Kidd Sue Monk - Księga tęsknot

SAVE OFFLINE

Spis treści Karta redakcyjna

 

Dedykacja Motto

 

SEFORIS. 16–17 ROK N.E. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII

XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV NAZARET. 17–27 ROK N.E. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX

XXI XXII XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII ALEKSANDRIA, JEZIORO MAREOTIS, EGIPT. 16–17 ROK N.E. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX

XXI XXII XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX JEROZOLIMA, BETANIA. 30 ROK N.E. I II III IV V VI VII VIII JEZIORO MAREOTIS, EGIPT. 30 ROK N.E. I II III

 

Posłowie Podziękowania Przypisy

 

Tytuł oryginału: The Book of Longings

 

Opieka redakcyjna: DOROTA WIERZBICKA Redakcja: WOJCIECH ADAMSKI Korekta: JACEK BŁACH, EWA POLAŃSKA, MAŁGORZATA WÓJCIK Projekt okładki: Penguin Random House Grupo Editorial/Carme Alcoverro Ilustracja na okładce: © Ana Juan Licencja udzielona przez Penguin Random House Grupo Editorial, S. A. U. Opracowanie okładki na podstawie oryginału: MAREK PAWŁOWSKI Mapa Palestyny i Egiptu: LAURA HARTMAN MAESTRO Redaktor techniczny: ROBERT GĘBUŚ

 

Copyright © 2020 by Sue Monk Kidd, Inc. © Copyright for the Polish translation by Wydawnictwo Literackie, 2021

 

Wydanie pierwsze

 

ISBN 978-83-08-07274-5

 

Wydawnictwo Literackie Sp. z o.o. ul. Długa 1, 31-147 Kraków tel. (+48 12) 619 27 70 fax. (+48 12) 430 00 96 bezpłatna linia telefoniczna: 800 42 10 40 e-mail: [email protected] Księgarnia internetowa: www.wydawnictwoliterackie.pl

 

Konwersja: eLitera s.c.

        Mojej córce Ann, z wyrazami miłości

    Jam jest pierwszą i ostatnią, Tą, którą się czci i z której się drwi, Jam jest ladacznicą i świętą. Jestem żoną i jestem dziewicą, Jestem matką i córką. Jestem nią... Nie obawiaj się mojej mocy... Jestem świadomością własnego imienia. Jestem nazwą dźwięku i dźwiękiem nazwy. Grzmot. Umysł doskonały

 

Zakołacz do siebie jak do drzwi, i idź w sobie, jakbyś szedł prostą drogą. Bo jeśli będziesz nią podążać, nigdy nie zbłądzisz, a co w sobie otworzysz, przed tobą się otworzy. Nauki Sylwana[1]

SEFORIS 16–17 rok n.e.

I Na imię mi Ana. Byłam żoną Jezusa z  Nazaretu, syna Józefa. Nazywałam go Ukochanym, a  on mnie Małym Grzmotem, zawsze się przy tym śmiejąc. Twierdził, iż kiedy spałam, rozlegało się we mnie dudnienie, niczym dźwięk pioruna dolatujący z dalekiej doliny Nahal Zippori lub jeszcze odleglejszej Jordanii. Nie wątpię, że naprawdę coś słyszał. Odkąd sięgam pamięcią, gnieździły się we mnie tęsknoty, które wzbierały jak nokturny, mącące swymi dźwiękami ciszę nocy. W  mężu najbardziej kochałam dobroć, kiedy na cienkiej słomianej macie przychylał swoje serce do mego, aby słuchać – to zaś, co wówczas słyszał, było w rzeczywistości budzącym się we mnie życiem.

II Świadectwo, które tutaj przedstawiam, rozpoczyna się w  czternastym roku mojego życia, tamtej nocy, gdy ciotka zaprowadziła mnie na płaski dach wielkiego domu ojca w Seforis, niosąc pękaty przedmiot zawinięty w płótno. Podążyłam za nią po drabinie, wpatrzona w tajemniczy tobołek, który zawiesiła sobie na plecach niczym niemowlę. Jakie mógł skrywać sekrety? Nuciła przy tym dość głośno hebrajską piosenkę o  drabinie Jakubowej, a  ja bałam się, że dźwięki przeciekną przez szczeliny w  oknach i  zbudzą matkę. Matka zabroniła nam chodzić razem na dach, ze strachu, że Jalta napcha mi do głowy bezeceństw. W  przeciwieństwie do mojej matki – i  każdej innej kobiety, jaką znałam – ciotka była wykształcona. Jej umysł zdawał mi się nieogarnioną, dziką krainą, która nieustannie poszerzała swe granice. Nie istniały dlań miejsca niedostępne. Ciotka przybyła do nas cztery miesiące wcześniej z Aleksandrii z powodów, o których nikt nie chciał mówić. O tym, że ojciec ma siostrę, dowiedziałam się w chwili, gdy ta zjawiła się pewnego dnia na progu naszego domu ubrana w prostą, niefarbowaną tunikę. Oczy ciotki płonęły, a jej drobne ciało prostowała duma. Ojciec nie objął przybyłej ani nie zrobiła tego matka. Oddali jej w użytkowanie pomieszczenie dla służby, które otwierało się na górny dziedziniec, a moje pytania zbyli milczeniem. Jalta także nie była skora do rozmowy.

– Twój ojciec kazał mi przysiąc, że nie będę wspominać o przeszłości. Woli, byś myślała, że spadłam prosto z nieba niczym ptasie łajno. Matka sądziła, że Jalta ma niewyparzony język – i  przynajmniej w  tej jednej sprawie musiałam przyznać jej rację. Usta ciotki były źródłem fascynujących i  nieoczekiwanych wypowiedzi. Właśnie to w niej najbardziej lubiłam. Nie pierwszy raz wymykałyśmy się pod osłoną ciemności na dach, z dala od wścibskich uszu. Tuląc mnie pod gwiazdami, ciotka opowiadała mi o  dziewczętach z  Aleksandrii, piszących na drewnianych tabliczkach złożonych z  wielu woskowanych części – wynalazkach, których nawet nie umiałam sobie wyobrazić. Przytaczała opowieści o  Żydówkach prowadzących synagogi, studiujących wraz z  filozofami, tworzących poezję czy posiadających domy na własność. O  egipskich królowych, o  kobietach faraonach i cudownych boginiach. Skoro drabina Jakubowa sięgała nieba, to mogła także i nasza. Choć Jalta liczyła sobie nie więcej niż cztery i  pół dziesiątka lat, jej dłonie były zdeformowane i powykręcane jak u staruszki. Skórę na policzkach miała pofałdowaną, a jej prawe oko opadało smętnie, jakby było zwiędłe. Pomimo tego wspinała się po szczeblach ze zwinnością pająka. Patrzyłam, jak podciąga się na dach, a zawiniątko na jej plecach huśta się w tę i we w tę. Usiadłyśmy na słomianych matach, zwrócone do siebie twarzami. Był pierwszy dzień miesiąca tiszri, ale zimne jesienne deszcze miały dopiero nadejść. Księżyc zawisł na wzgórzach niczym maleńkie ognisko, a czarne, bezchmurne niebo lśniło powodzią iskier. Nad miastem unosiła się woń pieczonych pit i dymu z pieców. Umierałam z ciekawości, co też znajduje się w tobołku ciotki, ona jednak zapatrzyła się milcząco w przestrzeń. Cóż mi pozostało – musiałam czekać.

 

Moje własne bezeceństwa spoczywały w rzeźbionej skrzyni z drewna cedrowego, stojącej w kącie pokoju. Były to zwoje papirusu i pergaminu, a także skrawki jedwabiu, zapełnione moim pismem; były to kalamosy[2], nożyk do ostrzenia, cyprysowa tabliczka do pisania, fiolki z  atramentem, paleta z  kości słoniowej i  kilka cennych barwników, które ojciec przynosił z  pałacu. Po barwnikach nie ma dziś śladu, lecz wciąż błyszczały soczyście, gdy unosiłam wieko przed Jaltą. Wpatrywałyśmy się z ciotką milcząco w te skarby. Aż w  końcu sięgnęła do skrzyni po papirus i  pergamin. Niedługo przed jej przybyciem zaczęłam spisywać historie kobiet z Pisma. Jeśli się słuchało wyłącznie rabinów, można było dojść do przekonania, że jedyne postaci w  dziejach świata, które warto upamiętniać, to Abraham, Izaak, Jakub, Józef... Dawid, Saul, Salomon... i  Mojżesz, Mojżesz, Mojżesz. Dopiero gdy sama nauczyłam się czytać, ze zdumieniem odkryłam, że w  Piśmie istniały także (cóż za niespodzianka!) niewiasty.

Czy istnieje większe nieszczęście, niż być ignorowanym, a  w  końcu zapomnianym? Poprzysięgłam więc sobie, że odtąd będę skrzętnie wynotowywać ich osiągnięcia i  wychwalać zasługi, nawet te najdrobniejsze. Tym sposobem stałam się kronikarką utraconych historii. Był to właśnie ten rodzaj śmiałości, którym gardziła moja matka. Tamtego dnia, kiedy otworzyłam skrzynię przed Jaltą, spisane były losy Ewy, Sary, Rebeki, Racheli, Lei, Zilpy, Bilhy i Estery. Tak wiele historii zostało jednak do opowiedzenia: Judyty, Diny, Tamar, Miriam, Debory, Rut, Anny, Batszeby, Izebel... Przyglądałam się ze wstrzymanym oddechem, jak ciotka przegląda efekty mojej pracy. – Jest tak, jak sądziłam – oznajmiła rozpromieniona. – Otrzymałaś od Boga wielki dar. Te słowa... Dotąd sądziłam, że najtrafniej opisuje mnie określenie „osobliwa”. Że jestem wybrykiem natury, przeklętym odmieńcem. Od dawna potrafiłam czytać i pisać. Z wyjątkową łatwością przychodziło mi przekuwanie słów na opowieści, rozszyfrowywanie języków i  tekstów, wychwytywanie ukrytych znaczeń. Chłonęłam bez sprzeciwu wszelkie idee, nawet te ze sobą sprzeczne. Ojciec mój, Maciej – naczelny skryba i doradca tetrarchy Heroda Antypasa – uważał, że wszystkie te talenty są odpowiedniejsze raczej dla proroków i  mesjaszy, dla ludzi, którzy przemierzają morza, budują świątynie i  rozmawiają z  Bogiem na szczytach gór, czy też, skoro o  tym mowa, dla każdego obrzezanego mężczyzny w  Galilei. Musiałam nauczyć się języka hebrajskiego, a  potem długo się przymilać i  jeszcze dłużej błagać, by pozwolił mi przeczytać Torę. Odkąd skończyłam ósmy rok życia, prosiłam go o nauczycieli, o pisma do studiowania, o  pergamin do pisania i  barwniki, z  których mogłabym wyrabiać własne atramenty, a  on często ulegał – choć nie umiałam powiedzieć, czy z  podziwu, czy ze słabości, czy może raczej z miłości. Moje ambicje wprawiały go w zakłopotanie. Kiedy nie chciał im ulegać, śmiał się z nich. Nieraz powtarzał, że jedyny chłopiec w rodzinie urodził się dziewczyną. Dziecko tak dziwaczne jak ja wymagało wyjaśnienia. Tato sugerował, że kiedy dobry Bóg formował mnie jeszcze w  łonie matki, zagapił się i  przez nieuwagę dał mi talenty przeznaczone dla jakiegoś nieszczęsnego chłopca. Czy zdawał sobie sprawę, jak obraźliwe było dla Boga oskarżenie o taką nieudolność? Z  kolei mama uważała, że to wszystko sprawka Lilith, żeńskiego demona o  szponach sowy i  skrzydłach sępa, który polował na noworodki lub, jak w  moim przypadku, kalał je nienaturalnymi skłonnościami. Przyszłam na świat podczas gwałtownej zimowej ulewy. Żadna ze starszych kobiet, które przyjmowały w mieście porody, nie odważyła się przyjść, mimo że posłał po nie mój wysoko postawiony ojciec. Biedna matka, siedziała zrozpaczona na krześle porodowym, bo nie miał jej kto ulżyć w cierpieniu, nie miał kto ochronić przed zakusami demona modlitwami czy amuletami. To jej służąca Szifra wykąpała mnie

w wodzie, winie, soli i oliwie; to ona zawinęła mnie w pieluchy i porzuciła w kołysce, przy której czyhała już Lilith. Ciało moje i kości nasiąkały opowieściami rodziców. Nigdy nawet nie przeszło mi przez myśl, że moje zdolności są zamierzone, że Bóg obdarzył mnie nimi z  rozmysłem – Anę, dziewczynę o niesfornych czarnych lokach i oczach barwy chmur burzowych.

 

Z pobliskich dachów dolatywały nas głosy: płacz dziecka, beczenie kozy... W końcu Jalta sięgnęła po tobołek i  zaczęła odwijać płótno. Ściągała warstwy tkaniny powoli i  jakby z rozmysłem, a jej oczy lśniły, gdy rzucała mi ukradkowe spojrzenia. Uniosła w dłoniach zawartość: misę z wapienia, lśniącą i okrągłą jak księżyc w pełni. – Przywiozłam ją z Aleksandrii i chcę podarować tobie. Gdy złożyła ją w  moich dłoniach, przeszył mnie dreszcz. Przeciągnęłam opuszkiem po gładkiej powierzchni, po szerokim brzegu i ozdobnych, mlecznych zawijasach. – Wiesz, czym jest misa inkantacyjna? Pokręciłam głową. Wiedziałam tylko, że to z pewnością przedmiot o wielkim znaczeniu – coś tak cudownego lub zdradliwego, że można to pokazywać wyłącznie na dachu domu pod osłoną nocnych ciemności. –  W  Aleksandrii my, kobiety, używamy ich, by się modlić. Zapisujemy w  środku najbardziej sekretne prośby, o tak. – Włożyła do misy palec i powiodła nim spiralnie wzdłuż ścianki. – Każdego dnia wyśpiewujemy modlitwę, obracając misę nieśpiesznie, żeby słowa ożyły i wzbiły się ku niebu. Głos uwiązł mi w  gardle, tak zachwyciło mnie to cudowne naczynie, przepełnione ukrytymi mocami. – Na dnie malujemy zaś swoją podobiznę – ciągnęła ciotka – żeby Bóg wiedział, kto się do niego zwraca. Rozchyliłam bezgłośnie usta. Przecież ciotka musiała zdawać sobie sprawę, że pobożnemu Żydowi nie wolno wpatrywać się w  podobizny ludzi czy zwierząt – a  cóż dopiero je tworzyć. „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią”[3]. –  Musisz zapisać swoją modlitwę w  tej misie – nakazała mi ciotka. – Tylko dobrze się zastanów, czego sobie zażyczysz, bo twoja prośba na pewno się spełni. Spojrzałam w puste naczynie i przez krótką chwilę miałam wrażenie, że w jego wnętrzu zamknięty jest cały firmament. Że to odwrócona do góry nogami gwieździsta kopuła. Kiedy na powrót uniosłam głowę, Jalta spojrzała mi w oczy. –  Sanktuarium mężczyzny skrywa prawa boskie, a  tymczasem w  tym należącym do kobiety mieszkają wyłącznie tęsknoty. – Postukała w  płaską kość nad moim sercem

i wypowiedziała polecenie, które rozpaliło w mojej piersi ogień: – Napisz o tym, co nosisz tutaj, w swoim świętym świętych. Uniosłam rękę, by dotknąć punktu, w  którym ciotka obudziła życie, i  zamrugałam mocno, starając się powstrzymać nawałnicę emocji. Święte Świętych... Tam przecież mieszkał jedyny prawdziwy Bóg, w  Świątyni Jerozolimskiej – czy więc nie było grzechem utrzymywać, że podobne miejsce istnieje w  ludzkim ciele, i  na dodatek sugerować przy tym, że tęsknoty niewiasty takiej jak ja pretendują do miana świętości? Cóż, bez wątpienia było to najcudowniejsze bluźnierstwo, jakie kiedykolwiek słyszałam, tak ekstatycznie cudowne, że tej nocy już nie zasnęłam. Moje łoże, stojące na nogach z  brązu, pełne było poduszek barwionych na żółto i karmazynowo, wypchanych sianem, pierzem, kolendrą i miętą. Dawno już minęła północ, a  ja leżałam miękko w  ich woniach, układając w  głowie modlitwę. Nie umiałam zamknąć w słowach rozległości wszystkiego, co się we mnie działo. Wstałam jeszcze przed świtem i ruszyłam po cichu przez galerię wychodzącą na główne piętro, boso i  bez lampy, obok pokojów, w  których spała moja rodzina. Później w  dół po kamiennych stopniach, przez portyk sali recepcyjnej i  górny dziedziniec. Każdy krok stawiałam ostrożnie z obawy, że zbudzę służbę – jakbym drobiła przez pole pełne kamieni. Mykwa, w  której obmywaliśmy się zgodnie z  zasadami czystości, mieściła się w zawilgoconym pomieszczeniu pod domem, a dojść tam można było jedynie przez dolny dziedziniec. Zeszłam po schodach, po omacku szukając drogi. Gdy wzmógł się szum wody w  kanale, a  mrok nieco rozproszył, ujrzałam zarys basenu. Bez trudu radziłam sobie z rytualnymi ablucjami nawet w mroku – przychodziłam do mykwy od mojego pierwszego krwawienia, jak wymagała tego wiara, ale wyłącznie nocą i  w  odosobnieniu, ponieważ wciąż nie powiedziałam matce o  tym, że moje ciało osiągnęło dojrzałość. W  rezultacie od kilku miesięcy musiałam zakopywać poplamione szmaty w ogrodzie ziołowym. Tym razem jednak nie przyszłam do mykwy z powodów związanych z moją kobiecością, lecz po to, by się przygotować do zapisania misy – wypełnienia jej modlitwą, co jawiło mi się zadaniem głębokim i  świętym. Sam akt pisania przywołuje moc, nierzadko boską, ale i  niestabilną, która wnika w  litery i  napełnia atrament tajemniczą pulsującą energią. Bo czyż błogosławieństwo wyryte w  talizmanie nie chroni noworodka? Czy inskrypcja zawierająca klątwę nie strzeże grobowca? Zsunęłam z  ramion szatę i  stanęłam naga na pierwszym stopniu, mimo iż zwyczaj nakazywał wejść do wody w bieliźnie. Chciałam się jednak obnażyć, pozbawić barier, które oddzielałyby moje ciało od wody. Zwróciłam się do Boga z  błaganiem, by uczynił mnie czystą i  pozwolił mi spisać modlitwę z  poczuciem słuszności zarówno w  sercu, jak i w umyśle, a następnie wkroczyłam do mykwy. Przez chwilę wiłam się pod powierzchnią niczym ryba, a gdy zabrakło mi tchu, wynurzyłam głowę po powietrze.

Wróciwszy później do sypialni, przebrałam się w  czystą tunikę. Wzięłam przybory do pisania i  misę, zapaliłam lampy olejne. Na zewnątrz świtało, pomieszczenie wypełnił rozmyty, bladoniebieski blask. Moje serce było przelewającym się kielichem.

III Siedziałam ze skrzyżowanymi nogami na podłodze i  kreśliłam wewnątrz misy maleńkie litery, posługując się świeżo zaostrzoną trzciną i  czarnym atramentem, który sama zrobiłam z  popiołu, żywicy i  wody. Cały rok zajęło mi znalezienie właściwej kombinacji składników, odkrycie metodą prób i błędów, jak długo palić drewno i jakiej gumy użyć, żeby nie powstawały grudki – aż w końcu osiągnęłam cel. Atrament idealnie rozprowadzał się na wapieniu, bez zacieków czy smug, i lśnił pięknie jak onyks. Sypialnię wypełniła jego lekko kwaśna, dymna woń, od której łzawiły oczy i piekły nozdrza. Wdychałam ją jak kadzidło. Przychodziło mi do głowy wiele sekretnych modlitw, które mogłabym uwiecznić, dziesiątki próśb mniejszych i  większych. Żeby wybrać się w  podróż do tego miejsca w Egipcie, które ożywiła w mej wyobraźni ciotka; żeby powrócił do nas mój brat; żeby Jalta nie opuściła mnie do końca moich dni; albo żebym któregoś dnia poślubiła mężczyznę, który będzie mnie kochać za to, kim jestem. Zamiast tego jednak spisałam modlitwę skrytą najgłębiej w sercu. Kaligrafowałam każdą grecką literę nieśpiesznymi, nabożnymi ruchami, jakby moja dłoń budowała miniaturowe świątynie z atramentu, w których zamieszka Bóg. Pisanie wewnątrz misy okazało się zadaniem żmudniejszym, niż zakładałam. Mimo to wytrwale dodawałam ozdobniki, które były moje i  tylko moje: cienkie, zamaszyste pociągnięcia w  górę i  grube w dół, spirale i zygzaki na końcach zdań, kropki i kółka między słowami. Na dziedzińcu słyszałam już naszego sługę, szesnastoletniego Laviego, który wytłaczał oliwę z owoców oliwki. Rytmiczne zgrzytanie kamienia młyńskiego odbijało się echem od kamiennego bruku, a  gdy zamarło, odezwał się gołąb na dachu, posyłający w  świat swój cichy i nieśmiały głosik. Śpiew ptaka zachęcił mnie do dalszej pracy. Słońce płonęło na niebie, które z  różowego stało się wkrótce białozłote. W  domu trwał bezruch. Jalta rzadko budziła się przed południem, ale zazwyczaj o tej porze zjawiała się już Szifra ze smażonym chlebem i z tacami fig. Przychodziła matka, żeby mnie rozstawiać po kątach, oburzać się na widok atramentów i narzekać, że przyjmuję tak zuchwałe podarunki i że Jalta daje mi je bez pytania jej o zgodę. Co takiego musiało się zdarzyć, że postanowiła odłożyć swoje codzienne prześladowania na później?

Kończąc modlitwę, jednym uchem nasłuchiwałam matki, a drugim powracającego brata, Judasza. Nie widzieliśmy go od wielu dni. Miał dwadzieścia lat – czas był więc najwyższy, żeby znalazł sobie żonę i  założył dom, on jednak wolał budzić gniew ojca, zadając się z radykałami, którzy agitowali przeciwko Rzymowi. Już wcześniej znikał z zelotami, nigdy jednak na tak długo. Każdego ranka wyczekiwałam, aż w  westybulu rozlegną się jego ciężkie kroki, aż się zjawi, głodny i wyczerpany, a także skruszony, że znów naraził nas na zmartwienia. Judasz nigdy jednak nie okazywał skruchy. Zresztą, tym razem sytuacja była inna, i choć wszyscy o tym wiedzieli, nikt nie chciał powiedzieć tego głośno. Matka obawiała się, że w  końcu dołączył do Szymona bar Giora, najbardziej zawziętego z  fanatyków[4]. Szeptano, że jego ludzie napadali na grupy najemników Heroda Antypasa i  oddziały rzymskich żołnierzy, służących pod dowództwem generała Warusa, i podrzynali im gardła. Zasadzali się też na drogach prowadzących do Kany na możnych podróżników, żeby zabierać im pieniądze dla biednych – na szczęście oszczędzając przy tym ich krtanie. Judasz był moim przybranym bratem, synem kuzynki mojej matki, duchem okazywał się jednak bliższy mnie niż moim rodzicom. Szybko wyczuł, jak samotna się czułam, dorastając, i  często zabierał mnie na wędrówki po tarasach wzgórz za miastem. Wspinaliśmy się po kamiennych murach odgradzających pola, zaskakując dziewczęta wypasające owce, zrywając winogrona i oliwki. Zbocza były tam podziurawione jaskiniami, które chętnie eksplorowaliśmy. Lubiliśmy stawać przed ziejącymi paszczami ich wlotów i wykrzykiwać w ciemność imiona, żeby nasłuchiwać powracających głosów. Prędzej czy później trafialiśmy pod rzymski akwedukt, który dostarczał wodę do miasta. Za każdym razem ciskaliśmy kamieniami w  kolumny rozdzielające łuki, aż stało się to naszym rytuałem. Jednego z  takich dni, gdy staliśmy w  cieniu górującego nad nami rzymskiego cudu – on, szesnastolatek, ja, dziesięciolatka – Judasz powiedział mi o rewolcie w Seforis. Rzymscy żołnierze otoczyli dwa tysiące buntowników, wśród których znajdował się jego ojciec, spętali ich i  przybili do krzyży ustawionych wzdłuż dróg. Pozostałych mieszkańców, w tym jego matkę, sprzedano do niewoli. Judasz, wtedy zaledwie dwuletni, otrzymał schronienie w Kanie, skąd zabrali go później moi rodzice. Przysposobili go prawnie, choć Judasz nigdy nie należał do mojego ojca, a wyłącznie do mej matki. Mój przybrany brat nienawidził Heroda Antypasa za jego zmowę z  Rzymem, podobnie zresztą, jak każdy inny kochający Boga Żyd, nic więc dziwnego, że rozsierdzało go, iż mój ojciec został najbliższym doradcą tetrarchy. Galilejczycy nieustannie knuli, planując rebelię, i wypatrywali mesjasza, który wyzwoli ich spod władzy Rzymu, i to właśnie mój ojciec musiał udzielać Antypasowi wskazówek, jak ich pacyfikować, będąc jednocześnie lojalnym wobec ich oprawcy. Jak łatwo sobie wyobrazić, było to zadanie niewdzięczne dla każdego, a dla mojego ojca – którego żydowskość pojawiała się i przemijała niczym deszcze – w  szczególności. Owszem, święcił szabat, lecz niesumiennie. Zjawiał się w  synagodze, tylko że wychodził jeszcze przed czytaniem Pisma. Brał udział w  pielgrzymkach do Jerozolimy w  Paschę i  Sukkot, chociaż zawsze przepełniony trwogą. Przestrzegał reguł

dotyczących jedzenia, ale w  mykwie zanurzał się tylko wtedy, gdy miał styczność ze zmarłym lub z trędowatym, albo kiedy przypadkiem usiadł na krześle, które zwolniła moja miesiączkująca matka. Obawiałam się o jego bezpieczeństwo. Tego ranka wyszedł do pałacu pod eskortą dwóch żołnierzy Heroda Antypasa, idumejskich najemników o hełmach i gladiusach połyskujących w  promieniach słońca. Towarzyszyli mu od zeszłego tygodnia, kiedy napluł na niego na ulicy jeden z  zelotów Szymona bar Giora. Ta zniewaga wywołała zawziętą kłótnię między tatą a Judaszem, burzę okrzyków, które niosły się z westybulu aż do pokojów na piętrze. Tej samej nocy mój brat zniknął. Zaaferowana myślami o rodzicach i Judaszu nabrałam w kalamos zbyt dużo atramentu i  czarne krople skapnęły do misy, tworząc na dnie maleńką kałużę. Spojrzałam na nią przerażona. Chciałam ostrożnie wytrzeć ją szmatką, ale tylko rozmazałam atrament w brzydką szarą plamę. Zacisnęłam powieki, żeby się uspokoić. Kiedy odzyskałam panowanie nad sobą, skupiłam się znów na modlitwie i ostatnie słowa skreśliłam z czystym umysłem. Zamachałam nad literami pękiem piór, żeby szybciej wyschły. Następnie, tak jak poinstruowała mnie Jalta, narysowałam na dnie postać dziewczyny – wysokiej, o szczupłych, długich nogach, wąskiej talii i drobnych piersiach. Twarz miała owalną, oczy duże, a włosy jak gałązki splątanego krzewu jeżyny, brwi grube, usta niewielkie, ale pełne. Ręce tej dziewczyny były uniesione w błagalnym geście. Każdy by się zorientował, że to ja. Smuga po skapniętym atramencie unosiła się nad jej głową jak burzowa chmura. Zmarszczyłam brwi, wmawiając sobie, że to tylko drobiazg – a już z pewnością nie jest to nic złowróżbnego. Ot, skutek chwilowej utraty koncentracji. Mimo to dręczył mnie jakiś niepokój. Narysowałam więc gołębia nad głową dziewczyny, tuż pod plamą. Rozpostarte skrzydła przypominały tabernakulum. Podeszłam z  misą do wysokiego okienka, przez które wpadał snop słońca. Obracałam naczynie w  dłoniach i  patrzyłam, jak w  jego wnętrzu poruszają się słowa, jak falują w kierunku brzegu:

 

 

Panie mój i nasz Boże, wysłuchaj mojej modlitwy, płynącej prosto z serca. Pobłogosław wielkość, którą noszę w sobie, nie bacząc na to, jak bardzo się jej boję. Pobłogosław moje trzcinowe pióra i atramenty, pobłogosław spisywane przeze mnie słowa. Obyś ujrzał w nich piękno i oby zobaczyły je oczy jeszcze nienarodzone. A gdy w proch się obrócę, zaśpiewaj nad kośćmi moimi słowa: Ona była głosem.

Wpatrywałam się w modlitwę, dziewczynę i gołębia, a w mojej piersi budziło się osobliwe uczucie – jakby stado ptaków trzepotało skrzydłami, wzbijając się z drzewa do lotu.

Miałam nadzieję, że Bóg dostrzeże, co uczyniłam, i  przemówi do mnie z  wichru. Pragnęłam, by powiedział: „Ano, widzę cię, i  widok twój jest miły memu sercu”. Towarzyszyła mi jednak wyłącznie cisza. Kiedy zaś odkładałam na miejsce przybory do pisania, w mojej głowie pojawiło się nagle drugie przykazanie, jakby Bóg w  istocie do mnie przemówił, choć nie tymi słowami, na których mi zależało. „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w  wodach pod ziemią”. Podobno sam Bóg napisał tak na jednej z kamiennych tablic, które przekazał Mojżeszowi. Nie wyobrażałam sobie, by oczekiwał od nas równie skrajnej postawy, lecz przykazanie interpretowano dosłownie – po to, żeby zapewnić Izraelowi czystość i odciąć się od Rzymu. Stało się ono miarą lojalności. Zastygłam, gdy przeszył mnie lodowaty dreszcz. Ludzi kamienowano za tworzenie obrazów znacznie prostszych od tego, który skreśliła moja ręka. Opadłam na podłogę i  wsparłam się plecami o  solidną skrzynię z  drewna cedrowego. Tej nocy, której Jalta przykazała mi narysować swoją podobiznę na dnie misy, przez chwilę trapiłam się przestrogą, by nie tworzyć bałwochwalczych obrazów. Ostatecznie ją zlekceważyłam, otumaniona pewnością siebie ciotki, ale teraz zrobiło mi się słabo, bo zrozumiałam, jak byłam ślepa na konsekwencje. Nie bałam się, że zostanę ukamienowana – sprawy nie zaszłyby tak daleko. Do kamienowania dochodziło w Galilei, a nawet w Seforis, ale nie tutaj, nie w domu mego ojca, gdzie kochało się wszystko, co greckie; gdzie najważniejsze było nie przestrzeganie żydowskich praw, ale utrzymywanie   p  o  z  o  r  ó  w, że są przestrzegane. Nie, bardziej przerażała mnie myśl, że jeśli ktoś odkryłby moją podobiznę, misa zostałaby zniszczona. Co więcej, mogłabym utracić zawartość skrzyni, a  ojciec w  końcu uległby matce i  zakazał mi pisać; lub wyładowałby gniew na ciotce, może nawet ją odesłał. Przycisnęłam ręce do piersi, jakbym siłą próbowała sprawić, bym znów stała się tą samą osobą, co poprzedniej nocy. Gdzie się podziała Ana, która ułożyła modlitwę, jakiej nie odważyłaby się zmówić żadna inna dziewczyna? Ana, która weszła do mykwy i  zapaliła lampy olejne? Ta, która wierzyła? Spisywałam historie kobiet z  Aleksandrii, o  których opowiadała mi ciotka, by je także ocalić przed zapomnieniem. Odszukałam je teraz w  zwojach pergaminu, wygładziłam i zaczęłam czytać. Ich treść dodała mi śmiałości. Pośród moich ściereczek znalazłam kawałek lnu, którym nakryłam misę, żeby przypominała nocnik, i wsunęłam ją pod łóżko. Wiedziałam, że matka za żadne skarby jej nie tknie – jeśli musiałam się kogoś obawiać, to raczej Szifry, jej najwierniejszego szpiega.

IV Imię mojej matki, Hadar, oznacza splendor – a ona zawsze robiła wszystko, co w jej mocy, by temu imieniu sprostać. Wkroczyła do pokoju w  szacie koloru szmaragdów, z  szyją przyozdobioną najpiękniejszym naszyjnikiem z  krwawników. Tuż za nią dreptała Szifra, objuczona naręczem zbytkownych ubrań i sakiewek pełnych biżuterii, grzebyków i farb do oczu. Na samym szczycie chwiejącej się sterty spoczywały miodowe sandały z  dzwoneczkami przyszytymi do pasków. Nawet Szifra, służąca, miała na sobie swój najlepszy płaszcz i rzeźbioną bransoletę z kości słoniowej. – Wybieramy się wkrótce na targ – oznajmiła matka – a ty pójdziesz z nami. Gdyby nie była tak bardzo zaaferowana swoją pilną misją, może zauważyłaby, jak ukradkiem zerkam na misę ukrytą pod łóżkiem, i zainteresowała się, cóż to za przedmiot budzi moją fascynację. Na szczęście niczego nie dostrzegła, a ja, pełna ulgi, nie zwróciłam jej uwagi, jak irracjonalne wydaje się strojenie na targ. Szifra zdjęła ze mnie szatę i  zastąpiła ją białą lnianą tuniką bogato haftowaną srebrną nicią. Na biodrach zapięła mi pas barwy indygo, na stopy wsunęła podzwaniające sandały. Następnie nakazała mi stać nieruchomo, żeby mogła rozjaśnić moją śniadą twarz kredą i  mąką jęczmienną. Oddech cuchnął jej soczewicą i  porem, a  kiedy się odruchowo odwróciłam, uszczypnęła mnie w ucho. Tupnęłam, powodując tym donośne brzęczenie. –  Nie wierć się tak. Nie możemy się spóźnić – skarciła mnie matka i  podała służącej kawałek antymonu. Gdy Szifra pomalowała mi oczy, matka natarła moje dłonie oliwą. Nie potrafiłam dłużej milczeć. – Czy naprawdę musimy się ubierać tak bogato, kiedy idziemy na targ? Kobiety wymieniły spojrzenia. Rumieniec rozlał się z podbródka matki na policzki, jak to się często działo, kiedy chciała coś ukryć. Zbyła milczeniem moje pytanie. Wmawiałam sobie, że nie ma powodu do niepokoju. Matka kochała widowiska, choć przeważnie ograniczały się one do przyjęć, które organizowała dla gości ojca w  sali recepcyjnej – ekstrawaganckich uczt, na których serwowano pieczoną jagnięcinę, figi w  miodzie, oliwki, humus, pity i  wino, a  w  migotliwym blasku lampek oliwnych grali muzycy i występowali akrobaci, wróżbici zaś przepowiadali przyszłość. Dotąd jej popisy nie obejmowały ostentacyjnych pochodów na targ. Biedna matka, wiecznie zdawała się coś udowadniać. Przez większą część życia nawet nie wiedziałam co – uświadomiło mi to dopiero pojawienie się Jalty. Podczas jednej z  naszych rozmów na dachu ciotka wyjawiła mi, że ojciec mojej matki zarabiał na chleb, sprzedając w Jerozolimie przeciętnej jakości ubrania. Za to mój ojciec i Jalta wywodzili się

ze szlachetnego rodu mówiących po grecku Żydów z Aleksandrii, powiązanych z rzymskimi dygnitarzami. W przypadku tak wielkiej przepaści społecznej o ślubie nie mogło być mowy, chyba że panna młoda słynęła z  niezwykłej urody, a  pan młody cierpiał na jakiś cielesny defekt. Cóż, tak się akurat składało, że twarz mojej matki olśniewała, a  lewa kość udowa ojca była krótsza od prawej, przez co od dziecka utykał. Gdy sobie uświadomiłam, że wszystkie te ostentacyjne pokazy bogactwa nie wynikały wyłącznie z  próżności mojej matki, ale były próbą zamaskowania niskiego pochodzenia, poczułam ulgę. Zaczęłam jej nawet współczuć. Szifra przewiązała mi włosy wstążkami, a na czoło założyła opaskę ze srebrnych monet. Przyodziała mnie w duszącą wełnianą opończę farbowaną na kolor szkarłatu – i to nie tanią marzaną barwierską, ale głęboką czerwienią uzyskiwaną z  larw czerwców. Dopełnienie tortury stanowił napierśnik z lazurytowych paciorków, który matka zapięła mi na szyi. – Twój ojciec będzie zadowolony – stwierdziła. – Co? On też idzie? Przytaknąwszy, narzuciła na ramiona szafranową szatę i zaciągnęła jej połę na nakrycie głowy. Od kiedy to ojciec chodził na targ? Nie rozumiałam, co się dzieje, czułam tylko, że z jakiegoś powodu znajduję się w sercu tego zamieszania i  że nie wróży to niczego dobrego. Gdyby Judasz tu był, zająłby moje miejsce. Zawsze tak robił – przekonywał matkę, że powinna pozwolić mi w  spokoju studiować, miast zawracać mi głowę wrzecionem, krosnem i  lirą. Zadawał moje pytania rabinowi, kiedy nie wolno mi było odzywać się w synagodze. Żałowałam, że nie ma go teraz przy mnie. – A co z Judaszem? – zapytałam. – Czy już powrócił? Matka odwróciła się i pokręciła głową. Zawsze był jej pupilkiem, jedynym spadkobiercą matczynego uwielbienia. Czy to dlatego, że – jako kobieta posiadająca syna – zawdzięczała mu wyższy status? A może chodziło raczej o to, że w dzieciństwie sporo przecierpiał, więc w jej mniemaniu potrzebował dodatkowej dawki uczucia? Cóż, był też przystojny i  równie zasadniczy, co życzliwy, a  to rzadkie połączenie cech – podczas gdy do mnie bardziej pasowały takie określenia jak uparta i zapalczywa. Na domiar złego składałam się głównie z osobliwych nadziei i samolubnego buntu. Miłość do mnie musiała przychodzić matce z trudem. – A Jalta? – zapytałam, rozpaczliwie szukając sprzymierzeńca. – Jalta? – Niemalże splunęła jej imieniem. – Jalta, moja droga, zostaje w domu.

V Parliśmy naprzód główną ulicą Seforis niczym cesarska barka, wzdłuż kolumnad i  po błyszczącym w  słońcu tłuczonym wapieniu, roztrącając przechodniów na boki. Prowadził mój ojciec, za nim podążała matka, następnie Szifra i  na samym końcu ja – wszyscy pod eskortą dwóch żołnierzy, którzy krzyczeli do ludzi, żeby ustąpili nam z drogi. Przyglądałam się krępej sylwetce ojca, który chwiał się lekko z  boku na bok. Miał na sobie czerwony płaszcz, tak jak ja, a  do tego kapelusz w  identycznym kolorze, wyrastający mu z  głowy niczym bochen chleba. Opierał się na jego odstających uszach, zginając je na podobieństwo dwóch maleńkich półek, ale łysina – którą uważał za dopust boży – była skrzętnie ukryta. Wcześniej, kiedy zobaczył, w  co jestem przyodziana, milcząco skinął do matki głową. Wpatrywał się we mnie jeszcze przez chwilę, po czym stwierdził: – Nie powinnaś się tak chmurzyć, Ano. – Gdybym tylko wiedziała, jaki jest cel tej eskapady, z pewnością byłabym pogodniejsza. Ojciec nic nie powiedział, więc zapytałam raz jeszcze, dokąd się udajemy, ale zignorował mnie, tak jak wcześniej matka. Rodzice często zbywali moje nagabywania machnięciem ręki – był to właściwie ich codzienny zwyczaj – jednakże to uparte milczenie zaczęło mnie niepokoić. Kiedy zaś wkrótce potem paradowaliśmy po mieście, w  głowie roiły mi się najróżniejsze złowrogie wizje. Uświadomiłam sobie bowiem, że w  tej samej przepastnej rzymskiej bazylice, w  której mieścił się targ, ma swoją siedzibę sąd, jest tam też sala publiczna naszej synagogi. A  jeśli szliśmy wcale nie na targ, tylko przed trybunał, by wysłuchać, jak Judasz jest oskarżany o rozbójnictwo? Możliwe, że pokaz naszej zamożności miał załagodzić lub nawet powstrzymać karę. Tak, bez wątpienia o  to chodziło, a  ja troskałam się losem brata nie mniej niż własnym. Zaraz potem wyobraziłam sobie nas w synagodze, gdzie rodzice, zmęczeni nieustannymi błaganiami, by pozwolili mi uczyć się jak chłopcu, oskarżają mnie o  splamienie honoru rodziny przesadną ambicją i  nieskromnością. Rabin, mężczyzna wyniosły, obłoży mnie klątwą i zmusi do przełknięcia części atramentu, którego użyje do jej spisania. Jeśli okażę się niewinna, klątwa nie odniesie skutku. W przeciwnym razie uwiędną mi ręce, żebym nie mogła dłużej pisać, a  oczy zajdą mi mgłą, żebym nie mogła czytać – a  może po prostu całkiem oślepnę? Czy podobnym sprawdzianom nie poddawano kobiet oskarżonych o cudzołóstwo? Czy nie wiotczały im biodra i nie puchły łona, jak twierdziło Pismo? Kto wie, może jutrzejszego ranka zbudzę się ślepa i  pozbawiona dłoni. A  jeśli to nie synagoga jest naszym celem, może mimo wszystko idziemy na targ, gdzie zostanę sprzedana arabskiemu księciu lub handlarzowi przypraw, który zabierze mnie na grzbiecie wielbłąda przez pustynię i uwolni rodziców od ciężaru niepokornej córki. Odetchnęłam głęboko raz i drugi, żeby uspokoić skotłowane myśli.

Sądząc po pozycji słońca, dochodziło południe. Wyobraziłam sobie, jak Jalta budzi się w  opustoszałym domu i  jak Lavi tłumaczy jej, że wybraliśmy się na targ w  najlepszych strojach. Błagałam w duchu, by ciotka podążyła naszym śladem; bez trudu by nas odnalazła, bo naszej procesji brakowało tylko cymbałów i trąb. Obejrzałam się w nadziei, że spostrzegę ją w  tłumie – zdyszaną, w  lnianej tunice, jakimś sposobem przeczuwającą, że grozi mi niebezpieczeństwo. Szłaby obok z  ramionami wyprostowanymi w  ten jej dumny sposób; chwyciłaby mnie za rękę i szepnęła: „Nie bój się, ciotka cię nie opuści”. Wokół roiło się od bogatych mieszkańców Seforis, ale też przybyszów ze wszystkich zakątków cesarstwa – widziałam twarze o  rysach romańskich i  frygijskich, aramejskich, hebrajskich i  greckich. Nie brakowało codziennego pochodu robotników z  Nazaretu: kamieniarzy, cieśli i  skalników, którzy każdego dnia maszerowali przez godzinę doliną Nahal Zippori, by znaleźć zatrudnienie przy jednym z przedsięwzięć budowlanych Heroda Antypasa. Ulicami niósł się stukot wózków mieszający się z  krzykami mieszkańców i  porykiwaniem osłów, cały ten zgiełk tonął jednak w  brzęku monet na mojej głowie, dźwięku dzwoneczków przy sandałach i pandemonium w piersi. Gdy zbliżaliśmy się do miejskiej mennicy, ktoś zawołał w  naszą stronę w  aramejskim dialekcie Nabatejczyków: – Patrzcie, toż to psy Heroda Antypasa! Zauważyłam, jak ojciec się wzdrygnął. Inni mieszkańcy podchwycili wołanie, a  wtedy strażnik zamykający nasz pochód wtargnął w skłębioną ciżbę, dla efektu łomocząc tarczą. Śmiechy natychmiast ucichły. Zawstydzona naszą ekstrawagancją – i tylko trochę zaskoczona nienawiścią, jaką żywiło do nas pospólstwo – opuściłam głowę. Nie umiałabym spojrzeć tym ludziom w oczy. I wtedy powróciło do mnie wszystko, co chciałam zapomnieć o dniu zniknięcia Judasza.

 

Tamtego ranka Judasz towarzyszył mi w wyjściu na targ, gdzie chciałam kupić papirus. Zazwyczaj to Lavi sprawował funkcję mojego opiekuna, ale Judasz zaproponował, że go zastąpi, ja zaś nie posiadałam się z radości. Idąc tą samą drogą, którą przemierzałam teraz z  rodzicami, natknęliśmy się na przewrócone taczki. Leżał przy nich robotnik, któremu marmurowa płyta przygniotła rękę. Spod kamienia sączyła się krew, rozlewająca się niczym pajęcze odnóża. Judasz rzucił mu się na pomoc, ale ja próbowałam go powstrzymać. – Jest nieczysty! – wykrzyknęłam, złapawszy brata za rękę. – Zostaw go. Judasz wyrwał się z mojego uścisku i spojrzał na mnie ze wstrętem. – Ano! Cóż ty możesz wiedzieć o jego losie? Ty, uprzywilejowana dziewczyna, która nigdy nie zaznała głodu ani nie przepracowała jednego dnia? Czyżbyś w  istocie była córką własnego ojca?

Jego słowa wydały mi się równie miażdżące, co kawał marmuru. Zastygłam skrępowana i  tylko obserwowałam, jak Judasz uwalniał rękę mężczyzny, a  potem bandażował ją kawałkiem tkaniny, który urwał z własnej tuniki. Gdy skończył, podszedł do mnie i powiedział: – Daj mi swoją bransoletę. – Słucham? – Daj mi ją! Była to bransoleta z  czystego złota, uformowanego w  kształt pozwijanej winorośli. Cofnęłam rękę. Wówczas Judasz nachylił się do mnie bardzo blisko. –  Ten człowiek... – Urwał i  skinął na obszarpaną zgraję spoconych robotników, którzy przystawali na ulicy i  gapili się ciekawsko. – Wszyscy ci ludzie zasługują na naszą litość. Znają wyłącznie daniny i  długi. Tym, którzy nie płacą, Herod Antypas odbiera ziemię i wtedy muszą sobie radzić właśnie w taki sposób. Jeśli zaś nie mogą pracować, są skazani na żebractwo i nędzę. Zsunęłam bransoletę z nadgarstka, a Judasz położył ją na dłoni rannego mężczyzny. Tego wieczoru mój brat pokłócił się z ojcem. Podsłuchiwałyśmy ich z matką i Jaltą, skryte w cieniu na balkonie ponad salą recepcyjną. – Żałuję, że opluł cię zwolennik Szymona bar Giora – mówił Judasz – ale czy możesz go potępiać? Ci ludzie jako jedyni walczą o ubogich i wywłaszczonych. –  Oczywiście, że go potępiam! – krzyknął ojciec. – Przede wszystkim za rozbójnictwo i sianie zamętu. Co się zaś tyczy ubogich i wywłaszczonych, oni zbierają to, co sami zasiali. Tak surowa ocena biedoty – na dodatek wypowiedziana z pogardą i całkowitą swobodą – tylko rozsierdziła Judasza, który uniósł głos: –  Ubodzy mogą liczyć wyłącznie na brutalność Heroda Antypasa! Jak mają mu płacić podatki, skoro są jednocześnie obciążeni daninami na rzecz Rzymu i  obowiązkową dziesięciną dla Świątyni? Ci ludzie są li tylko ziarnami w  moździerzu, a  ty i  Antypas jesteście tłuczkiem. Na chwilę obaj zamilkli, po czym mój ojciec syknął tak cicho, że ledwie go usłyszałyśmy: – Wynoś się. Nie chcę cię widzieć w moim domu. Tuż obok mnie matka aż wstrzymała oddech. Bo choć ojciec od lat był dla Judasza nieczuły, nigdy dotąd nie posunął się tak daleko. Czy Judasz powstrzymałby wybuch, gdybym wcześniej nie obudziła jego pogardy własną bezwzględnością? Zrobiło mi się niedobrze. Kroki mojego brata niosły się echem przez rozświetlone migotliwym blaskiem pomieszczenia na dole, po czym ucichły.

Gdy odwróciłam się do matki, jej oczy błyszczały odrazą. Odkąd sięgałam pamięcią, gardziła moim ojcem za to, że nigdy nie dopuścił Judasza do ciasnych komnat swojego serca. Jej zemsta była metodyczna i  spektakularna – udawała, że jest bezpłodna. W rzeczywistości łykała piołun, dziką rutę, a nawet niepokalanek, roślinę rzadką i słynącą z  wysokiej ceny. Znalazłam wszystkie te środki zapobiegające ciąży w  skrzynce na zioła, którą Szifra trzymała w  spiżarni pod dziedzińcem. Na własne uszy słyszałam też, jak rozmawiały o  namaczaniu wełny w  oleju lnianym, którą matka wkładała w  łono, kiedy ojciec miał się zjawić w jej sypialni – i o tym, jak nacierała się tam później żywicami. Mawiano, że kobieta składa się z  dwóch rzeczy: piękna i  prokreacji. Obdarzywszy ojca tym pierwszym, matka skrzętnie dbała, żeby nigdy nie dać mu tego drugiego. W rezultacie nie miał prócz mnie żadnego innego potomka, i  chociaż oszukiwała go od wielu lat, nie przejrzał jej podstępu. Czasem nachodziły mnie myśli, że matka nie kierowała się wyłącznie pragnieniem odwetu, że ona też nosiła w  sobie   w  ł  a  s  n  e  kobiece osobliwości – nie bezgraniczne ambicje jak ja, lecz niechęć do dzieci. Może obawiała się bólu i  ryzyka śmierci, z  którymi nieodłącznie wiązał się każdy poród? Może jej obrzydzenie budziły wizje tego, jak kolejne ciąże pustoszą jej ciało, lub zniechęcała ją świadomość, ile trzeba wysiłku, żeby wychować dzieci? A może ich po prostu nie lubiła. O żadną z tych rzeczy nie mogłabym mieć do niej żalu. Jeśli jednak to właśnie z takich powodów udawała jałowość, dlaczego urodziła  m n i e? Skąd ja się tu wzięłam? Czyżby ten jeden raz niepokalanek nie zadziałał, jak należy? Pytanie to dręczyło mnie do trzynastego roku życia, kiedy przypadkiem usłyszałam, jak rabin mówi o prawie mężczyzny do rozwodu z kobietą, która od dziesięciu lat nie urodziła. Nagle wszystko stało się jasne – byłam zabezpieczeniem mojej matki. Przyszłam na świat tylko po to, żeby ona sama nie została przegnana.

 

A teraz matka szła za moim ojcem, wyprostowana, z podniesioną głową, patrząc przed siebie, nigdy na boki. W  blasku słońca jej płaszcz zdawał się płonąć setką płomieni. Powietrze wokół niej jaśniało, pełne wyniosłości, piękna, woni sandałowca. Rozejrzawszy się po ulicy w  poszukiwaniu Jalty lub Judasza, zaczęłam odmawiać swoją modlitwę, bezgłośnie poruszając ustami: „Panie mój i nasz Boże, wysłuchaj mojej modlitwy, płynącej prosto z serca. Pobłogosław wielkość, którą noszę w sobie, nie bacząc na to, jak bardzo się jej boję”. Jej słowa przynosiły mi ukojenie, gdy posuwaliśmy się wzdłuż wspaniałych budowli, które nieodmiennie wzbudzały mój zachwyt. Antypas wzniósł w  Seforis wiele imponujących gmachów użyteczności publicznej: królewski skarbiec, pokrytą freskami bazylikę i łaźnię. To jemu zawdzięczaliśmy kanalizację, zadaszone chodniki czy brukowane drogi, kładzione zgodnie z układem idealnej rzymskiej siatki. Duże wille jak ta, która była własnością mojego ojca, nie należały wcale do rzadkości, a  pałac tetrarchy nie ustępował

w  niczym siedzibom największych królów. Antypas odbudowywał miasto od czasu, gdy przed laty zniszczyły je wojska Rzymu, tłumiąc rebelię, w której Judasz stracił rodziców. Ze zgliszczy tamtego miejsca wyłoniła się bogata metropolia, którą mogła przyćmić wyłącznie Jerozolima. W ostatnim czasie Antypas rozpoczął budowę na północnym zboczu miasta rzymskiego amfiteatru, który miał pomieścić cztery tysiące osób. Pomysł zrodził się w  głowie mojego ojca, który uznał, że to doskonały sposób na zaimponowanie cesarzowi Tyberiuszowi. Z kolei Judasz stwierdził, że raczej na to, by wepchnąć nam Rzym jeszcze głębiej do gardeł. Na tym jednak nie kończyły się wcale intrygi ojca. Doradził Antypasowi, żeby zaczął wybijać własną monetę, ale jednocześnie zerwał z rzymską tradycją umieszczania na niej swojego wizerunku i  zamiast tego zastąpił ją menorą. Ten przemyślany gest miał sprawić, by w oczach mieszkańców Antypas zyskał opinię władcy szanującego prawo Mojżeszowe – to samo, które ja dziś rano złamałam. Ludzie nazywali tetrarchę lisem, ale to mój ojciec był przebiegły. Czy rzeczywiście byłam do niego podobna, jak sugerował Judasz? Gdy naszym oczom ukazał się targ, tłum zgęstniał. Przeciskaliśmy się przez grupki ludzi: członków sądu, skrybów, rządowych oficjeli, kapłanów... Dzieci dźwigały grube snopy ziół, jęczmienia i  pszenicy, naręcza cebuli i  gołębie w  wiklinowych klatkach. Kobiety ze zdumiewającą zręcznością nosiły towary na głowach: słoje oliwy, kosze oliwek z  późnego zbioru, bele tkanin, kamienne dzbany, a  nawet trójnożne stoły. Wszystko, co dało się sprzedać. „Szelama, szelama”, witały się uprzejmie. Ich widok za każdym razem budził moją zazdrość – o to, że mogły poruszać się swobodnie, bez opieki przyzwoitek. Jak widać, nawet chłopskie pochodzenie miało swoje zalety. Wewnątrz potężnej bazyliki panował jeszcze większy zgiełk, było tam też gorąco i  duszno. Pociłam się coraz mocniej pod moim wymyślnym zdobionym płaszczem. Rozejrzałam się wokół, po rzędach straganów i  wózków targowych. W  powietrzu wisiał gęsty odór potu, spalenizny, mięsa pieczonego na rożnach i  podgniłych solonych ryb z  Magdali. Zasłoniłam nozdrza dłonią, a  żołnierz zamykający pochód szturchnął mnie naprzód. Nieco dalej moja matka zatrzymała się pośrodku alejki stoisk sprzedających dobra jedwabnego szlaku: chiński papier, przyprawy i, rzecz jasna, jedwabie. Oglądała beznamiętnie jakąś lazurową tkaninę, podczas gdy ojciec, czekający na końcu alejki, wodził wzrokiem po tłumie. Od chwili, gdy opuściliśmy dom, towarzyszyło mi przeczucie, że zmierzamy ku czemuś zgubnemu. Moje obawy wynikały nie tylko z  kuriozalności tej niespodziewanej wyprawy, ale również z  drobnych grymasów twarzy rodziców. Tymczasem matka jakby nigdy nic podziwiała luksusowe materiały, a  ojciec towarzyszył jej cierpliwie, przyglądając się

codziennej krzątaninie. Czyżbyśmy jednak przyszli tu handlować? Z  ulgą wypuściłam powietrze z płuc. Z początku nie widziałam małego człowieka, który szedł w stronę mojego ojca – dopiero gdy rozstąpił się tłum, spostrzegłam, jak się kłania. Był ubrany w kosztowny płaszcz głęboko fioletowej barwy, a  na głowie miał szpiczasty kapelusz – najwyższy, jaki kiedykolwiek widziałam – który dodatkowo podkreślał jego nienaturalnie niski wzrost. Matka odłożyła lazurowy materiał. Obejrzała się i machnęła na mnie ręką. – Kim jest tamten człowiek? – zapytałam, dołączywszy do niej. – To Nataniel ben Hananiah, znajomy twojego ojca. Gdyby nie bujna broda mężczyzny, opadająca na jego pierś niczym splątane strąki lnianej kądzieli, byłabym gotowa przysiąc, że ma jakieś dwanaście lat. Ciągnął odruchowo za tę brodę, a jego rozbiegane oczy łasicy spoglądały to na mnie, to na mojego ojca. –  Jest właścicielem nie jednej, ale dwóch posiadłości ziemskich – ciągnęła matka. – Na jednej hoduje daktyle, a na drugiej oliwki. W tej samej chwili miało miejsce jedno z tych drobnych, nieokreślonych zdarzeń, których istota i  wielkość stają się jasne dopiero po czasie. Na krawędzi mojego pola widzenia błysnęła feeria kolorów. Odwróciłam się i zobaczyłam młodzieńca, wieśniaka, który unosił ręce. Na palce nawiniętą miał przędzę: czerwoną, zieloną, liliową, żółtą i  niebieską, opadającą do kolan barwnymi kaskadami. W  przyszłości miały mi się kojarzyć z  tęczą – i jednocześnie budzić pytanie, czy to Bóg zesłał mi znak nadziei, jak to uczynił dla Noego, bym mogła się go uchwycić pośród ruin zatopionego świata. Jednakże wówczas, na targu, uznałam je wyłącznie za urocze rozkojarzenie. Dziewczyna niewiele starsza ode mnie próbowała zwijać przędzę w schludne motki, żeby je sprzedać. Nawet z daleka widziałam, że są zabarwione tanimi barwnikami uzyskanymi z warzyw. Młodzieniec śmiał się głośno, z głębi piersi, a ja zorientowałam się, że poruszał palcami, by utrudnić towarzyszce złapanie włókien. Dziewczyna też się śmiała, chociaż bardzo starała się poskromić radość. Cała scena była tak zaskakująca, a zarazem pełna beztroski, że nie mogłam oderwać od niej wzroku. Widywałam wcześniej kobiety, które używały swoich palców jak kołeczków do sortowania przędzy, ale żeby to robił mężczyzna... Jaki mężczyzna pomaga kobiecie zwijać motki? Wyglądał na starszego ode mnie o  kilka lat – gdybym musiała zgadywać, powiedziałabym, że miał ich dwadzieścia. Nosił krótko przyciętą czarną brodę i miał gęste włosy, długie do podbródka, jak nakazywał zwyczaj. W pewnej chwili założył je za ucho, ale niesforny kosmyk nie dał się okiełznać i  znów opadł mu na twarz. Miał też długi nos, szerokie kości policzkowe i  migdałową skórę. Ubrany był w  zgrzebną tunikę oraz dodatkowe wierzchnie okrycie z  cicit – niebieskimi frędzlami, które oznaczały go jako wyznawcę prawa Bożego. Ciekawe, czy był fanatycznym faryzeuszem, jednym

z nieustępliwych zwolenników Szammaja, którzy potrafili zejść dziesięć sążni z drogi, byle uniknąć spotkania z jedną z bezbożnych dusz. Obejrzałam się na matkę. Bałam się, że spostrzeże, jak się gapię, lecz jej uwagę zbytnio absorbował teraz znajomy ojca. Targowy gwar na moment przycichnął, dzięki czemu udało mi się dosłyszeć uniesiony głos ojca, przebijający się przez hałas: – Tysiąc denarów i część zbiorów daktyli. Wyglądało na to, że ich spotkanie przemieniło się w żarliwe pertraktacje handlowe. Dziewczyna ze stoiska z  kolorową przędzą skończyła pracę i  położyła ostatni motek na desce, która służyła jej za półkę. Z początku sądziłam, że jest żoną młodzieńca, gdy jednak przyjrzałam się jej bliżej, dostrzegłam łączące ich podobieństwo – najpewniej byli więc rodzeństwem. Młodzieniec musiał wyczuć na sobie ciężar mojego spojrzenia, bo nagle się odwrócił. Jego wzrok opadł na mnie niemal fizycznie, jak welon, rozpalając moje ramiona, szyję i policzki. Powinnam była popatrzeć w przeciwną stronę, ale nie umiałam. Najbardziej zdumiewające były jego oczy. Nie chodziło wcale o ich piękno, choć nie brakowało im uroku; fascynował mnie płonący w  nich ogień, wyrazistość, którą widziałam nawet z  daleka. Zupełnie jakby jego myśli unosiły się w  mokrym, ciemnym blasku, tylko czekając, aż ktoś je odczyta. Zobaczyłam w  nich także rozbawienie, ciekawość, nieskrępowane zainteresowanie. Nie było w nich cienia pogardy dla mojego bogactwa ani świątobliwej wyższości. Nie oceniały mnie, przepełnione szczodrością i  dobrocią. I  czymś jeszcze, czymś bardziej niedostępnym... Jakiegoś rodzaju krzywdą? Mimo iż uważałam się za osobę wprawną w odczytywaniu języka twarzy, nie wiedziałam, czy to wszystko, co widzę, naprawdę tam jest, czy tylko sobie tego   ż  y  c  z  ę. Chwila przeciągała się ponad wszelkie granice przyzwoitości. Młodzieniec uniósł kąciki ust w nieśmiałym uśmiechu, po czym odwrócił się do dziewczyny, którą miałam za jego siostrę. –  Ano! – doleciał mnie krzyk matki, która podążyła za moim wzrokiem w  kierunku dwojga wieśniaków. – Ojciec cię wzywa. –  Czego ode mnie chce? – zapytałam, choć powoli docierało do mnie, w  jakim celu przyszliśmy do bazyliki, co tu robił ten maleńki człowiek i  dlaczego ojciec się z  nim targował. – Ojciec przedstawi cię Natanielowi ben Hananiahowi, który chciałby cię bliżej poznać. Spojrzałam na mężczyznę i poczułam, jak coś we mnie pęka. Przybyliśmy tutaj, żeby znaleźć mi męża. Panika powracała, tym razem wzbierając wielką falą w  brzuchu. Zaczęły mi drżeć ręce i żuchwa. Obróciłam się do matki na pięcie. – Nie możecie mnie zaręczyć! – zawołałam. – Jeszcze nie osiągnęłam dojrzałości.

Chwyciła mnie mocno za rękę i odciągnęła jak najdalej od Nataniela ben Hananiaha, żeby nie usłyszał moich protestów i nie zobaczył przerażenia na mojej twarzy. –  Daruj sobie te kłamstwa, Ano. Szifra znalazła szmaty z  twoją krwią. Sądziłaś, że będziesz w stanie je przede mną ukryć? Nie jestem głupia. Ale jestem zła, że zdecydowałaś się na tak haniebne oszustwo. Chciałam na nią krzyczeć, ciskać w  matkę słowami jak kamieniami: „A  myślisz, że od kogo uczyłam się sztuki zwodzenia?! Od ciebie, matko, to ty ukrywasz dziką rutę i niepokalanek w spiżarni”. Uważnie przyjrzałam się mężczyźnie, którego mi wybrali. Broda bardziej siwa niż czarna, głębokie zmarszczki pod oczami, a  na obliczu znużenie i  gorycz. I  to właśnie za niego chcieli mnie wydać! Boże, ukróć moje męki... Nie mieściło mi się w głowie, że odtąd miałabym wysłuchiwać jego poleceń, dbać o  domostwo, znosić na sobie jego skarlałe, szorstkie ciało i  rodzić mu dzieci, będąc zarazem pozbawiona dostępu do piór i  pergaminów. Myśl o  tym budziła we mnie tak niepohamowane spazmy gniewu, że musiałam złapać się dłońmi w pasie, żeby nie wydrapać matce oczu. – Jest stary! – zdołałam w końcu wykrztusić najmarniejszy ze swoich zarzutów. – Owszem, to wdowiec z dwiema córkami. Ale... – Ale pragnie też syna – dokończyłam za nią zdanie. Stałam pośrodku targu, nie zwracając uwagi na mijających nas ludzi, na żołnierzy ojca, którzy próbowali nimi dyrygować, ani na widowisko, jakie z siebie robiłyśmy. – Mogłaś mnie chociaż uprzedzić, po co tu idziemy – rzuciłam. –  A  czy ty mnie nie zdradziłaś? Oko za oko! Już to byłby wystarczający powód, żeby utrzymać spotkanie w  tajemnicy. – Matka wygładziła płaszcz i  zerknęła na ojca. – W  rzeczywistości postanowiliśmy o  niczym ci nie mówić, bo nie mieliśmy ochoty znosić twoich protestów. Wystarczy, że teraz urządzasz sceny. Westchnęła i przemówiła do mnie łagodniej, by położyć kres mojemu buntowi: –  No, doprowadź się do porządku. Nataniel czeka. Spełnił swój obowiązek, stawka jest wysoka. Raz jeszcze spojrzałam na niskiego mężczyznę o  zgorzkniałym obliczu i  zadarłam wyzywająco głowę, jak Jalta, gdy ojciec odmawiał jej jakichś drobnych swobód. – Nie pozwolę, żeby oglądał mnie w poszukiwaniu skaz niczym jagnię na Paschę. Matka westchnęła. –  Nie sposób oczekiwać od mężczyzny, by zdecydował się na krok równie wiążący co zaręczyny, jeśli nie pozwoli mu się wpierw ocenić, czy wybranka jest go godna. Takie obowiązują nas zwyczaje. – A co ze mną? Czy ja mogę ocenić, kto jest  m n i e  godzien?

–  Och, Ano, Ano... – Kiedy na mnie spojrzała, w  jej oczach widać było stare zmęczenie i  żal, że przyszło jej wychowywać równie krnąbrne dziecko. – Niewiele dziewcząt natychmiast znajduje szczęście u  boku mężczyzny, ale to zaszczytne małżeństwo. Zobaczysz, że niczego więcej nie będziesz pragnęła. „Kiedy ja pragnę wszystkiego”, przemknęło mi przez myśl. Skinęła na Szifrę, która pojawiła się u naszego boku, jakby chciała siłą pociągnąć mnie ku memu przeznaczeniu. Ściany bazyliki zdawały się na nas napierać, czułam, że nie ma ucieczki. Ja nie byłam Judaszem, który mógł odejść; byłam Aną, a mój świat – klatką. Zacisnęłam kurczowo powieki. – Proszę – wyszeptałam. – Nie zmuszaj mnie do tego. Matka pchnęła mnie lekko naprzód. Znów nie dawało mi spokoju nieznośne zawodzenie w głowie, które teraz brzmiało ciszej, jak płacz. Ruszyłam w  stronę ojca. Stopy miałam sztywne niczym skorupy żółwi, a  dzwoneczki w sandałach wieściły moje nadejście. Przewyższałam Nataniela ben Hananiaha o  głowę. Nie umknęło mojej uwadze, że się wzdrygnął, zmuszony unieść wzrok. W odpowiedzi wspięłam się na koniuszki palców. –  Każ się jej przedstawić, żebym usłyszał jej głos – zwrócił się do mojego ojca, najwyraźniej nie dostrzegając, że stoję tuż obok. Nie czekałam jednak, aż ojciec się odezwie. –  Ana, córka Macieja – wykrzyczałam niemalże, jakbym podejrzewała, że poza ślepotą dokucza mu także starcza głuchota. Wiedziałam, że ojciec będzie na mnie zły, lecz nie zamierzałam dawać temu mężczyźnie żadnych powodów do przypuszczeń, że jestem posłuszna czy skromna. Zgromił mnie wzrokiem, a  w  moim sercu rozpaliła się iskierka nadziei. Jeszcze nie wszystko stracone; jeszcze mógł znaleźć powód, żeby mnie odrzucić. Pomyślałam o modlitwie zapisanej we wnętrzu mojej misy, o dziewczynie pod burzową chmurą. I  o  słowach Jalty: „Tylko dobrze się zastanów, czego sobie zażyczysz, bo twoja prośba na pewno się spełni”. Błagam cię, Boże, nie opuszczaj mnie teraz. Przygniótł nas ciężar nieustępliwej ciszy, ale w końcu Nataniel ben Hananiah popatrzył na mojego ojca i kiwnął zgodnie głową. Wpatrywałam się w  przyćmione, mgliste światła targu, niczego w  rzeczywistości nie widząc, niczego też nie czując. Moje zmysły rejestrowały wyłącznie dźwięk ich głosów, kiedy omawiali szczegóły umowy zaręczynowej. Rozprawiali między innymi o  tym, kiedy ma dojść do ślubu – mój ojciec utrzymywał, że za pół roku, Nataniel, że najpóźniej za trzy miesiące. Dopiero gdy się odwróciłam, otulił mnie żal, woal mrocznego zapomnienia.

Tymczasem matka, uznawszy swój triumf, skupiła się z  powrotem na jedwabiach. Ruszyłam do niej, robiąc, co w mej mocy, żeby trzymać się prosto. Jednakże w połowie drogi posadzka uciekła mi spod stóp, jakby ziemia chwiała się w  posadach. Zakręciło mi się w  głowie; poły płaszcza wzburzyły się wokół mnie niczym morskie bałwany, a  rąbek zahaczył o dzwonki w sandałach. Nim zdążyłam odzyskać równowagę, upadłam na kolana. Spróbowałam się podnieść, ale zaskoczyło mnie ostre ukłucie w kostce. – Nagle opadła z sił! – zawołał ktoś, a ludzie odsuwali się, jakbym była trędowata. Pamiętam buty przypominające kopyta i  maleńką burzę piaskową, którą wznieciły na podłodze. Byłam córką Macieja, głównego skryby Heroda Antypasa – nikt nie odważyłby się mnie tknąć. Gdy spojrzałam w górę, zobaczyłam, jak idzie do mnie młodzieniec ze stoiska z barwną przędzą. Z rękawa jego szaty zwisał kawałek czerwonej nici – opadł na podłogę, gdy się przy mnie pochylił. Zrozumiałam, iż był świadkiem wszystkiego, co zaszło: mojej sprzeczki z matką, targów ojca, mojego poniżenia i cierpienia. W i d z i a ł  to na własne oczy. Wyciągnął do mnie spracowaną rękę. Grube knykcie, odciski, stwardnienia... Jego dłoń była krainą wiecznego znoju. Zastygłam, nim za nią chwyciłam, nie z  odrazy jednak, ale z  fascynacji, że mi ją zaoferował. Wsparłam się o  niego lekko, żeby sprawdzić, czy noga utrzyma mój ciężar. Kiedy zwróciłam do niego twarz, nasze oczy znajdowały się niemalże na tym samym poziomie, jego broda była zaś tak blisko, że gdybym tylko znalazła w sobie śmiałość, mogłabym pochylić głowę, by się o nią otrzeć. Najbardziej zdumiał mnie jednak fakt, że tego chciałam. Serce podskoczyło mi do gardła, a po moich udach rozlał się osobliwy żar, jakby znów miały się pode mną ugiąć nogi. Rozchylił usta, zamierzając się odezwać. Pamiętam doskonale to pragnienie, by usłyszeć jego głos, przekonać się, co ma mi do powiedzenia. Kolejne wydarzenia nawiedzały mnie później przez wszystkie te dziwne miesiące, które miały dopiero nadejść, zjawiając się w najbardziej nieprawdopodobnych chwilach i czasem nie pozwalając mi spać. Leżałam wówczas w ciemnościach i zadawałam sobie pytanie: Czy sprawy mogły potoczyć się inaczej? Młodzieniec odprowadziłby mnie do stoiska z przędzą, gdzie usiadłabym między motkami na desce i czekała, aż ból kostki ustąpi. Znaleźliby mnie rodzice, podziękowaliby uprzejmemu człowiekowi, może nawet wynagrodzili go monetą, kupili całą przędzę, którą pieczołowicie zwijała dziewczyna. Ojciec powiedziałby zaś: „Za ten akt dobroci powinieneś zjeść z nami posiłek”. Nic takiego nie nastąpiło. Miast tego, nim mój zbawca zdążył wymamrotać choćby słowo, stojący za nim żołnierz – ten, który zamykał nasz pochód ulicami miasta – pchnął go mocno i złapał mnie w chwili, gdy znów traciłam równowagę. Patrzyłam biernie, jak młodzieniec pada – niezdolna odwrócić wzroku nawet w chwili, kiedy z głośnym hukiem uderzył czołem o twardą posadzkę.

