly seksualnie i nieczuly na wrazenia zmyslowe, nie okazuje zadnych uczuc i do wszystkiego podchodzi z dystansem, jest emocjonalnie slepy i zimny. Natomiast mezczyzni wykazujacy sie wysoka inteligencja emocjonalna sa nastawieni towarzysko i otwarci, maja zyczliwy stosunek do otoczenia, nie sa lekliwi ani nie zdradzaja sklonnosci do martwienia sie i ruminacji (przezuwania mysli i doznan). Maja oni sklonnosc do poswiecania swego czasu i energii na rzecz innych ludzi i spraw, chetnie biora na siebie odpowiedzialnosc za to czy za tamto, wspólczuja innym i okazuja im troskliwosc, rozpatruja wszystko w kategoriach etycznych. Ich zycie emocjonalne jest bogate, a uczucia wyrazane sa stosownie, sa zadowoleni z siebie, z innych i ze spolecznej rzeczywistosci, w której przyszlo im zyc. Kobiety o czysto teoretycznej wysokiej inteligencji, mierzonej jej ilorazem, wykazuja sie - jak mozna sie bylo spodziewac duza sprawnoscia intelektualna, nie maja klopotów z wyrazaniem . swych mysli, cenia sprawy wymagajace wysilku umyslowego, a zakres ich zainteresowan intelektualnych i estetycznych jest bardzo szeroki. Maja tez sklonnosc do niepokojenia sie byle czym, przezuwania mysli i obwiniania sie, a takze niechec do otwartego okazywania zlosci (choc okazuja ja posrednio). Ogólnie biorac, nastawione sa introspekcyjnie, do wewnatrz. Natomiast kobiety o wysokiej inteligencji emocjonalnej sa z reguly bardziej pewne siebie i wyrazaja wprost, co czuja, a zycie nie jest dla nich bezsensowna egzystencja. Podobnie jak mezczyzni sa one zyczliwe, otwarte i towarzyskie. Swoje uczucia wyrazaja stosownie i w umiarkowany sposób (a nie, powiedzmy, wybuchami, których pózniej zaluja), dobrze radza sobie ze stresem. Ta równowaga emocjonalna pozwala im na latwe nawiazywanie kontaktów; poniewaz sa z siebie zadowolone, wesole i reaguja na wszystko spontanicznie, a przy tym odbieraja wszystkie wrazenia zmyslotyp czysto intele'" we. W odróznieniu od kobiet reprezentujacych ktualny rzadko odczuwaja niepokój, maja poczucie winy i przezu., waja swe mysli.

84

r

Inteligencja

emocjonalna

Sa to, rzecz jasna, wyimaginowane portrety osób, u których omawiane cechy przejawiaja sie w najwyzszym nasileniu - idealne wcielenia dwóch róznych zespolów zdolnosci, bowiem w rzeczywistosci u wszystkich inteligencja emocjonalna i teoretyczna zmieszane sa w róznych proporcjach. Daja one jednak wglad w to, co kazdy z tych wymiarów wnosi do naszej osobowosci. Obrazy te nakladaja sie na siebie w takim stopniu, w jakim dana osoba cechuje sie zarówno inteligencja poznawcza, jak i emocjonalna. Tak czy inaczej, inteligencja emocjonalna jest zródlem cech, które sprawiaja, ze jestesmy bardziej ludzcy i odznaczamy sie tym, co kazdy czlowiek winien posiadac.

Rozdzial IV

Poznaj siebie

JAK MÓWISTARAJAPoNSKA PRZYPOWIESC,pewien skory do zwady samuraj przyszedl do mistrza Zen z zadaniem, aby wyjasnil mu, na czym polega róznica miedzy pieklem a niebem. Mnich jednak odparl z szyderstwem: "Jestes zwyklym gburem. Nie mam zamiaru marnowac czasu na rozmowy z takimi jak ty." Urazony samuraj wpadl we wscieklosc i wydobywszy miecz z pochwy krzyknal: "Zabije cie za te impertynencje!"

"To wlasnie -

odpowiedzial spokojnie mnich -

jest pieklo."

Zaskoczony prawdziwoscia slów mnicha, samuraj uspokoil sie, schowal miecz i zlozyl gleboki uklon, dziekujac za wyjasnienie. ,,A to - rzekl mnich - jest niebem." N agle uswiadomienie sobie przez samuraja, ze dziala w ten a nie inny sposób, bo jest rozgniewany i podrazniony, ukazuje nam zasadnicza róznice miedzy owladnieciem przez jakies uczucie a uswiadomieniem sobie tego faktu. Zalecenie Sokratesa: "Poznaj siebie" odnosi sie do tego wlasnie kamienia wegielnego inteligencji emocjonalnej, jakim jest uswiadamianie sobie swoich uczuc w chwili, kiedy nas ogarniaja. Na pierwszy rzut oka moze sie wydawac, ze nasze uczucia sa oczywiste; w chwilach refleksji i zadumy przypominamy sobie, ze czasami nie zwracalismy zbytniej uwagi na to, co rzeczywiscie czujemy w stosunku do kogos czy czegos albo uswiadomilismy sobie swoje uczucia zbyt pózno. Psychologowie uzywaja na okreslenie uswiadamiania sobie wlasnych procesów myslowych dosc

98

Inteligencja emocjonalna

lanie sie potu, mimo ze osoby te twierdza, ze nie czuja w ogóle leku. Pot pojawia sie nawet wtedy, kiedy obrazki wezy wyswietla sie tak szybko, ze nie da sie tego zarejestrowac na poziomie swiadomosci. Kiedy takie podswiadome poruszenia emocjonalne nadbudowuja sie jedne na drugich, to na koniec staja sie tak silne, ze przenikaja do swiadomosci. A zatem istnieja dwa poziomy emocji - swiadomy i nieswiadomy. W chwili, w której emocja przenika do swiadomosci, zostaje ona zarejestrowana jako taka w korze platów czolowych. 14 Emocje, które gotuja sie pod progiem swiadomosci, moga wywierac potezny wplyw na nasze postrzeganie i reakcje, nawet jesli nie zdajemy sobie sprawy z ich istnienia. Wezmy kogos, kogo rankiem zdenerwowala jakas utarczka i kto jest nadal poirytowany jeszcze przez pare godzin po incydencie, dopatrujac sie afrontu w z.upelnie niewinnych wypowiedziach i warczac na innych bez zadnego powodu. Moze w ogóle nie zdawac sobie sprawy ze swego poirytowania i zdziwic sie, kiedy ktos zwróci mu z tego powodu uwage, mimo ze zdenerwowanie to tkwi tuz pod poziomem jego swiadomosci i dyktuje mu szorstkie odpowiedzi. Kiedy jednak uswiadomi sobie, w jaki sposób reaguje na zachowania innych osób, gdy zostanie to zarejestrowane przez kore mózgowa, moze ocenic wszystko na nowo, otrzasnac sie z uczuc, które zawladnely :nim wczesniej i nadal trzYmaja w swojej mocy i zmienic swój sposób widzenia rzeczy oraz nastrój. Dzieki temu samoswiadomosc emocjonalna lezy u podstaw innego skladnika inteligencji emocjonalnej - zdolnosci otrzasania sie ze zlego nastroju.

Rozdzial V

Niewolnik

namietnosci

Bo jestes Kims, kto cierpieniu rzuca w twarz cierpliwosc, Kto znosi ciosy i dary Fortuny Z równym spokojem [...] Wskaz mi czlowieka, który umie nie byc Potulnym

niewolnikiem

namietnosci

-

A wpuszcze go, jak Ciebie, w samo sedno, w najglebsza glab, w wewnetrzne serce serca. HAMLET do swego przyjaciela HORACJA (przekl. Stanislaw Baranczak)

PANOWANIENADSOBA,zdolnosc przeciwstawiania sie burzom emocji, które wywoluja ciosy Fortuny, nieuleganie namietnosciom, by nie stac sie ich "niewolnikiem" uwazane jest od czasów Platona za cnote. Zdolnosc te okreslano w antycznej Grecji slowem sofrozyne, które filolog klasyczny Page DuBois tlumaczy jako "rozwage i inteligencje w kierowaniu swym zyciem; równowage i madrosc". W Rzymie i w kosciele wczesnochrzescijanskim zwano ja temperamentia, czyli umiarkowaniem, powsciaganiem nadmiernych emocji. Celem jest tu równowaga, a nie stlumienie emocji

-

kazde

uczucie

ma bowiem

swa

wartosc

i znaczenie.

Zycie bez namietnosci byloby nudne i jalowe, pozbawione calego swego bogactwa. Ale, jak zauwaza Arystoteles, emocje powinny byc wlasciwe, odpowiednie do okolicznosci. Jesli sa zanadto stlumione, to wywoluja apatie i nadmierny dystans w stosunku do

100

Niewolnik

Inteligencja emocjonalna

wszystkiego, jesli natomiast wymkna sie spod kontroli, przybiora skrajna postac i uporczywie sie utrzymuja, to staja sie patologiczne, jak dzieje sie w obezwladniajacej nas depresji, porazajacym niepokoju, niepohamowanej zlosci czy pobudzeniu maniakalnym. I faktycznie, utrzymywanie wlasnych przykrych emocji w ryzach jest kluczem do emocjonalnego dobrego samopoczucia; emocje w krancowej postaci, to znaczy zbyt intensywne albo utrzymujace sie zbyt dlugo, doprowadzaja do zachwiania równowagi. Oczywiscie, nie chodzi o to, bysmy odczuwali emocje tylko jednego rodzaju; bycie caly czas szczesliwym kojarzy sie jakos z owymi sztucznie usmiechnietymi twarzami z bardzo modnych w latach siedemdziesiatych, przypinanych na piersi znaczków i plakietek*. Duzo mozna powiedziec o konstruktywnym wplywie cierpienia na zycie twórcze i duchowe; cierpienie moze uszlachetnic dusze. Wzloty i upadki dodaja zyciu smaku, ale musi miedzy nimi! istniec równowaga. W rachunku, który przeprowadza serce, dobre samopoczucie okresla stosunek emocji pozytywnych do negatywnych. Tak przynajmniej wynika z badan nastroju, podczas których setki mezczyzn i kobiet nosilo automatyczne brzeczyki przypominajace im w przypadkowo wybranych chwilach o tym, by zanotowali, jakie akurat odczuwaja emocje.l Nie musimy unikac nieprzyjemnych uczuc, aby byc zadowoleni, ale wzburzone uczucia nie powinny rozwijac sie niepohamowanie, wypierajac wszystkie przy. jemne emocje i psujac nam calkowicie nastrój. Osoby, które prze. zywaja okresy silnej zlosci czy depresji, moga mimo to zachowac dobry nastrój, jesli zdarzaja sie im niwelujace owe przykre uczucia chwile szczescia czy radosci. Badania te potwierdzaja tez nieza. leznosc inteligencji emocjonalnej od akademickiej, poniewaz wy. kazaly, ze miedzy ilorazem inteligencji albo ocenami w szkole, z jednej, a dobrym samopoczuciem czy równowaga emocjonalna,--

z drugiej strony, istnieje w najlepszym razie niewielki zwiazek. ! Tak jak stale dzwieczy nam w glowach cichy szept mysli tloczacych sie gdzies na drugim planie, tak tez nieustannie slyszymy I

-

* Bylo to graficzne przedstawienie przyp. tlum.

amerykanskiego

hasla keep smiling

namietnosci

101

szum emocji; zadzwonmy do kogos o godzinie szóstej rano albo o siódmej po poludniu, na pewno bedzie on w jakims nastroju. Oczywiscie ta sama osoba moze miec zupelnie odmienny nastrój nastepnego ranka, ~le kiedy usredni sie jej nastroje z kilku tygodni czy miesiecy, to z reguly odzwierciedlaja one jej samopoczucie. Okazuje sie, ze u wiekszosci osób krancowo intensywne uczucia wystepuja dosc rzadko; wiekszosc z nas zalicza sie do kategorii sredniej, w której dominuje codzienna szarosc, a od czasu do czasu zdarzaja sie lagodne wybuchy emocjonalne. Mimo to kierowanie swoimi emocjami mozna porównac do pracy na pelnym etacie, poniewaz znaczna czesc tego, co robimy, szczególnie w wolnym czasie, jest ciaglym staraniem sie o wprawienie sie w odpowiedni nastrój. Wszystko, czym sie wtedy zajmujemy, od czytania powiesci czy ogladania telewizji poczynajac, a na wyborze przyjaciól konczac, moze byc sposobem na poprawienie naszego samopoczucia. Sztuka uspokajania sie jest podstawowa umiejetnoscia zyciowa; niektórzy teoretycy psychoanalizy, tacy jak John Bowlby i D.W. Winnicott, widza' w niej jedno z naj-

.

wazniejszych narzedzi psychicznych. Zgodnie z ta teoria emocjonalnie zdrowe dzieci ucza sie uspokajac i usmierzac swoje emocje, traktujac sie w taki sam sposób, w jaki traktuja je ich opiekunowie, dzieki czemu staja sie bardziej odporne na wstrzasy, które wywoluje ich mózg emocjonalny. Jak sie przekonalismy, struktura i sposób dzialania naszego mózgu powoduje, ze bardzo czesto nie mamy zadnej albo tylko bardzo ograniczona kontrole nad tym, kiedy i jaka ogarnia nas emocja. Mamy jednak cos do powiedzenia w sprawie tego, jak dlugo emocja ta bedzie sie utrzymywac. Nie chodzi tu o zwykly smutek, zmartwienie czy zlosc, gdyz nastroje te mijaja normalnie po pewnym czasie' i trzeba tylko troche cierpliwosci, by je przeczekac. Kiedy jednak emocje te sa bardzo intensywne i utrzymuja sie nadmiernie dlugo, to przybieraja krancowa, nieprzyjemna, dokuczliwa postac - chronicznego niepokoju, niepohamowanej furii czy depresji. A w ich najostrzejszej formie moze okazac sie konieczne leczenie farmakologiczne, psychoterapia albo jedno i drugie.

-I

102

Inteligencja

Niewolnik

emocjonalna

W takich sytuacjach oznaka swiadczaca o zdolnosci samoregulacji emocjonalnej moze byc stwierdzenie, ze chroniczne pobudzenie mózgu emocjonalnego jest zbyt silne, aby polozyc mu kres bez pomocy farmakologii. N a przyklad, az dwie trzecie osób cierpiacych na depresje maniakalna nie bylo nigdy leczonych z powodu tej choroby. A przeciez sole litu czy nowsze leki moga przerwac charakterystyczny cykl obezwladniajacego przygnebienia wystepujacego naprzemiennie z maniakalnymi okresami, w których radosc i urojenia o wlasnej wielkosci mieszaja sie z irytacja i wscie- E" kloscia. Problem z osobami cierpiacymi na depresje maniakalna polega na tym, ze kiedy znajda sie w fazie manii, sa niezwykle pewne siebie i uwazaja, ze nie potrzebuja pomocy lekarskiej, mimo iz podejmuja katastrofalne w skutkach decyzje. W takich ciezkich zaburzeniach emocjonalnych leczenie psychiatryczne daje mozliwosc lepszego ulozenia sobie zycia. Jednak przy pokonywaniu zwyklejszych przejawów zlego nastroju zdani jestesmy wylacznie na swe wlasne sily i srodki. Niestety, srodki te nie zawsze sa skuteczne - w kazdym razie do takiego wniosku doszla Diane Tice, psycholog z Case Western Reserve University, która przepytala ponad czterysta osób, mezczyzn i kobiet, z jakich korzystaja strategii dla unikniecia przykrego nastroju i jak skuteczne sa te metody.2 Nie wszyscy zgadzaja sie z filozoficznym zalozeniem, ze zly nastrój trzeba zmieniac. Tice stwierdzila, ze istnieja "purysci nastrojowi", stanowiacy okolo 5 procent populacji, którzy utrzymuja, ze nigdy nie próbuja poprawiac sobie nastroju, poniewaz ich zdaniem wszystkie emocje sa "naturalne" i powinno sie je przezywac w takiej postaci, w jakiej sie pojawiaja, chocby byly najbardziej przygnebiajace. Wsród badanych byli tez tacy, którzy regularnie wprawiali sie w zly nastrój z pragmatycznych powodów: lekarze, którzy pielegnowali u siebie ponury nastrój, gdyz przekazywali pacjentom przykre wiadomosci, aktywisci spoleczni, którzy podsycali swój gniew na niesprawiedliwosc spoleczna, aby z riia skuteczniej walczyc, a nawet pewien mlody czlowiek, który rozmyslnie wprawial sie w zlosc, aby pomóc mlodszemu bratu przeciwstawic sie znecajacym sie nad nim osilkom z placu zabaw.

namietnosci

103

Niektóre osoby, jak chocby inkasenci doprowadzajacy sie celowo do wscieklosci, aby stanowczo domagac sie uregulowania naleznosci od ociagajacych sie z placeniem rachunków, wykazywaly iscie makiaweliczna przebieglosc w manipulowaniu swoim nastrojem3. Ale jesli pominiemy te rzadkie przypadki celowego podtrzymywania niemilego nastroju, to prawie wszyscy z badanych skarzyli sie, ze zdani sa na laske i nielaske ogarniajacych ich uczuc. Ich osiagniecia w zakresie otrzasania sie ze zlego nastroju byly nieszczególne .

