Handelsman Marceli - Joachim Lelewel próba charakterystyki twórczości

SAVE OFFLINE

■ m

.

3.

MARCELI HANDELSMAN

j O A C H 8 fi L E L E W E L P ró b a c h a ra k te r y s ty k i tw órc zości* ) P rzem ów ien ia po p rz ed n ie w y c z e rp a ły p ra w ie całkow icie, to co miało być p rzed m iotem mego w y k ła d u . O m ów iono działalność L e l e ­ w ela jako historyka, oceniono go jako b a d a c z a w z a k re s ie n a u k pom ocniczych, p rz ed staw io n o w łaściw o ści jego p ra cy , u w y p u k lo n o jego stanow isko w nauce polskiej. Zm uszony w ięc jestem o g ra nic zy ć się do najogólniejszej c h a ra k te r y s ty k i tw órczo ści n a u k o w e j L e le ­ wela. Dodać tu trzeba, że p rz e d w ielką w ojną było to jed yn e n az w isk o polskie znane n a p r a w d ę w E u ro p ie w dziedzinie historii. G o och w swojej książce o historii i h isto ry k a c h w. XIX jego jednego w y s u n ą ł n a p lan pierwszy, p o d k reślając zresztą, że w sw ych b a d a n ia c h L ele w el nie m iał dostęp u do źródeł i p rz ece n ia ł rolę dem o k ra cji w dzieja ch P o l s k i 1). Ten, kto zajmował w y jątk o w e stanow isk o w n a u c e polskiej i zachow ał tak wielkie nazwisko w Europie, był n a p r a w d ę wyjątkowrą indyw idualnością twórczą, indy w id ualnością osobliw ą w n ajw y ż s z y m stopniu. U rodzony w r. 1786 jako d ziesięcioletni chłopiec, c z y te l ­ nik najpow ażniejszych k siążek n auk ow ych , zabierał się do p o p r a ­ w iania encyklopedii. W 21 roku życia m a już za sobą p o w a żn y d orobek naukow y, szereg k siążek w y d ru k o w an y ch , a gdy obejm ie *) W obecnej chw ili istnieje szereg now ych opracow ań o L elew elu. B ib lio ­ grafia daw niejszych, moja h is to r y k a 1928, 89. (Korzon, Sokolnicki, K rzem iński). Potem A. Ś l i w i ń s k i , Joachim Lelewel 1932, K. C h o d y n i c k i Lata u n iw e rs y ­ teckie Lelewela. Księga pam tątkow a ku uczczeniu Uniwers. W ileńskiego 1929, 163— 196. Zasadnicze składniki syntezy dziejow ej Lelewela. Przegl. W spół. 1930, Nr. 97, 257—266, Nr. 98, 443—454, Poglądy historiozoficzne L-a. Pam , W arsz 1929, z. 4, S t, E h r e n k r e n t z , Prace L-la na polu historii prawa. Przegl. P raw n . 1930, I, 73 i n, S t. Z a k r z e w s k i . Zagadnienia historyczne, 1936, 125— 138. ') History and historians in the X I X century, 19284, 452.

2

J o a c h i m L e le w e l.