–  Jezusie! – krzyknęła dziewczyna ze stoiska, pędząc mu na ratunek, i  ja chyba też próbowałam do niego doskoczyć, bo poczułam, że żołnierz mnie powstrzymuje. Nieznajomy zdołał się podnieść, dziewczyna szarpnęła go za rękę. Wyglądała na przerażoną, jakby chciała czym prędzej stamtąd uciec, zanim żołnierz wyrządzi jej towarzyszowi jeszcze większą krzywdę, zanim rozjuszy się tłum. On jednak nigdzie się nie śpieszył, a mnie uderzyła godność, z jaką się wyprostował, jego opanowanie i spokój. Uniósł palce do zaognionej pręgi nad prawą brwią, po czym wygładził szatę i  odszedł, jak podpowiadała roztropność – choć zdążył się jeszcze obejrzeć, rzucając mi płomienne, lecz życzliwe spojrzenie. Całe moje jestestwo przepełniło pragnienie, żeby go zawołać, upewnić się, czy nie jest poważnie ranny. Czułam, że powinnam go przeprosić, wręczyć mu bransoletę z  mojego nadgarstka, a  może wszystkie bransoletki ze szkatułki na kosztowności. Moich ust nie opuścił jednak żaden dźwięk, a  on zniknął z  dziewczyną za ścianą gapiów, porzucając skromne stoisko z przędzą. Zjawili się ojciec z  Natanielem ben Hananiahem, wykrzykujący niedorzeczne pytania: „Czy ten wieśniak cię napadł?!”, zamiast: „Czy nic ci się nie stało?”. Żołnierz pośpieszył usprawiedliwić swój czyn: – Panie, ten człowiek rzucił się na waszą córkę. Zadziałałem w jej obronie. – Nieprawda! – zaprotestowałam. – On chciał mi pomóc. Moja kostka... –  Znaleźć go – wycedził mój ojciec, a  brutalny najemnik bez chwili wahania pognał za młodzieńcem o imieniu Jezus. – Nie! – próbowałam go powstrzymać. Tłumaczyłam pośpiesznie, co w istocie zaszło, ale ojciec nie zamierzał mnie słuchać. – Dość! – syknął i przeciął dłonią powietrze. Och, jakże wielką satysfakcję sprawił Natanielowi fakt, że posłusznie umilkłam! Jego uśmiech nie był wcale uśmiechem, ale wijącą się żmiją. Zamknęłam oczy, mając nadzieję, że Bóg wciąż mnie widzi, maleńkie, gasnące słońce, którym się teraz czułam, i że pomoże Jezusowi znaleźć drogę w bezpieczne miejsce. Uniósłszy powieki, popatrzyłam na posadzkę tam, gdzie upadł. Leżała na niej czerwona nić. Schyliłam się, by ją podnieść.

VI

Jalta czekała przed głównymi drzwiami. Z  oddali przypominała szarą myszkę, węszącą czujnie w  powietrzu i  przebierającą nerwowo łapkami pod podbródkiem. Zatoczyłam się w jej stronę, z rzęs skapywała mi na czerwony płaszcz farba antymonowa. Rozwarła przede mną ręce, żebym mogła się skryć w ich maleńkim kręgu. – Dziecko, przecież ty ledwie chodzisz... Wcisnęłam twarz w  jej ramię i  zastygłam w  bezruchu niczym kruche, złamane źdźbło. Chciałam opowiedzieć jej o  tragedii, jaka mnie spotkała: „Zaręczyny, a  później pogoń za niesłusznie oskarżonym młodzieńcem...”. Słowa wzbierały we mnie jak plugawy ferment, ale zaraz potem umknęły. Wątpiłam, by ciotka mogła cokolwiek naprawić. Gdzie się podziewał mój drogi Judasz? Odkąd wyszliśmy z targu, nic nie mówiłam. Zanim ruszyliśmy w drogę powrotną, matka omacała palcami napuchniętą skórę wokół mojej kostki. – Czy możesz iść o własnych siłach? – zapytała. Po raz pierwszy ktokolwiek zainteresował się moją krzywdą. Pokiwałam głową, choć marsz do domu okazał się torturą – każdy krok rozpalał w  nodze kłujący ból. Nie mając innego wyjścia, wsparłam się jak na kuli na silnym, potężnym ramieniu drugiego z żołnierzy. Czerwoną nić, którą podniosłam z posadzki, zawiązałam sobie na ręce i schowałam pod rękawem płaszcza. Gdy przywarłam do ciotki, dostrzegłam jej wystającą końcówkę. Wiedziałam już, że ją zachowam, żeby przypominała mi o tych kilku żywych chwilach, kiedy podtrzymywał mnie własnym ciałem nieznajomy o wyrazistym spojrzeniu. – To nie dzień na smutek i żal – powiedział ojciec. – Ana zostanie zaręczona – oznajmiła matka z wymuszoną pogodą ducha, jakby chciała w  ten sposób zrekompensować mój wybuch rozpaczy. – To zaszczytna partia, za którą powinniśmy dziękować Bogu, bo okazał nam dobroć. Ręce Jalty zacisnęły się na moich plecach, a  ja wyobraziłam sobie, że jest olbrzymim ptakiem, który uniesie mnie w  swych szponach ponad dachy Seforis i  zabierze do niecki podziurawionych jaskiniami wzgórz. Szifra pchnęła ciężkie sosnowe drzwi westybulu, gdzie czekał Lavi z wodą i ręcznikami do obmycia rąk. Matka wyciągnęła mnie z  objęć ciotki i  wepchnęła do środka. Sala recepcyjna tonęła w  popołudniowym cieniu. Balansując na sprawnej nodze, czekałam, aż opuści mnie dzienna ślepota, nim odważyłam się wydobyć z gardła głos: – Nie zgadzam się na zaręczyny – wyszeptałam tak cicho, że sama ledwie się słyszałam. Nie miałam pojęcia, że to powiem; ba, byłam zdumiona własnymi słowami, ale mimo to powtórzyłam głośniej: – Nie zgadzam się na zaręczyny! Dłonie ojca, wciąż ociekające wodą, zastygły nad misą.

–  Doprawdy, Ano – odezwała się matka. – Czy teraz zamierzasz obnosić się ze swoim nieposłuszeństwem przed ojcem? Nie masz w tej kwestii nic do powiedzenia. Jalta stanęła przed bratem. – Macieju, wiesz równie dobrze jak i ja, że córka musi wyrazić zgodę. – Ty także nie masz nic do gadania – wycedziła do pleców ciotki matka. Zarówno ojciec, jak i Jalta zignorowali ją. –  Gdyby to zależało wyłącznie od Any – powiedział – nie wyszłaby nigdy za żadnego mężczyznę. –  To wdowiec, który ma już dzieci – argumentowałam. – Jest dla mnie odpychający. Wolałabym raczej być jego służącą niż żoną. Błagam cię, ojcze... Lavi, który wpatrywał się ponuro w misę z wodą, uniósł wzrok, a ja dostrzegłam smutek przepełniający jego oczy. Matka miała sprzymierzeńca w Szifrze – wiecznie knującej Szifrze – ale za to ja mogłam zawsze liczyć na Laviego. Ojciec kupił go przed rokiem od rzymskiego legata, który z  radością pozbył się chłopca odpowiedniejszego do prac domowych niż do wojskowego życia. Lavi oznaczało „lew”, chociaż ja nigdy nie słyszałam w nim najcichszych choćby pomruków – drzemała w  nim wyłącznie łagodna potrzeba, by nieść mi radość. Gdybym opuściła za mężem dom, straciłby jedynego przyjaciela. Ojciec przybrał ton suwerena wydającego dekret: – Moim obowiązkiem jest dopilnować, żebyś dobrze wyszła za mąż, Ano, i zamierzam go spełnić z  twoim przyzwoleniem lub bez niego. To właściwie bez różnicy. Wolałbym rzecz jasna mieć twoją zgodę – wszystko poszłoby wówczas sprawniej – ale nawet jeśli jej nie otrzymam, nie będzie trudno nakłonić rabina, by sporządził akt zaręczyn bez twojego udziału. Ostateczność w  jego głosie i  nieprzejednany wyraz twarzy pozbawiły mnie resztek złudzeń. Nigdy dotąd ojciec nie zachowywał się tak okrutnie w  obliczu moich błagań. Ruszył zdecydowanym krokiem do pracowni, w której zajmował się interesami, przystanął jednak na chwilę, by spojrzeć na moją matkę. – Gdybyś bardziej przykładała się do swoich obowiązków, Ana byłaby posłuszniejsza. Spodziewałam się, że matka nie pozostanie mu dłużna – że wyrzuci ojcu, iż to przecież on ulegał moim prośbom o nauczycieli, atramenty czy papirus i to on pozwolił mi zbłądzić na manowce. W  innej sytuacji pewnie by to zrobiła, ale tego dnia z  jakiegoś powodu się powstrzymała. Zamiast tego postanowiła wyładować złość na mnie. Szarpnąwszy za moją rękę, nakazała Szifrze schwycić mnie za drugą, i razem pociągnęły mnie w górę schodów. Tuż za nami podążała Jalta. – Hadar, puśćże ją! – zażądała, osiągnęła jednak tylko tyle, że w matkę wstąpiła zdwojona determinacja.

Nie pamiętam, bym dotykała stopami podłogi, gdy pędziłyśmy loggią wzdłuż licznych drzwi, prowadzących do poszczególnych pokojów mieszkalnych: rodziców, Judasza i wreszcie mojego. Wepchnięto mnie bezceremonialnie do środka. Za mną weszła matka, która nakazała Szifrze czekać na zewnątrz i  pilnować, by nie przeszkodziła nam Jalta. W  chwili, kiedy drzwi zatrzasnęły się z  hukiem, dosłyszałam jeszcze, jak ciotka cudownie przeklina Szifrę po grecku – wiązanka o  oślim łajnie zabrzmiała niemal poetycko. Rzadko widywałam matkę targaną tak wielką furią. Ganiła mnie surowo, chodząc w  tę i we w tę po pokoju. Jej twarz była purpurowa, nozdrza poruszały się gwałtownie. – Znieważyłaś mnie przed swoim ojcem, ciotką i służbą! Okryłaś mnie hańbą! Zakazuję ci opuszczać ten pokój, póki nie zgodzisz się na zaręczyny. Na zewnątrz Jalta miotała obelgami, tym razem w języku aramejskim: – Nadęta świnia... Gnijące kozie ścierwo... Córka szakala! – Nie zrobię tego za nic w świecie – wygarnęłam matce prosto w twarz. –  Obyś mnie dobrze zrozumiała, Ano – wycedziła. – Jak już słyszałaś, twój ojciec zadba o  to, by rabin uświęcił kontrakt zaręczynowy choćby i  bez twojego przyzwolenia, twoje życzenia są tu najmniej istotne. Niemniej dobrze ci radzę, abyś przez wzgląd na mnie stwarzała przynajmniej pozory posłuszeństwa. Kiedy ruszyła do drzwi, przytłoczył mnie ciężar jej bezduszności, wizja spętania przez los, którego nie umiałabym znieść. Niewiele myśląc, przystąpiłam do ataku: – A co by zrobił ojciec, gdyby dowiedział się o kłamstwie, które pielęgnujesz od lat? Matka zastygła. – O jakim kłamstwie? – zapytała, choć z pewnością odgadła, co mam na myśli. –  Dobrze wiem o  ziołach, które zażywasz, żeby nie stać się brzemienną. Wiem o  oleju lnianym i o żywicach. –  Rozumiem – odparła matka. – I  gdybym przekonała ojca, żeby wycofał się z  pomysłu zaręczyn, zadbałabyś, żeby się o niczym nie dowiedział? Czy tak? Szczerze powiedziawszy, nic tak przemyślnego nie przyszło mi do głowy. Chciałam ją tylko zranić, bo ona zraniła mnie. Matka podała mi jednak groźbę jak na tacy, a  ja postanowiłam skorzystać z  okazji. Miałam czternaście lat i  czułam się zdesperowana. Zaręczyny z  Natanielem ben Hananiahem zdawały się niemalże wyrokiem śmierci, czekałoby mnie bowiem życie różniące się niewiele od usychania w grobowcu. Zrobiłabym wszystko, byle uniknąć takiej przyszłości. – Tak – oznajmiłam twardo, wciąż nie wierząc w swoje szczęście. – Jeśli go przekonasz, nie pisnę ani słowa. Matka zaśmiała się donośnie.

– Mów ojcu, co tylko zechcesz. To nie moje zmartwienie. – Jak możesz tak twierdzić? – Dlaczego miałabym się troskać czymś, czego on od dawna sam się domyśla? Kiedy matka odeszła, a  jej kroki ucichły w  oddali, uchyliłam drzwi. Siedziała za nimi zgarbiona na niskim stołku Szifra – jej najwierniejszy sługus. Po Jalcie nie było śladu. – Zamierzasz tutaj spać? – zapytałam, nie kryjąc złości. Szifra bez słowa zatrzasnęła drzwi. Cisza wewnątrz mojego pokoju przybrała postać palącej samotności. Zerknąwszy na drzwi, wyciągnęłam spod łóżka misę inkantacyjną i  zdjęłam z  niej lnianą tkaninę, by odsłonić zapisane wewnątrz słowa modlitwy. Słyszałam wiatr świszczący na niebie i  wkrótce pokój spowił cień przywianych chmur. Siedząc na podłogowej macie, przez kilka długich chwil tuliłam misę do brzucha, po czym zaczęłam ją obracać, powoli, jakbym przesiewała muł. Nuciłam modlitwę w przyćmionym świetle, raz po raz, aż zmęczyło mnie wołanie do Boga o pomoc. Moja wewnętrzna wielkość (cóż za okrutny żart!) nie doczeka się błogosławieństwa, nie znajdą go moje trzcinowe pióra ni atramenty. Spisywane przeze mnie słowa nie będą czytane przez nienarodzone oczy. Stanę się zapomnianą żoną obmierzłego człowieczka pożądającego syna. Przeklęłam świat, który stworzył Bóg. Czy naprawdę nie umiał wymyślić nic lepszego? Przeklęłam rodziców za to, że mną handlowali, obojętni na moje uczucia, przeklęłam Nataniela ben Hananiaha za lekceważące, szydercze nastawienie i za absurdalny fioletowy kapelusz – co takiego próbował sobie wynagrodzić, nosząc na głowie tę niebosiężną kopułę? Przeklęłam też rabina Syracha, którego nauki rozbrzmiewały w synagogach Galilei, jakby je niosły na skrzydłach anioły: „Hańba dla ojca, jeśli ma syna źle wychowanego, a jeśli córkę, to wstyd mu ona przyniesie. Lepsza przewrotność mężczyzny niż dobroć kobiety”[5]. Pomioty węży. Wory uschniętych napletków. Cuchnące świńskie truchła! Poderwałam się na nogi i  odkopnęłam nieszczęsną misę wraz z  jej pustymi słowami, a zranioną kostkę znów przeszył ból. Opadłam na łóżko i przewalałam się z boku na bok, pochwycona w szpony bezgłośnej rozpaczy. Wstałam dopiero wtedy, gdy gniew i smutek zelżały. Pieściłam czerwoną nić zawiązaną na nadgarstku, przeciągając ją między kciukiem i  palcem wskazującym. W  mojej głowie rozpaliła się wizja twarzy młodzieńca, czemu towarzyszyło głębokie i  wyraźne poczucie jego obecności. Choć nie zdążyłam wymienić z  Jezusem ani pół zdania, przez moje ciało przetoczyła się fala intymności, kiedy jego dłoń chwyciła za moją. Jego dotyk obudził w  samym moim rdzeniu nienasyconą tęsknotę. Nie wydawało mi się jednak, aby była to tęsknota za nim. Raczej za sobą samą. Mimo to nie dawała mi spokoju jedna natrętna myśl – przeczucie, że był równie wspaniały co moje atramenty i papirusy, równie niezmierzony co słowa. I że to on może mnie wyzwolić.

Nadszedł zmierzch, po nim noc. Nie zapalałam lamp.

VII Śniłam. Nie, nie był to do końca sen, lecz wspomnienie rozbrzmiewające echem w splątanych spiralach moich sennych marzeń.

 

Mam dwanaście lat i  kształcę się pod okiem Tytusa, greckiego nauczyciela, którego zatrudnił mój ojciec, uległszy w końcu nieukojonym błaganiom córki. Matka zarzekała się, że prędzej sczeźnie, niż pozwoli mi się uczyć, ale decyzja ojca nie skłoniła jej wcale do kapitulacji. Cały sens jej życia zdaje się sprowadzać do besztania na zmianę mnie, ojca i nauczyciela, który ma zaledwie dziewiętnaście lat i przeraźliwie się jej boi. Tego dnia Tytus wręcza mi prawdziwy cud: nie zwój, lecz stos ususzonych liści palmowych, związanych równo skórzanym rzemykiem. Na ich powierzchni widnieją hebrajskie słowa spisane czarnym atramentem, a na krawędziach zdobienia w połyskującym złotym kolorze, jakiego dotąd nawet sobie nie wyobrażałam – wykonanym z, jak twierdził Tytus, barwnika uzyskanego z arszeniku. Pochylam się nisko, żeby go powąchać. Pachnie dziwnie, jak stare monety... Pocieram barwne zawijasy palcem i przytykam go do wargi, a znajdujący się na nim nalot doprowadza do maleńkiej eksplozji na moim języku. Tytus nakazuje mi przeczytać głośno słowa, nie hebrajskie, ale greckie. – To zadanie ponad moje siły – odpowiadam. – Wątpię. Zaczynaj. Ćwiczenie doprowadza mnie do pasji koniecznością rozbierania każdego ustępu na części pierwsze, a  następnie składania ich z  powrotem w  całość w  innym języku. Marzę bowiem tylko o  tym, by mknąć przez historię spisaną na palmowych liściach, nie mniej cudowną niż złoty atrament. To opowieść o  Asenat – młodej i  butnej Egipcjance, która zostaje zmuszona do poślubienia patriarchy Józefa, a  także wynikającym z  tego napadzie złości dziewczyny. Znoszę torturę tłumaczenia tekstu powodowana pragnieniem, by poznać jej los, co, zdaję sobie sprawę, jest zapewne elementem przemyślnej strategii nauczyciela. Po wyjściu Tytusa podnoszę miedziane lusterko i  patrzę w  nie uważnie, jakbym próbowała się upewnić, że to w  istocie ja wykonałam tę heroiczną pracę. Robiąc to, czuję w prawej skroni ukłucie. Z początku zdaje mi się, że to tylko efekt przemęczenia, ale zaraz potem żołądek skręca mi się w supeł, a głowę rozsadza palący ból. Gdzieś za moimi oczami rozbłyskuje zaś łuna światła, która pochłania cały pokój. Obserwuję zauroczona, jak blask

kurczy się tuż przed moją twarzą w  czerwony dysk, z  obrazem mojej twarzy pośrodku, dokładnym odwzorowaniem tego, co przed momentem widziałam w lusterku. Przerażona i  zafascynowana, doznaję oślepiającej świadomości własnego istnienia: Any, która lśni. Dysk się kruszy, a jego prochy porywa wiatr.

 

Otworzyłam gwałtownie oczy. Pokój wypełniała dławiąca ciemność, jakbym znajdowała się wewnątrz dojrzałej czarnej oliwki. Za drzwiami grzmiało chrapanie Szifry. Wstałam, zapaliłam pojedynczą glinianą lampę i  ugasiłam pragnienie wodą z  dzbana. Podobno spanie z ametystem sprowadzało na śpiącego doniosłe sny – ja nie miałam w łóżku takiego kamienia, a mimo to czułam, że wizja, która mnie nawiedziła, była dobrą wróżbą zesłaną mi przez Boga. Wszystko działo się dokładnie tak, jak przed dwoma laty, gdy naprawdę to przeżyłam. Choć było to najbardziej osobliwe wydarzenie całego mojego dzieciństwa, nikomu o nim nie powiedziałam. Czy ktokolwiek by je zrozumiał? Sama nie pojmowałam, co wówczas zaszło, nie miałam jednak żadnych wątpliwości, że to Bóg próbował mi coś przekazać. Później tygodniami studiowałam Pismo, odkrywając niesamowite historie Eliasza, Daniela, Elizeusza i  Mojżesza, ich wizje ogni, bestii i  rydwanu Bożego. Czy pychą było sądzić, że i  na mnie Bóg zesłał objawienie? W  tamtym czasie nie umiałam rozsądzić, czy mój sen był błogosławieństwem, czy klątwą. Chciałam wierzyć, że stanowił zapowiedź, iż pewnego dnia rozbłyśnie drzemiące we mnie światło, a  świat dostrzeże mnie i  usłyszy. Z  drugiej strony, mogła to być też przestroga – bym nie robiła sobie nadziei, że moje pragnienia kiedykolwiek się ziszczą. Albo, co gorsza, znak, iż dopadła mnie jakaś diabelska choroba. Z  upływem czasu rozmyślałam o  tamtym zdarzeniu coraz mniej, aż w  końcu całkiem o nim zapomniałam. A dziś ono powróciło. Po drugiej stronie pokoju leżała pod ścianą przewrócona misa, odtrącone, zmaltretowane stworzenie. Podeszłam do niej, utyskując pod nosem na swój los. Trzymając ją na kolanach, odwiązałam czerwoną nić z  nadgarstka i  położyłam w  środku w  taki sposób, żeby okoliła postać dziewczyny. W nocnej ciszy szumiał mój strudzony oddech, gdy wtem uchyliły się ze skrzypnięciem drzwi. – Moje dziecko – wyszeptała Jalta. Podbiegłam do niej, nie bacząc na ból kostki. – Jak udało ci się przekraść obok... Gdzie jest Szifra? Ciotka przycisnęła palec do ust i  otworzyła drzwi szerzej. Służąca mojej matki musiała osunąć się ze stołka; podbródek miała oparty o pierś, a z kącika ust spływała strużka śliny. –  Zrobiłam kubek gorącego wina, doprawionego mirrą i  męczennicą, który Lavi z radością jej zaniósł. – Jalta zamknęła drzwi i rozpromieniła się odrobinę. – Przyszłabym

wcześniej, lecz nie podejrzewałam, że trzeba będzie aż tyle czasu, by moja mikstura powaliła tę starą wielbłądzicę. Usiadłyśmy na skraju łoża i chwyciłyśmy się za ręce. Jej kości były jak gałązki sykomory. – Nie mogą zaręczyć mnie z tym mężczyzną – powiedziałam. – Nie pozwól im na to. Jalta sięgnęła po lampę. Trzymając ją między nami, odparła: – Ano, spójrz na mnie. Zrobiłabym dla ciebie wszystko, ale nie zdołam ich powstrzymać. Kiedy zamknęłam oczy, pod moimi powiekami prześlizgiwały się smużki światła, jak spadające gwiazdy. To nie mógł być przypadek, że wspomnienia dawnej wizji powróciły do mnie tej samej nocy, gdy zostałam uwięziona we własnym pokoju i skazana na nieszczęśliwe małżeństwo. Przetłumaczona przeze mnie historia egipskiej dziewczyny, którą także zmuszono do zaakceptowania odrażającego dla niej związku, brzmiała jak wiadomość, abym za żadne skarby nie dawała za wygraną. Asenat była nieprzejednana w swoim oporze, a ja powinnam wziąć z niej przykład. I jeszcze moja twarz wewnątrz maleńkiego słońca! Nawet jeśli rodzice zmuszą mnie do poślubienia Nataniela ben Hananiaha, nie będę jego; będę wyłącznie sobą: Aną. Wizja stanowiła obietnicę, że nic nie zdoła zgasić mojego światła. Moja wewnętrzna wielkość nigdy się nie skurczy, a ja zadbam o to, żeby świat mnie ujrzał. Poczułam, jak kołacze mi lekko serce, poruszone tym olśnieniem. – Wydaje mi się jednak, że mogłabym ich nakłonić do czegoś innego – ciągnęła ciotka. – Nie będzie to co prawda remedium na twoje nieszczęście, lecz co najwyżej pociecha. Kiedy za niego wyjdziesz, przeniosę się wraz z tobą do domu twojego męża. – Myślisz, że Nataniel ben Hananiah na to pozwoli? –  Nie będzie zapewne szczęśliwy, że jego kosztem żywi się i  odziewa wdowa ani że zawłaszcza sobie część przestrzeni, ale przekonam brata, by umieścił w  umowie zaręczynowej odpowiedni zapis. Nie sądzę, żeby się szczególnie opierał. Zatańczą z Hadar na dachu, gdy dostrzegą sposobność, by się mnie wreszcie pozbyć. Jeśli nie liczyć Judasza, przez czternaście lat życia nigdy nie zaznałam trwałej i prawdziwej przyjaźni – i natychmiast przepełniło mnie uczucie uniesienia. – Och, ciociu, będziemy jak Noemi i Rut! Gdzie ja, tam i ty. Do tej pory Jalta była wierna przyrzeczeniu, że nie będzie mówić o  przeszłości. Może jednak teraz, gdy związała się ze mną na wieczność, uchyli rąbka tajemnicy? – Wiem, że mój ojciec zobowiązał cię do milczenia – odezwałam się – ale odtąd łączy nas nierozerwalna więź. Niczego przede mną nie ukrywaj. Zdradź, dlaczego przybyłaś do Seforis. Dłoń ciotki rozgrzała się, jakby jej kości były chrustem na rozpałkę. – Dobrze, Ano, opowiem ci swoją historię, ale rodzice nie mogą się o tym dowiedzieć.

– Przenigdy – obiecałam. –  Byłam żoną mężczyzny o  imieniu Ruebel, żołnierza żydowskiej milicji w  służbie Rzymian w  Aleksandrii. Powiłam mu dwóch synów, ale obaj zmarli przed ukończeniem pierwszego roku życia. Mojego męża trawiła gorycz, a ponieważ nie mógł ukarać pięściami Boga, karał mnie. Żyłam w  nieustannym strachu, opuchnięta i  posiniaczona. W  dzień szabatu odpoczywał od swoich okrucieństw i miał się za cnotliwego. Nie takiej odpowiedzi się spodziewałam. Słowa ciotki coś we mnie rozdarły. Chciałam zapytać, czy to Ruebel odpowiadał za jej opadające oko, ale się na to nie zdobyłam. – Pewnego dnia ciężko zachorował – ciągnęła tymczasem ciotka. – Jego nagła i wstrętna śmierć okazała się wodą na młyn niektórych mieszkańców Aleksandrii. Przyjaciele mojego męża oskarżyli mnie, że go otrułam, żeby się zemścić za bicie. – A zrobiłaś to? – wypaliłam bezmyślnie. – Ja nie umiałabym cię winić... Chwyciła w dłonie mój podbródek. – Pamiętasz, jak mówiłam, że w twoim sercu kryje się święte świętych, że to właśnie tam mieszkają najskrytsze tęsknoty? Moją tęsknotą było uwolnić się od męża. Błagałam Boga, by spełnił moje pragnienie i odebrał Ruebelowi życie, jeżeli uważał, że to sprawiedliwa cena za jego występki. Zapisałam tę modlitwę w misie inkantacyjnej i nuciłam każdego dnia. Gdyby Bóg sam był żoną, zadziałałby wcześniej. Potrzebował roku, by się nade mną zlitować. –  Nie zabiłaś męża. Zrobił to Bóg – powiedziałam z  ulgą, choć też pewnym rozczarowaniem. – Owszem, ale tę śmierć sprowadziła na niego moja modlitwa. To dlatego przestrzegałam cię, byś się dobrze zastanowiła, co umieścisz w swojej misie. Bo gdy tęsknota czyjegoś serca jest za pomocą atramentu przekuwana na słowa, a  potem ofiarowywana jako modlitwa, ożywa ona w umyśle Boga. Czy w istocie? – zastanawiałam się z powątpiewaniem. – Wcześniej tego wieczoru odkopnęłam swoją misę w kąt – przyznałam. Ciotka się uśmiechnęła. Jej twarz wydała mi się sędziwa, ale w jakiś sposób piękna. – Ano, te zaręczyny skradły ci nadzieję. Powróć do swojej tęsknoty – ona wszystkiego cię nauczy. Jej słowa uwolniły czystą energię unoszącą się wokół nas w powietrzu. –  Bądź cierpliwa, moje dziecko – dodała. – Twoja chwila nadejdzie, a  gdy to się stanie, pochwyć ją z całą odwagą, na jaką będziesz umiała się zdobyć. Następnie opowiedziała mi o wszystkich plotkach na jej temat, które krążyły wówczas po Aleksandrii, historiach tak straszliwych, że koniec końców została aresztowana przez Rzymian słynących z wymierzania okrutnych kar. –  Nasz najstarszy brat, Haran, należy do rady żydowskiej, i  to on ułożył się z Rzymianami, aby pozwolili radzie zadecydować o moim losie. W rezultacie odesłano mnie

do terapeutów. – Terapeutów? – powtórzyłam, czując na języku ciężar tego słowa. – Cóż to takiego? –  To wspólnota Żydów, głównie myślicieli. Podobnie jak ty czy ja, pochodzą oni z  wykształconych i  zamożnych rodzin, takich ze służącymi do przeżuwania jedzenia i  wynoszenia pańskich nieczystości. Jednakże oni zrzekli się zbytku, by zamieszkać w ciasnych kamiennych chatach na odosobnionym wzgórzu nieopodal Aleksandrii. – Ale dlaczego? Co tam robią? –  Rozmyślają o  Bogu z  zapałem, jaki doprawdy trudno sobie wyobrazić. Modlą się, poszczą, śpiewają i  tańczą. Dla mnie jednak ich sposób życia okazał się zbyt żarliwy. Poświęcają się także czynnościom praktycznym: uprawiają własne rośliny jadalne, noszą wodę i szyją proste stroje, ale ich właściwa praca to studiowanie tekstów i pisanie. Studiowanie i pisanie. Ta myśl poruszyła mnie i zachwyciła. Czy naprawdę mogło istnieć takie miejsce? – A czy są wśród nich kobiety? – dociekałam. –  Mnie tam przecież wysłano, nieprawdaż? Kobiet jest tam nie mniej niż mężczyzn, i podchodzą one do swych obowiązków z równą im gorliwością i entuzjazmem. Co ciekawe, przewodzi im kobieta imieniem Skepsis. Wielkim szacunkiem darzy się tam żeńskiego Ducha Bożego, znanego z greckiego imienia Sofia. Sofia... To imię zalśniło w mojej głowie. Dlaczego  j a  nigdy się do niej nie modliłam? Ciotka ucichła. Czyżby nie miała ochoty kontynuować? Obróciwszy się, zobaczyłam na ścianie nasze cienie – ugięty patyk kręgosłupa Jalty i splątane fale moich włosów, tryskające w  górę niczym fontanna. Nie mogłam usiedzieć w  miejscu. Pragnęłam, żeby ciotka opowiadała mi ze szczegółami o  kobietach mieszkających w  kamiennych chatach na wzgórzu, o wszystkich tych rzeczach, których się uczyły i które pisały. Kiedy ponownie na nią spojrzałam, wydała mi się... inna. Być może przemieniła ją moja świadomość, że Jalta też tam żyła? Aż w końcu przerwała swoje milczenie: –  Przyjęłam sposób życia terapeutów i  spędziłam wśród nich osiem lat. Przez cały ten czas byli dla mnie dobrzy. Opiekowali się mną, nigdy mnie nie oceniali. Zawdzięczam im życie, ale ostatecznie doszłam do wniosku, że tam nie pasuję. – Czy ty też uczyłaś się i pisałaś? –  Do moich obowiązków należało dbanie o  zioła i  warzywa, choć oczywiście spędziłam mnóstwo godzin w  bibliotece. Daleko jej do wspaniałości biblioteki w  Aleksandrii, ale i w niej znajduje się kilka skarbów. – Skarbów? Jakich?! Podskakiwałam niecierpliwie na łóżku. Ciotka poklepała mnie lekko po nodze.

–  No już, uspokój się. Jest tam między innymi kopia Uczty Platona. Pisze on w  niej, że Sokratesa, jego starego mentora, filozofii uczyła kobieta. Miała na imię Diotyma. Na widok moich wybałuszonych oczu ciotka dodała: – Można tam też natrafić na okropnie poplamioną kopię Epitafiów niejakiej Aspazji, która z kolei była nauczycielką Peryklesa. –  O  żadnej z  nich nigdy wcześniej nie słyszałam – przyznałam, stropiona swoją ignorancją, a zarazem zdumiona, że takie kobiety istniały. –  Jednakże największym skarbem jest kopia hymnu zatytułowanego Adoracja Inanny, który dotarł do nas z Sumeru. Ta kwestia nie była mi całkiem obca, wiedziałam bowiem to i  owo o  Inannie, królowej niebios i przeciwniczce Jahwe. Niektóre Żydówki w tajemnicy piekły dla niej ciasta ofiarne. – Czytałaś Adorację? – zapytałam. –  „O  władczyni boskich mocy, olśniewające światło i  szlachetna kobieto przyodziana w blask, pani niebios...”[6] – Znasz tekst na pamięć? –  Tylko niewielką część. Adoracja także jest dziełem kobiety, kapłanki. Wiemy o  tym, ponieważ z  górą dwa milenia temu podpisała je własnym imieniem: Enheduanna. My kobiety czciłyśmy ją za jej śmiałość. Dlaczego ja nigdy nie podpisywałam własnych dzieł? –  Nie rozumiem, dlaczego ktokolwiek chciałby opuszczać tak cudowne miejsce – powiedziałam. – Gdybym to ja trafiła za karę do terapeutów, nie wyciągnęliby mnie stamtąd wołami. – Wiele jest tam dobra, to prawda, ale życie pośród nich oznacza także znój i ubóstwo. Człowiek nie należy tam wyłącznie do siebie, musi podporządkować się wspólnocie. Wymaga się od niego posłuszeństwa. No i jeszcze ten nieustanny post... – Postanowiłaś więc uciec? – Nie, dokąd miałabym uciekać? Jestem tutaj, ponieważ Skepsis nie ustawała w apelach, żeby Haran ponownie rozpatrzył moją sprawę. To człowiek bezwzględny i uparty jak osioł, ale w końcu przekonał radę, by pozwoliła mi odejść od terapeutów, acz pod warunkiem, że na zawsze opuszczę Aleksandrię. Wysłali mnie do twojego ojca, który jest z  naszego rodzeństwa najmłodszy i nie miał innego wyjścia, jak tylko usłuchać brata. – Czy mój ojciec wie o tym wszystkim? – Tak. Podobnie jak twoja matka – która każdego ranka po otwarciu oczu myśli przede wszystkim o tym, że jestem cierniem w jej prawym boku. – Ja zaś w lewym – dodałam z niejaką dumą. Nagle przestraszył nas hałas, szuranie mebla za drzwiami, więc umilkłyśmy i  nasłuchiwałyśmy w  ciszy. Nie minęła chwila, gdy nasze obawy rozwiał nawrót ogłuszającego chrapania Szifry.

– Słuchaj teraz uważnie – podjęła Jalta, a ja zorientowałam się, że zamierza wyjawić mi prawdziwy powód zaprawienia wina Szifry środkami usypiającymi i zjawienia się w mojej sypialni w  środku nocy. Chciałam opowiedzieć jej o  wizji z  przeszłości, o  tym, jak nawiedziła sen Ana, która lśni. Byłam pewna, że ciotka utwierdzi mnie w znaczeniu, które jej nadałam, lecz najwyraźniej musiało to jeszcze poczekać. – Zgrzeszyłam wścibstwem. Podsłuchiwałam dzisiaj pod drzwiami sypialni twoich rodziców – ustalili, że przyjdą do ciebie rankiem, by zabrać wszystkie zwoje i atramenty z twojej skrzyni. Cokolwiek się w niej znajduje, zostanie skonfiskowane i... – Spalone – domyśliłam się. – Tak. Choć nie byłam wcale zaskoczona, ciężar potwierdzenia moich najgorszych przypuszczeń przygiął mnie do ziemi. Przecież przechowywałam w  skrzyni opowieści o  wspaniałych matronach, o  kobietach i  dziewczętach Aleksandrii, o  Asenat – całą tę niewielką kolekcję zapomnianych historii. Były tam też moje komentarze do Pisma, traktaty filozoficzne, psalmy, lekcje greckich uczonych; atramenty, które mieszałam własnymi rękami, pieczołowicie ostrzone pióra! Paleta z  kości słoniowej, tabliczka do pisania. Wkrótce wszystko to miało zamienić się w proch. – Jeśli chcemy udaremnić ich plan, musimy się śpieszyć – ponagliła mnie ciotka. – Wyjmij ze skrzyni rzeczy najbliższe twemu sercu. Mogę je ukrywać u  siebie, przynajmniej do chwili, gdy nie znajdziemy lepszego schowka. Poderwałam się na nogi, a  Jalta ruszyła za mną z  lampą w  dłoni. Uklękłam przed skrzynią. Gdy nad moją głową zastygła plama światła, sięgnęłam do środka po naręcze zwojów. Rozsypały się z szelestem po podłodze. – Przykro mi, ale nie wezmę wszystkiego – ostudziła moje zapędy Jalta. – Jeżeli rankiem zastaną skrzynię pustą, nabiorą podejrzeń, bo spodziewają się, że jest pełna. Przewrócą dom do góry nogami, by mieć pewność, że nic im nie umknęło. – Wyciągnęła zza pasa swojej szaty dwie torby z koźlej skóry. – Weź tylko tyle, ile się zmieści w skórach. Opuściłam wzrok. – Czy to znaczy, że muszę zostawić paletę, tabliczkę do pisania, atramenty... Ciotka ucałowała mnie w czoło. – Pośpiesz się, proszę. Wybrałam więc zbiór swoich zapomnianych opowieści, a  resztę z  żalem serca zostawiłam. Włożyłam je ostrożnie do skórzanych toreb, które wciąż roztaczały wątłą woń obory – trzynaście zwojów upchniętych ciasno jak w plaster miodu. Do ostatniej udało mi się zmieścić dwie fiolki z  atramentem, dwa pióra trzcinowe i  trzy czyste zwoje papirusu. Zawinęłam torby w  wyblakłą fioletową szatę i  przewiązałam rzemieniem. Tak przygotowany tobołek złożyłam na rękach ciotki.

– Zaczekaj – powiedziałam po chwili. – Zabierz też misę inkantacyjną. Obawiam się, że mogliby ją spostrzec. – Pozostawiwszy w środku czerwoną nić, pośpiesznie nakryłam misę kawałkiem lnu i dodałam ją do bagażu. –  Ukryję te rzeczy w  moim pokoju – obiecała ciotka – choć długo nie będą tam bezpieczne. Gdy pakowałam zapiski, w mojej głowie zrodził się pewien pomysł – taki, który uwolniłby mnie z więzienia sypialni. Spróbowałam ubrać go teraz w słowa: – Kiedy rano przyjdą tu rodzice, będę się zachowywać jak skruszona córka. Przyznam, że postępowałam nieposłusznie i  krnąbrnie. Poproszę o  przebaczenie. Będę jak żałobnicy, którym się płaci, by na pogrzebach głośno opłakiwali obcych ludzi. Ciotka przyglądała mi się bacznie. –  Uważaj, żebyś nie lamentowała zbyt żarliwie. Rzeka łez może obudzić ich nieufność, wystarczy strumyczek. Uchyliłam drzwi, by się upewnić, że Szifra śpi, a później patrzyłam, jak Jalta przekrada się obok niej z  moim cennym dobytkiem. Ciotka sama wywalczyła sobie wolność – i  ja zamierzałam uczynić to samo.

VIII Przyszli późnym rankiem, zadowoleni z  siebie, z  surowością na twarzach i  kontraktem zaręczynowym w ręku, na którym nie wysechł jeszcze atrament. Witałam ich ze smugami cienia pod oczami i z nadzieją, że nie zdołają przejrzeć mojej fałszywej skruchy, bo kryło się pod nią zimne wyrachowanie. Ucałowałam dłoń ojca, objęłam matkę. Błagałam, by wybaczyli mi nieposłuszeństwo, które należało złożyć na karb zaskoczenia i niedojrzałości. Spuściłam oczy i spróbowałam wycisnąć z nich łzy, lecz byłam w środku sucha jak pustynia. Jeden szatan wie, jak bardzo się starałam. Przywoływałam w głowie wszelkie nieszczęścia, jakie przychodziły mi na myśl: siną, opuchniętą Jaltę, odesłaną za morderstwo, którego nie popełniła; Nataniela nakazującego mi rozłożyć nogi; życie bez atramentów i  piór; zwoje z  mojej skrzyni spopielone na dziedzińcu. Mimo to nie uroniłam ani łzy. Byłabym beznadziejna jako zawodowy żałobnik. Ojciec uniósł kontrakt i odczytał mi go głośno:

 

Ja, Nataniel ben Hananiah z  Seforis, zaręczam się z  Aną, córką Macieja, syna Filipa Leviasa z Aleksandrii, trzeciego dnia miesiąca tiszri, tym samym zawierając z nią wstępny związek małżeński, w zgodzie z prawem rabinicznym.

Zapłacę jej ojcu dwa tysiące denarów i  dwieście talentów daktyli z  najbliższego zbioru z mojego sadu. Zobowiązuję się zapewnić Anie – i jej ciotce – dach nad głową, a także żywić je i  odziewać. W  zamian przejmę nad nią pieczę w  chwili, gdy zostanie przeniesiona do mojego domu, gdzie będzie spełniać wszelkie obowiązki małżeńskie. Umowę tę unieważnić mogą wyłącznie śmierć Any lub rozwód z  przyczyn takich jak: ślepota, kalectwo, choroby skóry, bezpłodność, nieskromność, nieposłuszeństwo czy wszelkie inne powody, które mogłyby stać się przyczyną mojego niezadowolenia bądź odrazy. Ana winna zjawić się w  moim domu za cztery miesiące od dnia zawarcia niniejszej umowy, to jest trzeciego dnia miesiąca szwat.

 

Ojciec wyciągnął kontrakt przed siebie, żebym na własne oczy mogła się przekonać o jego brzmieniu. Pod spodem widniały trzy podpisy: Nataniela ben Hananiaha, skreślony wielkimi brutalnymi literami, jakby je wyrżnięto w  papierze; mojego ojca, zapisany zuchwałą cesarską kursywą; i  w  końcu rabina Szymona bar Jochaja, który był mego ojca narzędziem – o literach tak maleńkich i ściśniętych, że bił od nich wstyd. –  Chcemy usłyszeć z  twoich ust, że się zgadzasz. – Matka zmarszczyła czoło, w  ostrym łuku jej brwi kryła się jawna przestroga. Spuściłam potulnie wzrok i przytknęłam dłonie do piersi, udało mi się nawet sprawić, że zadrżał mi lekko podbródek. Oto ja, ukorzona, posłuszna córka. – Zgadzam się – wymamrotałam, po czym przyszło mi do głowy, że być może zdołam ich jeszcze nakłonić do zmiany zdania w kwestii zawartości skrzyni. – Z całego serca. Niestety, moje nadzieje okazały się płonne. Zjawiła się Szifra z jednym z żołnierzy, którzy eskortowali nas na targ. Matka podeszła do skrzyni i  uniosła wieko. Przyglądała się jej zawartości, długo kręcąc głową. –  Zważywszy na to, ile czasu przeznaczałaś na pisanie, można by się spodziewać pokaźniejszych efektów – stwierdziła drwiąco. Poczułam na karku ukłucie trwogi. –  Cóż, od tej pory nie będziesz poświęcać czasu bzdurom. Jesteś teraz zaręczona, oczekujemy z ojcem, że raz na zawsze wyrzucisz te mrzonki z głowy. Puściła wieko, a w pokoju rozległ się donośny łoskot. Ojciec nakazał wynieść skrzynię na dziedziniec. Patrzyłam z żalem, jak żołnierz dźwiga ją na ramię. Raz jeszcze spróbowałam przywołać do oczu łzy, wycisnąć je z  zakurzonych szczelin pod powiekami, ale ulga, że ocaliłam choć część swojej żmudnej pracy, była zbyt wielka. Matka przyglądała mi się, znów marszcząc brwi, tym razem z zaciekawieniem. Nie była kobietą, którą łatwo zwieść.

Po tym, jak nocą Jalta opuściła mój pokój, długo jeszcze zastanawiałam się w  bladym świetle jutrzenki, gdzie schować fioletowy tobołek. Dopóki bowiem moje zapiski znajdowały się pod tym dachem, istniało ryzyko, że matka je znajdzie. Wyobrażałam sobie podziurawione wzgórza otaczające dolinę – miejsca, które jako dziecko penetrowałam z  Judaszem. Jaskinie od wieków służyły nie tylko za miejsca pochówków, ale też kryjówki dla rodzinnych kosztowności i zakazanych tekstów. Aby jednak zanieść tam moją kolekcję, musiałabym uzyskać od ojca pozwolenie na wędrówki poza miastem. Byłaby to z pewnością niecodzienna prośba. Przez okno wtargnęły do pokoju odgłos trzasków i  woń ognia, który płonął na dziedzińcu. Dopiero wtedy przyszły łzy, wzbierające jak źródła. Stanęłam przed ojcem. –  Chociaż jestem tylko niewiastą, zawsze chciałam być taka jak ty, zostać wspaniałym skrybą. Zależało mi, żebyś patrzył na mnie z  dumą. Wiem, że muszę zaakceptować swoją dolę. Zawiodłam cię, a  to boli bardziej niż myśl o  małżeństwie, którego wcale nie chcę. Pójdę jednak dobrowolnie do Nataniela. W  zamian proszę o  jedno. – Łzy płynęły, a  ja nie zadawałam sobie trudu, by zetrzeć je z  policzków. – Pozwól mi wędrować po wzgórzach wokół miasta. Będę tam szukać pociechy i  modlić się, aby udało mi się wyzwolić od dawnych przyzwyczajeń. Może ze mną chodzić Lavi, on zadba o moje bezpieczeństwo. Czekałam. Matka chciała się odezwać, ale ojciec uciszył ją machnięciem ręki. –  Jesteś dobrą córką, Ano. Wędruj po wzgórzach z  moim błogosławieństwem, ale wyłącznie o poranku, nigdy w szabat, i zawsze w towarzystwie Laviego. – Dziękuję ci, ojcze. Dziękuję. Nie potrafiłam ukryć swej ulgi ani pohamować wylewności. Gdy wychodzili, celowo unikałam wzroku matki.

IX O  poranku czekałam na Laviego w  pokoju. Poprosiłam go o  spakowanie koziego sera, migdałów i  rozcieńczonego wina, byśmy mogli zjeść śniadanie w  drodze – w  ten sposób chciałam dać mu do zrozumienia, jak bardzo mi zależy na wczesnym wyjściu. Godzina po świcie, dokładnie tak mu powiedziałam. Godzina! Tymczasem Lavi się spóźniał. Ponieważ ojciec ograniczył moje wyprawy do wczesnych godzin porannych, zależało mi, by ten czas wykorzystać w  pełni. Obudziłam się w  ciemnościach i  odziałam pośpiesznie w prosty płaszcz. Żadnych wstążek w warkoczu, żadnych łańcuszków na kostkach.

Chodziłam nerwowo po pokoju. Co mogło zatrzymać Laviego? Wreszcie zniecierpliwienie wzięło górę i postanowiłam udać się na poszukiwania. Ani śladu chłopaka na górnym dziedzińcu. Znajdowałam się w połowie schodów prowadzących na dolny, kiedy go w  końcu ujrzałam – szorował na kolanach sadzę w  piecu, a  twarz miał całą w  szarym popiele. – Co ty robisz?! – zawołałam. W głos wkradła się cała moja irytacja. – Czekam na ciebie wieczność... Przecież mieliśmy iść. Lavi nie odpowiedział i  zamiast tego spojrzał posępnie na drzwi pod schodami, prowadzące do spiżarni. Pokonałam nieśpiesznie pozostałe stopnie, domyślając się, kogo tam zastanę. Matka uśmiechnęła się z nieskrywaną satysfakcją. – Obawiam się, że musisz przełożyć swoje plany na później – powiedziała. – Zauważyłam, że piec jest wyjątkowo brudny. – I nie mogło to zaczekać do popołudnia? – Broń Boże. Zresztą, wykorzystałam już tę okazję, żeby sprowadzić ci gościa. Oby to nie był Nataniel, błagałam w myślach. – Pamiętasz jeszcze Tabitę? I nie Tabita... – Po co ją zapraszałaś? Nie widuję się z nią od dobrych dwóch lat. – Tak się składa, że ona też się niedawno zaręczyła. Pomyślałam więc, że macie teraz ze sobą wiele wspólnego. Tabita, córka jednego z  podległych ojcu skrybów, odwiedziła mnie kilka razy, gdy obie miałyśmy po dwanaście lat, wtedy także na skutek starań mojej matki. Jak ja, była żydowską dziewczyną – na tym jednak kończyły się podobieństwa. Nie czytała ani nie pisała, nie wykazywała też najmniejszych chęci, by się tego uczyć. Lubiła zakradać się do izby mojej matki, żeby przetrząsać jej kolekcję pudrów i  perfum. Oddawała się swawolnym tańcom, udając, że jest Ewą albo Adamem, a  kiedy indziej wężem. Oliwiła mi i  splatała włosy, podśpiewując cicho, a  czasami dumając na głos o  tajemnicach łoża małżeńskiego. Wszystkie te rzeczy uważałam za przeraźliwie nużące, jeśli nie liczyć dywagacji na temat sekretów alkowy – te nie miały w sobie nic z nudy. Już wtedy rozumiałam, że wprowadzenie Tabity do mojego życia to w  istocie próba matki, by odciągnąć mnie od nauki, od tych wszystkich rzeczy, które nie przystoją niewieście. Najwyraźniej nie miała pojęcia, że Tabita czerwieniła sobie sutki henną i ochoczo mi je pokazywała. Spiorunowałam matkę spojrzeniem. Tym razem wpadła na pomysł wykorzystania Tabity, aby zniechęcić mnie do porannych ekskursji na wzgórza. Bo choć nie znała prawdziwych motywów tych wypraw, moja prośba obudziła jej podejrzliwość. Bądź ostrożna, napomniałam samą siebie.

 

Tabita rozejrzała się po moim pokoju. – Kiedy tu ostatnio byłam, twoje łóżko tonęło w zwojach papirusu. Pamiętam, że czytałaś mi jeden z nich, kiedy splatałam ci włosy. – Doprawdy? – Nawet kiedy śpiewałam! Jesteś taka poważna. – Zaśmiała się, lecz bez złośliwości, a ja przyjęłam jej rozbawienie, w  żaden sposób go nie komentując. Powstrzymałam chęć uświadomienia jej, że z czasem powaga we mnie tylko wzrosła. Siedziałyśmy więc na macie podłogowej w  niezręcznej ciszy i  jadłyśmy kozi ser oraz migdały, które Lavi spakował uprzednio na śniadanie. Zerknęłam w stronę okna. Poranek wymykał mi się z rąk. – Więc obie jesteśmy zaręczone – odezwała się Tabita, po czym zaczęła trajkotać o swoim narzeczonym, dwudziestojednoletnim mężczyźnie imieniem Efram. Dowiedziałam się o  nim zdecydowanie więcej, niż miałam ochotę. W  przeszłości terminował u jej ojca jako pałacowy skryba, a obecnie zajmował się pisaniem dokumentów dla jednego z  członków rady Antypasa. Nie był zamożny. Miał, jak to sama ujęła, „zdecydowany charakter”, co nie brzmiało zbyt zachęcająco, lecz w ogólnym rozrachunku wydawał się dużo lepszym kandydatem na męża od wdowca, którego wybrał mi ojciec. Słuchałam Tabity jednym uchem, nie dopytując o termin ślubu czy wartość posagu. – Opowiedz mi o  s w o i m  narzeczonym – poprosiła w końcu. – Wolałabym nie mówić o nim wcale. Jest dla mnie odstręczający. –  Efram wcale mnie nie odstręcza, choć wydaje mi się brzydki. Och, gdyby tylko miał oblicze i  sylwetkę żołnierza, który towarzyszy memu ojcu w  drodze do pałacu... – Zachichotała psotnie. Westchnęłam o wiele za ciężko. – Mam wrażenie, że za mną nie przepadasz – stwierdziła ni stąd, ni zowąd Tabita. Przez jej szczerość prawie zadławiłam się migdałem. Zakaszlałam tak gwałtownie, że musiała się nachylić i siarczyście klepnąć mnie w plecy. – Przepraszam – powiedziała. – Zbyt często mówię, nim zdążę pomyśleć. Ojciec twierdzi, że choć rozum nie jest moją mocną stroną, ma przewagę przynajmniej nad językiem. – Patrzyła na mnie zbolałym wzrokiem, a oczy zalśniły jej od łez. Położyłam na jej ręce dłoń. –  To ja powinnam przepraszać, bo byłam dla ciebie nieuprzejma. Zamierzałam pójść o  poranku na wzgórza, a  twoja wizyta sprawiła, że poczułam się... zdezorientowana. – Niewiele brakowało, a powiedziałabym: „rozczarowana”. Tabita wytarła rękawem policzki i uśmiechnęła się niemrawo.

–  Ale cieszę się, że tu jesteś – zaznaczyłam, i  nie było to wcale kłamstwo. Wyrzuty sumienia sprawiły, że patrzyłam na nią życzliwiej. – Zaśpiewaj mi coś. Obiecuję, że tym razem nie będę czytała! W pokoju nie było teraz zwojów, które mogłyby wzbudzić we mnie pokusę, ale naprawdę chciałam jej posłuchać. Na te słowa Tabita cała się rozpromieniła. Izbę wypełnił jej wysoki głos; zaintonowała piosenkę śpiewaną przez kobiety, które przed ślubem idą spotkać wybranka:

 

Śpiewaj, bo nadchodzi pan młody, Unieś głos, tamburyn złap, W tan z księżycem idź w zawody, Niechże się raduje świat!

 

Dotąd uważałam Tabitę za płytką, ale może to, co tak mnie w  niej irytowało, nie było wcale powierzchownością, ale rodzajem beztroski? Była dziewczyną, to wszystko; figlarną dziewczyną, która lubiła chwycić za tamburyn. Wtem, w  przebłysku olśnienia, wydała mi się wszystkim tym, czym sama nie umiałam być – i  zrozumiałam, że nienawidzę w  niej tego, czego mi brakuje. „Jesteś taka poważna”, powiedziała mi wcześniej. Nie bacząc na ból w kostce, wzięłam Tabitę za ręce i pomogłam jej wstać. Nasze głosy się splotły, kiedy wirowałyśmy w  szalonych kręgach, do utraty tchu – aż zakręciło nam się w głowach i upadłyśmy roześmiane na podłogę. Plan matki, by sprowadzić do mojego życia Tabitę, zadziałał – choć nie w  taki sposób, jakiego się spodziewała. Nic nie było w  stanie odwieść mnie od nauki ani spacerów, ale przynajmniej teraz śpiew dawał mi dużo więcej szczęścia.

X Tabita często odwiedzała nasz dom w godzinach porannych, krzyżując moje plany wypraw na wzgórza. Nieustannie żyłam w strachu, że prędzej czy później Szifra bądź matka znajdą w  pokoju ciotki kolekcję zwojów i  misę, a  mimo to czerpałam radość z  obecności przyjaciółki. Jej wizyty były przebłyskami światła w  mrokach nadciągającego małżeństwa z  Natanielem. Tabita znała rozliczne piosenki, z  których większość komponowała sama, w  heksametrze lub trymetrze. Jedna opowiadała o  szalonej kobiecie, która nie potrafi

powstrzymywać śmiechu, inna o wieśniaku, który upiekł chleb z robakiem w środku, żeby go podać tetrarsze. Najbardziej lubiłam jednak tę o  niewieście, która ucieka z  haremu, podszywając się pod chłopca. Nawet Jalta wstawała z  łóżka wcześniej niż zwykle, byle tylko posłuchać, co Tabita wymyśliła tym razem. Przynosiła ze sobą brzęczący egipski instrument zwany sistrum, którym potrząsała do rytmu piosenki. Tabita uwalniała proste czarne włosy z uwięzi i bez choćby cienia zażenowania tańczyła do wyśpiewywanych przez siebie historii. Miała drobne i  gibkie ciało, a  także uroczą twarz o  wysokich łukach brwi. Obserwowanie jej ruchów przypominało wpatrywanie się w niespokojne, hipnotyzujące smugi dymu. Któregoś ranka Tabita zjawiła się w moim domu z wyrazem osobliwego rozbawienia na twarzy i konspiracyjnym błyskiem w oczach. –  Dzisiaj będziemy tańczyć razem – oznajmiła, a  gdy zaprotestowałam, zbyła mnie parsknięciem. – Nie masz wyboru, moja droga! Napisałam piosenkę na dwie role. Nigdy wcześniej nie tańczyłam. Ani razu. – O czym jest ta piosenka? – zapytałam. – O dwóch ślepych dziewczynach, które udają, że widzą, by nie stracić narzeczonych. Nie byłam pewna, czy podoba mi się ten pomysł. – A nie mogłybyśmy udawać raczej po to, żeby zatrzymać swoich nauczycieli? –  Żadna dziewczyna nie podjęłaby się tak wyszukanego oszustwa z  powodu n a u c z y c i e l a. – Ja bym to zrobiła. Tabita przewróciła oczami, choć zauważyłam, że była bardziej rozbawiona niż zirytowana moimi argumentami. – W takim razie możesz udawać, że się zaręczyłaś z nauczycielem – stwierdziła. Było w  tym coś nietypowo pięknego, w  tym spotkaniu dwóch różnych sposobów życia, które dotąd wydały mi się niemożliwe do pogodzenia: powinności i tęsknoty. Wśliznęłyśmy się do pokoju mojej matki, gdy była zajęta na dziedzińcu, i  uniosłyśmy wieko jej skrzyni – dębowej, z wyżłobionym wzorem splatających się kręgów i zamykanej na mosiężną klamrę. Tabita wyszperała barwne szale w  kolorze rubinów i  przewiązała nam biodra. Pośród wielu sakiewek znalazła tę z  pałeczkami antymonu i  narysowała parę otwartych oczu na moich powiekach, a później ja zrobiłam to samo dla niej. Nie udało mi się powstrzymać chichotu, gdy przez przypadek zabrudziłam jej skroń. – Będziemy tańczyć z zamkniętymi oczami, całkiem ślepe – powiedziała. – Ale będziemy wyglądać tak, jakbyśmy wszystko widziały. Na dnie skrzyni znalazła drewnianą szkatułkę na biżuterię. Czyżby ją także zamierzała splądrować? Zerkałam z niepokojem na drzwi, kiedy moja przyjaciółka zakładała naszyjnik

z  krwawników, a  następnie pomagała mi zapiąć lazurytowe korale. Przyozdobiła nas złotymi i ametystowymi opaskami, na palce wcisnęła złote pierścienie. – Może i jesteśmy ślepe, ale to nie znaczy, że musimy być też brzydkie – stwierdziła. Otworzyła fiolkę z  perfumami i  po izbie rozszedł się ostry zapach tysiąca ciętych lilii. Zorientowałam się, że to olejek nardowy, najkosztowniejsza z wonności. – Nie ten – szepnęłam. – Ten jest za drogi. –  Czyżbyś uważała, że my, ubogie dziewczęta, nie zasługujemy na nard? – Zamrugała i oczy wymalowane na jej powiekach rzuciły mi błagalne spojrzenie. Uległam jej bez słowa protestu, więc wzięła na koniuszek palca pojedynczą kroplę i rozsmarowała ją na moim czole, jak matka, która naznacza dziecko, nadając mu imię. – Namaszczam cię, Ano, przyjaciółko Tabity. Zaśmiała się cicho, dlatego nie miałam pewności, czy mówi to żartem, czy poważnie. Wówczas jednak spojrzała mi w oczy i powtórzyła: „przyjaciółka Tabity”, a ja zrozumiałam, że robi i to, i to. – Teraz twoja kolej – powiedziała. Namoczyłam opuszek palca w fiolce i dotknęłam jej czoła. – Namaszczam cię, Tabito, przyjaciółko Any. Tym razem się nie śmiała. Ułożyłyśmy w  skrzyni całą zawartość tak, jak ją zastałyśmy, i  wymknęłyśmy się cicho z  sypialni, pachnące, rozemocjonowane i  zupełnie świadome, że przecież zostawiamy po sobie wonne dowody naszej grabieży. Jalta czekała w  moim pokoju. Potrząsnęła sistrum, wyzwalając z  instrumentu drgający dźwięk. Tabita zaczęła śpiewać i po chwili skinęła na mnie głową, bym poszła w jej ślady. Zacisnęła powieki i wprawiła ciało w ruch, więc ja też zamknęłam oczy – stałam jednak jak posąg, zmrożona i skrępowana. „Jesteś taka poważna”, to oskarżenie rozbrzmiało w mojej głowie. Pragnąc zadać mu kłam, pozwoliłam rękom i  nogom robić wszystko, co im się żywnie podobało. Kołysałam się swobodnie: trzcina na wietrze, chmura na niebie, kruk tnący przestworza. Byłam ślepą dziewczyną, która udaje, że widzi. W  pewnej chwili wpadłam na Tabitę, a  ona chwyciła mnie za rękę i  nie puszczała. Ani razu w  mojej głowie nie pojawił się Nataniel. Rozmyślałam za to o  młodzieńcu, którego spotkałam na targu i  który pomógł mi wstać, rozmyślałam też o  zwojach i  atramentach. W ciemnościach za własnymi powiekami czułam się wolna.

XI

W  te dni, gdy Tabita nie przychodziła, razem z  Lavim wychodziliśmy wcześnie z  domu i  zmierzaliśmy przez Seforis do południowej bramy miasta. Tam zatrzymywałam się na chwilę, by chłonąć widok doliny – spoglądałam ceremonialnie w  dół, na ptaki i  chmury, a  później w  górę, na intensywny błękit nieba, smagana podmuchami wiatru. Następnie zstępowałam na ścieżkę, która wiła się przez wzgórza, zdeterminowana znaleźć jaskinię, w  której mogłabym ukryć zwoje i  misę inkantacyjną. Zaczynało mi się śpieszyć, bo choć matka nie wykazywała dotąd zainteresowania pokojem ciotki, wiedziałam, że to wyłącznie kwestia czasu. Możliwe, iż jeszcze się nie zorientowała, że jesteśmy w  zmowie. Każdego dnia po przebudzeniu biegłam szukać w panice Jalty, by spytać, czy fioletowy tobołek jest bezpieczny. W momentach zadumy zadawałam sobie pytanie, dlaczego perspektywa utraty trzynastu zwojów, dwóch buteleczek atramentu, dwóch trzcinowych piór, trzech niezapisanych arkuszy papirusu i  jednej misy przywodzi mnie do desperacji. Dopiero teraz zdawałam sobie sprawę, jak ogromną wagę przywiązywałam do tych przedmiotów. Reprezentowały one znacznie więcej niż tylko kruche, zapomniane historie, którym chciałam dać nowe życie – mieściły w  sobie pragnienie, by swobodnie wyrażać siebie, by unieść się ponad własną małość oraz ciasnotę swego życia i ujrzeć, co leży dalej. Tylko tego pragnęłam. Potrzeba znalezienia jaskini zawładnęła mną bez reszty. Lavi także zaangażował się w tę misję, choć utyskiwał za każdym razem, gdy zbaczałam ze ścieżki. Samotne skupiska gąszczu często były zamieszkane przez zwierzęta: borsuki, dziki, kozy, hieny, szakale – ja zaś z każdą kolejną wędrówką coraz śmielej zapuszczałam się na bezdroża. Natykaliśmy się na mężczyzn pracujących w  kamieniołomach wapienia i  na kobiety piorące rzeczy w strumieniu, na pastuszków udających, że ich kije to miecze, na nazaretańskie dziewczęta zbierające późne oliwki. Zdarzało nam się też minąć pobożnego człowieka modlącego się pod akacją lub w  załomie skał. Znajdywaliśmy dziesiątki jaskiń, lecz żadna nie spełniała moich potrzeb: niektóre były zbyt łatwo dostępne, a  inne nosiły ślady zamieszkania lub zostały przemienione w krypty, a ich wejścia zatarasowano głazami. Błąkaliśmy się po wzgórzach na darmo.

XII Rzadko się zdarzało, byśmy poza szabatem jadali wspólnie – ja, ojciec, matka i  ciotka – kiedy więc któregoś dnia matka zaczęła nalegać na rodzinny posiłek, od razu się zorientowałam, że ma nam do przekazania jakieś wieści. To jednak ojciec zajął większą część wieczerzy swoją tyradą na temat złotych mis, które ponoć znikały z pałacu.

– Dlaczego akurat ty zaprzątasz sobie tym głowę? – zapytała matka. – Bo to miski służące skrybom i ich pomocnikom w bibliotece. Najpierw zniknęła jedna, potem dwie, a  teraz cztery! Antypas jest wściekły. Obarczył mnie zadaniem odszukania złodzieja. I co ja mam z tym począć? Przecież nie jestem pałacowym strażnikiem! Szczerze wątpiłam, by ta sprawa stanowiła przyczynę rodzinnego zgromadzenia. –  Dosyć się już nasłuchaliśmy o  skradzionych misach, Macieju – ucięła matka i  wstała, rumiana i pełna wigoru. Oho, zaraz się okaże, po co się dzisiaj zebraliśmy. – Mam ważne wieści, Ano. Ceremonia zaręczyn odbędzie się w pałacu! Wpatrywałam się w rozsypane po półmisku pestki granatu. –  Czy ktokolwiek mnie słucha?! Herod Antypas we własnej osobie wyda zaręczynową ucztę i będzie jednym z dwóch świadków. Tetrarcha, Ano! Wyobrażasz to sobie? Nie, prawdę powiedziawszy, nie mieściło mi się to w głowie. Zdawałam sobie oczywiście sprawę, że zaręczyny wymagają publicznego sformalizowania, ale czy trzeba było od razu widowiska? Wyczuwałam w tym kolejną intrygę matki. Nigdy nie byłam w pałacu, mimo że mój ojciec wyruszał tam każdego ranka, by doradzać tetrarsze i  pisać jego listy oraz edykty. Za to matka udała się z  nim kiedyś na pałacowe przyjęcie, które w jej przypadku ograniczyło się do oddzielnego posiłku w gronie kobiet. Za to później tygodniami obsesyjnie rozprawiała o  wszystkim, co widziała: o  rzymskich łaźniach, o  małpach skutych łańcuchami na dziedzińcu, o  tancerzach z  ogniami, o  tacach pełnych pieczonej strusiny i  w  końcu o  najbardziej urzekającej atrakcji: młodej żonie Heroda Antypasa, Phasaelis, nabatejskiej księżniczce o  bujnych włosach, sięgających podłogi. Siedząc na sofie, księżniczka nawijała czarne pukle na ręce, na podobieństwo węży, by ku uciesze gości wykonywać nimi faliste ruchy. A  przynajmniej tak twierdziła matka. – Na kiedy zaplanowano uroczystości? – zapytałam. – Na dziewiętnastego cheszwan. – Ale przecież... to już za miesiąc! –  Zgadza się. Sama nie wiem, jak wszystkiemu podołam – odparła matka z  westchnieniem i  powróciła na miejsce obok ojca. – W  końcu to mnie przypadnie obowiązek kupienia prezentów zarówno dla tetrarchy, jak i  rodziny Nataniela i zgromadzenia posagu! Będziesz potrzebowała nowych tunik, płaszczów, sandałów. Muszę też kupić ozdoby do włosów, pudry, szkła, naczynia... Nie pozwolę, byś stawiła się w domu Nataniela ze starym i zużytym dobytkiem. Przestałam słuchać jej trajkotania. Czułam się jak gałązka ciśnięta w  nurt rwącej rzeki. Spojrzałam na Jaltę rozpaczliwym wzrokiem, by nie pozwoliła mi utonąć.

XIII Któregoś ranka, gdy raczyłyśmy się z  Tabitą miodowymi ciastkami, ciotka urzekła nas egipską opowieścią o  Ozyrysie, który został zabity i  poćwiartowany, a  później na powrót złożony i  wskrzeszony przez boginię Izydę. Nie szczędziła nam przy tym żadnych szczegółów, nawet tych najbardziej krwawych. Tabita była pod tak wielkim wrażeniem, że w  pewnym momencie rozdziawiła usta, lekko sapiąc. Kiwnęłam na nią głową, jakbym chciała powiedzieć: „Widzisz? Moja ciotka wie wszystko”. – Nie wierzę, że coś takiego mogło się zdarzyć – stwierdziła Tabita. – Bo to nie jest historia oparta na prawdziwych zdarzeniach, kochanie – odparła Jalta – mimo że zawiera w sobie wiele prawdy. – Nie rozumiem, jak to możliwe – zdziwiła się Tabita. Ja także tego nie wiedziałam. – Chodzi o to, że coś takiego może się zadziać w nas samych – wyjaśniła ciotka. – Pomyśl o  tym w  ten sposób: twoje życie też dałoby się rozedrzeć na strzępy, jak ciało Ozyrysa, a później poskładać na nowo. Jakaś twoja część może umrzeć, lecz narodzi się z niej nowa, która zajmie miejsce tej starej. Tabita się skrzywiła. – Teraz jesteś dziewczyną mieszkającą w domu ojca – ciągnęła Jalta – ale już wkrótce to życie umrze i  narodzi się nowe, życie małżonki. – Przeniosła spojrzenie na mnie. – Nie zdawajcie się jednak na ślepy los. Same dokonajcie tego wskrzeszenia, niczym Izydy stwarzające na nowo Ozyrysa. Ciotka skinęła na mnie, a  ja zrozumiałam. Skoro zaręczyny miały zniszczyć moje dotychczasowe życie, musiałam budować to, które nadejdzie, wedle własnego planu. Tej nocy, gdy leżałam już w łóżku, postanowiłam twardo, że uwolnię się od małżeństwa, doprowadzając do rozwodu, nim dojdzie do ceremonii zaślubin. Będzie to trudne, ba – prawie niewykonalne. Kobieta nie mogła wnosić o  rozwód, chyba że jej mąż odmawiał wykonywania obowiązków małżeńskich – a  gdyby tak się stało, byłabym z  pewnością najszczęśliwszą kobietą w  Galilei, jeśli nie w  całym Cesarstwie Rzymskim. Za to mężczyzna... Mężczyzna mógł domagać się rozwodu przed ślubem albo po nim z dowolnych przyczyn. Nataniel zastrzegł sobie, że kontrakt zaręczynowy może unieważnić moja ślepota, kalectwo i  choroba skóry. Mógł się też powołać na moją bezpłodność, nieskromność i  wszelkie źródła „odrazy”. Cóż, nie zamierzałam wyłupiać sobie oczu ani okaleczać się w  inny sposób, jednakże nie miałam nic przeciwko, by dać mu każdy z pozostałych pretekstów. Jeżeli to zawiedzie, odwrócę treść piosenki Tabity i będę widzącą dziewczyną, która udaje, że oślepła. Nawet takie małe i niedorzeczne plany przynosiły mi pociechę.

Staczałam się powoli w  odmęty snu, gdy zaświtała mi pewna niepokojąca myśl. Jeśli spotka mnie szczęście i  jakimś sposobem nakłonię Nataniela do skorzystania z  prawa do rozwodu, powtórne zaręczyny staną się niemożliwością – rozwiedziona kobieta miała bowiem nikłe szanse na ślub. Jeszcze do niedawna uznałabym to za błogosławieństwo, wszystko jednak zmieniło się tamtego dnia, gdy ujrzałam na targu młodzieńca imieniem Jezus.