Anatomia wscieklosci Zalozmy, ze na szosie wyprzedza cie inny samochód i wciska sie przed ciebie tak niebezpiecznie blisko, iz musisz przyhamowac, aby sie z nim nie zderzyc. Jesli nasuwa ci sie automatycznie mysl "Ten sukinsyn!", to trajektoria twojej wscieklosci zalezy w duzym stopniu od tego, czy po tej mysli pojawia sie inne, pelne oburzenia i checi zemsty: "Mógl mnie walnac! To skurwiel - nie ujdzie mu to na sucho!" Sciskasz kierownice tak silnie, ze az bieleja ci kostki palców - jest to namiastka duszenia owego kierowcy za gardlo. Twoje cialo mobilizuje sie nie do ucieczki, ale do walki - trzesiesz sie, na czole wystepuja ci krople potu, serce wali jak mlot, miesnie twarzy kurcza sie w groznYm grymasie. Chcesz zabic tego faceta. Jesli w tym momencie zatrabi kierowca jadacy za toba, bo przeciez zwolniles, mozesz wybuchnac wsciekloscia takze na niego. Tak wyglada stan wzmozonego napiecia, który prowadzi do nieostroznej jazdy, a nawet. strzelaniny na szosach. Przeciwstawmy temu stopniowemu narastaniu wscieklosci bardziej zyczliwa dla kierowcy, który zajechal ci droge, linie rozumowania: "Moze mnie nie zauwazyl, a moze do takiej szalenczej jazdy zmusza go koniecznosc, na przyklad jak najszybsze dostarczenie chorego do lekarza." Przyjecie takiej mozliwosci lagodzi gniew, poniewaz wyzwala w nas poczucie litosci czy milosierdzia dla sprawcy zamieszania, a w kazdym razie pozwala na spokoj-

104

Inteligencja

emocjonalna

niejsza ocene sytuacji, doprowadzajac do swego rodzaju zwarcia w obwodach wywolujacych zlosc i tym samym zapobiegajac narastaniu uczucia wscieklosci. Problem, jak przypomina nam o tYm postulat Arystotelesa, który wymaga, aby nasze emocje byly odpowiednie do sytuacji, polega ria tym, ze najczesciej zlosc wymyka sie nam spod kontroli. Znakomicie ujal to Benjamin Franklin: "Nigdy nie zloscimy sie bez powodu, ale rzadko jest to wlasciwy powód." Sa, oczywiscie, rózne rodzaje zlosci. GlównYm zródlem naglej iskry wscieklosci, która rozpala sie w nas, kiedy nieostrozny kierowca stwarza dla nas zagrozenie, moze byc cialo migdalowate, ale za wyrachowane formy zlosci, takie jak zimna zadza zemsty albo oburzanie sie na niesprawiedliwosc, odpowiedzialna jest prawdopodobnie znajdujaca sie na drugim koncu generujacego emocje obwodu kora mózgowa. Takie rodzaje przemyslanej zlosci biora sie najprawdopodobniej z - jak to ujal Franklin - "wlasciwych powodów", a przynajmniej zdaja sie z nich wynikac. Ze wszystkich rodzajów nastrojów, jakich pragniemy unikac, najbardziej nieustepliwa jest wscieklosc i - jak stwierdzila Tice - najtrudniej nam kontrolowac zlosc. W istocie rzeczy jest ona najbardziej uwodzicielska sposród wszystkich emocji negatywnych. Obludny monolog wewnetrzny, który ja podtrzymuje i napedza, napelnia umysl najbardziej przekonywujacymi argumentami o potrzebie dania jej upustu. W odróznieniu od smutku, zlosc jest uczuciem dodajacym nam energii, a nawet animuszu. Uwodzicielska moc zlosci, moc, której trudno sie oprzec, wyjasnia dlaczego tak popularny jest poglad, iz jest ona uczuciem nie poddajacym sie kontroli, a w kazdym razie uczuciem, którego nie powinnismy starac sie opanowac, gdyz stanowi swego rodzaju oczyszczenie, "katharsis", któremu powinnismy sie poddac dla naszego dobra. Wedlug pogladu przeciwnego, bedacego byc moze reakcja na poprzedni, zlosci mozna zapobiec i zapanowac nad nia calkowicie. Jednak uwazna analiza wyników badan naukowych przekonuje, ze wszystkie powszechne poglady na temat zlosci sa bledne, maja niewiele wspólnego z prawda.4 Ciag gniewnych mysli, który podsyca zlosc, jest takze poten-

Niewolnik

namietnosci

105

cjalnie kluczem do jej stlumienia: poddawanie w watpliwosc i nadwatlanie przekonan rozpalajacych zlosc jest najlepszYm sposobem na jej opanowanie. Im dluzej myslimy o tYm, co wprawilo nas w zlosc, tYm wiecej wynajdujemy "wlasciwych powodów" i usprawiedliwien dla zloszczenia sie. Przezuwanie takich mysli wzmaga zlosc, natomiast spojrzenie na jej powód z innej strony gasi jej plomien. Tice stwierdzila, ze przedstawienie sobie innego obrazu sytuacji wywolujacej zlosc jest jednym z naj skuteczniejszych sposobów jej stlumienia.

Nagly przyplyw wscieklosci .

.

~,

;", ~

.

Odkrycie to zgadza sie z wnioskami

Dolfa Zillmanna,

psychologa

z Uniwersytetu Alabamy, który przeprowadzil dluga serie starannie zaplanowanych eksperymentów w celu precyzyjnego zmierzenia natezenia zlosci i odkrycia anatomii wscieklosci.5 Skoro korzenie zlosci tkwia w bojowym elemencie gotowosci do walki lub ucieczki, to nie jest zadnym zaskoczeniem odkrycie Zillmanna, ze czynnikiem wyzwalajacym zlosc jest poczucie zagrozenia. Zagrozenie sygnalizowac moze nie tylko bezposrednia grozba ataku fizycznego, ale równiez, co zdarza sie znacznie czesciej, sYmboliczne naruszenie naszego poczucia godnosci wlasnej czy szacunku dla samego siebie: niesprawiedliwe lub grubianskie potraktowanie nas przez kogos, obraza albo ponizenie, udaremnienie prób osiagniecia waznego dla nas celu. Takie postrzeganie czyjegos zachowania uruchamia reakcje ukladu limbicznego, który dwojako oddzialywuje na nasz mózg. Z jednej strony powoduje on wydzielanie sie katecholamin, które wyzwalaja szybki, krótkotrwaly przyplyw energii, wystarczajacy do przeprowadzenia - jak ujmuje to Zillmann - ,jednej dynamicznej akcji, takiej jak walka albo ucieczka". Ten przyplyw energii trwa kilka minut, podczas których, w zaleznosci od tego jak mózg emocjonalny oceni szanse kazdego z tych dzialan, cialo przygotowuje sie albo do gwaltownej walki, albo do szybkiej ucieczki.

106

Niewolnik

Inteligencja emocjonalna

W tym samym czasie inny strumien wysylanych przez cialo migdalowate impulsów stymuluje centralna regulacje kory nadnercza, wytwarzajac ogólny stan podwyzszonej gotowosci do akcji, który jest niejako tlem dla wyzwolonego przez katecholaminy naglego przyplywu energii i utrzymuje sie znacznie dluzej. To ogólne pobudzenie nadnerczy i kory mózgowej moze trwac przez wiele godzin, a nawet dni, utrzymujac mózg emocjonalny w stanie szczególnej gotowosci do natychmiastowego dzialania, jednoczesnie tworza one podstawe, na której niezwykle szybko nadbudowuja sie nastepne reakcje. Ogólnie biorac, stan wzmozonej gotowosci wywolany pobudzeniem kory nadnerczy tlumaczy, dlaczego osoby, które zostaly wczesniej przez kogos sprowokowane albo lekko zirytowane, tak latwo wybuchaja pózniej gniewem na kogos innego. Pobudzenie kory nadnerczy, obnizajace próg odpornosci na bodzce wywolujace zlosc, jest wynikiem wszystkich rodzajów stresu. I tak kogos, kto mial ciezki dzien w pracy, moze po powrocie do domu latwo rozzloscic cos - na przyklad halasliwe zachowanie dzieci albo pozostawiony przez nie balagan - co w innych okolicznosciach nie byloby wystarczajaco silnym bodzcem, aby doprowadzic do porwania emocjonalnego. Zillmann dochodzi do tych wniosków na podstawie rzetelnych badan.. W serii eksperymentów jego wspólpracownik prowokowal mezczyzn i kobiety, którzy na ochotnika zglosili sie do badan, uszczypliwymi uwagami na ich temat. Pózniej osoby badane ogladaly przyjemny albo przygnebiajacy film. Nastepnie dano im mozliwosc odplacenia prowokatorowi pieknym za nadobne, proponujac wystawienie oceny, która rzekomo miala byc wzieta pod uwage przy podjeciu decyzji o ewentualnym zatrudnieniu go. Intensywnosc reakcji odwetowej byla wprost proporcjonalna do stanu po-budzenia przez obejrzany przed chwila film; ci, którzy ogladali film nieprzyjemny, byli bardziej zli i wystawiali najgorsze opinie.

namietnosci

107

Zlosc nawarstwia sie na zlosci Badania Zillmanna zdaja sie wyjasniac dynamike procesów zachodzacych podczas dobrze nam wszystkim znanych dramatów domowych, takich jak ten, którego stalem sie kiedys mimowolnym swiadkiem, wybrawszy sie na zakupy. Miedzy rzedami pólek supersamu niósl sie podniesiony glos mlodej matki, która mówila do majacego okolo trzech lat synka, wyraznie akcentujac slowa: - Odlóz... to! - Ale ja to chce! - jeczal malec, przyciskajac jeszcze mocniej do piersi pudelko platków sniadaniowych "Ninja Turtles". - Odlóz to! - powiedziala matka jeszcze glosniej. Widac bylo, ze ledwie powstrzymuje zlosc. W tym momencie berbec siedzacy w wózku, który pchala przed soba, upuscil sloik galaretki, który bezskutecznie próbowal nadgryzc. Kiedy sloik roztrzaskal sie na podlodze, matka wrzasnela: "Jeszcze i to!" i ogarnieta furia, trzepnela brzdaca, wyrwala trzylatkowi pudelko platków, cisnela je na najblizsza pólke, chwycila go pod pache i manewrujac niebezpiecznie wózkiem popedzila do wyjscia, przy akompaniamencie wycia brzdaca i pelnych protestu okrzykach wyrywajacego sie jej i machajacego nogami synka: - Pusc mnie, pusc mnie! Zillmann stwierdzil, ze kiedy nasze cialo znajduje sie juz w stanie napiecia i cos wyzwoli reakcje zwana tu porwaniem emocjonalnym, to nastepna emocja - bez wzgledu na to, czy jest to zlosc czy niepokój - jest szczególnie intensywna. Z taka wlasnie dynamika mamy do czynienia, gdy ktos wpada we wscieklosc. Zillmann uwaza potegujaca sie zlosc za "ciag rozdraznien, z których kazde wyzwala powoli zanikajaca reakcje pobudzenia". Kazda kolejna wywolujaca rozdraznienie mysl czy postrzezenie staja sie miniwyzwalaczem wysylanych na polecenie ciala migdalowatego fal amin katecholowych. Fale te nawarstwiaja sie jedna na drugiej, przy czym kazda zwieksza poziom hormonów bedacych pochodnymi tych amin. Druga fala nadchodzi, zanim zdazyla

108

Inteligencja emocjonalna

opasc pierwsza, za nia pedzi trzecia i tak dalej; kazda kladzie sie na grzbiecie poprzedniej, szybko podnoszac poziom fizjologicznego pobudzenia ciala. Mysl, która w tym nawarstwianiu sie przychodzi pózniej, wyzwala duzo silniejszy gniew niz te, które pojawily sie na poczatku. Zlosc nawarstwia sie na zlosci; mózg emocjonalny rozpala sie. Wtedy zlosc, nie powsciagana przez rozsadek, moze latwo znalezc ujscie w akcie przemocy. W tym momencie jestesmy zawzieci i bezlitosni, nie trafiaja do nas zadne argumenty, myslimy o zemscie i odwecie, nie zastanawiajac sie nad mozliwymi konsekwencjami takiego dzialania. Ten wysoki poziom pobudzenia "stwarza - powiada Zillmann - iluzje sily i odpornosci na ciosy, która moze zainspirowac nas i popchnac do agresji", kiedy rozwscieczni i "tracac zdolnosc rozpoznawania swych czynów" uciekamy sie do naj prymitywniejszych reakcji. Impulsy wysylane przez uklad limbiczny sa przemozne; wskazówkami dzialania staja sie najgorsze wspomnienia o brutalnosci zycia.

Balsam na zlosc Przeprowadziwszy taka analize anatomii wscieklosci, Zillmann widzi dwa glówne sposoby radzenia sobie z nia. Jeden z nich polega na uchwyceniu mysli wyzwalajacych przyplywy zlosci i przeciwstawieniu sie im, poniewaz to wlasnie pierwsza ocena sytuacji wyzwala wybuch gniewu, a nastepne, potwierdzajace te pierwsza ocene, podsycaja go. Bardzo wazny jest moment, w którym decydujemy sie na przeciwstawienie sie owym myslom; w im wczesniejszym stadium cyklu narastania zlosci to nastapi, tym skuteczniejsze beda nasze starania. Prawde powiedziawszy, mozna zupelnie zablokowac polaczenia wyzwalajace te reakcje, jesli korygujace informacje nadejda przed pojawieniem sie zlosci. Jak wazna role odgrywa w usmierzeniu zlosci zrozumienie, wykazal jasno inny eksperyment Zillmanna, w którym jego asystent (dzialajac oczywiscie wedlug jego wskazówek) obrazal i prowokowal

Niewolnik

namietnosci

109

ochotników cwiczacych na rowerze treningowym. Kiedy potem stworzono im okazje do odwzajemnienia sie za te kasliwe uwagi (i tym razem, podobnie jak w opisanym wczesniej eksperymencie, poprzez ocene, która miala rzekomo zostac wzieta pod uwage przy rozpatrywaniu jego podania o prace), skorzystali z niej skwapliwie, dajac upust swej zlosci. Jednak w jednej z odmian tego eksperymentu pojawiala sie - po zirytowaniu jego uczestników, a przed przystapieniem przez nich do oceny owego grubianina - inna asystentka, która odwolywala go do telefonu. Wychodzac, rzucal cierpka uwage równiez pod jej adresem. Ona wszakze przyjmowala ja pogodnie, a kiedy zamknely sie za nim drzwi, wyjasniala badanym osobom, ze czlowiek ten zyje pod wielka presja i jest bardzo podenerwowany, bo czeka go ciezki ustny egzamin. Po tym wyjasnieniu wsciekli dotad\ uczestnicy eksperymentu nie korzystali z okazji do zemsty, aleI wyrazali\mu wspólczucie. Takie lagodzace informacje pozwalaja na ponowna ocene wywolujacych zlosc wydarzen. Istnieja jednak pewne ramy ograniczajace mozliwosc tej deeskalacji. Zillmann stwierdza, ze informacje takie dzialaja usmierzajaco przy umiarkowanym poziomie zlosci; przy jej wysokim poziomie nie wywieraja one zadnego wplywu z powodu - jak okresla to - "niezdolnosci kognitywnej". Mówiac innymi slowy, przestajemy wtedy jasno myslec. W chwilach wielkiej zloeci odrzucamy wszelkie uspokajajace informacje krótkim: "Tego juz za wiele!" albo "najbardziej wulgarnymi slowami, jakie istnieja w jezyku angielskim", jak to delikatnie ujmuje Zillmann.