333

w ro k u 1815 k a t e d r ę historii w Wilnie, staje o dra zu u szczytu po­ p u la rn o ś c i w śró d m łodzieży uniw ersyteckiej, jest bowiem re p re z e n ­ t a n te m n a p r a w d ę n a u k o w eg o sto su n k u do historii w środowisku, k tó re d o tą d historii, jako n au ki, w łaściw ie nie znało. G d z ie się uczył, u kogo z d o b y ł p odstaw y swojej wiedzy? I tu L e le w e l jest w y ją tk ie m b e z p rzy k ład n y m , gdyż jest w pełni i jedynie sam o u k iem . Ż ad n e j szkoły nie miał. H u s sarzew sk i sam nie wiele um ia ł i w ła ś c iw ie żadny m p r o f e s o r e m historii nie był. A G roddeck, z k tó ry m L e le w e l p ro w a d ził rozmowy, był uczonym specjalistą, ale c a łk ie m w innej dziedzinie. L e le w el w szy stk o wziął z siebie: w ie­ dzę , p o jęcia, m e to d ę , idee. O d n a jm ło d sz y c h lat aż do k ońca życia charaktery zo w a ły go n ie z n u ż o n a d o c iek liw o ść um ysłu, p raco w itość wyjątkowa, nam iętne p o s z u k iw a n ie p r a w d y n au k o w e j i n ie p ra w d o p o d o b n a wytrwałość. P r a c u j e w n a jc ię ż sz y c h chw ilach dla Polski. A ni m om ent katastrofy r. 1812, tra g ic z n y o d w ró t z n ad B e r e z y n y 1), ani dogorywanie ojca i n a d c ią g a n i e w y b u c h u listo padow ego , ani ciężkie lata emigracji nie p r z e r y w a j ą jego p ra c y . T w ó rczo ść jego po d w ó jn e posiada oblicze. C e c h u je go u p a r t a wola, stałe, w y tężone, bezw zględne dążenie do o d s z u k a n ia n o w y c h k siąże k , do zd ob y c ia n o w y c h źródeł i materiału, do d o t a r c i a do p rz e d m io tu sw ego zainteresow ania. Silniejszy od w s z e l k ic h p r z e s z k ó d jest w nim p ę d twórczy, zm uszający do zdoby­ w a n i a n o w y c h w a rto ś c i n a u k o w y c h , bez w zględu n a w arunki i oko­ liczności, w ja k ich m u żyć w y p a d n ie . C h a r a k t e r y s t y c z n ą dla L e le w e la jest nie tylko samodzielność in te le k tu a ln a , ale n a d t o ś w ia d o m o ś ć p o trz e b y obro n y tej sam odziel­ ności, n ie c h ę ć do p o d d a w a n i a się innym wpływom , niechęć do studiów w jakiejś obcej szkole. W ie lk i z a ta rg z C zartoryskim , który w y p e ł­ nił p o te m c z a s y p o w s t a n i a i emigracji, w y rósł jeszcze z n iep o ro z u ­ m ie ń w ile ń s k ic h . K u r a t o r u n iw e r s y te tu , ks. „ p o p iec zy tiel”, jak go n a ­ z y w a L e l e w e l 2), d o m ag ał się a b y k a n d y d a t do k a te d r y pojechał na s tu d ia z a g ra n ic ę i chc ia ł m u u łatw ić ta k ą podróż. Lelewel oparł się te m u stan o w c zo . Z a g ra n ic ę nie pojechał, do obcej szkoły nie poszedł, b o te m u p r z e c i w n a b y ła cała jego n a tu r a ’). M y śl b a d a w c z a L e le w e la szła od k ry ty cz n eg o wchłaniania t e ­ go, co inni p is z ą z z a k re s u te o rii lnb w dzied z in ie w łaściw ych b a ­ d a ń h is to ry c z n y c h , do ko nklu zy j w łasnych. Z k ry ty k i Naruszew icza, z o p o ru w o b e c całej d aw n ie jsz ej i w spółczesnej literatury naukow ej ’) P o l s k a , d z i e j e i r z e c z y j e j 1858, I, XV. 2) ib. X X IV . ®) T. E. M o d e 1 s k i, S p r a w a p o w o ł a n i a J. L - a n a k a te d rę historii w W i l ­ n i e , A t e n e u m \Vil. 1929, V I , z, 1— 2, 195 i n.; z. 3 — 4, 517,

7 f . 5 3 S . 13 f

J o a c h im L elew el.