XIV Gdy szliśmy z  Lavim przez miasto, ulicami błąkały się pierwsze, różowe promyki wschodzącego słońca, maleńkie, przygaszone ognie. Nie straciłam jeszcze całkiem nadziei na znalezienie jaskini, w której mogłabym zakopać swoje skarby, robiłam się jednak coraz bardziej niecierpliwa. Była to bowiem nasza siódma wyprawa na wzgórza. Przystanęłam, dostrzegłszy kątem oka lśniące białe ściany pałacu i  jego spadziste, czerwone dachy. Ceremonia zaręczyn w  obecności tetrarchy przyciągnie zainteresowanie tłumów z każdego zakątka Galilei i zarazem nada jej pozory cesarskiej aprobaty. Już tylko z  tych względów nakłonienie Nataniela do rozwodu wydawało się wyjątkowo trudnym zadaniem. Obawiałam się, że w rzeczywistości nigdy się od niego nie uwolnię. Dotarliśmy do wschodniej bramy miasta, nazywanej Liwią, od imienia żony cesarza rzymskiego. Jej cedrowe filary zostały niedawno potrzaskane mieczami i  toporami. To zapewne przechodzący tędy zeloci postanowili odcisnąć na nich piętno swej pogardy. Ciekawe, czy był wśród nich Judasz... Ostatnimi czasy w mieście huczało od plotek na temat Szymona bar Giora i  jego popleczników. Lavi przynosił do domu wiele takich historii, zasłyszanych u  kowala, w  młynie czy w  tłoczni winogron, a  każda kolejna zdawała się brutalniejsza od poprzedniej. Dwie noce temu usłyszałam, jak ojciec krzyczał do matki, że jeśli Judasz dołączył do tych bandytów, Antypas każe go stracić, a  on nie zdoła temu zapobiec. Przed zejściem w  dolinę zatrzymałam się przed bramą Liwii, by przyjrzeć się ludziom przemierzającym jak mrówki drogę z Nazaretu. Z tej wysokości dało się dostrzec w oddali białe domy wioski przypominające stadko owiec. Pierwsza jaskinia, którą tego dnia znaleźliśmy, zdradzała ślady bytności dzikich zwierząt, szybko ją więc opuściliśmy. Zboczywszy ze ścieżki, zawędrowaliśmy w balsamowy zagajnik. Szliśmy w  kierunku przejaśnienia, gdzie kończyły się drzewa, a  zaczynały wapienne wychodnie. Usłyszałam to jako pierwsza – niski, niezgłębiony śpiew. Zaraz potem

go zobaczyłam, mężczyznę stojącego u  wejścia do ciemnej jaskini. Odwrócony do mnie plecami, nucił jakieś słowa, trzymając ręce wysoko. Była to bez wątpienia modlitwa. Podkradłam się najbliżej, jak miałam odwagę. Na głazie nieopodal spoczywał skórzany pas, a w nim tkwiły narzędzia: młotek, dłuto i jakiś inny, zakrzywiony przyrząd. Na powierzchni kamienia zamigotało światło. Wróżba. Nieznajomy odwrócił lekko głowę, potwierdzając to, czego się już domyślałam. Był to młodzieniec imieniem Jezus, którego poznałam na targu. Kucnęłam nisko i  skinęłam na Laviego, żeby zrobił to samo. Płaczliwa pieśń nie milkła. Zorientowałam się, że był to aramejski kadisz żałobny – co oznaczało, że ktoś umarł. Głos młodzieńca musiał rzucić na mnie czar, bo mój oddech stał się płytki, poczułam też gorąc pnący się po szyi na twarz. Zadrżały mi uda. Chciałam się do niego zbliżyć i przedstawić. Podziękować, że na targu przyszedł mi z pomocą. Chciałam zapytać, czy nic mu się nie stało w  głowę i  czy umknął żołnierzowi, który rzucił się za nim w  pościg. Co zamierzał mi powiedzieć, zanim został zaatakowany? Czy dziewczyna, która sortowała barwne nici na palcach, była jego siostrą? I kto umarł? Tyle pytań kłębiło się w mojej głowie, nie miałam jednak odwagi zakłócać żałoby młodzieńca. Nawet jeśli przyszedł tu tylko po to, by zbierać rośliny na barwniki siostry lub żony, byłoby nieprzyzwoitością do niego podchodzić. Spojrzałam na znajdujący się za nim wlot jaskini. Czy to nie Bóg mnie tutaj sprowadził? Za moimi plecami rozległ się szept Laviego: – Musimy iść! Zupełnie zapomniałam o jego obecności. Zebrałam pośpiesznie myśli. Ów młodzieniec, Jezus, najwyraźniej trudnił się kamieniarstwem i  każdego ranka szedł z  Nazaretu do Seforis. Był też pobożny i zatrzymywał się tutaj, by się pomodlić przed pracą. Uniosłam wzrok na słońce, żeby sprawdzić porę dnia, a  następnie wśliznęłam się w niebieskie cienie drzew.

XV Zastałam Jaltę w jej pokoju. Była moją sojuszniczką i moim azylem, kiedy jednak chciałam opowiedzieć jej o Jezusie i o palącej tęsknocie, żeby się do niego odezwać, pochwyciło mnie

niezrozumiałe onieśmielenie. Jak miałabym komukolwiek wyjaśnić, nawet ukochanej ciotce, owo dziwne przyciąganie, które odczuwałam do nieznajomej osoby? Wyczuwszy moją rezerwę, Jalta zapytała: – Co się stało, moje dziecko? – Znalazłam jaskinię, w której mogłabym ukryć misę i zwoje. –  W  samą porę! Nie wyobrażasz sobie, jak wielką ulgę przynoszą mi te wieści. Przyłapałam dziś Szifrę na grzebaniu w moich rzeczach. Spojrzała na skrzynię z  drewna cyprysowego, którą kupiła jeszcze w  Aleksandrii. Niedługo po przybyciu pokazała mi jej zawartość, po tym jak ja odkryłam przed nią własne skarby. W  środku znajdowało się sistrum, chusta przetykana koralikami, sakwa pełna wisiorków i  amuletów oraz cudowna para egipskich nożyc, złożonych z  dwóch ostrzy z  brązu złączonych metalowym paskiem. Czy to tam schowała zwoje? I  czy Szifra je znalazła?! Poczułam ukłucie paniki, ale wtedy ciotka wyciągnęła tobołek spod sterty ubrań na trójnożnym stołku – ukryty na widoku – a misę inkantacyjną spod maty, na której spała. Wzięłam od niej misę i  zdjęłam z  niej kawałek lnu – a  kiedy ujrzałam leżącą w  środku czerwoną nić, zdrętwiały mi ręce. Zrozumiałam bowiem, że doskonale wiem, co chcę powiedzieć ciotce o Jezusie, tylko brakuje mi śmiałości. Jedynym tekstem, którego zabronił mi czytać ojciec, była Pieśń nad Pieśniami, opowiadająca o kobiecie i jej kochanku. Jak nietrudno się domyślić, okazało się to wspaniałą zachętą do sięgnięcia po zakazany owoc. Przeczytałam Pieśń cztery razy i  za każdym czułam ten sam żar na szyi i twarzy, to samo drżenie ud, które towarzyszyło mi dziś rano, gdy spostrzegłam Jezusa na polanie. Niektóre fragmenty Pieśni wryły mi się w  pamięć i łatwo do mnie powracały:

 

„Pod jabłonią obudziłem cię...” „Ukochany mój przez otwór włożył rękę swą, a serce me zadrżało z jego powodu...” „Wody wielkie nie zdołają ugasić miłości, nie zatopią jej rzeki...”[7].

 

Zamknęłam się w  swoim pokoju, by schować zwoje i  misę pod łóżko. Wiedziałam, że dopóki nie zakopię ich w  jaskini, będę się ze wstrzymanym oddechem modlić o  ich bezpieczeństwo. Cóż, z dwojga złego lepiej, że znajdowały się tutaj niż w pokoju Jalty, gdzie Szifra myszkowała bez żadnego skrępowania. Lavi przyniósł półmisek z pieczoną rybą, soczewicą i chlebem, ale nie mogłam jeść. Kiedy mnie nie było, matka zawiesiła na kołku szatę zaręczynową – białą tunikę z delikatnego lnu, z  ozdobnymi fioletowymi pasami na wzór strojów rzymskich kobiet. Judasz wpadłby we wściekłość, gdyby mnie zobaczył w tym zdradzieckim odzieniu. I co to mówiło o Natanielu?

Czy, jak Antypas, sympatyzował z  Rzymem? Myśl o  nim spowodowała nagły przypływ rozpaczy. „Pod jabłonią obudziłem cię...” Przypomniawszy sobie, że schowałam do torby z  koziej skóry trzy czyste arkusze papirusu, sięgnęłam pod łóżko po tobołek i  wyjęłam z  niego atrament, pióro i  papirus. Ponieważ w  drzwiach nie było zamka, siedziałam wsparta o  nie plecami, żeby nikt nie wszedł do środka. Rozłożyłam na podłodze arkusz. Po tabliczce do pisania ostał się tylko popiół. Nie miałam pojęcia, co będę pisać. Słowa pochłonęły mnie, jak strugi deszczu i  fale powodzi. Nie byłam w stanie ich okiełznać, ale nie umiałam też dać im upustu. To jednak nie słowa targały mną najsilniej, ale tęsknota – i tęsknotą tą była miłość. Zamoczyłam pióro w  atramencie. Jeśli się kocha, pamięta się wszystko dokładnie. Sposób, w jaki jego oczy spoczęły na mnie po raz pierwszy. Kolorową przędzę, którą trzymał w  palcach i  która furkotała teraz w  intymnych zakamarkach mojego ciała. Dźwięk jego głosu na mojej skórze. Myśl o nim, szamoczącą się w brzuchu jak nurkujący ptak. Kochałam też innych – Jaltę, Judasza, rodziców, Boga, Laviego i Tabitę – lecz miłością odmienną, nie tak bolesną, słodką ani płomienną; a już z pewnością nie silniejszą od mej miłości do słów. Jezus położył dłoń na jakimś zatrzasku, a ja się otworzyłam. Przenosiłam to wszystko na papirus, litera po literze. Kiedy atrament wysechł, zwinęłam arkusz w  rulon i  wsunęłam go do tobołka pod łóżkiem. Powietrze w  pokoju przepełniało groźne napięcie. Moje zapiski nie mogły pozostać w tym domu ani chwili dłużej.

XVI Po południu przyszła do mnie matka. Zerknęła przelotnie na łóżko, ale zaraz potem odwróciła wzrok w  przeciwną stronę. Zazgrzytała zębami na widok zaręczynowej szaty, która leżała zmięta na podłodze, nic jednak nie powiedziała. Że mnie nie zwymyślała, było dla mnie jasnym ostrzeżeniem, iż winnam się spodziewać czegoś okropnego. – N a j d r o ż s z a  Ano – jej głos ociekał słodyczą nektaru. Kolejna zła wróżba. – Przybyła się z tobą spotkać Sofer, siostra Nataniela. – Nikt mnie nie uprzedził o jej wizycie. –  Pomyślałam, że lepiej będzie cię zaskoczyć. Czy mogę liczyć, że potraktujesz ją z należytym szacunkiem?

Zaświerzbiał mnie kark, jakby włoski na nim chciały stanąć dęba. – Skąd pomysł, że miałabym postąpić inaczej? – Zjawiła się tu, by cię obejrzeć i wykluczyć choroby skóry czy inne skazy. Nie martw się, obiecała, że uczyni to szybko i sprawnie. Nie wiedziałam, jak zareagować na to poniżenie. – Chodzi jedynie o wypełnienie warunków kontraktu – ciągnęła matka. – Nataniel musi otrzymać gwarancję od członka swojej rodziny, że twoje ciało spełnia odpowiednie wymogi. „Ślepota, kalectwo, choroby skóry, bezpłodność, nieskromność, nieposłuszeństwo czy wszelkie inne powody, które mogłyby stać się przyczyną niezadowolenia bądź odrazy...” Wpatrywała się we mnie ostrożnie w oczekiwaniu na reakcję. W gardle więzły mi różne obelgi – przekleństwa, o których przed poznaniem Jalty nawet mi się nie śniło. Przełknęłam je wszystkie, choć nie było to łatwe. Nie mogłam ryzykować, że utracę przywilej wędrowania po wzgórzach. – Jak sobie życzysz – odpowiedziałam krótko. Matka nie wyglądała na przekonaną. – Podporządkujesz się jej taktownie? Kiwnęłam głową. Oglądana ze wszystkich stron niczym osioł, któremu sprawdza się nawet zęby! Gdybym dowiedziała się o  tym zawczasu, natarłabym się smołą, by sobie zapewnić wspaniałą czerwoną wysypkę, umyłabym włosy wyciągiem z czosnku i cebuli... Dałabym Natanielowi całe mnóstwo powodów do odrazy. Kobieta weszła do mojego pokoju i  przywitała się uprzejmie, choć bez uśmiechu. Była równie niska, co jej brat, i miała takie same kwaśne oblicze i worki pod oczami. W duchu liczyłam, że matka zostawi nas same, ale ona zajęła miejsce obok łóżka. – Rozbierz się – nakazała mi Sofer. Zawahałam się, ale w  końcu ściągnęłam tunikę przez głowę i  zaprezentowałam się kobiecie w  samej bieliźnie. Sofer unosiła mi ręce i  nachylała się blisko, wnikliwie przyglądając się mojej skórze, tak jakby pokrywały ją enigmatyczne zapiski. Obejrzała twarz, szyję, potem kolana i kostki, nie omieszkała też zerknąć za uszy i między palce stóp. – Dobrze, a teraz bielizna. Spojrzałam na matkę. – Matko, ja... ja nie mogę. – Zdejmij – nakazała mi matka. Po słodyczy w jej głosie nie został nawet ślad. Stałam przed nimi naga i słaba z upokorzenia, a Sofer chodziła wokół mnie i sprawdzała moje plecy, piersi oraz łono. Matka odwróciła wzrok – była to jedyna uprzejmość, na jaką zdołała się zdobyć.

Zgromiłam kobietę wzrokiem. Obyś sczezła, pomyślałam, i  oby wraz z  tobą umarł twój brat. –  Co to takiego? – Sofer wskazała czarny pieprzyk na moim sutku. Choć od dawna nie zwracałam na niego uwagi, miałam ochotę go ucałować, tę cudowną skazę na moim ciele. – Wydaje mi się, że to może być trąd – odparłam. Natychmiast cofnęła dłoń. –  Och, skądże znowu, to nic takiego! – zawołała moja matka. – Zupełnie nic. – Jej oczy ciskały we mnie sztyletami. –  Wybacz, matko – udobruchałam ją pośpiesznie. – Próbowałam tylko ulżyć odrobinę swojemu skrępowaniu. – Ubierz się – rzuciła Sofer. – Przekażę bratu, że twoje ciało jest zadowalające. Westchnienie matki było niczym podmuch zrywającej się wichury.

 

Zapadły ciemności, których tej nocy nie rozjaśnił blask księżyca. Leżałam w  łóżku, nie mogłam jednak zasnąć. Rozmyślałam o  małżeństwie Jalty i  o  tym, jak ciotka pozbyła się ostatecznie Ruebela. Wlało to we mnie nową nadzieję. Upewniwszy się, że słyszę za drzwiami sypialni ojca grzmiące chrapanie, prześliznęłam się na dół, do pracowni. Podkradłam mu pióro, buteleczkę atramentu i jedną z glinianych tabliczek, których używał do codziennej korespondencji. Wsunęłam to wszystko w rękaw i wróciłam do pokoju. Jalta prosiła Boga, żeby zabił Ruebela, jeśli była to sprawiedliwa cena za jego okrucieństwo – on zaś zasłużył na swój los. Ja nie zamierzałam posuwać się tak daleko. Klątwy śmierci były w Galilei powszechne – aż dziw brał, że wszyscy nie wyginęliśmy – lecz ja nie życzyłam Natanielowi źle. Zależało mi tylko, żeby zniknął z mojego życia. Tabliczka była nie większa od mojej dłoni. Zmusiło mnie to do kreślenia maleńkich liter, które z trudem mieściły moją żarliwość, przez co atrament się rozlewał.

 

 

Niech siły wyższe spojrzą na moje zaręczyny z dezaprobatą i ześlą na nie pomór. Niech Bóg unieważni je wszelkimi środkami, jakie uzna za właściwe. Błagam, Boże, uwolnij mnie od Nataniela ben Hananiaha. Tak mi dopomóż, Panie.

Powiadam wam, czasem słowa niczego tak nie pragną jak tego, by zerwać się z uwięzi – a gdy to się dzieje, nie posiadają się z radości, dokazując na tabliczkach i na powierzchni zwojów. Tak też było ze słowami, które zapisałam tamtej nocy. Oddawały się hulankom aż do białego świtu.

XVII Poszłam szukać Laviego, bo miałam nadzieję, że zdążymy wrócić do jaskini, ale matka zabrała go na targ. Stanęłam więc na balkonie, by czekać na ich powrót. Gdy byłam dzieckiem, zdarzało mi się budzić ze świadomością rzeczy, które miały dopiero nastąpić – z  całkowitą pewnością wiedziałam, że Judasz zabierze mnie pod akwedukt, że Szifra upiecze jagnię, że matkę rozboli głowa, że ojciec przyniesie mi z pałacu nowe atramenty, a  mój nauczyciel się spóźni. Któregoś dnia niedługo przed przybyciem Jalty zbudziłam się z  przekonaniem, iż w  naszym życiu wkrótce zjawi się ktoś obcy. Te przebłyski manifestowały się zwykle, gdy wynurzałam się z  odmętów snu. Były tam, nim otworzyłam oczy, ciche, lecz czyste i  jasne niczym odłamki dmuchanego szkła, a  ja czekałam później, czy ich przepowiednie się spełnią. I niezmiennie to następowało. Czasem były to nie zapowiedzi wydarzeń, ale jedynie strzępy obrazów unoszące się pod moimi powiekami. Raz na przykład ujrzałam w  ten sposób szofar, a  tego samego dnia usłyszeliśmy jego dźwięk, gdy obwieszczał Święto Tygodni. Nieczęsto były mi zsyłane te wglądy, a jeśli nie liczyć wizyty Jalty i pojawienia się w domu nowych atramentów, dotyczyły wyłącznie przyziemnych spraw. Po cóż była mi wiedza, jaki posiłek przyrządzi dziś Szifra i  jak bardzo spóźni się Tytus? Nie miałam za to żadnych przeczuć w kwestii misy inkantacyjnej czy zaręczyn, nie zostali mi przepowiedzeni Jezus, spalenie zwojów ani jaskinia. Już od niemalże roku byłam wolna od owych widzeń, co zupełnie mnie nie martwiło – kiedy jednak czekałam na balkonie, w  moim umyśle ukazał się żywy obraz: język, groteskowy i  różowy. Potrząsnęłam głową, żeby go odegnać. Kolejna niedorzeczna wizja, wmawiałam sobie, choć jej osobliwość napełniła mnie niepokojem. Gdy matka wróciła, była rumiana i rozgorączkowana. Wysłała Laviego z koszem warzyw do spiżarni, a sama przemknęła obok mnie do swojej sypialni. Natknęłam się na Laviego na dziedzińcu. – Czyżby matka postradała zmysły? – zapytałam. Lavi wpatrywał się w ziemię, w swoje ręce, w półksiężyce brudu za paznokciami. – Lavi... – Spotkaliśmy tę dziewczynę, która do ciebie przychodzi. – Tabitę? I co w związku z tym? –  Błagam, nie zmuszaj mnie, żebym o  tym mówił. Nie tobie... – Postąpił kilka kroków w tył, niepewny mojej reakcji, po czym uciekł. Pośpieszyłam do pokoju matki. Obawiałam się, że każe mi odejść, ona jednak zaprosiła mnie do środka.

– Lavi twierdzi, że spotkaliście Tabitę – powiedziałam. – Czy coś się stało? Matka podeszła do skrzyni – tej, w której lubiłyśmy myszkować z przyjaciółką – i przez krótką, irracjonalną chwilę byłam pewna, że dowiedziała się o naszych psotach. –  Nie wiem, czy zdołam oszczędzić ci tych wieści. Prędzej czy później same do ciebie dotrą, bo ludziom w mieście nie zamykają się usta. Jej biedny ojciec... – Proszę, po prostu mi powiedz. –  Natknęliśmy się na Tabitę na ulicy niedaleko synagogi. Robiła okropne zamieszanie, krzycząc i  rwąc włosy z  głowy. Twierdziła, że jeden z  żołnierzy Heroda zmusił ją, by się z nim pokładała. Próbowałam zrozumieć. Zmusił ją, by się z nim pokładała... –  Tabita została zgwałcona? – doleciał nas zza pleców głos. Odwróciwszy się, ujrzałam w drzwiach Jaltę. – Czy naprawdę musisz się wyrażać tak nieprzyzwoicie? – burknęła matka. Wyglądała na rozzłoszczoną, krzyżując ręce na piersi, z porannymi cieniami padającymi jej na ramiona. Czyżby to było dla niej najistotniejsze? Niedelikatność użytych słów? Poczułam w  piersi ucisk. Otworzyłam usta, a  pokój wypełniło nieludzkie wycie. Ciotka podbiegła do mnie i otoczyła mnie ramionami. Nikt się nie odzywał, nawet matka czuła, że to niewłaściwa pora, by udzielać mi reprymendy. – Nie wiem, dlaczego... Matka nie pozwoliła mi dokończyć. – Któż może wiedzieć, co jej przyszło do głowy, by stanąć pośrodku ulicy i wykrzykiwać wieści o swoim zbrukaniu przypadkowym przechodniom? Na dodatek robiła to, posługując się równie nieokrzesanym językiem, co twoja ciotka! Wywrzaskiwała imię tego żołnierza i najbardziej plugawe przekleństwa, jakie kiedykolwiek słyszałam. Matka źle mnie zrozumiała. Nie zastanawiałam się, dlaczego Tabita wyładowywała gniew w sercu miasta – ba, cieszyłam się, że wytknęła gwałciciela palcem! Ja raczej nie umiałam pojąć, dlaczego w  ogóle do tego doszło. Dlaczego mężczyźni popełniali tak odrażające zbrodnie? Wytarłam twarz rękawem szaty. W  oszołomieniu przypomniałam sobie Tabitę tamtego pierwszego dnia, gdy potraktowałam ją opryskliwie. „Ojciec twierdzi, że choć rozum nie jest moją mocną stroną, ma przewagę przynajmniej nad językiem”, tak właśnie powiedziała. Cóż, najwyraźniej teraz język stanowił jej najbardziej ciętą broń. Jednakże matka nie przestawała jej besztać. –  Jakby tego było mało, nie poprzestała wcale na przeklinaniu żołnierza! Przeklęła też swojego ojca za to, że próbował zamknąć jej usta. Przeklinała każdego, kto przechodził obok i zatykał uszy. Była poruszona i współczuję jej w związku z tym, co ją spotkało, ale swoim zachowaniem tylko się zhańbiła. Pokalała imię ojca i  narzeczonego, który z  pewnością będzie się teraz domagać rozwodu.

Powietrze wokół głowy Jalty zdawało się trzeszczeć. – Jesteś głupia i ślepa, Hadar – rzuciła ciotka. Matka, nieprzyzwyczajona, że ktoś zwraca się do niej w ten sposób, zadarła głowę. – To nie jest jej hańba, tylko żołnierza, który ją zgwałcił. –  Nie wiń mężczyzny za to, że jest mężczyzną – odburknęła moja matka. – Jego żądze bywają czasem większe od niego. – W takim razie powinien odciąć sobie worek na nasienie i zostać eunuchem. – Natychmiast opuść moją izbę! – zażądała, ale Jalta ani drgnęła. – Gdzie jest Tabita? – zapytałam. – Chcę się z nią zobaczyć. – Wykluczone – ucięła matka. – W końcu przyszedł tam jej ojciec i zaciągnął ją do domu. Zabraniam ci się z nią spotykać.

 

Pozostałą część dnia zdominowała nieznośna powszedniość. Matka przetrzymywała mnie w  sypialni, paradując po niej z  Szifrą z  belami materiału, nićmi i  absurdalnymi ilościami świecidełek przeznaczonych na mój posag. Jakby tego było mało, zasypywały mnie obie niekończącymi się banałami na temat ceremonii zaręczyn. Ledwie je słyszałam, tak głośno krzyczałam wewnątrz własnej głowy. Tej nocy leżałam na pościeli w  łóżku, z  kolanami podciągniętymi pod brodę, zwinięta w ciasny kłębek. Wszystko, co wiedziałam o  gwałcie, czerpałam z  lektury Pisma. Pojawiała się tam bezimienna nałożnica, która zostaje wzięta siłą, a później zamordowana i poćwiartowana. Była też Dina, córka Jakuba, którą zgwałcił Sychem, i Dina, córka króla Dawida, zmuszona do współżycia przez przyrodniego brata. Każdą z tych kobiet zamierzałam kiedyś opisać – a  teraz dołączyła do nich Tabita; nie zapomniana postać z  tekstu, lecz dziewczyna, która śpiewała, splatając mi włosy. Kto miałby ją pomścić? Bezimiennej nałożnicy nie pomścił nikt. Jakub nie wziął odwetu na Sychemie, a Dawid nie ukarał syna. Zeszłam z łóżka i zakradłam się do pokoju Jalty. Położyłam się na podłodze obok jej maty. Nie byłam pewna, czy śpi. – Ciociu...? – wyszeptałam. Przewróciła się na bok, by mnie dobrze widzieć. W  ciemnościach jej oczy miały bladobłękitny poblask. – Gdy nadejdzie ranek, musimy odszukać Tabitę.

XVIII Czekaliśmy przy bramie z  Jaltą i  Lavim, gdzie wyszedł nam na spotkanie służący ze zdeformowaną ręką. – Przyszłyśmy z ciotką, by złożyć Tabicie wyrazy szacunku – oznajmiłam. Mężczyzna przyglądał się nam niepewnie. – Matka zabroniła dziewczynie z kimkolwiek się spotykać – odparł. Wówczas Jalta przemówiła władczym tonem: –  W  takim razie przekaż jej, że przyszła córka Macieja, naczelnego skryby Heroda Antypasa i zwierzchnika jej męża. Powiedz, że Maciej z pewnością poczuje się urażony, jeśli jego córka zostanie odprawiona. Służący odszedł, powłócząc nogami, a po chwili wrócił, by otworzyć bramę. – Tylko dziewczyna – zastrzegł. Jalta skinęła na mnie głową. – Zaczekamy tu z Lavim. Dom mojej przyjaciółki nie był tak bogaty jak nasz, choć, jak większość pałaców oficjeli, miał co najmniej jeden pokój na piętrze i  dwa dziedzińce. Matka Tabity, duża kobieta o bulwiastej twarzy, zaprowadziła mnie do zamkniętych drzwi na tyłach budynku. – Moja córka nie czuje się dobrze. Możesz u niej być kilka minut – oznajmiła i ku mojej uldze zostawiła mnie samą. Gdy odsuwałam zasuwę drzwi, serce łomotało mi w piersi. Tabita leżała skulona na macie w  kącie pokoju. Na mój widok natychmiast odwróciła twarz do ściany. Niepewna, co robić, czekałam, aż mój wzrok przyzwyczai się do przyćmionego światła. W końcu podeszłam bliżej i usiadłam obok, by po chwili wahania położyć na jej ramieniu rękę. Wtedy na mnie spojrzała i nakryła moje dłonie własnymi. Spostrzegłam, że jej prawe oko przesłania napuchnięta powieka. Wargi miała sinofioletowe, a szczękę tak nabrzmiałą, jakby trzymała w  ustach jedzenie. Na podłodze stała zaś przepiękna złota misa, przeznaczona, jeśli się nie myliłam, na krew i plwociny. W gardle wezbrał mi szloch. – Och, Tabito... Przyciągnęłam jej głowę do piersi i wygładziłam włosy. Nie miałam jej do zaoferowania niczego prócz gotowości, by z nią być, gdy ona znosiła swój ból. – Jestem tu – wymamrotałam. Nie odpowiedziała, więc zanuciłam kołysankę. Nic innego nie przychodziło mi do głowy. – „Śpij, kochanie, bo nadchodzi noc. Świt wciąż daleki, ale ja będę blisko”. Śpiewałam te słowa bez końca, bujając się lekko.

Gdy po jakimś czasie umilkłam, Tabita uśmiechnęła się blado. To wtedy zauważyłam kawałek szmaty, wystający dziwnie z  kącika jej ust. Patrząc mi w  oczy, zaczęła go powoli wyciągać – niekończący się pasek zakrwawionego lnu. Pozbywszy się go, uniosła złotą misę i do niej splunęła. Poczułam przypływ odrazy, ale udało mi się nie wzdrygnąć. – Co ci się stało? – zapytałam. Wtedy otworzyła usta, a ja zajrzałam do środka. Jej język – czy raczej to, co po nim zostało – był poszarpanym strzępem surowego mięsa. Wił się bezsilnie, gdy Tabita próbowała formować nim słowa, lecz zamiast tego wykrztuszała jedynie pomruki, które nie miały żadnego sensu. Gapiłam się na nią oszołomiona, aż w  końcu dotarła do mnie prawda: wycięto jej język. Ten z mojej proroczej wizji. – Tabito! – krzyknęłam. – Kto ci to zrobił? – Ooo-siech, ooo-siech. – Po podbródku spłynęła jej czerwona strużka. – Ojciec? Chcesz powiedzieć, że to twój ojciec? Chwyciła mnie za rękę i pokiwała głową. Pamiętam tylko, że zerwałam się na nogi, oszołomiona i  zdesperowana. Nie przypominam sobie, bym krzyczała, ale drzwi otworzyły się gwałtownie i  już stała przy mnie matka Tabity. Potrząsała mną i  błagała, żebym zamilkła, a  ja wyrwałam się z  jej uścisku. – Nie dotykaj mnie! – syknęłam. Gniew rozdzierał mój oddech na strzępy i wrzynał się w pierś. – Jakiej zbrodni dopuściła się twoja córka, że ojciec postanowił wyciąć jej język?! Czy to grzech stać na środku ulicy i wykrzykiwać swój ból, domagając się sprawiedliwości? – Tabita sprowadziła hańbę na rodzinę i dom – oznajmiła nienawistnym tonem kobieta. – Karę za to przewinienie określa Pismo: „Język przewrotny będzie wyrwany”[8]. – Czy nie rozumiecie, że zgwałciliście ją po raz drugi? – cedziłam. Kiedy któregoś razu ojciec skarcił Jaltę za brak pokory, ciotka powiedziała mi później: „P o k o r a? To nie pokory mi trzeba, lecz złości!”. Nie zapomniałam o tym. Uklękłam teraz obok przyjaciółki. Mój wzrok przyciągnął po raz kolejny blask złotej misy, i wtedy stało się dla mnie jasne to, co wcześniej było ukryte. Podniosłam naczynie i  wstałam, ostrożnie, żeby nie uronić jego zawartości. – Gdzie jest pracownia pana tego domu? – spytałam, lecz kobieta tylko zmarszczyła brwi. – Pokaż mi albo sama ją znajdę. Ponieważ nic w  ten sposób nie wskórałam, Tabita podniosła się z  maty i  zaprowadziła mnie do niewielkiego pomieszczenia. Jej matka podążała tuż za nami, domagając się

krzykiem, żebym natychmiast opuściła jej dom. Pracownia była wyposażona w  stół, ławę i  dwa drewniane regały, pełne przyrządów skryby, chust i  nakryć głowy. Stały na nich również, jak się już domyśliłam, trzy inne złote misy z pałacu Antypasa. Spojrzałam na Tabitę. Chciałam jej dać coś więcej niż kojący śpiew; chciałam podzielić się z nią swoją wściekłością. Wzięłam więc solidny zamach, żeby oblać plwocinami i krwią stół, ściany i  półki wraz z  całą ich zawartością. Zachowałam przy tym niemalże stoicki spokój. Nie mogłam ukarać gwałciciela ani oddać Tabicie odebranego przemocą głosu, mogłam jednak pozwolić sobie na ten pojedynczy akt sprzeciwu, na tę małą zemstę, by jej ojciec miał świadomość, że jego brutalność nie przeszła niezauważona. Będzie musiał przynajmniej ścierpieć moją naganę. Matka Tabity doskoczyła do mnie, ale się spóźniła. Misa była pusta. –  Mój mąż dopilnuje, żebyś została ukarana – zagroziła. – Bądź pewna, że rozmówi się niebawem z twoim ojcem. – Przekaż mu więc, że Antypas rozkazał mojemu ojcu rozwikłać zagadkę znikających mis, a ja z radością wyjawię mu tożsamość złodzieja. Twarz jej zastygła i w jednej chwili uleciał z niej animusz. Zrozumiała groźbę. Doskonale, pomyślałam. Ojciec o niczym się nie dowie.

 

Ponieważ Tabicie zależało, by powiedzieć światu o swoim nieszczęściu – i została za to uciszona – po powrocie do domu wyjęłam z torby z koźlej skóry dwa ostatnie czyste arkusze papirusu i  zapisałam na nich historię jej gwałtu i  okaleczenia. Znów siedziałam na podłodze, wsparta plecami o  drzwi, choć wiedziałam, że jeśli matka zechce się ze mną zobaczyć, nie powstrzymam jej zbyt długo – wtargnie do środka siłą i, przyłapawszy mnie na gorącym uczynku, wywróci sypialnię do góry nogami, żeby znaleźć pozostałe zwoje. Wyobrażałam sobie, jak je czyta – słowa miłości i pożądania, skierowane do Jezusa, czy te o krwi, którą rozlałam po ścianach domu Tabity. Ryzykowałam wiele, nie potrafiłam jednak ugasić w  sobie pragnienia spisania historii przyjaciółki. Zapełniłam oba arkusze. Z  moich palców sączyły się na papirus złość i  żal – złość dodawała mi śmiałości, a żal napełniał mnie przekonaniem, że postępuję słusznie.

XIX Polana, na której widziałam Jezusa, była pusta i poprzecinana ostrymi porannymi cieniami. Przyszłam wcześnie, by ukryć swoje skarby przed jego przybyciem – wykradłam je z domu, zanim nad wierzchołkami wzgórz zajaśniał pękaty czerwony brzuch słońca. Lavi trzymał

zawiniątko ze zwojami i glinianą tabliczkę, na której spisałam klątwę, a także narzędzia do kopania, ja zaś niosłam swoją misę inkantacyjną, ukrytą pod połą płaszcza. Myśl, że być może znów zobaczę Jezusa, przyprawiła mnie o dreszcz radości, ale zarazem strachu. Nie miałam pojęcia, jak bym się zachowała – czy odezwałabym się do niego, czy też uciekła niezauważona, jak poprzednio. Czekałam przed wejściem do jaskini, podczas gdy Lavi sprawdzał, czy nie zamieszkują jej bandyci, węże albo jakieś inne groźne stworzenia. Ponieważ na żadne się nie natknął, weszłam za jego skinieniem do środka w  chłód i  półmrok nakrapiany odchodami nietoperzy i kawałkami kamionkowych naczyń. Uprzątnęłam część z nich i, zasłaniając nos chustą, by stłumić odór pleśni oraz zwierzęcych ekskrementów, odnalazłam miejsce na kryjówkę. Znajdowało się w  głębi jaskini, pod kamienną kolumną, która w  przyszłości pozwoliłaby mi łatwo rozpoznać miejsce zakopania moich rzeczy. Lavi dźgał suchą ziemię narzędziem, wzbijając w  powietrze kłęby pyłu. Z  sufitu jaskini sypały mi się na moje ramiona pajęczyny. Chłopak postękiwał cicho, bo nie nawykł do znojnej, fizycznej pracy, lecz w końcu udało mu się zrobić otwór głęboki mniej więcej na dwie ammy[9] i na tyle samo szeroki. Uniósłszy rąbek lnianego materiału, w który zawinęłam misę, spojrzałam do środka – na modlitwę, na swoją podobiznę, smugę atramentu i  czerwoną nić. Umieściłam misę w  dziurze, a  obok położyłam tobołek ze zwojami i  glinianą tabliczkę. Przez głowę przemknęło mi pytanie, czy jeszcze kiedykolwiek zobaczę swój dobytek. Zasypałam go ziemią, udeptałam, a  z  wierzchu rozrzuciłam fragmenty potłuczonych naczyń, które wcześniej zebrałam – dla niepoznaki, by ukryć ślady kopania. Gdy wyszliśmy na światło dzienne, Lavi rozłożył na ziemi swój płaszcz, a  ja usiadłam, zapatrzona na balsamowy zagajnik. Napiłam się z  bukłaka wina i  skubnęłam kęs chleba. Czekałam drugą godzinę, czekałam i trzecią. Jezus się nie zjawił.

XX Gdy któregoś ranka matka oznajmiła, że do ceremonii zaręczyn pozostało trzydzieści dni, wzięłam kawałek niebieskiego materiału i wszyłam w niego trzydzieści kawałeczków kości słoniowej. Każdego dnia odcinałam po jednym – a  teraz siedziałam samotnie na dachu i ściskałam tkaninę w dłoniach, porażona niewielką liczbą odłamków. Osiem. Nadchodziła godzina zmierzchu. Rzadko ulegałam posępnym myślom – już raczej gniewowi, owszem, i nierzadko pasji, czasem też brał nade mną górę mój wrodzony upór –

jednakże teraz czułam się zdruzgotana. Dwukrotnie wracałam do domu Tabity, ale w obu przypadkach odmówiono mi wstępu. Wcześniej tego dnia matka oznajmiła mi, że moją przyjaciółkę odesłano do rodziny w  Jafie, wiosce leżącej na południe od Nazaretu. Byłam przekonana, że nigdy więcej jej nie zobaczę. Bałam się też, że nigdy więcej nie spotkam Jezusa. Czułam, że Bóg odwrócił się do mnie plecami. Tylko czy nie stało się to znacznie wcześniej? Mając pięć lat, po raz pierwszy odwiedziłam z rodzicami Świątynię Jerozolimską. Chciałam podążyć za Judaszem i ojcem po półkolistych schodach, wiodących do Bramy Nikanora, gdy wtem matka szarpnęła mnie za rękę. Trzymała mnie mocno, kiedy próbowałam się wyrwać, zapatrzona w brata, który zmierzał w  stronę lśniącego marmurem i  wysadzanego złotem sanktuarium Boga – nazywanego Świętym Świętych. Złapała mnie za ramiona i potrząsnęła mną gwałtownie, bym w końcu skupiła na niej uwagę. – Dalej nie wolno ci iść pod groźbą kary śmierci! – powiedziała. Patrzyłam na smugi dymu unoszące się z ołtarza za bramą. – Ale dlaczego? Dlaczego ja też nie mogę tam wejść? Jeszcze przez długie lata, gdy przypominałam sobie później jej odpowiedź, zdejmowało mnie to samo zdumienie co wtedy, gdy usłyszałam cedzone przez nią słowa: – Gdyż jesteśmy kobietami, Ano, a to jest Dziedziniec Kobiet. Dalej nie mamy wstępu. Tym sposobem po raz pierwszy przekonałam się na własnej skórze, że Bóg skazał moją płeć na obrzeża wszystkiego, co istotne. Chwyciłam za nożyk i odcięłam kolejny odłamek kości słoniowej. Siedem. Odważyłam się w końcu powiedzieć ciotce o Jezusie: o barwnej przędzy na jego palcach tamtego dnia na targu i o tym, że to dzięki niej go poznałam; o szorstkim dotyku jego dłoni, gdy ruszył mi z  pomocą, i  o  mdlącym trzasku, kiedy uderzył głową o  posadzkę, brutalnie odepchnięty przez żołnierza. Zdradziłam jej też, że natknęłam się na niego ponownie przed jaskinią, gdzie odprawiał aramejski kadisz, a ciotka posłała mi uśmiech. –  Niech no zgadnę. I  teraz ten młodzieniec zamieszkał na stałe w  twoich myślach, a w sercu budzi żar? – Tak. Nie wspomniałam, że po moim ciele zdawały się też krążyć ciepło i  światło, ale przeczuwałam, że Jalta już to wie. Nie zniosłabym, gdyby ciotka stwierdziła, że moja tęsknota za Jezusem brała się wyłącznie z  rozpaczliwej potrzeby ucieczki od Nataniela. Owszem, Jezus wkroczył do mojego życia w chwili, gdy zaczęło się ono walić, niewykluczone więc, że po części stanowił rodzaj pociechy. Ciotka musiała zdawać sobie z tego sprawę, a mimo to powstrzymała się przed wyrażeniem swoich obaw. Zamiast tego powiedziała, że odnalazłam drogę do

sekretnego nieba – innego niż to, w którym urzędowała królowa niebios, albowiem Jahwe nic nie wiedział o sprawach kobiecego serca.

 

Drabiną zatrzęsły kroki. Odwróciłam się i  ujrzałam głowę Jalty, unoszącą się nad krawędzią dachu jak pływak wędki na wodzie. Choć ciotka była zwinna, obawiałam się, że za którymś razem runie wprost na dziedziniec. Podałam jej rękę, zamiast ją jednak chwycić, wyszeptała niecierpliwie: – Szybko, na dół! Judasz wrócił. Chciałam się odezwać, ale uciszyła mnie gestem i  spojrzała w  ciemność na dole. Wcześniej jeden z żołnierzy Antypasa – ten o brutalnym usposobieniu – został odesłany na tyły domu, by trzymać straż. – Brat czeka na ciebie w mykwie – wyjaśniła cicho ciotka. – Tylko uważaj, by nikt cię nie spostrzegł, kiedy będziesz tam szła. Zaczekałam, aż zejdzie z  drabiny, po czym ruszyłam za nią. Doskonale pamiętałam krzyki ojca, lamentującego, że Judasza czeka egzekucja, jeśli go złapią. Dziedziniec tonął w  sinym półmroku. Nie widziałam żołnierza, ale mógł być gdziekolwiek. Słyszałam za to Szifrę czyszczącą nieopodal palenisko. Z góry spoglądały na mnie wąskie okna pomieszczeń na piętrze, migoczące słabym blaskiem. Jalta wepchnęła mi w ręce glinianą latarnię i ręcznik. – Niech Bóg uczyni cię czystą – powiedziała głośno, by usłyszała ją Szifra, a zaraz potem zniknęła we wnętrzu domu. Chciałam pobiec czym prędzej przez dziedziniec i  w  dół po schodach do kochanego brata, ale powstrzymałam skrzydła w  moich stopach i  stawiałam kroki nieśpiesznie. By dodać sobie otuchy, nuciłam w  drodze pieśń czystości. Schodząc do mykwy, słyszałam jej puls odmierzany przez krople wody: kap, kap, kap, kap... Powietrze małego podziemnego pomieszczenia grzęzło mi w  gardle. Uniósłszy lampę wysoko, patrzyłam, jak na powierzchni basenu odbija się jej blask. – Judaszu? – zawołałam cicho. – Tu jestem. Odwróciłam głowę i  ujrzałam go, wspartego o  ścianę za mną. Ciemne, przystojne rysy twarzy, bystry uśmiech. Odstawiłam lampę na podłogę i  zarzuciłam mu ręce na ramiona. Wełniana tunika, którą miał na sobie, pachniała potem i końmi. Zauważyłam, że się zmienił – był szczuplejszy, cerę miał bardziej śniadą, a jego oczy płonęły nowym ogniem. Niespodziewanie całą moją radość stłumił napływ złości. –  Jak mogłeś zostawić mnie tu samą, porzucić na pastwę losu? I  nawet się nie pożegnałeś...

– Siostrzyczko kochana, przecież strzegła cię Jalta. Gdyby jej tu nie było, nigdy bym nie odszedł. Ale to, czemu się poświęciłem, jest większe od nas samych. Robię to dla Boga, dla niego i dla naszych ludzi. – Ojciec twierdzi, że Antypas skaże cię na śmierć! Szukają cię jego żołnierze. – I cóż ja na to poradzę, Ano? Nadchodzą sądne dni. Rzymianie okupują naszą ziemię od siedemdziesięciu siedmiu lat. Czy nie widzisz, co to znaczy? Siedemdziesiąt siedem to najświętsza z liczb, znak dla nas, że to już pora. Następnie powiedział mi, że jest jednym z dwóch mesjaszy, obiecanych nam przez Boga. Judasz od maleńkości cierpiał na gorączkę mesjanistyczną, która przybierała na sile lub słabła w  zależności od tego, jakich okrucieństw dopuszczał się Rzym. Dotykała ona większość mieszkańców Galilei, choć ja sama nie uległam jej wpływowi. Mesjasze byli nam prorokowani, temu nie mogłam przeczyć, ale czy naprawdę wierzyłam, że pewnego dnia zjawią się wśród nas mesjasz z  domu Aarona i  mesjasz z  domu Dawida, którzy na czele armii aniołów wybawią nas od oprawcy i  przywrócą prawowitą władzę w  Izraelu? Nie mogłam nakłonić Boga, by pomógł mi unieważnić zwykłe zaręczyny, a tymczasem według Judasza miał on pokonać potężny Rzym! Wszelkie dysputy mijały się jednak z celem; nie istniała siła zdolna zmienić przekonania mojego brata. Podeszłam do krawędzi basenu, gdzie na wodzie unosił się jego cień. Przyglądałam mu się przez chwilę, aż w końcu powiedziałam: – Wiele się wydarzyło, odkąd odszedłeś. Zostałam zaręczona. – Wiem. Właśnie dlatego tu jestem. Nie miałam pojęcia, w jaki sposób dowiedział się o moim losie ani dlaczego przywiodło go to z powrotem do domu. Powody musiały być jednak istotne, skoro ryzykował tak wiele. – Jestem tu, by cię ostrzec. Nataniel ben Hananiah to diabeł. –  Tylko po to położyłeś na szali swoje życie? Czy naprawdę sądzisz, że jeszcze się nie zorientowałam, jaki to człowiek? – Nie sądzę, byś to rozumiała, Ano. Zarządca, który opiekuje się jego sadem daktylowym, sympatyzuje z naszą sprawą. Usłyszał on pewne rzeczy... – Chcesz powiedzieć, że zarządca sadu Nataniela jest szpiegiem? –  Słuchaj mnie uważnie, bo muszę się śpieszyć: znaczenie twoich zaręczyn wykracza poza to, co zostało zapisane w  kontrakcie. Jest tylko jedna rzecz, której nie posiada nasz ojciec. Z pewnością wiesz, co mam na myśli. – Ojciec nie posiada ziemi – odparłam. Niemal każdy człowiek skrywa jakąś osobistą udrękę, coś, co gryzie go od środka żarłocznie i  bez ustanku. W  przypadku naszego ojca chodziło o  brak ziemi. Jego własny ojciec był właścicielem sporych pól papirusowych w Egipcie. Zgodnie z prawem Haran, jego pierworodny – i ten sam ciemiężyciel, który wygnał Jaltę do terapeutów – miał odziedziczyć

dwie części owego majątku, a  Maciej jedną. Jednakże Haran zapewnił bratu stanowisko z dala od domu, na dworze króla Heroda, ojca Antypasa. Maciej miał wtedy osiemnaście lat i  był zbyt naiwny, żeby przejrzeć podstęp brata. Wykorzystując jego nieobecność, Haran zmanipulował ustalenia umowy w taki sposób, żeby przejąć część ziemi należną Maciejowi. Zupełnie jak w  przypadku Jakuba i  Ezawa, udręką mojego ojca były skradzione prawa przysługujące mu z urodzenia. –  Nataniel przyszedł do niego – ciągnął Judasz – i  zaproponował mu czwartą część swojego majątku. – W zamian za mnie? Judasz wbił wzrok w ziemię. –  Nie, siostrzyczko. Z  początku żadnemu z  nich nie było w  głowie aranżowanie małżeństwa. Natanielowi zależało na wpływowym stanowisku w pałacu i był gotów oddać za nie pokaźną część swej ziemi. Ojciec obiecał mu fotel w wysokiej radzie, gdzie mógłby wykorzystywać swoją władzę na rzecz bogatych i  zapewnić sobie obniżenie podatków. Jakby tego było mało, zobowiązał się, że wynajmie magazyn Nataniela, by składować w nim daniny Antypasa i trybut płacony Rzymowi. Uczyni to Nataniela najbogatszym człowiekiem w  Galilei, tuż po Antypasie. W  zamian zaś ojciec otrzyma to, czego tak rozpaczliwie pragnie: utracony tytuł właściciela ziemskiego. – A gdzie w tym wszystkim moja rola? – zapytałam. – To ojciec postanowił włączyć cię w umowę. Nie wątpię, że matka od dawna suszyła mu głowę, by znalazł ci kandydata na męża, i  nagle pojawił się Nataniel. Ojcu to małżeństwo musiało się wydać obiecujące. Nataniel posiada już majątek, a dzięki ich umowie wkrótce zdobędzie wszelkie przywileje klasy rządzącej. Ojciec! – Przykro mi... –  Od zaręczyn nie ma ucieczki – westchnęłam. – Umowa została podpisana, a  wiano wniesione. Tylko rozwód da mi wolność, i  choć starałam się obrazić Nataniela w  każdy możliwy sposób... – urwałam, bo dotarło do mnie, że nie ma żadnego znaczenia, czy Nataniel uzna mnie za odrażającą. Nigdy się ze mną nie rozwiedzie, na szali bowiem leżała umowa, którą zawarł z ojcem. – Pomóż mi, Judaszu. Zrób coś! Nie chcę tego małżeństwa. Mój brat wyprostował się. – Zrobię wszystko, co w mojej mocy, by dać Natanielowi powód do zerwania zaręczyn – obiecał Judasz. – Pora na mnie. Wyjdź pierwsza i  upewnij się, że w  pobliżu nie ma żołnierza, którego widziałem wcześniej. Wymknę się bramą na tyłach dolnego dziedzińca. Jeśli zobaczysz, że droga jest wolna, zaśpiewaj piosenkę, którą nuciłaś, gdy tu szłaś. –  Dla zachowania pozorów powinnam się umyć – powiedziałam. – Odwróć się, żebym mogła się rozebrać i zanurzyć.

– Byle szybko – ponaglił mnie brat. Zsunąwszy z ramion tunikę, wkroczyłam do zimnej wody i zanurkowałam, roztrzaskując odbicie Judasza na tysiąc ciemnych kropli. Zaraz potem wyszłam i  wytarłam się niedokładnie ręcznikiem. – Niech cię Bóg ma w opiece – rzuciłam jeszcze, gdy wspinałam się po schodach. Szłam do domu ze złamanym sercem i z pieśnią na ustach.

XXI Rankiem trzy dni po wizycie Judasza zbudziłam się z obrazem gałęzi palmy daktylowej pod powiekami. Czyżbym o  niej śniła? Usiadłam na rozrzuconych poduszkach. Liść przypominał bezładną plątaninę zdeformowanych, zielono-czarnych palców. Nie potrafiłam wyrzucić tego widoku z głowy. O ściany domu rozbijał się wiatr – znak, że nadciągał deszcz. Drabina uderzała o dach, a na dziedzińcu pobrzękiwały blachy w piecach. Pora wciąż była wczesna, gdy wtem rozległo się głośne, niecierpliwe pukanie do frontowych drzwi. Wyślizgnęłam się z  pokoju na balkon i  patrzyłam z  góry, jak ojciec śpieszy przez salę recepcyjną. Stanęła obok mnie matka. Zgrzytnęła ciężka zasuwa, zaskrzypiały cedrowe drzwi. – Natanielu? – doleciał nas głos ojca. – Cóż to za zamieszanie? Matka ruszyła w moją stronę, jakbym to ja stanowiła powód tej wizyty. – Idź się uczesać – nakazała mi. Zignorowałam ją. Skoro mój narzeczony pragnął mnie zobaczyć, to wolałam wyglądać tak odstręczająco, jak się da. Nataniel wszedł ciężkim krokiem do atrium. Wyglądał na znękanego; nie miał kapelusza, a  jego kosztowne ubrania były wymięte i  ubrudzone sadzą. Rzucał wokół nerwowe spojrzenia, wyraźnie wzburzony. Cała jego powierzchowność była tak zdumiewająca, że matka sapnęła głośno. Ojciec deptał mu po piętach. Nataniel skinął na kogoś, kto z nim przyszedł, a ja, jak ptak w przestworzach, którego już za moment trafi wystrzelony z  procy kamień, poczułam, że nadciąga nieunikniona katastrofa. Moim oczom ukazał się mężczyzna w  stroju robotnika. Niósł gałąź palmy daktylowej, częściowo spaloną, bo na posadzkę sypał się za nim proch. Cisnął ją mojemu ojcu pod nogi. Upadła z trzaskiem, wzbijając chmurę czarnych węgielków. Pomieszczenie wypełniło się swądem spalenizny.

Ja zaś zrozumiałam. Cokolwiek się wydarzyło, musiało być sprawką Judasza. – Pod moje palmy daktylowe podłożono ogień – oznajmił Nataniel. – Połowa sadu poszła z dymem! Drzewa oliwne ocalały zaś tylko dlatego, że obsadzam na wieży strażnika, który w porę wszczął alarm. Ojciec uniósł wzrok z gałęzi na Nataniela. – I uważasz, że to roztropne łomotać skoro świt do moich drzwi i rzucać mi wprost pod nogi dowody? – Ojciec wydawał się szczerze zakłopotany gniewem Nataniela. Nataniel, ten maleńki człowiek – nie sięgał ojcu nawet do podbródka, a mimo to zrobił krok naprzód, napuszony i  absolutnie pewien swoich racji. Za chwilę wyjawi, kto jest odpowiedzialny za ten akt wandalizmu, bo byłam pewna, że już to wie. Przywołałam w myślach poważną twarz Judasza tamtego wieczoru w mykwie. – Twój syn, to on podłożył pochodnię! – zagrzmiał Nataniel. – Judasz, Szymon bar Giora i jego bandyci. –  Nie, to nie mógł być Judasz – odezwała się matka, a  wtedy obaj mężczyźni spojrzeli w  górę. Nataniel spostrzegł mnie i  w  krótkiej chwili jego zaskoczenia przekonałam się, pomimo dzielącej nas odległości, jak bardzo mną gardził. – Zostawcie nas – rozkazał ojciec, lecz, rzecz jasna, nie zrobiłyśmy tego, cofnęłyśmy się tylko w głąb balkonu, skąd wciąż nasłuchiwałyśmy. – Widziałeś go osobiście? Jesteś pewien, że to był on? – Widziałem na własne oczy, jak siał zniszczenie w moim sadzie. Zresztą, choćbym był ślepcem, niczego by to nie zmieniło, bo krzyczał: „Śmierć bogatym i  pozbawionym skrupułów! Śmierć Herodowi Antypasowi i  Rzymowi!”. Po czym uniósł głos jeszcze bardziej, by dodać: „Nazywam się Judasz, syn Macieja!”. Odważyłam się podkraść do balustrady. Ojciec odwrócił się plecami do Nataniela, próbując zapanować nad emocjami. Dla kobiety najokrutniejszą torturą jest zostać odrzuconą, dla mężczyzny zaś okryć się hańbą, a ojciec pod jej ciężarem giął się prawie do ziemi. Poczułam nawet ukłucie żalu. Kiedy zaś w  końcu spojrzał na Nataniela, jego twarz była nieruchomą, glinianą maską. Zaczął wypytywać o szczegóły: ilu było podpalaczy, o której godzinie się zjawili, czy przybyli konno i w którą stronę odjechali już po wszystkim? Podczas rozmowy wstyd ojca przyćmiła zupełnie jego złość. – Judasz nie bez powodu obwieścił głośno, że jest twoim synem – stwierdził Nataniel. – Chciał sprawić, abyś popadł w niełaskę u Heroda Antypasa. Jeśli do tego dojdzie, Macieju... Jeśli stracisz wpływy, twoja pozycja uniemożliwi ci wywiązanie się z umowy, co oznacza, że ja nie będę miał żadnego powodu, by dotrzymywać własnej części. Czy dobrze rozumiałam, że Nataniel groził mojemu ojcu zerwaniem zaręczyn? Och, Judaszu, ty przebiegły lisie! To prawda, Antypas nie mógł tolerować ataków

przeprowadzanych przez syna własnego podwładnego. Taka sytuacja musiała się odbić na ich wzajemnych stosunkach, uniemożliwiając ojcu wypełnienie warunków kontraktu. –  Judasz to nie mój syn – powiedział ojciec. – Nie jest krwią z  mojej krwi, został adoptowany z rodziny mojej żony. Wyrzekam się go, od dzisiaj jest mi obcą osobą! Jeżeli nie będę miał innego wyjścia, oświadczę to samemu Antypasowi. Bałam się spojrzeć na matkę. – Dopilnuję, by został ukarany. Po mieście krążą pogłoski, że Szymon i jego poplecznicy ukrywają się w  wąwozie Arbel. Wyślę tam oddział żołnierzy, żeby zajrzeli do każdej szczeliny i pod każdy kamień, jeśli to będzie konieczne! Pracownik, który przyszedł z Natanielem, przestępował nerwowo z nogi na nogę. Oby to on okazał się szpiegiem, o którym mówił mój brat, i w porę go ostrzegł! Ojcu całkiem dobrze szło ugłaskiwanie wspólnika. Zbyt dobrze. Po wyjściu Nataniela skrył się w pracowni, a matka chwyciła mnie za ramię i zaciągnęła do swojej sypialni. – Dlaczego Judasz miałby się dopuścić tak potwornego czynu?! – zawołała. – I dlaczego na koniec wykrzyczał swoje imię? Czy nie przeszło mu przez myśl, że w  ten sposób skłóci Antypasa z  ojcem? A  może chciał go w  ten sposób pokarać, mimo że ryzykował własne życie... Nie odzywałam się słowem, licząc, że zostawi mnie w  spokoju, gdy już da upust niedowierzaniu. – Rozmawiałaś z Judaszem? Może ty go do tego nakłoniłaś! –  Nie – odparłam zbyt szybko. Dopuszczanie się oszustw przychodziło mi z  niezwykłą łatwością, brakowało mi jednak talentu do ich ukrywania. Matka wymierzyła mi siarczysty policzek. –  Ojciec postąpił nierozważnie, pozwalając ci opuszczać dom. Koniec z  wyprawami na wzgórza z Lavim, słyszysz mnie? Pozostaniesz w domu aż do ceremonii zaręczyn! –  A  skąd pewność, że do niej dojdzie? – odparowałam, a  matka uniosła rękę i  uderzyła w drugi policzek.

XXII Wieczorem, gdy zachodzące słońce oblewało dolinę ostatnimi promieniami przytłumionego światła, znów wspięłyśmy się z Jaltą na dach. Na policzkach wciąż miałam zaognione ślady dłoni matki. Ciotka przeciągnęła po nich ostrożnie palcem.

– Czy Judasz zdradził ci, że zamierza podpalić sad Nataniela? Wiedziałaś o tym? –  Przysięgał, iż zrobi wszystko, co w  jego mocy, by mnie wybawić od małżeństwa, ale nigdy bym nie pomyślała, że posunie się tak daleko. – Ściszyłam głos. – Mimo to, jestem mu wdzięczna. Owionął nas chłód, pierwszy zwiastun nadciągającej zmiany pory roku. Ciotka ściągnęła ramiona jak ptak, która opatula się skrzydłami. Narzuciła na nie szal. – A jak według ciebie przysłużyło ci się zniszczenie palm? – zapytała. Opisałam jej szczegóły porozumienia, które ojciec zawarł z Natanielem. –  Rozumiem. Sprawiając, że twój ojciec straci wpływy u  Antypasa, Judasz chce zmusić Nataniela, by wycofał się z umowy. To w istocie chytry plan. Po raz pierwszy od dawna czułam na końcu języka posmak nadziei. Kiedy jednak przełknęłam ślinę, nie było po nim śladu. Pomyślałam o  modlitwie zapisanej w  misie inkantacyjnej i o mojej twarzy wewnątrz maleńkiego słońca. Chwytałam się tych symboli, tak jakby to one miały mi przynieść ocalenie, lecz za każdym razem pożerały je wątpliwości. Rozpaczliwie pragnąc otuchy, opowiedziałam ciotce o wizji słońca. – Czy to może być znakiem, że uniknę małżeństwa i że ziszczą się moje nadzieje? Księżyc świecił jasno. Niebo, dachy i  domy, poupychane ciasno w  wąskich uliczkach miasta, zdawały się zrobione ze szkła. – Skąd mamy wiedzieć, jakie są Boże zamysły? – odparła w końcu Jalta. Jej sceptycyzm objawiał się nie tylko w  niejednoznaczności wypowiedzianych słów, ale także w sposobie, w jaki jej usta zadrżały od tych, których wypowiedzieć nie chciała. Ja jednak nie zamierzałam dawać za wygraną. –  Ale przecież taka wizja nie może znaczyć, że pisane mi jest zniknięcie w  domu Nataniela, gdzie będę w niedoli odliczać dni do śmierci. To z pewnością obietnica. Ciotka skierowała na mnie całą moc swego spojrzenia, skupioną w  dwóch brązowych punkcikach jej oczu. –  Twoja wizja oznacza to, co chcesz, żeby oznaczała. Tylko ty sama, swoimi czynami, możesz napełnić ją sensem. Wpatrywałam się w nią, skonsternowana i zaniepokojona. – Dlaczego Bóg miałby mi zsyłać wizję, jeśli nie ma ona żadnego znaczenia prócz tego, jakie sama jej nadam? – zapytałam. – Może uczynił to po to, abyś szukała odpowiedzi? Nie umiałam pogodzić się z tą niepewnością i nieprzewidywalnością. – Ale... ciociu – Tylko tyle udało mi się wykrztusić. Jak więc było naprawdę? Czy człowiek mógł poznać Boży zamysł? I czy Bóg miał dla nas, swego ludu, jakieś przeznaczenie, jak utrzymywała religia, czy to my sami byliśmy skazani

na poszukiwanie sensu? A co, jeśli nic nie było takie, jakie mi się dotąd zdawało...? W  górze rozpościerał się czarny ogrom, a  wokoło lśniący, kruchy świat. Poczułam, jak otwiera się we mnie szczelina. To przez Jaltę, zrozumiałam; to ona uczyniła wyłom w moim przekonaniu co do Boga i Jego dzieła.

XXIII Kiedy na pasku materiału służącym do odliczania dni zostały dwa odłamki kości słoniowej, wymknęliśmy się z  Lavim z  domu i  pomimo ostrzeżeń matki, wyruszyliśmy do jaskini, w której ukryłam swoje skarby. Niebo było tego dnia w podłym nastroju, w szare chmury bił porywisty wiatr. Lavi długo błagał, byśmy nigdzie nie szli. Ponieważ jednak przywiązywał dużą wagę do snów i omenów, wmówiłam mu, iż ujrzałam we śnie hienę, która wykopuje moje rzeczy, i  z  tej przyczyny chciałam sprawdzić ich stan. Były to oczywiście wierutne brednie. Martwiłam się o  bezpieczeństwo moich skarbów, jednakże to nie z  ich powodu wymyśliłam kolejne łgarstwo. Zrobiłam to, gdyż miałam nadzieję zobaczyć Jezusa. Dotarliśmy na miejsce o  tej samej porze co wtedy, gdy się modlił. Wałęsałam się przez chwilę po polanie i  rozglądałam ponad grzbietami skał, a  później przeszukiwałam samą jaskinię, ale nigdzie go nie było. Odegrawszy przed Lavim przedstawienie, że sprawdzam miejsce ukrycia swoich rzeczy, stanęłam u  wylotu jaskini i  popatrzyłam w  niebo. Słońce zatopiło się w  chmurach tak głęboko, że na świat opadły ciemności. – Powinniśmy wracać – odezwał się Lavi. – I to bez chwili zwłoki. Zabrał ze sobą nieduży zwijany baldachim ze słomy palmowej, dla ochrony przed deszczem. Przyglądałam się teraz, jak go rozkładał. W  środku gnębiło mnie jakieś nieokreślone uczucie, ponure i ciężkie jak dzisiejsze niebo. Lavi miał rację, nie mogliśmy tu dłużej zostać – kiedy się już porządnie rozpadało, lało całymi godzinami. Zaciągnęłam na głowę pelerynę i  po raz ostatni spojrzałam na balsamowy zagajnik. Wtedy go zobaczyłam – szedł pośpiesznie, zerkając w  górę, biała smuga w  szarym świetle. Z  nieba runęły pierwsze krople. Szeleściły w  koronach drzew i  rozbijały się donośnie na wapiennych skałach i  spękanej ziemi, roztaczając wokół woń żyzności. Usunęłam się w  cień. Jezus zerwał się do biegu, a  Lavi stężał na jego widok i zacisnął zęby. – On nam nie zagraża – uspokoiłam go. – Już go kiedyś spotkałam. – Czy jego przyjście także ci się przyśniło? – zapytał z przekąsem Lavi.

W ciągu zaledwie kilku chwil deszcz stał się gęsty i ogłuszający niczym plaga szarańczy. Jezus wpadł do jaskini, jakby wynurzył się z morskich odmętów – był przemoknięty do nitki, a  włosy kleiły mu się do policzków mokrymi strąkami. Na jego skórzanym pasie podzwaniały narzędzia. Ujrzawszy nas, zastygł w bezruchu. – Mogę podzielić z wami schronienie czy muszę szukać własnego? – zapytał. –  Wzgórza należą do wszystkich – odparłam i  zsunęłam pelerynę z  głowy – ale nawet gdyby tak nie było, nie miałabym serca posyłać cię z powrotem w ten potop. Rozpoznał mnie natychmiast i opuścił wzrok na moje stopy. – Nie jesteś już chroma – zauważył. – Nie. A ciebie nie dopadł żołnierz Antypasa. Jego oblicze rozjaśnił szeroki, nierówny uśmiech. – Byłem od niego szybszy. Powietrzem wstrząsnął grzmot. Za każdym razem, gdy niebo drżało, kobiety mamrotały prośbę: „Panie, uchroń mnie przed furią Lilith”, ja jednak nigdy nie potrafiłam się na to zdobyć. Zamiast tego zwykle szeptałam: „Panie, pobłogosław ten ryk”, i  właśnie te słowa wyrwały się teraz z moich ust. Jezus przywitał się z Lavim: – Szelama. Lavi odburknął pozdrowienie i odsunął się na bok, do ściany jaskini, przy której kucnął naburmuszony. Zaskoczyła mnie jego opryskliwość. Musiał się poczuć urażony, że go okłamałam w sprawie hien i zaciągnęłam do jaskini bez dobrego powodu i że na dodatek rozmawiałam teraz z nieznajomym. – To mój służący – wyjaśniłam i od razu pożałowałam, że w tak jawny sposób podkreślam dzielącą nas pozycję. – Na imię mu Lavi – dodałam w nadziei, że zabrzmię mniej wyniośle – a ja jestem Ana. – Ja jestem Jezus, syn Józefa – odpowiedział, a przez jego twarz przemknął jakiś niepokój. Czy to dlatego, że sprawiłam na nim wrażenie aroganckiej? A  może chodziło raczej o nieprawdopodobieństwo naszego ponownego spotkania lub po prostu o jego imię... – Cieszę się, że nasze ścieżki się przecięły. Chciałam ci podziękować za dobroć, jaką mi okazałeś na targu, bo nie zostałeś za nią właściwie wynagrodzony. Mam nadzieję, że twoja głowa nie ucierpiała zbytnio? – To było zaledwie zadrapanie. – Uśmiechnął się i potarł dłonią czoło. Na brwiach lśniły mu kropelki wody. Wytarł je połą płaszcza, a później osuszył nim włosy. Gdy skończył, czarne loki sterczały na wszystkie strony, a  tu i  ówdzie plątał się w  nich

zbłąkany listek czy gałązka. Wyglądał chłopięco, a  ja znów poczułam w  piersi gorący trzepot. Odsunął się od spowitego mgłą ujścia jaskini i stanął bliżej mnie. – Jesteś kamieniarzem? – zapytałam. Dotknął odruchowo przebijaka wiszącego u pasa. – Mój ojciec był kamieniarzem i cieślą, a ja przejąłem po nim rzemiosło. – Na jego obliczu odmalował się żal, co pozwoliło mi się domyślić, że to wypowiedziane przed momentem imię Józefa skradło jego oczom blask. A zatem to dla niego odprawiał tu kadisz. – Sądziłaś, że zajmuję się sortowaniem przędzy? – dodał szybko, jakby próbował rozpędzić smutek dowcipem. –  Trzeba przyznać, że robiłeś to całkiem wprawnie – odparłam zadziornym tonem, a w kącikach jego ust znów zadrżał uśmiech. –  Chodzę na targ z  moją siostrą Salome, kiedy sam nie mam zajęcia. Stałem się fachowcem w  kwestiach przędzy, głównie z  nadmiaru praktyki – chociaż daleko mi do moich braci, bo to oni przeważnie jej towarzyszą. Nie pozwalamy jej przemierzać doliny w pojedynkę. – Pochodzicie z Nazaretu, zgadza się? –  Tak. Ja zajmuję się wyrobem nadproży, belek dachowych i  mebli, ale nie dorównuję w  tym ojcu. Odkąd zmarł, nie narzekam na nadmiar zamówień. Chodzę więc do Seforis w nadziei, że znajdę zatrudnienie przy projektach Antypasa. Jak to możliwe, że rozmawiał ze mną tak otwarcie? Byłam przecież nieznajomą kobietą i córką zamożnego sympatyka Rzymu, a on wcale nie powściągał języka. Omiótł spojrzeniem jaskinię. –  Czasem się tu zatrzymuję, żeby się pomodlić. To ustronne miejsce... nie licząc  d z i s i e j s z e g o  d n i a. – Roześmiał się tym samym wysokim głosem, który słyszałam na targu, i w odpowiedzi ja także się zaśmiałam. – Pracujesz może nad amfiteatrem Antypasa? – zapytałam. – Obrabiam w kamieniołomie kamienie używane do jego budowy – chyba że akurat nie ma zapotrzebowania, wówczas podróżuję do Kafarnaum, gdzie zaciągam się na statek rybacki. Pływamy po Morzu Galilejskim, a ja sprzedaję część swojego połowu. –  Masz więc wiele fachów. Cieśla, kamieniarz, sortowacz przędzy... i, jakby tego było mało, rybak? –  To prawda, trudnię się każdą z  tych rzeczy – przyznał – ale żadnej z  nich się nie poświęciłem. Zastanawiałam się, czy podobnie jak ja, Jezus posiadał własne, skryte tęsknoty za czymś zakazanym, nie zapytałam o  to jednak, bo mógłby to uznać za wścibstwo. Zamiast tego przypomniałam sobie o Judaszu.

– Nie przeszkadza ci, że musisz pracować dla Antypasa? – Bardziej się troskam głodem swojej rodziny. – A więc to na tobie spoczywa obowiązek wykarmienia braci i sióstr. – I na mojej matce – dodał. Nie powiedział jednak, że na jego żonie, pomyślałam mimowolnie. Rozłożył na ziemi mokry płaszcz i zachęcił mnie gestem, żebym na nim spoczęła. Robiąc to, zerknęłam kątem oka na Laviego, który zdawał się drzemać. Jezus usiadł w  taktownej odległości, ze skrzyżowanymi nogami i  zwrócony w  stronę ujścia jaskini. Długą chwilę wpatrywaliśmy się milcząco w  rozszalały, nieokiełznany żywioł. Bliskość Jezusa, jego oddech, sposób, w jaki kotłowały się drzemiące we mnie uczucia... Wszystko to dawało mi rozkosz, owo bycie razem w odosobnieniu, gdy wokół drżał w posadach świat. W końcu przerwał ciszę, pytając mnie o rodzinę. Powiedziałam mu, że mój ojciec przybył do Seforis z Aleksandrii, żeby służyć Herodowi Antypasowi jako doradca i naczelny skryba, i  że moja matka była córką handlarza tkanin z  Jerozolimy. Wyznałam, że pożarłaby mnie samotność, gdyby nie moja ciotka. Nie wspomniałam jednak, że mój brat jest poszukiwanym przestępcą ani że opryskliwy mężczyzna, którego widział ze mną na targu, to obecnie mój narzeczony. Rozpaczliwie pragnęłam mu zdradzić, że zaledwie kawałek dalej kryją się w  ziemi moje zapiski, że jestem uczennicą, wytwórczynią atramentów, układaczką zdań i kolekcjonerką zapomnianych historii, ale to także zachowałam dla siebie. – Co zmusiło cię do podróży w dniu, gdy zaczynają się deszcze? – zapytał. Nie mogłam odpowiedzieć: Ty, zrobiłam to przez ciebie. –  Postąpiłam lekkomyślnie, bo nie sądziłam, że rozpada się tak szybko. – Była to tylko część prawdy. – A ty? Przyszedłeś się pomodlić? Jeśli tak, pewnie ci przeszkodziliśmy. – Skądże, nie mam nic przeciwko towarzystwu. Bóg pewnie też się nie obrazi. Ostatnimi czasy jestem dla Niego kiepskim towarzyszem, bo przynoszę Mu wyłącznie pytania i wątpliwości. Pomyślałam o rozmowie z Jaltą na dachu domu i o moich własnych wątpliwościach co do natury Boga, które nie przestawały mnie nękać. – Uważam, że wątpliwości nie są wcale złe, jeśli są szczere – powiedziałam cicho. Odwrócił się do mnie, a ja odniosłam wrażenie, że jego oczy są inne. Czyżby go zdumiało, że obca dziewczyna może pouczać pobożnego Żyda w kwestiach kaprysów wiary? A może dostrzegł przebłysk prawdziwej mnie, Any z dna misy inkantacyjnej... Zaburczało mu w brzuchu. Wyjął z kieszeni w rękawie sakiewkę, a z niej placek chlebowy. Podzielił go na trzy równe części i  zaofiarował po kawałku mnie i  Laviemu, który się w międzyczasie przebudził. – Dzielisz się chlebem z kobietą i innowiercą? – zdziwiłam się.