Wyciszanie zlosci Kiedy mialem niespelna 13 lat, wyszedlem kiedys w porywie zlosci z domu, przysiegajac, ze nigdy juz tam nie wróce. Byl piekny letni dzien. Szedlem slicznymi alejami i stopniowo panujacy tam spokój i piekno otoczenia uspokoily mnie i usmierzyly mój gniew. Wrócilem do domu skruszony i prawie rozrzewniony. Od tamtej pory,

110

Niewolnik

Inteligencja emocjonalna

kiedy ogarnia mnie zlosc, staram sie robic to samo i stwierdzam, ze jest to najlepsze lekarstwo. Jest to relacja uzyskana od osoby badanej w czasie jednego z pierwszych naukowych studiów nad zloscia, przeprowadzonego w 1899 roku.6 Opis ten jest nadal wzorcowym przykladem drugiego sposobu usmierzania zlosci, polegajacego na odzyskaniu równowagi fizjologicznej poprzez przeczekanie przyplywu adrenaliny w otoczeniu, w którym malo prawdopodobne jest znalezienie sie w nastepnej sytuacji wyzwalajacej zlosc. Oznacza to, ze dla spokojnego zakonczenia sprzeczki trzeba sie na pewien czas odizolowac od osoby, z która sie poróznilismy. W okresie wyciszania zlosci osoba ogarnieta nia moze przerwac cykl potegowania sie wrogich mysli, wynajdujac sobie jakies rozrywki. Zillmann stwierdza, ze rozrywka jest znakomitym srodkiem zmiany nastroju z bardzo prostego powodu, trudno bowiem jest trwac w zlosci, spedzajac przyjemnie czas. Cala sztuka sprowadza sie rzecz jasna do tego, zeby przede wszystkim ochlonac w takim stopniu, by mozna bylo spedzac czas przyjemnie. Dokonana przez Zillmanna analiza sposobów eskalacji i deeskalacji zlosci wyjasnia wiele sposród odkryc Diane Tice dotyczacych taktyk powszechnie stosowanych przez ludzi dla usmierzania zlosci. Jedna z takich metod jest wyjscie dla ochloniecia. Duza czesc mezczyzn wsiada wtedy do samochodu i pedzi w sina dal. Odkrycie to z pewnoscia sprawi, ze teraz zawahamy sie chwile, siadajac za kierownica (Tice powiedziala mi, ze ja sama sklonilo to do ostrozniejszej jazdy). Chyba bezpieczniejsza alternatywa jest pójscie na dlugi spacer - ruch i wysilek fizyczny równiez pomagaja ostudzic zlosc. Identyczne dzialanie maja takie metody relaksacji, jak glebokie oddychanie i rozluznienie miesni, prawdopodobnie dlatego, ze zmieniaja stan fizjologiczny naszego organizmu, obnizajac jego pobudzenie, a byc moze równiez dlatego, ze odrywaja nasza uwage od czynników wyzwalajacych zlosc. Z tego samego powodu usmierzyc zlosc moga intensywne cwiczenia fizyczne - wysoki poziom pobudzenia psychicznego podczas wysilku fizycznego znacznie obniza sie po jego zaprzestaniu. Jednak wyciszanie zlosci zakonczy sie niepowodzeniem, jesli

namietnosci

111

czas ten poswiecimy na przezuwanie ciagu mysli wywolujacych to uczucie, poniewaz kazda z nich jest sama w sobie impulsem wyzwalajacym kolejne fale zlosci. Sila oddzialywania rozrywki polega na tym, ze kladzie ona kres owemu ciagowi mysli. Badajac rózne taktyki radzenia sobie ze zloscia, Tice stwierdzila, ze ogólnie biorac, rozrywki pomagaja ja usmierzyc: telewizja, kino, ksiazki i tym, podobne srodki tamuja naplyw gniewnych mysli, podsycajacych wscieklosc. Stwierdzila tez, ze próby rozladowania zlosci poprzez kupowanie sobie róznych rzeczy lub objadanie sie nie daja wielkich efektów, poniewaz krazac po sklepach czy stoiskach w domu towarowym albo pochlaniajac kawal tortu, mozna snuc dalej wywolujace oburzenie mysli. Do powyzszych technik radzenia sobie ze zloscia nalezy dodac metody opracowane przez Redforda Williamsa, psychologa z Uniwersytetu Duke, który chcial w ten sposób pomóc wrogo nastawionym do otoczenia i latwo wpadajacym w zlosc osobom narazonym na ryzyko wystapienia chorób serca zapanowac nad swa drazliwoscia.7 Radzi on miedzy innymi, bysmy starali sie uswiadomic swoje wrogie czy cyniczne mysli w momencie ich pojawiania sie i zapisywali je. Latwiej wówczas przeciwstawic sie im, dokonac oceny, aczkolwiek - jak stwierdzil Zillmann - podejscie to jest bardziej skuteczne wtedy, kiedy zlosc nie zdazyla jeszcze przeksztalcic sie we wscieklosc.

Wyladowywanie

zlosci

Wsiadam w Nowym Jorku do taksówki. W tym momencie zatrzymuje sie tuz przed nia mlody mezczyzna przechodzacy przez ulice. Kierowca taksówki, który chce jak najszybciej ruszyc, naciska klakson i zniecierpliwionym ruchem reki pokazuje mu, zeby usunal sie z drogi. Przechodzien spoglada na niego wilkiem i zgina reke w obscenicznym gescie. - Ty sukinsynu! - wrzeszczy taksówkarz i naciska jednoczesnie pedal gazu i hamulec. Taksówka wyskakuje z naglym

112

Niewolnik namietnosci -

Inteligencja emocjonalna

szarpnieciem do przodu i zatrzymuje sie o wlos przed owym mezczyzna. W obliczu smiertelnego niebezpieczenstwa odskakuje on na bok i wali piescia w karoserie powoli wlaczajacej sie do ruchu taksówki. Taksówkarz wybucha stekiem przeklenstw i wyzwisk. Podczas dalszej jazdy taksówkarz, nadal widocznie wzburzony, mówi mi: - Wszyscy maja czlowieka w dupie. Trzeba sie na kazdego drzec - przynajmniej czujesz sie wtedy lepiej! Katharsis - dawanie upustu zlosci - jest czasami wynoszone pod niebiosa jako znakomity sposób radzenia sobie z tym uczuciem. Wedlug popularnej teorii "poprawia to nam samopoczucie". Jednak, jak wskazuja odkrycia Zillmanna, przemawia przeciw temu wazny argument znany zreszta od lat piecdziesiatych, kiedy to psycholodzy zaczeli eksperymentalnie badac efekty owej katharsis. Otóz stwierdzili oni, ze wyladowanie zlosci albo w ogóle jej nie zmniejsza, albo - jesli zmniejsza - to w niewielkim stopniu (chociaz z powodu uwodzicielskiej natury zlosci, mozemy czuc sie l~piej).8 W pewnych, specyficznych warunkach wybuch zlosci moze rzeczywiscie byc oczyszczeniem. Odnosi sie to do sytuacji, kiedy wyladowujemy ja na osobie, która nas rozzloscila, kiedy otwarte jej okazanie przywraca nam poczucie panowania nad tym, co sie dzieje, albo prowadzi do naprawienia wyrzadzonej nam niesprawiedliwosci oraz kiedy zbesztanie zachowujacej sie niewlasciwie wobec nas osoby jest dla niej "zasluzona nauczka" i zmusza ja do zmiany zachowania, nie prowokujac do odwetu. Ale prowokacyjny charakter zlosci sprawia, ze latwiej jest to powiedziec niz zrobic.9 Tice stwierdza, ze dawanie upustu zlosci je5t jednym z najgorszych sposobów pozbycia sie jej, poniewaz wybuchy wscieklosci zwiekszaja pobudzenie mózgu emocjonalnego, sprawiajac, ze jestesmy po nich bardziej rozzloszczeni niz przedtem. Badane przez nia osoby mówily, ze kiedy wybuchaly gniewem na kogos, kto je rozsierdzil, to raczej przedluzalo to stan wzburzenia, niz kladlo mu kres. O wiele skuteczniejsza okazywala sie konstruktywna rozmowa po ochlonieciu i wyciszeniu zlosci, gdyz dawala szanse spokojnego i ostatecznego zakonczenia sporu. Slyszalem kiedys jak w tym samym duchu wypowiedzial sie Czogjan Trungpa, na-

.

113

uczyciel tybetanskiej madrosci, który na pytanie, jak najlepiej poradzic sobie ze zloscia odparl: "Nie tlum jej. Ale nie dzialaj pod jej wplywem."

Usmierzanie niepokoju. CO,ja mam sie martwic? o nie! Chyba wysiada tlumik... A jesli bede musiala pojechac z nim do warsztatu?.. Nie moge pozwolic sobie 'na taki wydatek... Musialabym wyciagnac z konta pieniadze przeznaczone na studia Jamiego... A jesli nie bede w stanie oplacic czesnego?.. Te zle oceny, które przyniósl w ubieglym tygodniu... .Jesli na koniec roku uzyska gorsze stopnie, to nie bedzie mógl pójsc na studia. I co wtedy?.. Chyba wysiada tlumik.. .

.

,.

I tak dreczony niepokojem umysl ciagnie bez konca swój melodramatyczny monolog, w którym z jednych zmartwien wynikaja inne, te daja poczatek nastepnym, które z kolei przypominaja o pierwszych. Cytowany wyzej przyklad podaja Lizabeth Roemer i Thomas Borkovec, psycholodzy z Uniwersytetu Stanowego Pensylwanii, których badania nad martwieniem sie, bedacym jadrem wszelkiego niepokoju, sprawily, ze problem ten, jeszcze do niedawna zajmujacy tylko neurotyków, podniesiony zostal do rangi tematu godnego zainteresowania nauki.lo Martwienie sie jako takie nie jest, oczywiscie, czyms, co przeszkadza nam w skutecznym dzialaniu; rozmyslajac nad jakimis problemem - to znaczy, czyniac go przedmiotem konstruktywnej refleksji, co moze wygladac na martwienie sie - mozemy znalezc jego rozwiazanie. W istocie rzeczy reakcja lezaca u podloza martwienia sie i niepokoju* jest czujnosc, wypatrywanie potencjalnego zagrozenia, co mialo bez watpienia ogromne znaczenie dla przetrwania naszego gatunku. Kiedy obawa postawi w stan gotowosci umysl emocjonalny, to *Ang. termin worry odpowiada zarówno pol. terminowi martwienie sie, troska, jak i niepokój. Autor uzywa go zamiennie z terminem anxiety, który jest odpowiednikiem

pol. niepokoju,

obawy,

leku

-

przyp.

tlum.

114

Inteligencja

Niewolnik

emocjonalna

pojawiajacy sie w wyniku tego niepokój kieruje cala nasza uwage na bezposrednio zagrazajace nam niebezpieczenstwo, zmuszajac mózg do ignorowania w tym momencie wszelkich innych spraw i skoncentrowanie sie na poszukiwaniu najlepszego sposobu wyjscia z opresji. Niepokój jest w pewnym sensie analizowaniem sytuacji i zastanawianiem sie nad tym, co moze sie nie udac i jak mamy sobie z tym poradzic; celem niepokoju i martwienia sie jest wynajdywanie sposobów wyjscia z zagrozen, które niesie z soba zycie, poprzez ich przewidywanie i uprzedzanie. Prawdziwy klopot jest natomiast z chronicznym, ustawicznie powracajacym niepokojem, który nigdy nie przybliza nas nawet na krok do pozytywnego rozwiazania dreczacych nas problemów. Dokladna analiza tego stanu wykazuje, ze ma on wszelkie cechy porwania emocjonalnego o niskim nasileniu - niepokój zdaje sie wyplywac znikad i nie mozemy nad nim zapanowac. Nie poddaje sie on racjonalnemu rozumowaniu i narzuca nam jeden tylko, sztywny punkt widzenia na dreczacy nas problem. Jesli ten cykl nasila sie i utrzymuje, to stopniowo przeradza sie w pelnoobjawowe zespoly zaburzen lekowych, które przybrac moga postac fobii, nerwicy natrectw czy ataków lekowych. W kazdym z tych zaburzen niepokój zostaje inaczej ukierunkowany: u osób cierpiacych na 'fobie koncentruje sie on na tym, co je przeraza, u osób nekanych myslami natretnymi (majacych obsesje) skupia sie na zapobieganiu jakiemus budzacemu lek nieszczesciu, w atakach lekowych przeradza sie w lek przed smiercia czy przed wystapieniem takiego wlasnie ataku. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych stanów jest nienaturalny niepokój. Pewna kobieta cierpiaca na nerwice natrectw stworzyla sobie caly system rytualów, które pochlanialy jej wiekszosc czasu - pare razy dziennie brala czterdziestopieciominutowy natrysk, po dwadziescia razy albo wiecej myla rece, przy czym kazdorazowe mycie trwalo piec minut. Nie usiadla nigdzie, zanim nie przetarla siedzenia tamponem nasyconym alkoholem, aby je zdezynfekowac. Za nic nie dotknela dziecka ani zadnego zwierzecia, gdyz byly "zbyt brudne". U podloza wszystkich tych przymusowych czynnosci lezal ogromny lek przed zarazkami; bez ustanku

namietnosci

115

niepokoila sie, ze jesli nie bedzie ustawicznie myc sie i sterylizowac wszystkiego, z czym ma kontakt, to zlapie jakas grozna chorobe i umrze Y Inna kobieta, która leczono na nerwice lekowa [generalized anxiety disorder] - jak w terminologii psychiatrycznej okresla sie staly niepokój - tak oto zareagowala na prosbe lekarza, by przez minute relacjonowala glosno niepokojace ja mysli: "

Moge nie zrobic tego wlasciwie. Moze to byc tak sztuczne, ze nie bedzie wskazywalo na to, co sie naprawde ze mna dzieje, a musimy przeciez dotrzec do tego, co sie naprawde ze mna dzieje... Bo jesli nie dotrzemy do tego, to mi sie nie polepszy. A jesli mi sie nie polepszy, to nigdy nie bede szczesliwa.12

W tym mistrzowskim popisie niepokojenia sie niepokojem sama prosba o glosne wyrazenie niepokojacych mysli doprowadzila w ciagu kilku zaledwie sekund do kontemplowania kladacej sie .J!i; cieniem na calym zyciu katastrofy: "Nigdy nie bede szczesliwa". Niespokojne mysli z reguly biegna takim torem, ukladajac sie . w wewnetrzny monolog, przeskakujac z jednej niepokojacej spra\; wy na inna, co bardzo czesto prowadzi do katastrofizowania, wyII' obrazania sobie jakiejs straszliwej tragedii. Prawie zawsze przybieraja one postac uchwytna dla "ucha", a nie dla "oka", umyslu, ~ to znaczy wyrazane sa za pomoca slów, nie obrazów, fakt, który ma wazne znaczenie dla panowania nad niepokojem. Borkovec i jego koledzy zaczeli badac niepokój sam w sobie, kiedy próbowali znalezc metode leczenia bezsennosci. Inni badacze zauwazyli, ze niepokój wystepuje w dwóch formach: kognitywnej, czyli niepokojacych mysli, i somatycznej, czyli fizjologicznych objawów niepokoju, takich jak pocenie sie, przyspieszony rytm pracy serca czy napiecie miesni. Borkovec stwierdzil, ze u osób cierpiacych na bezsennosc podstawowym problemem nie jest wcale pobudzenie somatyczne. W stanie czuwania utrzymywaly je ., natretne mysli. Nie mogly przestac martwic sie, nawet jesli bardzo tego chcialy. Pomagalo im zasnac jedynie oderwanie mysli od trosk i niepokojów i skupienie sie na doznaniach, które dawala im relaksacja, bedaca w takich przypadkach skuteczna metoda.