334

3

polskiej i obcej, lecz w kontynuacji J a n a Potockiego, k tó reg o cenił wysoko, a w solidarności, co ciekawsza, z N iem cew iczem , z C z a c ­ kim, z Bandtkimi — bud ow ał swoje. O d p o c z ą tk u t r w a ł w p o g a r d z ie czystych filozofów, bo ich rozu m ow ania o d e r w a n e nie w c h o d z iły w kręg jego k o nk retn ych zainteresow ań. I w re z u lta c ie o ry g in a l­ ność myśli i osobliwość, pra w ie dziw actw o stylu złożyły się n a d zi­ w aczną i odrę b n ą fizjognomię fizyczną i tw ó rc z ą teg o c z ło w ie k a. Tw órczość historyczna jest w łaśc iw ą isto tą tej postaci, o n a je s t właściwym sensem jego życia. Cała re s z ta jest jed ynie osłoną, lu b nadbudow ą, przyp adkiem , w ynikłym z okoliczności z e w n ę tr z n y c h . Istotą bowiem psychiki L elew ela było b a d a n ie cz ło w ie k a w p r z e s z ł o ­ ści. I tu, jak w e w szystkich dziedzinach jego życia, w y s t ę p u j ą pew ne cechy stałe i niezmienne: śmiała, g en ialna m yśl jest p u n k t e m wyjścia w badaniu, potem n astęp u je oględne, p o w o ln e p o s tę p o w a n ie w jej dokum entowaniu, a potem zjaw iają się w a h an ia, w ą tp liw o ści, trudności w jej realizacji. Od założenia ap rio ry czn e g o do k o n c e p c ji ostatecznej biegła długa i m ozolna droga, w ciągu k tó rej g r o ­ ziło nie raz rozsypanie szczegółów, o d rz u cen ie nie jednego, z b o c z e ­ nie, a czasem zagubienie n aw et p ierw o tn e g o k i e r u n k u i linii z a s a d ­ niczej myśli. Z polskich historyków Lelewel był jedyn ym p olih isto re m w w. XIX, a wśród obcych należy do tego samego szeregu, co M ich ele t i R a n ­ ke. Od historii Indji, Islandii, Północy e u ro p e jsk ie j do u lu b io n e j Polski wieków średnich, od starożytności rzym skiej cz y h e lle n is ty c z ­ nej do czasów nowych, od Hiszpanii do Rosji — w szę d zie w y s t ę ­ puje u niego genialne w pro st naśw ietlanie n a jtru d n ie js z y c h z a g a d ­ nień. Jak o przykład jeden z wielu niech po słu ży c h a r a k t e r y s t y k a imperium Karola Wielkiego, jedno z n ajtru dniejszych za g a d n ie ń n a u k i aż do czasów dzisiejszych: „Karol W ielki — pisał w swym s tu d iu m O związkach z Niemcami krółów polskich i tytu le ich k r ó le w s k im ,— Karol Wielki namaszczony na cesarz a w Rzym ie w y o b ra ził tę w p a ­ mięci niezatartą jedność i znalazł do tego u sposobione umysły. W ł a ­ dał sam od E bru do Łaby: asturyjscy z H iszpanii i z za m o rz a a n ­ glosaksońscy jako łacińscy prowincyj rzym skich uznali jego d o s to j­ ność cesarsko-rzym ską. O dtąd cesarz w R zym ie k o ro n o w a n y b ył naczelnikiem łacińskiego chrześcijaństw a. Zdrój o b m y w ając y g rz e c h pierw orodny płynął z dostojności i jwładzy c e sarsk iej, d o w ia d y w a li się o tym chrzczeni królowie N orm andów i d u ń sc y i lu d y s ła w ia ń skie" !).

')

P o lska w iekó w śred n ich 1856, II, 9.

4

Joachim L elew el.