– Z przyjaciółmi – zabrzmiały jego słowa, wymówione z charakterystycznym nierównym uśmiechem. Ja też się uśmiechnęłam i  poczułam jakąś milczącą więź porozumienia, pierwszy, maleńki zalążek rodzącego się oddania. Jedliśmy chleb. Wciąż doskonale pamiętam posmak jęczmienia i  prostoty w  ustach. I smutek, który nadszedł w chwili, kiedy deszcz zelżał. Jezus wyszedł wówczas na zewnątrz i popatrzył w niebo. – Nadzorca kamieniołomu będzie wkrótce najmować pracowników. Muszę iść. – Oby to spotkanie nie było naszym ostatnim – zdążyłam za nim rzucić. – Jeśli Bóg tego zechce, nasze ścieżki znów się zejdą. Patrzyłam, jak szedł pośpiesznie przez balsamowy zagajnik. Nigdy miałam mu nie wyjawić, że nasza rozmowa w  jaskini wcale nie była dziełem przypadku. Nigdy też nie wyznałam Jezusowi, że widziałam go tam już wcześniej, gdy był pogrążony w  modlitwie. Do samego końca pozwalałam mu wierzyć, że do naszego spotkania przyłożył rękę Bóg. Zresztą, może w istocie tak było...? Przypominają mi się słowa Jalty – któż tak naprawdę zna Boże zamysły?

XXIV Weszłam do pałacu wystrojona i pachnąca, z winoroślami z henny na rękach i proszkiem antymonowym pod oczami. Moje nadgarstki zdobiły bransolety z kości słoniowej, a kostki srebrne łańcuszki. Na głowie miałam zaś wieniec ze złotych liści, misternie wpleciony w  warkocze. Na tym jednak nie koniec – suknia zaręczynowa została przystrojona dwudziestoma czterema ornamentami, każdym z  cennych kamieni wymienionych w  Piśmie. Matka wynajęła najlepszą szwaczkę w  Seforis, by wszyła je w  fioletowe pasma materiału na szyi i rękawach. W rezultacie czułam się objuczona i spocona jak osioł. Wspinaliśmy się po schodach do wielkiej sali Heroda Antypasa, skryci w  cieniu porwanego baldachimu, niesionego przez czterech służących, którzy robili, co w ich mocy, by nie zdmuchnął ich wiatr. Ceremonia zaręczyn przypadła na dzień deszczowy i posępny. Uczepiona ramienia Jalty szłam za rodzicami, potykając się na szerokich kamiennych stopniach. Ciotka zadbała o  to, bym jeszcze przed wyjściem z  domu wypiła kubek nierozcieńczonego wina, które sprawiło, że krawędzie świata rozmywały mi się przed oczami, i że moje cierpienie skurczyło się w coś maleńkiego i nieśmiało pomiaukującego. Dwa dni wcześniej, kiedy wróciliśmy z Lavim z jaskini, matka powitała nas przed bramą zwyczajowym wybuchem furii. Biedny Lavi został odesłany prosto na dach, z  nakazem zdrapywania niezliczonych ptasich odchodów. Matka uwięziła mnie znów w  pokoju

i ostrzegła ciotkę, by mnie pod żadnym pozorem nie odwiedzała. Niezrażona Jalta przyszła nocą z  winem, talerzem daktyli i  chęcią wysłuchania opowieści o  spotkaniu z  Jezusem. Odkąd go ujrzałam, nie mogłam zaznać spokoju, a  gdy nawet udało mi się na chwilę przysnąć, nawiedzały mnie wizje, jak Jezus kroczy do mnie przez deszcz. Na kolumnach wielkiej sali płonęły pochodnie, a  jej ściany pokrywały liczne freski przedstawiające owoce, kwiaty i  splecione sznury. Ogromną część podłogi tworzyła mozaika – maleńkie kawałki białego marmuru, czarnego pumeksu i  niebieskiego szkła, ułożone w  wymyślne, cudowne stworzenia: ryby, delfiny, wieloryby, smoki morskie... Spojrzawszy pod nogi, zorientowałam się, że stoję na wielkiej rybie, która połyka mniejszą, i niemalże poczułam pod stopami ruch jej ogona. Ogarnął mnie zachwyt; nie chciałam mu ulegać, ale nic nie mogłam na to poradzić. Upojona winem i  oszołomiona, szłam po mozaice ostrożnie, jakbym stąpała po wodzie. Dopiero później uświadomiłam sobie, że Herod Antypas, Żyd, złamał drugie przykazanie Boże z  rozmachem, który zapierał dech w piersi – stworzył cały ocean z bałwochwalczych obrazów. Ojciec powiedział nam kiedyś, że tetrarcha pobierał nauki w  Rzymie i  przez wiele lat chłonął łapczywie miasto, a  dziś próbował odtworzyć je we wnętrzu własnego pałacu, ukrytej świątyni poświęconej Rzymowi, której zwykły, pobożny Żyd miał nigdy nie zobaczyć. U mojego boku pojawiła się matka. –  Zaczekasz w  pokojach tetrarchy, Nataniel nie może cię zobaczyć aż do rozpoczęcia ceremonii. Nie powinno to trwać zbyt długo. – Skinęła na mnie ręką. Jakaś kobieta o  srebrzyście siwych włosach pociągnęła mnie przez portyk korytarzem. Szłyśmy wzdłuż rzymskich łaźni, aż do kolejnych schodów prowadzących w  górę, do komnaty sypialnej bez fresków i  mozaiki, za to z  boazerią ze złocistego drewna terebintowego. – A więc to ty jesteś owieczką, którą zamierzają złożyć dzisiaj w ofierze – usłyszałam, jak ktoś zwraca się do mnie po grecku. Obróciwszy się, ujrzałam nieznajomą o śniadej skórze i posturze zjawy, która stała przy łożu tonącym w barwnych jedwabiach. Czarne włosy opadały kaskadą na jej plecy niczym strumień atramentu. Musiała to być Phasaelis, żona Antypasa. Każdy mieszkaniec Galilei i  Perei wiedział, iż jej ojciec, Aretas, król Nabatejczyków, sprzymierzył się z  Herodem Wielkim, ojcem Antypasa, by za pomocą korzystnego małżeństwa powstrzymać utarczki, do których dochodziło na wspólnej granicy ich ziem. Mawiano, że gdy Phasaelis, wówczas trzynastoletnia, dowiedziała się o  swym losie, przecięła sobie nadgarstki i  płakała głośno trzy dni i trzy noce. Zdumienie jej obecnością odebrało mi mowę. Ubrana w szkarłatną suknię i narzucony na nią krótki złoty płaszcz, wyglądała olśniewająco, lecz zarazem żałośnie – być może dlatego, że jej życie także było wyłącznie igraszką dwóch mężczyzn?

– Nie umiesz mówić po grecku? A może jesteś zbyt potulna, żeby się odezwać? – zapytała drwiąco, jakbym była dla niej wyłącznie źródłem wesołości. Jej nagana podziałała jak policzek i  natychmiast mnie otrzeźwiła. Zawładnęły mną poczucie straty i  gniew. Chciałam wykrzyczeć: „Zostałam zaręczona z  kimś, kim gardzę i  kto gardzi mną tak samo, jeśli nie bardziej. Nie mam żadnej nadziei, że jeszcze kiedykolwiek ujrzę mężczyznę, którego kocham. Nie wiem, kim się stał mój własny brat. Słowa są dla mnie życiem, a mimo to musiałam zakopać je głęboko w ziemi. Moje serce jest porwane jak pszeniczne plewy, a ty odzywasz się do mnie, jakbym była słaba i głupia!”. Nie bacząc na to, iż mam do czynienia z kobietą o randze bez mała królowej, rzuciłam jej prosto w twarz: – NIE JESTEM ŻADNĄ OWCĄ! Jej oczy rozbłysły. – Nie. Widzę, że nie jesteś. – Nie szczędzisz mi wzgardy, a przecież wcale się od siebie nie różnimy. – Doprawdy? – W jej głos wkradła się nuta szyderstwa. – Wyjaśnij mi, proszę. Co według ciebie sprawia, że jesteśmy choćby odrobinę podobne? –  Czy ciebie także nie zmuszono do małżeństwa? Czy nie zostałyśmy obie użyte przez naszych ojców do ich samolubnych celów? Tak jak ja, jesteś tylko towarem na sprzedaż. Ruszyła do mnie i w jednej chwili owionął mnie jej zapach, nardu i cynamonu. Jej włosy falowały, biodra kołysały się na boki. Pomyślałam o  prowokacyjnym tańcu, który ponoć zaprezentowała w  obecności mojej matki. Och! Ileż bym oddała, by także go zobaczyć. Bałam się, że zamierza mnie spoliczkować za mój tupet, ale jej oczy złagodniały. – Gdy ostatnio widziałam mego ojca – zaczęła – łkał gorzko i błagał mnie o przebaczenie, że mnie zesłał na to pustkowie. Zarzekał się, iż uczynił to ze szlachetnych pobudek, ale ja splunęłam mu pod nogi. Nigdy mu nie zapomnę, że miłował swoje królestwo bardziej niż mnie i że dla jego dobra wydał mnie za szakala. Wtedy ujrzałam różnicę. Ojciec Phasaelis przehandlował ją za pokój, podczas gdy mój zrobił to wyłącznie za osobiste zyski. Uśmiechnęła się do mnie i tym razem na jej obliczu nie było cienia chytrości. – Zostaniemy przyjaciółkami – stwierdziła, chwytając mnie za rękę. – Lecz nie z powodu naszych ojców ani podobieństwa niedoli. Będziemy nimi, bo się nie godzisz, by być owcą, a  ja też nią nie jestem. – Nachyliła się do mojego ucha. – Kiedy twój narzeczony będzie powtarzać słowa błogosławieństwa, nie patrz ani na niego, ani na swojego ojca. Patrz wyłącznie na siebie.

 

Staliśmy w  przyćmionym świetle pochodni na morskiej mozaice: moi rodzice, Jalta, Herod Antypas, Phasaelis, rabin Szymon bar Jochaj, Nataniel i  jego siostra Sofer, a  także

dobre dwa tuziny innych zbytkownie odzianych ludzi, których imion ani nie znałam, ani nie chciałam poznać. Zapierałam się palcami u stóp o łuskowaty grzbiet smoka morskiego o dzikim spojrzeniu. Nigdy wcześniej nie widziałam Antypasa z  bliska. Nie różnił się zbytnio wiekiem od mojego ojca, ale był bardziej tęgi i  miał potężny, wystający brzuch. Naoliwione włosy opadały mu na skronie spod korony, która przypominała odwrócony do góry nogami, złocony garnek. Nosił bransolety na rękach i srebrne kółka w uszach, a jego oczy były zbyt małe w  stosunku do reszty twarzy, maleńkie jak pestki daktyli. Wydawał mi się odpychający. Stary rabin zacytował Torę – „Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam”[10] – po czym przeszedł do nauk rabinicznych: „Mężczyzna bez żony nie jest mężczyzną”. „Mężczyzna bez żony nie może założyć domu”. „Mężczyzna bez żony nie ma potomków”. „Mężczyzna bez żony, domu i potomków nie żyje w zgodzie z zaleceniami Boga”. „Obowiązkiem mężczyzny jest się ożenić”. Mówił zmęczonym głosem, jakby od niechcenia. Nie patrzyłam na niego. Odczytawszy kontrakt zaręczynowy, ojciec ceremonialnie wręczył Natanielowi symboliczną opłatę na poczet mojego posagu. Nie patrzyłam na żadnego z nich. – Czy zaświadczasz o dziewictwie swojej córki? – zapytał rabin. Poderwałam głowę. Czyżby teraz zamierzali się zajmować różowobrązowymi fałdami w  moim kroczu? Oczy Nataniela zalśniły pożądliwie, przypominając mi o  wszystkich nieszczęściach, jakie miały mnie wkrótce spotkać w  komnacie sypialnej. Ojciec namaścił rabina olejkiem na znak mojej czystości. Przyglądałam się temu z uniesioną głową, by nie umknęła im pogarda bijąca z mojej twarzy. Nie umiem powiedzieć, jak wyglądał Nataniel, kiedy odczytywał swoje błogosławieństwo, bo nie spojrzałam na niego choćby i przelotnie. Wlepiłam wzrok w mozaikę i wyobrażałam sobie, że nurkuję w najgłębsze odmęty. Nie jestem owcą, nie jestem owcą...

 

Herod Antypas spoczął na sofie w sali biesiadnej. Wsparł się wygodnie na lewym łokciu, podczas gdy inni czekali cierpliwie, aż zostaną usadzeni. Kto znajdzie się po jego prawicy i lewicy, a kto trafi na mniejsze sofy na krańcach stołu? Jedyną rzetelną i precyzyjną miarą przychylności Antypasa była bowiem bliskość przydzielonego miejsca. My, kobiety – a wśród nas także Phasaelis – otrzymałyśmy własny stół, jeszcze dalej od nieszczęśników, którzy już wkrótce zostali skazani na zesłanie w  odległe kąty sali. Podobnie jak oni, miałyśmy spożywać prostsze dania i pić tańsze wina.

Ojciec zajmował zwykle honorowe miejsce po prawicy Heroda. Czasami się tym chełpił, choć nie tak często jak matka, która zdawała się uważać, iż rozciąga się na nią chwała jej męża. Spojrzałam na ojca, który stał obok Nataniela, pełen pychy i wiary w swoje przywileje. Skąd jednak brała się ta pewność siebie? Przecież jego syn wstąpił w  szeregi wrogów Antypasa i  dopuścił się aktu zdrady. Całe miasto plotkowało o  jego czynach, było więc niemożliwością, żeby wieści nie dotarły do uszu tetrarchy. Grzechy syna rzutują na ojca, tak jak grzechy ojca rzutują na syna. Czy Antypas nie nakazał kiedyś odrąbać dłoni mężczyźnie, którego syn okazał się złodziejem? I  czy ojciec naprawdę sądził, że nie czekają go żadne konsekwencje? Zdumiewało mnie, że bunt Judasza tak długo pozostawał niezauważony. Dopiero teraz przyszło mi do głowy, że być może Antypas zamierzał uderzyć w  najmniej spodziewanej chwili, by uczynić upokorzenie ojca jeszcze dotkliwszym. Oblicze matki ściągała obawa, co oznaczało, że musiały ją dręczyć podobne rozterki. Przyglądałyśmy się, jak goście zajmują kolejne miejsca, aż zostały ich tylko cztery: dwa miejsca chwały u  boku tetrarchy i  dwa miejsca upokorzenia na krańcach stołu. Na usadzenie czekali ojciec i Nataniel, a także dwaj mężczyźni, o których nic nie wiedziałam. Na czołach nieznajomych lśniły diademy z  kropelek potu, jednakże ojciec nie zdradzał najmniejszych oznak niepokoju. W  końcu, skinąwszy głową na Chuzę, pałacowego zarządcę, Antypas nakazał przyprowadzić do siebie ojca i Nataniela. Nataniel ścisnął ramię ojca w geście, który miał być przypieczętowaniem zawartego sojuszu. Wpływy ojca nie ucierpiały, umowa była bezpieczna. Odwróciłam się do Jalty, a ciotka zmarszczyła wymownie brwi. Kobiety namaczały chleb i  jadły. Szczebiotały, co rusz wybuchając śmiechem, ja jednak nie miałam apetytu ani na jedzenie, ani na beztroską zabawę. Gościom przygrywali na flecie, cymbałach i  rzymskiej lirze trzej muzycy, a  po podłodze pląsała bosonoga tancerka w moim wieku, o śniadych piersiach sterczących jak kapelusze grzybów. Ześlij na moje zaręczyny pomór, błagałam w myślach. Unieważnij je wszelkimi środkami, jakie uznasz za właściwe. Uwolnij mnie od Nataniela ben Hananiaha. Spisana przeze mnie klątwa żyła własnym życiem, jakby nie potrzebowała moich ust, bo wykształciła własne. Cóż z tego, skoro przestawałam wierzyć, że Bóg mnie słucha? Antypas podniósł się z wysiłkiem z miejsca. Urwała się muzyka, głosy ucichły do szeptów. Zauważyłam, jak ojciec się uśmiecha. Chuza uderzył w mosiężny dzwonek i tetrarcha przemówił: – Niech wszyscy wiedzą, że mój doradca i naczelny skryba Maciej nie ustaje w wysiłkach tropienia wichrzycieli. Wcześniej tego dnia doprowadził do mnie dwóch zelotów i najbardziej zaciekłych buntowników, którzy dopuszczali się aktów agresji wymierzonych zarówno w Rzym, jak i moje rządy.

Uniósł dramatycznie rękę i wskazał drzwi, a goście obrócili się jak jeden mąż. Stał tam obnażony do pasa Judasz, cały w  pręgach i  strupach od uderzeń bata. Ręce miał skrępowane, a  sznur opasający mu biodra łączył go z  innym człowiekiem o  rozgorączkowanym wzroku. Był to, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, buntownik Szymon bar Giora. Poderwałam się na nogi, a wówczas brat mnie spostrzegł. „Siostrzyczko” – poruszyły się bezgłośnie jego usta. Jalta złapała mnie za rękę i pociągnęła z powrotem na stołek. – Usiądź. Nic teraz dla niego nie zrobisz, a jeszcze napytasz sobie biedy – wyszeptała mi do ucha. – Oto ci, którzy zdradzili Heroda Antypasa! – zagrzmiał Chuza. Więźniów pchnął do pomieszczenia żołnierz. Najwyraźniej byli oni jedną z  atrakcji uroczystości, bo oprowadził ich nieśpiesznie wokół stołu, przy odgłosach płaczu mojej matki. Mężczyźni lżyli ich, nie przebierając w słowach, a ja wpatrywałam się w swoje dłonie. Ponownie rozległ się brzęk dzwonka. Parada zastygła i Antypas zaczął odczytywać treść trzymanego zwoju, spisaną, jak się domyślałam, ręką mojego ojca: –  Dziewiętnastego dnia miesiąca cheszwan ja, Herod Antypas, tetrarcha Galilei i  Perei, skazuję Szymona bar Giora, winnego zdradzieckiej działalności, na karę śmierci, która zostanie mu wymierzona mieczem. Judasz, syn Macieja, trafi za te same winy do fortecy Macheront w Perei. Daruję mu życie w ramach dyspensy dla jego ojca, Macieja. Przemknęło mi przez głowę, że ojciec nie dopuścił się czynu tak potwornego, jak początkowo sądziłam. Kto wie, być może przekazał Judasza w ręce tetrarchy, by go ocalić od nieuniknionej śmierci? Zarazem jednak towarzyszyło mi bolesne przeczucie, że więcej w tym pobożnych życzeń niż prawdy. Matka osunęła się na stół – leżała na nim jak porzucony płaszcz, z warkoczem w misce migdałów w  miodzie. Tuż przed tym, gdy więźniów wyprowadzono, zdążyłam jeszcze spojrzeć na Judasza. Czy widziałam go po raz ostatni?

XXV Seforis ogarnęła zaraza. Opadła na miasto niczym niewidzialny dym, nawiany wprost z  niebios jako nauczka dla bezbożnych. Bóg od wieków karał swój lud przeróżnymi chorobami: gorączką, trądem, paraliżem, czyrakami... Tak w  każdym razie mówiono. Ale jak to możliwe, że ten najnowszy pomór dotknął Jalty, a ominął mojego ojca?

Razem z  Lavim obmywaliśmy jej twarz zimną wodą, namaszczaliśmy ręce olejkami, a  usta nawilżaliśmy balsamem z  Gilead. Którejś nocy, pochwycona w  szpony delirium, poderwała się z  posłania, chwyciła mnie mocno za ramiona i  zaczęła mamrotać nieprzytomnie imię: „Chaja, Chaja”. –  To ja, Ana – próbowałam przywołać ją do rzeczywistości, ale ona przeciągnęła delikatnie dłonią po moim policzku i  powtórzyła: „Chaja”. Imię to oznaczało życie, pomyślałam więc, że w gorączkowym widzie błagała, aby owo życie jej nie opuściło. A może zwyczajnie wzięła mnie za kogoś innego? Zlekceważyłam ten incydent jako nieistotny, choć o nim nie zapomniałam. Całe miasto było zamknięte, szczelnie jak zaciśnięta pięść. Ojciec nie chodził do pałacu, matka zaszyła się w swojej izbie. Szifra nosiła na szyi wianek z hyzopu, a Lavi w sakiewce przy pasie talizman w postaci lwiego włosa. Ja zaś dzień w dzień, noc w noc wspinałam się na dach domu, by tam szukać gwiazd, deszczów i  ptasich śpiewów. Widziałam stamtąd doskonale ciała zmarłych, noszone ulicami do grobowców w  jaskiniach – plombowano je tam, by mogły zgnić, a kości zbierano później do ossuariów. –  Unikaj wzroku Boga, Ano! – przestrzegała mnie matka, jakby się bała, że gdy Bóg spostrzeże mnie z  wysoka, przypomni sobie o  moich występkach i  na mnie także ześle chorobę. Jakaś część mnie tego pragnęła. Poczucie winy i żal spowodowane losem Judasza dręczyły mnie nieustannie, aż zaczęłam się zastanawiać, czy moje wyprawy na dach nie służyły właśnie temu, by się zarazić. Śmierć byłaby najłatwiejszą ucieczką od trosk. Nazajutrz po opłakanej ceremonii zaręczyn Judasza zabrano do fortecy Macheront. Ojciec obwieścił nam to przy wieczornym posiłku, po czym zakazał wypowiadać jego imię. Wojna pomiędzy moimi rodzicami na stałe zagościła w  domu, zamieszkała w  nim jak jakieś ciche, przyczajone stworzenie. Gdy ojciec opuszczał pokój, matka podchodziła do progu i  spluwała w  miejsce, gdzie stawiał przed chwilą kroki. Wierzyła, że zaraza jest zemstą, którą Bóg postanowił wywrzeć na nim i na Antypasie. Czekała cierpliwie, aż obaj padną trupem, lecz jej czekanie nie przynosiło skutku. Pewnego popołudnia przybył posłaniec z  wiadomością. Siedzieliśmy na sofach w  sali recepcyjnej, spożywając skromny posiłek – suszoną rybę i  chleb, bo matka zabroniła Laviemu chodzić na targ. Nie wpuszczała też nikogo do środka, więc Lavi musiał odebrać wiadomość przy drzwiach. Powróciwszy do nas chwilę później, rzucił mi spojrzenie, którego nie potrafiłam rozczytać. – O co chodzi? – zapytała matka. – Przysłano wiadomość z domu Nataniela ben Hananiaha. Dosięgła do gorączka. Moje serce osobliwie zatrzepotało. Zaraz potem przytłoczył mnie napływ emocji: ulgi, nadziei oraz wdzięczności. Wpatrywałam się w swoje kolana, przerażona, że wszystkie te uczucia ujawnią się na moim obliczu.

Zerknęłam kątem oka na matkę. Oparła łokcie na trójnożnym stoliku i  schowała twarz w  dłoniach, a  ojciec spochmurniał i  pobladł. Spojrzawszy porozumiewawczo na ciotkę, wstałam z sofy i wspięłam się po schodach do pokoju. Zamknęłam za sobą drzwi, i gdyby nie wyrzuty sumienia, zatańczyłabym chyba ze szczęścia. Kiedy dwa tygodnie później ten sam posłaniec powrócił z  wieściami, że Nataniel ozdrowiał, długo płakałam w poduszkę. Od tamtej pamiętnej rozmowy z ciotką, która zasiała we mnie ziarno wątpliwości, moje dawne zrozumienie Boga bladło. Kłębiły się we mnie pytania. Czy to Bóg zainterweniował, żeby ocalić Nataniela, czy też zadecydowały jego szczęście i wytrzymałość? Czy to Bóg zesłał tę samą chorobę na ciotkę, by jej udzielić reprymendy, jak utrzymywała matka? I  czy jej wyzdrowienie oznaczało, że się pokajała? A  Judasz? Czy to wola Boża sprawiła, że trafił w niewolę Heroda Antypasa? I dlaczego ten sam Bóg nie uratował Tabity? Nie mogłam dłużej wierzyć w Boga, który karze i nagradza. W wieku dziewięciu lat odkryłam jego tajemne imię: Jestem, Który Jestem. Było to z całą pewnością najpiękniejsze i najcudowniejsze imię, jakie kiedykolwiek słyszałam. Pamiętam, że ojciec przyłapał mnie, jak wypowiadam je głośno. Złapał mnie wtedy za ramiona i przestrzegł, bym nigdy więcej tego nie robiła, albowiem jest ono zbyt święte. Mimo to nie przestałam o  nim myśleć, a  podczas tych dni zwątpienia i  kwestionowania Bożej natury, powtarzałam je w głowie bez końca: Jestem, Który Jestem.

XXVI Czwartego dnia miesiąca tewet Phasaelis wezwała mnie do pałacu, nieświadoma, iż jest to także dzień moich piętnastych urodzin. Na długo przed południem u bram stanął żołnierz, który dzierżył wiadomość skreśloną po grecku na tak cienkim kawałku kości słoniowej, że można go było wziąć za mleczny kożuch. Nigdy dotąd nie widziałam listu zapisanego na kości słoniowej. Wzięłam go ostrożnie w  dłonie, a  na czarnych literach zalśniło światło. Każde słowo tak wyraźne, każde perfekcyjnie wykaligrafowane... W jednej chwili odżyły we mnie dawne tęsknoty. Och, ileż bym dała, żeby znów móc pisać, i  to jeszcze na tak wyjątkowej tabliczce!

 

4 tewet Ano, mam nadzieję, że przetrwałaś chorobę nękającą miasto i odosobnienie tych żałosnych tygodni. Chciałabym zaprosić Cię do pałacu. Jeśli uznasz, że to bezpieczne,

opuść dziś swe więzienie i złóż mi wizytę. Zażyjemy wspólnie kąpieli w rzymskiej łaźni i odnowimy naszą przyjaźń. Phasaelis

 

Przeszedł mnie dreszcz. „Opuść swe więzienie”. Minęło półtora miesiąca od dnia, gdy zaraza pojawiła się w mieście. Nie dalej jak wczoraj doszły nas słuchy o dziecku, które się zaraziło, niemniej choroba była w  odwrocie: z  ulic znikały procesje pogrzebowe, swe podwoje otwierał znów targ, a ojciec powrócił do codziennych interesów. Jalta zaś opuściła łóżko, chociaż wciąż wydawała się osłabiona. Był piątek, wieczorem rozpoczynał się szabat. Mimo to matka, z oczami pełnymi zawiści, udzieliła mi pozwolenia na wizytę w pałacu.

 

W jasnym świetle dnia morska mozaika na podłodze wielkiej sali robiła jeszcze większe wrażenie. Podziwiałam ją w  samotności, podczas gdy Joanna, srebrnowłosa dworka Phasaelis, poszła szukać swojej pani. Znowu miałam wrażenie, że pod moimi stopami przemykają ryby i przelewają się fale i że świat zmierza w kierunku czegoś, co pozostawało niedostępne dla moich oczu. – Fascynacja mojego męża rzymskimi mozaikami nie ma początku ani końca – doleciał mnie głos Phasaelis. Musiał mi umknąć moment, kiedy weszła do sali. Wygładziłam fałdy bladożółtej tuniki i  dotknęłam bursztynowych korali na szyi, znów oczarowana jej widokiem. Była ubrana w  jaskrawoniebieską szatę. Czoło przyozdobiła sznurem pereł, a  paznokcie u  stóp miała pomalowane kamforą. –  Jest piękna – powiedziałam, pozwalając wzrokowi raz jeszcze prześlizgnąć się po morskim dnie. – Wkrótce nie będzie tutaj ani jednego kafla, który by nie przedstawiał ptaka lub ryby. –  Czy tetrarchy nie martwi, że łamie żydowskie prawo, zabraniające oddawania czci bałwochwalczym obrazom? Nie mam pojęcia, dlaczego zadałam to pytanie. Czyżby skłonił mnie do tego strach, który mieszkał we mnie, odkąd namalowałam na dnie misy własną podobiznę? Bez względu na powód, zrozumiałam, że było ono nieprzemyślane. Jednakże Phasaelis zaśmiała się świergocząco. – Zmartwiłoby go to tylko wtedy, gdyby został przyłapany. Choć sam jest Żydem, nie dba zbytnio o żydowskie zwyczaje. Pożąda wyłącznie tych rzymskich. – A ty? Nie boisz się o niego? – Jeśli o mnie chodzi, zeloci mogą go przeciągnąć za karę ulicami miasta, niech tylko nie niszczą mozaik, bo ja też uważam je za piękne. Brakowałoby mi ich bardziej niż Antypasa.

Oczy zalśniły jej jasno. Próbowałam czytać w  jej twarzy. Pod otwartą obojętnością i lekceważącym stosunkiem do męża jątrzyły się jakieś rany. –  Podczas gdy miasto toczyła zaraza, a  jego poddani umierali, zarządził stworzenie nowej mozaiki – ciągnęła. – Ta ma być jeszcze śmielsza i wspanialsza od pozostałych. Nawet samego rzemieślnika przeraża myśl, że będzie ją musiał wykonać. Przychodził mi do głowy tylko jeden powód takiego stanu rzeczy. – Będzie to wizerunek człowieka? Phasaelis uśmiechnęła się mimowolnie. – Owszem. Twarz kobiety.

 

Zeszłyśmy po stopniach przez portyk, po czym kolejnymi schodami dostałyśmy się do łaźni. Otuliły nas zwiewne chmury wilgoci, woń mokrego kamienia i wonnych olejków. – Kąpałaś się już wcześniej w rzymskiej łaźni? – zapytała Phasaelis. Pokręciłam głową. –  Ja robię to raz w  tygodniu, bo to złożony i  czasochłonny rytuał. Podobno Rzymianie poddają mu się każdego dnia. Jeśli w  istocie tak jest, doprawdy trudno zrozumieć, kiedy znaleźli czas na podbijanie świata. Rozebrałyśmy się w  służącym do tego przedsionku łaźni, po czym, okryte wyłącznie ręcznikami, weszłyśmy do tepidarium, gdzie powietrze migotało płomieniami lamp w  wysokich niszach. Najpierw moczyłyśmy się w  letniej wodzie, a  później leżałyśmy na stołach o  kamiennych blatach, podczas gdy dwie pomocnice chłostały nam ręce i  nogi oliwnymi gałązkami, wcierały w plecy olejki i ugniatały nas jak ciasto na chleb. Wszystkie te osobliwe zabiegi sprawiły, że opuściłam własne ciało i usadowiłam się na niewielkiej półce tuż nad własną głową, wolna od trosk i strachu. Jednakże w  następnym pomieszczeniu prędko powróciłam do siebie. Gorące pary caldarium kłębiły się wokół nas tak gęsto, że z trudem łapałam oddech. Jakby nas skazano na wieczne męczarnie w  czeluściach Gehenny! Siedziałam na twardej, śliskiej podłodze i ściskałam mocno krawędzie ręcznika, bujając się w przód i w tył, byle tylko nie uciec. Za to Phasaelis przechadzała się swobodnie we mgle, zupełnie naga, z włosami sięgającymi kolan i  piersiami pełnymi jak kantalupy. Moje ciało, choć piętnastoletnie, wciąż było bardziej chłopięce niż kobiece, z  maleńkimi piersiami przypominającymi brązowe figi. Ściskało mnie w  żołądku, a  w  głowie czułam bolesne łupanie. Nie wiem, jak długo znosiłam tę udrękę; w każdym razie uczyniła ona to, co przyszło później, istnym rajem. Frigidarium, największe z  pomieszczeń łaźni, miało zaokrąglone, jasne ściany z  szerokimi łukami i  wnęki otoczone kolumnami z  wzorem winorośli. Kiedy znalazłyśmy się w  środku, zrzuciłam z  siebie ręcznik i  skoczyłam prosto w  zimną toń basenu.

Ochłodziwszy się, usiadłam na ławie pod ścianą, by napić się wody i  posilić nasionami granatu. –  To właśnie tutaj Antypas zamierza stworzyć nową mozaikę. – Phasaelis wskazała na kafle w centralnej części pomieszczenia. – We frigidarium? –  Jest w  końcu dobrze ukryte przed wścibskim wzrokiem. To także ulubione miejsce tetrarchy w  całym pałacu. Gdy zabawia Anniusza, rzymskiego prefekta, spędzają tu większość czasu, załatwiając interesy i robiąc... inne rzeczy. Ostatnie słowa wypowiedziała sugestywnym tonem, lecz jego znaczenie było dla mnie zagadką. – Nie rozumiem, po co mu tutaj twarz kobiety. Bardziej pasowałyby ryby. –  Och, Ano. – Phasaelis uśmiechnęła się dobrotliwie. – Jesteś jeszcze młoda i  naiwna w  sprawach mężczyzn. Jak już mówiłam, załatwiają tu swoje interesy, ale jednocześnie oddają się także... innym zainteresowaniom. A dlaczego chcą tu twarzy kobiety? Ponieważ są mężczyznami. Pomyślałam o Tabicie. Nie byłam aż tak naiwna, gdy chodzi o mężczyzn, jak wydawało się żonie tetrarchy. Z alkowy nad nami doleciało szuranie i pobrzękiwanie bransolet, a zaraz potem rozległ się tubalny śmiech. – Przyszedłeś na przeszpiegi? – zawołała Phasaelis. Spojrzała w  górę ponad moim ramieniem, a  ja obróciłam się i  zakryłam pośpiesznie ręcznikiem. Spod jednego z  łuków wyszedł Herod Antypas. Wpatrywał się we mnie długą chwilę – z  twarzy przesunął wzrok na nagie ramiona, a  później na krawędź ręcznika, nie dość długiego, by całkowicie zasłonić mi uda. Przełknęłam ślinę, starając się nie okazać strachu ani odrazy. Phasaelis nie kłopotała się zasłanianiem ciała. – Czasem przygląda mi się w kąpieli – zwróciła się do mnie. – Wybacz, powinnam była cię ostrzec. „Lubieżny stary cap”, przemknęło mi przez głowę. Czy obserwował mnie już wcześniej, gdy moje nagie ciało ociekało wodą? Przez jego twarz przemknęło zrozumienie. –  Ach, jesteś przecież córką Macieja, tą zaręczoną z  Natanielem ben Hananiahem. Nie rozpoznałem cię bez odzienia. – Zrobił w moją stronę krok. – Spójrz na tę twarz – rzucił do żony, jakby podziwiał posąg. – Daj jej spokój.

–  Czyż nie jest idealna? Duże, szeroko rozstawione oczy, wysokie, pełne policzki... I  te usta. Chyba nigdy nie widziałem piękniejszych. – Zbliżywszy się jeszcze bardziej, przeciągnął palcem po mojej wardze. Oczami musiałam ciskać pioruny. Obyś oślepł, ogłuchł, okulał i stał się bezpłodny. Palec przesunął się na policzek, później na szyję... Co się stanie, jeśli ucieknę? Wyśle za mną w  pościg swoich żołnierzy? Zrobi coś gorszego, niż tylko dotknie mojej twarzy? Siedziałam w bezruchu, licząc na to, że jeśli wytrwam, zostawi mnie w spokoju. –  Zapozujesz mojemu rzemieślnikowi, żeby mógł cię narysować – oznajmił niespodziewanie. – Zamierzasz umieścić jej twarz na mozaice? – zapytała Phasaelis, ubierając się. – Tak. Jest młoda i czysta. Dokładnie taka, na jakiej mi zależy. Wpatrywałam się w jego szczurze oczy. – Nie pozwolę, żeby moja podobizna znalazła się na mozaice. –  Nie pozwolisz? Jestem twoim tetrarchą, a  któregoś dnia zostanę mianowany królem, tak jak niegdyś mój ojciec. Zmuszę cię, jeśli taka będzie moja wola. Stanęła między nami jego żona. –  Jeżeli ją zmusisz, obrazisz jej ojca i  narzeczonego. Ale to już twoja decyzja. W  końcu jesteś tetrarchą. – Phasaelis miała wprawę w radzeniu sobie z kaprysami męża. Antypas złączył dłonie, rozważając jej słowa. W  tamtej krótkiej chwili niepewności uświadomiłam sobie, że być może, wbrew moim intencjom, stanę się widoczna dla świata nie dzięki słowom, dzięki moim pismom, lecz za sprawą fragmentów tłuczonego szkła i marmuru. Czy moja wizja twarzy uwięzionej w miniaturowym słońcu mogła się odnosić do mozaiki w pałacu tetrarchy? Chwyciłam się mocno ławki, bo w głowie zaświtała mi pewna myśl. Nie bacząc na to, iż mogła się ona przerodzić w coś nieprzewidzianego, czy wręcz groźnego, zaczerpnęłam tchu i powiedziałam szybko: –  Pozwolę ci, panie, ozdobić podłogę moją twarzą, lecz pod jednym warunkiem: że uwolnisz mojego brata, Judasza. Antypas wybuchnął śmiechem, od którego zadrżały ściany frigidarium. Stojąca z  boku Phasaelis rozbawiona opuściła głowę. –  Czy naprawdę sądzisz, że puszczę wolno knującego przeciwko mnie bandytę dla przyjemności oglądania twojej twarzy na podłodze pałacowej łaźni? Uśmiechnęłam się. – Tak, tak właśnie sądzę. Mój brat z wdzięczności zawróci ze ścieżki buntu, a moi rodzice cię pobłogosławią. Ba, wszyscy twoi poddani nazwą cię błogosławionym.

Zauważyłam, iż złapał się w  sidła moich ostatnich słów. Antypas był człowiekiem pogardzanym przez własny lud. Pragnął być nazywany królem Żydów, tytuł ten należał bowiem wcześniej do jego ojca, który rządził Galileą, Pereą i całą Judeą. Spotkało go gorzkie rozczarowanie, kiedy ojciec rozdzielił królestwo pomiędzy trzech synów, a  Antypasowi trafiła się ta mniejsza. Nie uzyskawszy błogosławieństwa ojca, zabiegał o aprobatę Rzymu i uwielbienie poddanych, lecz dotąd nie zdobył żadnej z tych rzeczy. –  Dziewczyna może mieć rację, Antypasie – odezwała się Phasaelis. – Tylko pomyśl: mógłbyś oświadczyć, że robisz to w  geście miłosierdzia dla ludu. Być może w  ten sposób zdołałbyś ich sobie zjednać? Jestem pewna, że zasypaliby cię pochwałami. Od matki nauczyłam się sztuki zwodzenia – maskowałam swoją dojrzałość i ukrywałam misę inkantacyjną; zakopałam własnoręczne zapiski i  wymyślałam fałszywe powody wypraw na wzgórza, by móc spotkać się z Jezusem w jaskini. To jednak ojciec pokazał mi, jak dobić nikczemnego targu. Antypas pokiwał głową. –  Uwolnienie Judasza byłoby z  mojej strony aktem zaiste wielkodusznym. Niespodziewanym, dla wielu nawet zdumiewającym, a przez to przyciągającym uwagę... – Odwrócił się w  moją stronę. – Ogłoszę decyzję pierwszego dnia przyszłego tygodnia, a następnego dnia zapozujesz dla mojego rzemieślnika. – Zrobię to, gdy na własne oczy ujrzę zdrowego Judasza. Wtedy i tylko wtedy.

XXVII Dwanaście dni po mojej wizycie w  pałacu pod drzwi domu doprowadzono Judasza. Stał w ich progu wychudzony i brudny, z zapadniętym brzuchem, zmatowiałymi i posklejanymi włosami i  ociekającymi ropą ranami po uderzeniach bicza. Lewe oko miał całkiem zapuchnięte, ale za to w prawym dostrzegłam ogień, jakiego tam nigdy wcześniej nie było. Matka uwiesiła się na nim i załkała; ojciec obserwował go z oddali, z rękami skrzyżowanymi na piersi. Przeczekawszy wylewne powitanie matki, chwyciłam Judasza za rękę. – Bracie – powiedziałam. – To siostrze zawdzięczasz wolność – oznajmiła matka. Przekonana, że Antypas tak czy inaczej wyjawi wszystko mojemu ojcu, uznałam, że powinnam pierwsza opowiedzieć rodzicom o planie, który uknułam z tetrarchą. Jednakże Judasz nie musiał znać szczegółów i dlatego poprosiłam ich, żeby o niczym nie wspominali. Pierwsza reakcja ojca na mój pomysł była wstrzemięźliwa – zależało mu wyłącznie na zadowoleniu władcy – ale za to matka, jak należało się spodziewać, nie posiadała się

z  radości. I  tylko Jalta, ukochana Jalta, okazała mi troskę, wycałowawszy wpierw moje policzki. –  Boję się o  ciebie, dziecko – wyznała. – Bądź ostrożna, gdy masz do czynienia z  Antypasem, bo to niebezpieczny człowiek. I  nie mów nikomu o  mozaice – mogłoby to zostać wykorzystane przeciwko tobie... Judasz wpatrywał się we mnie jednym okiem, mrugając, podczas gdy matka referowała mu całą perwersyjną historię. – Zgodziłaś się ozdobić własną twarzą podłogę rzymskiej łaźni, żeby Herod Antypas i jego poplecznicy mogli czerpać z  jej widoku lubieżną przyjemność? – zapytał. – W  takim razie trzeba było pozwolić mi zgnić w Macheroncie. Następnego dnia posłał po mnie Herod Antypas.

 

Nakazano mi usiąść na trójnożnym stołku we frigidarium. Rzemieślnik użył sznurka i fenickiej miary, by oznaczyć na podłodze duże koło, średnicy co najmniej trzech kroków. Następnie przystąpił do szkicowania mojej twarzy, posługując się zaostrzonym kawałkiem węgla. Pracował zgarbiony na kolanach – skrupulatnie nanosił kolejne linie, czasem zmazując te już narysowane i  zaczynając od nowa. Strofował mnie, gdy się poruszyłam, westchnęłam czy choćby przewróciłam oczami. Z  tyłu jego robotnicy roztrzaskiwali młotkami szklane dyski na tessery – czerwone, złote i  białe kwadraciki o  rozmiarze niemowlęcych paznokietków. Rzemieślnik był młody, ale od razu dało się poznać jego talent. Wykańczał krawędzie rysunku liśćmi, tu i  tam dorysowując owoce granatu. Od czasu do czasu przysiadał i  przyglądał się wnikliwie efektom swojej pracy, przekrzywiając głowę tak mocno, że policzkiem prawie dotykał ramienia. Kiedy mnie rysował, też to robił, lecz subtelniej. Wplótł mi we włosy wieniec z  liści, a  w  uszy wpiął perłowe kolczyki, choć nie miałam na sobie żadnej z tych ozdób. Czułam, że na ustach igra mi uśmieszek. Oczy mojej podobizny zdradzały sugestię zmysłowości. Trwało to trzy dni – godziny tkwienia w  bezruchu, podczas gdy wokół rozlegało się niemilknące stukanie młotków. Czwartego dnia rzemieślnik wysłał służącego, by ten przekazał Antypasowi, iż szkic jest gotowy. Gdy tetrarcha wszedł do łaźni, stukanie ucichło, a  robotnicy wycofali się zgięci pod ściany. Rzemieślnik oczekiwał na werdykt; na jego twarzy perliły się krople potu, a ręce drżały mu ze strachu. Antypas splótł palce za plecami i długo krążył wokół rysunku, co rusz popatrując na mnie, jakby oceniał podobieństwo. – Uchwyciłeś ją z niezrównaną precyzją – stwierdził w końcu. Podszedł do stołka, na którym siedziałam. Jego twarz rozświetlał jakiś surowy, przerażający blask. Położył mi dłoń na piersi i mocno ścisnął. – Piękno twojej twarzy pozwala mi zapomnieć, że jesteś płaska jak deska.

Spojrzałam na niego, na jego opasłą sylwetkę i na pożądanie w oczach, choć widziałam niewiele, bo zaślepiał mnie gniew, biały jak rozżarzone żelazo. Poderwałam się ze stołka i  pchnęłam go raz, potem drugi. Moja reakcja była spontaniczna, ale nie bezmyślna. Już kiedy sięgał w moją stronę, zanim poczułam ból we wzgórku ciała otaczającym mój sutek, stwierdziłam, iż nie będę siedzieć bezczynnie, licząc, że się skurczę i  stanę tak mała, że zniknę – jak wtedy, gdy przeciągnął kciukiem po moich ustach. Pchnęłam go po raz trzeci, ale on ani drgnął, niewzruszony jak kamień. Pomyślałam, że mnie uderzy. Zamiast tego uśmiechnął się, odsłaniając szpiczaste zęby. –  A  zatem jesteś wojowniczką – powiedział, nachyliwszy się do mnie. – Lubię kobiety, które walczą. Szczególnie w łożu. Odwrócił się i  odszedł. Nikt się nie odzywał, a  potem nagle wszyscy robotnicy zgodnie odetchnęli i zaczęli do siebie mamrotać. Rzemieślnik oznajmił mi zaś z nieskrywaną ulgą, że nie będę mu dłużej potrzebna. Pozostało im położyć zaprawę i  osadzić w  niej barwne, lśniące kawałki szkła, uwieczniając mnie w mozaice, której miałam nadzieję nigdy nie zobaczyć. Wiedziałam, że będę tęsknić za Phasaelis, bo żona tetrarchy okazała mi dużo dobroci, lecz w  duchu poprzysięgłam, że nigdy więcej nie wrócę do pałacu. Gdy nieco później szykowałam się do wyjścia, drogę zastąpiła mi Joanna. – Phasaelis chce cię widzieć. Zaprowadziła mnie do pokoju swojej pani, a ja cieszyłam się, że będę mogła się pożegnać. Phasaelis leżała na boku przy niskim stoliku, zajęta grą w kości. Na mój widok powiedziała: – Poprosiłam, by przygotowano dla nas posiłek w ogrodzie. Zawahałam się. Marzyłam tylko o tym, by znaleźć się jak najdalej od Antypasa. – Będziemy tam same? Najwyraźniej żona tetrarchy czytała mi w myślach. – Nie bój się, dziecko. Antypas uważa, że to poniżej jego godności jeść z kobietami. Nie byłam tego wcale taka pewna – czy nie zrobiłby wyjątku, gdyby mógł dzięki temu złapać mnie za pierś? Mimo to, nie chcąc urazić Phasaelis, przyjęłam zaproszenie. Ogród miał formę portyku osłoniętego cedrami, babilońskimi wierzbami i  krzewami jałowca o  różowych kwiatach. Rozsiadłszy się wygodnie na sofach, piłyśmy i  maczałyśmy chleb we wspólnych misach. Po wielu godzinach spędzonych w  ciemnym frigidarium światło ogrodu podniosło mnie na duchu. – Ułaskawiając Judasza, Antypas zjednał sobie sympatię ludu – powiedziała Phasaelis. – Darował też życie Szymonowi bar Giora, choć rzecz jasna nie puścił go wolno. Cóż, przynajmniej teraz jego poddani nie spluwają tak daleko, gdy słyszą jego imię. Parsknęła perlistym śmiechem, a  mnie spodobało się, że bawi ją jej własny okrutny humor.

–  Jednakże Rzymianie okazali mniej entuzjazmu. Anniusz przysłał legata z  Cezarei, by wyrazić swoje niezadowolenie. Podsłuchałam, jak Antypas tłumaczył się, że takie gesty są od czasu do czasu niezbędne, żeby utrzymać gawiedź w  ryzach. Przesłał Anniuszowi zapewnienia, że Judasz nie będzie od tej pory stanowić kłopotu. Nie chciałam teraz myśleć o Antypasie ani o Judaszu. Mój brat leczył rany i zbierał siły, a odkąd dowiedział się o mozaice, nie odezwał się do mnie słowem. – Obie jednak wiemy – ciągnęła Phasaelis – że jest wprost przeciwnie. Twój brat będzie teraz większym zagrożeniem niż kiedykolwiek wcześniej. – Tak – przyznałam. – Znacznie większym. Nieopodal biały ibis dziobał ziemię. Przypomniałam sobie o tabliczce z kości słoniowej, na której Phasaelis wysłała mi zaproszenie, i o jej kunsztownym i śmiałym piśmie. – Czy pamiętasz jeszcze to zaproszenie, pani, w którym pisałaś do mnie o opuszczeniu więzienia mojego domu? Nigdy nie widziałam piękniejszej tabliczki. – Masz na myśli arkusze z kości słoniowej? Są jedyne w swoim rodzaju w całej Galilei. – Skąd się wzięły? –  Tyberiusz przysłał je przed kilkoma miesiącami mojemu mężowi, a  ja postanowiłam zachować jeden dla siebie. – A czy to twoja ręka skreśliła słowa? – dociekałam. – Czy to aż tak zaskakujące, że potrafię pisać? – Zdumiała mnie raczej siła twojego charakteru pisma. Gdzie się uczyłaś kaligrafii? – Kiedy po raz pierwszy przybyłam do Galilei, mówiłam wyłącznie w języku arabskim, nie umiałam pisać ani czytać. Bardzo tęskniłam za ojcem, mimo że to on mnie tutaj zesłał, i  zawsze wierzyłam, że pewnego dnia do niego wrócę. Nauczyłam się greki, żeby móc do niego pisać, a moim nauczycielem był nie kto inny, jak twój ojciec, Ano. Mój ojciec... Wstrząsnęła mną ta myśl. – Czy ciebie także uczył? – zapytała Phasaelis. –  Nie, ale przynosił mi z  pałacu atramenty i  papirus – odparłam płaczliwym tonem, jakbym się nad sobą użalała. Chciałam wierzyć, że to właśnie nauczanie Phasaelis greki nastawiło ojca przychylniej do moich własnych pragnień, że to dlatego uległ moim prośbom i nie bacząc na protesty matki, nakazał Tytusowi, by mnie uczył. Mimo to czułam, jak przepełnia mnie zazdrość, sącząca się z ciemnego, odwiecznego miejsca w głębi mojej piersi. Nagle, niczym za sprawą mocy naszych słów, pojawił się przed nami mój ojciec, kroczący chwiejnie przez portyk. Oczy miał nisko spuszczone i powłóczył nogami, jakby ciążyły mu kajdany. Coś musiało się stać. Wyprostowałam się, oczekując najgorszych wieści. – Czy mogę mówić otwarcie? – zwrócił się do Phasaelis.

Żona tetrarchy skinęła głową, a  on opadł na sofę obok mnie, postękując jak niedołężny starzec. Z bliska dostrzegłam, że oblicze chmurzył mu nie tylko smutek, ale także milcząca furia. Wyglądał na zdruzgotanego, jakby utracił najcenniejszą rzecz na świecie. –  Jak wiecie, zaraza oszczędziła Nataniela, choć nie odeszła bez śladu. Nataniel był osłabiony, a dzisiaj... Ano, z żalem muszę ci przekazać, że Nataniel zmarł podczas spaceru po swoim sadzie. Nie odezwałam się słowem. – Wiem, że te zaręczyny były dla ciebie brzemieniem – ciągnął – ale twoja sytuacja tylko się pogorszy, bo będziesz odtąd traktowana jak wdowa. – Pokręcił głową. – I  chociaż to twoje piętno, wszyscy będziemy musieli się z nim zmierzyć. Moich uszu doleciał trzepot skrzydeł. To ibis poderwał się do lotu.

XXVIII W  następstwie śmierci Nataniela nakazano mi nosić szatę barwy popiołu i  chodzić boso. Matka posypywała mi głowę prochem i  karmiła chlebem upokorzenia, utyskując, że nie płaczę rzewnymi łzami i nie rwę ubrań na swym ciele. Miałam piętnaście lat i zostałam wdową. Byłam więc wolna. Wolna, wolna jak ptak! Nie wejdę pod chupę, zrozpaczona i  przerażona tym, co ze mną zrobi mąż. Nikt nie podłoży pod moje biodra prześcieradła i nie będzie go później obnosić, by plamy mojego dziewictwa mógł ujrzeć każdy świadek. Zamiast tego, gdy skończy się siedmiodniowa żałoba, poproszę ojca, aby pozwolił mi powrócić do pisania. Udam się do jaskini i  wykopię swoją misę inkantacyjną, a wraz z nią koźlą skórę, w którą schowałam zwoje. Nocą, kiedy leżałam nieruchomo w  łóżku, świadomość tego wszystkiego spływała na mnie ze zdwojoną siłą, a ja śmiałam się donośnie w poduszkę. Jednocześnie zapewniałam samą siebie, że klątwa, którą spisałam, nie przyczyniła się do śmierci Nataniela. Mimo to nie odstępowały mnie wyrzuty sumienia, że czerpię radość ze śmierci narzeczonego. Ganiłam siebie za to, surowo i szczerze, choć wcale mi go nie brakowało. Błogosławione wdowieństwo! W dniu pogrzebu szłam obok jego dwóch córek i siostry, Sofer, na czele konduktu, który zmierzał do rodzinnej jaskini, by tam złożyć ciało. Było ono nakryte całunem, ktokolwiek to jednak zrobił, nie wykazał się należytą starannością, gdy bowiem wchodziliśmy do jaskini, rąbek tkaniny zaczepił się o  krzak głogu. Chwilę trwało, nim udało się go wyswobodzić – zupełnie jakby Nataniel sprzeciwiał się pochówkowi, co uznałam za komiczne. Zacisnęłam

usta, lecz najwyraźniej na moją twarz przebił się zalążek uśmiechu, bo córka Nataniela imieniem Marta, niewiele ode mnie młodsza, obrzuciła mnie nienawistnym spojrzeniem. Później, podczas konsolacji, wciąż o tym pamiętając, powiedziałam do niej: – Przykro mi, że straciłaś ojca. – Ale nie jest ci przykro, że straciłaś narzeczonego – warknęła dziewczyna i odwróciła się w drugą stronę. Jadłam pieczeń jagnięcą i  piłam wino, nie robiąc sobie nic z  tego, że właśnie zyskałam nowego wroga.

XXIX Pierwszego dnia żałoby matka znalazła pod drzwiami sypialni zapisaną tabliczkę. Ponieważ sama nie umiała czytać, odszukała mnie i wepchnęła mi ją w ręce. – Co tu jest napisane? – zapytała ostro. Mój wzrok prześlizgnął się po lakonicznym liście.

 

Przykro mi, lecz nie mogę pozostać dłużej w tym domu. Ojciec jasno dał mi do zrozumienia, że mnie tu nie chce – a uwięzienie Szymona bar Giora oznacza, że zeloci zostali bez przywódcy. Zrobię, co w mojej mocy, by tchnąć w nich nowego ducha. Nie wiń mnie za odejście, Matko, robię tylko to, co nieodzowne. Życzę ci jak najlepiej, Twój syn.

     

A poniżej, w odrębnym ustępie: Ano, Ty chciałaś dla mnie dobrze. Strzeż się Heroda Antypasa. Mam nadzieję, że dzięki śmierci Nataniela ben Hananiaha zyskasz wolność. Odczytałam to wszystko na głos. Matka odeszła, pozostawiając tabliczkę w moich rękach.

Tego samego dnia odesłała prządki i szwaczki, które przez ostatnie dwa tygodnie szyły stroje przeznaczone na mój posag. Patrzyłam, jak składała tuniki i  koszule, szaty, pasy i  chusty, i  jak chowała je do skrzyni z  drewna cedrowego, w  którym trzymałam niegdyś zapiski. Na szczycie położyła suknię ślubną i, wygładziwszy ją czule, trzasnęła wiekiem. Jej

oczy były wezbranymi źródłami, drżała jej dolna warga. Nie potrafiłam rozsądzić, czy powodem jej żalu jest śmierć Nataniela, czy raczej zniknięcie Judasza. Ja także żałowałam, że mój brat odszedł, choć nie cierpiałam katuszy. Spodziewałam się, że to prędzej czy później nastąpi – najważniejsze, że pojednał się ze mną w liście. Starałam się sprawiać wrażenie obojętnej, ale matka wyczuwała moje zadowolenie z  powodu losu Nataniela, dostrzegała je w nikłym blasku mojej skóry. –  Wydaje ci się, że uniknęłaś ogromnego nieszczęścia – powiedziała – gdy tymczasem twoje męki dopiero się rozpoczęły. Niewielu jest mężczyzn, którzy cię teraz zechcą. Może nawet nie ma ich wcale. Czy naprawdę sądziła, że będzie to dla mnie przyczyną męki? Aż trudno uwierzyć, że sama nie ogoliła jeszcze głowy i nie ubrała się we włosiennicę, tak wielkie zdawało się jej nieszczęście. Ojciec był wycofany i  posępny, nie przez stratę przyjaciela, ale fiasko umowy, która miała mu zapewnić upragnioną ziemię. Zrobiło mi się żal matki, więc powiedziałam: – Mężczyźni niechętnie biorą sobie za żony wdowy, ale mnie można uważać za wdowę tylko w najbardziej rygorystycznym sensie. W rzeczywistości jestem niewiastą, której zmarł narzeczony. Matka klęczała obok skrzyni. Wstała i uniosła brew, co zawsze było złym znakiem. – Nawet o  t a k i c h  niewiastach mężczyźni zwykli mawiać: „Nie je się z miski, z której jadł już wcześniej ktoś inny”. – Nataniel nigdy z tej miski nie jadł – rzuciłam, spłoniona ze wstydu. –  Podczas wczorajszej wieczerzy Marta, córka Nataniela, rozpowiadała, że ponoć pokładałaś się z Natanielem w jego domu. – W takim razie kłamała! Nie dbałam o  to, czy narzeczeni ze sobą sypiali. Wiedziałam, że często się tak działo – niektórzy mężczyźni sądzili wręcz, że mają prawo posiąść kobietę, z  którą są związani prawnym kontraktem. Jedyne, co się teraz liczyło, to kłamstwo Marty. Z gardła matki dobył się chrapliwy, lekceważący śmiech. –  Gdybyś całym sercem nie gardziła Natanielem, może dałabym wiarę jej słowom. Sęk w tym, moja córko, że nie ma znaczenia, w co  j a  wierzę. Liczy się tylko to, w co wierzą ludzie, a oni widywali cię, kiedy wędrowałaś swobodnie po mieście, a nawet zapuszczałaś się poza jego mury. Ojciec popełnił błąd, że na to zezwolił. Nawet gdy zakazałam ci opuszczać pokój, wykradałaś się wbrew mej woli. Na własne uszy słyszałam, jak ten czy ów gadał o  twoich wyprawach. Mieszkańcy Seforis od tygodni rozprawiają na temat twojego dziewictwa, a teraz ta dziewczyna, Marta, dolała oliwy do ognia. Machnęłam ręką. – Niech sobie myślą, co chcą.

Matka skrzywiła się gniewnie, ale złość szybko opuściła jej twarz, odpadała kawałek po kawałku, aż zostało po niej wyłącznie zmęczenie. Stojąc w  przygaszonym, szarym świetle mojej sypialni, zamknęła oczy i zwiesiła ramiona. –  Nie bądź niemądra, Ano, bycie wdową to wystarczające nieszczęście. Jeśli ludzie uwierzą, że na dodatek jesteś zbrukana... – Jej głos zatracił się w rozpaczy przekonania, że jej córka nigdy nie znajdzie sobie męża. Pomyślałam wówczas o Jezusie – o tamtym dniu, spędzonym wspólnie w jaskini, o jego mokrych włosach i nierównym uśmiechu. O zaoferowanym kawałku chleba i o wszystkich rzeczach, które mówił, podczas gdy na zewnątrz szalała burza. Przewracało mi się od tych wspomnień w brzuchu. Ale może on też by mną wzgardził? – Mężowie bywają obmierzłymi istotami – ciągnęła – ale nie sposób bez nich żyć. Kobieta pozbawiona ich pieczy nie obroni się przed nadużyciami. Niektóre są wypędzane z domu, a wtedy... młodsze uciekają się do nierządu, starsze do żebrania. Niczym Sofokles, moja matka dawała się czasem ponieść wybujałej fantazji. –  Ojciec mnie nie wygna – powiedziałam z  przekonaniem. – Sam przecież roztoczył opiekę nad Jaltą, która też jest wdową. Czy sądzisz, że wyrzekłby się własnej córki? –  Jego też kiedyś zabraknie, Ano. Któregoś dnia umrze, i  co wówczas poczniesz? Jako córka nie masz prawa dziedziczyć. – Jeśli ojciec umrze, sama owdowiejesz. Kto się zajmie tobą? Ty też nie dziedziczysz. Matka westchnęła. – Wtedy obowiązek opieki nade mną spadnie na Judasza. – I myślisz, że Judasz nie wspomoże mnie, że nie przygarnie Jalty? – Myślę, że Judasz nie pomoże  ż a d n e j  z nas – odparła matka. – Ten chłopak pragnie wyłącznie kłopotów. Któż wie, czy sam będzie mieć środki do życia? Twój głupi ojciec wyrzekł się go i na wszelki wypadek zrobił to na piśmie! Czy wiesz, co to znaczy? Że kiedy umrze, dom i wszystko inne, co kiedykolwiek posiadał, trafi w ręce jego brata, Harana. Potrzebowałam chwili, by zrozumieć konsekwencje tego, co mówiła matka. Haran już raz wygnał Jaltę, nie miałby więc skrupułów, żeby uczynić to ponownie, a przy okazji pozbyć się także mnie i  mojej matki. Ogarnął mnie strach. Nasze życie i  los, zależne w  całości od mężczyzn... W tym świecie, najwyraźniej zapomnianym przez Boga. Kątem oka spostrzegłam w drzwiach Jaltę. Jak długo tam stała? I czy przysłuchiwała się uważnie rozmowie? Matka też ją zauważyła i bez słowa wyszła. Przybrałam prześmiewczy ton, żeby nie dać po sobie poznać, jak głęboko jestem wstrząśnięta. – Wygląda na to, że całe miasto rzuciło się na kwestię mojego dziewictwa niczym stado padlinożerców i zawyrokowało, że je straciłam. Czy to oznacza, iż jestem mamzerem? Mamzerów było wielu. Uważano za nich bękartów, ladacznice, cudzołożników, nekromantów, żebraków, trędowatych, rozwódki i  wypędzone wdowy, nieczystych,

nędzarzy, złodziei, opętanych, innowierców... Jedno ich wszakże łączyło – wszystkimi tak samo gardzono. Jalta splotła ze mną dłonie. – Straciłam męża lata temu. Nie będę cię oszukiwać, dziecko, zostaniesz teraz zepchnięta na jeszcze głębsze peryferie. Ja tkwię tam już długo i doskonale znam niepewność, o której wspominała Hadar. A  ponieważ to Haran ma odziedziczyć dom, nasza przyszłość maluje się w ponurych barwach. Ale damy sobie radę, ty i ja. – Czy na pewno, ciociu? Jalta mocniej zacisnęła palce. –  Tamtego dnia, gdy spotkałaś Nataniela na targu, wróciłaś do domu zdruzgotana i  pozbawiona nadziei, a  ja wieczorem odwiedziłam cię w  pokoju. Obiecałam ci wtedy, że twoja chwila nadejdzie. Wierzyłam, że tą chwilą będzie śmierć Nataniela; że otworzy mi ona jakieś drzwi, a  ja odnajdę po ich drugiej stronie wolność. Nic takiego nie nastąpiło. Tragiczny los mojego narzeczonego sprawił tylko, że stałam się przedmiotem pogardy, a  jedyną pewną perspektywą była czekająca mnie nędza. Dostrzegłszy moje przygnębienie, ciotka dodała: – Twoja chwila nadejdzie, ponieważ ty sama sprawisz, że to się stanie. Podeszłam do okna, mimo że było zabite deskami i  miało takie pozostać aż do wiosny. Przez szpary sączył się chłód. Sprawić, by moja chwila nadeszła? Czułam się niezdolna sprawić cokolwiek, co choć trochę poprawiłoby moją sytuację. Moje serce biło do mężczyzny, o  którym prawie nic nie wiedziałam. Miejsce moich tęsknot było tam, gdzie misy inkantacyjnej i zapisków: głęboko pod ziemią. Nawet Bóg się przede mną ukrył. – Opowiadałam ci, w jaki sposób wyzwoliłam się od mojego męża, Ruebela, ale nigdy ci nie mówiłam, jak za niego wyszłam – doleciało mnie zza pleców. Spoczęłyśmy na łóżku, wśród poduszek jeszcze do niedawna pulchnych od mojego śmiechu. Usadowiwszy się wygodnie, ciotka rozpoczęła opowieść: –  W  Aleksandrii piętnastego dnia miesiąca aw, w  czasie zbiorów winogron, żydowskie dziewczęta, te, które były dotąd zbyt młode, by się zaręczyć, albo które nie miały powodzenia, chodzą do winnic, by tańczyć dla mężczyzn szukających żon. Pamiętam, że szłyśmy tam późno, o  zachodzie słońca, w  białych sukniach i  sandałach z  wszytymi dzwonkami. Mężczyźni już czekali. Och, gdybyś nas tylko widziała! Zahukane i  wystraszone, trzymałyśmy się mocno za ręce. Niosłyśmy bębenki i  tańczyłyśmy w pojedynczym długim rzędzie, który wił się przez winnicę jak wąż. Na chwilę zapadła cisza, a ja ujrzałam wszystko wyraźnie: zaciągnięte czerwienią niebo, dziewczęta świergoczące z przejęcia, powiewające białe suknie i długi, wężowy taniec. Gdy ciotka podjęła opowieść, jej oczy pociemniały na krawędziach.

– Tańczyłam tak przez trzy lata z rzędu, aż w końcu ktoś mnie wybrał. Ruebel. Chciało mi się płakać, nie nad sobą, lecz z powodu ciotki. – Skąd dziewczyna wiedziała, że została wybrana? –  Mężczyzna podchodził do niej i  pytał ją o  imię. Czasem szedł spotkać się z  jej ojcem jeszcze tego samego wieczoru, żeby spisać kontrakt. – A czy dziewczyna mogła odmówić? – Owszem, choć zdarzało się to rzadko. Mało która miała dość odwagi, by rozczarować ojca i narazić się na jego gniew. – I dlatego ty przyjęłaś zaręczyny. Fascynowało mnie to i  zarazem budziło moją konsternację. Jakże inaczej mogłoby dziś wyglądać życie ciotki... –  Właśnie tak. Nie odważyłam się sprzeciwić. – Jalta uśmiechnęła się do mnie. – Sami tworzymy nasze szanse, Ano. Albo nie robimy tego wcale. Później, gdy dom pogrążył się w  głębokim śnie, wyciągnęłam ze skrzyni białą suknię ślubną i  pocięłam jej rąbek i  rękawy w  długie pasma. Przebrałam się w  nią i  na palcach wykradłam z  pokoju. Zimne powietrze sprawiło, że moje ręce pokryła gęsia skórka. Wspięłam się po drabinie na dach niczym nocne pnącze. Cichą ciemność mącił wiatr. Strzępy mojej sukni trzepotały, a ja rozmyślałam o Sofii, oddechu Boga w świecie. –  Przyjdź do mnie, proszę – wyszeptałam do niej – i  rozgość się we mnie, a  ja będę cię wielbić całym sercem i całym rozumem, całą duszą moją. Później zaś, najbliżej nieba, jak to tylko możliwe, tańczyłam. Moje ciało było trzcinowym piórem kreślącym słowa, których nie mogłam zapisać: „Nie tańczę dla mężczyzn szukających wybranki, nie robię tego dla Boga. Tańczę dla Sofii i dla siebie”.

XXX Gdy siedmiodniowa żałoba dobiegła końca, udałam się w towarzystwie rodziców i ciotki do synagogi, stojącej w  sercu Seforis. Ojciec nie był pewien, czy to dobry pomysł, żeby paradować po mieście. Plotki na temat mojego utraconego dziewictwa pleniły się niczym robaki w zgniłej mannie, ale matka uważała, że pokaz pobożności załagodzi nieco rosnącą do mnie niechęć. – Musimy im udowodnić, że nie mamy żadnego powodu do wstydu – stwierdziła. – Jeśli tego nie zrobimy, damy im tylko pożywkę do wiary w najgorsze. Nie miałam bladego pojęcia, dlaczego ojciec uległ tym niedorzecznym argumentom.

Dzień był bezchmurny, lecz dość zimny, by skłonić mieszkańców do przywdziana wełnianych płaszczów, a  w  powietrzu unosiła się gęsta woń oliwek. Mimo że nic nie zwiastowało kłopotów, ojciec zażyczył sobie eskorty żołnierza Antypasa, który podążał z  tyłu. Jalta zwykle nie chodziła z  nami do synagogi, co zarówno ojciec, jak i  matka przyjmowali z ulgą, a jednak dziś tu była, przyklejona do mojego boku. Szliśmy bez słowa, jakbyśmy wszyscy wstrzymywali oddechy. Nie obnosiliśmy się z bogactwem, nawet matka założyła najprostszą ze swych sukni. – Przez całą drogę patrz skromnie w ziemię – nakazała mi, gdy opuszczaliśmy dom, ale wkrótce przekonałam się, że tego nie potrafię. Zamiast tego zadzierałam podbródek i  prostowałam ramiona, podczas gdy w  górze maleńkie słońce dwoiło się i  troiło, aby roztoczyć na nas swój ciepły blask. W pobliżu synagogi zrobiło się tłoczniej. Dostrzegając nasz niewielki pochód – w nim zaś przede wszystkim mnie – ludzie przystawali i  zbijali się w  grupki. Wzmógł się szmer szeptów. Jalta nachyliła się do mnie blisko. – Niczego się nie bój, dziecko – powiedziała. – Czy to nie ona drwiła ze śmierci narzeczonego, Nataniela ben Hananiaha?! – zawołał ktoś niespodziewanie. Dołączył do niego inny, osobliwie znajomy głos: – Nierządnica! Szliśmy niewzruszenie dalej, a  ja patrzyłam przed siebie, jakbym nie słyszała nienawistnych okrzyków. Nie bój się niczego, powtarzałam w myślach. – Opętał ją diabeł! Żołnierz wtargnął w tłum, by go rozepchnąć na boki, ale ten natychmiast zbił się w całość po przeciwnej stronie ulicy, jak jakaś mroczna i  obślizła istota. Czułam wstyd bijący od moich rodziców, kiedy nieznajomi spluwali mi pod nogi. Jalta chwyciła mnie za rękę, bo ponownie rozległ się kobiecy głos o bliskim mi brzmieniu: – Jest najzwyklejszą ladacznicą! Dopiero wtedy obróciłam się i  odszukałam w  skłębionej ciżbie oskarżycielkę o  nalanej, bulwiastej twarzy. Była nią matka Tabity.

XXXI Minęły trzy tygodnie, nim zdecydowałam się porozmawiać z  ojcem. Wykazałam się cierpliwością, ale także przebiegłością. Nie zaprzestałam noszenia ponurej szarej sukni

żałobnej, choć tego nie wymagano, a kiedy ojciec znajdował się w pobliżu, byłam posłuszną i  zatroskaną córką. Nacierałam sobie powieki gorzkimi ziołami, odrobiną chrzanu albo wrotyczem, by nieustannie łzawiły. Namaszczałam mu stopy oliwą, zapewniając go solennie o swojej czystości i lamentując nad hańbą, jaką ściągnęłam na rodzinę. Kadziłam mu na każdy sposób, nazywałam go błogosławionym. Aż któregoś dnia, gdy wydawał się wyjątkowo życzliwy, a  matka zostawiła nas samych, uklękłam przed nim i powiedziałam: –  Ojcze, zrozumiem, jeśli mi odmówisz, ale błagam cię, pozwól mi wrócić do pisania i nauki, podczas gdy będę się modlić o kolejnego narzeczonego. Pragnę tylko zajęcia, by nie pochłonęła mnie rozpacz z powodu mojego tragicznego położenia. Ojciec uśmiechnął się, udobruchany moją pokorą. – Możesz czytać i pisać dwie godziny dziennie i ani chwili dłużej. Przez resztę dnia rób wszystko, o co prosi cię matka. Chciałam się pochylić, by ucałować jego stopę, lecz do moich nozdrzy dotarł drażniący zapach jego nowych sandałów. Cofnęłam się odruchowo i zmarszczyłam nos, a on zaśmiał się głośno. Położył mi dłoń na głowie, ja zaś dostrzegłam, że wzbiera w nim jakieś uczucie, litość, a może nawet afekt. – Przyniosę ci czystego papirusu z pałacu – obiecał.