116

Inteligencja

Niewolnik

emocjonalna

Jednak wiekszosc osób odczuwajacych chroniczny niepokój i stale zamartwiajacych sie wydaje sie do tego niezdolna. Borkovec przypuszcza, ze ma to cos wspólnego z pewnym zyskiem plynacym z martwienia sie, który silnie wzmacnia ten nawyk. Wydaje sie bowiem, ze w zmartwieniach jest cos pozytywnego; sa one przeciez obmyslaniem sposobów radzenia sobie z niebezpieczenstwami, którym bedziemy byc moze kiedys musieli stawic czolo. Celem niepokojenia sie albo martwienia - wtedy, kiedy spelnia ono swoje zadanie - jest szczególowy przeglad owych niebezpieczenstw i zastanowienie sie nad sposobami zaradzenia im. Jednak w rzeczywistosci nie wyglada to tak dobrze. Martwienie sie czy niepokój, szczególnie w postaci chronicznej, z reguly nie podsuwa nam odkrywczych rozwiazan i nowych sposobów widzenia problemu. Osoby dreczone niepokojem, zamartwiajace sie, z reguly koncentruja sie na samym niebezpieczenstwie, przezywajac zwiazany z nim lek i nie wybiegajac mysla poza utarte koleiny. Ludzi ustawicznie martwiacych sie niepokoi mnóstwo rzeczy, z których wiekszosc prawdopodobnie nigdy sie nie zdarzy; upatruja oni niebezpieczenstw tam, gdzie inni nigdy ich nie widza. Mimo to osoby te mówia Borkovecowi, ze martwienie sie pomaga im i ze trapiace ich zmartwienia utrwalaja sie same przez sie, tworzac zamkniety krag podszytych niepokojem mysli. Dlaczego martwienie sie i niepokojenie staje sie czyms w rodzaju uzaleznienia psychicznego? Moze wydawac sie to dziwne, ale jak wykazuje Borkovec, zwyczaj niepokojenie sie ma taki sam pokrzepiajacy wplyw jak przesady. Poniewaz niepokoimy sie wieloma rzeczami, których prawdopodobienstwo zdarzenia sie jest znikome - smiercia ukochanej osoby w katastrofie samolotowej, bankructwem i tym podobnymi sprawami - jest w tym, przynajmniej dla ukladu limbicznego, cos magicznego. Niepokojowi, podobnie jak amuletowi, który chroni nas przed jakims przewidywanym zlem, przypisujemy zasluge zapobiezenia niebezpieczenstwu, na którym obsesyjnie sie koncentrujemy.

namietnosci

117

Po co nam martwienie sie

.

~.

~

Skuszona propozycja pracy w czasopismie przeniosla sie ze Srodkowego Zachodu do Los Angeles. Krótko potem pismo zostalo kupione przez innego wydawce i stracila posade. W tej sytuacji postanowila zostac "wolnym strzelcem" i zajela sie pisaniem artykulów, które wysylala do róznych pism, nie wiazac sie z zadnym z nich na stale. Na tym niepewnym rynku, pozbawiona stalych dochodów, miewala okresy, w których nie mogla podolac zamówieniom, i okresy, w których nie miala z czego zaplacic czynszu za mieszkanie. Musiala czesto scisle ograniczac liczbe rozmów telefonicznych i po raz pierwszy w zyciu zdarzylo sie jej nie miec ubezpieczenia lekarskiego. Ten brak ubezpieczenia byl szczególnie przygnebiajacy; czesto lapala sie na tym, ze snuje przerazajace wizje choroby - kazdy ból glowy wydawal sie jej sygnalem swiadczacym O rozwijajacym sie guzie mózgu, kiedy tylko musiala gdzies jechac samochodem, widziala oczyma wyobrazni wypadek, w którym doznaje powaznego uszczerbku na zdrowiu. Nachodzily ja czesto niepokojace mysli, które utrzymywaly sie przez dlugi czas, ukladajac sie w jedno nieustajace pasmo zmartwien. Ale, jak wyznala, te zmartwienia i niepokoje wciagaly ja tak bardzo, ze niemal uzaleznila sie od nich. Borkovec odkryl jeszcze jedna, niespodziewana zalete niepokojenia sie. Otóz osoby pochloniete niepokojacymi myslami zdaja sie

nie dostrzegac subiektywnych doznan niepokoju, który wywoluja te mysli - przyspieszonego bicia serca, kropelek potu, drzenia ciala, co wiecej, w miare rozwijania sie tych mysli zdaja sie one czesciowo tlumic ten niepokój, przynajmniej o tyle, o ile odzwierciedla sie on w rytmie pracy serca. Prawdopodobnie przebiega to tak: spostrzegamy cos, co wywoluje obraz jakiegos potencjalnego zagrozenia lub niebezpieczenstwa, a wyobrazenie tego nieszczescia wyzwala lagodny atak lekowy. Nastepnie pograzamy sie w pelnych niepokoju myslach, z których kazda podsuwa nam nowy niepokojacy temat i w miare jak nasza uwage coraz bardziej pochlania ów ciag niespokojnych mysli, odrywa sie ona od wyobrazenia nieszcze-

)

118

Inteligencja

emocjonalna

scia, które wywolalo ten niepokój. Borkovec stwierdzil, ze wyobrazenia sa o wiele silniejszymi niz mysli bodzcami wywolujacymi niepokój, a zatem zatopienie sie w myslach, prowadzace do zatarcia obrazu nieszczescia, czesciowo zmniejsza uczucie niepokoju. W takim tez stopniu martwienie sie czy niepokojenie ulega wzmocnieniu jako polowiczne antidotum na niepokój, który wywoluje. Ale ciagle martwienie sie i niepokojenie ma równiez i wady, poniewaz przybiera forme stereotypowych, sztywnych mysli, a nie twórczych pomyslów, które przyblizaja nas do rozwiazania problemu. Sztywnosc te widac nie tylko w tresci niepokojacych mysli, które bezustannie kraza wokól tych samych spraw, powtarzajac wciaz na nowo, w prawie nie zmienionym ksztalcie te same idee. Równiez na poziomie neurofizjologicznym zdaje sie wystepowac pewna sztywnosc, deficyt zdolnosci elastycznego reagowania mózgu emocjonalnego na zmieniajace sie okolicznosci. Ujmujac to krótko, chroniczne martwienie sie spelnia pewne zadania, ale nie spelnia innych, wazniejszych - lagodzi nieco niepokój, ale nigdy nie rozwiazuje dreczacych nas problemów. Ciekawe, ze chronicznie zamartwiajace sie osoby nie potrafia same zastosowac sie do rady, której najczesciej udzielaja innym: "Przestan sie martwic" (albo, co gorsza: "Nie martw sie - badz wesoly"). Poniewaz chroniczne zmartwienia zdaja sie byc wynikiem niezbyt silnego pobudzenia ciala migdalowatego, pojawiaja sie spontanicznie i z samej swej natury utrzymuja sie dlugo, jesli raz juz sie pojawia. Jednak po dlugich próbach Borkovec odkryl pare prostych zasad, których stosowanie moze pomóc najbardziej nawet nekanym niepokojacymi myslami osobom zapanowac nad zwyczajem chronicznego martwienia sie. Pierwszym krokiem jest jak najwczesniejsze uswiadomienie sobie i wychwytywanie epizodów martwienia sie; najlepiej juz w momencie kiedy ulotne wyobrazenie nieszczescia wyzwala cykl: niepokojaca mysl - niepokój albo zaraz potem. Borkovec uczy pacjentów tego podejscia, instruujac ich, w jaki sposób maja wychwytywac oznaki swiadczace o pojawianiu sie niepokoju, a zwlaszcza jak maja rozpoznawac sytuacje, które wyzwalaja niepokój, albo ulotne mysli czy wyobrazenia, które zapoczatkowuja ten stan,

Niewolnik

namietnosci

119

oraz towarzyszace im somatyczne objawy niepokoju. Nabywajac w tym praktyki, potrafia rozpoznawac niepokojace mysli w coraz wczesniejszych stadiach spirali niepokoju. Ucza sie równiez metod relaksacji, do których moga sie uciec w chwili, kiedy zaobsbrwuja powstawanie niepokojacych mysli. Cwicza te metody codziennie, aby móc je z miejsca zastosowac w razie potrzeby. Nie wystarczy jednak sama metoda relaksacji. Osoby stale martwiace sie musza sie aktywnie przeciwstawiac niepokojacym myslom; jesli nie uczynia tego, to spirala niepokoju znowu zacznie sie rozkrecac. A zatem nastepnym krokiem jest zajecie krytycznego stanowiska wobec swoich przypuszczen: czy jest wielce prawdopodobne, ze wydarzy sie to, czego sie lekamy? Czy jest to na pewno sytuacja, w której dla wydarzenia tego nie ma zadnej alternatywy albo istnieje tylko jedna alternatywa? Czy nie" mozna temu w zaden sposób zapobiec? Czy naprawde pomaga nam ustawiczne zajmowanie sie tymi samymi niepokojacymi myslami?

~ -'-,

.

To polaczenie czujnosci i zdrowego sceptycyzmu powinno przypuszczalnie podzialac jak hamulec na pobudzenie nerwowe, które lezy u podloza niepokoju o niskim natezeniu. Skoncentrowanie sie na takich myslach moze uruchomic siec polaczen nerwowych, które powstrzymuja wzniecany przez uklad limbiczny niepokój, ajednoczesnie stan odprezenia, który osiagamy, stosujac metode relaksacji, stwarza przeciwwage dla rozsylanych przez mózg emocjonalny po calym ciele sygnalów do niepokoju. I istotnie, jak wykazuje Borkovec, strategia ta pozwala osiagnac stan aktywnosci umyslowej, który wyklucza niepokój, poniewaz absolutnie nie da sie z nim pogodzic. Kiedy pozwalamy, aby niepokojaca mysl stale powracala i nie przeciwstawiamy jej innej, to staje sie ona przemozna, wrecz nieodparta, natomiast przeciwstawienie sie jej poprzez rozwazanie calej gamy odmiennych i równie mozliwych do przyjecia punktów widzenia zapobiega naiwnemu uznaniu tej mysli za prawdziwa. W ten sposób pozbylo sie owego nawyku snucia niepokojacych mysli nawet pare osób, których stan byl juz tak powazny, ze kwalifikowaly sie do leczenia psychiatrycznego.

- I

120

Inteligencja

emocjonalna

Z drugiej strony osoby, u których niepokojace mysli przybraly tak ostra postac, ze rozwinely sie w fobie, nerwice natrectw czy ataki lekowe, postapilyby roztropnie - a prawde powiedziawszy wykazalyby sie samoswiadomoscia - gdyby zglosily sie na leczenie farmakologiczne dla przerwania tego cyklu. Mimo to równiez i w takich przypadkach pozadane jest przeprogramowanie poprzez psychoterapie systemu polaczen wywolujacych emocje, aby zmniejszyc prawdopodobienstwo powrotu tych zaburzen po zakonczeniu leczenia farmakologicznego.l3

Jak radzic sobie z melancholia Nastrojem, w otrzasniecie sie z którego wkladamy na ogól najwiecej wysilku, jest smutek. Diane Tice stwierdzila, ze ludzie wykazuja najwieksza inwenc;je wtedy, kiedy staraja sie uciec przed chandra. Oczywiscie, nie przed kazdym smutkiem powinno sie uciekac; melancholia, jak kazdy inny nastrój, ma swoje dobre strony. Smutek wywolany strata objawia sie zawsze ucieczka od zainteresowania rozrywkami i przyjemnosciami, skupianiem uwagi na tym, co utracilismy i brakiem sil i energii do podejmowania nowych przedsiewziec - przynajmniej w danej chwili. Mówiac krótko, zmusza nas do zaprzestania pogoni za wszystkim, oderwania sie od pochlaniajacych nas na co dzien spraw i do refleksji, abysmy mogli oplakac strate, zadumac sie nad jej znaczeniem, przystosowac psychicznie do nowej sytuacji i poczynic nowe plany, które pozwola nam dalej isc przez zycie. Zaloba ma dobroczynne dzialanie, ale nie da sie tego powiedziec o glebokiej depresji. William Styron przedstawia wymowny opis "wielu okropnych objawów tej choroby", miedzy innymi nienawisci do siebie samego, poczucia bezwartosciowosci, "spowijajacego mnie niczym zimna, wilgotna plachta smutku", "przepelniajacego mnie przygnebienia, uczucia leku i obcosci oraz, nade wszystko, duszacego niepokoju".l4 Pojawiaja sie tez oznaki zmniejszenia sie sprawnosci intelektualnej: "mylenie sie, niemoznosc

Niewolnik

namietnosci

121

skupienia uwagi i klopoty z pamiecia", a w pózniejszym stadium umysl jego "opanowaly anarchiczne deformacje" i "uczucie, ze moje procesy myslowe pochlonal jakis trujacy i nie dajacy sie nazwac ani okreslic przyplyw, który wymazal wszelkie zywsze zainteresowanie sprawami tego swiata." Towarzysza temu nieprzyjemne doznania somatyczne: bezsennosc, apatia sprawiajaca, ze czlowiek czuje sie jak zywy trup, "pewien rodzaj odretwienia, oslabienie, ale szczególnie wrazenie jakiejs dziwnej kruchosci", polaczone z "nerwowym niepokojem". Wszelkie przyjemnosci traca urok: "Jedzenie, tak jak wszystko inne w sferze zmyslów, bylo zupelnie pozbawione smaku." Na koniec zanika wszelka nadzieja na jakakolwiek poprawe, kiedy "szary, jesienny deszcz przerazenia" przeradza sie w rozpacz tak dojmujaca jak ból fizyczny, ból tak nieznosny, ze jedynym wyjsciem wydaje sie samobójstwo. W podobnych przypadkach glebokiej depresji sparalizowane zostaje cale zycie jednostki; nie widac zadnych perspektyw. Same symptomy depresji swiadcza o tym, ze zycie jakby stanelo w miejscu. Styronowi nie pomogly ani leki, ani psychoterapia; dopiero . schronienie, które znalazl w szpitalu, sprawilo, ze z uplywem czasu pozbyl sie przygnebienia. Psychoterapia moze jednak pomóc wiekszosci ludzi, jesli depresja nie przybrala tak ostrej postaci. Pomaga tez farmakoterapia - tryumfy swieci ostatnio Prozac, ale jest ponad tuzin innych leków przynoszacych pewna ulge, zwlaszcza w przypadkach glebokiej depresji. Chce sie tu jednak skoncentrowac na bardziej powszechnym nastroju - na smutku, który w swej szczytowej postaci staje sie, uzywajac terminologii fachowej, "depresja podkliniczna", to znaczy zwykla melancholia. Jest to przygnebienie, z którym mozemy sobie sami poradzic, jesli tylko mamy odpowiednie zasoby wewnetrzne. Niestety, niektóre z najczesciej stosowanych strategii moga podzialac zupelnie odwrotnie, pogarszajac jeszcze nasz stan. Jedna z nich jest zwykle odosobnienie. Kiedy czujemy sie przygnebieni, chetnie szukamy samotnosci, ale bardzo czesto skutkiem tego bywa poczucie opuszczenia, które poteguje smutek. Byc moze w tym kryje sie przyczyna, ze - jak stwierdzila Tice - naj popularniejsza metoda zwalczania depresji jest udzial w zyciu towa-