335

W s z ę d z ie zatem genialne naśw ietlenia, a dla całości uchylenie się od o d pow iedzi ostatecznej, zupełnie pewnej i pozytywnej. J e s t bow iem w Lelew elu jakaś dziw na w e w n ętrzn a sprzeczność zasad nicza. Z jednej strony realizm badania; oparcie się na d o k u ­ m en cie b e z p o śred n im , w spółczesnym , autentycznym z analizą k ry ty ­ cz n ą aż do dna. G d y na emigracji nie starczy źródeł polskich, za­ s tą p ią je d o k u m e n ty nie mniej b e z p o śred n ie i z innej dziedziny; m a­ pa, m oneta. Dalej — realizm p rz ed ziw n y w ujm owaniu procesów d ziejo w y c h , w ocenie w a ru n k ó w społecznych i indyw idualnych, c e ­ lów, w a h a ń i p lan ów , in tere só w m ateria ln y c h i idealnych, walk i w s p ó łz a w o d n ic tw , trium fów i upadk ów , co w szystko układa się w zespół sh arm o n izo w an y . A przytem z drugiej strony gotowa d o k ­ try n a , w łaśc iw ie z góry rozw iązu jąc a te o rią apriory czn ą. Przyk ład em le le w e lo w s k a form u ła za sa d n ic z a rozw oju Polski, p o w tarzając a się w o p ra c o w a n ia c h o d czasów w ileńsk ich, aż do edycji Zupańskiego, o p a r ta n a id e a le ró w n o śc i bez sta n o w ej, k tóry zdaniem jego istniał w p ierw o tn y m ustro ju słowiańskim , a którego n ajczystszym p r z e d s t a ­ w icielem w d zieja ch m iała być Polska. J e d n o c z e ś n i e w ujęciu zjaw isk dziejow ych dziw ne pow iązanie za sad n icze j te n d e n c ji racjo nalistyczn ej i racjonalizującej z głębszym, n ie ś w ia d o m y m p o czu ciem n ie w y s ta rc z a ln o ś c i sam ych tylko p ierw w ia s tk ó w ra c jo n a ln y c h w syntezie. O d rz u c a ją c historię państw a, jako d z ie ła dynastji, cz y d y nastyj, a szuk a ją c p rz em ian n a ro d u w e w s z y ­ stk ic h d z ie d z in a c h k u ltu ry , L ele w el sta ra się zdobyć formułę o d ­ rę b n o śc i — tw ó rczej ind yw id u aln o ści, jaką jest naród , w zesp ole in ­ n y c h n aro d ó w , o d k tó ry c h idą n a ń w pływ y i o d działyw a n ia i na k tó re od niego id ą ta k ie ż sa m e w pływ y. P rzez dzieje tw o rz ą c n a ­ r o d y — in d y w id u a ln o ś c i, L elew el ro z k ła d a p rz e k sz ta łc e n ia dziejow e n a w y p a d k i i z d a rz e n ia , n a c z y n n ik i z a s a d n ic z e i z jaw isk a p r z y p a d ­ ko w e , d o ra ź n e , n a działa ją cy ch , n a ludzi i na działania. W szystko w ią ż e w sz e re g i z łą c z o n y c h ze s o b ą i tłom aczących się p rzy czy n a m i s k u tk ó w , ńie p r z e r w a n y c h o gn iw rozw oju. P rz e b ie g tego rozwoju ujm u je w p o ję c ia i tłu m a czy w y łąc zn ie rozum ow o. Nie p o s u w a się p o z a w y ja ś n ie n ia rozum ow e, a j e d n a k w g runcie rz ecz y nie o g ra n i­ c z a się do teg o tylko. In tu icjo n ista w ym ag a od h is to ry k a c h a r a k t e ­ ru, jak i p o s i a d a sa m a historia, w y ż sz eg o od d o cz esn y ch sporów, s ą d ó w i o sąd ó w . W religii n a ogół w idzi tylko je d e n z c z y n n ik ó w ro z w o jo w y c h , a c z a s e m n a w e t cz y n n ik w p ro s t ujem ny. P rz e d o s ta ­ te c z n y m , cz y sto ra c jo n alisty c zn y m u jęcie m dziejów zatrzy m u je się je­ d n a k , s tw ie r d z a ją c , że są gran ice, p o za k tó r e w b a d a n iu p o s u w a ć się nie w olno. „ T a k z a m k n ię te — mówi p o d k o n iec P araleli H isz ­ p a n ii z P o ls k ą — z o s ta ły z je d n e g o k łę b k a s n o w an e d w u p a ń s tw

Joachim L elew el.