 

Zdjęłam suknię żałobną i zanurzyłam się w wodzie mykwy. Obmywszy się, przywdziałam tunikę, niebarwioną i  bez wzorów, na nią założyłam stary brązowy płaszcz. W  warkocz wplotłam pojedynczą białą wstążkę, a  głowę okryłam chustą, niegdyś niebieską jak niebo, a dziś bladą, bo kolor zdążył się sprać. Wyruszyłam do jaskini tuż po świcie – wymknęłam się przez tylną bramę, wyposażona w  niewielkie narzędzie do kopania i  dużą torbę pełną chleba, sera i  daktyli, którą zawiesiłam sobie na plecach. Stwierdziłam, że nie wytrzymam dłużej bez moich zapisków i misy. Ukryję je w izbie Laviego, jeśli to konieczne, lecz przynajmniej będę je miała blisko, a  już wkrótce wymieszam je z  nowymi zwojami. W  ten sposób rodzice nigdy się nie domyślą, że zataiłam przed nimi ich istnienie, by je ocalić przed stosem. Moja głowa pękała od nowych opowieści, które zamierzałam spisać, począwszy od historii Tamar, Diny i bezimiennej nałożnicy. Wybrałam się w  tę wędrówkę samotnie, bez Laviego i  bez baczenia na to, co powiedzą ludzie o  jadowitych językach. Bo cóż jeszcze mogli powiedzieć? Każdego dnia Szifra przynosiła z  targu nowe opisy mojej rozwiązłości, a  gdy wychodziłam z  domu – czy to z  matką, czy bez niej – ciskali we mnie wymyślnymi przezwiskami nawet ci mieszkańcy, którzy dorównywali nam pozycją. Ci życzliwsi odwracali milcząco głowy. Dotarłszy do bramy miasta, spojrzałam w  kierunku Nazaretu. Przez dolinę porośniętą gęsto dziką kolendrą, koprem i  gorczycą szli najemni robotnicy, zmierzający ku placom

budowy. Ciekawe, czy znów spotkam Jezusa, modlącego się w jaskini? Celowo tak wybrałam porę mojej wyprawy, by się na niego natknąć. Różowe palce słońca czepiały się już krawędzi chmur. Chylił się ku końcowi szwat, miesiąc kwitnienia migdałowców czy też drzew czuwających, jak je nazywaliśmy. Już w  połowie wzgórza wyczułam jego intensywny zapach, a  nieco dalej ujrzałam samo drzewo o  bujnej koronie uginającej się od białych kwiatów. Weszłam pod jego gałęzie, rozmyślając o  chupie, ślubnym baldachimie, spod którego udało mi się uciec, i  o  nocnym tańcu na dachu, o  tym wyborze samej siebie. Zerwałam jeden z małych kwiatów i wetknęłam go za ucho. Jezus stał w  wejściu do jaskini; na głowę miał zaciągniętą pelerynę z  frędzlami, a  ręce uniesione w  modlitwie. Zbliżywszy się, odłożyłam swoje narzędzie i  torbę na głaz. Serce waliło mi w piersi. Przez chwilę miałam wrażenie, że nie liczy się nic, co było wcześniej. Modlił się szeptem, ale co jakiś czas słyszałam, jak zwracał się do Boga słowem abba: ojcze. Gdy skończył, opuścił pelerynę na ramiona, a  ja ruszyłam w  jego stronę pewnym krokiem i z uniesioną głową. Nie poznawałam samej siebie, tej młodej kobiety z kwiatem migdałowca za uchem. – Szelama – zawołałam. – Obawiam się, że ci przeszkodziłam. Jezus zastygł i zapatrzył się we mnie, a jego twarz pojaśniała. – W takim razie jesteśmy kwita. Gdy się poprzednio spotkaliśmy, to ja naszedłem was. Bałam się, że odejdzie, bo tym razem nie padał deszcz, który zatrzymałby go przy mnie na dłużej. Otumaniona nieco własną śmiałością, powiedziałam: – Zostań, proszę, żebym mogła podzielić się z tobą posiłkiem. Nie chcę jeść sama. Ostatnim razem dowiódł, że podchodzi do prawa tolerancyjnie i jest otwarty na relacje zarówno z  innowiercami, jak i  kobietami. Jednakże spotkanie na szczycie wzgórza nieżonatego mężczyzny z  samotną, pozbawioną opieki kobietą było czymś niedopuszczalnym. Faryzeusze, którzy modlili się głośno, by wszyscy ich słyszeli, i  którzy nosili filakterie dwukrotnie większe od zwyczajnych, z  pewnością uznaliby to za wystarczający powód do ukamienowania. Nawet mniej pobożni mogliby uważać, że takie spotkanie zobowiązuje mężczyznę do tego, by prosił ojca dziewczyny o  kontrakt zaręczynowy. Nic więc dziwnego, że Jezus wahał się, nim w końcu przystał na moją prośbę. Usiedliśmy w  kałuży światła przy jaskini i  przełamaliśmy się chlebem, w  który zawinęliśmy niewielkie kawałki sera. Skubaliśmy daktyle i  wypluwaliśmy pestki, rozmawiając nieśmiało o  błahych kwestiach. Przez cały ten czas Jezus unosił do twarzy dłoń, by osłonić oczy przed słońcem i  spojrzeć przez balsamowy zagajnik na ścieżkę. A kiedy zapadła wyjątkowo długa i niezręczna cisza, podjęłam decyzję: będę mówić całkiem otwarcie, wszystko to, na co mi przyjdzie ochota.

– Naszywasz Boga ojcem? – zapytałam. Podobno nie było to rzeczą niespotykaną, lecz ja nigdy wcześniej tego nie słyszałam. Jezus potrzebował chwili na odpowiedź, być może z powodu zaskoczenia. – To dla mnie nowa praktyka. Gdy mój ojciec zmarł, jego brak doskwierał mi jak ropiejąca rana. Aż któregoś dnia, przytłoczony smutkiem, usłyszałem, jak Bóg mówi do mnie słowami: „Odtąd ja będę twoim ojcem”. – Bóg z tobą rozmawia? Jezus stłumił uśmiech. – Tylko w moich myślach. –  Sama niedawno odbywałam żałobę – wyznałam. – Pięć tygodni temu zmarł bowiem mój narzeczony. Patrzyłam przed siebie, nie pozwoliłam jednak, by przepełniająca mnie satysfakcja sięgnęła moich oczu. – Przykro mi. Czy słusznie się domyślam, że był nim ów zamożny mężczyzna z targu? – Nataniel ben Hananiah. Tamtego dnia rodzice nalegali, żebym udała się z nimi na targ. Wtedy ujrzałam Nataniela po raz pierwszy. Z pewnością dostrzegłeś odrazę, jaką we mnie wzbudził... Żałuję, że nie zachowałam się taktowniej, ale zaręczyny z tym człowiekiem były dla mnie prawie jak śmierć. Nie dano mi wyboru. Znów cisza, chociaż tym razem opadła na nas niczym jakaś uskrzydlona istota. Jezus przyglądał się mojej twarzy, ziemia brzęczała. Jego ciało uniosło się i  opadło w  wielkim westchnieniu i ostatnie bariery runęły. –  Dużo wycierpiałaś – powiedział, a  ja czułam, że miał na myśli więcej niż tylko moje zaręczyny. Wstałam i weszłam do cienia zalegającego u wylotu jaskini. Poprzednio nie byłam wobec niego szczera, ale nie chciałam go dłużej zwodzić – uznałam, że powinien poznać całą prawdę, nawet tę najgorszą. – Nie mogę cię dłużej oszukiwać – zaczęłam. – Masz prawo wiedzieć, z kim rozmawiasz. Od dnia śmierci Nataniela jestem w  mojej rodzinie wyłącznie brzemieniem. Stałam się w  Seforis pariasem. Mieszkańcy plotkują, że cudzołożyłam, choć nie ma w  tym krzty prawdy, a ponieważ mój ojciec to naczelny skryba Heroda Antypasa, wybuchł skandal. Gdy opuszczam mury domu, na mój widok ludzie uciekają na drugą stronę ulicy. Spluwają mi pod nogi i wyzywają mnie od ladacznic. Chciałam dalej bronić swej niewinności, ale nie potrafiłam się na to zdobyć. Czekałam już tylko, aż Jezus się odsunie, jednakże on wstał i  podszedł do mnie z  niezmienionym wyrazem twarzy. – Ludzie bywają okrutni – stwierdził, po czym dodał ciszej: – Ale nie jesteś osamotniona w swoim cierpieniu.

„Nie jesteś osamotniona”. Spojrzałam mu w oczy, starając się zrozumieć sens tych słów, i znów ujrzałam myśli unoszące się w ich ciemnej głębi. –  Ty też powinnaś wiedzieć, z  kim masz do czynienia. Mnie również uznano za mamzera. W Nazarecie twierdzą, że jestem synem Marii, lecz nie Józefa, że przyszedłem na świat wskutek cudzołóstwa. Inni uważają, że Józef, mój prawowity ojciec, począł mnie niezgodnie z  prawem, nim rodzice wzięli ślub. Od dwudziestu lat zmagam się z  tym piętnem. Rozchyliłam zdumiona usta – nie tym, co mi wyjawił, ale że zdecydował się to zrobić. – Czy ludzie wciąż od ciebie stronią? – zapytałam. –  Jako chłopcu zabraniano mi wchodzić do szkoły przy synagodze, aż ojciec musiał się udać do rabina, żeby go przebłagać. Gdy jeszcze żył, chronił mnie przed plotkami i  zniewagami, ale po jego śmierci głosy nienawistników zyskały na sile. Zapewne właśnie dlatego nie mogę znaleźć pracy w  Nazarecie. – Mówiąc to, Jezus w  zamyśleniu pocierał brzeg rękawa swojej szaty, ale teraz puścił go i wyprostował się. – Taki już mój los. Chciałem ci tylko powiedzieć, że znam ból, o którym mówisz. Wydawał się onieśmielony, że rozmawialiśmy teraz o  nim. Mimo to nie zdołałam powstrzymać pytania, które cisnęło mi się na usta: – Jakim sposobem tak długo udaje ci się znosić pogardę? –  Wmawiam sobie, że ci ludzie mają głazy zamiast serc, a  głowy wypchane sianem – odpowiedział ze śmiechem. – Odpłacając im pięknym za nadobne, nigdy niczego nie wskórałem. Jako dziecko często wracałem do domu posiniaczony i zakrwawiony. Być może poczytasz to za bojaźliwość, ale gdy dziś słyszę obelgę, odwracam głowę. Świat nie stanie się lepszy, jeśli na zło będę odpowiadać złem. Dlatego staram się czynić dobro. Kimże właściwie był ten młodzieniec? Mężczyźni uznaliby go za słabego, to prawda – i  przytaknęłaby im niejedna kobieta. Ja jednak doskonale wiedziałam, że czasem trzeba wielkiej siły, by nie odpowiedzieć ciosem na cios. Jezus chodził niespokojnie w tę i we w tę. Czułam, jak coś się w nim burzy. –  Tak wielu musi się borykać z  niechęcią bliźnich! Nie potrafię przymknąć oczu na ich niedolę. Zostali odrzuceni, bo są ubodzy, schorowani, ślepi, owdowiali... Bo noszą drewno na opał w  dzień szabatu. Bo urodzili się bękartami lub Samarytanami, a  nie Żydami. – Przemawiał jak ktoś, komu serce wezbrało ponad miarę frustracją. – Są potępiani jako nieczyści, a przecież Bóg jest miłością. Nie byłby tak okrutny, żeby ich ganić. Nie odpowiedziałam. Odniosłam wrażenie, że próbował zrozumieć, dlaczego Bóg, jego nowy ojciec, nie potrafił nakłonić wiernych do przyjęcia tych wyrzutków z  powrotem na swoje łono, tak jak dawno temu jego prawdziwy ojciec, Józef, przekonał rabina do wpuszczenia Jezusa do szkoły.

–  Czasami przytłacza mnie to wszystko, co widzę wokół. Rzymianie okupują nasze ziemie, część Żydów z  nimi sympatyzuje... Jerozolima zaś jest pełna zdeprawowanych kapłanów. Kiedy przychodzę modlić się do jaskini, proszę Boga, aby zaprowadził tutaj swoje królestwo. Im prędzej, tym lepiej. Zaczął mi opowiadać o królestwie Bożym w podobnych słowach co Judasz. Miało być ono wolne od Rzymian, na jego czele stałby prawowity żydowski król. Na tym jednak nie koniec – Jezus roztaczał przede mną wizję krainy pełnej współczucia i  sprawiedliwości. Podczas poprzedniego spotkania nazywałam go kamieniarzem, cieślą, sortowaczem przędzy i rybakiem. Teraz dostrzegłam, że w rzeczywistości był raczej mędrcem, i być może, tak jak mój brat, agitatorem. Tylko czy to go w pełni tłumaczyło? Nie znałam nikogo, kto stawiałby współczucie ponad świętością – nasza religia wychwalała miłość, opierała się jednak na czystości. Bóg był święty i nieskalany, co oznaczało, że i my winniśmy do tego dążyć. Tymczasem ten biedny mamzer twierdził, że Bóg jest miłością, a zatem i my musimy ją uosabiać. –  Mówisz tak, jakby królestwo Boże było miejscem nie tylko na ziemi, ale jednocześnie w nas samych – zauważyłam. – Bo w to właśnie wierzę. – Gdzie więc mieszka Bóg? W Świątyni Jerozolimskiej czy w nas? – A czy nie może mieszkać w obu tych miejscach jednocześnie? – zdziwił się Jezus. Poczułam w piersi niespodziewany żar i wyrzuciłam przed siebie ręce. – Czy więc nie może mieszkać wszędzie?! – zawołałam. Śmiech Jezusa odbił się echem od ścian jaskini i zginął, ale we mnie został na dłużej. – Myślę, że dla ciebie Bóg też nie ma granic. Jako że zmarzłam nieco w cieniu, usiadłam na nagrzanym w słońcu głazie. Rozmyślałam o  tych wszystkich niekończących się debatach na temat Boga, które toczyłam we własnej głowie. Uczono mnie, że Bóg jest postacią podobną człowiekowi, lecz nieskończenie potężniejszą, co nie stanowiło dla mnie zbytniej pociechy, bo niektórzy ludzie są wyjątkowo żałosnymi istotami. Idea, iż Bóg wcale nie jest osobą, ale stanowi esencję, która wszystko przenika, dodała mi więc otuchy. Bóg mógł być miłością, tak jak wierzył Jezus; dla mnie był Tym, Który Jest, otaczającym nas istnieniem. Jezus popatrzył w  niebo, jakby sprawdzał porę dnia. W  tej krótkiej chwili ciszy, pełna zachwytu, że jest tak blisko i że toczymy rozmowy o ogromie boskości, powiedziałam: – Dlaczego mielibyśmy zamykać Boga w naszych ułomnych, ograniczonych koncepcjach, które często są odbiciem naszej własnej próżności? Powinniśmy go wyzwolić. Jego śmiech znów wznosił się i opadał, a ja pomyślałam, że już tylko za to mogłabym go kochać.

– Chętnie posłuchałbym twoich pomysłów, jak mielibyśmy to zrobić – odparł – ale czas mi ruszać w drogę. Pracuję teraz przy budowie amfiteatru. – Już nie w kamieniołomie? – Nie. I cieszę się, że spędzam więcej czasu pod gołym niebem. Ociosuję kamienie, które posłużą za siedziska. Kto wie, może pewnego dnia wybierzesz się do amfiteatru i usiądziesz na kamieniu, który własnoręcznie ukształtowałem i dopasowałem? Choć zapałaliśmy do siebie sympatią i odkryliśmy łączące nas podobieństwa, jego słowa – mimo że wypowiedziane dobrodusznie – natychmiast przypomniały mi o  tym, co nas zarazem dzieli. On był kimś, kto ciosał kamienie; ja kimś, kto na nich siadał. Patrzyłam, jak zapina pas na narzędzia. Nie zapytał, po co tutaj przyszłam – być może sądził, że zamierzam się modlić, albo założył, że po prostu spaceruję po wzgórzach, jak poprzednio – ale ja zapragnęłam mu to wyjawić. –  Jestem skrybą – powiedziałam. Zuchwałość tego stwierdzenia zaparła mi na chwilę dech w  piersi. – Odkąd skończyłam osiem lat, ojciec pozwalał mi się uczyć i  pisać, gdy jednak zostałam zaręczona, odebrał mi ten przywilej wraz ze zwojami, które nakazał spalić. Udało mi się niektóre uratować, zakopałam je w tej jaskini. Przyszłam tu, by je odzyskać. –  Tak sądziłem, że jesteś inna od większości kobiet. Nie było trudno to zauważyć. – Spojrzał na narzędzie do kopania, które położyłam na głazie. – Pomogę ci. –  Nie – zaprotestowałam odruchowo. Chciałam to zrobić sama. Nie byłam gotowa, by pokazać mu moje rzeczy: spisane przeze mnie historie, klątwę i  misę inkantacyjną. – Nie zwlekaj, ja dam sobie radę. Powiedziałam ci o tym po to, byś mnie lepiej rozumiał. Uśmiechnął się na pożegnanie i ruszył przez balsamowy zagajnik. Odnalazłszy miejsce, gdzie zakopałam skarby, wbiłam narzędzie w twardą ziemię.

XXXII Osiem dni później Herod Antypas przyzwał mnie do pałacu, by mi pokazać ukończoną mozaikę. Ponieważ poprzysięgłam sobie nigdy tam nie wracać, długo błagałam ojca, żeby pozwolił mi się wymówić, ale on był głuchy na moje prośby. Bałam się protestować zbyt gwałtownie, bo mogłabym utracić odzyskaną niedawno wolność, a  przecież zdążyłam już zrobić wspaniały nowy atrament, pracując porankami i  nocami, skończyłam spisywać życiorysy kobiet z  Pisma, które zostały zgwałcone. Związałam je razem z  opowieścią o Tabicie i zatytułowałam Historie grozy.

Ojciec osobiście prowadził mnie późnym popołudniem do pałacu, z  jakiejś nieodgadnionej przyczyny usilnie próbując mnie udobruchać. Czy ten papirus, który mi przynosił, spełnił moje potrzeby? Czy się cieszyłam, że odnalazłam w  Phasaelis przyjaciółkę? I  czy byłam świadoma, że choć Heroda Antypasa uznawano za okrutnego władcę, tych, którzy okazywali mu lojalność, traktował nad wyraz szczodrze? W mojej głowie odezwał się szept, ostrzegawczy głosik. Coś było nie w porządku.

 

Antypas, Phasaelis i  mój ojciec podziwiali mozaikę, jakby spadła prosto z  niebios, podczas gdy ja nie umiałam się zmusić, by choć na chwilę zatrzymać na niej wzrok. Maleńkie, barwne odłamki odwzorowywały moją twarz niemal perfekcyjnie. Lśniły w półmroku frigidarium – moje usta, niby zamknięte, lecz już, już pragnące się rozchylić, i oczy mrugające wskutek jakiejś tajemniczej sztuczki czy gry świateł. Zerkałam ukradkiem na pozostałych: na Heroda Antypasa, który patrzył na moją podobiznę wzrokiem jawnie łakomym, i na Phasaelis, zbyt chytrą, by jej uwadze mogło umknąć pożądanie męża. Ojciec stał pomiędzy mną i  tetrarchą, jakby tworzył swoim ciałem barierę. Położył mi rękę na plecach, w  zagłębieniu między łopatkami i  od czasu do czasu klepał mnie delikatnie, zamiast mnie jednak pocieszać, ten gest wzmagał moją czujność. – Masz piękną twarz – powiedziała Phasaelis – i widzę, że mój mąż myśli podobnie. Miłosne podboje tetrarchy nie były dla nikogo tajemnicą, ani to, że Phasaelis ich nie tolerowała. W rządzonym przez jej ojca królestwie nabatejskim zdradę uważano bowiem za haniebną zniewagę wobec żony. – Zostaw nas – rzucił Antypas. Phasaelis odwróciła się do mnie i powiedziała dość głośno, by wszyscy ją słyszeli: – Uważaj na siebie. Dobrze znam swojego męża, ale pamiętaj o jednym: cokolwiek by się stało, pozostaniemy przyjaciółkami. – Odejdź! – zagrzmiał tetrarcha jeszcze głośniej. Wychodziła z  łaźni nieśpiesznym krokiem, jakby chciała pokazać, że robi to z  własnej woli. Pragnęłam za nią pobiec, zawołać: „Zabierz mnie ze sobą!”. Wraz z jej zniknięciem do frigidarium wpełzło coś złowieszczego. Poczułam to wyraźnie na karku. Antypas chwycił mnie za dłoń i  trzymał mocno, nie bacząc na moje próby wyswobodzenia ręki. – Chciałbym, żebyś została moją konkubiną. Nareszcie udało mi się wyrwać z  jego uścisku. Cofałam się, aż uderzyłam tyłem nóg o  jedną z  zimnych kamiennych ław, które stały pod ścianami. Opadłam na siedzisko. Konkubina... To obrzydliwe słowo wiło się przede mną na podłodze. Ojciec podszedł i  usiadł obok, pozostawiając Antypasa samego przy mozaice, z  rękami skrzyżowanymi na brzuchu. Przemówił do mnie cichym, błagalnym głosem, który był

zupełnie obcy moim uszom: –  Ano, córko moja, ta propozycja to najlepsze, na co możesz teraz liczyć. Byłabyś niemalże drugą żoną tetrarchy. Zmrużyłam oczy. – Byłabym tym, czym mówią, że jestem: ladacznicą. – Konkubina to nie ladacznica, to kobieta wierna jednemu tylko mężczyźnie. Różni się od żony wyłącznie statusem swoich dzieci. Zdałam sobie sprawę, iż ojciec przystał już na ten nikczemny plan, a mimo to z jakiegoś powodu czekał na moje przyzwolenie. Zapewne obawiał się, że rozzłoszczę Antypasa swoją odrazą i  odrzuceniem, naraziłoby to bowiem na szwank jego własną pozycję na dworze władcy. – Nasi ojcowie, Abraham i Jakub, mieli konkubiny, które urodziły im dzieci. Utrzymywali je także królowie Saul i Salomon, podobnie zresztą jak ojciec Antypasa, król Herod. Nie ma w tym żadnej hańby. – Dla mnie jest, ojcze. Dla mnie to hańba. Antypas obserwował nas uważnie z  drugiego końca pomieszczenia, a  jego oczy lśniły żółtym blaskiem. Jastrząb śledzący swoją ofiarę. – Nie zgadzam się na to – oznajmiłam. –  Ano, bądźże rozsądna! – nie dawał za wygraną ojciec, powoli tracąc cierpliwość. – Musisz zrozumieć, że w  twojej sytuacji małżeństwo nie wchodzi już w  grę. Nie zdołam znaleźć ci męża, nie po tym, jak zostałaś wdową, a tymczasem chce cię sam tetrarcha Galilei i  Perei. Zamieszkasz w  pałacu, gdzie zostanie ci zapewniona najlepsza opieka. Phasaelis poprzysięgła, że będzie ci przychylna, a Antypas przystał na moje żądanie, by pozwolono ci czytać i pisać, ile dusza zapragnie. Patrzyłam tępo przed siebie. –  Konkubina nie otrzymuje wiana – ciągnął ojciec – a  mimo to Antypas zobowiązał się zapłacić nam dwie miny[11]. To pokazuje, jak wiele jesteś warta. Sporządzimy pisemną umowę, by zabezpieczyć wszystkie twoje prawa. Cierpliwość tetrarchy musiała się wyczerpać, bo ruszył w końcu w naszą stronę. – Przygotowałem dla ciebie prezent – oznajmił, stanąwszy przede mną. Skinął na Chuzę, pałacowego zarządcę, ten zaś przyniósł tacę pełną cienkich arkuszy z kości słoniowej, takich jak ten, którego użyła Phasaelis, by wysłać mi zaproszenie. Były też na niej pióra trzcinowe i  buteleczki kolorowego atramentu: dwie zielone, jedna niebieska i  trzy czerwone. Za Chuzą szedł służący, który niósł pochyły, rozkładany stolik z  drewna sekwojowego, ozdobiony wizerunkiem dwóch smoków. Widok tych przedmiotów obudził we mnie zarazem tęsknotę, jak i nudności. Zakryłam usta wierzchem dłoni.

– Moja odpowiedź brzmi: nie. –  Dlaczego ona nie jest posłuszna jak każda inna kobieta?! – krzyknął na mojego ojca Antypas. Poderwałam się na nogi. – Nigdy nie ulegnę – powiedziałam. Spojrzałam na stolik i tacę pełną wspaniałości, na ten cudowny łup, i pod wpływem impulsu porwałam jeden z arkuszy i wsunęłam go do rękawa. – Zabieram to jako twój pożegnalny podarunek, panie. – Po tych słowach odwróciłam się i umknęłam z frigidarium. Zza pleców prędko doleciał mnie jednak rozsierdzony głos Antypasa: – Chuza! Przyprowadź ją z powrotem! Zaczęłam biec.

XXXIII Znalazłszy się na ulicy, zaciągnęłam na głowę pelerynę. Szłam pośpiesznie zadaszonym chodnikiem cardo[12] i raz po raz oglądałam się przez ramię, poszukując wzrokiem Chuzy. Próbując go zgubić, co jakiś czas zbaczałam do jednego z  licznych ciasnych sklepików. Ponieważ był to dzień poprzedzający szabat, miasto tętniło życiem. Robiłam, co w  mojej mocy, by ukryć się pośród stłoczonej ciżby. Może powinnam uciec do jaskini? Do tego schronienia, o którym nie wiedział nikt oprócz mnie, Laviego i Jezusa. Ale przecież nie mogłabym tam spać, nie miałabym co jeść, nadto zaś o  tej porze byłabym tam sama, ponieważ Jezus... Jezus pracował przy budowie amfiteatru na północnym zboczu. To olśnienie zatrzymało mnie w  pół kroku, jakby za ramię złapała mnie niewidzialna dłoń. W  głowie słyszałam głos ciotki: „Twoja chwila nadejdzie – a  gdy to się stanie, pochwyć ją z  całą odwagą, na jaką będziesz umiała się zdobyć. Twoja chwila nadejdzie, ponieważ sama to sprawisz”. Odwróciłam się na północ. Plac budowy spowijały chmury wapiennego pyłu i  niemilknący łomot młotków. Stałam po drugiej stronie ulicy i  wpatrywałam się w  dwukołowe wózki przemykające to w  tę, to w  tamtą stronę, w  drewniane żurawie unoszące potężne, nieociosane kamienie, w mężczyzn mieszających zaprawę długimi kijami. Nie spodziewałam się takiego mrowia robotników. Mimo to już po chwili spostrzegłam Jezusa – pochylał się nad kamieniem blisko szczytu wzniesienia, wygładzając go za pomocą kielni.

Słońce osuwało się powoli ku dolinie i na plecy Jezusa padł cień rusztowania, tworzący zarys drabiny. Gdzieś w  oddali rozległ się nieproszony śpiew poety: „Pod jabłonią obudziłem cię. Wody wielkie nie zdołają ugasić miłości, nie zatopią jej rzeki...”. Otaczał mnie zgiełk codzienności: handlarze sprzedający narzędzia, bele taniego lnu, ubite zwierzęta i gotową strawę dla robotników, drugorzędne towary, które nie mogły się równać z  przepychem targu w  bazylice. Znalazłam sobie miejsce przy straganie z warzywami, by cierpliwie zaczekać na koniec dnia pracy. Słońce zeszło ku dolinie, a  wraz z  jego słabnącym blaskiem bledły też moje nadzieje. Zagubiona w  rozmyślaniach, podskoczyłam wystraszona, gdy ktoś zadął w  barani róg. Stukot młotków ucichł, strudzeni mężczyźni odkładali narzędzia. Zaraz potem na ulicę wlał się ze zbocza ich wartki strumień, a  ja wypatrzyłam wśród nich Jezusa – policzki i  czoło miał upstrzone szarym pyłem. – Pojmać ją! – zawołał ktoś niespodziewanie. Jezus odwrócił się w  stronę krzyku, a  ja podążyłam za jego wzrokiem i  ugięły się pode mną nogi. Na chodniku nieopodal stał Chuza, wskazując na mnie palcem. – Pojmać ją! – powtórzył. – Dziewczyna ograbiła mojego pana! Robotnicy, sprzedawcy, kupujący i przechodnie – wszyscy zatrzymywali się jak jeden mąż i patrzyli. Ulica milkła. Wycofałam się w  głąb straganu, ale Chuza podążył za mną między kosze cebuli i  ciecierzycy. Choć był stary, nie brakowało mu krzepy. Złapał mnie za nadgarstek i  przemocą wyciągnął na ulicę, prosto w  tłum, między nienawistne spojrzenia, obelgi i plwociny. Otoczona ciasnym kręgiem podburzonych mieszkańców, poczułam przerażenie, które jak piorun spłynęło z  czubka mojej głowy po plecach aż w  nogi i  drętwiejące palce stóp. Spojrzałam bez tchu w niebo. –  Oskarżam ją o  kradzież i  o  bluźnierstwo! – oświadczył Chuza uniesionym głosem. – Ukradła mojemu panu cenny arkusz z  kości słoniowej i  pozowała rzemieślnikowi, który wykonał jej bałwochwalczą podobiznę! Zamknęłam oczy, tak bardzo ciążyły mi powieki. – Niczego nie ukradłam... Chuza zignorował moje protesty i zwrócił się do gawiedzi: –  Jeżeli w  rękawie jej szaty nie ma kości słoniowej, przyznam, że się pomyliłem – lecz swojej podobiźnie wykonanej w kamieniu nie zdoła już zaprzeczyć. Naprzód przepchnęła się jakaś kobieta. – Przecież to córka Macieja, naczelnego skryby Heroda Antypasa, znana cudzołożnica! Chciałam zadać kłam jej pomówieniom, ale moje słowa ginęły w  czarnym odium sączącym się z ich serc.

– Pokaż nam rękawy szaty! – zawołał jakiś mężczyzna. Jeden po drugim, jego żądanie podchwytywali inni. Chuza chwycił mnie za przedramię. Czekał, aż wrzawa tłumu się wzmoże, zanim sięgnął do rękawa. Wyrywałam się i kopałam, lecz bezskutecznie; byłam trzepoczącą się ćmą, słabą i nieszczęsną niewiastą, a moje próby walki budziły tylko śmiech i drwiny. Chuza wyrwał arkusz z  kości słoniowej z  wnętrza mojej szaty i  uniósł go nad głowę. Odpowiedział mu zwierzęcy ryk. –  To złodziejka, bluźnierczyni i  cudzołożnica! – zawyrokował Chuza. – Co należy z  nią zrobić? – Ukamienować! – odpowiedziano mu natychmiast. Pojedynczy głos przeszedł w chór, nawołujący jednomyślnie: – Ukamienować! Ukamienować! Zamknęłam oczy, oślepiona żarem ich gniewu. „Mają głazy zamiast serc, a  głowy wypchane sianem”. Jakby nie byli zbiorem wielu istot, ale pojedynczym stworzeniem, Behemotem karmiącym się skumulowaną i nienasyconą furią. Obrzucą mnie kamieniami za wszelkie krzywdy, jakich sami kiedykolwiek doznali, uczynią to w imię chwały Bożej. Przeważnie ofiarę zaciągano na urwisko za miastem i  zrzucano w  przepaść, by oszczędzić sobie żmudnego trudu ciskania wieloma kamieniami. Była to śmierć na swój sposób bardziej litościwa, a  z  pewnością szybsza, nic jednak nie wskazywało na to, żeby mnie miano uczynić tę łaskę. Mężczyźni, kobiety i dzieci pochylali się po kamienie leżące na drodze. Kamienie, najliczniejszy dar, jaki Galilea otrzymała od Boga. Niektórzy biegli na plac budowy po cięższe i  groźniejsze pociski. Usłyszałam świst, kiedy pierwszy z  nich przeciął powietrze nad moją głową i spadł tuż za moimi plecami. Otaczający mnie zgiełk stracił na intensywności, słowa wydłużyły się i  wycofały w  jakiś odległy punkt. Uwięziona w  tym osobliwym zawirowaniu czasu, odkryłam, że nie mam w sobie sił do walki, że moja wola się ugięła. Chciałam życia, jakiego nigdy nie byłoby mi dane zaznać, więc jeszcze bardziej zapragnęłam od niego uciec. Opadłam na kolana i  skurczyłam się w  sobie. Z  podwiniętymi nogami, rękami przyciśniętymi do piersi i czołem dotykającym ziemi wyobrażałam sobie, że jestem twardą łupiną orzecha. Rozerwą mnie na strzępy, a Bóg niech weźmie mięso. Kamień trafił w moje biodro, powodując eksplozję bólu, kolejny przeleciał tuż nad moim uchem. Usłyszałam tupot sandałów, a po nim krzyk: –  Powstrzymajcie swoją przemoc! Czy wystarczy wam słowo tego mężczyzny, by ją ukamienować? Tłum ucichł, krzyki zamieniły się w  szmer pomruków. Odważyłam się unieść głowę. Osłaniał mnie swoim ciałem Jezus, zwrócony twarzą do podburzonego motłochu.

Wpatrywałam się w  ostre kości jego ramion, w  kurczowo zaciśnięte pięści. W nieprzejednaną postawę, gdy stał murem między mną a kamieniami. Chuza miał jednak w sobie jeszcze więcej z lisa niż mój ojciec, i jeszcze więcej z szakala niż Herod Antypas. Szybko odciągnął uwagę ludzi od pytania Jezusa: – Przecież miała w rękawie kość słoniową, widzieliście na własne oczy! Poczułam, jak wraca mi życie. – Nie ukradłam jej. Otrzymałam ją w podarunku! – zawołałam, podnosząc się na nogi. Głos Jezusa zagrzmiał ponownie: –  Czy wiecie chociaż, kim jest ten oskarżyciel, którego słowa przyjęliście za dobrą monetę? – Ponieważ nikt się nie odzywał, krzyknął jeszcze głośniej: – Mówcie! Doskonale świadoma, że każda osoba blisko powiązana z Herodem Antypasem wzbudzi ich podejrzenia, odpowiedziałam: – To Chuza, zarządca naszego tetrarchy. Szmery natychmiast się wzmogły. – Czy to prawda? Jesteś pochlebcą Heroda Antypasa? – Dlaczego pytacie, kim  j a  jestem? – wzburzył się Chuza. – Zapytajcie lepiej, kim jest ten, który wypowiada się w imieniu dziewczyny. Przecież to człowiek bez żadnej pozycji! Tylko jej ojciec, mąż lub brat mogą za nią mówić. Czy on jest jednym z nich? Jezus spojrzał na mnie, a ja dostrzegłam palący gniew w jego zaciśniętej żuchwie. – Nazywam się Jezus, syn Józefa – oznajmił, odwracając się do ludzi. – Nie jestem ani jej ojcem, ani mężem, ani nawet bratem, lecz wkrótce będę jej narzeczonym, i mogę zaręczyć, że ta kobieta nie jest ani złodziejką, ani bluźnierczynią, ani ladacznicą. Moje serce zastygło. Wpatrywałam się w niego oszołomiona i niepewna, czy były to jego prawdziwe intencje, czy tylko sprytny wybieg, by mnie ocalić. Skąd miałabym to wiedzieć? Przypomniałam sobie, jak dzieliliśmy się w  jaskini śniadaniem i  jak stał przy mnie, kiedy opowiadałam mu o swojej hańbie; kiedy oboje się otworzyliśmy. Wzburzenie opadło, bo ludzie deliberowali, czy powinni zawierzyć świadectwu Jezusa, czy też Chuzy. Jezus był w końcu jednym z nich i zadeklarował się jako mój obrońca. Chuza był zaś sługusem znienawidzonego władcy. Gniew ulatywał – czułam niemal fizycznie, jak opuszczał ich ciała. Mimo to, ciągle tu stali, wciąż gromili mnie wzrokiem z palcami zaciśniętymi na kamieniach. Jezus wyciągnął do nich rękę. – Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci w nią kamieniem. Minęła krótka chwila, całe życie zamknięte w jednym momencie. Następnie usłyszałam łomot upuszczanych pocisków, brzmiący niczym huk przemieszczających się gór.

XXXIV Jezus trwał przy mnie aż do chwili, gdy Chuza oddalił się chyłkiem, a  tłum rozproszył. Drżałam, wstrząśnięta barbarzyństwem obcych mi ludzi i  świadomością, że tylko o  włos uniknęłam śmierci, on zaś za żadne skarby nie chciał zostawić mnie samej. Wpatrywał się w blednące przedwieczorne światło. – Odprowadzę cię pod same drzwi domu – oznajmił. Zgodziłam się, a gdy tylko wyruszyliśmy w drogę, zapytał: – Wyrządzili ci jakąś krzywdę? Choć moje biodro wciąż pulsowało bólem od uderzenia jedynego kamienia, który mnie dosięgnął, pokręciłam energicznie głową. Deklaracja Jezusa, że wkrótce będę jego narzeczoną, gorzała w mojej głowie niegasnącym płomieniem. Chciałam zapytać, co miał przez to na myśli – czy powiedział to ze szczerego serca, czy też były to słowa obliczone wyłącznie na ugłaskanie tłumu – jednakże bałam się odpowiedzi. Zaległa między nami cisza. Na miasto opadał gęsty półmrok, który spowił część twarzy Jezusa cieniem. Milczenie trwało zaledwie krótką chwilę, a  mimo to miałam wrażenie, że się nim duszę. Żeby złapać oddech, powiedziałam mu bez ogródek o  mozaice we frigidarium i  o  tym, jak zgodziłam się pozować dla rzemieślnika tetrarchy, by w  zamian uzyskać wolność dla brata, Judasza. Kiedy mówiłam o  pożądaniu Antypasa, o  jego pragnieniu, by uczynić ze mnie swoją konkubinę – co skłoniło mnie do ucieczki z pałacu – w napiętych mięśniach żuchwy Jezusa znów ujrzałam gniew. Wyznałam, że arkusz z kości słoniowej, który znów miałam w  rękawie, w  istocie bardziej sobie przywłaszczyłam niż otrzymałam. Chciałam, by znał całą prawdę, choć czułam, że moje trajkotanie z  każdą chwilą tylko pogarsza sprawę. Jezus słuchał, nie zadawał żadnych pytań. Dotarłszy do bram mojego okazałego domu, zatrzymałam się i  wbiłam wzrok w  stopy. Sama myśl, że miałabym spojrzeć na Jezusa, zdawała mi się torturą. W  końcu się jednak przemogłam i uniosłam głowę. – Wątpię, czy się jeszcze kiedykolwiek spotkamy, ale wiedz, że zawsze będę ci wdzięczna za to, co dziś dla mnie uczyniłeś. Gdyby nie ty, byłabym martwa. Jezus zmarszczył czoło, a jego oczy zaszły mgłą rozczarowania. – Gdy powiedziałem tłumowi, że wkrótce będziemy zaręczeni, nie brałem twojej zgody za pewnik – oznajmił. – Zrobiłem to wyłącznie po to, żeby zyskać posłuch wśród ludzi. Przyjmuję twoją odmowę. Rozstańmy się jako przyjaciele. –  Ale ja nie sądziłam, że... Nie zakładałam, że mówisz o  zaręczynach szczerze. Przeszliśmy razem kawał drogi, a ty nic o tym nie wspominałeś.

– Przeszliśmy razem kawał drogi, a ty cały czas mówiłaś – odparł. Wybuchnęłam śmiechem, wdzięczna za zapadający zmrok, bo paliła mnie cała twarz. –  Mam obowiązek znaleźć sobie żonę – powiedział Jezus. – Tak jak każdy inny Żyd. Według Pisma nie godzi się, by mężczyzna żył bez żony. – Czy chcesz przez to powiedzieć, że wybrałeś mnie przez obowiązek? – Nie. Mówię tylko, że tak nakazuje prawo. Ja mam na wiele kwestii własne zapatrywanie i uważam, że niektórzy mężczyźni w ogóle nie powinni szukać sobie żony. Długo wydawało mi się, że ja też do nich należę. Zanim mój ojciec zmarł, próbował zaaranżować moje zaręczyny, ale ja nawet nie chciałem o tym słyszeć. Wpatrywałam się w niego, zdezorientowana. –  Czy to oznacza, że choć nie nadajesz się do małżeństwa, uważasz, że to obowiązek, który musisz spełnić? – Nie, posłuchaj mnie... Ale ja nie zamierzałam słuchać. – Dlaczego niektórzy mężczyźni nie powinni się żenić? I z jakiego powodu ty też miałbyś się do nich zaliczać? – Ano, błagam, pozwól mi skończyć. Są na świecie ludzie powołani do rzeczy większych nawet niż małżeństwo. Ludzie ci odnajdują w  sobie powołanie, żeby wędrować po kraju jako prorocy lub kaznodzieje. Pragnąc zaprowadzić tu, na ziemi, Królestwo Boże, wyrzekają się wszystkiego, co doczesne, także własnych rodzin, nie mogą bowiem poświęcić się obu tym rzeczom jednocześnie. Czyż nie byłoby lepiej nigdy się nie żenić, niż zamiast tego porzucać własną żonę i dzieci? – I wierzysz, że jesteś jednym z nich? Prorokiem lub kaznodzieją? Spojrzał mi prosto w twarz. – Nie wiem. – Ścisnął kciukiem i palcem wskazującym skórę między brwiami. – Odkąd skończyłem dwanaście lat, czułem, że Bóg ma dla mnie jakiś zamysł, lecz teraz wydaje mi się to coraz mniej prawdopodobne. Nie dawał mi żadnych znaków, nie przemawiał do mnie... Kiedy mój ojciec zmarł, dotarło do mnie ze zdwojoną mocą, że jestem jego najstarszym synem. Polegają na mnie matka, siostra, bracia... Trudno byłoby mi ich zostawić, nie zapewniwszy im wpierw godnego bytu. – Znów się do mnie odwrócił. – Zmagam się z tym nieustannie, a im więcej o tym myślę, tym bardziej jestem przekonany, że owo powołanie jest dziełem nie umysłu Boga, lecz mojego własnego. – Czy masz co do tego pewność? – zapytałam, bo sama jej nie miałam. – Jakżebym mógł mieć? Wiem tylko, że Bóg milczy, ja zaś doszedłem do przekonania, że nie wolno mi zostawić rodziny bez środków do życia. Świadomość tych prawd pozwoliła mi na powrót rozmyślać o małżeństwie. – Jestem więc dla ciebie spełnieniem obowiązku?

–  Do oświadczyn skłaniał mnie obowiązek, nie będę tego ukrywał, gdyby jednak nie skłaniało mnie także serce, nigdy bym tego nie zrobił. „A  cóż takiego jest w  twoim sercu?”, chciałam zapytać, nie zrobiłam tego jednak, ponieważ byłoby to zuchwałe i  groźne. Nadto czułam, że w  rzeczywistości serce Jezusa kryło zagadkę: zagmatwany splot boskości, przeznaczenia, powinności i  miłości, którego nie udałoby mi się rozsupłać, a cóż dopiero zrozumieć i wyjaśnić. Gdybyśmy wzięli ślub, już zawsze oglądałabym się przez ramię w poszukiwaniu Boga. –  Z  pewnością zdajesz sobie sprawę, że nie jestem dla ciebie odpowiednią partią – powiedziałam. – I  nie chodzi mi tylko o  status mojej rodziny ani o  związki z  Herodem Antypasem, lecz o mnie samą. Twierdzisz, że nie jesteś zwyczajnym mężczyzną. No cóż, ja z  kolei nie jestem taka jak inne kobiety, co sam zdążyłeś zauważyć. Mam ambicje, jak mężczyźni. Nękają mnie przeróżne tęsknoty. Jestem samolubna, uparta, a  czasem podstępna. I skora do nieposłuszeństwa. Łatwo mnie rozgniewać. Wątpię w metody Boga. Gdziekolwiek pójdę, czuję się jak wyrzutek. Ludzie spoglądają na mnie z drwiną w oczach. – Wszystko to już wiem – powiedział Jezus. – I mimo to wciąż mnie chcesz? – Pytanie, czy ty chcesz mnie. Usłyszałam niesiony wiatrem głos Sofii: „Oto ta chwila, Ano”. I pomimo wszystkiego, co mówił Jezus, pomimo jego uników i  zastrzeżeń, ogarnęło mnie przedziwne uczucie: że zawsze było mi przeznaczone znaleźć się właśnie tu i teraz. – Tak – odpowiedziałam. – Chcę ciebie.

XXXV Ponieważ Jezus nie miał ojca ani starszego brata, to na nim spoczywał obowiązek zaaranżowania zaręczyn. Obiecał powrócić o  poranku, by się rozmówić z  moim ojcem, a  jego przyrzeczenie uczyniło mnie niewrażliwą na wybuch gniewu, któremu musiałam stawić czoła. Okazało się bowiem, że w  zemście za moją odmowę tetrarcha zdegradował ojca z  naczelnego skryby do jednego z  szeregowych, jakich w  pałacu było na pęczki. Tak spektakularny i bolesny upadek doprowadził ojca do furii. Nie miałam dla niego ani krzty litości. Jego bezwarunkowa gotowość, by oddać mnie najpierw Natanielowi, a  później Antypasowi, zerwała ostatnie więzy, jakie mnie z  nim łączyły. Ponadto przeczuwałam, że prędzej czy później znajdzie sposób, by na powrót wkupić się w łaski władcy i odzyskać utraconą pozycję, co wkrótce miało okazać się prawdą.

W  czasie gdy ojciec mnie łajał, matka chodziła nerwowo z  kąta w  kąt, co jakiś czas przerywając mu własnymi atakami wściekłości. Żadne z nich nie miało jeszcze pojęcia, że wspaniali mieszkańcy Seforis prawie mnie ukamienowali za zbrodnie kradzieży, cudzołóstwa i  bluźnierstwa, ale stwierdziłam, że pozwolę im osobiście dokonać tego odkrycia. –  Czy ty myślisz wyłącznie o  sobie?! – krzyczała matka. – Dlaczego nie zaprzestaniesz tych haniebnych aktów nieposłuszeństwa? –  Wolałabyś, żebym została konkubiną Heroda Antypasa? – zapytałam, szczerze zdumiona. – Czy to nie byłoby jeszcze bardziej haniebne? –  Już prędzej wolałabym, abyś się nigdy... – Urwała, pozwalając niewypowiedzianym słowom zawisnąć w powietrzu. „Już prędzej wolałabym, abyś się nigdy nie urodziła”.

 

O  poranku, nim jeszcze ojciec zasiadł do śniadania, z  pałacu przysłano wiadomość. Siedziałam pełna niecierpliwości na balkonie, oczekując wizyty Jezusa, kiedy Lavi prowadził posłańca do pracowni. Czyżby ojciec zawarł nocą jakiś nowy układ z  Herodem Antypasem? I  czy miało to oznaczać, że wyciągną mnie stąd siłą, bym koniec końców została jego konkubiną? Gdzie się podziewał Jezus? Spotkanie nie trwało długo. Dostrzegłszy, że ojciec wychodzi z pracowni, odsunęłam się od balustrady. Doleciał mnie jego głos, gdy za posłańcem trzasnęły drzwi: – Wiem, że tam jesteś, Ano. Popatrzyłam na niego. Był zgnębiony, ramiona zwiesił tak nisko, jakby miał się osunąć na podłogę. –  Wczoraj wieczorem – podjął – wysłałem do Antypasa prośbę, by, nie bacząc na twoją odmowę, przyjął cię jako konkubinę. Miałem nadzieję, że zdoła przeboleć upokorzenie, jakiego doznał z  twojej strony. Właśnie dotarła odpowiedź. Drwi w  niej z  samej myśli, że miałby cię gościć w pałacu po tym, jak o mały włos uniknęłaś kamienowania. Dlaczego nie powiedziałaś mi o  tym od razu? Oszczędziłabyś mi kolejnej hańby. – Kręcił w  niedowierzaniu głową. – Kamienowanie? Ludzie jeszcze bardziej się od nas odwrócą. Zrujnowałaś naszą reputację. Gdybym miała więcej śmiałości, zapytałabym go, czy się w  ogóle przejął, iż jego córka cudem uniknęła śmierci. Powiedziałabym mu, że to Chuzę powinien winić za wściekłość tłumu, nie mnie. Ugryzłam się jednak w język. Ojciec ruszył mozolnie do pracowni, krokiem człowieka pokonanego. Aż raptem przystanął i przemówił, nie odwracając się do mnie: –  Mimo wszystko cieszę się, że nie stała ci się krzywda. Doszły mnie słuchy, że jeden z robotników zapobiegł twojej śmierci. – Tak. Na imię ma Jezus.

– Czy to prawda, że zobowiązał się z tobą zaręczyć? – Tak. – A czy ty też tego chcesz? – Tak, ojcze. Całym sercem. Jezus zjawił się wkrótce potem. Spisali z  ojcem kontrakt, nie konsultując się z  matką. Jezus miał zapłacić wiano w skromnej wysokości trzydziestu szekli, zapewnić mi dach nad głową, żywić mnie i  odziewać, a  także zaopiekować się moją ciotką, która miała mi towarzyszyć. Żadnej ceremonii zaręczyn i  tylko najprostszy ślub: przekazanie mnie z rodzinnego domu do domu męża za trzydzieści dni, trzeciego dnia miesiąca nisan, gdyż był to najwcześniejszy termin dopuszczany przez prawo.

NAZARET 17–27 rok n.e.

I W  dniu mojego ślubu na dziedzińcu domu Jezusa zbiła się w  milczącą grupkę cała jego rodzina. Patrzyli, jak Lavi prowadzi przez bramę wóz, w  którym jechałam wraz z  ciotką i  swoim dobytkiem. Było ich czworo: dwaj mężczyźni stojący obok Jezusa, oraz dwie kobiety, z których jedna trzymała dłoń na zaokrąglonym brzuchu. – Czy im się naprawdę zdaje, że mamy tu tyle miejsca co w pałacu? – doleciały mnie słowa ciężarnej. A przecież mogłabym przysiąc, że zabrałam tylko to, co niezbędne: najprostsze z ubrań, jedną niewyszukaną opaskę ze srebra, miedziane lusterko, zdobiony mosiężny grzebień, dwa czerwone wełniane dywany, niebarwioną pościel, misę inkantacyjną i  w  końcu mój najcenniejszy skarb: skrzynię z drewna cedrowego. Do środka schowałam zwoje, kalamosy, nożyk do ostrzenia, dwie buteleczki atramentu oraz arkusz z kości słoniowej – ten sam, za który nieomal zostałam ukamienowana. Po czystym papirusie, który przynosił mi z pałacu ojciec, nie było śladu; zużyłam go w  twórczym szale, który dopadł mnie po odzyskaniu rzeczy z  jaskini. Jalta zabrała ze sobą jeszcze mniej: trzy tuniki, matę do spania, sistrum i egipskie nożyce. Mimo to byłyśmy widowiskiem. Ojciec, głuchy na moje protesty, wysłał mnie w tę podróż w  wozie ciągniętym przez królewsko przystrojonego konia ze stajni tetrarchy. Zapewne chciał zaimponować Nazarejczykom, pokazać im, że Jezus żeni się ponad stan. Obdarzyłam nową rodzinę uśmiechem, żeby ją sobie zjednać, ale wóz wyładowany delikatnymi wełnianymi dywanami, z  królewskim zaprzęgiem i  sługą w  roli woźnicy, nie służył wcale mojej sprawie. Jezus spotkał się z nami na obrzeżach miasta, a ja dostrzegłam jego grymas jeszcze przed powitaniem. Na domiar złego ojciec nie zgodził się na ślub pod swoim dachem. Zwyczajowo chupę rozstawiano w  domu panny młodej, on jednak bał się, że jako gospodarz niemiłego Antypasowi małżeństwa, urazi swojego władcę. Nie mówiąc o  tym, że nie życzył sobie gościć wieśniaków. Jego decyzja musiała zostać odebrana przez Jezusa i jego rodzinę jako wielka zniewaga. Pozostawało mi liczyć, że do Nazaretu nie dotarły plotki o  moich rzekomych występkach: kradzieżach, bluźnierstwach i cudzołożeniu... Przesunęłam wzrok na przygarbione zabudowania – trzy niewielkie domy stojące w  ścisku między murami, wzniesione z  łączonych gliną kamieni. Naliczyłam pięć, sześć pomieszczeń wychodzących na podwórze. Moją uwagę przyciągnęła także drabina

prowadząca na dachy, kryte wiązkami trzciny i  ubitym błotem. Ciekawe, czy będziemy mogły przysiadać tam z ciotką, żeby się dzielić sekretami. Rozejrzałam się szybko po podwórzu: piec zastawiony garnkami i  utensyliami, drewno na opał, sterta suchego łajna, moździerz i  krosno. Skąpany w  słońcu warzywnik, mała zagroda z  czterema kurczakami, dwiema owcami i  kozą. Pojedyncze drzewo oliwne. Chłonęłam ten widok, starając się stłumić szok: „Tutaj będę odtąd żyć”. Rodzina Jezusa kryła się ściśnięta w  cieniu samotnego drzewa. Ciekawe, gdzie się podziewała jego siostra – ta, która zwijała z nim na targu kolorową przędzę... Matka miała na sobie bezbarwną tunikę i  bladożółtą chustę, spod której wystawały zwiewne kosmyki ciemnych włosów. Zgadywałam, że jest mniej więcej w wieku mojej matki, choć upływ czasu odcisnął się na niej wyraźniejszym piętnem – jej twarz, jakże podobna do twarzy Jezusa, nosiła znamiona macierzyństwa i  codziennych trudów. Ramiona miała zaokrąglone, a  koniuszki jej ust opadały nieznacznie, wydawała mi się jednak piękna, skąpana w  promieniach słońca przesianych przez liście, z  plamami światła złocącymi się na jej rękach. W moje myśli wtargnęło wyznanie Jezusa tamtego dnia, gdy spotkaliśmy się przy jaskini: „W Nazarecie twierdzą, że jestem synem Marii, lecz nie Józefa, że przyszedłem na świat wskutek cudzołóstwa. Inni uważają, że Józef, mój prawowity ojciec, począł mnie niezgodnie z prawem, nim rodzice wzięli ślub”. – Witaj, Ano – powiedziała i podeszła do mnie, by mnie uścisnąć. – Moja córka Salome kilka tygodni temu wyszła za mąż i mieszka obecnie w Besarze. Jedna córka odeszła, a na jej miejsce przyszła druga. – W jej głos wkradła się bolesna nuta, kontrastująca z uśmiechem na ustach. Dopiero wówczas dotarło do mnie, że ta kobieta straciła nie tylko córkę, lecz także, przed zaledwie sześcioma miesiącami, swojego męża. Okazało się, iż dwaj młodzieńcy to bracia Jezusa, dziewiętnastoletni Jakub oraz siedemnastoletni Szymon, obaj śniadzi i  o  gęstych włosach. Podobnie jak Jezus, nosili krótko przystrzyżone brody i  nawet tak jak on stali – na szeroko rozstawionych nogach, z rękami skrzyżowanymi na piersiach – ich oczom brakowało jednakże tej głębi i pasji, jaka kryła się w  jego spojrzeniu. Ciężarna o  niewyparzonym języku, Judyta, była żoną Jakuba i miała, jak się potem okazało, piętnaście lat – tyle samo co ja. Wszyscy oni wpatrywali się we mnie milcząco. Jalta postanowiła otworzyć w końcu usta: – Można by pomyśleć, że zawitała między was dwugłowa owca. Zmarszczyłam brwi. – To moja ciotka, Jalta – powiedziałam. Jezus uśmiechnął się szeroko. – Co za zuchwałość – mruknął Jakub, jakby ciotki wcale tam nie było. – Owszem, i właśnie dlatego jest mi bliska – odparłam.

Jezus, jak miałam niebawem odkryć, był w równej mierze rozjemcą, co i prowokatorem, choć nikt nigdy nie wiedział, w  którą z  tych ról wcieli się w  następnej chwili. Tym razem postanowił nas pogodzić. – Obie jesteście tutaj mile widziane – stwierdził. – Stanowicie teraz część rodziny. – To prawda – przytaknęła mu Maria. Judyta nie odezwała się słowem, podobnie jak bracia Jezusa. Szczerość ciotki obnażyła dzielącą ich różnicę zdań.

 

Gdy wóz został rozładowany, pożegnałam się z Lavim.

– Będzie mi ciebie brakować, przyjacielu – powiedziałam. – Uważaj na siebie – odparł. Szkliły mu się oczy, przez co moje też zaszły łzami. Patrzyłam, jak prowadzi konia przez bramę, wsłuchana w stukot kół. Odwróciwszy się, spostrzegłam, że członkowie rodziny rozeszli się do swoich zajęć, zostali tylko Jalta i Jezus. Ślub mieliśmy wziąć o zachodzie słońca jeszcze tego samego dnia. Bez żadnej ceremonii i  bez procesji; bez dziewic unoszących lampy olejne i  nawołujących pana młodego; bez śpiewów i uczt. Według prawa, małżeństwo było aktem płciowej unii dwojga ludzi, niczym mniej i niczym więcej. Mieliśmy zostać małżonkami w odosobnieniu swoich ramion. Ponieważ nie wolno mi było wejść wcześniej pod chupę, spędziłam popołudnie w spiżarni, gdzie Jalta rozłożyła swoje posłanie. Maria proponowała, że podzieli z nią izbę, lecz ciotka odmówiła – bardziej odpowiadała jej odrobina prywatności wśród słoików i zapasów jedzenia, wełny i narzędzi. – Czy im się naprawdę zdaje, że mamy tu tyle miejsca co w pałacu? – powiedziałam, gdy zostałyśmy same, naśladując głos mojej przyszłej szwagierki. – Co za zuchwałość! – powtórzyła za Jakubem Jalta. Padłyśmy sobie w ramiona, śmiejąc się głośno. Przytknęłam palec do ust. – Ciii, bo nas jeszcze usłyszą... – Czy to znaczy, że mam się nie tylko dobrze zachowywać, ale jeszcze milczeć? – Nigdy na to nie pozwolę – zapewniłam ją. Chodziłam po maleńkim pomieszczeniu, dotykając narzędzi i  przeciągając palcami po poplamionych kadziach na barwniki. – Boisz się wejść pod chupę? – zapytała ciotka. W  istocie, chyba się bałam – jakaż dziewczyna nie denerwowałaby się przed swoim pierwszym razem? – ale pokręciłam głową. – O ile nie zajdę w ciążę, będę się cieszyć małżeństwem.

– Ciesz się więc, bo ciąża nie będzie kłopotem. Jeszcze w  Seforis ciotka udała się do akuszerki, by zdobyć dla mnie olej z  czarnuszki – cuchnący specyfik potężniejszy od wszelkich środków stosowanych przez moją matkę. Piłam go od tygodnia. Uzgodniłyśmy, że ukryjemy go tutaj, pośród rzeczy Jalty. Większość mężczyzn nie miała pojęcia o metodach stosowanych przez kobiety, by uniknąć niechcianej brzemienności. Jeśli chodzi o  dzieci, rzeczy takie jak ból narodzin czy ryzyko śmierci nie spędzały im raczej snu z powiek. Liczyło się dla nich tylko Boże przykazanie, by byli płodni i  się rozmnażali – stworzone chyba wyłącznie z  myślą o  nich, a  zarazem jedyne, którego wszyscy przestrzegali z  równą gorliwością. Jezus wydawał mi się co prawda inny, lecz mimo to wolałam chwilowo nie wspominać mu o oleju. Gdy nadszedł czas, przebrałam się w tunikę, która według ciotki była bardziej niebieska od Nilu. Wygładziła dłońmi zmarszczki, na czoło założyła mi opaskę ze srebra, a  ja owinęłam głowę białą lnianą chustą. O zachodzie słońca weszłam pod chupę, gdzie czekał już na mnie Jezus. Wkroczywszy do małego budynku, poczułam w  nozdrzach woń gliny i  cynamonu, zmieszaną z  nikłym odorem miazmatów. Powietrze przecinała smuga pomarańczowego światła, wpadająca przez wysokie okno. – Oto nasz dom – oznajmił Jezus i cofnął się o krok, wykonując ręką szeroki, zapraszający gest. Miał na sobie znajomy płaszcz z  niebieskimi frędzlami, a  jego włosy wciąż były wilgotne od świeżego mycia. Pokój został przygotowany pieczołowicie, czy przez Jezusa, czy kobiety, tego nie umiałam rozsądzić. Na klepisku rozłożono moje czerwone dywany i dwa posłania, tuż obok siebie – oba sprószone cynamonem, a  jedno świeżo splecione. Pozostałe rzeczy, które ze sobą przywiozłam – lusterko, grzebień i schludny stos ubrań – leżały na ławie, skrzynia z drewna cedrowego zmieściła się zaś w  kącie. Misa inkantacyjna stała na dębowym stoliku pod oknem, gdzie mógł ją zobaczyć cały świat, tak doskonale widoczna, że natychmiast poczułam irracjonalną chęć ukrycia jej. Zmusiłam się jednak, by tego nie robić. – Jeśli oglądałeś misę – odezwałam się – z pewnością widziałeś na dnie moją podobiznę. To ja ją wykonałam. – Tak – odparł Jezus. – Widziałem ją. Przyjrzałam się jego twarzy w poszukiwaniu oznak zgorszenia. – Nie oburzyło cię to? – Bardziej przejmuję się tym, co masz w sercu niż w misie – stwierdził. – Zajrzeć do tej misy to jak zobaczyć wnętrze mojego serca. Zbliżył się więc do okna i pochylił nad naczyniem. Czy znał grekę? Wziąwszy misę w ręce, zaczął ją obracać.

–  „Panie mój i  nasz Boże, wysłuchaj mojej modlitwy, płynącej prosto z  serca. – Uniósł głowę i spojrzał mi prosto w oczy, nim podjął: – Pobłogosław wielkość, którą noszę w sobie, nie bacząc na to, jak bardzo się jej boję. Pobłogosław moje trzcinowe pióra i  atramenty, pobłogosław spisywane przeze mnie słowa. Obyś ujrzał w  nich piękno i  oby zobaczyły je oczy jeszcze nienarodzone. A gdy w proch się obrócę, zaśpiewaj nad kośćmi moimi słowa: Ona była głosem”. Odstawił misę na stolik i  uśmiechnął się do mnie czule, a  mnie przeszył nieznośny ból miłości. Podeszłam do niego i  tam, na cienkich słomianych matach, w  okruchach zachodzącego słońca, poznałam mojego męża, a on poznał mnie.

II Rankiem następnego dnia, już jako żona Jezusa, zbudziłam się nękana przez dwa niestrudzone głosy, mojego męża zmawiającego Szemę oraz kobiety nawołującej z podwórza: – Ano, pora wydoić kozę! – Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem, Panem jedynym[13]... – recytował Jezus. – Słyszysz mnie? Koza nie będzie czekać! –  Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z  całego swego serca, z  całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił[14]... – Ano, koza! Leżałam nieruchomo, zapatrzona w  Jezusa i  zupełnie głucha na palącą potrzebę uzyskania koziego mleka. Wsłuchiwałam się w jego śpiewny głos, to wznoszący się, to znów opadający. Z  jakiegoś powodu – zapewne ignorancji wynikającej z  mojego uprzywilejowanego stanu – nie przyszło mi dotąd do głowy, że mnie także zostaną przydzielone obowiązki. Myśl ta wprawiła mnie w  pewien niepokój, ponieważ przybyłam do tego domu nieobeznana z większością kobiecych prac. Jezus patrzył w okno, obrócony do mnie plecami. Gdy uniósł ręce, dostrzegłam mięśnie rysujące się pod tuniką. Widok ten przywołał wspomnienia poprzedniej nocy, chwil tak skrytych i cudownych, że rozbudziły we mnie najsłodsze z tęsknot. Nieopatrznie wydałam z siebie westchnienie, a wówczas Jezus dokończył modlitwę i usiadł obok mnie na macie. – Zawsze śpisz do późna? – zapytał. Wsparłam się na łokciu i  przechyliłam ku niemu twarz, starając się wyglądać równie wstydliwie, co skromnie.

– To nie moja wina. Ktoś nie dawał mi wczoraj zasnąć. Jego śmiech odbił się od sklepienia i ścian, po czym poszybował przez okno na podwórze. Jezus odgarnął mi z twarzy gęstą plątaninę włosów i przyciągnął mnie do piersi. – Och, Ano, Ano. Obudziłaś mnie i sprawiłaś, że na powrót ożyłem. – A ty uczyniłeś to samo ze mną – przyznałam. – Ale jedna rzecz budzi moją obawę... – Jaka? – Nie mam pojęcia, jak się doi kozę. Zaśmiał się jeszcze donośniej i podał mi ręce, żeby pomóc mi wstać. –  Ubierz się, to cię wszystkiego nauczę. Przede wszystkim musisz wiedzieć, że to dość wybredna koza, je wyłącznie zimowe figi, kwiaty migdałowca i  ciastka jęczmienne. Dopomina się też, by ją karmiono z ręki i drapano za uchem. Podczas gdy Jezus mówił, ja narzucałam tunikę na bieliznę i wiązałam chustę na głowie, chichocząc bez chwili wytchnienia. Miał niebawem wyruszyć do Seforis, gdzie wciąż pracował przy budowie amfiteatru, nic jednak nie wskazywało na to, by się śpieszył. – Chwileczkę – powiedziałam, kiedy ruszył do drzwi. Otworzywszy skrzynię, wyjęłam ze środka niewielką sakiewkę, a z niej czerwoną nić. – Czy zgadniesz, skąd ją mam? Zmarszczył brwi. – Wypadła ci z rękawa tamtego dnia, gdy się poznaliśmy na targu – wyjaśniłam. – A ty ją zatrzymałaś? –  Tak właśnie zrobiłam – i  zamierzam ją nosić zawsze, gdy nie będzie cię przy mnie. – Wyciągnęłam do niego rękę. – Pomożesz? Gdy supłał mi nić na nadgarstku, wrócił mu nastrój do przekomarzań. – Czyżbym tak słabo zadomowił się w twoim umyśle, że potrzebujesz, by przypominał ci o mnie ten drobiazg? – Bez niego pewnie bym zapomniała, że w ogóle mam męża. – W takim razie strzeż go jak oka w głowie – powiedział i ucałował mnie w policzek. Zastaliśmy Judytę w  stajni. Koza stała buntowniczo w  korycie z  wodą, odmawiając dostępu spragnionym owcom. Było to filigranowe stworzenie o  białym ciele i  czarnym pysku, z  białą bródką i  szeroko rozstawionymi oczami, które zdawały się obracać niezależnie od siebie – jedno do wewnątrz, drugie na zewnątrz. Uznałam jej wygląd za przezabawny. – Ta bestia to istne utrapienie! – sarkała Judyta. – Uważam, że jest urocza – odparłam. Moja szwagierka parsknęła. –  W  takim razie z  większą chęcią przejmiesz po mnie obowiązek opiekowania się tym przeklętym zwierzęciem.

– Nie mam nic przeciwko temu. Potrzebuję tylko kilku rad. Westchnąwszy, Judyta spojrzała z  politowaniem na Jezusa, jakby mieli wspólnie ubolewać nad moją głupotą. Mój mąż wziął mnie za rękę i potarł kciukiem nić na moim nadgarstku. – Muszę iść. Już teraz będę musiał przyśpieszyć kroku, żeby się nie spóźnić. – Matka spakowała ci posiłek. – Judyta obdarzyła mnie spojrzeniem pełnym wyrzutu, a ja zrozumiałam, że ten obowiązek także należał do mnie. Szkoda tylko, że dotąd nie upichciłam w swoim życiu niczego prócz atramentu. Gdy tylko Jezus wyszedł, Judyta wyciągnęła kozę z  koryta i  nie bacząc na jej meczenie, kopanie i  rozchlapywanie przez nią wody, upuściła ją na ziemię. Patrzyłam, jak poirytowane zwierzę pochyla się i tryka ją głową w uda. Od razu połączyła nas duchowa więź.

 

Podczas tych pierwszych dni dla wszystkich, włącznie ze mną, stało się jasne, że spędzę resztę swojego życia jako rozpieszczona dziewczyna z bogatego domu. Jalta nie miała mi do zaoferowania żadnej pomocy – czytała co prawda Sokratesa, ale nie wiedziała nic o rozcieraniu ziarna na mąkę czy o suszeniu lnu. Pod skrzydła wzięła mnie matka Jezusa. Próbowała mnie uczyć i chronić na miarę swoich możliwości przed wyrzutami Judyty, które płynęły nieustającym strumieniem. Źle, nie tak się pali łajnem! No i  czegoś nie oddzieliła plew? Znów niedokładnie ostrzygłaś owcę! Czy choć raz mogłabyś nie przypalić soczewicy?! A twój kozi ser smakuje kopytami. Judyta beształa mnie ze zdwojoną determinacją, gdy wokół znajdowali się inni członkowie rodziny, w szczególności zaś mój mąż. Któregoś razu powiedziała mu nawet, że z  kulawego wielbłąda byłby większy pożytek. Nie dość, że umniejszała moje umiejętności gospodyni, to w  dodatku wiele wskazywało na to, że sabotowała moje wysiłki. Gdy na przykład trzeba było zrobić mąkę, bez śladu przepadał tłuczek, a  kiedy miałam rozpalić ogień, łajno było osobliwie wilgotne. I  czy to nie dziwne, że gdy na polecenie Marii zamknęłam zagrodę, zasuwa jakimś sposobem odsunęła się sama, przez co kury pouciekały? Jedynym zajęciem, które opanowałam do perfekcji, była opieka nad kozą. Dałam jej na imię Dalila. Karmiłam ją owocami i ogórkami, przyniosłam jej też do zabawy koszyk, który lubiła turlać głową po ziemi. Często do niej mówiłam: „Cześć, maleńka. Masz dla mnie dziś trochę mleka? Jesteś może głodna? Podrapać cię za uchem? Czy ciebie też drażni Judyta?”. Czasem nawet odpowiadała mi przeciągłym beczeniem. Zdarzało się, że brałam ją na sznur, który przywiązywałam sobie do pasa, by mi towarzyszyła w  codziennych obowiązkach. Kiedy zaś słońce chyliło się ku wzgórzom i  w  oddali pojawiał się powracający Jezus, biegłyśmy razem do bramy, nieświadome spojrzeń jego rodziny.

Jakub i  Szymon lubili drwić z  naszego oddania, ale Jezus nie brał sobie do serca ich docinków i  śmiał się razem z  nimi. Owszem, w  ich żartach kryło się sporo prawdy, czy jednak były tak dobroduszne, jak sądził mój mąż? Miałam co do tego wątpliwości. Osobiście uważałam, że dokuczają mu z  zawiści. Szymon był o  dwa lata za młody, by wziąć sobie żonę, lecz już teraz fascynowały go intymne aspekty małżeństwa, a związek Jakuba i Judyty przypominał jedność dwóch wołów zaprzęgniętych we wspólne jarzmo.