122

Inteligencja

emocjonalna

rzyskim - chodzenie do restauracji, na mecze czy do kina, mówiac krótko, robienie czegos wspólnie z rodzina lub przyjaciólmi. Przynosi to pozadany efekt, jesli odwraca nasza uwage od trapiacego nas smutku. Jesli jednak staje sie okazja do rozmyslania nad tym, co wtracilo nas w dolek psychiczny, to tylko przedluza ten nastrój. W istocie rzeczy jednym z glównych czynników decydujacych o tym, czy nastrój przygnebienia utrzyma sie czy minie, jest nasza sklonnosc do ruminacji (przezuwania mysli). Wydaje sie, ze martwienie sie i zastanawianie nad tym, co nas przygnebia, poteguje i przedluza depresje. Martwienie sie przybiera w depresji rózne formy, ale za kazdym razem skupia sie na jakims aspekcie samej depresji - na tym, jak zmeczeni sie czujemy, jak malo mamy energii albo motywacji do pracy czy tez jak kiepsko staramy sie o wykonanie jakiejs pracy. Refleksjom tym z reguly nie towarzyszy zadne konkretne dzialanie zmierzajace do poprawienia sytuacji, co mogloby usunac albo przynajmniej zlagodzic przygnebiajacy problem. Do innych powszechnie spotykanych zródel zmartwienia nalezy "odizolowywanie sie i rozmyslanie nad tym, jak fatalnie sie czujesz, niepokojenie sie, ze malzonek moze cie odtracic, poniewaz jestes przygnebiona i zastanawianie sie, czy czeka cie kolejna bezsenna noc", mówi psycholog Susan Nolen-Hoeksma, która badala ruminacje u osób ogarnietych depresja.15 Osoby znajdujace sie w depresji usprawiedliwiaja tego rodzaju przezuwanie mysli, twierdzac, ze próbuja "sie lepiej zrozumiec", ale w rzeczywistosci podsycaja w ten sposób uczucie smutku, nie podejmujac zadnych kroków, które faktycznie moglyby doprowadzic do zmiany nastroju. A zatem w leczeniu depresji mogloby na pewno pomóc glebokie zastanowienie sie nad jej przyczynami, jednak pod warunkiem, ze prowadziloby ono do dzialan zmierzajacych do usuniecia tych przyczyn. Bierne pograzanie sie w smutku tylko go poglebia. Przezuwanie mysli moze takze zaostrzyc depresje, stwarzajac jeszcze bardziej przygnebiajaca sytuacje. Nolen-Hoeksma podaje przyklad ogarnietej depresja akwizytorki, która spedza tak wiele godzin na snuciu ponurych mysli, ze nie ma czasu na przeprowa-

Niewolnik

.

namietnosci

123

dzenie waznych rozmów telefonicznych dotyczacych sprzedazy artykulów, którymi handluje. W wyniku tego sprzedaz spada, co sprawia, ze kobieta ta zaczyna uwazac, iz nie nadaje sie do tej pracy, a to poteguje jej depresje. Gdyby jednak zareagowala na ogarniajace ja przygnebienie w inny sposób, starajac sie nie myslec o nim, to moglaby dla odwrócenia uwagi od przepelniajacego ja smutku zajac sie wlasnie owymi rozmowami. Wówczas prawdopodobnie nie doszloby do zmniejszenia liczby zawieranych przez nia umów handlowych, a sama swiadomosc tego, ze dobrze radzi sobie w pracy, moglaby wzmocnic jej wiare we wlasne sily, zmniejszajac tym samym w jakims stopniu depresje. Ogarniete depresja kobiety, stwierdza Nolen-Hoeksma, sa znacznie bardziej sklonne do przezuwania mysli niz mezczyzni. Jej zdaniem moze to czesciowo wyjasniac fakt, ze u kobiet stwierdza sie depresje dwukrotnie czesciej niz u mezczyzn. Oczywiscie, w gre moga tez wchodzic inne czynniki, takie jak wieksza otwartosc kobiet w przyznawaniu sie do nurtujacych je zmartwien czy wieksza u nich niz u mezczyzn liczba powodów do depresji. Poza tym mezczyzni czesto staraja sie utopic smutek w alkoholu, a odsetek alkoholików wsród nich jest dwa razy wiekszy niz wsród kobiet. Niektóre badania wykazaly, ze równie skuteczna jak leczenie farmakologiczne stosowane w przypadkach lagodnej depresji klinicznej jest terapia kognitywna, która zmienia te schematy myslenia. Lepiej tez niz leki zapobiega ona nawrotom lagodnej depresji. W walce tej szczególnie dobre wyniki daja dwie metody.16 Jedna z nich jest przeciwstawianie sie takim myslom - kwestionowanie ich zasadnosci i wynajdywanie bardziej optymistycznych alternatyw. Druga polega na celowym planowaniu przyjemnych zajec, odwracajacych od nich uwage. Oderwanie uwagi dziala tak skutecznie dlatego, ze przygnebiajace mysli sa automatyczne, pojawiaja sie w naszym umysle niejako bez naszego udzialu. Nawet kiedy ogarniete depresja osoby staraja sie stlumic ponure mysli, to czesto nie moga znalezc dla nich bardziej optymistycznych alternatyw. Dzieje sie tak, poniewaz posepne mysli maja niemal magnetyczny wplyw na nasze procesy myslowe, wywolujac caly ciag nieprzyjemnych skojarzen

124

Inteligencja

Niewolnik

emocjonalna

i nie dopuszczajac do powstania innych. Kiedy na przyklad proszono pograzone w depresji osoby o ulozenie pieciowyrazowych zdan z chaotycznie wymieszanych szesciu wyrazów, to duzo lepiej radzily sobie one z odszyfrowaniem przygnebiajacych ("Przyszlosc rysuje sie bardzo ponuro") niz optymistycznych ("Przyszlosc rysuje sie bardzo jasno") przekazów.17 Charakterystyczna dla depresji sklonnosc do podtrzymywania i przedluzania tego stanu widac nawet w wyborze zajec i sytuacji, które mialyby oderwac uwage od dreczacego smutku. Kiedy ogarnietym depresja osobom dawano liste przygnebiajacych i podnoszacych na duchu zajec i sytuacji (np. pogrzeb przyjaciela, itd.) to czesciej wybieraly one te, które podtrzymywaly melancholijny nastrój. Richard Wenzlaff, psycholog z Uniwersytetu Teksanskiego, który prowadzil te badania, doszedl do wniosku, ze osoby przygnebione musza zdobyc sie na znaczny wysilek, aby zwrócic uwage na cos pocieszajacego i bardzo uwazac, by nie wybierac czegos na przyklad wyciskajacego lzy filmu czy powiesci o tragicznym zakonczeniu - co jeszcze bardziej obnizy ich nastrój.

Metody podnoszenia nastroju Wyobraz sobie, ze jedziesz w gestej mgle nie znana ci, stroma i kreta droga. Nagle zaledwie pare metrów przed toba wyjezdza z pobocza inny samochód. Jest zbyt blisko, abys mógl sie zatrzymac. Wciskasz w podloge pedal hamulca i wpadasz w poslizg, a twój samochód uderza w bok tamtego. Tuz przed hukiem, brzekiem tluczonych szyb i zgrzytem metalu tracego o metal spostrzegasz, ze w tamtym samochodzie pelno jest maluchów jadacych do przedszkola. Potem, w naglej ciszy, która nastepuje po zderzeniu, slyszysz placz i krzyki. Podbiegasz do tamtego samochodu i widzisz, ze jedno z dzieci lezy bez ruchu. Ogarniaja cie wyrzuty sumienia i smutku z powodu tej tragedii...

Takie rozdzierajace serce scenariusze przedstawial w jednym ze swych eksperymentów Wenzlaff, aby przygnebic bioracych w nim udzial ochotników. Potem mieli wymazac te scene z pamie-

.

namietnosci

125

ci i przez dziewiec minut zapisywac strumien przeplywajacych przez ich glowy mysli. Za kazdym razem kiedy wracala do nich mysl o zdarzeniu, o którym powinni zapomniec, stawiali w zapisie odpowiedni znak. W miare uplywu czasu wiekszosc osób coraz rzadziej myslala o smutnym incydencie, jednak u tych najbardziej sklonnych do przygnebienia mysli o wypadku pojawialo sie coraz wiecej. Nawiazywali oni nawet do nich posrednio w myslach, które mialy odwrócic ich uwage od tego wydarzenia. Co wiecej, sklonni do depresji ochotnicy snuli dla odwrócenia uwagi inne niepokojace mysli. Wenzlaff uwaza, ze: "Mysli lacza sie ze soba w umysle nie tylko dzieki swej tresci, ale takze dzieki nastrojowi. Kazdy z nas ma cos w rodzaju zbioru mysli zlego nastroju, które dochodza do glosu tym latwiej, im bardziej jestesmy przygnebieni. U osób, które latwo wpadaja w depresje, miedzy myslami tymi wytwarza sie bardzo silna siec powiazan, przez co trudniej jest je stlumic, kiedy cos wprawi je w zly nastrój. Zakrawa na ironie to, ze osoby ogarniete depresja zdaja sie usuwac ze swych umyslów jeden przygnebiajacy temat za pomoca drugiego, co tylko wywoluje negatywne emocje". Wedlug jednej z teorii placz moze byc naturalnym sposobem obnizenia poziomu zwiazków chemicznych w mózgu, które powoduja uczucie przygnebienia. Chociaz placz moze czasami wyzwolic nas z zaczarowanego kregu smutku, to moze tez sklonic do obsesyjnego poszukiwania przyczyn rozpaczy. Teza o "oczyszczajacym dzialaniu placzu" jest balamutna - placz, który wzmacnia sklonnosc do przezuwania mysli, przedluza tylko niedole. Ciag podtrzymujacych smutek mysli moze natomiast przerwac odwrócenie od nich uwagi; jedna z glównych teorii wyjasniajacych, dlaczego elektrowstrzasy sa tak skuteczne w leczeniu naj ostrzej szych form depresji, glosi, ze powoduja one utrate pamieci krótkookresowej, dzieki czemu pacjenci, nie pamietajac, z jakiej przyczyny byli tacy smutni, czuja sie lepiej. W kazdym razie Diane Tice stwierdzila, ze dla otrzasniecia sie z róznorodnych postaci smutku wiele osób ucieka sie do odwracajacych uwage rozrywek, takich jak czytanie, ogladanie telewizji i filmów, gry i krzyzówki, snucie fantastycznych planów spedzenia

126

Inteligencja emocjonalna

wakacji lub po prostu szuka wytchnienia w snie. Wenzlaff dodalby, ze naj skuteczniej dzialaja rozrywki, które zmieniaja nasz nastrój - ekscytujace wydarzenie sportowe, zabawny film czy podnoszaca na duchu ksiazka. (Trzeba jednak przestrzec, ze niektóre formy rozrywki moga poglebic depresje. Badania osób namietnie ogladajacych telewizje wykazaly, ze po dluzszym siedzeniu przed telewizorem sa one na ogól bardziej przygnebione niz przed rozpoczeciem ogladania!) Tice stwierdzila, ze jedna z najbardziej skutecznych metod usuniecia depresji, jak równiez innych form zlego nastroju, jest aerobic. Trzeba wszakze dodac, ze dobroczynne skutki tych podnoszacych nastrój cwiczen najpelniej ujawniaja sie u osób leniwych, które zazwyczaj niezbyt sie przy nich wysilaja. U tych, dla których codzienne ich uprawianie stalo sie zwyczajem, nie zaobserwowano poprawy nastroju; wrecz przeciwnie - w dni, kiedy z jakichs przyczyn nie zafundowaly sobie zwyklej dawki cwiczen, czuly sie gorzej. Mozna z tego wnosic, ze jesli w ogóle wywieraly one korzystny wplyw, to byl on naj silniejszy na poczatku. Ogólnie biorac, cwiczenia te zdaja sie oddzialywac dodatnio na nasze samopoczucie dlatego, ze zmieniaja stan fizjologiczny, który wywoluje depresja, przygnebienie jest bowiem stanem slabego pobudzenia organizmu, natomiast aerobic je zwieksza. Z tej samej przyczyny techniki relaksacji, które obnizaja pobudzenie, przynosza dobre rezultaty w usmierzaniu niepokoju, ale juz nie tak dobre w usuwaniu depresji. Zarówno jedna, jak i druga metoda zdaja sie przerywac, odpowiednio, cykl depresji i cykl niepokoju, poniewaz nastawiaja aktywnosc mózgu na poziom niezgodny ze stanem emocjonalnym, który nim owladnal. Innym powszechnym antidotum na chandre jest dodawanie sobie otuchy poprzez zabawy i przyjemnosci zmyslowe. Zakres powszechnie stosowanych sposobów lagodzenia smutku jest bardzo duzy i obejmuje róznorodne zajecia: od goracych kapieli i jedzenia ulubionych potraw az po sluchanie muzyki i uprawianie seksu. Wsród kobiet szczególnie popularne jest kupowanie sobie róznych rzeczy i smakolyków albo po prostu chodzenie po sklepach, nawet jesli ogranicza sie ono tylko do ogladania wystawio-

Niewolnik

namietnosci

127

nych na sprzedaz towarów albo wystaw. Z badan Tice wynika, ze wsród studentów jedzenie jest metoda lagodzenia depresji trzykrotnie czesciej stosowana przez kobiety niz przez mezczyzn, natomiast mezczyzni piec razy czesciej siegaja w chwilach przygnebienia po alkohol albo szukaja ukojenia w narkotykach. Problem w tym, ze objadanie sie i picie alkoholu moga miec zupelnie odwrotne skutki: obzeranie sie po dziurki w nosie wywoluje wyrzuty sumienia, natomiast alkohol dziala ujemnie na glówny uklad nerwowy, przez co poteguje depresje. Bardziej skuteczna metoda podniesienia nastroju jest - jak donosi Tice - zapewnienie sobie latwego zwyciestwa albo niewielkiego sukcesu: wykonanie jakiejs dlugo odkladanej pracy w domu albo zalatwienie innej, czekajacej od dawna sprawy. Z tej samej przyczyny podnosi nastrój poprawa wlasnego wizerunku, nawet jesli przybiera tak skromna forme jak ubranie sie czy zrobienie makijazu. Jednym z naj silniejszych - i poza psychoterapia rzadko stosowanych - remediów na depresje jest zmiana punktu widzenia, czyli inne ujecie kognitywne rzeczywistosci. Oplakiwanie konca zwiazku intymnego laczacego nas z druga osoba i pograzanie sie w takich pelnych litosci nad samym soba myslach jak przekonanie: "Oznacza to, ze juz zawsze beda sama" jest zupelnie naturalne, ale tylko poglebia rozpacz. Natomiast spojrzenie na zwiazek z pewnego dystansu i przypomnienie sobie, ze pozycie z niedawnym partnerem nie zawsze bylo udane, ze w róznych sprawach nie potrafilismy sie porozumiec - innymi slowy, przedstawienie sobie tej straty w innym, bardziej korzystnym swietle - jest antidotum na smutek. Z tej samej przyczyny chorzy na raka pacjenci, bez wzgledu na to jak powazny byl ich stan, mieli lepszy nastrój, jesli mogli porównac swoja sytuacje z kims, kto byl w jeszcze gorszym stanie ("Nie jest ze mna tak zle - moge przynajmniej chodzic"); najbardziej przygnebieni okazywali sie ci, którzy porównywali sie ze zdrowymi ludzmi.ls Porównywanie sie z kims, kto jest w gorszej sytuacji, ma zaskakujaco silny wplyw na poprawe nastroju; nagle okazuje sie, ze to, co wydawalo sie szczytem nieszczescia, nie jest wcale tak straszne.

128

Inteligencja

emocjonalna

Innym skutecznym srodkiem usuwania depresji jest pomaganie innym w potrzebie. Poniewaz depresja zywi sie przezuwaniem mysli i zaabsorbowaniem wlasna osoba, pomaganie innym i okazywanie im wspólczucia z powodu ich klopotów i cierpien, zmniejszajace to zaabsorbowanie, lagodzi depresje. Badania prowadzone przez Tice wykazaly, ze jednym z najlepiej usuwajacych zly nastrój srodków jest poswiecenie sie pracy spolecznej - trenowanie zespolu Malej Ligi, dozywianie bezdomnych i tak dalej. Jest to jednak równiez jeden z naj rzadziej stosowanych sposobów. Niektóre osoby znajduja pocieche w smutku, zwracajac sie do jakiejs transcendentnej mocy. Tice powiedziala mi: "Jesli ktos jest gleboko wierzacy, to modlitwa pomaga na wszystkie przykre nastroje, szczególnie na depresje".