336

5

i narodów losy. Dwie z położenia swego, z n a tu ry sw ojej s p r z e c z n o ­ ści, tocząc się na tejże drodze, po jednejże kolei, w je d n ą ż w p a d a ł y przepaść. Tą koleją popchnęła ich ogólna siła i w y ż s z a moc, k t ó r a losami ludów waży, która ich granice działań w s k a z u je , i g r a n ic e historycznym obserw acjom n az nacza" ’). J e s t więc Lelewel racjonalistą rom an ty z u ją cy m , czy te ż r o ­ mantykiem neoracjonalistycznym , racjonalistą, k t ó r y p rz e ż y ł i s k o ­ rzystał z dośw iadczeń rom antyzm u. P rz e d s ta w ia on, albo s y n t e t y ­ zuje w sobie tendencję dw u p o k o leń in te le k tu a ln y c h polskich. W nauce polskiej był inicjato rem n iezliczony ch k ie ru n k ó w . Metodolog, bibliograf, dyplom atyk, num izm atyk, h is to ry k u s tro ju , b adacz o sadnictw a pierw otnego, geograf h isto ry czn y , g en e alo g — był także tw ó rc ą wielkiej syn tezy dziejów n a ro d o w y c h . W skrócie, w schem acie ta k się o n a p rz e d s ta w ia . S k ła d a j ą się na nią cztery ok resy zam k nięte i piąty o tw a rty , Z p ie rw o tn e j równości słowiańsko-polskiej w yszła Polska, p o d b iją c a p o d sa m o właaztwem. Po okresie po działu p o d m o ż n o w ła d z tw e m i r o z k w itu pod gminowładztwem szlacheckim, od K azim ierza W ie lk ie g o d o B a ­ torego, nadszedł okres upadku, p rz y spodleniu tron u, sw aw oli m o ż ­ nych, nieładzie szlachty, niewoli ludu. W reszc ie n a d e s z ła n o w a d o b a Polski odradzającej się i pow racającej do p ra w d z iw e j d e m o k ra c ji, Polski współczesnej. W tej całości dziejów n a r o d o w y c h p r z y r o d z o n e odwieczne właściwości n arodow e kw itną, ulegają sk aż en iu , z a n ik a ją , odradzają się. M iarą zaś sąd u o ludziach i d z ia ła n ia c h w p r z e ­ szłości i teraźniejszości, jest ich stosu nek do p ierw o tn e j, p o d s t a ­ wowej wartości narodu, którą, nie naz y w ając z r e s z tą w te n s p o ­ sób, Lelewel pojmuje, jako duszę narodu, Nie Naruszewicz zatem, lecz Lelewel był w P o lsce p ie rw s z y m , prawdziwie nowoczesnym historykiem . T am ten należ ał c a łk o w ic ie do polskiego wieku XVIII: już w y z n aw ca W o ltera tkwił jeszcze m o cn o w tradycjach Alwara, a oglądając świat z k o tu rn ó w p s e u d o k la s y c z nych operował Opatrznością w szędzie tam, gdzie b ra k ło mu d a n y c h źródłowych. Lelewel przeciwnie — w ytknął jasno g ra n ic e p o z n a n iu historycznemu, poza które się nie posuwał, ale w ty c h g ra n ic a c h był całkowicie samodzielny i k o n sekw en tn ie k ry ty c z n y a o tw a r c ie mówił całą praw dę tak, jak był ją odkrył. Lelewel, ten prawdziwy olbrzym pracow ito ści nauko w ej, z a c i ą ­ żył na całym, współczesnym mu pokoleniu pod w z g lę d em m o ra ln o narodowym, na zwolennikach i na przeciw nikach, n a n ie lic z n y c h przyjaciołach i na niezliczonych wrogach, k tó ry ch miał i w ob o zie ')

P o ls k a , d z i e j e i r z e c z y j e j 1855, III, 511.

6

Jo ach im L elew el,

337

C e n tralizacji i w H otelu Lambert, A jako uczony nie mając właś­ ciw ie ż a d n y c h uczniów, bez starania o to, przez samo dzieło swoje, stał się tw ó rcą wielkiej szkoły, pierwszej szkoły historycznej w Polsce. W b re w próbom, czynionym ostatnio, osłabienia tego p o g l ą d u 1), trz e b a stwierdzić, że po rok 1880 i demokraci i konser­ watyści, i rep u b lik an ie i monarchiści, wszyscy historycy, fachowi i dyletanci, w y w o d zą się z niego. R e a k c ją n a p otęgę wpływu myśli lelewelowskiej i polelewelowskiej, odpow iedzią na syntezę Lelewela, która sublimowała naród, e le m en t społeczny, była szkoła krakow ska, szkoła pozytywizmu w n a u c e dziejów, głosząca sublimację państwa. Kiedy w latach 1877— 79 B obrzyński przeciw staw iał się Lelewelowi, mówił o innej szkole, „dzisiejszej", do której samego siebie zaliczał, jakoby całko­ w icie odm iennej od tamtej. A kiedy po łatach czterdziestu sam został zaatakow any, głównie zresztą ze względów politycznych przez p rze dstaw iciela na stę p n e j generacji oświadczył w r. 1920: „Musi now e pokolenie historyków zachować dwie zdobycze tej (krakowskiej) szkoły: rozszerzać dalej podstaw ę źródłową i pisać nagą prawdę". I miał słuszność. A le czyż nie tę samą zasadę przekazał w testamencie niezli­ czonym następcom swoich a nieraz i antagonistom, wielki samotnik z B rukseli, z którego jesteśmy wszyscy ■ — dzisiejsi i jutrzejsi?

J)

J. A d a r a u s

O L e l e w e l u pa rę u w a g . Księ ga p a m i ą tk o w a ku

P u n i ń s k i e g o 1936, 1,23 — 35 (z r e s z t ą sz k ic b a r d z o udatn y).

czci L eona

B ib lio te k a N a ro d o w a W arsz aw a

30001024202907

59819 ^0 0°