III Któregoś dnia miesiąca elul – tak upalnego, że ziemia na podwórzu pękała w przeraźliwym skwarze – doiłam w stajni Dalilę. Skończywszy pracę, wyniosłam dzban pełen spienionego mleka przed bramę, by nie wywróciły go owce. Gdy się odwróciłam, Dalila znów była w  korycie z  wodą. Zdarzało jej się tam wystawać, a  czasem siedzieć naprawdę długo. Nie zrobiłam nic, by ją przegonić; myślałam raczej o tym, czy by do niej nie dołączyć. Dopiero gdy spostrzegłam Marię, która szła w naszą stronę z koszem pełnym ziarna, spróbowałam ją wywabić. – Daj jej spokój – powiedziała Maria, śmiejąc się. Wyglądała na zmęczoną, twarz miała rumianą od gorąca. Ponieważ zbliżał się czas rozwiązania Judyty, przejęłyśmy część jej obowiązków, aczkolwiek większość spadła na Marię, bo ja wciąż się przyuczałam. Wzięłam od niej kosz. Nawet ja potrafiłam rzucać kurom ziarno. Maria oparła się o bramę. – Wiesz, co powinnyśmy zrobić, Ano? Tylko ty i ja. Pójść do wiejskiej mykwy i zanurzyć się w wodzie. Jalta może zostać z Judytą, na wypadek gdyby dziecko postanowiło przyjść na świat przedwcześnie. Skinęłam na Dalilę. – Tak, ja też jej zazdroszczę. Maria odpowiedziała mi śmiechem. – Praca nie ucieknie. Chodźmy. – Jej oczy rozbłysły cudownym, psotnym blaskiem.

 

Przed kamiennym murem, za którym krył się basen, stała kolejka kobiet. Nie przyszły tutaj, bo raptem rozbudziła się ich pobożność – zrobiły to, by tak jak my znaleźć chwilę wytchnienia od skwaru. Dołączyłyśmy do nich, ściskając pod pachami czyste tuniki i  szmatki do osuszenia ciała. Maria skierowała słowa powitania do bezzębnej akuszerki,

która miała wkrótce przyjąć poród Judyty, a staruszka odpowiedziała, choć bez entuzjazmu. Stojące przed nami kobiety zerkały na mnie dyskretnie, szepcząc i  prostując się sztywno, a  ja zdałam sobie sprawę, że do Nazaretu musiała dotrzeć z  Seforis moja zła sława. Nie byłam pewna, czy Maria też to dostrzegła; nie dała tego po sobie poznać, ale może przez wzgląd na mnie ukrywała swoje uczucia? Gdy wkroczyłyśmy do chłodnego budynku i zanurzyłyśmy się w wodzie, głosy się nasiliły. „Tak, to córka naczelnego skryby, ta odesłana za rozwiązłość... Ponoć prawie została ukamienowana za kradzież... Po cóż Maria żeniła z nią syna?” Usłyszawszy te plotki, stojące za mną kobiety, pośród których była akuszerka, odmówiły wejścia do mykwy. Wolały zaczekać, aż ją zwolnię. Policzki paliło mi upokorzenie. Nie dlatego, żebym się szczególnie przejęła, co o  mnie myśli to stadko infantylnych kobiet, lecz z  powodu Marii. Czym sobie zasłużyła, by być świadkiem tych pomówień? – Nie zwracaj na nie uwagi – poradziła mi. – Nadstaw drugi policzek. Jednakże uroczy blask zniknął z jej oczu. Przemówiła do mnie znów, gdy ruszyłyśmy w drogę powrotną do domu: – Mnie i Jezusa spotykały podobne złośliwości. Nazywano mnie rozwiązłą, sugerowano, że Jezus został poczęty przed ślubem albo że Józef wcale nie był jego ojcem... Nie powiedziałam jej, że mój mąż już o tym ze mną rozmawiał. Czekałam, aż Maria zada kłam oskarżeniom, ale ona umilkła, nie zamierzając się bronić. Wzięła mnie za rękę, a ja poczułam, jak trudny był dla niej ten gest: obnażyć się przede mną, by choć częściowo ukoić mój ból. –  Jezus wycierpiał więcej niż ja – ciągnęła. – Musiał żyć z  piętnem bękarta. Niektórzy mieszkańcy wioski do dziś od niego stronią. Jako dziecko wracał ze szkoły synagogalnej posiniaczony i  podrapany, bo wdawał się w  bójki ze swymi oprawcami. Mówiłam mu wówczas to samo, co powiedziałam dziś tobie: „Nie przejmuj się i nadstaw drugi policzek. Ci ludzie mają głazy zamiast serc, a głowy wypchane sianem”. – Słyszałam, jak Jezus używa tych samych słów. –  Wyciągnął właściwą naukę, a  cierpienie go nie znieczuliło. To zawsze cud, gdy ból wydobywa z człowieka dobroć, zamiast przepełnić go jadem. – Myślę, że ten cud ma wiele wspólnego z jego matką – rzuciłam. Maria poklepała mnie po ramieniu. – Wiem, że ty też cierpisz, Ano – skupiła się teraz na mnie. – Nie tylko z powodu plotek i skandalu, ale także codziennych uszczypliwości Judyty. Przepraszam, że jest ci przez nią trudniej. – W jej oczach niczego nie potrafię zrobić dobrze.

–  Judyta zazdrości ci szczęścia. – Niespodziewanie Maria pociągnęła mnie ze ścieżki w  stronę samotnego figowca i  poprosiła, bym usiadła w  jego cieniu. – Chciałam ci opowiedzieć pewną historię. Zeszłego roku, gdy Jezus miał już prawie dwadzieścia lat, na długo nim ty zjawiłaś się w  jego życiu, Józef próbował zaaranżować jego zaręczyny. Mój mąż już wtedy niedomagał, był słaby, usta miał sine, oddychał płytko. – Maria urwała i zacisnęła powieki, a ja ujrzałam na jej twarzy ból tak świeży, jakby to wszystko działo się wczoraj. – Przeczucie, że niebawem umrze, obudziło w  nim potrzebę dopełnienia ojcowskiego obowiązku i znalezienia pierworodnemu synowi żony. Naszło mnie wspomnienie. Tamtego wieczoru, gdy Jezus poprosił mnie o  rękę, wspominał mi, że ojciec próbował go wyswatać, ale on do tego nie dopuścił. –  Ojciec Judyty, Uriasz, ma kawałek ziemi, na której wypasa owce, zatrudnia nawet dwóch pasterzy. Przyjaźnił się z  Józefem i  jako jedna z  niewielu osób nie dbał o  plotki otaczające narodziny Jezusa. Józef chciał zaręczyć Jezusa z Judytą. To odkrycie sprawiło, że zakręciło mi się w głowie. –  Rzecz jasna, do zaręczyn nie doszło – mówiła dalej Maria. – Nasz syn ubzdurał sobie bowiem, że się nie ożeni. Był to dla nas wielki wstrząs. Mężczyzna z wyboru samotny... jak sama rozumiesz, stałby się jeszcze większym wyrzutkiem. Błagaliśmy go, lecz on twierdził, że takie jest życzenie Boga. Przekonał ojca, by odstąpił od swych zamysłów. Słońce przebiło się przez gałęzie drzewa, a  ja zmarszczyłam brwi, bardziej jednak z powodu zdziwienia niż blasku. – Dlaczego Judyta miałaby mi zazdrościć, skoro nic o tym nie wiedziała? –  Sęk w  tym, że wiedziała. Józef był tak pewny swego, że zdążył podsunąć Uriaszowi sugestię zaręczyn. Przyszła do mnie matka Judyty, by mi obwieścić, że jej córkę uszczęśliwiłby taki rozwój spraw. Biedny Józef... Dręczyły go wyrzuty sumienia i bardzo mu ulżyło, gdy Jakub zaproponował, że to on się oświadczy. Mimo iż miał zaledwie dziewiętnaście lat. Oczywiście wieści szybko obiegły Nazaret. A zatem Judyta była zmuszona do poślubienia drugiego syna Józefa, ponieważ pierwszy jej odmówił. Dopiero teraz zaczęło do mnie docierać, co czuła, kiedy wjeżdżałam przez bramę na podwórze jej domu. – Jezus uważał, że postąpił słusznie – powiedziała Maria. – Ponieważ jednak było mu żal Judyty i jej bliskich, udał się do Uriasza, by się przed nim ukorzyć. Powiedział, że nie chciał go obrazić i  że nie jest wcale pewien, czy się kiedykolwiek ożeni, bo wciąż roztrząsa tę kwestię z  Bogiem. Nie szczędził pochwał Judycie, stwierdził, że jest warta więcej niż najwspanialsze rubiny. To udobruchało Uriasza. Ale najwyraźniej nie udobruchało Judyty. Ściskałam materiał tuniki tak mocno, że pobielały mi knykcie. Jezus nic mi o tym nie mówił. Najwyraźniej Maria czytała mi w myślach.

–  Mój syn nie chciał obciążać cię tym brzemieniem. Uznał, że uprzykrzy ci to codzienność, ale ja się nie zgadzam. Uważam, że jeśli lepiej zrozumiesz Judytę, będzie ci lżej. – Jestem pewna, że masz rację – powiedziałam, choć w tej chwili potrafiłam myśleć tylko o  tym, że mój mąż nosił w  sobie osobiste miejsce skrywające przeróżne rzeczy, o  których miałam się nigdy nie dowiedzieć. Tylko czy ja sama nie miałam podobnego miejsca? Maria wstała, a gdy i ja się podniosłam, spojrzała mi w oczy. – Cieszę się, że mój syn zmienił swoje zapatrywania w kwestii małżeństwa. Nie wiem, kto go do tego skłonił, ty czy Bóg, ale w  jego sercu nigdy nie było tyle radości co teraz. – Pogładziła palcami moje policzki. Ruszyłyśmy w dalszą drogę, a ja pomyślałam, że nie powinnam niepokoić się sekretnym miejscem Jezusa, do którego nie dopuszczał ani mnie, ani nikogo innego. Mieliśmy przecież swoją jedność; dlaczego więc nie mielibyśmy mieć także swej odrębności?

IV Gdy Jezus spał, zsuwałam się ostrożnie z  maty, zapalałam lampę i  unosiłam skrzypiące wieko skrzyni. Siedząc na podłodze ze skrzyżowanymi nogami, cichutko jak mysz pod miotłą, rozwijałam przed sobą jeden z papirusowych zwojów i czytałam. Często się zastanawiałam, czy Jezus kiedykolwiek otworzył cedrową skrzynię i  z  ciekawości zajrzał do środka. Nigdy nie rozmawialiśmy o  jej zawartości i  choć po przeczytaniu modlitwy z  dna misy inkantacyjnej znał moje pragnienia, dotąd nie zdecydował się zgłębiać tego tematu. Pewnej nocy zbudził się i zastał mnie przygarbioną w plamie światła nad nieukończonym opowiadaniem o  znojach życia Jalty w  Aleksandrii. Zaczęłam je pisać podczas jednego z ostatnich nieznośnych dni, jakie spędziłam w Seforis. Stanąwszy nade mną, zajrzał do otwartej skrzyni. – Czy to te zwoje, które ukryłaś w jaskini? – zapytał. Jego głos sprawił, że przestraszona zachłysnęłam się powietrzem. –  Tak – odpowiedziałam. – Było ich trzynaście, ale wkrótce po tym, jak je wykopałam, dopisałam jeszcze kilka innych. – Odpłynęłam do nich myślami, do trzech zwojów zawierających moje historie grozy. Uniosłam drżącą ręką ten, który czytałam.

–  Ta historia opisuje losy mojej ciotki, kiedy jeszcze żyła w  Aleksandrii. Żałuję, że nie udało mi się jej ukończyć, nim zabrakło mi papirusu. Gdy Jezus wziął ode mnie zwój, uświadomiłam sobie, że ten tekst także jest pełen przemocy. Zdążyłam opisać w  nim krzywdy, jakich ciotka doznała z  ręki swego męża, Ruebela, nie szczędząc przy tym straszliwych szczegółów. Zdławiłam odruchowe pragnienie, by wyrwać Jezusowi opowieść. Poza Jaltą nikt jeszcze nie czytał moich dzieł i nagle poczułam się obnażona, jakby ten zwój był skórą zerwaną z mojego ciała. Jezus usiadł przy mnie i nachylił się do światła. Odezwał się dopiero, gdy skończył: –  Ta opowieść sprawiła, że cierpienie Jalty uniosło się z  papirusu i  wniknęło we mnie. Odczuwałem je jak własne, i dzięki temu ujrzałem twoją ciotkę na nowo. W mojej piersi rozgorzał żar, który promieniował na ręce. – Kiedy piszę, na to liczę najbardziej – przyznałam, z trudem panując nad emocjami. – Czy pozostałe zwoje zawierają podobną treść? Opisałam mu zawartość mojej małej kolekcji, wliczając w to historie grozy. – Pewnego dnia powrócisz do pisania, Ano – zapewnił mnie Jezus. Mówił to, czego sama nie przyznałam dotąd na głos: że chwilowo utraciłam ten przywilej. Nawet on, pierworodny syn, nie był w stanie sprawić, bym mogła znowu pisać i się uczyć – nie w tym skromnym domu w Nazarecie, ubogim zarówno w kosztowności, jak i papirus, gdzie mężczyźni chwytali się każdej pracy, a ich żony trudziły się od świtu do zmierzchu. Kobiece powinności i obyczaje były tu święte w stopniu znacznie większym niż w Seforis. Próżność i  zuchwałość wytwarzania atramentu i  spisywania słów wydawały się nie do pomyślenia, a  samo to pragnienie równie absurdalne, co chęć zamiany słomy w  złoto. Jednakże ten stan miał być przejściowy, i właśnie to próbował mi przekazać mąż. Jezus zdmuchnął płomień lampy i  położyliśmy się z  powrotem na matach. Jego słowa napełniły mnie osobliwą mieszaniną nadziei i  zawodu. Wmawiałam sobie, iż mogę uśpić swoje pragnienia, przynajmniej na chwilę – że przecież na mnie zaczekają. Ta myśl zasmuciła mnie, lecz odtąd nie miałam wątpliwości, że Jezus rozumie moją tęsknotę.

V W  dniu pierwszej rocznicy naszego ślubu Maria podeszła i  poklepała mnie delikatnie po brzuchu. – Ano, moja droga, czy wzrasta tam już jakieś dzieciątko?

Usłyszawszy te słowa, Jezus rzucił matce rozbawione spojrzenie, które zmroziło mnie do szpiku kości. Czy on też miał nadzieję na dziecko, czy już go wyczekiwał? Staliśmy na podwórzu, zebrani wokół nowego, zmyślnego pieca, który Jezus zbudował z  gliny i  siana, zapatrzeni w  kulki świeżego ciasta przyklejone do jego gładkich, zakrzywionych ścian. Wraz z  Marią ciskaliśmy ciastem na zmianę, a  Jezus komplementował nasze wysiłki. Oczywiście, jak można się było spodziewać, dwukrotnie pokpiłam sprawę i kulki wpadły w rozżarzone węgle. Spowił nas duszący swąd spalonego chleba. Z domu po drugiej stronie podwórza wyszła Judyta, marszcząc nos. – Czyżbyś znów przypaliła chleb, Ano? – Popatrzyła z ukosa na Jezusa. – Skąd pewność, że ja to zrobiłam, a nie moja teściowa? – Po prostu to wiem, podobnie jak to, że moją tkaninę zjadła twoja koza, a nie kury. Och, mogłam się spodziewać, że znów mi to wypomni. Pozwoliłam Dalili swobodnie spacerować po obejściu, a ona pogryzła bezcenną tkaninę Judyty. Złościła się o to, jakbym ją położyła na tacy i podetknęła kozie pod nos. Aż raptem Dalila zameczała żałośnie – cóż za wyczucie czasu! – a  Jezus parsknął śmiechem. – Chyba cię dosłyszała, Judyto, i pokornie prosi o przebaczenie. Judyta odeszła naburmuszona, wraz ze swą córką Sarą, którą nosiła w  chuście na plecach. Dziewczynka urodziła się przed zaledwie siedmioma miesiącami, a  Judyta znów była w ciąży. Gdy sobie o tym przypominałam, zdejmowała mnie litość. Maria wyciągała z pieca niewielkie bochenki i wrzucała je, wciąż gorące, do kosza. – Spakuję je na twoją podróż – powiedziała do syna. Jezus wyruszał w  drogę nazajutrz. Zamierzał wędrować od wioski do wioski, szukając zatrudnienia jako cieśla lub kamieniarz. Prace przy amfiteatrze dobiegły już końca, a nowych zajęć było w Seforis niewiele, bo Herod Antypas wznosił na północy nową stolicę, nazwaną Tyberiadą na cześć rzymskiego cesarza. Jezus mógłby rzecz jasna udać się tam za nim, lecz tetrarcha wyjątkowo nieroztropnie wybrał na miejsce budowy cmentarz. Tylko ci, którzy nie dbali o  prawa czystości, decydowali się tam pracować. Choć mój mąż otwarcie krytykował te prawa, często narażając się na przykre konsekwencje, chyba mu ulżyło, że ma wymówkę, by nie wspierać Antypasa w jego chorych ambicjach. – Nie dość, że ani ja, ani Dalila nie uzyskamy przebaczenia, to na dodatek mój małżonek odchodzi z  całym chlebem – powiedziałam żartobliwie, robiąc, co w  mej mocy, aby ukryć prawdziwe powody smutku. – Wolałabym, żebyś został. – Gdybym tylko mógł... Sama wiesz najlepiej, że w Nazarecie nie ma dla mnie pracy. – Czyżby nazarejczycy nie potrzebowali pługów, jarzm i belek dachowych?

–  Chętniej zwrócą się o  ich wykonanie do Jakuba i  Szymona. Postaram się wrócić najszybciej, jak to możliwe. Najpierw pójdę do Jafy, a  jeśli tam niczego nie znajdę, poszukam szczęścia w Iksal i Deberat. Jafa. Wioska, do której została odesłana Tabita. Minęło półtora roku, odkąd ją ostatnio widziałam, ale Tabita wcale nie zniknęła z  moich myśli. Opowiadałam o  niej Jezusowi, niczego przed nim nie ukrywając. Śpiewałam mu nawet niektóre z jej piosenek. – Czy kiedy będziesz w Jafie, pozdrowisz ode mnie Tabitę? – poprosiłam. Mój mąż przez moment się wahał. –  Zapytam o  nią, Ano. Ale nawet, jeśli zdołam się czegoś dowiedzieć, mogą to nie być wieści, na jakie liczysz. Ja jednak prawie go nie słyszałam; jego słowa zagłuszyła piosenka o  ślepych dziewczętach, która rozległa się nieproszona w mojej głowie.

 

Po południu zastałam Jezusa na podwórzu, gdzie mieszał zaprawę potrzebną do naprawy kruszącego się muru. Ujrzawszy go, po łokcie ubrudzonego błotem, stwierdziłam, że nie mogę dłużej ukrywać przed nim mojego sekretu. Podałam mu kubek wody. –  Czy pamiętasz, jak mi tłumaczyłeś, że pewni mężczyźni noszą w  sobie wewnętrzną wiedzę, która czyni z nich proroków i kapłanów, i często zmusza do porzucenia rodziny? Spojrzał na mnie zdeprymowany, mrużąc oczy przed jasnym słońcem. –  Powiedziałeś też, że być może sam jesteś jednym z  nich – kontynuowałam. – Cóż, ja mam w sobie inną wiedzę, przekonanie, że... że nie jest mi przeznaczone zostać matką, ale kimś zupełnie innym. Jakże trudno mi było to wytłumaczyć. –  Czy masz na myśli modlitwę, którą spisałaś na dnie misy? – zapytał. – I  te wszystkie historie, uwiecznione na zwojach? Pokiwałam głową i chwyciłam go za dłonie, pokryte zaschniętą skorupą zaprawy. – A jeśli moje słowa miałyby moc prorokowania albo nauczania, jak słowa tych mężczyzn? Czy wówczas nie byłyby godne poświęceń? Byłam wtedy taka młoda... Miałam zaledwie szesnaście lat i  nadzieja przepełniała moje serce po brzegi. Wierzyłam, że już wkrótce powrócę do pisania. Że stanie się cud, który mi to umożliwi. Że niebo pęknie wpół i zaleje świat deszczem papirusu. Przyglądałam się twarzy Jezusa. Widziałam na niej tak wiele: żal, niepewność. Brak dzieci uważano za nieszczęście gorsze nawet od śmierci. Istniało przecież prawo, które pozwalało mężczyźnie rozwieść się z żoną, jeśli ta od dziesięciu lat nie dała mu potomka, lecz ja, w przeciwieństwie do mojej matki, wcale się go nie obawiałam. Jezus nigdy by mu nie przyklasnął. Bałam się jedynie tego, że mogę go zawieść.

–  Czy jednak musisz decydować się na to poświęcenie już teraz? – zapytał. – Masz przecież mnóstwo czasu. Nadejdzie dzień, gdy znów będziesz pisać. Zrozumiałam wówczas jasno, że w jego mniemaniu ten dzień był bardzo odległy. – Nie chcę dzieci – wyszeptałam. Zrobiłam to. Wyznałam mu swój najgłębszy sekret, o którym nigdy dotąd nie mówiłam głośno. Dobre kobiety niczego nie pragnęły bardziej niż dzieci – od maleńkości wtłaczano im do głów, czego winny chcieć, a  od czego należy stronić. Uginałyśmy się pod ciężarem tych dyktatów jak pod stosem świątynnych kamieni: dobra kobieta jest skromna; dobra kobieta milczy; dobra kobieta zakrywa na ulicy głowę i nie rozmawia z mężczyznami; dobra kobieta sumiennie wypełnia domowe obowiązki; dobra kobieta jest posłuszna mężowi i  ochoczo mu służy; dobra kobieta jest wierna i  rodzi mu dzieci – a  przede wszystkim synów. Czekałam, aż Jezus odpowie, ale on zamiast tego nabrał na kielnię zaprawy i rozsmarował ją po kamieniach. Czy  o n  kiedykolwiek mnie napomniał, bym była dobrą kobietą? Nigdy. Minęło kilka chwil, a ponieważ wciąż się nie odzywał, zaczęłam odchodzić. – Czy to znaczy, że nie chcesz, abyśmy dzielili łoże? – doleciał mnie zza pleców głos. – Och, skądże. Ale chcę zażywać zioła od akuszerki. Zioła, które... które już zażywam. Tak długo na mnie patrzył, że musiałam walczyć z chęcią odwrócenia głowy. Widziałam w jego oczach rozczarowanie, które jednak stopniowo słabło, aż zupełnie znikło. – Mały Grzmocie – powiedział – nie będę osądzać przekonań twego serca ani wyborów, jakich dokonasz. To właśnie wtedy po raz pierwszy określił mnie tym przezwiskiem, którego miał później używać aż do końca. Przyjęłam je jako wyraz jego czułości. Jezus słyszał dudnienie w samym moim rdzeniu i nie zamierzał go uciszać.

VI Czas, kiedy Jezusa nie było przy mnie, wlókł się jak sterany wół. W  niektóre wieczory samotność doskwierała mi tak bardzo, że wpuszczałam do pokoju Dalilę i  karmiłam ją skórkami cytrusów. Zdarzało mi się też zabierać matę do spiżarni i  spać obok Jalty. Dni nieobecności męża oznaczałam kamyczkami – układałam je na jego macie, patrząc, jak stosik rośnie. Dziewięć... dziesięć... jedenaście...

Dwunastego dnia zbudziłam się z przeświadczeniem, że Jezus wróci przed zmierzchem i  przyniesie sprzyjające wieści. Nie mogłam skupić się na swoich zadaniach. Gdy po południu wpatrywałam się otępiale w pająka zwisającego na nici z brzegu dzbana na wodę, spostrzegła mnie Maria. – Dobrze się czujesz, dziecko? – zapytała z troską. – Jezus wróci dziś do domu. Wiem to. Maria nie próbowała podważać mojej pewności. – Przygotuję dla niego posiłek – oznajmiła. Umyłam się i  natarłam skórę za uszami oliwką. Rozpuściłam włosy i  założyłam granatową tunikę, którą uwielbiał. Nalałam wina, wyłożyłam na stół chleb. Co rusz podchodziłam do drzwi i  wyglądałam w  stronę bramy. Żółty żar palący wierzchołki wzgórz... Pierwsze drobiny ciemności mącące powietrze... Zmrok opadający na obejście. Zjawił się wraz z  ostatnim promieniem słońca, ze swoimi narzędziami i  zarobkiem wystarczającym, żeby uzupełnić zapasy pszenicy i kupić do zagrody jagnię. W odosobnieniu naszej izby wziął mnie stęskniony w ramiona. Czułam znój wypełniający jego członki. Nalawszy mu wina, zapytałam: – Jakie przynosisz wieści? Opisał mi pokrótce swoje dni, zajęcia, do jakich był najmowany. – A Tabita? Czy się czegoś dowiedziałeś? Jezus dotknął ławy obok siebie. – Spocznij. Czyżbym się pomyliła? Czy los mojej przyjaciółki był tak tragiczny, że mogły ugiąć się pode mną nogi? Opadłam na ławę. – W Jafie zatrudnił mnie mężczyzna, który potrzebował nowych drzwi do swego domu. Wszyscy w  wiosce słyszeli o  Tabicie, łącznie z  żoną owego człowieka. Twierdziła ona, że niewielu widziało Tabitę na własne oczy i że prawie wszyscy się jej bali. Kiedy zapytałem, z jakiego powodu, odparła, iż Tabitę opętały demony i musiała zostać zamknięta. To z całą pewnością nie były szczęśliwe wieści, na jakie czekałam. – Czy mógłbyś mnie do niej zabrać? –  Już jej tam nie ma, Ano. Ta kobieta powiedziała, że Tabita została sprzedana mężczyźnie z Jerycha, właścicielowi ziemskiemu. – Sprzedana? Jest w jego domu niewolnicą? – Na to wygląda. Wypytywałem innych w Jafie i wszyscy powtarzali tę samą historię. Położyłam zdruzgotana głowę na jego kolanach, a on pogładził mnie po plecach.

VII W  ciągu następnego roku przyzwyczaiłam się do okresów nieobecności Jezusa. Tymczasowe rozłąki bolały coraz mniej – miast być włócznią w boku, dokuczały mi już tylko jak drzazga w stopie. Wypełniałam swoje obowiązki, a później z ulgą siadałam obok Marii i  Jalty, i  prosiłam o  historie z  dzieciństwa mojego męża lub opowieści z  Aleksandrii. Zdarzało mi się wspominać rodziców, żyjących nie dalej jak godzinę marszu od mojego nowego domu, a także Judasza, który przepadł jak kamień w wodę, a wtedy dopadało mnie gryzące uczucie porzucenia, nie miałam od nich bowiem żadnych wieści. Próbowałam nie myśleć o Tabicie, sprzedanej w niewolę nieznajomemu. Gdy Jezusa nie było, nosiłam na nadgarstku czerwoną nić. Któregoś dnia wczesnej wiosny, bardziej niż zwykle błądząc myślami i nic nie mogąc na to poradzić, zauważyłam, że przez ten rok mój talizman mocno się postrzępił. A  jeśli się w  końcu rozpadnie...? Dotknąwszy nici palcem, zapewniłam samą siebie, że nawet gdyby tak się stało, nie byłby to żaden złowieszczy znak. Zarazem pomyślałam jednak o  plamie atramentu na dnie misy inkantacyjnej, czarnej chmurze zbierającej się nad moją głową. Czy ona też nic nie znaczyła? Trudno mi było to sobie wyobrazić. Nie, nie mogłam ryzykować, że nić pęknie, dlatego rozsupłałam ją i schowałam do sakiewki z koźlej skóry. Gdy ściągałam mocno jej sznurek, z podwórza doleciał głos Marii: – Chodź szybko, Jezus wrócił! Ostatni tydzień mój mąż spędził w  Besarze, gdzie wykonywał szafki dla miejscowego winiarza i  przebywał ze swoją siostrą, Salome. Wiedziałam, że Maria niecierpliwie wyczekuje wieści o córce. –  Salome ma się dobrze – zapewnił nas Jezus, gdy zelżał nieco zamęt powitań. – Przynoszę też jednak ponure nowiny. Jej mężowi doskwiera niedowład ręki i nogi, a także trudności w mówieniu. Przestał wychodzić z domu. Spojrzałam na Marię. Poza, jaką nagle przyjęła, ręce splecione na brzuchu... Jej ciało zdawało się krzyczeć to, czego nie chciały powiedzieć usta: Salome wkrótce owdowieje. Tego wieczoru zebraliśmy się przy palenisku – wszyscy prócz Judyty i  dzieci – by snuć przypuszczenia o  dolegliwościach męża Salome i  dzielić się historiami. Późną porą, gdy dogasały ostatnie węgle, Jakub zwrócił się do Jezusa: – Czy w tegoroczną Paschę odbędziesz za nas pielgrzymkę? Poprzedniego roku Jakub, Szymon i Maria udali się w podróż do Świątyni Jerozolimskiej, podczas gdy reszta domowników została na miejscu, by pracować i  doglądać zwierząt. Przypadała więc teraz kolej Jezusa, ale on się zawahał. – Jeszcze nie wiem – powiedział.

– Ktoś z naszej rodziny musi pójść – przypomniał mu Jakub, wyraźnie poirytowany. – Czy nie możesz na kilka dni zrezygnować z pracy? –  Nie w  tym rzecz... Wciąż próbuję dojść, czy Bóg chce, żebym się tam udał. Świątynia Jerozolimska to obecnie siedlisko złodziei. Jakub wzniósł oczy ku niebu. –  Czy za każdym razem muszą cię zajmować te kwestie? Chodzi jedynie o  nasz obowiązek, by w Paschę złożyć ofiarę ze zwierzęcia. –  A  czyś słyszał, że gdy to ubodzy przyprowadzają zwierzęta, kapłani nie chcą ich przyjmować? Wynajdują im przeróżne defekty, by potem za bandyckie ceny oferować własne zwierzęta. – Wszystko to prawda – potwierdził Szymon. – Czy musimy o tym teraz rozmawiać? – Maria czuła już, co się święci. Jednakże Jezus nie zamierzał ustąpić. – Mało tego, ci sami kapłani stworzyli własną walutę, a gdy prości ludzie chcą wymienić pieniądze, muszą się godzić na zawyżone stawki. Jakub wstał. –  Zamierzasz mnie zmusić, abym to ja udał się znów na pielgrzymkę? Odkąd to dbasz o ubogich bardziej niż o własnego brata? – A czy ubodzy nie są także moimi braćmi i siostrami? – zapytał Jezus.

 

Następnego ranka, gdy słońce wciąż otrząsało się ze snu, Jezus wyruszył na wzgórza, żeby się pomodlić. Był to jego codzienny zwyczaj. Zdarzało mi się, że zastawałam go siedzącego ze skrzyżowanymi nogami na podłodze – oczy miał wówczas zamknięte, a  na głowę zaciągniętą chustę. Trwało to od początku naszego małżeństwa, to oddanie Bogu, zachłystywanie się Nim. Nigdy mi ono nie wadziło, lecz dopiero tamtego ranka, patrząc, jak odchodzi w  półmroku przedświtu, zrozumiałam to, co wcześniej zaledwie przeczuwałam. Bóg był ziemią pod jego stopami i  niebem nad głową, powietrzem wypełniającym płuca i wodą, którą pił. Obudziło to we mnie niepokój. Przygotowałam mu śniadanie – obrałam kukurydzę z liści i długo prażyłam nad ogniem, aż po podwórzu rozeszła się jej słodka woń. Zerkałam co rusz w stronę bramy, jakby zaczaił się tam Bóg, gotów zabrać mi męża. Kiedy Jezus wrócił, usiedliśmy razem pod drzewem oliwnym. Przyglądałam się, jak zawija kawałek koziego sera w  chleb i  je łapczywie, kukurydzę, swój ulubiony przysmak, zostawiając na koniec. Był wyjątkowo cichy. W końcu się jednak odezwał: –  Gdy patrzyłem na niemoc mojego szwagra, zdejmowało mnie współczucie. Gdziekolwiek spojrzę, widzę ból i  cierpienie, Ano, a  większość czasu spędzam na

wyrabianiu mebli dla zamożnego pana. – Spędzasz wiele czasu, dbając o rodzinę – powiedziałam, być może zbyt ostro. Jezus uśmiechnął się na te słowa. – Nie obawiaj się, Mały Grzmocie. Zrobię to, co należy. – Objął mnie ramieniem. – Pascha już wkrótce. Wybierzemy się do Jerozolimy razem?

VIII Podążaliśmy drogą pielgrzymów, zostawiając za plecami zielone wzgórza Galilei i schodząc coraz głębiej w gęstwinę doliny Jordanu, dzikie tereny zamieszkane przez szakale. Nocami wcześnie gasiliśmy ognie i spaliśmy w maleńkich szałasach z gałęzi, dzierżąc w gotowości nasze kije. Zmierzaliśmy do Betanii, wioski pod Jerozolimą, gdzie mieliśmy gościć u przyjaciół Jezusa: Łazarza, Marty i Marii. Ostatnia część trasy, prowadząca przez Jerycho, była najgroźniejsza, lecz nie z  powodu zwierząt, ale ze względu na rabusiów, kryjących się pośród nagich klifów. Na nasze szczęście, była to droga uczęszczana – od wielu mil szliśmy za ojcem wędrującym z dwoma synami i  za kapłanem w  misternie zdobionych szatach. Jezus próbował zagłuszać mój niepokój, opowiadając mi o  poprzednich wizytach u  swych przyjaciół, kiedy jeszcze jako mały chłopiec podróżował z rodziną do Betanii. – Kiedy miałem osiem lat – mówił – spotkaliśmy z Łazarzem handlarza gołębiami, który nie szczędził ptakom okrucieństw: dźgał je patykiem, karmił kamieniami... Poczekaliśmy w ukryciu, aż odszedł od straganu, i otworzyliśmy klatki, żeby uwolnić gołębie przed jego powrotem. Niestety, nie zdążyliśmy uciec i  mężczyzna oskarżył nas o  kradzież. Rodzina musiała zostać w  Betanii dwa tygodnie dłużej, abym mógł odpracować z  ojcem dług. Ale wtedy uważałem, że było warto, choćby dla widoku odlatujących ptaków. Wyobrażając sobie, jak trzepoczą radośnie skrzydłami, odzyskując wolność, nie zauważyłam, że Jezus nagle zwolnił i urwał opowieść. –  Ano. – Wskazał palcem zakręt. Na skraju drogi coś błysnęło jasno... Biała szata splamiona czerwienią. Ktoś porzucił swoje ubranie, przemknęło mi przez myśl, wtedy jednak ujrzałam spoczywające pod nim ciało. Przed nami zatrzymali się ojciec i synowie, a także kapłan. Wyglądało na to, że próbują z oddali ustalić, czy ów nieszczęśnik jeszcze żyje. – Zapewne napadli na niego złodzieje – powiedział Jezus. Rozglądał się po kamienistym terenie, jakby się obawiał, że oprawcy wciąż mogą być w pobliżu. – Chodź.

Przyśpieszył tak bardzo, że z  trudem dotrzymywałam mu kroku. Inni ruszyli w  dalszą drogę, ominąwszy ciało szerokim łukiem. Jezus ukucnął przy nieruchomej postaci, podczas gdy ja zbierałam się na odwagę, żeby na nią spojrzeć. Wtem rozległo się ciche stęknięcie. – To kobieta – powiedział Jezus. Dopiero wówczas spuściłam wzrok, widząca i ślepa zarazem, bo umysł nie dopuszczał do siebie tego, co przekazywały mu oczy. – Boże mój miłosierny, przecież to... przecież to Tabita! Choć jej twarz była umazana krwią, nie widziałam żadnych ran. –  Ma rozciętą skórę na głowie. – Jezus dotknął ostrożnie plątaniny włosów sklejonych lepką, ciemną posoką. Przyklęknęłam i  wytarłam jej twarz swoją szatą. Zadrżały jej powieki. Zamrugała i  spojrzała na mnie, a  ja od razu się zorientowałam, że mnie rozpoznała. Kikut odciętego języka miotał się w ustach, gdy próbowała wymówić moje imię. – Martwa? – doleciał nas głos. Zbliżał się do nas wysoki, młody mężczyzna. Rozpoznałam w  jego dialekcie i  stroju Samarytanina, i  natychmiast stężałam. Żydzi stronili od Samarytan, których uważali za gorszych nawet od innowierców. – Ranna – odparł Jezus. Młodzieniec sięgnął po bukłak, pochylił się i przytknął go do ust Tabity. Moja przyjaciółka rozchyliła wargi i  uniosła głowę, niczym nieopierzone pisklę, wyciągające szyję po pożywienie. Jezus położył nieznajomemu dłoń na ramieniu. – Jesteś Samarytaninem, a dzielisz się wodą z Galilejką? Młodzieniec nie odpowiedział, a  Jezus rozsupłał pas, by nim opatrzyć ranę Tabity. Samarytanin pomógł mu wziąć ją na plecy, po czym podjęliśmy marsz nieznośnie powolnym tempem.

IX Usłyszałam stukot sandałów na podwórzu, a później kobiecy głos, wysoki i pełen przejęcia: – Idziemy... Już idziemy! Tabita stęknęła. – Ciii. Nic ci tutaj nie grozi – uspokoiłam ją.

Przez większość tego długiego, znojnego dnia sprawiała wrażenie bezwładnej, jakby pozbawionej przytomności – budziła się tylko na te krótkie chwile, kiedy mężczyźni przekazywali ją sobie z rąk do rąk. Klepali ją wówczas delikatnie po twarzy i dopytywali, czy chce się napić wody. Samarytanin odłączył się od nas tuż przed Betanią. Nim to zrobił, wcisnął mi w dłoń miedzianą monetę, sestercję, i powiedział: – Zadbaj, by otrzymała wikt i opierunek. Schowałam monetę do sakiewki. A  teraz rozległo się skrzypienie zawiasów i  w  drzwiach stanęły dwie kobiety: niskie i tęgawe, o niemal nieodróżnialnych pulchnych twarzach. Zmarkotniały, ujrzawszy Tabitę, miast jednak zadawać pytania, zaprowadziły nas do innego pomieszczenia, gdzie położyliśmy ją na poduszkach przygotowanego posłania. –  Będę jej doglądać – obiecała jedna z  kobiet, ta imieniem Maria. – Idźcie spożyć wieczorny posiłek z Martą i Łazarzem, z pewnością doskwiera wam głód. Zawahałam się, bo nie chciałam porzucać Tabity, ale Jezus szturchnął mnie lekko. Łazarz wyglądał inaczej, niż się spodziewałam – drobnej budowy ciała, miał ziemistą twarz i  przygaszone, łzawiące oczy. W  niczym nie przypominał swoich sióstr. Witali się z  Jezusem jak bracia, ściskając się i  całując w  policzki. Usiedliśmy przy okrągłym stoliku zbitym z  desek, który spoczywał na podłodze. Nie spotkałam się dotąd z  takim rozwiązaniem; w  Seforis jadaliśmy na miękkich sofach przy podłużnym stole, a w Nazarecie na ziemi, trzymając miski na kolanach. – Kim jest ranna dziewczyna? – zapytał Łazarz. – Na imię jej Tabita – odparłam. – To moja dawna przyjaciółka, którą znałam w Seforis. Odesłano ją do krewnych, a później sprzedano w niewolę mężczyźnie z Jerycha. Nie wiem, jak to się stało, że została pobita i porzucona na skraju drogi... – Może z nami zostać tak długo, jak zechce – zapewnił mnie Łazarz.

 

Dom Łazarza i  jego sióstr był okazalszy od naszego skromnego gospodarstwa w Nazarecie – miał ściany z wypalanej gliny i podłogi wyłożone kaflami, barwione wełniane maty, a  nawet własną mykwę. Ponieważ jednak mieścił się w  nim tylko jeden pokój dla gości, Jezus musiał nocować na dachu, podczas gdy ja ułożyłam się do snu obok Tabity. Leżałam w  ciemnościach i  nasłuchiwałam jej oddechu, chrapliwego dźwięku, który co jakiś czas przeradzał się w  eksplozję sapnięć i  stęknięć. Jej małe, gibkie ciało, jeszcze do niedawna tańczące z gracją do piosenek, które sama wymyślała, było kościste i zgięte, jakby zastygło w  nieprzemijającym skurczu, a  na twarzy odznaczały się ostre granie kości policzkowych. Maria obmyła ją i  przebrała w  czystą tunikę, a  rozcięcie na głowie posmarowała maścią z  oliwy i  cebuli, aby odciągnąć ropę. W  powietrzu unosiła się jej

kwaśna woń. Pragnęłam porozmawiać z moją przyjaciółką. Przebudziła się wcześniej, lecz tylko po to, by wypić kubek wody z cytryną, po czym znów zasnęła. Rozmyślałam o  słowach Łazarza. Nim je wypowiedział, nawet się nie zastanawiałam, gdzie się podzieje Tabita. Co się z  nią teraz stanie? Gdyby to zależało tylko ode mnie, zabrałabym ją do naszego domu w  Nazarecie. Choćby jednak wszyscy powitali ją z otwartymi ramionami – w co szczerze wątpiłam, zważywszy na to, że Judyta była Judytą, a  Jakub Jakubem – gdzie znaleźlibyśmy dla niej miejsce? Spiżarnię zajmowała już Jalta, a  Szymon zaręczył się z  niewiastą imieniem Berenika, która miała wkrótce z  nami zamieszkać. Nie wspominając o tym, że w każdej chwili mogła do nas powrócić jako wdowa Salome. Tabita zadrżała na macie, więc zapaliłam lampę i pogładziłam ją po policzku. – To ja, Ana. Jestem tu z tobą. – ...ychaam, ee i sie sisz... – wymamrotała. Co też chciała mi powiedzieć? To, co pozostało z  jej języka, potrafiło formować tylko zalążki słów – reszty musiałam domyślić się sama. Powtórzyła, a ja się skoncentrowałam. – Myślałaś, że ci się śnię? – zapytałam. Pokiwała z uśmiechem głową, nie odrywając ode mnie wzroku. Ile minęło czasu, odkąd ktokolwiek próbował jej wysłuchać, a przy tym ją jeszcze zrozumieć? – Znalazłam cię z mężem na drodze do Jerycha. Dotknęła opatrunku, a potem rozejrzała się po izbie. – Jesteś teraz w Betanii, w domu najbliższych przyjaciół mojego męża – wytłumaczyłam, po czym zdałam sobie sprawę, że w  jej przekonaniu wciąż byłam żoną Nataniela. – Wyszłam za mąż dwa lata temu, nie za Nataniela, lecz za cieślę i kamieniarza z Nazaretu. – Jej oczy rozbłysły zaciekawieniem, co stanowiło dowód, iż wciąż tlił się w  niej płomień dawnej Tabity, ale powieki miała ciężkie wskutek wyczerpania i działania rumianku, który Maria dodała jej do wody. – Wypoczywaj. Opowiem ci wszystko później. Zanurzyłam czubek palca w  misie oliwy, którą zostawiła nam Maria, i  dotknęłam czoła Tabity. – Namaszczam cię, Tabito, przyjaciółko Any – wyszeptałam i patrzyłam, jak wspomnienie wypływa na jej twarz.

X

W  dniach poprzedzających Paschę ranę na głowie Tabity zasklepił strup, a  w  jej członki wróciły siły witalne. Wstawała z posłania i wychodziła na dziedziniec, by jeść z nami posiłki – a jadła łapczywie, i to pomimo faktu, iż przełykanie sprawiało jej trudność. Sine doliny na jej twarzy wypełniały się ciałem. Nie odstępowałam jej ani na krok. Kiedy byłyśmy same, zasypywałam ją opowieściami o  wszystkim, co się wydarzyło od naszego rozstania: o  zakopywaniu zwojów, o  spotkaniu z  Jezusem w  jaskini, o  śmierci Nataniela, o  przyjaźni z  Phasaelis, o  Herodzie Antypasie i  o  jego mozaice. Słuchała z  rozchylonymi ustami, od czasu do czasu wtrącając ciche pomruki. Kiedy opisałam jej plan Antypasa, by uczynić ze mnie konkubinę, i  późniejszą konfrontację z Chuzą na ulicy Seforis, która prawie skończyła się moim ukamienowaniem, załkała, chwyciła moją dłoń i ucałowała każdy z knykci z osobna. –  Gardzą mną zarówno w  Seforis, jak i  w  Nazarecie – wyznałam, by dać jej do zrozumienia, że nie jest sama; że dzieliłam z nią los wyrzutka. Zachęcała mnie, żebym powiedziała coś więcej o  Jezusie, więc streściłam jej osobliwe okoliczności, w  jakich doszło do naszych zaręczyn. Opisałam, jakim jest człowiekiem, opowiedziałam o  naszym maleńkim gospodarstwie w  Nazarecie, o  Jalcie, Judycie i  mojej teściowej Marii. Mówiłam bez ustanku, lecz co jakiś czas przerywałam, by spytać: – A co wydarzyło się w twoim życiu przez te trzy lata? Lecz Tabita zbywała mnie i prosiła o kolejne historie. Aż pewnego popołudnia, gdy stałyśmy wraz z  Marią na podwórzu i  wpatrywałyśmy się w  oliwne gaje porastające Dolinę Cedronu, tamy puściły. Skończyłyśmy właśnie przygotowywać gorzkie zioła na paschalny posiłek – chrzan, wrotycz i  szantę, symbolizujące cierpienia naszego ludu w  niewoli egipskiej – uznałam więc, że właśnie to było powodem niespodziewanej wylewności Tabity, która zapragnęła wyrzucić z  siebie zgryzoty. Z jej ust padło zniekształcone zdanie, którego za nic nie mogłam zrozumieć. – Uciekłaś? – odezwała się Maria, która zbliżyła się do Tabity w tych dniach, gdy musiała karmić ją łyżką. Tabita pokiwała energicznie głową. Za pomocą gestów i strzępów słów przekazała nam, że wydostała się z niewoli w Jerychu. Odegrała też scenę bicia – razów, które w twarz i ręce wymierzała jej żona właściciela. – Dokąd zamierzałaś się udać? – zapytałam. „Jerozolima”, zdołała wydukać niewyraźnie. Następnie złączyła dłonie na kształt misy i uniosła je, jakby błagała o jałmużnę. – Chciałaś żebrać w Jerozolimie? Och, Tabito... – Nie będziesz żebrać o jedzenie – rzuciła zdecydowanie Maria. – Zadbamy o ciebie. Tabita uśmiechnęła się i nigdy więcej o tym nie mówiła.

 

Następnego dnia usłyszałam dolatujące z wnętrza domu brzdękanie. Pomagałam Marcie na dziedzińcu upiec przaśny chleb paschalny, podczas gdy Jezus z Łazarzem wyruszyli na skraj wioski, żeby kupić jagnię od faryzejskiego handlarza. Już jutro miałam wraz z mężem zaprowadzić to nieszczęsne zwierzę do Jerozolimy i zgodnie z nakazem złożyć je w ofierze, by Marta mogła je później upiec. Brzdęk, brzdęk... Odstawiłam misę na ciasto i  podążyłam za dźwiękiem do izby zajmowanej przez Tabitę. Moja przyjaciółka siedziała na podłodze z  lirą w  dłoniach i  szarpała za pojedyncze struny. Maria chwyciła jej dłoń i  przeciągnęła nią po wszystkich strunach jednocześnie, uwalniając falującą melodię – wiatru, wody i  dzwonków. Tabita zaśmiała się, a jej oczy zalśniły. Przez jej twarz przemknął wyraz zachwytu. Spojrzawszy na mnie, uniosła lirę i wskazała na Marię. – Och, dostałaś ten instrument od Marii? – odgadłam. –  Grałam na nim, odkąd byłam maleńką dziewczynką – powiedziała Maria. – Pomyślałam, że spodoba się Tabicie. Stałam tam dłuższą chwilę i  przyglądałam się, jak Tabita eksperymentuje ze strunami. Och, mądra Mario, pomyślałam. Dałaś jej głos.

XI Pokonaliśmy dolinę z  jagnięciem, które Jezus niósł na ramieniu, i  wkroczyliśmy do Jerozolimy przez Bramę Źródlaną nieopodal sadzawki Siloe. Zamierzaliśmy się tam obmyć przed wejściem do Świątyni, lecz na miejscu zastaliśmy nieprzebrane mrowie ludzi. Na tarasach leżały dziesiątki kalek wyczekujących, aż jakaś miłosierna dusza pomoże im się zanurzyć w wodzie. –  Możemy się oczyścić w  jednej z  mykw w  pobliżu Świątyni – zaproponowałam, bo odrzucał mnie widok ułomności i odór brudnych ciał. Puściwszy te słowa mimo uszu, Jezus złożył jagnię w  moich rękach i  schylił się po sparaliżowanego chłopca o nogach powyginanych jak korzenie drzewa. – Co robisz? – zapytałam. –  Tylko to, co chciałbym, aby uczyniono dla mnie, gdyby mnie spotkał podobny los – odparł, po czym zaniósł chłopca do wody. Ściskając wierzgające jagnię, patrzyłam, jak Jezus trzymał dziecko na powierzchni, podczas gdy ono ochlapywało się i myło.

Jak można się było spodziewać, ten akt bezinteresownej dobroci wzniecił burzę błagań i  okrzyków pozostałych kalek, a  ja zrozumiałam, że zabawimy tu długą chwilę. Mój mąż postawił sobie za cel zanieść każdego z chorych do basenu. Później zaś, przemoczony do suchej nitki i  orzeźwiony, gonił mnie ze śmiechem i potrząsał głową, a ja piszczałam, ochlapywana deszczem zimnych kropel.

 

Kluczyliśmy wąskimi uliczkami dolnego miasta, przeciskając się przez tłum handlarzy i  żebraków ciągnących nas za płaszcze, aż w  końcu dotarliśmy w  górne rejony, gdzie w  willach jeszcze okazalszych niż te znane mi z  Seforis mieszkali kapłani i  możni obywatele. W pobliżu świątyni otaczająca nas ciżba znów zgęstniała, a powietrze wypełniła dusząca woń świeżej krwi i zwierzęcego mięsa. Zasłoniłam nos chustą, niewiele to jednak pomogło. Wszędzie widzieliśmy rzymskich żołnierzy, Pascha była bowiem okresem wzmożenia rozruchów i  zamieszek. Mogłabym przysiąc, że każdego roku znajdywał się jakiś mesjasz czy buntownik, którego należało ukrzyżować. Nie widziałam Świątyni Jerozolimskiej od wielu lat i  jej bezkresny zarys na szczycie wzgórza sprawił, iż zastygłam w  bezruchu. Nie pamiętałam już, jaka jest potężna, ze wspomnień uleciał onieśmielający przepych. Białe kamienie zdobione złotym filigranem lśniły w słońcu – na widok tego pokazu bogactwa łatwo było uwierzyć, że w środku mieszkał Bóg. Tylko czy na pewno? Może, jak Sofia, wolał cichy strumień w ustronnej części doliny. Nasze myśli musiały chadzać tymi samymi ścieżkami, bo Jezus powiedział: –  Kiedy spotkaliśmy się w  jaskini, rozmawialiśmy także o  Świątyni Jerozolimskiej, pamiętasz? Zapytałaś mnie, czy Bóg mieszka w jej ścianach, czy raczej w ludziach. – Tak. A ty odparłeś: „Czy nie może mieszkać w obu tych miejscach jednocześnie?”. – Ty zaś krzyknęłaś: „Czy więc nie może mieszkać wszędzie?!”. Stwierdziłaś, że trzeba go wyzwolić. Właśnie wtedy zrozumiałem, że cię pokocham, Ano. Że to nieuniknione.

 

Gdy wspinaliśmy się po schodach do Świątyni, ogłuszyła nas kakofonia powodowana przez beczące jagnięta. Zapędzono je dziesiątkami do zagród, zbitych naprędce na Dziedzińcu Pogan, by oczekiwały na sprzedaż. W  nozdrza palił mnie odór łajna. Tłum napierał ze wszystkich stron i poczułam, jak Jezus chwyta mnie za dłoń. Naszym oczom ukazały się stoły, przy których siedzieli handlarze zwierzętami i walutą. Jezus na moment zastygł. – Oto i siedlisko złodziei – powiedział. Przedarłszy się przez Bramę Piękną na Dziedziniec Kobiet, dotarliśmy w  końcu do półkolistych schodów, przed którymi zatrzymała mnie niegdyś matka, bym nie podążyła dalej za ojcem. „Tylko mężczyźni... tylko mężczyźni...”

–  Zaczekaj tutaj – poprosił mnie Jezus. Wspiął się po stopniach i  zniknął w  ścisku męskich ciał. Nasze jagnię było białą plamą, podskakującą ponad zgiełkiem. Mój mąż powrócił wkrótce potem z truchłem na ramieniu, plamiącym mu tunikę krwią. Starałam się nie patrzeć zwierzęciu w  oczy, które były teraz dwoma okrągłymi, czarnymi kamieniami. Mijając znów stoły handlarzy, zauważyliśmy starszą kobietę odzianą we wdowią szatę. Staruszka płakała, wycierając nos w jej fałdy. – Mam tylko dwie sestercje – lamentowała, a kiedy Jezus usłyszał te słowa, zatrzymał się gwałtownie i odwrócił. – Za mało! – odwarknął handlarz. – Trzy sestercje, dwie za jagnię i jedna, by je wymienić na świątynne monety. –  Ale ja mam tylko dwie! – Kobieta wyciągnęła do niego pieniądze. – Błagam, jak mam obchodzić Paschę? Handlarz był jednak nieugięty i odtrącił jej rękę. – Odejdź stąd, inni czekają! Jezus zacisnął zęby, a  twarz nabiegła mu gniewem, stała się czerwona jak ochra. Przestraszyłam się, że pochwyci mężczyznę i solidnie nim potrząśnie albo że odda kobiecie nasze jagnię, ale przecież nie pozbawiłby nas możliwości udziału w Passze. – Czy masz tę sestercję, którą dał ci Samarytanin? – zapytał zamiast tego. Wyciągnęłam ją z  sakiewki i  podałam mężowi, a  on ruszył do stołu i  z  hukiem położył monetę przed handlarzem. Wszechobecny harmider zagłuszał jego słowa, niemniej było jasne, że perorował o  niedostatkach Świątyni, wymachując rękami i  wskazując martwe jagnię na swoich plecach. „Czy Bóg nie może mieszkać wszędzie? Powinniśmy go wyzwolić. Właśnie wtedy zrozumiałem, że cię pokocham, Ano”. Wezbrały we mnie te słowa, a ja przypomniałam sobie historię, którą Jezus opowiadał mi tuż przed tym, jak znaleźliśmy przy drodze Tabitę – tę o  dręczonych gołębiach, które uwolnili z  Łazarzem z  klatek. Nie namyślając się długo, podeszłam do przepełnionej zagrody, odciągnęłam zasuwę i uchyliłam furtkę. Natychmiast wylała się z niej biała rzeka jagniąt. Handlarze poderwali się z miejsc, by je zagonić na miejsce, a jakiś mężczyzna wycelował we mnie palcem i zawołał: – To ona! Widziałem, jak otwiera zagrodę! Łapać ją! –  Za to wy ograbiacie ubogie wdowy! – odparowałam i  umknęłam prosto w  małe pandemonium, pokrzykujące i  beczące kłębowisko, które powstawało z  dwóch mieszających się nurtów: ludzi i zwierząt. – Niech ją ktoś zatrzyma!

– Musimy iść – rzuciłam do Jezusa, odnalazłszy go przy stole handlarza. – Szybko! Mój mąż pochwycił przebiegające obok jagnię i  przekazał je staruszce. Opuściwszy w pośpiechu dziedziniec, zeszliśmy po świątynnych schodach na ulicę. – Czy to ty je wypuściłaś? – zapytał Jezus. – Owszem. – Cóż w ciebie wstąpiło? – Ty – odpowiedziałam krótko.

XII W  dniu, gdy opuszczaliśmy Betanię, moja przyjaciółka Tabita grała na lirze. Potrafiła już sprawić, że instrument śpiewał jej głosem. Stanęłam dyskretnie w  drzwiach izby i słuchałam, jak nuci piosenkę, którą wciąż zdawała się komponować – o zagubionej perle, jeśli dobrze rozumiałam. Kiedy uniosła głowę i w końcu mnie spostrzegła, jej oczy skrzyły się radosnym blaskiem. Ona zostawała, ja odchodziłam. Wolałabym, żebyśmy nie musiały się rozstawać, wiedziałam jednak, że lepiej jej będzie tutaj – z Łazarzem, Marią i Martą, którzy traktowali ją niczym młodszą siostrę. –  Tu jest też bezpieczniej – pocieszał mnie Jezus. – W  Nazarecie znajdowałaby się zbyt blisko Jafy. O  tym nie pomyślałam. Gdyby powróciła do Nazaretu, prędzej czy później usłyszeliby o  tym jej krewni. Przyszliby po nią, by ją odesłać właścicielowi ziemskiemu z  Jerycha lub sprzedać komuś innemu. – Zanim odejdę, chcę ci coś powiedzieć – odezwałam się. Tabita odłożyła lirę. – Przed laty, po tamtym dniu, gdy odwiedziłam cię w domu, uwieczniłam na papirusie twoją historię. Napisałam o  twoim nieokiełznanym duchu, o  tym, jak stałaś na ulicy i  wykrzykiwałaś uczynione ci krzywdy, i  o  tym, jak zostałaś uciszona. Wydaje mi się, że każdy ból tego świata pragnie mieć świadków. Właśnie dlatego krzyczałaś, że cię zgwałcono, a ja postanowiłam o tym napisać. Wpatrywała się we mnie oniemiała, aż w końcu pochwyciła mnie w ramiona i przytuliła mocno.

 

Ledwie minęliśmy bramy domostwa w Nazarecie, a Jalta, Maria, Judyta, Jakub i Szymon już biegli nam na spotkanie, by się przywitać. Nawet Judyta ucałowała mnie w  policzek! Maria wzięła syna pod ramię i  zaprowadziła nas do sporej kamiennej misy na końcu podwórza, hołdowaliśmy bowiem zwyczajowi, że ci, którzy zostawali w  domu, obmywali stopy tym, którzy powracali z paschalnej pielgrzymki. Maria skinęła na Judytę, by zdjęła mi sandały, ale ona – celowo lub przez nieporozumienie, Bóg raczy wiedzieć – pochyliła się zamiast tego do Jezusa. Maria wzruszyła ramionami i  sama uczyniła mi ten zaszczyt – ochlapała moje palce zimną wodą, wymasowała kciukami kostki. – Jak się udała wizyta w Świątyni? – zapytał Jakub. –  Otóż stała się rzecz zgoła nieprawdopodobna – odparł Jezus. – Wyobraźcie sobie, że Dziedziniec Pogan stratowało stado jagniąt, które jakimś sposobem uciekły z zagrody. – Tu uśmiechnął się do mnie szeroko. – To było wprost... – nie mogłam znaleźć odpowiedniego słowa. – Niezapomniane – podpowiedział mi mąż i szturchnął pod wodą moją stopę.

XIII Któregoś jesiennego poranka zwymiotowałam śniadanie – i nawet gdy w moim żołądku nie było już niczego oprócz powietrza, gięłam się wpół nad nocnikiem wstrząsana torsjami. Odzyskawszy w  końcu władanie nad ciałem, umyłam twarz i  starłam plamy z  tuniki, po czym uroczystym, nieśpiesznym krokiem ruszyłam na poszukiwanie ciotki. Nadeszła chwila, której się obawiałam. Olej z czarnuszki zawiódł. Wydarzenia poprzednich lat sprawiły, że nasze niewielkie domostwo pękało w  szwach. Gdy zmarł mąż Salome, udaliśmy się do Besary na ucztę żałobną, żeby zabrać siostrę Jezusa z  powrotem do Nazaretu – bezdzietną i  zrujnowaną, bo mizerny majątek jej męża odziedziczył po nim brat. Następnego roku przybyła do nas Berenika, żona Szymona, a gdy wkrótce potem urodziła, Judyta jakby w odpowiedzi znowu zaszła w ciążę i powiła trzeciego potomka. Cóż, wszystko wskazywało na to, że wkrótce nasza rodzina powiększy się o jeszcze jedno dziecko. Dopiero co wzeszło słońce i Jezus wciąż był na wzgórzach ze swoją chustą modlitewną. Cieszyłam się, że go nie ma, nie chciałam bowiem, by ujrzał moją zbolałą twarz. Jalta siedziała na podłodze spiżarni i jadła ciecierzycę z czosnkiem. Zapach tej potrawy sprawił, że żołądek wywrócił mi się niemalże na nice. Na mój widok odstawiła na bok miskę z cuchnącą zawartością, a ja spoczęłam obok niej i złożyłam głowę na jej kolanach. – Jestem brzemienna – oznajmiłam.

Gładziła mnie po plecach, nic przez chwilę nie mówiąc. – Masz co do tego pewność? – zapytała wreszcie. –  Spóźnia mi się krwawienie, ale nie przywiązywałam do tego wagi, bo wiele razy zdarzało mi się to w  przeszłości. Kiedy jednak zwymiotowałam śniadanie, wszystko stało się jasne. Noszę pod sercem dziecko, nie mam co do tego wątpliwości. – Poderwałam się, rozgorączkowana. – Już wkrótce Jezus wróci z modlitwy, a ja nie mogę mu powiedzieć, nie w  tym stanie! – Czułam, jak ogarnia mnie osobliwe, wycieńczające odrętwienie. Jednakże pod spodem, pod jakąś pokrywką wewnątrz mojej duszy kotłowały się strach i gniew. –  Daj sobie tyle czasu, ile potrzebujesz. Jeśli będzie kwestionować twoje zdrowie i  zachowanie, powiedz mu, że twój brzuch postanowił się zbuntować. Jest w  tym zresztą pewna prawda. –  Sześć lat. Tak długo zażywałam olej z  czarnuszki. – Wstałam, a  złość opuściła moje ciało. – Dlaczego nie zadziałał akurat teraz? –  Nawet najlepszy środek zapobiegawczy nie jest niezawodny – rzuciła mi swawolne spojrzenie. – A ty wyjątkowo gorliwie sprawdzałaś jego skuteczność.

 

Następnego dnia Jezus udał się do Taboru w  poszukiwaniu pracy i  powrócił cztery dni później. Przywitałam go w bramie i ucałowałam w policzki i dłonie, a później w usta. – Przydałoby ci się strzyżenie – zauważyłam. Słońce chyliło się ku zachodowi, barwiąc niebo pożogą barw: czerwienią, pomarańczem i  indygo. Jezus zmrużył oczy i  uśmiechnął się do mnie nierównym uśmiechem, który tak kochałam. – Doprawdy? – Przeczesał palcami loki, sięgające mu aż do ramienia. – Wydawało mi się, że są idealnej długości. –  W  takim razie z  żalem muszę ci przekazać, że jutro o  poranku udam się z  tobą na wzgórza. Podczas gdy ty będziesz się modlić, ja zrobię porządek na twojej głowie. – Zwykle sam obcinam sobie włosy – powiedział, przyglądając mi się podejrzliwie. – To by tłumaczyło, dlaczego są takie skołtunione. W rzeczywistości chciałam jedynie porwać męża z domostwa; zabrać go jak najdalej od codziennego zgiełku i  ścisku, abyśmy mogli porozmawiać w  samotności, nie niepokojeni przez innych. Teraz zaś czułam, że on zdążył to już odgadnąć – że przeczuwał, iż kierują mną inne intencje niż tylko chęć przystrzyżenia mu włosów. – Cieszę się, że wróciłeś – dodałam. Uniósł mnie wysoko i zabujał mną w powietrzu, co wywołało kolejną falę mdłości. Bunt mojego brzucha, jak to określiła Jalta, nie ograniczał się wyłącznie do poranków. Zamknęłam oczy i  przycisnęłam dłoń do ust, drugą odruchowo kładąc na tym nowym, wciąż jeszcze maleńkim wzgórku na moim łonie.

Jezus przyjrzał mi się wnikliwym, uważnym wzrokiem. – Dobrze się czujesz? – zapytał. – Tak. Jestem tylko trochę zmęczona. – W takim razie chodźmy odpocząć – zaproponował, choć nie drgnął nawet, wpatrzony w  krwawiące niebo. – Spójrz. – Wskazał na srebrny księżyc, tak blady, że przypominał zaledwie oddech zimy. – Słońce zachodzi, podczas gdy księżyc wschodzi. Powiedział to z  rozmysłem, ja zaś poczułam, że rozumiem, co chce mi przekazać. Ten widok był znakiem. Skierowało to moje myśli na opowieść o  Izydzie, którą Jalta opowiedziała dawno temu mnie i Tabicie. „Pomyśl o tym: jakaś twoja część może umrzeć, lecz narodzi się z niej nowa, która zajmie miejsce tej starej”. Zupełnie jakby moje dawne życie ginęło na moich oczach w feerii kolorów, podczas gdy to nowe, wciąż jeszcze słabe i ulotne, dopiero się kształtowało. Doświadczenie to zaparło mi dech w piersi, a jednocześnie przegnało strach, że noszę w sobie dziecko.

 

– Tylko nie skracaj zanadto – poprosił mnie Jezus. – Czyżbyś niczym Samson wierzył, że źródło twojej siły kryje się we włosach? – Czyżbyś zamierzała ogolić mnie jak Dalila? Droczyliśmy się wesoło i beztrosko, lecz nasze żarty podszyte były napięciem, jakbyśmy oboje wstrzymywali oddechy i czekali, które z nas pierwsze zaczerpnie powietrza. Wcześniej tego dnia znaleźliśmy trawiasty pagórek, gdzie mogliśmy wygodnie spocząć, a  Jezus zostawił mnie samą, żeby pójść się pomodlić. Wrócił dużo wcześniej, niż się spodziewałam – wątpiłam, by odmówił Szemę więcej niż tuzin razy. Zabrałam ze sobą egipskie nożyce Jalty. Uniosłam w powietrze ich długie ostrza z brązu. –  Mam nadzieję, że umiesz się tym posługiwać – powiedział mój mąż – bo zdaję się całkowicie na twoją łaskę. Uklęknąwszy za nim, zacisnęłam ostrza, odcinając pierwsze kosmyki włosów. Opadły na trawę niczym ciemne strużyny. Czułam ziemisty zapach jego śniadej skóry. Doskwierało mi jednak milczenie, więc odłożyłam nożyce na bok. – Muszę ci coś powiedzieć. – Zaczekałam, aż się odwróci i spojrzy mi w oczy. – Noszę pod sercem dziecko. – A więc to prawda – odparł krótko. – Nie jesteś wcale zaskoczony? –  Wczorajszego wieczoru, gdy położyłaś dłoń na łonie, zaświtało mi w  głowie takie podejrzenie. – Zamknął na chwilę oczy, a gdy je otworzył, mgliła je troska. – Ano, powiedz mi szczerze: czy jesteś z tego rada? – Tak. Cieszę się – powiedziałam.

I  mówiłam to szczerze. Po tak długim okresie rozłąki z  piórem i  papirusem ledwie już pamiętałam, po co zażywałam olej z czarnuszki.

 

Kiedy weszliśmy na podwórze, Jezus przyzwał całą rodzinę pod drzewo oliwne, gdzie się zwykle gromadziliśmy, by obwieszczać zaręczyny, ciąże i  narodziny, i  gdzie dyskutowaliśmy nad kwestiami dotyczącymi rodzinnych interesów. Maria i  Salome, pachnące owocami morwy, zjawiły się jako pierwsze, a  tuż za nimi podążały Judyta i  Berenika z  gromadką dzieci. Szymon i  Jakub nadeszli od strony warsztatu. Jalty nie musieliśmy wołać, bo już na nas czekała, gdy powróciliśmy ze wzgórz. Wszyscy prócz mojej ciotki sprawiali wrażenie zaciekawionych, lecz nieświadomych – z  całą pewnością nie podejrzewali, że mogę być brzemienna. Nie ja, jałowa żona Jezusa. Przywarłam do ramienia męża. – Przynosimy wspaniałą nowinę – powiedział, zwrócony do matki. – Ana jest w ciąży! Zapadła cisza pełna napięcia, nikt nie ważył się odezwać czy choćby drgnąć, aż raptem Maria i Salome przypadły do mnie, uszczęśliwione – Maria uklękła, by mnie wycałować po brzuchu, a Salome uśmiechnęła się z tęsknotą, od której krwawiło mi serce. Czyż nie było niedorzecznością, że ja, która nie pragnęłam dziecka, miałam je wkrótce powić, a Salome, która o niczym innym nie marzyła, utraciła tę szansę? Szymon i Jakub poklepali Jezusa po plecach i zaciągnęli go na środek podwórza. Wzięli się pod ramiona i tańczyli, pohukując i krzycząc: „Chwalmy Pana, który cię pobłogosławił! Niech zrobi to po raz drugi, dając ci syna!”. Nigdy nie widziałam mego męża tak szczęśliwego jak wtedy, gdy tak wirował, z nierówno przyciętymi włosami smagającymi mu policzki.

XIV Kolejne miesiące mijały niepostrzeżenie i bez szczególnych zdarzeń. Nawet gdy zwracałam każdy przyjęty pokarm, a  plecy pękały mi pod ciężarem wystającego brzucha, wstawałam o poranku, żeby wypełniać codzienne obowiązki. Piątego miesiąca zaczęłam czuć w środku ruch, maleńką stopę czy łokieć obijające się to tu, to tam – najosobliwsze uczucie pod słońcem. Zalewała mnie wtedy fala nieposkromionej miłości do tego dziecka, które zdumiewało mnie niezmiennie intensywnością swojego istnienia. Gdy któregoś razu nie byłam w stanie podnieść się z posłania, Jezus zażartował, że przypominam przewróconego na plecy żuka. Podał mi ręce i  pomógł wstać, a  później śmialiśmy się razem z  mojej niezdarności. Gdy jednak nie było go przy mnie, a ja nocą nie mogłam zasnąć, czułam, jakby

odpryskiwały ode mnie fragmenty dawnej Any – kronikarki utraconych historii i  jej maleńkiego słońca.

 

Bóle porodowe zbudziły mnie przed świtaniem. Leżąc na macie rozłożonej na klepisku, otumaniona resztkami snu, zamętem w  głowie i  obezwładniającym pulsowaniem w  plecach, sięgnęłam w  mroku w  kierunku Jezusa, lecz jego posłanie było puste. Potrzebowałam chwili, by sobie uprzytomnić, że przecież wyruszył przed trzema dniami do Kafarnaum. Nie ma go, pomyślałam. Na świat przyjdzie niebawem nasze dziecko, a jego przy mnie nie ma. Spazm bólu pochwycił mój brzuch, zacisnął się na nim jak szczęki. Przytknęłam do ust pięść, spomiędzy palców wyrwał się jęk, zdławiony i  upiorny. Coraz mocniej i  głębiej ból wwiercał się we mnie, a  ja ujrzałam swój poród: zaostrzone kły, które na przemian gryzą i  puszczają, gryzą i  puszczają. Nie pozostało mi nic innego, jak tylko poddać się temu powolnemu pożeraniu. Objęłam rękami nabrzmiały brzuch i  zaczęłam się bujać na boki. Moją pierś przepełnił strach. Przecież nosiłam to dziecko w  sobie dopiero od siedmiu miesięcy... Przez ostatnie tygodnie Jezus pomagał żywić rodzinę, podróżując do Kafarnaum, gdzie dołączał do załóg rybackich pływających po Morzu Galilejskim. Wykorzystywał znajomość z  tamtejszymi rybakami, którzy najmowali go do zarzucania sieci i  pozwalali mu przehandlowywać część połowu za rzeczy, których najbardziej potrzebowaliśmy. Nie mogłam się więc złościć, że go przy mnie nie było. Nawet jeśli nasze rozstania nie doskwierały mu tak bardzo jak mnie, to z pewnością nie czerpał z nich radości. Tym razem przyrzekł, że wróci przed miesiącem, na długo przed planowanym rozwiązaniem. Skąd miałby wiedzieć, że nasze dziecko przyjdzie na świat w  takim pośpiechu? Byłby zdruzgotany, że nie może mnie wspierać. Przewróciwszy się na bok, podniosłam się chwiejnie na kolana, a  później na nogi. Opierając się dla zachowania równowagi o  ścianę, poczułam, jak po udach spływają mi ciepłe wody porodowe. Zaczęłam drżeć – z początku trzęsły się tylko moje dłonie, ale zaraz potem także i ręce, ramiona, uda w niekontrolowanym dygocie przerażenia. Zapaliłam lampę i ruszyłam do spiżarni. – Ciociu! Ciociu, zbudź się! – krzyczałam. – Dziecko się rodzi. Jalta nie kłopotała się zakładaniem sandałów; przerzuciwszy przez ramię torbę akuszerki, pośpieszyła do mnie w  migoczącym półmroku. Miała pięćdziesiąt dwa lata – garbiła się, jej twarz przypominała naciągniętą sakwę. Położyła mi dłonie na policzkach i przyjrzała mi się uważnie, oceniając mój lęk. –  Niczego się nie bój. Dziecko przeżyje lub nie. Pozwólmy robić naturze to, co do niej należy.