Wypieranie

-

krzepiace zaprzeczenie

"Kopnal kolege z pokoju w brzuch..." Tak zaczyna sie zdanie. Konczy sie zas: "...ale chcial po prostu zapalic swiatlo". Przeksztalcenie aktu agresji w niewinna, acz raczej malo prawdopodobna pomylke jest stlumieniem uchwyconym in vivo. Zdanie to zostalo ulozone przez studenta, który zglosil sie na ochotnika do badan nad osobami, które zdaja sie zwyczajowo i automatycznie wypierac ze swojej swiadomosci przykre doznania emocjonalne19. Poczatkowy fragment: "Kopnal kolege z pokoju w brzuch..." byl jednym z elementów testu nie dokonczonych zdan, który dano temu studentowi do wypelnienia. Inne testy wykazaly, ze ten drobny unik umyslowy byl realizacja pewnego ogólnego schematu postawy zyciowej, schematu niedopuszczania do siebie wiekszosci przygnebiajacych emocji. Chociaz poczatkowo badacze widzieli w osobach wypierajacych nieprzyjemne emocje jednostki niezdolne do odczuwania emocji, byc moze kuzynów aleksytymików, to obecnie uwaza sie, ze po prostu radza sobie one swietnie z regulowaniem emocji. Wyglada na to, ze maja taka wprawe w odgradzaniu sie swego rodzaju bariera od negatywnych uczuc,

Niewolnik

namletnosct

1~::J

ze nie sa nawet swiadome ich negatywnego charakteru. A zatem zamiast nazywac ich, jak przyjelo sie wsród badaczy, "wypierajacymi", lepiej byloby okreslac ich mianem "odpornych". Wiele z tych badan, prowadzonych glównie przez Daniela Weinbergera, psychologa pracujacego obecnie na Case Western University, wykazuje, ze chociaz osoby takie moga sprawiac wrazenie spokojnych i niewzruszonych, to czasami zdradzaja bardzo silne fizjologiczne oznaki niepokoju, którego sobie w ogóle nie uswiadamiaja. Podczas wypelniania testu nie dokonczonych zdan bioracym w nim udzial ochotnikom mierzono równiez poziom pobudzenia fizjologicznego. Pozornemu spokojowi osób wypierajacych nieprzyjemne uczucia zadawaly klam charakterystyczne dla stanu niepokoju reakcje fizjologiczne; kiedy przystepowali do rozwiniecia zdania o agresywnym koledze z pokoju i innych, utrzymanych w tym samym stylu, przyspieszal sie rytm pracy ich serc, podnosilo sie cisnienie krwi i zaczynali sie pocic. Kiedy jednak pytano, co odczuwaja, mówily, ze sa zupelnie spokojne. Ciagle odpychanie takich emocji jak zlosc i niepokój nie jest bynajmniej rzadkim zjawiskiem; wedlug Weinbergera robi to co szósta osoba. Teoretycznie dzieci moga sie nauczyc tej umiejetnosci na kilka róznych sposobów. Jednym z nich moze byc opracowanie strategii unikania klopotliwych sytuacji, takich chocby, jakie zdarzaja sie w rodzinie alkoholika, której czlonkowie zaprzeczaja istnieniu tego problemu. Innym jest nasladowanie rodziców, którzy sami nie dopuszczaja do swiadomosci negatywnych emocji i zawsze, nawet w najbardziej nieprzyjemnych sytuacjach, zachowuja pozorna pogode ducha; mówiac inaczej - robia dobra mine do zlej gry. Usposobienie takie moze byc takze dziedziczne. Choc nikt dotad nie potrafi powiedziec, skad sie bierze taka postawa i jaki jest jej poczatek, nie ulega watpliwosci, ze kiedy osoby takie wejda w wiek dorosly, sa zimne i opanowane w najbardziej stresujacych sytuacjach. Pozostaje, oczywiscie, pytanie, do jakiego stopnia spokojne i opanowane sa takie osoby w rzeczywistosci. Czy jest mozliwe, zeby naprawde nie doswiadczaly somatycznych oznak przykrych emocji, czy tez tylko udaja spokój? Odpowiedzi dostarczyly

-1

}

130

Inteligencja emocjonalna

pomyslowe badania przeprowadzone przez Richarda Davidsona, psychologa z Uniwersytetu Stanowego Wisconsin wczesniejszego wspólpracownika Weinbergera. Davidson przedstawil osobom wypieraj acym niemile uczucia liste slów, z których wiekszosc miala obojetne znaczenie, ale kilka cechowalo sie wyraznie wrogim albo jednoznacznie kojarzacym sie ze sprawami seksualnymi zabarwieniem. Jak sie okazalo, wszystkie te osoby zareagowaly na emocjonalnie nacechowane slowa fizjologicznymi objawami niepokoju, mimo iz slowa, które kojarzyly sie im ze slowami z listy, wskazywaly prawie we wszystkich przypadkach na próby zneutralizowania nieprzyjemnych tresci czy konotacji tych pierwszych. Jesli na liscie bylo na przyklad slowo "nienawisc", to slowem dodanym przez osobe poddana testowi moglo byc slowo "milosc". Davidson wykorzystal w swoich badaniach fakt, ze (u osób praworecznych) glówny osrodek opracowywania negatywnych emocji znajduje sie w prawej pólkuli mózgu, natomiast osrodki mowy w lewej. Kiedy prawa pólkula rozpoznaje, ze jakies slowo ma przygnebiajace znaczenie, to przesyla informacje o tym poprzez cialo modzelowate (odgraniczajace obie pólkule od siebie) do osrodków mowy, które reaguja na to wyszukaniem odpowiedniego slowa, bedacego odpowiedzia na pierwsze. Uzywajac skomplikowanego systemu soczewek, Davidson wyswietlal slowa, które postrzegane byly tylko w polowie pola widzenia. Slowo, które wyswietlano w lewej polowie pola widzenia rozpoznawane bylo z powodu polaczen nerwowych ukladu kierujacego procesem widzenia - najpierw przez prawa, wrazliwa na nieprzyjemne uczucia pólkule mózgu. Jesli natomiast wyswietlane slowo znajdowalo sie Wfprawej polowie pola widzenia, to sygnal dochodzil do lewej pólkuli i nie byl wartosciowany jako przygnebiajacy. Kiedy wyswietlano slowa rejestrowane przez prawa pólkule, osoby wypierajace negatywne emocje reagowaly na nie z opóznieniem - ale tylko wtedy, gdy slowo, na które mialy zareagowac innym, nalezalo do wywolujacych niemile uczucia. Natomiast w szybkosci ich reakcji na slowa obojetne nie bylo zadnych opóznien. Poza tym opóznienie to pojawialo sie tylko wtedy, kiedy slowa przedstawiono prawej, a nie lewej pólkuli. Ujmujac to krótko,

Niewolnik

} ,~

namietnosci

131

odpornosc tych osób wydaje sie byc skutkiem dzialania mechanizmu neuronalnego, który spowolnia albo zaklóca przekazywanie niepokojacych informacji. Wynika z tego, ze nie udaja one, iz nie zdaja sobie sprawy ze swego przygnebienia czy zdenerwowania; ich mózgi nie dopuszczaja do nich informacji o tym. Mówiac dokladniej, uczucie spokoju, które pokrywa takie niepokojace doznania; moze byc wynikiem funkcjonowania przednich czesci platów czolowych. Davidson, mierzac poziom aktywnosci przednich czesci platów czolowych u tych osób, odkryl ku swemu zaskoczeniu, ze byla ona znacznie wyzsza w placie lewym, gdzie miesci sie osrodek decydujacy o dobrym nastroju, niz w placie prawym, gdzie znajduje sie osrodek emocji negatywnych. Osoby te ,jawia sie w korzystnym swietle, majac zawsze dobry nastrój" powiedzial mi Davidson. "Twierdza one, ze stres nie przygnebia ich, a kiedy siedza spokojnie, rozluznione, co zawsze laczy sie z pozytywnymi uczuciami, ich lewy plat czolowy wykazuje zwiekszona aktywnosc. Na przekór objawom pobudzenia fizjologicznego, które moga wygladac jak oznaki niepokoju, ta aktywnosc mózgu moze miec kluczowe znaczenie dla ich twierdzen, ze czuja sie dobrze". Zgodnie z teoria Davidsona, postrzeganie niepokojacych wydarzen w korzystnym swietle jest energochlonnym zadaniem. Wysokie pobudzenie fizjologiczne moze byc wynikiem dlugotrwalego wysilku obwodów nerwowych, które staraja sie podtrzymac uczucia pozytywne albo stlumic lub zablokowac uczucia negatywne. Ujmujac to krótko, wypieranie uczuc nieprzyjemnych jest pewnego rodzaju podnoszeniem sie na duchu, pozytywnym rozszczepieniem oraz - byc moze - jakas wskazówka co do charakteru powazniejszych stanów rozszczepienia, które wystepuja, powiedzmy, we wstrzasie pourazowym. Jesli wynikiem tego jest po prostu spokój ducha - powiada Davidson - "to wydaje sie, ze jest to dobra strategia dla osiagniecia samoregulacji emocjonalnej", aczkolwiek koszt, jaki placi za to samoswiadomosc, jest nieznany.

Mistrzowska

Rozdzial VI

Mistrzowska

zdolnosc

JEDEN JEDYNYRAZ w zyciu sparalizowal mnie strach. Zdarzylo sie to podczas egzaminu z matematyki na pierwszym roku studiów. Matematyka byla przedmiotem, którego jakos nie udalo mi sie nauczyc. Wciaz pamietam sale, do której wkroczylem owego wiosennego ranka z przeczuciem nieszczescia. Bywalem tu na wielu wykladach, ale tego ranka nie tylko nie widzialem, co sie dzieje za oknami, ale w ogóle nie dostrzegalem samej sali. Moje pole widzenia skurczylo sie do niewielkiego skrawka podlogi bezposrednio przede mna. Zajalem miejsce tuz przy drzwiach. Kiedy otworzylem niebieski zeszyt z testami egzaminacyjnymi, slyszalem glosne bicie serca i czulem w zoladku skurcz niepokoju. Tylko raz i to pobieznie spojrzalem na pytania egzaminacyjne. Beznadziejna sytuacja. Przez godzine gapilem sie na strone, a przez glowe przebiegaly mi goraczkowe mysli, których tematem byly konsekwencje niezdania egzaminu. Powtarzaly sie wciaz te same mysli, zamykajac mnie w petli leku. Siedzialem bez ruchu, jak zwierze sparalizowane przez kurare. Kiedy teraz o tym mysle, najbardziej uderza mnie to, jak bardzo skrepowany byl mój umysl. Nie spedzilem tej godziny na rozpaczliwych próbach jakiegos dopasowania odpowiedzi do pytan. Nie snilem na jawie. Po prostu siedzialem owladniety przerazeniem, czekajac, az skonczy sie ta straszliwa próba. l Jest to opis moich wlasnych przezyc, które do dzisiejszego dnia sa dla mnie najbardziej przekonujacym dowodem niszczycielskie-

zdolnosc

1::l::l

go wplywu przygnebienia na jasnosc myslenia. Dzisiaj widze, ze opresja, w której wówczas sie znalazlem, byla naj prawdopodobniej dowodem na zdolnosc mózgu emocjonalnego do zdobywa~ przewagi nad mózgiem myslacym, a nawet do jego paralizowaRla. Wiadomosc, ze niepokój moze w znacznym stopniu zaklócac zdolnosc rozumowania, nie jest niczym nowym dla nauczycieli. Uczniowie i studenci, którzy sa lekliwi, rozzloszczeni albo przygnebieni, maja klopoty z nauka; osoby znajdujace sie w któryms z tych stanów nie przyswajaja dobrze dostarczanych im informacji albo nie potrafia ich dobrze wykorzystac. Jak przekonalismy sie w rozdziale V, silne emocje negatywne ukierunkowuja uwage na to, co jest ich przedmiotem, utrudniajac albo wrecz niweczac próby skupienia jej na czyms innym. W istocie rzeczy jedna z oznak swiadczacych o tym, ze uczucia przybraly postac patologiczna, jest to, ze staja sie one tak natretne, iz zagluszaja wszelkie inne mysli, przeciwstawiajac sie wszelkim próbom zwrócenia uwagi na cos innego, na zadanie, przed którym akurat stoimy. Umyslu osoby bedacej w trakcie procesu rozwodowego - albo umyslu dziecka, którego rodzice sie rozwodza - nie zaprzataja dlugo stosunkowo blahe sprawy pracy czy szkoly; podobnie rzecz sie ma z osobami ogarnietymi kwalifikujaca ich do leczenia klinicznego depresja litowanie sie nad samym soba i rozpacz, bezradnosc i brak nadziei przeslaniaja wszelkie inne mysli. Kiedy emocje uniemozliwiaja koncentracje, uposledzeniu ulega, pewna zdolnosc umyslowa, która kognitywisci nazywaja "pamiecia operacyjna" przechowujaca w umysle wszelkie informacje wiazacych sie z aktualnie stojacym przed nami zadaniem. To, czym zajmuje sie pamiec operacyjna, moze byc tak proste jak zapamietanie cyfr, z których sklada sie numer czyjegos telefonu, albo tak zlozone jak splecenie przez pisarza w jedna calosc róznych watków powiesci. Pamiec operacyjna pelni w zyciu umyslowym funkcje par excellence wykonawcza, umozliwiajac zdobywanie sie na wszelaki wysilek intelektualny, od wypowiedzenia zdania poczynajac, a na rozwiazaniu zawiklanego zadania logicznego konczac.2 Za pamiec operacyjna odpowiedzialne sa przednie czesci platów czolowych, gdzie - jak pamietamy - spotykaja sie uczucia i emocje.3 Kie-

134

Inteligencja

emocjonalna

dy uklad limbiczny, którego dzialanie skupia sie na korze przednich czesci platów czolowych, zostaje zniewolony przez przykre uczucia, to pociaga to za soba obnizenie sprawnosci pamieci operacyjnej - jak sam sie przekonalem podczas owego nieszczesnego egzaminu z matematyki, nie potrafimy wtedy jasno myslec. Z drugiej strony, wezmy pod uwage role, jaka we wszelkich osiagnieciach odgrywa pozytywna motywacja - swoiste uszeregowanie entuzjazmu, zapalu i wiary w siebie. Badania sportowców uczestniczacych w igrzyskach olimpijskich, muzyków o swiatowej slawie i arcymistrzów szachowych wskazuja, ze ich wspólna cecha jest nie zwykla zdolnosc motywacji umozliwiajaca im nieustanne oddawanie sie zmudnym i meczacym cwiczeniom.4 A poniewaz stale wzrasta poziom umiejetnosci, którymi trzeba sie wykazac, aby stac sie zawodnikiem czy wykonawca liczacym sie w skali swiatowej, trzeba surowy trening zaczynac juz w dziecinstwie. Na olimpiadzie w 1992 roku dwunastoletnie reprezentantki Chin w skokach do wody wykonaly tyle wymagajacych wielu lat treningu skoków do wody, ile dwudziestokilkuletnie Amerykanki - rzecz w tym, ze Chinki zaczely intensywnie cwiczyc, kiedy mialy po cztery lata. Podobnie przedstawia sie sprawa z wirtuozami skrzypiec XX wieku - zaczynaja nauke gry na tym instrumencie, majac okolo pieciu lat. Miedzynarodowi arcymistrzowie szachowi zaczynali grac jako E;iedmiolatkowie, natomiast ci, którzy zdobyli slawe i uznanie tylko na arenie krajowej, w wieku lat dziesieciu. Rozpoczecie cwiczen we wczesnym dziecinstwie daje utrzymujaca sie przez cale zycie przewage nad innymi. Najwyzej oceniani studenci w klasie skrzypiec uwazanej za najlepsza na swiecie akademii muzycznej w Berlinie, wszyscy ledwo po dwudziestce, maja za soba po dwadziescia tysiecy godzin cwiczen, podczas gdy studenci drugiej kategorii srednio po siedem i pól tysiaca godzin. Tym, co zdaje sie róznic osoby zajmujace pierwsze miejsca we wszelkiego rodzaju konkursach i zawodach od innych o mniej wiecej takich samych zdolnosciach, jest stopien wieloletniego zaangazowania w cwiczenia, które zaczynaja w bardzo mlodym wieku. A upór ten zalezy od cech emocjonalnych - entuzjazmu i wytrwalosci mimo niepowodzen - przede wszystkim.