Żadnych zapewnień, żadnych frazesów ani obietnic Bożej łaski; wyłącznie suche przypomnienie, że śmierć także stanowiła część życia. Zaakceptuj swój los, jakikolwiek by on był, albowiem natura musi pozostać naturą. Były to słowa milczącego poddania się. Prowadząc mnie z powrotem do mojej izby, ciotka przystanęła przy drzwiach Marii. Matka Jezusa dzieliła izbę z  Salome, a  ja słyszałam je obie zapalające lampy i  rozmawiające szeptem. Już wcześniej jasno dałam im do zrozumienia, kogo chcę przy swoim porodzie. Ani Judyty, ani Bereniki. I  z  pewnością nie tej przerażającej, bezzębnej akuszerki. Salome, Maria oraz Jalta – tylko ta trójca mogła mi towarzyszyć. Gdy sama się rodziłam, moja matka zajmowała wspaniałe krzesło z otworem w siedzisku. Ja zaś musiałam się zadowolić prowizoryczną dziurą wykopaną w  klepisku domu o ścianach z kamieni i gliny. Zrobiła ją Jalta tego samego dnia, gdy opuścił nas Jezus, jakby przeczuwała, że dziecko zechce przyjść na świat przedwcześnie. Usiadłszy teraz nad tą dziurą na niskim stołku, z wnętrznościami skręcającymi się z bólu, zatęskniłam za matką. Od dnia ślubu nie miałam od niej żadnych wieści i wcale mi to nie doskwierało, lecz teraz... Maria i Salome przyniosły do izby naczynia z wodą, winem i oliwą, a Jalta rozłożyła na kawałku lnu zawartość torby akuszerki: sól, powijaki, nożyk, gąbkę, miskę na łożysko, zioła zatrzymujące krwawienie, patyk do zagryzania i  wreszcie poduszkę w  wełnianej, niebarwionej poszewce, dla noworodka. Maria postawiła w  zasięgu mojego wzroku ołtarzyk – starą dębową deskę, na której umieściła jeden na drugim trzy kamienie. Nikt nie zwracał na niego uwagi; robiono to za każdym razem, kiedy ciężarna zaczynała rodzić, by pomóc jej sprowadzić życie na świat. Dar dla Bogini Matki. Patrzyłam, jak w  akcie libacji Maria oblewa kamienie koźlim mlekiem. Wraz z mijającymi godzinami w izbie narastał gorąc wczesnego lata, a księżyc w moim brzuchu na zmianę kurczył się i pęczniał. Krążyły wokół mnie trzy kobiety: Maria, balast za moimi plecami, Salome, anioł u mojego boku i Jalta, strażniczka pomiędzy moimi nogami. Dotarło do mnie, iż moja matka nie chciałaby tu być – że nawet gdyby jakimś sposobem odnalazła drogę do mojego domu, jej stopa za nic w świecie nie postałaby w tak skromnych progach. Jalta, Maria i Salome: to były dziś moje matki. Nikt nie mówił o tym, co jak trująca chmura wisiało w powietrzu: że moje rozwiązanie przyszło zbyt wcześnie. Słyszałam co prawda wyszeptywane modlitwy, lecz ich słowa zdawały się dolatywać z  oddali. Co rusz pochwytywały mnie gwałtowne spazmy bólu, przeplatane krótkimi chwilami wytchnienia; cały mój świat był tym znojnym rytmem. Około dziewiątej godziny porodu, kucając nad dziurą w  ziemi, wypchnęłam dziecko z  łona. Wyśliznęło się bezgłośnie w  ręce ciotki. Patrzyłam, jak Jalta obraca je do góry nogami i  delikatnie oklepuje. Powtórzyła to drugi raz, i  trzeci, i  czwarty... Dziecko nie ruszało się, nie płakało i  nie zaczerpywało tchu. Ciotka włożyła mu palec do ust, by je

oczyścić ze śluzu. Wdmuchiwała mu powietrze w  płuca. Trzymała je za nogi i  uderzała coraz mocniej. Aż w  końcu położyła je na poduszce. Dziewczynkę, maleńką jak kocię, przerażająco nieruchomą, o lazurowych ustach. Z gardła Salome wyrwał się szloch. – Dziecko nie żyje, Ano – powiedziała Jalta. Kiedy zawiązała i ucięła pępowinę, Maria zapłakała. –  Życie będzie życiem, a  śmierć... śmiercią – wymamrotała. Wraz z  jej słowami pustkę, którą pozostawiło po sobie dziecko, wypełnił żal. Miałam nosić go w sobie w sekrecie aż do końca swych dni. – Czy chciałabyś jej nadać imię? – zapytała Jalta. Spojrzałam na moją córkę, na jej zmarniałe ciało spoczywające na poduszce. – Zuzanna – odpowiedziałam. Imię oznaczające lilię.

 

Po południu tego samego dnia zawinęłam córkę w  granatową suknię – tę, w  której brałam ślub, ponieważ była to moja najlepsza tkanina – i wraz z Jaltą oraz rodziną Jezusa udałam się do jaskini, gdzie pochowano jego ojca. Uparłam się, że będę ją niosła we własnych rękach, mimo iż zwyczaj nakazywał umieścić dziecko w koszyku lub na niedużych marach. Wciąż byłam słaba po wyczerpującym porodzie, więc Maria splotła swoją rękę z moją, jakby się bała, że ugną się pode mną nogi. Płakała i zawodziła głośno. Wtórowały jej Salome, Judyta i Berenika, ale ja milczałam. W  jaskini, gdy odmawialiśmy kadisz, Sara, sześcioletnia córka Judyty i  Jakuba, pociągnęła mnie za tunikę. – Czy mogę ją potrzymać? – zapytała. Choć nie chciałam rozstawać się z Zuzanną, uklękłam, by ją złożyć w rękach Sary. Judyta natychmiast zabrała jej granatowe zawiniątko i oddała mnie. – Teraz będę musiała zabrać ją do mykwy, żeby się obmyła – wyszeptała. W jej głosie nie było złośliwości, lecz jej słowa nie zabolały wcale mniej. Uśmiechnęłam się do Sary, a ona objęła mnie w pasie. Gdy pozostałe kobiety zaintonowały Szema, pomyślałam o  Jezusie. Wyczekiwałam jego powrotu, by mu o  wszystkim opowiedzieć: o  tym, jak wyglądała nasza córka, leżąc nieruchomo na poduszce, ze smugą czarnych włosów, siateczką niebieskich żył na powiekach i paznokietkami delikatnymi niczym odpryski pereł; o marszu do jaskini przez pola jęczmienia, o  robotnikach przerywających pracę i  zamierających, kiedy przechodziliśmy obok; o  tym, jak składałam ciało Zuzanny w  rozpadlinę i  jak się nachylałam, by pocałować ją po raz ostatni, pachnącą mirrą i liśćmi kolendry. Powiem mu, że kochałam ją tak, jak on kochał Boga, całym sercem i całą duszą, całą mocą swoją.

Dopiero gdy Jakub i  Szymon przepchnęli kamienną płytę, by zatarasować wejście do jaskini, krzyknęłam z bólu. Podbiegła do mnie Salome. – Och, siostro. Urodzisz kolejne dziecko.

 

Następne dni spędzałam samotnie, zamknięta w  swojej izbie. Kobietę, która powiła dziecko, uważano za rytualnie nieczystą – czterdzieści dni po porodzie, jeśli był to chłopiec, i  dwakroć dłużej, jeśli dziewczynka. Oznaczało to, iż mój połóg potrwa do miesiąca elul, a więc do szczytu lata. Wówczas, jak wymagał tego zwyczaj, udamy się do Jerozolimy złożyć ofiarę, żeby jeden z kapłanów mógł mnie ogłosić czystą, po czym od nowa rozpocznie się żmudny cykl obowiązków. Teraz jednak cieszyłam się z  izolacji, bo miałam dzięki niej czas na żałobę. Zasypiałam przepełniona smutkiem i taka też się budziłam – ze ściśniętym sercem, jakby je krępował napięty do granic czarny rzemień. Nie pytałam Boga, dlaczego moja córka urodziła się martwa. Wiedziałam, że nic nie mógł na to poradzić. Życie jest życiem, a śmierć śmiercią i nikt nie ponosił za to winy. Prosiłam tylko, żeby ktoś odnalazł mojego męża i sprowadził go prędko do domu. Na nic moje błagania. Mijały kolejne dni i nikt po niego nie posyłał. Salome zdradziła mi, że Jakub i Szymon byli temu przeciwni. Zaledwie dzień po pogrzebie do Nazaretu przybyli publikanie i  zabrali połowę naszych zapasów pszenicy, jęczmienia, oliwy, oliwek i  wina, a  także dwa kurczaki. Bracia Jezusa głęboko troskali się stratą – szukali w  wiosce zatrudnienia, lecz po wizycie poborców nikogo nie było stać, by im zapłacić za naprawę belki stropowej czy wstawienie nadproża. Poprosiłam więc Salome o  przyzwanie Jakuba. Zjawił się kilka godzin później – stanął w progu izby, żebym go nie skalała. Siedząc na ławie pod ścianą, powiedziałam: – Błagam cię, Jakubie, poślij po mojego męża. Musi wrócić i opłakać córkę. Przemówił nie do mnie, lecz do kurtyny słońca w oknie. –  Wszyscy życzylibyśmy sobie zobaczyć go jak najprędzej, ale lepiej, by został w  Kafarnaum do końca miesiąca, tak jak planował. Rozpaczliwie potrzebujemy uzupełnić pustki w przetrzebionej spiżarni. – Nie żyje się wyłącznie chlebem – odparłam, powtarzając słowa, które usłyszałam kiedyś z ust męża. – To prawda, ale musimy przecież jeść. – Jezus chciałby tu być, żeby opłakać stratę córki – przekonywałam. Jednakże Jakub pozostawał nieugięty. –  Czy naprawdę chcesz, żebym go zmuszał do wyboru pomiędzy żywieniem rodziny a opłakiwaniem dziecka? Sądzę, że byłby wdzięczny, że mu oszczędzono tego brzemienia.

–  Jakubie, ta decyzja powinna należeć do niego, to jego córka zmarła, nie twoja. Jezus z pewnością rozgniewa się, gdy się dowie, że zdecydowaliście w jego imieniu. Moja słowa trafiły w czułą strunę, bo Jakub westchnął. – Dobrze. Wyślę do niego Szymona. Kafarnaum znajdowało się w odległości półtora dnia drogi, co oznaczało, że ujrzę męża za cztery dni, w  najlepszym razie za trzy. Wiedziałam, że Szymon przekaże mu wieści o publikanach i odmaluje przed nim w ponurych słowach obraz pustek w spiżarni. Będzie przekonywał Jezusa, by nie śpieszył się z powrotem. Ale przecież Jezus wróci.

XV Następnego dnia Jalta przyniosła mi w fałdach szaty potłuczone kawałki dużego glinianego garnka. – Roztrzaskałam go młotkiem – wyjaśniła. Wpatrywałam się zaskoczona we fragmenty naczynia, które wysypała przede mnie na dywan. – Zrobiłaś to z rozmysłem? Ale po co, ciociu? –  Kawałki skorup są niemal równie dobre, co stos papirusu. Gdy żyłam wśród terapeutów, pisaliśmy na takich odłamkach: listy, umowy, psalmy, najróżniejsze modlitwy... – Naczynia są cenne. Niełatwo je zastąpić. – To służyło wyłącznie do pojenia zwierząt. Użyjemy czegoś w zastępstwie. – Pozostałe nasze naczynia są z kamienia, co znaczy, że są czyste, nie wolno ich używać przy opiece nad zwierzętami. Och, ciociu, przecież o  tym wiesz. – Rzuciłam jej surowe, skonsternowane spojrzenie. – Roztrzaskać dobre naczynie tylko po to, bym mogła na nim pisać? Inni gotowi pomyśleć, że coś cię opętało. – Niech więc zabiorą mnie do uzdrowiciela, żeby wypędził ze mnie demona, a ty spraw, by mój niemądry uczynek nie poszedł na marne, dobrze? Od dwóch dni tors miałam obwiązany mocno gałganami, ale teraz czułam, jak piersi nabrzmiewają mi od mleka, co powodowało tępe uderzenia bólu. Na mojej szacie pojawiły się duże, mokre plamy. – Och, dziecko... – powiedziała Jalta, bo choć byłam już kobietą, wciąż lubiła zwracać się do mnie tym pieszczotliwym określeniem. – Nie ma gorszego uczucia niż piersi pełne mleka i brak niemowlęcia, które mogłoby je ssać.

Te słowa otworzyły we mnie gorejącą wyrwę. Pragnęła, bym wróciła do pisania? Moja córka była martwa, tak samo jak moje możliwości tworzenia! „Pewnego dnia” nigdy nie nadeszło. To ja byłam roztrzaskanymi fragmentami na podłodze, to mnie życie zdzieliło młotkiem. – Skąd możesz wiedzieć, co czuję? – syknęłam. Zrobiła krok w moją stronę, ale ja cofnęłam się i opadłam na matę. Jalta uklękła przy mnie i wzięła mnie w ramiona, gdy załkałam po raz pierwszy od dnia śmierci Zuzanny. Dopiero wyczerpanie sprawiło, że potok łez wysechł – wówczas ciotka otarła mi twarz i  pomogła wymienić gałgany na czyste. Napełniła mój kubek winem z bukłaka, który ze sobą przyniosła, a potem siedziałyśmy razem w milczeniu. Na dworze uwijały się jak w  ukropie pozostałe kobiety, pochłonięte natłokiem codziennych prac. Przez okno wpadał do mojej izby dym z  palącego się stosu łajna. Berenika krzyczała do Salome, by ta wróciła do wiejskiej studni po więcej wody, oskarżając ją o  zaniedbywanie wysuszonych grządek. Salome odcięła się, że sobie nie życzy, by ją traktowano jak jucznego osła, a  Maria utyskiwała, że zniknął gdzieś garniec, którego używała do pojenia zwierząt. –  Uwierz mi, doskonale znam to uczucie – brak dziecka, które ulżyłoby twoim przepełnionym piersiom. Powróciła do mnie jej opowieść sprzed lat – o tym, że powiła dwóch synów, lecz żaden z  nich nie przeżył, za co mąż karał ją pięściami. Policzki spłonił mi rumieniec wyrzutów sumienia. – Wybacz, ciociu. Zapomniałam, że twoi synowie umarli. Moje słowa były okrutne. –  Rozumiem, skąd płynęły. Przypomniałam ci o  mojej stracie, bo chciałam ci o  czymś powiedzieć, o czymś, co wtedy... przemilczałam. – Wzięła głęboki oddech. Słońce chyliło się ku zachodowi i  blask w  izbie przygasł. – Miałam dwóch synów, którzy umarli jako niemowlęta, ale oprócz nich urodziłam też córkę, która przeżyła. – C ó r k ę? Oczy wezbrały jej łzami, a był to widok nieczęsty. – Kiedy odesłano mnie do terapeutów, miała dwa lata. Na imię jej Chaja. Ożyły kolejne odległe wspomnienia. – W Seforis, kiedy chwyciła cię gorączka, którejś nocy wykrzykiwałaś w delirium jej imię. Nawoływałaś mnie nim bez ustanku: „Chaja, Chaja”. – Naprawdę? Cóż, nie powiem, żebym była tym zaskoczona. Jeżeli Chaja żyje, ma obecnie dwadzieścia jeden lat, a  zatem tyle samo co ty. Pamiętam, że miała też równie niesforne włosy. Często o niej myślę, kiedy na ciebie patrzę. Nie wspominałam ci o niej, bo... bo się bałam, co o mnie pomyślisz. W końcu ją porzuciłam.

–  Dlaczego więc mówisz mi o  niej teraz? – zapytałam, lecz bez pretensji. Naprawdę chciałam wiedzieć. –  Wiem, że powinnam była to zrobić dawno temu, a  robię teraz, ponieważ śmierć twojego dziecka sprawiła, że i  moja rana rozjątrzyła się na nowo. Mam też nadzieję, że będzie to dla ciebie choćby i drobną pociechą: świadomość, że cierpiałam w podobny sposób i rozumiem, jak to jest stracić córkę. Nie chcę, by nas dzieliły jakiekolwiek sekrety. Nie mogłam się gniewać na skrytość ciotki, bo jej źródłem nie była perfidia. My, kobiety, chronimy to, co najintymniejsze, w  zamkniętych częściach naszych ciał – i  możemy udzielać do nich dostępu, lecz tylko wtedy, gdy uznamy to za stosowne. – Widzę, że chcesz mnie o to zapytać – powiedziała Jalta. – Śmiało, nie krępuj się. Wiedziałam bardzo dobrze, co miała na myśli. – Dlaczego ją zostawiłaś? – Mogłabym odpowiedzieć, że nie miałam wyboru – i byłaby to w dużej mierze prawda. W każdym razie, wtedy tak właśnie sądziłam. Teraz, gdy o tym myślę z perspektywy czasu, nie mam wcale tej pewności. Jak ci już niegdyś wspominałam, w  Aleksandrii panowało przekonanie, że zabiłam męża za pomocą uroków i trucizny i że w konsekwencji zostałam odesłana do terapeutów. Gdy się tam wybierałam, wiedziałam, że terapeuci nie przyjmują dzieci, a mimo to przystałam na takie rozwiązanie. Czy istniał jakiś sposób, żebym mogła zatrzymać córkę? Komuż to dziś wiedzieć... Zrobiłam to, co zrobiłam. – Twarz promieniowała jej bólem, jakby zadano jej tę ranę zaledwie przed chwilą. – Co się z nią stało? Gdzie się podziała? Jalta pokręciła głową. – Haran, mój brat, zapewnił, że otoczy ją opieką, a ja mu uwierzyłam. Przez wszystkie te lata, które spędziłam wśród terapeutów, wysyłałam mu wiadomości z  pytaniami o  jej los, ale on nigdy nie odpowiadał. Po ośmiu latach, kiedy się w końcu zgodził, bym odeszła od terapeutów, o ile opuszczę także Egipt, poprosiłam go, by pozwolił mi ją zabrać. – A on odmówił? Jak mógł wzbraniać ci kontaktu z własną córką? – Twierdził, że oddał ją innej rodzinie, nie chciał mi jednak powiedzieć nic więcej. Długo próbowałam go przebłagać, aż wreszcie, gdy po wielu dniach stracił do mnie cierpliwość, zagroził, że wskrzesi przeciwko mnie stare oskarżenia. Nie miałam więc wyjścia, musiałam odejść bez niej. Próbowałam zobaczyć ją oczyma wyobraźni – dziewczynę imieniem Chaja, o  włosach takich samych jak moje. Co ja bym zrobiła na miejscu ciotki? Nie miałam pojęcia. – Pogodziłam się z tym, co się stało – ciągnęła Jalta. – Wmawiałam sobie, że przecież tak było lepiej. Chaja miała rodzinę, dobrych ludzi, którzy się o nią troszczyli. Może mnie nawet nie pamiętała? Miała ledwie dwa lata, gdy mnie widziała po raz ostatni. Podniosła się i zaczęła chodzić wokół potłuczonych fragmentów glinianego garnca.

– Nie wyglądasz wcale na pogodzoną z losem. – Masz rację – przyznała. – Opuścił mnie spokój. Odkąd Zuzanna umarła, Chaja każdej nocy nawiedza mnie w snach. Stoi na szczycie góry i błaga, żebym do niej przyszła, jej głos brzmi jak melodia fletu. Słyszę go w sobie jeszcze chwilę po przebudzeniu. Wstałam i ruszyłam do okna, bo nagle naszła mnie obawa, że ciotka odejdzie – że w jej głowie zrodził się pomysł powrotu do Aleksandrii i odnalezienia córki. Nie, to z pewnością nie było jedno z  moich proroczych przeczuć, a  najzwyklejszy strach. Jakżeby ciotka miała odejść z  Nazaretu? Nie mogła już korzystać z  bogactwa i  wpływów mojego ojca; zresztą gdyby nawet miała do nich dostęp, było rzeczą nie do pomyślenia, żeby kobieta podróżowała samotnie. I  jak zamierzała szukać córki, która przepadła przed dziewiętnastoma laty? Nie; niezależnie od tego, jak wielką tęsknotę obudziła w niej melodia fletu, ciotka nigdzie się nie wybierała. Odrzuciła ramiona, jakby strząsała z nich ciężki płaszcz, i spojrzała w dół, na potłuczony garniec. – Dość już moich opowieści. Lepiej mi powiedz, jak wykorzystasz te odłamki. Uklękłam i podniosłam jeden z większych kawałków, licząc, że uda mi się ukryć przed nią targające mną sprzeczne uczucia. Minęło ponad siedem lat, odkąd ostatnio trzymałam w  dłoni kalamos. Siedem lat, odkąd Jezus zbudził się nocą i  zapewnił mnie, że pewnego dnia znów będę pisać. Nawet nie zdając sobie z  tego sprawy, zwątpiłam, że ten dzień kiedykolwiek nadejdzie – choćby i  w  odległej przyszłości. Nie otwierałam już skrzyni z drewna cedrowego, nie czytałam historii z moich zwojów. Atrament z ostatniej buteleczki zgęstniał niemal na gumę, a misa inkantacyjna leżała zapomniana na samym dnie. –  Przyglądałam ci się uważnie przez wszystkie te lata, odkąd tu przybyłyśmy – powiedziała Jalta. – Widzę, że jesteś szczęśliwa z  mężem, ale w  każdej innej kwestii zagubiłaś gdzieś siebie... – Nie mam atramentu – odparłam. – Nie pozostaje nam zatem nic innego, jak go zrobić.

XVI Kiedy Jezus powrócił, siedziałam na podłodze naszej izby i pisałam na odłamku glinianego garnca. Moje piersi były już puste – za to atrament, który wytworzyłyśmy z  Jaltą z  ochry i  sadzy z  pieca spływał każdego dnia swobodnie z  mojego pióra trzcinowego. Uniósłszy wzrok, ujrzałam go w  progu. Ściskał w  dłoni długi kij, od stóp do głów pokryty kurzem drogi, czułam też bijącą od niego woń ryb.

Lekceważąc zasady czystości, wszedł do pomieszczenia, wziął mnie w  objęcia i  wtulił twarz w moje ramię. Czułam, jak cały drży, jak jego pierś unosi się spazmatycznie i opada. Gładząc go po głowie, wyszeptałam mu do ucha: – Była piękna. Dałam jej na imię Zuzanna. Kiedy na mnie spojrzał, oczy miał pełne łez. – Powinienem był opłakiwać ją z tobą. – Ale w końcu wróciłeś. – Wróciłbym wcześniej, tyle że byłem na łodzi, gdy Szymon dotarł do Kafarnaum. Musiał czekać dwa dni, aż zejdę na ląd z połowem. – Wiedziałam, że zjawisz się najszybciej, jak to możliwe. Choć musiałam błagać twoich braci, by po ciebie posłali – zdają się sądzić, że twoje zarobki są ważniejsze od żałoby. Jezus zacisnął zęby, a ja się domyśliłam, że zdążyli już poróżnić się w tej kwestii. – I dlaczego tu wchodzisz? Wciąż jestem nieczysta. Przyciągnął mnie do siebie zdecydowanie. – Pójdę później do mykwy, a spać położę się na dachu, lecz teraz nikt ani nic nie odbierze mi twojej bliskości. Napełniłam misę wodą i  zaprowadziłam go na ławę, żeby zdjąć mu sandały i  obmyć stopy. Jezus odchylił się i oparł głowę o ścianę. – Och, Ano... Wytarłam mu włosy wilgotną ścierką, przyniosłam czystą szatę. Kiedy ją przywdziewał, jego wzrok zbłądził ku kałamarzowi i  kawałkom gliny na podłodze. Liczyłam, że któregoś dnia powrócę do spisywania utraconych historii, ale teraz znajdowałam w  sobie słowa wyłącznie dla Zuzanny – strzępy bólu, które mieściły się na powierzchni wyszczerbionych odłamków. – Piszesz – powiedział. – Cieszę się. –  Obawiam się, że razem z  Jaltą jesteśmy odosobnieni w  tej radości. – Nie chciałam dopuszczać do głosu urazy, lecz chowałam jej w  sobie zbyt wiele, bo wylała się niekontrolowanym potokiem: – Twoja rodzina najwyraźniej uwierzyła, że Bóg znów zamierza zniszczyć świat, chociaż tym razem nie za pomocą powodzi, tylko mojego pisma! Maria i  Salome nic nie mówią, ale chyba nawet one milcząco mnie potępiają. Judyta i  Berenika twierdzą zaś zupełnie otwarcie, że spośród kobiet piszą wyłącznie te, które są grzesznicami albo nekromantkami. Skąd takie rzeczy przychodzą im w  ogóle do głowy? Natomiast Jakub... Z pewnością nosi się z zamiarem, by z tobą pomówić na mój temat. – Już to uczynił. Powitał mnie przy bramie. – I cóż takiego powiedział?

–  Że roztrzaskałaś garniec na wodę, by pisać na jego fragmentach, a  później oczyściłaś piec z  podpałki, żeby stworzyć atrament. Chyba się obawia, że zniszczysz wszystkie naczynia, jakie posiadamy, i  pozbawisz nas źródła pożywienia. – Uśmiechnął się pod nosem. – Twój brat stał w drzwiach i napominał mnie, bym stłumiła w sobie gorszącą zachciankę pisania i  zamiast tego poświęciła się modlitwom i  opłakiwaniu dziecka. Czy on nie rozumie, że słowo pisane także jest modlitwą? I czy naprawdę sądzi, że nie da się opłakiwać zmarłej córki, trzymając trzcinę w  dłoni? – Odetchnęłam głęboko, po czym dodałam spokojniej: – Boję się, że odpowiedziałam mu zbyt ostro. Powiedziałam: „Jeśli zachcianką nazywasz moją tęsknotę, moją potrzebę, to tak, noszę ją w  sobie, lecz nie ma w  niej nic gorszącego. Ja nazywam ją zbożną!”. Zaraz potem wyszedł. – Owszem, o tym też mi wspomniał. –  Będę tu uwięziona jeszcze przez sześćdziesiąt osiem dni. Salome przynosi mi len do przędzenia i  nici do sortowania, a  Maria zioła do mielenia, ale mogę teraz odetchnąć od większości moich prac. Przynajmniej w  końcu mam czas, żeby pisać. Błagam cię, nie odbieraj mi tego. –  Nie mam takiego zamiaru, Ano. Czy będziesz mogła robić to nadal, gdy minie czas twojego odosobnienia, tego nie mogę obiecać, ale póki tu jesteś, pisz, ile dusza zapragnie. Jego oblicze ściągnęło nagle zmęczenie. Przedwcześnie powrócił z  mojego powodu do domu, a na miejscu zastał małą wojnę. Przytuliłam policzek do jego policzka, jego oddech muskał mi ucho. –  Przepraszam – powiedziałam. – Długo starałam się dopasować, być taką, jaką chcieli mnie widzieć. Ale teraz pragnę być wreszcie sobą. – Wybacz mi, Mały Grzmocie. Ja także nie pozwalałem ci być sobą. –  Nie... – zaczęłam, lecz on położył mi palec na ustach, ja zaś pozwoliłam protestowi wygasnąć. Podniósł jeden z  glinianych odłamków – ten, na którym skreśliłam po grecku maciupeńkimi i  zrozpaczonymi literami: „Kochałam ją całym sercem, całą duszą i  całą mocą swoją”. – Piszesz o córce – załamał mu się głos.

XVII

Po zakończeniu siedmiodniowej żałoby Jezus znalazł pracę w  Magdali, gdzie ociosywał kamienie przeznaczone na budowę wyjątkowo okazałej synagogi. Magdala znajdowała się bliżej niż Kafarnaum, w  odległości dnia marszu, dzięki czemu mógł wracać do domu w  każdy szabat, by raczyć nas opowieściami o  cudownym budynku, który miał pomieścić bez mała dwieście osób. Powiedział mi też o  niewielkim kamiennym ołtarzu, na którym wyrył ognisty rydwan i siedmioramienną menorę. –  Przecież to te same obrazy, co na ołtarzu Świętego Świętych w  Jerozolimie – zauważyłam, nieco zaskoczona. – Owszem – odparł Jezus. – To prawda. Nie musiał mówić nic więcej. Wiedziałam, co nim kierowało, i uderzyło mnie to jako jego najbardziej radykalny czyn. Oznajmiał w jawny i nieodwołalny sposób, że Boga nie sposób dłużej pomieścić w samej Świątyni, że jego Święte Świętych wyrwało się spomiędzy jej ścian i dziś mieściło się wszędzie. Gdy wracam w rozmyślaniach do przeszłości, widzę, że był to punkt zwrotny, zapowiedź wszystkiego, co stało się później. To w tamtym czasie Jezus odnalazł w sobie głos i zaczął otwarcie krytykować Rzym i  kapłanów Świątyni. Do naszego domu przychodzili sąsiedzi, by się żalić Marii i  Jakubowi, że widzieli Jezusa przy studni, przy prasie do oliwek albo w synagodze, gdzie szydził z fałszywej pobożności nazaretańskiej starszyzny. Któregoś dnia pod nieobecność Jezusa zjawił się u  nas faryzeusz imieniem Menachem. Wyszłyśmy mu naprzeciw, by go powitać w bramie i wysłuchać jego pretensji. – Twój syn nawołuje do potępiania zamożnych, twierdząc, że zbudowali swoje bogactwo na plecach ubogich. To potwarz i  kłamstwo! Przemów mu do rozsądku, bo jeśli nie umilknie, trudno wam będzie znaleźć w Nazarecie pracę. – Wolimy znosić głód, niż milczeć – odpowiedziałam. Kiedy odszedł, Maria odwróciła się do mnie i zapytała: – Tylko czy na pewno? Każdego tygodnia po powrocie z  Magdali mąż opowiadał mi, że widział na drodze chorych i  ślepych, którzy znikąd nie otrzymywali pomocy; zamartwiał się losem wdów wygnanych z  domów i  całych rodzin obciążonych tak drakońskimi daninami, że musiały sprzedawać dobytek i błagać na ulicach o jałmużnę. – Dlaczego Bóg nie robi niczego, by zaprowadzić tu swoje Królestwo? – pytał. Zapłonął w nim ogień, a ja go pobłogosławiłam, choć czasami sama się zastanawiałam, co było pierwszą iskrą. Czy to śmierć Zuzanny sprawiła, że wyszedł z cienia? Czy skłoniła go do rozmyślań o ulotności życia i potrzebie korzystania z niego, póki je mamy? Czy też była to kwestia wewnętrznego dojrzewania, nadejście czegoś, co od początku było nieuniknione... Kiedy na niego patrzyłam, widziałam orła przycupniętego na gałęzi i świat w dole, który go przyzywał. Bałam się tego, co może się stać, bo ja nie miałam gałęzi.

Dzień za dniem, zamknięta w czterech ścianach, kreśliłam słowa na fragmentach gliny, których nikt nigdy nie miał przeczytać. Układałam te odłamki w  kątach izby w  piętrzące się wieże. Moje małe filary żalu. Nie zabrały ode mnie smutku, ale stały się sposobem na odnalezienie w  nim jakiegoś sensu. Możliwość ponownego pisania sprawiła, że odzyskiwałam siebie. W dniu, gdy zapisałam ostatni odłamek, siedziała przy mnie Jalta, pobrzękująca swoim sistrum. To koniec, dotarło do mnie – i nawet ciotka to rozumiała. Maria nie zostawiła na niej suchej nitki za roztrzaskanie garnca, nie mogła więc ryzykować zniszczenia kolejnego. Patrzyła, jak odkładam pióro i  zamykam kałamarz. Nie przestawała grać, uderzenia jej instrumentu cięły powietrze niczym ważki.

 

Następnego tygodnia Jezus nie powrócił z  Magdali przed zachodem słońca, jak to miał w  zwyczaju. Zmierzch przeszedł w  nocną ciemność, a  jego wciąż nie było... Stałam zaniepokojona w  drzwiach i  wpatrywałam się w  bramę, wdzięczna za księżyc w  pełni. Maria i  Salome czekały z  szabatową wieczerzą, siedząc z  Jakubem i  Szymonem pod drzewem oliwnym. Gdy się w końcu zjawił, pobiegłam do niego, niepomna zasad swojego połogu. Niósł na plecach ciężki worek. – Wybacz, że się spóźniłem – powiedział. – Szedłem dłuższą drogą przez Einot Amitai, bo chciałem się zatrzymać w wytwórni naczyń przy jaskini kredowej. Tamtejsza trasa słynęła z  rozbójników i  trędowatych, kiedy jednak Maria zaczęła ganić syna, że nie zważał na swoje bezpieczeństwo, ten uniósł rękę, by jej przerwać. Ruszył w stronę naszej izby i zatrzymał się przed drzwiami, by wysypać na ziemię zawartość torby. Skorupy naczyń! Naczyń z kamienia. Zaśmiałam się na ten widok. Ucałowałam Jezusa w  dłonie i  policzki, lecz na koniec ja także wygarnęłam mu bez ogródek: – Maria ma słuszność, nie powinieneś podróżować przeze mnie w tak groźne okolice. – Mały Grzmocie, kiedy ja nie zrobiłem tego dla ciebie – odpowiedział. – Przyniosłem te odłamki, byś więcej nie tłukła naczyń mojej kochanej matki.

XVIII Gdy czas mojej izolacji zbliżał się ku końcowi, zaczęłam śnić o powrocie do Jerozolimy.

Od kobiety wymagano, by złożyła ofiarę w Świątyni. Jeśli była bogata, kupowała jagnię – jeśli uboga, przynosiła dwa gołębie. Te drugie musiały się liczyć z  napiętnowaniem, mnie jednak wcale nie martwiło, że dołączę do ich grona. Nie przejmowałam się ani wielkością swojej ofiary, ani tym, czy kapłan ogłosi mnie czystą, czy nieczystą, czy wręcz beznadziejnie plugawą. Pragnęłam tylko jednego: wyrwać się spośród murów domostwa, które zdawały się kurczyć jak figa w  pełnym słońcu, uciec od jego milczącej wrogości i  codziennej monotonii. Podróż do Jerozolimy w  sennym miesiącu elul zapowiadała się o  wiele spokojniej niż w  czasie Paschy, liczyłam więc na wytchnienie przed powrotem do moich obowiązków. Marzyłam o tym każdego dnia – by znów zatrzymać się w domu Marii, Marty i  Łazarza, radować ponownym spotkaniem z  Tabitą. Udamy się do sadzawki Siloe, a  ja zachęcę Jezusa, żeby zniósł do wody sparaliżowanych. Kupimy w  Świątyni gołębie, i  tym razem spróbuję zostawić jagnięta w spokoju. Myśl o tych rzeczach przepełniała mnie euforią, choć to nie one były moim prawdziwym celem. W rzeczywistości chciałam sprzedać srebrną opaskę, miedziane lusterko, mosiężny grzebień, a nawet arkusz z kości słoniowej, by kupić papirus i atramenty.

 

– Do końca mojej niewoli został zaledwie tydzień – wyszeptałam do Jezusa – a ty wciąż nie wspominałeś o podróży do Jerozolimy. Muszę przecież złożyć ofiarę. Znajdowaliśmy się na dachu, gdzie ja też ostatnio sypiałam, by uciec przed obezwładniającym upałem, oczywiście na macie rozłożonej w  stosownej odległości od posłania męża. Przeniosła się tu cała rodzina, prócz Jalty – spoglądając w ciemność ponad strzechą, widziałam ich ciała, ułożone jedno przy drugim pod gwiazdami. Czekałam. Czyżby mój mąż mnie nie usłyszał? Dźwięki przemieszczały się tutaj nadzwyczaj swobodnie – nawet teraz słyszałam Judytę pomrukującą coś do dzieci po drugiej stronie dachu. – Jezusie? – powiedziałam donośniej. Przybliżył się do mnie, byśmy nie musieli unosić głosów. –  Nie udamy się do Jerozolimy, Ano. Podróż żwawym krokiem potrwałaby co najmniej pięć dni w  jedną stronę i  pięć w  drugą. Nie mogę na tak długi czas porzucić pracy, bo uczyniono mnie jednym z głównych budowniczych synagogi. Ponieważ nie chciałam, by usłyszał w  moim głosie rozczarowanie, położyłam się bez słowa na posłaniu i  spojrzałam w  noc, na księżyc wychylający się nieśmiało zza zasłony wzgórz. – Możesz złożyć ofiarę u miejscowego rabina. Czasem się tak robi. – Wiem, lecz... Miałam nadzieję... – urwałam, gdyż mój głos niebezpiecznie zadrżał. – Na co miałaś nadzieję, żono? – Och, na wszystko.

Po chwili ciszy Jezus stwierdził: – Ja też mam czasem nadzieję na wszystko. Nie zapytałam go, co chciał przez to powiedzieć, a on nie zapytał mnie. Może dlatego, że sam dobrze wiedział, co jest dla mnie wszystkim, a ja – co dla niego. Wkrótce potem usłyszałam, jak sen wydłuża jego oddech. W mojej głowie pojawił się obraz, unosił się na wewnętrznej stronie moich powiek: Jezus stoi w bramie, ubrany w płaszcz podróżny, na ramieniu ma torbę. Ja także tam jestem, a na mojej twarzy maluje się żal. Otworzyłam oczy i  popatrzyłam na niego z  nieoczekiwanym smutkiem. Na dachu panowała cisza, noc otulała nas swym ciepłem. Słyszałam jakieś stworzenie – wycie dolatujące z  oddali, wilka lub szakala, które niepokoiło zwierzęta zamknięte w  zagrodzie. Nie mogłam zasnąć i  leżałam nieruchomo, myśląc o  wyznaniu Jezusa tamtego dnia, gdy spytał, czy zostanę jego żoną: „Odkąd skończyłem dwanaście lat, czułem, że Bóg ma dla mnie jakiś zamysł, lecz teraz wydaje mi się to coraz mniej prawdopodobne. Nie dawał mi żadnych znaków”. Znak miał się wkrótce pojawić. Jego w s z y s t k o.

 

Osiemdziesiąt dni po tym, jak na świat przyszła martwa Zuzanna, kupiłam od rolnika dwa gołębie i  zaniosłam je mężczyźnie, który zastępował nam w  Nazarecie rabina – właścicielowi wiejskiej prasy do wyciskania oliwy i  zarazem uczonemu, który starał się sprawiać wrażenie fachowego, gdy ogłaszał kobietę czystą. Przybywszy na miejsce, zastałam go podczas karmienia osła, który obracał żarnami. Towarzyszyli mi Szymon i Jalta; Jezus miał powrócić z Magdali dopiero za cztery dni. Rabin ściskał w  dłoni wiązkę siana, gdy odbierał ode mnie gołębie trzepoczące się w  maleńkiej klatce. Wydawał się niepewny, czy w  swoim orzeczeniu – które było fascynującym zlepkiem fragmentów Pisma i  jego twórczej inwencji – powinien cytować Torę. – Obyś znów była płodna – powiedział na koniec, a ja zauważyłam, jak Jalta wzniosła oczy ku niebu. Zsunęłam chustę nisko na czoło, myśląc o  Zuzannie, o  jej słodyczy i  pięknie. Moje odosobnienie wreszcie się zakończyło, co oznaczało, że zajmę przynależne mi miejsce pośród pozostałych kobiet. Kiedy Jezus powróci do domu, znów będę jego żoną. Koniec z atramentem i odłamkami naczyń, żadnego papirusu z Jerozolimy. W drodze powrotnej szłam z Jaltą daleko za Szymonem. –  Co teraz zamierzasz? – zapytała, a  ja wiedziałam, że ma na myśli słowa rabina, bym znów była płodna.

– Nie wiem. Przyjrzała mi się uważnie. – Ale przecież wiesz. Tylko czy na pewno? Tyle lat zażywałam zioła, które przeciwdziałały ciąży, bo wierzyłam, że nie nadaję się na matkę, że moim przeznaczeniem jest jakieś inne, nieukształtowane życie – pogoń za marzeniami, których nie miałam szans zrealizować. Nagle ogarnął mnie wstyd. Bo czy uparte wyciąganie ręki po rzeczy znajdujące się poza jej zasięgiem nie było szczytem naiwności? W  moje myśli wtargnęła znowu Zuzanna, a  ja opuściłam dłonie na łono. Ciężar wypełniającej je pustki był przytłaczający. – Wydaje mi się, że wybiorę płodność – oznajmiłam. Jalta uśmiechnęła się na te słowa. – Wydaje się twojej głowie, ale serce wie co innego. Czyżby we mnie wątpiła? Zatrzymałam się i spojrzałam na nią twardo. –  Dlaczego miałabym nie powić kolejnego dziecka? Uszczęśliwiłoby to mojego męża, a być może i mnie samą. Rodzina Jezusa znów by mnie zaakceptowała. – Przecież nigdy nie chciałaś dzieci, słyszałam to z twoich ust więcej niż raz. – Ale koniec końców okazało się, że chciałam Zuzanny. – Tak. To prawda. –  Muszę się wreszcie czemuś poświęcić. Dlaczego tym czymś nie miałoby być macierzyństwo? –  Ano, to prawda, powinnaś się oddać macierzyństwu. Wcale temu nie przeczę. Mam tylko wątpliwości, komu, lub raczej czemu, powinnaś matkować...

 

Dwa dni i dwie noce rozważałam słowa ciotki, tak były głębokie i nieprzeniknione. Sama ta idea – że kobieta mogłaby wydać na świat coś innego niż dziecko i otoczyć to opieką z nie mniejszym oddaniem i  poczuciem powinności, uwagą i  troską – wykraczała poza moje zdolności pojmowania. Wieczorem na dzień przed powrotem mego męża zebrałam wszystkie odłamki naczyń, pokryte gęsto słowami, i  upchnęłam je do wełnianego worka, który odłożyłam do kąta. Zamiotłam izbę, napełniłam lampy olejne i ubiłam posłania, by były miękkie. Gdy zapadł zmrok, usłyszałam, jak pozostali członkowie rodziny wspinają się na dach, lecz ja do nich nie dołączyłam. Zasnęłam opatulona wonią mojej maty i śniłam. We śnie rodziłam, kucając nad dziurą w klepisku. Zuzanna wyśliznęła się ze mnie wprost w ręce Jalty, a ja sięgnęłam w jej stronę zdumiona, że tym razem płacze, że unosi do mnie maleńkie piąstki. Gdy jednak ciotka złożyła ją w  moich ramionach, spostrzegłam

z  zaskoczeniem, że to wcale nie była Zuzanna... To byłam ja! „Och, czy to nie osobliwe? Jesteś zarazem matką i dzieckiem”, powiedziała Jalta. Obudziłam się w  ciemnościach. O  pierwszym brzasku przekradłam się do spiżarni i potrząsnęłam delikatnie ramieniem ciotki, by ją zbudzić. – Co się stało? Wszystko w porządku, Ano? – Tak, ciociu. Miałam sen. Ciotka owinęła się chustą. Pomyślałam o  jej własnym śnie – o  tym, w  którym widziała Chaję nawołującą ją ze szczytu góry. Czy ona też sobie o nim teraz przypomniała? Opowiedziałam jej o wszystkim, a potem położyłam na jej dłoniach srebrną opaskę. – Idź do starej akuszerki i kup olej z czarnuszki. I na wszelki wypadek dziką rutę i korzeń fenkułu.

 

Rozłożyłam zioła na dębowym stole. Kiedy Jezus powrócił późnym popołudniem, przywitałam go pocałunkiem, a  potem patrzyłam, jak przygląda się moim środkom zapobiegawczym. Zależało mi, by zrozumiał. W  końcu kiwnął głową – nie będzie więcej dzieci. Wyczułam bijącą od niego ulgę, milczącą i smutną, i wówczas zrozumiałam, że jeżeli kiedykolwiek zapragnie odejść, bez dzieci będzie mu to uczynić znacznie łatwiej. Gdy leżeliśmy później na posłaniach, przyciągnęłam go mocno do siebie, bo czułam, że moje serce zaraz pęknie i na zewnątrz wyleje się cała jego zawartość. Dotknął palcami mojego policzka. – Mały Grzmocie – wyszeptał. – Ukochany – odpowiedziałam. Położyłam mu głowę na piersi i patrzyłam, jak za wysokim oknem przemija noc. Chmury o  bladych konturach, ruch gwiazd, skrawki nieba... Och, jakże byliśmy podobni, on i  ja – oboje zbuntowani i  zuchwali, oboje odrzucani; nękani przez pasje, które domagały się uzewnętrznienia. Gdy się obudził, nim jeszcze zmówił Szemę, opisałam mu dokładnie sen, który sprawił, iż przehandlowałam srebrną opaskę za zioła. Jakżebym mogła to przed nim ukrywać? – Noworodkiem byłam ja sama! – zakończyłam. Cień przemknął przez jego twarz – zapewne niepokoju, co ów sen wróżył naszej przyszłości – lecz już po chwili nie było po nim śladu. – Wygląda więc na to, że narodzisz się na nowo – powiedział.

XIX

Przynieś wodę. Zgrzebl len. Uprządź nić. Utkaj materiał. Napraw sandały. Zrób mydło. Utłucz pszenicę. Upiecz chleb. Zbierz łajno. Przygotuj posiłek. Wydój kozy. Nakarm mężczyzn. Nakarm dzieci. Nakarm zwierzęta. Zamieć podłogi. Opróżnij nocniki...

 

Kobiecy znój, zupełnie jak znój Boży, nie ma początku ni końca. Skwar lata ustąpił, lecz wraz z  mijającymi miesiącami moje członki pochwytywało odrętwienie, jakby każdy mój ruch krępowały ciężarki tkackie. Coraz trudniej było mi wyobrazić sobie, że moje życie mogłoby wyglądać inaczej. Wstawałam skoro świt, by zdążyć ze wszystkimi obowiązkami, a  palce krwawiły mi od krosna i  tłuczka. Jezus wędrował po miastach i  wioskach otaczających Morze Galilejskie, w  domu bywając przez dwa dni w tygodniu. Judyta i Berenika nie szczędziły mi słów krytyki. Drzewa sekretnego lasu w mojej piersi powoli zrzucały liście.

XX W rocznicę śmierci Zuzanny wybraliśmy się do jaskini, gdzie ją pochowałam, by zebrać jej kości do małego ossuarium z  wapienia, które wyrzeźbił Jezus. Patrzyłam, jak stawia kamienne naczynie na krawędzi występu skalnego. Jego ręka spoczęła na nim na długą chwilę.

Mój smutek bywał czasem nie do zniesienia i w tamtej chwili nawiedził mnie znowu, ból tak przenikliwy, że czasem wątpiłam, czy zdołam się po nim podnieść. Sięgnęłam w bladym świetle w kierunku męża i ujrzałam, jak poruszają się niemo jego usta. Znosiłam swój żal, zamieniając go w słowa, a Jezus – w modlitwę. Jakże często powiadał mi: „Bóg jest niczym kwoka, Ano, weźmie nas pod swoje skrzydła”. Mnie jednak nigdy nie udało się tam trafić, w to miejsce, gdzie on bez wysiłku znajdował schronienie. Wyszedłszy z  jaskini w  blask słońca, zachłysnęłam się letnim powietrzem, zielonym i  cierpkim. Schodziliśmy w  dolinę prowadzącą do Nazaretu, gdy Jezus zatrzymał się na płaskim wzniesieniu porośniętym dzikimi liliami. –  Odpocznijmy tu przez chwilę. – Usiedliśmy na trawie, pośród kwiatów o  odurzająco słodkiej woni. Czułam wokół Zuzannę, i  najwyraźniej nie byłam w  tym odosobniona, bo Jezus odwrócił się do mnie i powiedział: – Czy wyobrażasz sobie czasem, jaka by była, gdyby nadal żyła? Jego pytanie przeszyło mnie boleśnie. Pragnęłam jednak mówić o  Zuzannie, więc pochwyciłam nadarzającą się okazję: – Z pewnością miałaby twoje oczy. I równie długi nos. – Czy mój nos jest aż tak długi? – zapytał z uśmiechem. –  Och, bardzo! Śmiałaby się tak samo głośno i  miałaby twoje serce, przepełnione dobrocią. Ale nie byłaby tak pobożna, bo wiarę przejęłaby po mnie. Kiedy zamilkłam, Jezus podjął: –  Ja zaś widzę ją oczyma wyobraźni z  twoimi włosami. Ona też byłaby pełna werwy, mógłbym ją nazywać naszym Najmniejszym Grzmotem. Jego słowa przyniosły mi nieoczekiwaną i głęboką pociechę, jakbym w końcu – nawet jeśli tylko na krótką chwilę – umościła się wraz z  nim bezpiecznie w  tym najbardziej tajemniczym z miejsc, pod skrzydłami Sofii.

XXI Gdy stałam przy wiejskiej studni, ogarnęło mnie niepokojące wrażenie, że jestem obserwowana. Pierwszego roku w  Nazarecie doświadczałam tego dość często – właściwie za każdym razem, kiedy opuszczałam mury naszego domostwa. „Patrzcie! To ta zamożna dziewczyna z Seforis, która stała się najzwyklejszą wieśniaczką!” W końcu jednak ludzie tak bardzo przyzwyczaili się do mojego widoku, że przestali zwracać na mnie uwagę. A teraz znów, to samo uczucie co dawniej: włoski na rękach stające dęba, ciężar wzroku na plecach...

Był to pierwszy tydzień miesiąca tiszri, tuż po późnych zbiorach fig. Otarłam pot z czoła i  odstawiłam dzban na kamienny murek okalający źródło, by się rozejrzeć. Studnia była zatłoczona – kobiety dźwigały na ramionach puste naczynia, ich szat czepiały się dzieci; w kolejce czekali czeladnicy, którzy przyszli napełnić bukłaki, a nieopodal zgraja chłopców ciągnęła wyjątkowo upartego wielbłąda. Na pierwszy rzut oka nikt się mną nie interesował. Ja jednak nauczyłam się ufać ulotnym źródłom swojej wiedzy: snom, wizjom i przeczuciom, a także podszeptom ciała. Ze wzmożoną czujnością czekałam, by zaczerpnąć wody. Dopiero gdy przywiązałam sznur do uchwytu dzbana i  opuściłam go do studni, usłyszałam za plecami kroki. – Szelama, siostrzyczko – doleciał mnie głos. Serce podskoczyło mi do gardła. – Judasz! – Złapał za sznur, bo w zdumieniu zapomniałam o nim i puściłam. – A więc to ty mnie obserwowałeś. – Owszem, i to od chwili, gdy wyszłaś z domu. – Chciałam go uścisnąć, ale on się cofnął. – Nie tutaj. Nie powinniśmy zwracać na siebie uwagi. Jego twarz, chuda, śniada i  szorstka, wydawała się twardsza od koźlej skóry, a  pod prawym okiem miał bliznę przypominającą kształtem ogon skorpiona. Mój biedny brat... Można by pomyśleć, że świat chwycił go w  paszczę i  próbował przeżuć, ale nie poradził sobie z nazbyt żylastym kąskiem. Kiedy wyciągał dzban ze studni, zauważyłam, że za pas ma wetknięty sztylet – i że co rusz ogląda się niespokojnie na boki. – Chodźmy – rzucił do mnie i odszedł z naczyniem. Zaciągnąwszy na głowę kaptur, pośpieszyłam w ślad za nim. – Dokąd idziemy? Skręcił do najtłoczniejszej części Nazaretu, w labirynt ciasnych uliczek i napierających na siebie domów, i poprowadził mnie przejściem między podwórzami, pustym, jeśli nie liczyć trzech mężczyzn. Tam, pośród odoru osłów, moczu i sfermentowanych fig, pochwycił mnie, uniósł wysoko i zakręcił mną w powietrzu. – Dobrze wyglądasz, siostrzyczko. Przyjrzałam się podejrzliwie mężczyznom. – Są ze mną – zbył moje obawy. – To twoi przyjaciele zeloci? – zapytałam. Pokiwał głową. –  Mieszka nas na wzgórzach czterdziestu. Robimy, co w  naszej mocy, by pozbyć się z Izraela rzymskich świń i ich sympatyków. – Uśmiechnął się szeroko i skłonił. – To brzmi... – Zawahałam się. – Niebezpiecznie?

– Zamierzałam raczej powiedzieć: jak rzecz nie do zrobienia. Judasz zaśmiał się głośno. – Widzę, że nadal nie boisz się mówić tego, co myślisz. – Nie wątpię, że ty i zeloci jesteście Rzymowi wielkim cierniem w boku. Ale to wciąż tylko cierń, Judaszu. Za mało, by móc się mierzyć z jego potęgą. – Zdumiałabyś się, jak bardzo się nas boją. Dobrze sobie radzimy z wzniecaniem buntów, a  nic tak nie przeraża Rzymu jak widmo rebelii. Przede wszystkim jednak to najlepsza droga do tego, by pozbyć się Heroda Antypasa, jeśli bowiem Antypas nie utrzyma pokoju, Rzym go zastąpi. – Urwał, zerkając nerwowo w kierunku wejścia do uliczki. – Wysłano za nami w  pogoń centurię osiemdziesięciu rzymskich żołnierzy, by nas pojmać, a  mimo to przez wszystkie te lata żaden z nas nie trafił do niewoli. Kilku oddało życie za sprawę, ale nie złapali ani jednego. – Któż by pomyślał, że mój brat zdobędzie taką sławę. – Szturchnęłam go dobrodusznie. – Szkoda tylko, że nie dociera ona nigdy do Nazaretu. Judasz uśmiechnął się. – Też tego żałuję – niestety, mój rozgłos ogranicza się przede wszystkim do dużych miast: Seforis, Tyberiady, Cezarei... – Spójrz na siebie, Judaszu. – Raptem spoważniałam. – Tropiony niczym zwierzę, śpisz w  jaskiniach, dopuszczasz się aktów buntu karanych śmiercią... Czy nigdy nie pragnąłeś porzucić tego wszystkiego na rzecz żony i dzieci? –  Och, kiedy ja jestem żonaty. Moja żona, Estera, mieszka z  czterema innymi żonami zelotów w  domu w  Na’in. Straszny tam ścisk, tyle dzieci plącze się pod nogami, z  czego moich jest trójka: dwóch chłopców, Jozue i Jonatan, i dziewczynka imieniem Ana – wyliczył, rozpromieniony. Wieść o  dzieciach sprawiła, że pomyślałam o  Zuzannie. I  znów, jak za każdym razem, raniło mnie ostrze jej wspomnienia. Postanowiłam o niej nie mówić. –  Troje dzieci! – rzuciłam zamiast tego z  udawaną pogodą ducha. – Mam nadzieję, że pewnego dnia będzie mi dane je poznać. Judasz westchnął, a ja usłyszałam w jego głosie tęsknotę. – Nie widziałem Estery od wielu miesięcy... –  A  ona nie widziała ciebie – zauważyłam, by mu przypomnieć, że to on porzucił ukochaną, nie odwrotnie. Rozległ się tętent kopyt i  gwar męskich głosów, a  dłoń mojego brata instynktownie powędrowała do rękojeści sztyletu. Pociągnął mnie głębiej w uliczkę. – Skąd wiedziałeś, gdzie mnie szukać? – zapytałam. – Od Laviego. Informuje mnie o wielu sprawach.

Czyżby mój wierny towarzysz został szpiegiem Judasza? –  Na długo zniknąłeś z  mojego życia i  teraz się nagle pojawiasz. Mniemam, że nie bez powodu. Judasz zmrużył oczy w promieniach słońca, a ogon skorpiona na jego policzku odrobinę się uniósł, jakby w gotowości do ataku. – Przynoszę smutną nowinę, siostro. Przybyłem powiedzieć ci, że nasza matka umarła. Nie odezwałam się słowem. Stałam się fragmentem chmury, która widzi świat z wysoka, ptakiem, wycofanym i maleńkim. Twarz matki była niewyraźna i odległa. – Ano, czyś mnie słyszała? – Słyszałam cię doskonale, Judaszu. Wpatrywałam się w  niego beznamiętnym wzrokiem, wspominając tamtą noc, gdy uwięziła mnie w  sypialni. Jej krzyki wciąż pobrzmiewały mi w  uszach: „Okryłaś mnie hańbą! Zakazuję ci opuszczać ten pokój, dopóki nie zgodzisz się na zaręczyny”. Dlaczego w takiej chwili powracało do mnie to, co najgorsze? –  Czy wiesz, jaka była ostatnia rzecz, którą mi powiedziała? – zapytałam. – Że dożyję swoich dni w  nędzy, w  jakiejś nieszczęsnej, zaściankowej wsi, gdzie moje miejsce. Powiedziała to na miesiąc przed moim wyjazdem z Seforis, a później nie odezwała się do mnie ani słowem. W  dniu mojego ślubu, gdy wspięłam się na wóz, a  Lavi wyprowadził konie, nawet nie wyszła z sypialni, żeby mnie właściwie pożegnać. – Potrafiła być dla ciebie okrutna – zgodził się Judasz – lecz to wciąż nasza matka. Kto ją opłacze, jeśli nie my? – Niech to zrobi jej ukochana Szifra. Mój brat obrzucił mnie karcącym spojrzeniem. – Smutek jeszcze przyjdzie – stwierdził. – Obyś go znalazła raczej prędzej niż później. Nie byłam wcale przekonana, czy miał rację. –  Postaram się, bracie – powiedziałam mimo to, po czym, nie mogąc się powstrzymać, zapytałam: – Dlaczego nigdy nie wróciłeś, by się ze mną zobaczyć? Porzuciłeś mnie z matką i ojcem, nie dawałeś znaku życia. Ożeniłeś się i nawet mi nie powiedziałeś! Przez cały ten czas zastanawiałam się, czy w ogóle żyjesz... Przez wszystkie te lata, Judaszu. Judasz opuścił wzrok. – Przepraszam cię, siostrzyczko. Nie mogłem powrócić do Seforis, bo bałem się obławy – nie mówiąc o tym, że mógłbym napytać biedy tobie. Później zaś, gdy już wyszłaś za mąż, nie miałem pojęcia, dokąd się udałaś. Dopiero od niedawna mam znów styczność z  Lavim. Masz jednak rację, powinienem był odszukać cię wcześniej. Cóż, chyba za bardzo zaangażowałem się w  wojnę z  Rzymianami. – Uśmiechnął się do mnie skruszony. – Najważniejsze, że jestem tu teraz.

–  Chodź do mojego domu, spędź z  nami tę noc. Przedstawię cię mojemu mężowi, Jezusowi. On również jest radykałem, chociaż na swój własny sposób. Myślę, że uznasz go za wartościowego człowieka. Zresztą, przekonasz się sam. –  Niczego nie pragnę bardziej, ale nie mogę tu zostać tak długo. Razem z  moimi towarzyszami musimy opuścić Nazaret dobrze przed zachodem słońca. Szliśmy nieśpiesznie obok siebie, ja z  dzbanem na ramieniu, a  w  pewnej odległości za nami podążali trzej kompani Judasza. Przez wszystkie te lata ani razu nie odwiedziłam Seforis, choćby po to, by wziąć udział w targu, i dlatego byłam ciekawa wszelkich wieści. –  Jezus mówił mi, że ojciec odzyskał stanowisko doradcy i  naczelnego skryby Heroda Antypasa. Trudno mi sobie wyobrazić, że osiadł w  Tyberiadzie, lecz jeszcze trudniej, że pochował tam matkę. Judasz zmarszczył brwi. –  Czyżbyś nie słyszała? Gdy Antypas przeniósł rządy do Tyberiady, twój ojciec podążył tam za nim, lecz matka została i przez pięć ostatnich lat mieszkała w domu w Seforis, za jedyne towarzystwo mając Szifrę. To odkrycie zbiło mnie z  tropu, choć na krótką chwilę. Znając matkę, nie posiadała się z radości, że w końcu pozbyła się ojca, a i on raczej nie rozpaczał, że ją zostawia samą. – A Lavi? Co z nim? – dociekałam. – Twój ojciec zabrał go do Tyberiady, by mu usługiwał. Muszę powiedzieć, że wyszedłem na tym niezgorzej. – T w ó j  ojciec, dwa razy tak powiedziałeś. Czyżby dla ciebie już nim nie był? –  Nie pamiętasz, Ano? Przecież mnie wydziedziczył, i  to na piśmie sygnowanym przez rabina – rzucił z goryczą mój brat. Istotnie, zupełnie o tym zapomniałam. – Przykro mi. Ojciec bywał dla ciebie równie okrutny, co dla mnie matka. – Cieszę się, że nie mam z nim obecnie żadnych związków. Żałuję tylko jednego: że nie odziedziczę domu w  Seforis. Od śmierci matki stoi całkiem pusty, a  gdy ojciec umrze, otrzyma go jego brat, Haran. Ustalili to razem w  listach, które przemycił mi Lavi. Haran pisał, że gdy nadejdzie pora, wyśle emisariusza z  Aleksandrii, by sprzedał dom z  całą zawartością. Słuszne okazały się więc przewidywania matki – to Haran, dawny dręczyciel Jalty, miał zagrabić rodzinny majątek. – Skoro ojciec pisze do brata w takich sprawach... Czy to znaczy, że jest chory? – Według Laviego cierpi na kaszel. Czasami musi spać na siedząco, by móc oddychać. Nie podróżuje, ale, przynajmniej na razie, sumiennie wypełnia swoje obowiązki. Twarz ojca także była rozmazana.

 

Jezus spotkał się z nami, trzymając narzędzie do zwijania strzechy z dachu, umacniał go bowiem przed jesiennymi deszczami. Starłam mu plamę gliny z podbródka. – Mężu, poznaj mojego brata, Judasza – powiedziałam. – Przybył, by mi przekazać wieści o śmierci naszej matki. Jezus położył mi rękę na ramieniu i spojrzał na mnie czule. – Przykro mi, Ano. – Nie znajduję w sobie żalu – odparłam bez ogródek. Usiedliśmy we troje na matach na podwórzu. Nie rozmawialiśmy o  zelotach ani fanatyzmie Judasza, lecz o pospolitych sprawach: o pracach Jezusa przy budowie synagogi w  Magdali, o  dzieciństwie moim i  brata, a  w  końcu o  matce. Ponoć przecięła sobie dłoń o pudernicę, rana zaś zaczęła się jątrzyć, ostatecznie doprowadzając do śmierci. Obowiązek pochowania jej spoczął na Szifrze, ale nawet ta świadomość nie zdołała wycisnąć mi choćby pojedynczej łzy z oczu. Gdy światło dnia przygasło, Jezus zaprowadził Judasza na drabinę wiodącą na dach. Podążyłam za nimi, lecz mój mąż obejrzał się i wyszeptał: – Czy zostawisz nas na chwilę samych? – Dlaczego nie mogę pójść z wami? – Nie gniewaj się, Mały Grzmocie. Chcemy porozmawiać jak mężczyzna z mężczyzną. – Tak głośno zaburczało mu w  brzuchu, że się zaśmiał. – Bądź tak miła i  popędź matkę i Salome, by przygotowały wieczerzę. Nie chciał mi zrobić przykrości, a  jednak poczułam się odtrącona. Nigdy dotąd nie zdarzyło się bowiem, by mnie odsyłał. Niewiele wcześniej Jezus przyprowadził do domu czterech nieznajomych mężczyzn śmierdzących rybami i  wówczas też musiałyśmy ich wszystkich karmić. Nie pytałam go wtedy, czy mogę im towarzyszyć w  rozmowie, niemniej obserwowałam ich z  dystansu, kiedy, stłoczeni pod drzewem oliwnym, omawiali coś zawzięcie aż do zmroku. Gdy zaś odeszli, zapytałam Jezusa: – Kim byli ci ludzie? – Przyjaciółmi – odparł. – To rybacy z Kafarnaum, pływałem na ich łodzi, kiedy rodziłaś Zuzannę. Zmierzają do Seforis, by się targować. – O czym tak długo rozprawialiście? Bo z pewnością nie o rybach. – Rozmawialiśmy o Bogu i o Jego królestwie – odparł Jezus. Tej samej nocy Maria, która musiała ich podsłuchać, gdy podawała wieczerzę, wymamrotała do mnie i do Salome: – Ostatnimi czasy mój syn potrafi mówić wyłącznie o Bogu i Jego królestwie.

–  Plotkują na jego temat w  wiosce – dodała Salome. – Podobno nagabuje celników i trędowatych, a nawet nierządnice... –  Jezus wierzy, że dla nich także znajdzie się miejsce w  królestwie Bożym – powiedziałam. – Rozmawiał też z Menachemem – ciągnęła. – Mężczyzną, który tu kiedyś przyszedł, żeby się na niego poskarżyć. Jezus zwymyślał go za potępianie biednych, którzy noszą drewno w szabat. Stwierdził, że jego serce jest martwe jak grobowiec! Maria odstawiła z hukiem miskę pełną chleba namoczonego w winie. – Przemów mu do rozsądku, Ano. Obawiam się, że mój syn ściągnie na siebie kłopoty. Mnie jednak zatroskało co innego – że Jezus sam będzie te kłopoty powodować. Przestawanie z  nierządnicami, trędowatymi i  celnikami nie mogło mu przysporzyć zwolenników, cóż z tego jednak? Nie wadziło mi, że się z nimi bratał. To jego nowy nawyk wypowiadania się głośno przeciwko władzy budził moje obawy. A kiedy teraz patrzyłam, jak Jezus wspinał się na dach w towarzystwie Judasza, odżyły we mnie tamte niepokoje. Zakradłam się za dom, gdzie nie było mnie widać, i  czekałam pod strzechą warsztatu, aż mężczyźni oddadzą się rozmowie. Żołądek mojego męża musiał się uzbroić w cierpliwość. Judasz rozprawiał o dokonaniach zelotów: – Dwa tygodnie temu pozrywaliśmy w Cezarei rzymskie sztandary i zniszczyliśmy posąg cesarza, który stał przed świątynią Apolla. Nie udało się nam sprofanować samej świątyni, bo była silnie strzeżona, ale podburzyliśmy tłum, żeby obrzucił rzymskich żołnierzy kamieniami. Zwykle nie działamy tak zuchwale. Wolimy zaczajać się na drogach na mniejsze oddziały, które łatwiej atakować. Łupimy też podróżujących bogaczy, a pieniądze, których sami nie potrzebujemy, oddajemy wieśniakom na spłatę danin. Jezus musiał być odwrócony do mnie plecami, bo jego głos rozbrzmiewał słabiej: – Ja również wierzę, że nadeszła pora pozbyć się Rzymian, lecz królestwa Bożego nie da się zaprowadzić mieczem. –  Dopóki nie zjawi się mesjasz, miecz to jedyne narzędzie, jakim dysponujemy – przekonywał Judasz. – Ja i moi ludzie zamierzamy go użyć jutrzejszego dnia, by w drodze do składu Antypasa wykraść część zboża i wina. Mam w pałacu zaufanego człowieka, który przekazał mi, że... Pozostałe słowa umknęły moim uszom. Aby lepiej słyszeć, przesunęłam się odrobinę, wciąż skryta w  cieniu. Judasz opowiadał o  splendorze Tyberiady: o  wielkim pałacu na wzgórzu, ozdobionym bałwochwalczymi obrazami, o  rzymskim stadionie i  lśniącej kolumnadzie, która biegła od Morza Galilejskiego aż do miasta. Następnie wypowiedział moje imię, co sprawiło, że zastygłam i wsłuchałam się ze zdwojoną uwagą:

–  Powiedziałem Anie, że jej ojciec nie czuje się najlepiej. I  choć najpewniej wkrótce umrze, łotr z  niego równie przewrotny co dawniej. Poprosiłem, abyśmy porozmawiali na osobności, ponieważ doszły mnie wieści, które mogłyby ją zatroskać. Znając Anę... któż wie, jak by zareagowała? Ana to porywcza kobieta, porywcza i nazbyt śmiała – dodał Judasz ze śmiechem – ale o tym zapewne sam zdążyłeś się przekonać. Porywcza i śmiała? Tak, dawniej taka byłam, ale ta część mnie wydawała się dziś równie martwa co zapomniane historie kobiet, które spisywałam na papirusie. Zdławiły ją lata żmudnej codzienności, śmierć Zuzanny i okresy duchowej posuchy, gdy nie mogłam pisać. – Ojciec Any – ciągnął tymczasem mój brat – obmyślił jeszcze jeden plan, w jaki sposób przekonać cesarza Tyberiusza, by uczynił Antypasa królem Żydów. Och, jakże rozczarowująco przewidywalny był mój ojciec. Mylił się jednak Judasz, jeśli sądził, że te wieści wytrącą mnie z równowagi. Zapadła kłopotliwa cisza, aż w końcu Jezus przemówił: – Prorokuje się, że to mesjasz zostanie obwołany królem Żydów. Byłoby bez mała drwiną, gdyby Antypas zagarnął sobie ten tytuł. – Niestety, ten plan może się powieść. Uwierz mi, jest wyjątkowo przebiegły. Po drugiej stronie podwórza Maria, Salome i  Judyta zmierzały już w  kierunku małej, otwartej kuchni, by przygotować wieczerzę, opiekę nad dziećmi powierzywszy Berenice. Obawiałam się, że w każdej chwili mogą mnie zawołać, jeśli zaś nie odpowiem, z pewnością zaczną mnie szukać. –  Maciej wszystko dokładnie zaplanował – opowiadał Judasz. – Jego sługa, Lavi, nie potrafi czytać, więc przynosi mi wszystkie pisma, na jakie się natknie. Gdy w  moje ręce trafiło to zawierające szczegóły planu, nie wierzyłem własnym oczom. W  przyszłym miesiącu Antypas wybiera się w podróż do Rzymu, gdzie zamierza oficjalnie zaapelować do cesarza, by go mianował królem. –  Dlaczego Tyberiusz miałby to uczynić? – zdziwił się Jezus. – Wiadomo przecież powszechnie, że cesarz jest przeciwny wynoszeniu Antypasa na wysoką pozycję... Nie zrobił tego nawet wtedy, gdy Antypas nazwał na jego cześć nową stolicę. Dolatujący z  podwórza trajkot kobiet zagłuszał słowa mężczyzn. Wróciłam się więc do drabiny i wspięłam po szczeblach do połowy jej wysokości. –  Ludzie nienawidzą Antypasa – mówił Judasz. – Cesarz nie chce mianować Antypasa królem, ponieważ obawia się rebelii. A  gdyby istniał sposób, by poskromić gniew ludu? Właśnie to pytanie zadał sobie Maciej, obmyślając swój plan. Pisał, że my, Żydzi, sprzeciwiamy się intronizowaniu Antypasa, bo w jego żyłach nie płynie królewska krew, nie pochodzi on z linii króla Dawida. – Mój brat parsknął. – W rzeczywistości to zaledwie jeden z wielu powodów, choć z nich wszystkich najistotniejszy, i dlatego Maciej szuka sposobu, żeby temu jakoś zaradzić. W drodze do Rzymu Antypas zatrzyma się w Cezarei Filipowej,

żeby odwiedzić swojego brata Filipa. Tak naprawdę jednak wybiera się tam z powodu jego żony, Herodiady, potomkini królewskiej dynastii Hasmoneuszy. Antypas zamierzał wziąć sobie nową żonę? Czyżby Phasaelis, moją dawną przyjaciółkę, spotkał jakiś tragiczny los? Zdezorientowana, z żołądkiem zaciśniętym boleśnie z przejęcia, wspięłam się dwa szczeble wyżej. –  Herodiada to ambitna kobieta – ciągnął Judasz. – Antypas bez trudu przekona ją, by rozwiodła się z  Filipem i  poślubiła jego. Obieca jej w  zamian tron. Antypas zawita więc w  Rzymie z  gwarancjami królewskiego małżeństwa i  jeśli one nie dadzą mu korony, nic chyba nie zdoła tego uczynić. Wtedy Jezus zadał pytanie, które dotknęło mnie do żywego: – Czy przypadkiem Antypas nie ma już żony? –  Owszem, księżniczkę Phasaelis. Zamierza się rozwieść i  w  sekrecie ją uwięzić, choć niewykluczone, że się jej po cichu pozbędzie, za przyczynę śmierci podając nagłą chorobę. – Naprawdę sądzisz, że by się do tego posunął? – zapytał z niedowierzaniem Jezus. –  Maciej przekonywał go, że Phasaelis będzie próbowała nakłonić swojego ojca do zemsty. Jak sam wiesz, ojciec Antypasa, Herod Wielki, nakazał stracić swoją żonę, Mariamme. Dlaczego Antypas nie miałby pójść w jego ślady? Czy teraz rozumiesz, dlaczego chciałem ukryć te wieści przed moją siostrą? Ana przyjaźniła się w Seforis z Phasaelis. Oszołomiona, oparłam głowę o szczebel drabiny. Nad nami mrok nadciągającej nocy brał świat we władanie, choć odpór dawała mu poświata pękatego księżyca. Do moich nozdrzy doleciała woń świeżego chleba. Mężczyźni wciąż rozmawiali, ale ich głosy brzmiały teraz jak bzyczenie pszczół w gałęziach kwitnącego drzewa. Gdy zaczęłam schodzić na ziemię, moja dłoń, mokra od potu, ześliznęła się z  drewna i  drabina uderzyła o  ścianę domu. Nim zdążyłam umknąć, usłyszałam nad sobą słowa Jezusa: – Ano? Co tutaj robisz? – Spoglądał na mnie zza krawędzi dachu. Zaraz potem pojawiła się obok niego twarz Judasza. – A więc o wszystkim słyszałaś. – Wieczerza gotowa – wymamrotałam.