Mistrzowska

zdolnosc

135

o znaczeniu, jakie - oprócz wrodzonych zdolnosci - ma dla osiagniecia sukcesu w zyciu motywacja, swiadczyc moga znakomite wyniki w szkole i w pracy Amerykanów o azjatyckim pochodzeniu. Dokladna analiza danych przeprowadzona w trakcie studiów porównawczych zdaje sie swiadczyc, ze dzieci amerykanskie pochodzace z rodzin przybylych z Azji maja iloraz inteligencji wyzszy o przecietnie dwa, trzy punkty od dzieci z rodzin bialych.5 Jednakze opierajac sie na danych dotyczacych zawodów takich jak prawo i medycyna, które wybiera wielu Amerykanów pochodzenia azjactyckiego, mozna wysnuc wniosek, ze jako grupa zachowuja sie jak gdyby ich iloraz inteligencji byl o wiele wyzszy i wynosil okolo 110 punktów u Amerykanów pochodzenia japonskiego i 120 punktów u Amerykanów pochodzenia chinskiego6. Powód tego zróznicowania zdaje sie byc taki, ze dzieci z rodzin azjatyckich pracuja od pierwszych klas ciezej niz dzieci biale. Socjolog z Uniwersytetu Stanforda, Sanford Dorenbusch, który przebadal ponad dziesiec tysiecy uczniów szkól srednich, stwierdzil, ze Amerykanie pochodzenia azjatyckiego poswiecaja na odrabianie prac domowych 40 procent wiecej czasu niz reszta uczniów. "Podczas gdy wiekszosc amerykanskich rodziców sklonna jest przyjmowac ze zrozumieniem fakt, ze ich dzieci sa slabe w pewnych dziedzinach i podkreslac, ze mocne sa w innych, to stosunek Azjatów jest nastepujacy: jesli ci cos nie idzie, to musisz siedziec do pózna w nocy, a jesli dalej ci nie idzie, to musisz wstawac wczesniej i uczyc sie rano. Sa przekonani, ze przy odpowiednim wysilku w szkole poradzi sobie kazdy." Ujmujac to krótko: silna, kulturowo zdeterminowana etyka pracy przeklada sie na wieksza do niej motywacje, zapal i wytrwalosc, czyli przewage emocjonalna. Stopien, w jakim emocje zaklócaja albo poteguja nasza zdolnosc myslenia i planowania, oddawania sie zmudnym cwiczeniom dla osiagniecia odleglego celu, rozwiazywania problemów i tak dalej, okresla granice umiejetnosci wykorzystywania przez nas naszych wrodzonych zdolnosci umyslowych i w ten sposób determinuje nasze powodzenie zyciowe. W takim tez stopniu, w jakim motywuja nas do tego, co robimy, uczucia entuzjazmu i przyjemnosci, a nawet pewien optymalny niepokój, stymuluja nas do

136

Inteligencja

emocjonalna

osiagniec w tych dziedzinach. W tym wlasnie sensie inteligencja emocjonalna jest mistrzowska zdolnoscia, darem majacym przemozny wplyw na wszystkie inne zdolnosci, ulatwiajacym albo utrudniajacym ich wykorzystanie.

Panowanie nad impulsami. Test cukierków Wyobraz sobie, ze masz cztery lata i ktos robi ci taka oto propozycje: jesli zaczekasz, az zalatwi on(a) jakas sprawe, to dostaniesz za to dwa cukierki, jesli natomiast nie zdolasz spokojnie zaczekac do tego momentu, to dostaniesz tylko jeden, ale za to od razu. Jest to wyzwanie, które na pewno wystawi na ciezka próbe charakter kazdego czterolatka, mikrokosmos odwiecznej walki miedzy impulsem a hamulcem, id i ego, pozadaniem i samokontrola, nagroda i odlozeniem jej w czasie. Wybór, którego dokona w takiej sytuacji dziecko, ma wymowne znaczenie - pozwala nie tylko szybko zorientowac sie, jaki jest jego charakter, ale równiez przewidziec, jaka prawdopodobnie obierze droge zyciowa. Nie ma chyba bardziej podstawowej umiejetnosci psychicznej niz zdolnosc przeciwstawiania sie impulsowi. Lezy ona u podstaw calej samokontroli emocjonalnej, poniewaz wszystkie emocje z samej swej natury sa zródlem bodzców do dzialania. Pamietajmy, ze zródloslowem emocji jest czasownik "poruszac". Zdolnosc oparcia sie bodzcowi, zduszenia w zarodku, na poziomie funkcji mózgu akcji, do której przystepuje nasz organizm, odpowiada najprawdopodobniej powstrzymaniu sygnalów wysylanych przez uklad limbiczny do znajdujacych sie w korze osrodków ruchowych, choc interpretacja ta jest na razie czysta spekulacja. W kazdym razie godne uwagi badania nad czterolatkami wskazuja jak fundamentalne znaczenie ma zdolnosc powsciagania emocji, a co sie z tym laczy opózniania oddzialywania impulsów. Rozpoczete w latach szescdziesiatych przez psychologa Waltera Mischela, a obejmujace glównie chodzace do przedszkola dzieci pracowników i studentów Uniwersytetu Stanforda bada-

Mistrzowska

zdolnosc

137

nia byly kontynuowane do czasu ukonczenia przez nie szkoly sredniej.7 Niektóre z badanych czterolatków potrafily wytrzymac od pietnastu do dwudziestu minut, co musialo sie im wydawac wiecznoscia, na powrót eksperymentatora. Aby dodac sobie sil w walce z pokusa zamykaly oczy, zeby nie widziec lezacych na stole cukierków, chowaly glowy w ramionach, mówily do siebie, spiewaly albo bawily sie rekami i nogami, a nawet próbowaly zasnac. Te dzielne przedszkolaki otrzymywaly nagrode w postaci dwóch cukierków. Bardziej impulsywne prawie zawsze chwytaly cukierek w pare sekund po wyjsciu z pokQju eksperymentatora, którego wzywaly jakies "pilne sprawy". Slusznosc diagnozy wydanej na podstawie tego eksperymentu potwierdzila sie w dwanascie - czternascie lat pózniej, kiedy dzieci znalazly sie juz na progu dojrzalosci. Róznice w panowaniu nad emocjami i radzeniu sobie w stosunkach spolecznych miedzy tymi, którzy jako maluchy chwytali z miejsca za cukierek, a ich bardziej opanowanymi rówiesnikami byly kolosalne. Ci, którzy oparli sie w wieku czterech lat pokusie, wykazywali sie duzo wieksza umiejetnoscia zycia w spoleczenstwa, osiagali sukcesy osobiste, byli pewni siebie w pozytywnym znaczeniu tego okreslenia i lepiej radzili sobie z przeciwnosciami. Byli bardziej odporni na zalamanie, apatie czy wycofywanie sie z podjetych dzialan w sytuacjach stresujacych, ich zycie nie ulegalo dezorganizacji ani wstrzasom, kiedy znajdowali sie pod presja, podejmowali wyzwania i starali sie dopiac swego mimo pietrzacych sie przed nimi trudnosci, mieli wiare we wlasne sily, byli godni zaufania i mozna bylo na nich polegac, przejmowali inicjatywe i ochoczo podejmowali sie róznych zadan. I nadal potrafili rezygnowac z natychmiastowych sukcesów, dazac do dalekosieznych celów. Natomiast mniej wiecej' jedna trzecia z tych, którzy chwycili za cukierek, wykazywala znacznie mniej z wymienionych wyzej cech, a ich portret psychologiczny ujawnial pewne - w porównaniu z bardziej opanowanymi rówiesnikami - klopoty i zaburzenia. W okresie dorastania byli postrzegani jako bardziej niz poprzednio omówiona grupa niesmiali i stroniacy od kontaktów

138

Mistrzowska

Inteligencja emocjonalna

towarzyskich, bardziej uparci i majacy wieksze trudnosci z podejmowaniem decyzji, latwo wpadali w przygnebienie w wyniku niepowodzen, uwazali sie za osoby "zle" albo podejrzliwe, w sytuacjach stresowych tracili zdolnosc dzialania, byli nieufni i oburzalo ich to, ze "nie maja tego, na co zasluguja", byli sklonni do zazdrosci i zawisci, ich reakcje byly niewspólmiernie gwaltowne w stosunku do sytuacji, co prowadzilo do awantur i bójek. I mimo uplywu tylu lat nadal nie potrafili odlozyc na pózniej zaspokojenia swych pragnien. To, co ujawnia sie w niewielkim stopniu we wczesnym okresie zycia, rozwija sie w miare uplywu czasu, przybierajac postac róznorakich umiejetnosci emocjonalnych i spolecznych. Zdolnosc powstrzymywania sie przed dzialaniem pod wplywem impulsu daje róznorakie skutki, od przestrzegania diety poczynajac, a na zdobyciu stopnia specjalizacji lekarskiej konczac. Niektóre dzieci opanowaly podstawy tych umiejetnosci juz w wieku czterech lat potrafily zinterpretowac sytuacje, w jakiej sie znalazly, jako taka, w której odlozenie upragnionej nagrody na pózniej poplaca, odwrócic uwage od pokusy i zajac sie czyms innym, nie rezygnujac z wytrwalego dazenia do celu - dwóch cukierków. Bardziej zaskakujace jest to, ze kiedy poddane temu eksperymentowi dzieci zbadano ponownie w ostatniej klasie szkoly sredniej, okazalo sie, ze te, które jako czterolatki czekaly cierpliwie na nagrode, byly duzo lepszymi uczniami niz te, dzialajace pod wplywem chwilowego impulsu. Wedlug oceny rodziców wykazywaly sie lepszymi osiagnieciami w nauce - potrafily lepiej wyrazac w slowach swoje mysli, zachowywac sie i reagowac rozsadnie, koncentrowac sie na tym, co robia, ukladac plany i konsekwentnie je realizowac, przejawiajac tez wieksza ochote do nauki. Jeszcze bardziej zadziwia fakt, ze osiagaly znacznie lepsze oceny w testach SAT. Jedna trzecia dzieci, które w wieku czterech lat najszybciej lapaly za cukierek, uzyskala srednio 524 punkty za zadania wymagajace sprawnosci jezykowej i 528 punktów za zadania "matematyczne", natomiast jedna trzecia dzieci, które czekaly na nagrode najdluzej, zdobyla przecietnie po 610 i 652 punkty za te same zadania, co daje im przecietne o 210 punktów wyzsze.8

zdolnosc

139

To, jak radza sobie dzieci w wieku czterech lat w tescie na odlozenie zaspokojenia pragnien, jest dwukrotnie bardziej niezawodnym prognostykiem ich wyników w testach SAT niz iloraz inteligencji, który z kolei jest lepszym prognostykiem w wypadku dzieci, które nauczyly sie juz czytac.9 Zdaje sie to wskazywac, ze zdolnosc odkladania na pózniej zaspokojenia pragnien zwieksza potencjal intelektualny niezaleznie od ilorazu inteligencji. (Slabe panowanie w dziecinstwie nad impulsami jest równiez o wiele pewniejszym niz iloraz inteligencji prognostykiem wejscia na droge przestepstwa. ID)Jak przekonamy sie w Czesci V - choc niektórzy badacze dowodza, ze iloraz inteligencji jest niezmienny, a zatem ogranicza w absolutny sposób potencjalne mozliwosci zyciowe dziecka - istnieje dosc dowodów na to, ze takich umiejetnosci emocjonalnych jak panowanie nad impulsami i prawidlowa interpretacja sytuacji spolecznych mozna sie wyuczyc. To, co Walter Mischel, który prowadzil te badania, okresla dosc niezrecznym sformulowaniem "ukierunkowanego na cel, narzuconego samemu sobie odlozenia zaspokojenia pragnien", jest byc moze istota samoregulacji emocjonalnej - zdolnoscia przeciwstawiania sie impulsom dla osiagniecia dalekosieznego celu, bez wzgledu na to, czy jest nim wybudowanie domu, rozwiazanie równania algebraicznego czy zdobycie Pucharu Stanleya. Jego odkrycia podkreslaja role inteligencji jako meta-zdolnosci, determinujacej to, jak dobrze czy jak zle potrafimy korzystac ze swoich zdolnosci umyslowych.

Zle nastroje -

zle myslenie

Martwie sie o syna. Zaczal wlasnie grac w uniwersyteckim zespole futbolowym, a wiec na pewno od czasu do czasu odniesie kontuzje. Ogladanie jego gry kosztuje mnie tyle nerwów, ze przestalam chodzic na mecze. Jestem przekonana, ze sprawiam synowi przykrosc, nie ogladajac jego wystepów, ale nie moge po prostu tego zniesc.

140

Inteligencja

emocjonalna

Jest to wyznanie osoby, która leczy sie z powodu ustawicznie nurtujacego ja niepokoju. Zdaje sobie ona sprawe z tego, ze niepokojace mysli nie pozwalaja jej na prowadzenie takiego zycia, jakie chcialaby wiesc. u Kiedy nadchodzi czas na powziecie prostej decyzji, czy ogladac mecz, który rozgrywa jej syn, jej umysl ogarniaja mysli o nieszczesciu. Nie ma ona swobody wyboru, poniewaz niepokój uposledza jej zdolnosc rozumowania. Jak sie przekonalismy, niepokojace mysli i zmartwienia odgrywaja kluczowa role w powstawaniu uposledzajacego wszelkie nasze dzialania niepokoju. Niepokój jest, rzecz jasna, w pewnym sensie prawidlowa, ale zle ukierunkowana reakcja, nazbyt silnym przygotowaniem organizmu na przewidywane niebezpieczenstwo. Takie nastawienie psychiczne jest niebezpiecznym stanem kognitywnym, jesli staje sie nawykiem, pochlaniajacym uwage i niweczacym wszelkie próby skupienia jej na czym innym. Niepokój obniza sprawnosc intelektualna. Przy zlozonych, wymagajacych duzego wysilku umyslowego i stwarzajacych znaczne obciazenie psychiczne zadaniach, takich jakie na przyklad stoja przed kontrolerami ruchu powietrznego, utrzymujacy sie stale sil. ny niepokój jest niemal stuprocentowo pewnym prognostykiem popelnienia w koncu przez ogarnieta nim osobe jakiegos bledu w trakcie szkolenia albo podczas pracy. Jak wykazaly badania 1790 sluchaczy kursu szkoleniowego dla kontrolerów ruchu powietrznego, prawdopodobienstwo, ze zawioda osoby odczuwajace ustawiczny niepokój, jest duzo wieksze niz w wypadku osób spokojnych i to nawet wtedy, gdy te pierwsze osiagaja wspaniale wyniki w testach do badania inteligencji.12 Niepokój wplywa ujemnie równiez na wyniki w kazdej pracy i w nauce. 126 róznych badan, którymi objeto ponad trzydziesci szesc tysiecy osób, wykazalo, ze im bardziej sklonna do zmartwien i niepokoju jest dana osoba, tym gorsze osiaga wyniki w nauce, bez wzgledu na to, jak je mierzyc - wynikami sprawdzianów, srednia ocen czy testami osiagniec szkolnych. 13 Kiedy daje sie osobom z tendencja do martwienia sie i niepokojenia do wykonania proste zadanie umyslowe, na przyklad podzial majacych niewyrazne ksztalty albo nie sprecyzowana fun-

Mistrzowska

zdolnosc

141

kcje przedmiotów na dwie kategorie, proszac, by relacjonowaly, co dzieje sie w tym czasie w ich umyslach, to okazuje sie, ze proces podejmowania decyzji zaklócaja u nich najczesciej negatywne mysli - "Nie potrafie tego zrobic", "Nie jestem dobry w tego rodzaju testach" i tym podobne. Co wiecej, kiedy nie ulegajacych latwo zmartwieniom czlonków grupy porównawczej poproszono, aby celowo martwily sie lub niepokoily przez pietnascie minut, to gwaltownie zmalala ich zdolnosc do wykonania tego samego zadania. A kiedy przed przystapieniem do zadania zorganizowano im pietnastominutowa sesje relaksacyjna, która doprowadzila do obnizenia poziomu niepokoju, to nie mialy z nim zadnych problemów. 14 Niepokój wywolany testem czy egzaminem uczynil po raz pierwszy przedmiotem badan naukowych Richard Alpert, który zajal sie tym zjawiskiem w latach szescdziesiatych. Wyznal mi, ze sklonil go do tego fakt, iz on sam zawsze kiepsko wypadal w róznego rodzaju testach, podczas gdy jego kolega Ralph Haber twierdzil, ze presja psychiczna przed egzaminem sprawia, iz osiaga lepsze wyniki niz sie spodziewal.15 Ich wspólne badania, a takze prace innych uczonych wykazaly, ze istnieja dwie kategorie niepokojacych sie studentów: ci, którym niepokój przeszkadza w osiaganiu dobrych wyników, oraz ci, którzy radza sobie dobrze mimo a moze z powodu - stresu.16 Jest prawdziwa ironia losu, ze niepokój przedegzaminacyjny, który w ujeciu idealnym moze motywowac studentów takich jak Haber do wiekszego wysilku i lepszego przygotowania sie, a w rezultacie do - uzyskania lepszych wyników, moze innym uniemozliwiac zdobycie dobrych ocen. Osobom zbyt niespokojnym, takim jak Alpert, obawa przed egzaminem przeszkadza w jasnym mysleniu i zapamietywaniu, które konieczne jest dla skutecznego uczenia sie, a podczas samego testu czy egzaminu paralizuje zdolnosc myslenia. Liczba niepokojacych mysli, do których przyznaja sie osoby zdajace test, umozliwia posrednio przewidywanie, jak zle w nim wypadna.17 Energia psychiczna, która pochlania jedno zadanie kognitywne - niepokojenie sie - uszczupla po prostu jej zasoby potrzebne do opracowania informacji. Jesli przygniata nas zmartwienie, ze oblejemy egzamin, do którego wlasnie przystepu-

-

1

f

142

Mistrzowska Inteligencja emocjonalna

jemy, to o tyle mniej uwagi mozemy poswiecic na obmyslenie poprawnych odpowiedzi na pytania egzaminacyjne. Nasze niespokojne mysli staja sie samospelniajacymi sie proroctwami, popychajac nas ku katastrofie, która stanowi ich tresc. Natomiast osoby, które potrafia powsciagac swe emocje, moga wykorzystywac niepokój antycypacyjny, ogarniajacy je - powiedzmy przed testem, egzaminem czy wygloszeniem przemówienia, jako srodek motywujacy do lepszego przygotowania sie do przewidywanych zadan, a w konsekwencji równiez lepszego ich wykonania. W klasycznej literaturze psychologicznej zwiazek miedzy niepokojem a wydajnoscia, w tym takze wydajnoscia umyslowa, przedstawia sie graficznie w formie odwróconej litery U. Szczyt odwróconego U to optymalny zwiazek niepokoju i wydajnosci, w którym niewielkie pobudzenie nerwowe umozliwia wybitne osiagniecia. Jednak zbyt maly niepokój - pierwsze ramie tej litery - powoduje apatie albo niedostateczna motywacje do wysilku gwarantujacego sukces, natomiast niepokój zbyt silny drugie ramie litery - niweczy próby wlasciwego wykonania zadania. Stan lekkiego podniecenia - okreslany w zargonie specjalistycznym mianem hypomanii - wydaje sie optymalny dla pisarzy i innych twórców, których praca wymaga plynnego przeplywu mysli i bogatej wyobrazni. Stan ten miesci sie gdzies kolo szczytu odwróconej litery U. Wystarczy jednak, by euforia wydobyla sie spod kontroli, a przerodzi sie w zupelna manie, jak dzieje sie u osób cierpiacych na chorobe maniakalno-depresyjna, które przezywaja ustawiczna hustawke nastrojów. Podniecenie uposledza zdolnosc spójnego myslenia niezbedna przy pisaniu, chociaz mysli plyna wtedy swobodnie, az zanadto swobodnie, aby móc uchwycic któras z nich lub gonic za nia wystarczajaco daleko. Dobry nastrój zwieksza zdolnosc elastycznego i zlozonego myslenia, ulatwiajac tym samym znajdowanie rozwiazan problemów zarówno intelektualnych, jak i interpersonalnych. Wynika stad, ze jednym ze sposobów udzielenia komus pomocy w przemysleniu jakiegos problemu jest opowiedzenie mu dowcipu. Smiech, podobnie jak nastrój uniesienia, wydaje sie pomagac nam w ogarnianiu

zdolnosc

143

mysla szerszych horyzontów i swobodniejszym snuciu skojarzen, zauwazaniu zwiazków miedzy róznymi przedmiotami, osobami i ideami, które w innej sytuacji moglyby ujsc naszej uwagi. Jest on zatem zdolnoscia umyslowa o wielkim znaczeniu nie tylko dla wszelkiej twórczosci, ale takze dla rozpoznawania zlozonych powiazan i przewidywania skutków danej decyzji. Intelektualne korzysci plynace z serdecznego smiechu sa najbardziej zauwazalne, kiedy przychodzi do analizy problemu wymagajacego twórczego rozwiazania. W jednym z badan stwierdzono, ze osoby, które po prostu ogladaly nagrane na tasmie magnetowidowej skecze telewizyjne, lepiej sobie radzily z rozwiazywaniem zadania od dawna uzywanego przez psychologów do badania myslenia twórczego.18 Badanym wrecza sie swiece, zapalki i pudelko pinezek i prosi, by tak przytwierdzili swiece do korkowej sciany, aby nie kapal z niej wosk na podloge, kiedy bedzie sie palila. Wiekszosc osób postawionych przed tym problemem popada w "funkcjonalna fiksacje", myslac o wykorzystaniu tych przedmiotów w najbardziej konwencjonalny sposób. Ci jednak, którzy wlasnie obejrzeli zabawny film, byli bardziej sklonni do szukania nietypowych sposobów wykorzystania pudelka pinezek i na koniec dochodzili do twórczego rozwiazania - przymocowywali pudelko do sciany i osadzali w nim swieczke. Na myslenie maja wplyw nawet niewi-elkie zmiany nastroju. Osoby w dobrym nastroju maja nastawieni~ percepcyjne wyzwalajace wieksza odwage i wiare w powodzenie podczas ukladania planów i podejmowania decyzji. Dzieje sie tak czesciowo dlatego, ze pamiec jest zwiazana z nastrojem; bedac w dobrym humorze, pamietamy raczej o pozytywnych wydarzeniach, a wiec kiedy analizujemy wszystkie argumenty przemawiajace za podjeciem jakiegos dzialania i przeciw niemu, pamiec ukierunkowuje to wywazanie dowodów w strone pozytywna, dzieki czemu jestesmy bardziej sklonni do zdecydowania sie na nieco ryzykowny czy smialy krok. Z tego samego powodu zly nastrój kieruje pamiec ku wydarzeniom przykrym, sprawiajac, ze sklaniamy sie do podjecia lekliwej, nadmiernie ostroznej decyzji. Emocje, nad którymi tracimy kontrole, uposledzaja zdolnosc myslenia. Jednak, jak przekonalismy (

144

Inteligencja

Mistrzowska

emocjonalna

sie w rozdziale V, mozemy odzyskac nad nimi na powrót kontrole; ta zdolnosc emocjonalna jest zdolnoscia mistrzowska, ulatwiajaca korzystanie z wszystkich innych rodzajów inteligencji. Pomyslmy o ilustrujacych to przykladach i o pozytkach plynacych z nadziei i optYmizmu i o tych wznioslych chwilach, kiedy przechodzimy samych siebie.

Puszka Pandory i Pollyanna. Sila myslenia pozytywnego Przedstawiono studentom taka hipotetyczna sytuacje: Postawiles (postawilas) sobie za cel napisanie pierwszego sprawdzianu na czwórke, co dawaloby ci 30 procent zaliczki na koncowa ocene, ale dostales (dostalas) dwóje. Od chwili, kiedy sie o tym dowiedzialas (dowiedziales), minal tydzien. Co robisz w takiej sytuacji?19 Czynnikiem o decydujacym znaczeniu okazala sie tu nadzieja. Studenci o wysokim poziomie nadziei odpowiadali, ze beda wiecej pracowac i myslec o tym, w jaki sposób poprawic swoja koncowa ocene. Ci, którzy mieli srednia nadzieje, mysleli o róznych sposobach poprawienia oceny, ale wykazywali duzo mniej zdecydowania w dazeniu do celu. Natomiast, co zrozumiale, studenci o niskim poziomie nadziei poddawali sie, nie myslac ani o tym, jak poprawic ocene, ani nie przykladajac sie do pracy. Nie jest to problem tylko teoretyczny. Kiedy C.R. Snyder, psycholog z Uniwersytetu Kansaskiego, który przeprowadzil te bada. nia, porównal rzeczywiste osiagniecia akademickie studentów pierwszego roku, którzy odznaczali sie, odpowiednio, wysokim i niskim poziomem nadziei, odkryl, ze poziom ten pozwala przewidywac oceny lepiej niz wyniki osiagane przez poszczególne oso. by w tescie SAT (i jest silnie skorelowany z ilorazem inteligencji). I znowu okazalo sie, ze przy mniej wiecej takich samych zdolno. sciach intelektualnych czynnikiem decydujacym o róznicach ocen jest nadzieja.

~

zdolnosc

145

-----------------------------

A oto wyjasnienie Snydera: "Studenci o wysokim poziomie nadziei ustawiaja wyzej poprzeczke, wyznaczaja sobie trudniejsze cele i wiedza, jak pracowac, aby je osiagnac. Kiedy porówna sie osiagniecia w nauce studentów o takich samych zdolnosciach intelektualnych, to tym, co ich rózni, okazuje sie nadzieja."2o Jak glosi znana legenda, Pandora, ksiezniczka zyjaca w antycznej Grecji, otrzymala w darze od bogów zazdroszczacych jej urody tajemnicza puszke. Powiedziano jej, ze nigdy nie wolno jej otworzyc puszki. Jednak pewnego dnia, wiedziona ciekawoscia, Pandora uniosla wieczko, aby zerknac do srodka i wtedy z puszki wydobyly sie wszystkie nieszczescia, które od tamtej pory trapia ludzi - choroba, zle samopoczucie i obled. N a szczescie ogarniety wspólczuciem jeden z bogów pozwolil jej zamknac puszke akurat na czas, aby mogla pochwycic jedyne antidotum, które czyni zycie znosnym - nadzieje.* Wspólczesni badacze twierdza, ze nadzieja daje nam wiecej niz tylko pocieche w chwilach niedoli, ze odgrywa zadziwiajaco duza role w naszym zyciu, dajac nam przewage nad innymi w dziedzinach tak rózniacych sie od siebie jak osiagniecia w nauce i wytrwalosc w ciezkiej pracy. Nadzieja jest, w sensie technicznym, czyms wiecej niz tylko pogodnym patrzeniem w przyszlosc i przekonaniem, ze wszystko ulozy sie dobrze. Snyder okresla ja bardziej precyzyjnie jako "przekonanie, z~ Ja-lasie zarówno wole, jak i mozliwosc osiagniecia zamierzonych ce\lów, bez wzgledu na to, na czym one polegaja." Ludzie róznia sie stopniem, wielkoscia posiadanego potencjalu nadziei. Niektórzy uwazaja, ze zawsze potrafia wyjsc z tarapatów albo znalezc rozwiazanie swoich problemów, podczas gdy inni postrzegaja sie jako osoby, którym brak energii, zdolnosci albo * Goleman przeinacza przypowiesc o Pandorze, bowiem Hezjod (który zdaniem R. Gravesa - wymyslil prawdopodobnie te historie) pisze, ze Pandore ulepil z gliny na rozkaz Zeusa Hefajstos, bogowie obdarzyli ja niezwykla uroda, ale takze glupota i zlosliwoscia, podarowali jej puszke i poslali jako dar dla Epitemeusza, aby zemscic Aie na ludzkosci za wykradzenie ognia przez brata Epitemeusza, Prometeusza (por.: R. Graves, Mity greckie, Warszawa 1974, s. 145, 148) - p!"zyp. tlum.

-

146

Inteligencja

emocjonalna

srodków do osiagniecia swoich celów. Osoby o wysokim poziomie nadziei, stwierdza Snyder, maja pewne cechy wspólne, miedzy innymi zdolnosc do samomotywacji, przekonanie o posiadaniu odpowiednich umiejetnosci dla osiagniecia swoich celów, zdolnosc podtrzymywania sie w krytycznej sytuacji na duchu, wystarczajaca elastycznosc, aby znalezc inne sposoby zrealizowania swych zamiarów, kiedy dotychczasowe zawodza, albo nawet zmienic cele, gdy te, do których daza, okazuja sie nieosiagalne, a takze umiejetnosc dzielenia zlozonego zadania na mniejsze, latwiejsze do wykonania czesci. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej trzymanie sie nadziei oznacza, ze nie poddamy sie przygniatajacemu niepokojowi, nie przyjmiemy postawy defetystycznej ani nie wpadniemy w depresje w obliczu trudnych wyzwan czy niepowodzen. I rzeczywiscie, u osób dazacych niezlomnie do osiagniecia swoich celów spotyka sie mniej przypadków depresji, znacznie rzadziej i w mniejszym stopniu dreczy ich niepokój i przykre emocje.

Optymizm

-

Mistrzowska

li

wielki motywator

Amerykanie, którzy interesuja sie plywaniem, wiazali wielkie nadzieje z Mattem Biondi, czlonkiem olimpijskiej reprezentacji USA na igrzyskach w 1988 roku. Niektórzy dziennikarze sportowi wrecz przygotowywali publicznosc na powtórzenie przez Biondiego wielkiego wyczynu Marka Spitza, zdobywcy siedmiu zlotych medali na olimpiadzie w 1972 r. Jednak w pierwszej konkurencji, wyscigu na dwiescie metrów stylem dowolnym, Biondi przyplynal trzeci, co bylo dla wszystkich jego sympatyków wielkim rozczarowaniem. W nastepnej konkurencji, wyscigu na sto metrów stylem motylkowym, Biondiego wyprzedzil o centymetry inny plywak, który na ostatnim metrze zdobyl sie na wielki wysilek i zgarnal mu zloto sprzed nosa. Sprawozdawcy sportowi zaczeli napomykac, ze porazki te wplyna na Biondiego deprymujaco i odbiora mu szanse na zwyciestwo

ol ~

zdolnosc

147

w nastepnych konkurencjach. Jednak Biondi otrzasnal sie i zdobyl piec zlotych medali. Jedynym widzem, którego nie zaskoczyla postawa Biondiego, byl Martin Seligman, psycholog z Uniwersytetu Pensylwanskiego, który wczesniej tego samego roku badal poziom optymizmu plywaka. W eksperymencie przeprowadzonym przez Seligmana trener Biondiego polecil mu przeplynac jego koronny dystans, a potem powiedzial, ze osiagnal gorszy wynik niz bylo w istocie. Pomimo rozczarowania Biondi po krótkim odpoczynku zdolal poprawic ten i tak juz dobry rezultat. Inni plywacy z zespolu olimpijskiego, którym równiez podano falszywe, zanizone wyniki, a którzy - jak wykazaly testy - byli pesymistami, osiagneli w drugiej próbie gorsze rezultaty niz w pierwszej.2! Optymizm, podobnie jak nadzieja, oznacza silne oczekiwanie, ze mimo porazek i niepowodzen wszystko ulozy sie - ogólnie biorac - dobrze. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej optymizm jest postawa uodparniajaca nas na wpadanie w apatie, utrate nadziei i pograzanie sie w depresji w obliczu trudnosci i klopotów. Podobnie jak nadzieja, jego bliska krewna, optymizm poplaca w zyciu (jesli, oczywiscie, jest to optymizm realistyczny, poniewaz zbyt naiwny optymizm moze miec katastrofalne skutki).22 Seligman postrzega optymizm w kategoriach tego, jak wyjasniamy nasze sukcesy i niepowodzenia. Osoby optymistyczne wyjasniaja swoje niepowodzenia jako wynik czegos, c8