 

Klęcząc przed skrzynią z  drewna cedrowego, wyciągałam jej zawartość, przedmiot po przedmiocie: zwoje, kalamosy, atrament, czerwoną nić w  sakiewce, misę... Cienki jak papier arkusz z  kości słoniowej, przez który o  mały włos nie zostałam ukamienowana, perłowy i lśniący. Nie wiedziałam tego wtedy – i nie wiem dziś – dlaczego go wcześniej nie zapisałam czy chociażby nie przehandlowałam za potrzebniejsze rzeczy. Może stanowił dla mnie coś w  rodzaju relikwii, której należy za wszelką cenę strzec? Bez niego moje małżeństwo z Jezusem nie doszłoby przecież do skutku. A teraz uznałam, że przez cały ten

czas arkusz czekał na swoją chwilę. Zresztą nie miałam żadnej innej szykownej rzeczy, na której mogłabym pisać. Uniosłam ostatnią buteleczkę zgęstniałego atramentu do płomienia lampy i potrząsnęłam nią energicznie, by wzruszyć jej zawartość. Nieustraszona Ana nie opuściła mnie całkowicie. Pisałam pośpiesznie po grecku, nie dbając zbytnio o wytworność liter:

 

Najdroższa Phasaelis, Strzeż się! Antypas i  mój ojciec uknuli przeciwko Tobie spisek. Twój mąż zamierza poślubić Herodiadę, przedstawicielkę żydowskiej linii królewskiej – ma to przekonać cesarza, by się zgodził na jego intronizację. Pewna tej wieści donoszę Ci, że po wyruszeniu do Rzymu Antypas rozwiedzie się z  Tobą i  będzie próbował Cię uwięzić. Na szali leży Twoje życie! Wiem z  wiarygodnego źródła, że Antypas wybiera się w  podróż jeszcze w  tym miesiącu. Uciekaj, jeśli możesz. Moje serce nie zazna spokoju, dopóki nie będziesz bezpieczna. Ana

 

Powachlowałam rąbkiem szaty słowa, by atrament szybciej wysechł, po czym zawinęłam list w kawałek niebarwionego lnu. Gdy wyszłam na podwórze, Judasz był już przy bramie. – Bracie, zaczekaj! – krzyknęłam za nim. – Zamierzałeś wymknąć się bez pożegnania? Judasz popatrzył na mnie ze skruchą w oczach. – Nie chciałem ryzykować, że uczynisz to, co zdajesz się czynić właśnie w tej chwili. Co jest w tej szmatce? –  Czy choć przez chwilę sądziłeś, że mogłabym pozostawić sprawy ich własnemu biegowi? To list do Phasaelis, zawierający ostrzeżenie. – Podałam mu pakunek. – Błagam cię, byś go jej dostarczył. Judasz uniósł ręce, odmawiając jego przyjęcia. –  Słyszałaś zapewne, jak mówiłem, że wybieram się do Tyberiady, ale nie będę zapuszczać się do samego miasta, a  już z  pewnością nie w  pobliże pałacu. Zamierzamy przejąć karawanę ze zbożem i z winem na podmiejskiej drodze. – Tu chodzi o jej życie. Czy wcale o to nie dbasz? – Bardziej dbam o życie swoich ludzi. – Odwrócił się do bramy. – Przykro mi. Chwyciłam go za ramię i jeszcze raz podałam mu list. –  Wiem, że potrafisz unikać żołnierzy w  Tyberiadzie. Sam się przechwalałeś, że nigdy was nie złapano. Że żaden z twoich ludzi nie trafił w niewolę. Judasz był wyższy ode mnie i  od Jezusa, i  teraz spojrzał ponad moją głową w  stronę drzewa oliwnego, gdzie Jalta, mój mąż i  pozostali domownicy spożywali wieczerzę, jakby spodziewał się z  ich strony pomocy. Odwróciłam się. Jezus nas obserwował, ale nie podchodził, by mi zapewnić odrobinę prywatności z bratem.

–  Masz rację – powiedział Judasz. – Potrafimy unikać żołnierzy, lecz nie przemyślałaś wszystkiego dokładnie. Jeśli twój list zostanie odkryty, sama znajdziesz się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Podpisałaś go, prawda? Przytaknęłam, nie wspomniałam jednak, że nawet gdybym tego nie zrobiła, zarówno ojciec, jak i Antypas z łatwością odgadliby tożsamość nadawcy. Przecież to ja na ich oczach ukradłam arkusz z kości słoniowej. – Musisz to dla mnie zrobić, bracie. Pozowałam Antypasowi do mozaiki, żeby uzyskać dla ciebie wolność. Pora, byś mi się odpłacił. Nie żądam przecież wiele. Judasz spojrzał w niebo i westchnął z rezygnacją. – Daj mi ten list! Przekażę go Laviemu i poproszę, by go przemycił do pałacu.

 

Jezus czekał na mnie w izbie. Zapalił nie jedną, lecz obie lampy olejne, na jego ramionach tańczyły blaski i cienie. – Czy słusznie się domyślam, że Judasz niesie Phasaelis ostrzeżenie? – zagaił. Kiwnęłam głową. – To niebezpieczna gra, Ano. – Judasz też tak twierdzi, ale nie potępiaj mnie, proszę. Nie porzucę jej na pastwę losu. –  Nie będę cię potępiać za chęć niesienia pomocy przyjaciółce. Mimo to boję się, że zadziałałaś impulsywnie. Być może istnieją inne sposoby... Wpatrywałam się w niego, wyczerpana do cna i urażona naganą. Czułam, że coś się we mnie gromadzi; coś, co nie miało związku z Phasaelis, jakaś paląca potrzeba, której jeszcze nie umiałam nazwać. Zachwiałam się lekko na nogach. – Ten dzień przyniósł ci wyłącznie cierpienie – powiedział Jezus. Jego słowa otworzyły we mnie ziejącą wyrwę, pełną bólu i  żalu. Oczy zaszły mi łzami, a gardło zacisnęło się od nadciągającego szlochu. Mój mąż wyciągnął do mnie ręce. – Chodź tutaj, Ano. Złożyłam głowę na szorstkiej tkaninie jego tuniki. – Matka nie żyje – wymamrotałam i zapłakałam. Rozpaczałam nad jej losem; rozpaczałam nad wszystkim, co mogło między nami być, a czego nigdy nie było.

XXII

Tej jesieni, tuż przed świętem Sukkot, Jezus powrócił do domu z  wieścią, że mężczyzna zwany Janem Chrzcicielem, pochodzący z En Kerem, chrzci ludzi w wodach Jordanu. Przez całą wieczerzę Jezus nie przestawał o  nim rozprawiać – o  tym człowieku, który wędrował po Pustyni Judzkiej, ubrany w  przepaskę biodrową i  żywiący się pieczoną szarańczą i  miodem. Próbowałam go sobie wyobrazić, lecz nie jawił mi się wcale jako charyzmatyczna postać. Siedzieliśmy całą rodziną na podwórzu przy palenisku, kiedy Jezus opisywał sensację, jaką wzbudzał ów prorok: nieprzebrane tłumy, ściągające na pustynię na wschód od Jerozolimy. Ludzi tych ogarniała taka żarliwość, że wchodzili do rzeki, krzycząc i śpiewając, a potem oddawali swoje płaszcze i sandały. –  Napotkałem nieopodal Kany dwóch mężczyzn, którzy wysłuchali jego nauk – mówił Jezus. – Twierdzi on, że musimy okazać skruchę za grzechy i  zwrócić się ku Bogu, nim będzie za późno. Ponadto potępia Antypasa za jego lekceważenie Tory. Odpowiedziały mu milczące spojrzenia. – Czy zanurzając ludzi w rzece, ów Jan czyni to samo co my, gdy wchodzimy do mykwy? – zapytałam. Jezus skierował na mnie wzrok i uśmiechnął się, doceniając moje starania. – Jeśli właściwie ich zrozumiałem, akt ten symbolizuje bardziej radykalne oczyszczenie niż to, którego my dostępujemy w mykwie. To akt skruchy i odwrócenia się od grzechu. Znowu zapadła cisza, tym razem jeszcze bardziej dławiąca. Jezus kucał przed ogniem, w  jego oczach odbijał się blask iskier. Och, jakże zapalne stało się ostatnimi czasy nasze życie... Sprawiał wrażenie samotnego, niemalże opuszczonego. Spróbowałam raz jeszcze: – A czy ten Jan Chrzciciel wierzy w nadejście apokalipsy? Nie było wśród nas jednej osoby, która by nie słyszała o apokalipsie. Miała to być zarazem straszliwa katastrofa, jak i  wielka ekstaza. Mężczyźni dyskutowali o  niej w  synagogach, przywołując proroctwa Izajasza, Daniela i  Malachiasza. Gdy nadejdzie jej dzień, Bóg zaprowadzi na ziemi swoje królestwo: rządy upadną, Rzymianie zostaną wygnani, a Herod usunięty; przepędzeni zostaną fałszywi i  zdeprawowani przywódcy religijni, a  na ich miejscu pojawią się dwaj Mesjasze: królewski z  domu Dawida oraz kapłański z  domu Aarona, by wspólnie przewodzić nastaniu królestwa Bożego. W końcu będzie tak, jak powinno. Nie wiedziałam, co myśleć o  tych sprawach ani o  gorączkowych tęsknotach, które je otaczały. Dawno temu, próbując mi to rozjaśnić, Jalta opowiedziała mi, że nasz lud doświadczył tak wielu cierpień, że zrodziła się w  nim głęboka nadzieja na idealną przyszłość. W  jej opinii to właśnie owe nadzieje leżały u  podstaw proroctw, które mówiły o końcu czasów. Czy miała rację? Jezus wierzył w nie całym sercem...

– Jan wieszczy – odpowiedział mi teraz – że dzień sądu jest bliski, a Bóg interweniuje, by naprawić świat. Wielu twierdzi, że Jan to przepowiadany Mesjasz kapłański. Jeśli to prawda, już wkrótce powinien się ujawnić także i Mesjasz królewski. Ogarnęła mnie trwoga. Kimkolwiek był ów Mesjasz król, żył zapewne gdzieś w Judei lub Galilei. Czy już wiedział, kim jest, czy też Bóg jeszcze nie przekazał mu tych druzgocących wieści? Maria wstała, by zebrać miski i łyżki. Gdy przemówiła, drżenie głosu zdradziło dręczące ją obawy: – Synu, mężczyzna, o którym z takim zapałem nam opowiadasz, może być prorokiem, ale równie dobrze szaleńcem. Komu to rozsądzać? Jakub natychmiast pośpieszył matce w sukurs: –  To prawda. Nie mamy żadnej pewności, jaki to człowiek ani czy rzeczy, które mówi, naprawdę pochodzą od Boga. Jezus wstał i położył dłoń na ramieniu matki. –  Matko, słusznie wątpisz i  zadajesz pytania. Ty także, Jakubie. Tylko że siedząc tutaj, nigdy nie poznamy odpowiedzi. Przeczuwałam już, do czego zmierza mój mąż, i serce zabiło mi szybciej. – Postanowiłem wybrać się do Judei, by się na własne oczy przekonać, jaka jest prawda – oświadczył. – Wyruszam jutro skoro świt.

 

Podążyłam za Jezusem do izby, trzęsąc się ze złości, że zamierzał jakby nigdy nic odejść; że w  ogóle mógł to zrobić, podczas gdy ja byłam pozbawiona tak cudownych swobód! Ja zostanę tu na zawsze, by zajmować się przędzą, łajnem i  pszenicą. Chciałam wykrzyczeć swoją frustrację w  niebo. Czy Jezus nie rozumiał, jaki sprawia mi ból, zostawiając mnie samą? Czy nie widział, że cierpię, uwięziona i bez końca wyczekująca „pewnego dnia”, który nigdy nie nadchodził? Kiedy wmaszerowałam do izby, on szykował już torbę do drogi. –  Przynieś ze spiżarni solone ryby, chleb, suszone figi, ser, oliwki... I  wszystko, czego mamy w nadmiarze. Tak, żeby starczyło dla nas obojga. Obojga? – Czyżbyś próbował mi powiedzieć, że chcesz mnie zabrać ze sobą? – Wolałabyś zostać i doić kozę? Rzuciłam mu się na szyję i zasypałam jego twarz pocałunkami. – Przecież to jasne, że uczyniłbym wszystko, co w mojej mocy, by cię zabrać w tę podróż. Chciałbym też posłuchać, co jeszcze masz do powiedzenia o Janie Chrzcicielu.

Wypełniłam nasze torby prowiantem i  bukłakami z  wodą, a  następnie związałam je rzemieniami. Przypomniawszy sobie o  mosiężnym grzebieniu, który przed ponad dziesięcioma laty przywiozłam tutaj z  Seforis, poluzowałam jeden z  rzemieni, by ten drobiazg także zabrać w  drogę. Grzebień i  miedziane lusterko: dwa ostatnie należące do mnie przedmioty, które miały jakąkolwiek wartość. Grzebień moglibyśmy przehandlować za jedzenie. Jezus lubił mawiać, że nie powinniśmy troskać się zanadto tym, co będziemy jeść i pić jutrzejszego dnia – skoro Bóg karmił ptaki, to dlaczego miałby nie nakarmić i nas? On pokładał wiarę w Bogu. Ja wolałam mieć przy sobie coś cennego. Później tej nocy leżałam obok męża i nasłuchiwałam odgłosów jego snu. Izbę wypełniała mgiełka jego oddechów. Ze szczęścia nie mogłam zmrużyć oka, czułam w  środku łaskotanie, jakby plenił się tam świeży zielony pęd. W  tamtej chwili odegnałam od siebie strach, że Jezus kiedykolwiek mnie porzuci. Niezależnie od tego, czy zamierzał ruszyć śladem Jana Chrzciciela, czy też samemu zostać prorokiem, moje miejsce było u jego boku.

XXIII O  świcie poszłam do spiżarni, żeby się pożegnać z  ciotką. Spała, nakryta wełnianym płaszczem aż po podbródek, z włosami rozrzuconymi w nieładzie na poduszce. Na ścianie za jej posłaniem znajdował się prymitywny, okrągły egipski kalendarz, który wyrysowała kawałkiem zwęglonego drewna. Odkąd ją znałam, posługiwała się systemem dwunastu miesięcy księżycowych, by oznaczać dni narodzin, śmierci czy wszelkie pomyślne wydarzenia. Gdy mieszkałyśmy w  Seforis, stworzyła kalendarz na papirusie, za pomocą atramentów, które sama zrobiłam. Tu musiały jej wystarczyć sadza i  fragment ściany z  błota i  gliny. Przyjrzawszy się kalendarzowi z  bliska, zauważyłam, że oznaczyła śmierć mojej matki w  miesiącu aw, bez podania dokładnego dnia. Przy czwartym dniu miesiąca tewet – a  zatem dniu moich narodzin – zapisała moje imię, obok zaś wiek: dwadzieścia cztery lata. Moją uwagę przykuło coś jeszcze, coś, czego wcześniej nie widziałam. Był dwunasty dzień tiszri, a  Jalta zanotowała przy nim imię zaginionej córki: Chaja. Dziś wypadała rocznica jej narodzin, co oznaczało, że ona też ma dwadzieścia cztery lata. Spojrzałam w dół, na ciotkę. Jej oczy poruszały się pod powiekami. Ciekawe, o czym śniła. Przez szczelinę w  strzesze przebił się snop słonecznego światła i  padł na jej ramię, rozlewając się po klepisku aż na moje stopy. Przyglądałam się z  fascynacją świetlistemu sznurowi, który nas złączył. Odczytałam to jako symbol obietnicy, którą złożyłyśmy sobie, kiedy miałam czternaście lat – że zawsze

będziemy razem, niczym Noemi i Rut. Gdzie ja pójdę, tam i ona; gdzie mój lud, tam i jej. Tylko że snop zaczął blednąć, aż w końcu zniknął w porannym blasku. Uklękłam i pocałowałam ciotkę w czoło. Otworzyła oczy. – Odchodzę z Jezusem. Uniosła rękę, by mnie pobłogosławić. – Niech Sofia chroni cię i nad tobą czuwa – powiedziała zaspanym głosem. Na podwórzu Jezus żegnał się z Marią i Salome. – Kiedy wrócisz? – zapytała go matka. – Nie mam pewności. Za dwa tygodnie, może trzy. Obejrzałam się na spiżarnię i przepełniła mnie trwoga. By ją zdusić, powiedziałam sobie, że Jalta wciąż czuje się świetnie jak na swój wiek, nie nękają jej żadne choroby. Powiedziałam sobie, że jeżeli Jezus podąży za Janem Chrzcicielem i zabierze mnie ze sobą, to ją także weźmie – nie dopuściłby przecież do naszej rozłąki. Powiedziałam sobie, że świetlistej linii, która nas złączyła, nic nigdy nie zdoła rozerwać.

XXIV Potrzebowaliśmy kilku dni, by dotrzeć do wioski Ainon, gdzie przehandlowałam mosiężny grzebień za pożywienie niezbędne do uzupełnienia topniejących zapasów: ciecierzycę, morele, chleb i  wino. Stamtąd dostaliśmy się do Perei i  dalej wędrowaliśmy lewym brzegiem Jordanu. Każdego ranka Jezus budził się wcześnie i  odchodził na bok, by się pomodlić w  samotności, a  ja leżałam pośród świeżych woni nowego dnia i  wychwalałam cicho Sofię. Następnie wstawałam, by rozprostować obolałe nogi. Brzuch skręcał mi głód, na stopach miałam pęcherze, lecz wszystkie te niedogodności bledły na tle wielkiego, niezbadanego świata, który się przede mną rozciągał, i mojej podróży z ukochanym. Szóstego dnia odnaleźliśmy Jana Chrzciciela – na kamienistym brzegu rzeki niedaleko Morza Martwego. Słuchał go tłum tak wielki, że musiał się wspiąć na stertę głazów i  przemawiać, niemal krzycząc, żeby go dobrze słyszano. Stała za nim grupa kilkunastu mężczyzn, dwunastu, może czternastu, których wzięłam za jego uczniów. Dwaj zdawali mi się osobliwie znajomi. Mimo że Jezus przygotowywał mnie na spotkanie z Janem, widok proroka wprawił mnie w  osłupienie. Był bosy i  chudy niczym źdźbło trawy; gęsta broda sięgała mu aż do nagiej piersi, a  zmatowiałe strąki kręconych włosów opadały na ramiona. Najbardziej zdumiał mnie jednak jego strój – kawałek tkaniny z sierści wielbłądziej, przywiązany u pasa, który

ledwie sięgał mu do połowy uda. Gdy to ujrzałam, parsknęłam śmiechem. W śmiechu tym nie było jednak drwiny, a raczej uznanie dla jego niezwykłości; dotarło do mnie bowiem, że nawet ktoś ubrany tak nietuzinkowo może być pomazańcem Bożym. Przesuwaliśmy się wzdłuż zgromadzenia, by dotrzeć tak blisko Jana, jak to tylko możliwe. Było już dość późno, a nad wapiennymi wzgórzami gromadziły się chmury, przez co dawał nam się we znaki chłód. Tu i  tam płonęły wzdłuż rzeki małe ogniska, a  my podeszliśmy do jednego z nich, by rozgrzać dłonie i posłuchać. Jan przekonywał słuchaczy, by odrzucili bogactwo i pragnienie doczesnych dóbr: –  Cóż dobrego przyjdzie wam z  monet? Siekiera sądu za chwilę uderzy w  korzenie drzewa. Królestwo Boże jest blisko! Obserwowałam kątem oka Jezusa. Chłonął słowa proroka całym swoim jestestwem – oczy mu lśniły, skupienie marszczyło czoło, oddech przyśpieszała ekscytacja. Miałam wrażenie, że Jan nigdy nie przestanie mówić o apokalipsie, a jego wizje budziły we mnie niepokój, lecz po jakimś czasie zwrócił swój cięty język przeciwko Antypasowi. Potępił go za chciwość, za odwrócenie się od Boga, za ozdobienie pałacu w Tyberiadzie całą gamą bałwochwalczych obrazów. Nie szczędził też gorzkich słów kapłanom ze Świątyni Jerozolimskiej, oskarżając ich o bogacenie się na ofiarach ze zwierząt. Wiedziałam, że Jezus spyta mnie, co sądzę o  tym niecodziennym człowieku. Co mu wówczas odpowiem? „Wydaje się ekscentryczny. Nie trafiła do mnie jego przemowa o  końcu czasów, ale niewątpliwie emanuje charyzmą i  siłą. Choć nie udało mu się pochwycić mojej wyobraźni, bez trudu oczarował tłum”. Mężczyzna w  czarno-białych szatach saduceuszy, jerozolimskiej elity, zagłuszył surową krytykę Jana, krzycząc: –  Kim jesteś? Niektórzy twierdzą, żeś odrodzonym Eliaszem. Czy i  ty tak twierdzisz? Przysłali mnie kapłani, żebym się tego dowiedział! Jeden z uczniów Jana, ten, który wyglądał znajomo, odparł: – Przybyłeś na przeszpiegi?! Odwróciłam się do Jezusa. – Ten uczeń... Czy to czasem nie jest jeden z rybaków z Kafarnaum, z którymi spożywałeś wieczerzę na naszym podwórzu? Ten, na którego łodzi pływałeś. Jezus także go wtedy rozpoznał. –  Racja, to mój przyjaciel Szymon. – Rozejrzał się po twarzach pozostałych uczniów. – A tamten to jego brat, Andrzej. Szymon nie przestawał rugać saduceusza, żądał, by ten się przedstawił. – Hipokryta! Zostaw nas w spokoju i wracaj do swojej mamony w Jerozolimie! – Twój przyjaciel łatwo daje się ponieść emocjom – zauważyłam.

Jezus uśmiechnął się szeroko. –  Pamiętam, jak któregoś razu zagroził, że wyrzuci za burtę mężczyznę, który oskarżył jego brata o niedoszacowanie połowu – odpowiedział Jezus. Jan uniósł rękę, żeby uciszyć wrzawę. – Pytasz, kim jestem? Powiem ci zatem: jestem głosem wołającego na pustyni! To oświadczenie głęboko mną wstrząsnęło. Pomyślałam o misie inkantacyjnej i o tym, co w niej zapisałam: „A gdy w proch się obrócę, zaśpiewaj nad kośćmi moimi słowa: Ona była głosem”. Zamknęłam oczy i wyobraziłam sobie, że moja modlitwa ożywa; że litery powstają ze żłobień i  umykają krawędzią misy, a  postać, którą narysowałam na dnie, podrywa się i zaczyna tańczyć. Poczułam, jak Jezus kładzie mi dłoń na ramieniu. – Co się stało, Ano? Dlaczego płaczesz? Uniosłam zaskoczona palce do policzka. W istocie, był mokry. – Jan jest głosem – udało mi się wymamrotać. – Jakie to musi być uczucie powiedzieć coś takiego o sobie? Chyba przechodzi to moje pojęcie...

 

Kiedy Jan zawołał do zebranych, abyśmy okazali skruchę i  wyzbyli się grzechów, ruszyliśmy do rzeki. Nie robiłam tego jednak z  potrzeby nawrócenia się na prawo Boże; pragnęłam wyłącznie oczyścić się ze strachu i  z  martwoty ducha. Wchodziłam do wody, żałując swojego milczenia i  niedostatku nadziei. Robiłam to, myśląc o  nowo narodzonej Anie, takiej, w jaką zawsze pragnęłam się przemienić. Zaczerpnęłam powietrza, kiedy Jan wpychał mnie delikatnie pod powierzchnię. Przeniknęło mnie całą zimno. Cisza wody i  ciężar ciemności, brzuch wieloryba... Rozwarłszy oczy, ujrzałam maleńkie prążki światła migoczące na dnie rzeki i słaby poblask kamieni. Trwało to ledwie chwilę, uderzenie serca, i już wynurzyłam się z pluskiem. Przemoczona tunika przylegała do mnie ciężkimi fałdami, kiedy wracałam na brzeg. Gdzie się podział Jezus? Wchodził do rzeki tuż obok mnie, a  teraz zaginął gdzieś w  skłębionej masie pokutników. Drżąc z  zimna, szłam wzdłuż rzeki i  wołałam: „Je-JeJezusie?”. W  końcu go spostrzegłam – stał przed Janem zwrócony do mnie plecami i  powoli się zanurzał. Wpatrywałam się w  miejsce, gdzie zniknął, na powierzchnię zmąconą kręgami zmarszczek. Po chwili tafla uspokoiła się i zastygła. Wtedy się wynurzył i potrząsnął gwałtownie głową, rozchlapując wodę. Wzniósł twarz ku niebu. Słońce chowało się za wzgórzami, rozlewając swój gasnący blask po rzece. Z  jego rozpalonej do czerwoności tarczy wyleciał ptak. Gołąb.

XXV Spaliśmy tej nocy przy drodze do Jerycha, pod sękatą sykomorą, w  strojach wciąż wilgotnych po chrzcie w  Jordanie. Leżałam wtulona w  Jezusa, by się ogrzać ciepłem promieniującym z  jego ciała. Patrzyliśmy w  gałęzie drzewa i  kiście żółtych owoców, w  czarne niebo usiane gwiazdami. Czy kiedykolwiek wcześniej czuliśmy się równie rozbudzeni, równie żywi? Przycisnęłam ucho do jego piersi i  nasłuchiwałam miarowego bicia serca. Miałam wrażenie, że jesteśmy nierozdzielni, jak pojedynczy dźwięk. Moje myśli zwróciły się ku Tabicie, nie po raz pierwszy podczas naszej podróży. Jednakże aż dotąd nie wspominałam o niej na głos. –  Niedaleko stąd do Betanii – zagaiłam. – Może wybralibyśmy się w  odwiedziny do Tabity, Marii, Marty i Łazarza? Sądziłam, że Jezusa uraduje mój pomysł, ale on długo się namyślał, nim odpowiedział. – To cały dzień marszu, na dodatek w przeciwną stronę niż Nazaret. – Czy aż tak nam śpieszno? Dla nich warto chyba nadłożyć nieco drogi. Jezus milczał. Coś go nękało. Wysunął spode mnie rękę i usiadł. – Czy zaczekasz tu na mnie? Pójdę się pomodlić. – Pomodlić? W środku nocy? Wstał, a jego głos zabarwiła niespotykana ostrość: – Nie powstrzymuj mnie, Ano. Proszę cię. – Dokąd pójdziesz? – Niedaleko stąd. Gdzieś, gdzie mogę być sam. – I zostawisz mnie tutaj bez opieki? Ruszył i już po chwili zniknął mi z oczu, jakby przeszedł przez portal z ciemności. Siedziałam więc i  czekałam, rozzłoszczona swoim odosobnieniem. Przez chwilę kusiło mnie nawet, by także się oddalić – wyobrażałam sobie zaskoczenie i  strach Jezusa, gdy wróci i zorientuje się, że mnie nie ma. Będzie mnie szukać, przedzierając się przez krzewy morwy, a gdy mnie znajdzie, powiem mu: „Ja także poszłam się pomodlić! Czyżbyś sądził, że tylko twój duch nie mógł dziś zaznać spokoju?”. Zamiast tego jednak trwałam w bezruchu, wsparta plecami o pień drzewa. Zjawił się na godzinę przed brzaskiem, z czołem oblanym potem. –  Ano, muszę z  tobą pilnie porozmawiać. – Usiadł na twardym posłaniu z  liści. – Postanowiłem zostać uczniem Jana Chrzciciela. Opuszczę Nazaret i wyruszę za nim. To oświadczenie na chwilę odebrało mi mowę, choć mogłam się go przecież spodziewać. On słyszał we mnie grzmoty, ja w  nim dudnienie nieustannej pogoni za Bogiem.

Rozbrzmiewało w nim przez wszystkie te lata, odkąd go poznałam. – Nie mogę postąpić inaczej. Dziś w rzece... Chwyciłam go za rękę. – Co się wydarzyło w rzece? –  Powiedziałem ci kiedyś, że gdy mój ojciec umarł, jego miejsce zajął Bóg. A  dzisiaj w Jordanie usłyszałem, jak mnie nazywa synem. Umiłowanym synem. Zrozumiałam wówczas, że Jezus w  końcu pojednał się z  chłopcem odrzuconym przez swoją wioskę, tym, który, jak plotkowano, nie miał prawdziwego ojca i  który wciąż poszukiwał siebie. Poderwał się na nogi, uniesiony ekstazą doświadczeń poprzedniego dnia. –  Zbliża się wspaniała rewolucja, Ano. Nadchodzi królestwo Boże! Tylko o  tym pomyśl. Gdy wyszedłem z  rzeki, poczułem się tak, jakby Bóg zwrócił się do mnie o  pomoc w  jego zaprowadzeniu. Czy rozumiesz, dlaczego nie mogę udać się do Betanii? Teraz, kiedy wreszcie obrałem właściwy kurs, nie chcę, by mnie cokolwiek rozkojarzyło. Zamilkł, szukając na mojej twarzy reakcji. Przepełniło mnie poczucie straty. Zamierzałam rzecz jasna towarzyszyć mu w  jego Bożej rewolucji, wiedziałam jednak, że odtąd nic nie będzie takie samo. Mój mąż należał teraz do Boga... całym sobą. Wstałam i wypowiedziałam słowa, które kosztowały mnie mnóstwo sił: – Masz moje błogosławieństwo. Rozluźniły się jego napięte usta. Objął mnie i przyciągnął blisko, a ja czekałam, aż powie: „Pójdź ze mną, Ano, podążymy za Janem we dwoje”. Zastanawiałam się nawet, w  jaki sposób przekonać Jaltę, by do nas dołączyła. Cisza przeciągała się jednak coraz dłużej i ciążyła mi coraz bardziej. – A co ze mną? – zapytałam. – Zaprowadzę cię do domu. Pokręciłam zdezorientowana głową. –  Ale... – Chciałam zaprotestować, lecz moich ust nie opuścił żaden dźwięk, dotarło do mnie bowiem, że Jezus mnie porzuca. – Przykro mi, Ano. Tej misji podejmę się w pojedynkę. – Nie możesz zostawić mnie w Nazarecie – wyszeptałam. Ból tych słów był tak wielki, że zadrżały pode mną nogi, a ja osunęłam się na ziemię. –  Zanim dołączę do Jana, będę musiał udać się na wędrówkę przez pustkowia, aby się przygotować do tego, co ma nadejść. Mogę to zrobić wyłącznie w pojedynkę. – Ale potem... będę mogła do ciebie dołączyć? – Usłyszałam we własnym głosie desperację, która wzbudziła moją pogardę. – Z pewnością zauważyłaś, że pośród uczniów Jana nie ma ani jednej kobiety.

– Ale że ty... ze wszystkich ludzi ty jeden nigdy byś mnie nie wykluczył! – Ano, zabrałbym cię ze sobą, gdybym tylko mógł. – Przeczesał palcami brodę. – Ale temu ruchowi przewodzi Jan. Powody, dla których prorocy nie biorą sobie kobiet na uczniów... Weszłam mu w słowo, rozsierdzona: –  Słyszałam je dziesiątki razy! Bo wędrowanie po kraju naraża je na przeróżne zagrożenia, bo są przyczyną sporów wśród mężczyzn, bo wodzą na pokuszenie i odwracają uwagę... – Złość gromadziła się we mnie jak w naczyniu bez dna, ale cieszyłam się z tego, bo przynajmniej zagłuszała poczucie krzywdy. – Jakbyśmy były zbyt słabe, by mierzyć się z  trudami drogi! Czy to nie my rodzimy dzieci i  czy nie my pracujemy od świtu do zmierzchu? Czy nie my usłużnie wykonujemy polecenia mężczyzn i  jesteśmy przez nich uciszane? Czymże są rabusie i ulewy w porównaniu z tymi trudami?! – Mały Grzmocie, masz we mnie wsparcie – odrzekł Jezus. – Zamierzałem powiedzieć, że te powody są niesłuszne... – I pomimo tego chcesz podążyć za Janem? – A czy istnieje inny sposób, bym mógł naprawić to zło? Zrobię, co w mojej mocy, żeby go przekonać, daj mi tylko odrobinę czasu. Wrócę po ciebie zimą albo wczesną wiosną, jeszcze przed Paschą. Spojrzałam na niego z  rozżaleniem. Na chwilę pochwyciłam świat zbyt kurczowo, a  on wyślizgiwał się teraz z mojego uścisku.

XXVI Zgodnie z obietnicą, Jezus zaprowadził mnie do Nazaretu, by tuż po przybyciu pożegnać się znów z rodziną w niepotrzebnym pośpiechu. Przez pierwsze, najbardziej bolesne tygodnie jego nieobecności nie wyściubiałam nosa z  izby. Nie miałam ochoty oglądać gorzkich łez Marii ani wysłuchiwać okrzyków i  pytań, którymi zasypywali mnie jego bracia i  ich żony: „Czy Jezus uderzył się w głowę? Czy coś go opętało? Czy naprawdę zamierza uganiać się za szaleńcem, obojętny na nasz los?”. Wyobrażałam sobie mojego męża osamotnionego w  jakiejś jamie na pustyni, odganiającego kijem dziki i lwy. Czy miał dość jedzenia i wody? Czy, jak Jakub, zmagał się z aniołami? Czy po mnie kiedykolwiek wróci? Czy jeszcze w ogóle żył? Brakowało mi sił, żeby zabrać się do domowych obowiązków. Zresztą, jakie znaczenie miały teraz niewytłoczona oliwa i  nieprzycięte knoty w  lampach? Zamykałam się z posiłkami w ciszy czterech ścian, nakłaniana do tego przez Jaltę.

Wychodziłam ze swojego azylu wyłącznie nocą i  skradałam się po podwórzu niczym mysz. Jalta, zatroskana tą apatią, przeniosła się z  posłaniem do mojej izby, często też raczyła mnie gorącym winem, doprawionym mirrą i  męczennicą – tym samym napojem, który podała niegdyś Szifrze, gdy matka nakazała jej pilnować mojej sypialni. Pamiętam, że pod jego wpływem służąca zapadła w głęboki sen, lecz w moim przypadku specyfik ciotki wyłącznie stępiał zmysły. Któregoś poranka nie byłam w stanie podnieść się z maty, nie mogłam się też zmusić, by przełknąć ser czy owoce. Jalta przyłożyła mi dłoń do czoła, a ponieważ nie miałam gorączki, stwierdziła: – Dość tego, dziecko. Wystarczająco długo rozpaczałaś. Cierpisz, bo mąż cię porzucił – to zrozumiałe, ale czy musisz zarazem porzucać samą siebie? Wkrótce potem Salome zjawiła się w drzwiach z wieścią, że na wiosnę bierze ślub. Jakub spisał kontrakt zaręczynowy z mężczyzną z Kany, który był jej zupełnie obcy. – Och, tak mi przykro, siostro – powiedziałam. – To nie powód do smutku – odparła Salome. – Wniesiona przez niego zapłata pozwoli wykarmić rodzinę, szczególnie teraz, gdy Jezus... – Gdy nas porzucił – dokończyłam za nią. –  Jakub zapewniał mnie, że nowy mąż będzie dla mnie dobry. Ten mężczyzna nie dba o  to, że jestem wdową. On sam także jest wdowcem, stracił dwie poprzednie żony przy porodach. – Zmusiła się do uśmiechu. – Muszę uszyć ubrania na posag. Pomożesz mi? Od razu przejrzałam naiwny podstęp, który miał mnie przywrócić do moich obowiązków, a  zarazem do życia. Czy ktokolwiek przy zdrowych zmysłach prosiłby o  pomoc w  przędzeniu i  tkaniu mnie, Anę, słynącą z  braku kobiecych talentów? Przecież nawet dziesięcioletnia Sara radziła sobie z szyciem o niebo lepiej! Jednakże jakimś sposobem plan się powiódł. – Oczywiście, że ci pomogę – zapewniłam. Podeszłam do skrzyni z  drewna cedrowego, by z  niej wyciągnąć miedziane lusterko, ostatni wartościowy przedmiot, jaki posiadałam. –  Proszę. – Podałam je Salome. Na jego powierzchni zaigrał rdzawy pobłysk, snop wpadającego przez okno słońca. – Przeglądałam się w tym lusterku od maleńkości, ale chcę ci je przekazać jako zaręczynowy podarunek. Salome uniosła lusterko do twarzy. – Jestem... –  Piękna – powiedziałam, zdawszy sobie sprawę, że być może nigdy wcześniej nie widziała tak wyraźnie własnego odbicia. – Nie mogę go przyjąć, to zbyt cenna pamiątka.

–  Proszę, weź je. – Nie chciałam jej tłumaczyć, że z  ulgą pozbędę się Any, którą w  nim widziałam. Od tamtego momentu życie w domostwie wróciło do normy. Wraz z Salome przędłyśmy len i barwiłyśmy go rzadkim roztworem czerwieni alizarynowej otrzymywanym z korzeni marzany barwierskiej. Jalta zdobyła go dla nas jakimiś sekretnymi metodami, o których nie chciałam chyba nic wiedzieć. Możliwe, iż sprzedała wrzeciono Judyty, które zaginęło w  tajemniczych okolicznościach. Siedziałyśmy z  Salome na podwórzu i  przerzucałyśmy czółenka, tworząc piękne, jaskrawoczerwone tkaniny, które Judyta i Berenika jednomyślnie uznały za nieskromne. – Nie ma w całym Nazarecie ani jednej kobiety, która odważyłaby się założyć taki kolor – twierdziła Judyta. – Chyba nie myślisz o tym, by w takim stroju iść do ślubu? Poskarżyła się nawet Marii, która miała zapewne własne obawy, lecz mimo to machnęła na utyskiwania Judyty ręką. Ja zaś uszyłam sobie czerwoną chustę na głowę i  nosiłam ją każdego dnia, pracując w obejściu. Kiedy wyszłam w niej po raz pierwszy do wioski, Jakub powiedział: – Jezus zganiłby cię, że się pokazujesz publicznie w takim nieskromnym stroju. – W takim razie radujmy się, że go z nami nie ma – odparłam.

XXVII Zima nie śpieszyła się z  nadejściem. Zaznaczałam miesiące nieobecności Jezusa na egipskim kalendarzu Jalty: dwie pełnie Księżyca, trzy, pięć... Zastanawiałam się, czy zdążył już przekonać Jana Chrzciciela, by pozwolił mi dołączyć do grona swoich uczniów. Myślami wciąż powracałam do obrazu, który pojawił się w  mojej głowie pod koniec długiego połogu. Leżeliśmy z Jezusem na dachu, powoli zasypiając, kiedy wyobraziłam go sobie stojącego w  bramie, w  płaszczu podróżnym i  z  torbą. Stałam obok niego i płakałam. Uznałam to za ponury znak – zarówno odejście Jezusa, jak i moje łzy – lecz wizje bywały nieprzewidywalne i  podstępne. Czy na przykład nie wydawało się równie uzasadnione, że widziałam siebie przy bramie, bo odchodziłam z mężem, miast się z nim żegnać? Oznaczałoby to, że źródłem mego żalu było rozstanie z  Jaltą. To wyjaśnienie przyniosło mi nadzieję, że Jan posłucha namów Jezusa. O  tak – myślałam. Zjawi się niebawem i powie: „Ano, Jan wita cię z otwartymi ramionami”. Poprosiłam Jaltę, żeby przeniosła swoje posłanie z  powrotem do spiżarni, i  rozłożyłam obok mojej maty tę, na której sypiał Jezus. Mijały dni, a ja z niecierpliwością wpatrywałam się w bramę. Najcichszy dźwięk sprawiał, że podrywałam się z nadzieją, a gdy nadarzała się

okazja, by na chwilę porzucić żmudne zajęcia, wchodziłam po drabinie na dach i spoglądałam w dal. Zima miała się ku końcowi, gdy w pewien chłodny i wietrzny dzień, gotując na podwórzu korzeń mydlnicy z  oliwą na mydło, ujrzałam na drodze zakapturzoną postać. Upuściłam łyżkę i  oliwa rozlała się po palenisku. Miałam na głowie czerwoną chustę, która zdążyła wyblaknąć od słońca – materiał łopotał mi przy uszach, gdy biegłam. –  Jezusie! – krzyknęłam, choć zarazem dotarło do mnie, że to nie może być on, bo ów nieznajomy był niższy, chudszy i miał ciemniejszą karnację. Wtedy niespodziewany gość ściągnął kaptur. Lavi.

 

Rozczarowanie, że zakapturzony przybysz nie był tym, za kogo w  pierwszej chwili go wzięłam, minęło, gdy tylko rozpoznałam dawnego przyjaciela. Zaprowadziłam Laviego do spiżarni, gdzie Jalta podała mu kubek wody. Przyjął go niepewnie i  skłonił się w podziękowaniu, bo jako niewolnik nie nawykł do tego, że mu się usługuje. – Pij – nakazała mu Jalta. Choć było południe, zapaliła lampę, by rozpędzić cienie. Usiedliśmy we troje na klepisku i spoglądaliśmy po sobie w milczącym zdumieniu. Nie widziałyśmy Laviego od dnia mojego ślubu, gdy wyjeżdżał przez bramę na wozie zaprzężonym w konia. Twarz miał teraz dojrzalszą, policzki pełniejsze, czoło wydatne. Był krótko ostrzyżony i  ogolony gładko na modłę grecką, a  trudy codzienności odcisnęły się zmarszczkami w kącikach jego oczu. Nie przypominał już chłopca, którego pamiętałam. Czekał, aż się do niego odezwę. – Miło cię znów widzieć, Lavi. Jak sobie radzisz? – Nie najgorzej. Przynoszę jednak... – Zapatrzył się na dno kubka. – Wieści o moim ojcu? – Maciej zmarł przed niespełna dwoma miesiącami. Poczułam chłód ciągnący od drzwi. Ujrzałam ojca, stojącego w  pełnej przepychu sali recepcyjnej naszego domu w  Seforis, ubranego w  piękny czerwony płaszcz i  kapelusz tej samej barwy. Ojciec odszedł, podobnie jak matka. Przez chwilę czułam się dziwnie opuszczona. Spojrzałam na Jaltę, przypomniawszy sobie, że mój ojciec był także jej bratem, a jej wymowne oczy zdawały się mówić: „Życie będzie życiem, a śmierć śmiercią”. Głos lekko mi drżał, gdy ponownie przemówiłam: – Gdy Judasz przybył tu, by mi przekazać, że matka nie żyje, powiedział mi też, że ojciec nie czuje się najlepiej. Dlatego twoje wieści nie są dla mnie zaskoczeniem, choć nigdy bym się nie spodziewała, że to ty mi je przekażesz. Czy to Judasz cię przysłał? – Nikt mnie nie przysłał. Nie widziałem Judasza od poprzedniej jesieni, gdy wręczył mi twoją wiadomość dla żony tetrarchy.

Ani drgnęłam, czekając na ciąg dalszy. Czy Phasaelis otrzymała ostrzeżenie? Czy była bezpieczna? Lavi kontynuował opowieść. Słowa wylewały się z jego ust niepohamowane: –  Byłem przy swoim panu, gdy umierał. Antypas powrócił przed zaledwie kilkoma tygodniami z  Rzymu, rozsierdzony, że plan uczynienia go królem Żydów nie przyniósł spodziewanych rezultatów. Kiedy twój ojciec odchodził, mamrotał do mnie, że tylko jednego żałuje: iż zawiódł Antypasa. To była ostatnia rzecz, jaką powiedział. Ojciec. Płaszczył się przed umiłowanym władcą nawet na łożu śmierci. –  Mnie odesłano do pracy w  kuchni, gdzie zostałem obity za rozlanie kadzi syropu z  winogron. Wtedy postanowiłem, że pora odejść. Uciekłem z  pałacu sześć nocy temu i przybyłem tutaj, żeby ci wiernie służyć. Chciał żyć z  nami w  tym ubogim domostwie? Nie mieliśmy dość miejsca, z  trudem wystarczało nam jedzenia, a  ja nie byłam nawet pewna, jak długo tu pozostanę. Nikt w  Nazarecie nie utrzymywał służby. Sama myśl, że mielibyśmy to robić, była niedorzecznością. Zerknęłam ukradkiem na Jaltę. Co robić? Ciotka odpowiedziała mu prostolinijnie, choć uprzejmie: – Przykro mi, Lavi, ale nie możesz tu zostać. Byłoby lepiej, gdybyś służył Judaszowi. – Judasza nigdy nie ma, a ja nawet bym nie wiedział, gdzie go szukać – odparł Lavi. – Gdy go poprzednio widziałem, rozmyślał o dołączeniu do proroka, który chrzci ludzi w Jordanie. Uznał go za Mesjasza. Podniosłam się na nogi. Ojciec zmarł, Lavi uciekł i  ogłosił się moim sługą, a  Judasz najwyraźniej został jednym ze zwolenników Jana Chrzciciela. Stanąwszy w  drzwiach, zauważyłam, że pogoda się zmieniła: chmury stały się skotłowane i  ciemne, zwiastując wczesne wiosenne deszcze. Od miesięcy żyliśmy w oderwaniu od świata, aż raptem wieści zasypały nas niczym grad. – Na razie tu zostań. Przynajmniej do chwili, gdy zdecydujesz, co dalej. – Liczyłam na to, że pod nieobecność Jezusa Jakub nie odtrąci dodatkowej pary rąk do pracy. Niepokoiło mnie tylko, iż Lavi był innowiercą – znałam mojego szwagra dość dobrze, by wiedzieć, że mu się to nie spodoba. –  Zawsze byłaś dla mnie dobra, Ano – powiedział Lavi, a  ja się odruchowo skrzywiłam. Przez większą część swego życia nie zwracałam bowiem na niego uwagi. Czułam, że pokłady mojej cierpliwości są na wyczerpaniu. Cofnęłam się od drzwi i usiadłam obok mojego przyjaciela. – Powiedz: czy udało ci się dostarczyć Phasaelis wiadomość? Spuścił wzrok i choć zawsze tak robił, ogarnęło mnie niepokojące przeczucie, że wie coś, czym z jakiegoś powodu boi się ze mną podzielić.

–  Zaprzyjaźniłem się z  pomagierem kuchennym, który nosił posiłki do jej pokoju, i  poprosiłem go, by położył arkusz z  kości słoniowej na tacy. Z  początku nie chciał na to przystać. Dla nikogo nie było tajemnicą, że pałac jest pełen szpiegów. Ale Antypas przebywał wówczas w  Rzymie i  wystarczyło drobne przekupstwo, by wsunął wiadomość pod srebrny dzbanek. – Wiesz, czy ją przeczytała? – Jestem tego pewien, bo trzy dni później opuściła Tyberiadę i udała się do Macherontu, twierdząc, że będzie zażywać kąpieli w  pałacu Antypasa. Dotarłszy na miejsce, wymknęła się z dwoma służącymi i przekradła przez granicę do Nabatei. Wypuściłam wstrzymywany oddech. Phasaelis odnalazła azyl przy ojcu. – Chciałabym widzieć Antypasa, kiedy wrócił z Rzymu z nową żoną i zorientował się, że starej już nie ma – powiedziała Jalta. –  Podobno dostał ataku furii, rozdarł na sobie szatę i  powywracał meble w  pokojach Phasaelis. Nie wiedziałam, że Lavi potrafi mówić tak swobodnie; zawsze miałam go za milkliwego, wycofanego i  nadmiernie ostrożnego, lecz nigdy nie próbowałam rozmawiać z  nim jak równy z równym. Och, jakże mało go znałam... – Żołnierze, którzy eskortowali Phasaelis do Macherontu, zostali uwięzieni, a jej służący poddani torturom, łącznie z pomagierem kuchennym, który przekazał list. Zabrakło mi tchu, bo moją pierś przepełniła po brzegi fala współczucia dla tych nieszczęśników, a zaraz potem poczucia winy, że sama miałam udział w tym, że spotkał ich taki los. Najwięcej było jednak strachu, miażdżącego wręcz lęku. – Czy ów pomagier zdradził coś swoim dręczycielom? Na tej wiadomości widniało moje imię... – Nie wiem, co zeznał, bo nie miałem już okazji z nim porozmawiać. –  A  czy on czytał po grecku? – zapytała gorączkowo Jalta, która siedziała nieruchomo, z  twarzą bladą i  poważną jak nigdy. Lavi długo nie odpowiadał, więc ponagliła go: – No mówże! Czytał czy nie? –  Odrobinę... A  może trochę więcej. Kiedy go poprosiłem o  tę przysługę, przestudiował treść wiadomości i zaczął utyskiwać, że to niebezpieczne. Nagle ściany pomieszczenia jakby się cofnęły, by zaraz potem naprzeć na mnie ze wszystkich stron. Oznaczało to, że ten człowiek mógł wszystko wyjawić, a  poddany torturom, zapewne to zrobił. – Biedaczek miał rację, czyż nie? To naprawdę było niebezpieczne. Tak mi przykro... –  Niektórzy twierdzą, że to nowa żona Antypasa, Herodiada, domagała się surowego ukarania żołnierzy i  służby – wyjawił Lavi. – A  teraz nakłania męża, by pojmał Jana Chrzciciela.

– Chce wtrącić Jana do celi? – Chrzciciel nie przestaje atakować zarówno Antypasa, jak i Herodiady – wyjaśnił Lavi. – Rozgłasza, że ich małżeństwo jest związkiem kazirodczym, bo Herodiada to bratanica Antypasa i żona jego brata. Przekonuje wręcz, że należy uznać to małżeństwo za nieważne, bo Herodiada, jako kobieta, nie miała prawa rozwieść się z Filipem. O  dach zabębniły pierwsze krople deszczu, który szybko zamienił się w  ulewę. Tę katastrofę zapoczątkował plan mojego ojca, żeby uczynić Heroda Antypasa królem. To on go namówił, by rozwiódł się z  Phasaelis i  poślubił Herodiadę, a  czyniąc to, wyzwolił ciąg niebezpiecznych zdarzeń: wysłanie przeze mnie wiadomości do Phasaelis, potępienie proroka, i  w  końcu zemstę Antypasa i  Herodiady. Niczym toczący się kamyczek, który uderza w kolejne, niechybnie wywołując lawinę.

 

Jakub pozwolił Laviemu nocować na dachu. Niebo w międzyczasie zdążyło wyschnąć, ale chwilę przed świtem rozpadało się na nowo. Świat zalały strugi deszczu, które rozmazywały księżyc w  srebrzystą smugę. Rozbudzona hałasem, podbiegłam do drzwi i  wyjrzałam na zewnątrz. Mrużąc oczy, dostrzegłam niewyraźną sylwetkę Laviego, który zbiegł po drabinie i znalazł schronienie pod okapem warsztatu. Widok ten przywołał wspomnienie dnia, gdy poznałam Jezusa – Lavi trzymał wówczas nad moją głową baldachim ze słomy palmowej. Po jakimś czasie oberwanie chmury zelżało do mżawki, a  ja zagrzałam Laviemu nad paleniskiem kubek mleka. Idąc z nim do warsztatu, usłyszałam głos. Była tam Jalta. – Kiedy Judasz nas ostatnio odwiedził – mówiła – przyniósł wieści, że po śmierci Macieja mój brat miał oddelegować do Seforis posłańca, by sprzedał dom wraz z zawartością. Czy cokolwiek o tym słyszałeś? Zastygłam w  pół kroku, by posłuchać, i  ciepłe mleko przelało się przez krawędź kubka. Dlaczego ciotka rozmawiała z Lavim na osobności...? Ogarnął mnie niepokój – jakieś stare, złowróżbne przeczucie. –  Zanim uciekłem z  Tyberiady – opowiadał Lavi – dowiedziałem się, że człowiek imieniem Apion został wysłany z  Aleksandrii, by sfinalizować sprzedaż domu. Niewykluczone, iż zdążył już dotrzeć do Seforis. Ciotką nie kierowała wyłącznie ciekawość, zrozumiałam. Zamierzała powrócić do Aleksandrii z wysłannikiem Harana, by szukać Chai. Koniec końców to nie ja miałam ją opuścić, lecz ona mnie. Kiedy weszłam do środka, Jalta nie spojrzała mi w  oczy, ale ja zdążyłam rozczytać jej twarz. Podałam Laviemu mleko. Szarość nisko wiszącego nieba rozlewała się po świecie. – Czy zamierzałaś mi powiedzieć o planach powrotu do Egiptu? – zapytałam. W zimne, wilgotne powietrze wzniosła się mgiełka westchnienia ciotki. – Chciałam to zrobić, ale we właściwej chwili. To nie był dobry czas.

– A czy teraz jest dobry? Wyczuwszy napięcie, Lavi skulił się przy drzwiach warsztatu, a  jego twarz zniknęła w ciemnym owalu głębokiego kaptura. – Przede wszystkim jest go coraz mniej, Ano. Chaja wciąż wzywa mnie w snach. Pragnie zostać odnaleziona, czuję to w kościach. Nadarza się okazja, bym wróciła do Egiptu – jeżeli z niej nie skorzystam, kolejnej mogę nie otrzymać. – Zamierzałaś mnie porzucić, i nic mi o tym nie powiedziałaś. – Jak miałabym cię obciążać brzemieniem swoich pragnień, skoro nawet nie wiedziałam, czy nie są zwykłą mrzonką? Zeszłej jesieni, kiedy się dowiedziałaś, że Haran wyśle do Seforis emisariusza, przyszło mi do głowy, że mogłabym wrócić z nim do Aleksandrii, ale aż dotąd nie miałam wcale pewności, czy naprawdę będzie to możliwe. – Jej oczy przepełniało cierpienie. – I  czy ty sama, dziecko, nie chcesz przypadkiem opuścić Nazaretu? Z utęsknieniem wyczekujesz Jezusa, żeby cię w końcu stąd zabrał, a przecież bez ciebie nie będę mogła tu zostać. Straciłam już jedną córkę, za chwilę stracę drugą. Skruszona, wzięłam jej twarz w dłonie: skórę jak wosk, miękkie, opadające zmarszczki. – Nie winię cię wcale za to, że szukasz córki. Cierpię, bo wiem, że będziemy musiały się rozstać. Ale jeśli Chaja cię woła, podążaj za jej głosem. Nad naszymi głowami słońce, maleńka, świetlista larwa, wygrzebywało się zza zasłony chmur. Patrzyłyśmy w milczeniu, jak się powoli wyłania. Odwróciłam się do ciotki. – Udam się z Lavim do Seforis, żeby odnaleźć tego posłańca, Apiona. Przedstawię się jako bratanica Harana i dobiję z nim targu, by cię zabrał w drodze powrotnej. – A jeśli pod twoją nieobecność powróci Jezus? – Wtedy mu przykażesz, by na mnie zaczekał. Ja czekałam już dość długo. Ciotka zaśmiała się cicho.

XXVIII Jakub i  Szymon, uznawszy, że to na nich spoczywa teraz obowiązek nakładania na mnie mężowskich ograniczeń, zabronili mi opuszczać Nazaret i  podróżować do Seforis. Jakże byli naiwni! Spakowałam torbę i przewiązałam głowę czerwoną chustą. Podczas gdy Lavi czekał przy bramie, ja ucałowałam na pożegnanie Salome i  Marię, starając się nie zwracać uwagi na ich kamienne spojrzenia. – Dam sobie radę, będzie mi przecież towarzyszyć Lavi. – Uśmiechnęłam się do Salome i dodałam: – Sama przecież nieraz wędrowałaś przez dolinę z Jezusem, by sprzedawać na

targu w Seforis barwną przędzę. – Jezus nie będzie zadowolony – odparła krótko Salome, ja zaś zdałam sobie sprawę, że to nie moje bezpieczeństwo było powodem ich troski, lecz nieposłuszeństwo. Wyruszyłam w  drogę bez ich błogosławieństwa. Kiedy jednak odchodziłam, podmuch wiatru poderwał gałęzie drzewa oliwnego i zasypał moją głowę deszczem liści.

 

Lavi łomotał do drzwi mojego dawnego domu, ale nikt nie odpowiadał. Chwilę później wspiął się po murze i  zeskoczył na drugą stronę, by odciągnąć rygiel. Wkroczywszy na dziedziniec, zastygłam zdumiona. Ze szczelin między kamieniami wyrastały sięgające pasa chwasty, prowadząca na dach drabina leżała przewrócona, jej szczeble przypominały rząd potrzaskanych zębów. Ze schodów prowadzących do mykwy dolatywał cierpki odór, znak, że najpewniej zapchał się odpływ. Ptasie odchody, krusząca się zaprawa... Dom stał pusty od zaledwie sześciu miesięcy, a już popadał w ruinę. Lavi skinął na mnie głową, bym podążyła za nim do sklepionej spiżarni. Drzwi przejścia dla służby były otwarte. Rozgarniając pajęczyny, wspięliśmy się po schodach do sali recepcyjnej. Wyglądała dokładnie tak, jak ją pamiętałam – wciąż stały tam sofy z poduszkami, na których spożywaliśmy posiłki, i cztery stoliki o spiralnych nogach. Weszliśmy wyżej i podążając loggią, mijaliśmy sypialnie. Zajrzawszy do swojego pokoju, pomyślałam o  dziewczynie, która tam niegdyś mieszkała, uczyła się i  czytała, o  nieposłusznej córce, błagającej ojca o  nauczycieli, wyrabiającej atramenty i  śniącej o swojej twarzy w tarczy maleńkiego słońca. W młodości słyszałam, jak stary rabin Szymon bar Jochaj powiedział, że dusza jest ogrodem, w  którym mieszka wodzący na pokuszenie wąż. Dziewczyna, którą pamiętałam, już zawsze miała być moim wężem, nakłaniającym mnie do sięgania po zakazany owoc. – Chodź – rzucił mi niecierpliwie Lavi. Następny był pokój Judasza. Lavi wskazał na pełny do połowy bukłak, zmiętą pościel, nadpalone świece i  piękny lniany płaszcz, przewieszony przez ławę. Na stole przy łóżku leżały dwa rozwinięte zwoje, oznaczone drążkami. Wysłannik Harana dotarł już na miejsce i rozgościł się w naszym domu. Nie, nie naszym, napomniałam siebie; zarówno dom, jak wszystko, co się w nim znajdowało, należało teraz do Harana. Podeszłam do stołu, by się przyjrzeć zwojom. Pierwszy zawierał listę imion – oficjeli i właścicieli ziemskich – wraz z zapisanymi obok kwotami pieniędzy. Drugi był dokładnym spisem inwentarza, sporządzonym pomieszczenie po pomieszczeniu. – Może wrócić w każdej chwili. Powinniśmy przyjść tu później – powiedział Lavi. Zawsze ostrożny, roztropny Lavi.

Miał, rzecz jasna, rację. Kiedy jednak mijaliśmy sypialnię moich rodziców, zastygłam, bo w głowie zaświtał mi pewien pomysł, nagły jak błysk rybiego ogona w rzece. – Zaczekaj na balkonie i daj mi znać, jeśli się ktoś zjawi – poprosiłam. Na ustach Laviego formowały się słowa protestu, ale ostatecznie usłuchał. Weszłam do pokoju rodziców, a  widok łóżka matki przeszył mnie bolesnym uprzytomnieniem straty. Dębową skrzynię pokrywała warstewka kurzu – kiedy uchylałam jej skrzypiące wieko, wspomnienia przeniosły mnie do dzieciństwa, do tamtego dnia, gdy razem z Tabitą buszowałyśmy w jej zawartości, wyszykowując się do tańca. Drewniana szkatułka na kosztowności wciąż była w  środku, ukryta pod schludnie złożonymi tunikami i  płaszczami. Jej ciężar upewnił mnie, że nic z  niej nie zniknęło. Otworzyłam ją. Cztery bransolety ze złota, dwie z  kości słoniowej, sześć ze srebra; osiem naszyjników – z  bursztynami, ametystami, lazurytami, krwawnikami, szmaragdami i  płatkami złota; siedem par perłowych kolczyków; kilkanaście srebrnych, zdobionych klejnotami opasek; złote pierścienie... Tak wiele skarbów. Zbyt wiele. Zamierzałam dać te kosztowności Laviemu, by je sprzedał na targu. Nie kradnij, mówiło przykazanie. Poczucie winy zasiało we mnie wątpliwości. Jak nisko trzeba upaść, by stać się złodziejem? Chodziłam w tę i we w tę po pokoju, zastanawiając się, co by mi poradził Jezus. Przecież Tora napominała także, że należy kochać sąsiada. Czyż nie brałam tych rzeczy z miłości dla Jalty? Spodziewałam się, że zorganizowanie jej podróży do Aleksandrii będzie mnie słono kosztować. Zresztą, ukradłam Antypasowi arkusz z  kości słoniowej, co oznaczało, że już jestem złodziejką. – Potraktuję to jako twój prezent pożegnalny, matko – powiedziałam. Wyszłam z sypialni i popędziłam Laviego w kierunku schodów. – Pora wracać. Kiedy jednak dotarliśmy do sali recepcyjnej, doleciało nas dudnienie – ktoś stał przed głównymi drzwiami i otrzepywał sandały z błota. Ruszyliśmy do przejścia dla służby, nim jednak uszliśmy choćby kilka kroków, drzwi się otworzyły i wszedł przez nie mężczyzna. Na nasz widok sięgnął instynktownie po nóż przytroczony do pasa. – Kim jesteście? Lavi osłonił mnie własnym ciałem. Czułam w piersi trzepot, jakby w klatce moich żeber mieszkał wróbel, który rozpaczliwie chciał się uwolnić. Wyszłam przed Laviego, mając nadzieję, że wysłannik nie spostrzeże mojego zdenerwowania. –  Na imię mi Ana. Jestem bratanicą Harana z  Aleksandrii i  córką Macieja, który przed śmiercią służył Herodowi Antypasowi jako główny doradca. To zaś mój sługa, Lavi. Mieszkałam tutaj, zanim wyszłam za mąż. Czy mogę spytać, kim ty jesteś, panie? Mężczyzna opuścił rękę.

–  Twój wuj przysłał mnie z  Aleksandrii, żebym sprzedał dom, który zgodnie z  prawem należy teraz do niego. Nazywam się Apion i jestem jego skarbnikiem. Był młodym człowiekiem o  onieśmielającej posturze, lecz rysy miał delikatne, niemal dziewczęce – uczernione oczy, pełne usta, łukowate brwi i ciemne, kręcone włosy. Bałam się, że torba podróżna na moim ramieniu zdradza swoją zawartość wybrzuszeniami. Zepchnęłam ją na plecy, uśmiechnęłam się i skłoniłam. – W takim razie Bóg musi mi sprzyjać, bo to właśnie ciebie szukam, panie. Haran przesłał mi przez pałac wiadomość, że wyruszyłeś do Galilei, a ja, za przyzwoleniem mojego męża, wyszłam ci na spotkanie, by cię łaskawie prosić o przysługę. Kłamstwa spływały z mojego języka niczym woda po skale. Apion zerkał niepewnie to na mnie, to znów na Laviego. – Jakim sposobem weszliście do domu? – Odkryliśmy, że przejście dla służby od strony dziedzińca jest otwarte. Uznałam, że nie będziesz miał mi za złe, iż poszukałam w środku schronienia. – Opuściłam dłoń na brzuch, nadymając go tak mocno, jak tylko umiałam. – Jestem brzemienna, a trud podróży dał mi się we znaki. – Zuchwałość mojego kłamstwa zaskoczyła nawet mnie samą. Apion wskazał gestem sofę. – W takim razie powinnaś spocząć. Opadłam na poduszkę i  zmarszczyłam nos, gdy w  powietrze wzbiła się chmura stęchlizny. – O jaką przysługę chodzi? Zebrałam w  pośpiechu myśli. Uwierzył w  moje kłamstwa zaskakująco łatwo, a  nadto sprawiał wrażenie uprzejmego. Czy przekupstwo będzie w  ogóle potrzebne? A  może powinnam go zwodzić, póki nie sprzedam kosztowności...? Przyjrzałam mu się bacznie. Loki miał naoliwione kosztownym nardem, na palcu nosił duży złoty pierścień w kształcie skarabeusza, którym bez wątpienia pieczętował dokumenty Harana. – Czy mogę wrócić w tej sprawie jutro? – zapytałam. – Wpierw muszę wypocząć. Wiedziałam, że mi nie odmówi. Brzemienna kobieta to dla mężczyzny zbyt osobliwe i tajemnicze stworzenie. Apion kiwnął głową. – Przyjdź o szóstej godzinie i zastukaj do głównych drzwi. Przejście od strony dziedzińca tym razem będzie zamknięte.

XXIX

Wróciliśmy następnego dnia, punktualnie o  umówionej porze. Dopisywała mi pewność siebie. Lavi przehandlował biżuterię matki za sześć tysięcy drachm – równowartość jednego talentu. Była to zdumiewająca miara bogactw. Bite w srebrze monety zajmowały tak dużo miejsca, że Lavi musiał kupić sporą skórzaną torbę, by je pomieścić. Część przeznaczył na pokój w  gospodzie, choć on sam uparł się spędzić noc na ulicy. Spałam krótko i niespokojnie, śniąc o Jezusie powracającym do Nazaretu na plującym wielbłądzie. Nawet jeśli Lavi był zaskoczony, że zabrałam kosztowności matki, to w żaden sposób nie dał tego po sobie poznać. Nie zdziwił się też, kiedy mu wyjaśniłam, że nie noszę w brzuchu dziecka, tylko wyłącznie mam fałszywy język w ustach. Wręcz przeciwnie, uśmiechnął się pod nosem. Szpiegowanie dla Judasza w pałacu nauczyło go doceniać spryt. –  Zaofiarowałbym wam jedzenie i  wino, lecz nie mam ani jednego, ani drugiego – powiedział Apion, wpuściwszy nas do domu. – Nie grzeszę też nadmiarem czasu... Znów usiadłam na zakurzonej sofie. – Nie zajmę ci go wiele – obiecałam. – Siostra Harana, Jalta, żyła ze mną przez wiele lat. Zna ona dobrze twojego ojca i pamięta ciebie jako chłopca. Uczyła cię greckiego alfabetu. W  jego spojrzeniu dostrzegłam nieufność. Uświadomiłam sobie, że zapewne wiedział o ciotce całkiem sporo i nie działało to wcale na jej korzyść. Przypuszczalnie słyszał krążące po Aleksandrii plotki, że zamordowała męża i że Haran odesłał ją do terapeutów, a później do Galilei. Część mojej pogody ducha wyparowała jak kamfora. – Ciotka jest starszą kobietą, ale cieszy się dobrym zdrowiem – ciągnęłam niezrażona. – Jej życzeniem jest powrócić do miejsca urodzenia. Pragnie zamieszkać z  bratem i  mu służyć. Ja zaś przybyłam tutaj, by zaaranżować jej podróż pod twoją opieką. Wysłannik wciąż milczał. –  Jalta z  pewnością będzie miłą i  posłuszną towarzyszką podróży. Nigdy nie sprawia kłopotów. – To ostatnie kłamstwo nie było potrzebne, ale wypowiedziałam je z rozpędu. Apion spojrzał zniecierpliwiony na drzwi. – Obawiam się, że bez zgody Harana to nie będzie możliwe – oznajmił. – Och, kiedy już ją przesłał – zapewniłam. – Osobiście o nią poprosiłam, ale list dotarł do mojego wuja po tym, jak wyruszyłeś w  drogę. W  odpowiedzi wyraził nadzieję, iż bezpiecznie doprowadzisz Jaltę do Aleksandrii. Nie wyglądał na przekonanego. Wiedział przecież, że mogło nie starczyć czasu na taką wymianę korespondencji. – Pokaż mi ten list, a zrobię, o co prosisz. Odwróciłam się do Laviego, który stał kilka kroków za mną. – Daj mi list Harana. Lavi rzucił mi zakłopotane spojrzenie.

– Chyba go wziąłeś, tak jak ci kazałam? Potrzebował chwili, by się połapać w moim podstępie. – Och, list, tak. Wybacz mi, ale obawiam się, że o nim zapomniałem... Zmarszczyłam się gniewnie. –  Mój służący mnie zawiódł – powiedziałam do Apiona – ale to jeszcze nie powód, by ignorować prośbę wuja. Wynagrodzę cię za fatygę – czy pięćset drachm wystarczy? Miało się teraz okazać, czy ów wysłannik kochał pieniądze tak bardzo, jak ja słowa. Łuki jego brwi uniosły się niemalże do połowy czoła, a  w  oczach pojawił błysk, którego nie dało się pomylić z niczym innym: chciwość. –  Będę potrzebował co najmniej tysiąca. Oczekuję też, że nie wspomnisz o  tej zapłacie Haranowi – zastrzegł. Udałam, że rozważam w głowie jego propozycję. – W porządku – powiedziałam. – Musisz mi jednak przyrzec, że będziesz traktować moją ciotkę z  szacunkiem i  życzliwością. Jeśli się dowiem, że było inaczej, doniosę Haranowi o szczegółach umowy. – Będę ją traktować, jakby była moją własną krewną – obiecał Apion. – Kiedy spodziewasz się sfinalizować interesy i powrócić do Aleksandrii? –  Sądziłem, że sprzedaż będzie się ciągnąć tygodniami, lecz po zaledwie kilku dniach znalazłem kupca. Jeśli wszystko pójdzie po mojej myśli, wyruszę za pięć dni do Cezarei, by stamtąd popłynąć do Aleksandrii najbliższym okrętem handlowym. – Przewiercał wzrokiem torbę, którą Lavi trzymał na piersi. – Czy możemy dokończyć naszą transakcję? – Wrócę tu z ciotką za pięć dni, wczesnym rankiem. Wtedy ci zapłacę. Apion wykrzywił usta. – Zgoda. Pięć dni.

XXX Gdy zbliżaliśmy się z  Lavim do naszego domostwa w  Nazarecie, nozdrza wypełnił mi nęcący zapach pieczonej jagnięciny. – Jezus wrócił do domu – powiedziałam. – Skąd to wiesz? – Powąchaj powietrze, Lavi. Tuczne jagnię!

Trzeba było doniosłego wydarzenia, takiego jak powrót syna, aby Maria zdecydowała się na zakup kosztownego przecież mięsa. – Zapach może dolatywać z innego podwórza – powątpiewał w moje słowa Lavi. Mimo to przyśpieszyłam kroku. – Zaufaj mi. Po prostu to wiem. Dotarłam do bramy zdyszana i rumiana. Jalta siedziała przy piecu, gdzie Maria, Salome, Judyta i Berenika obracały jagnię na rożnie. Podeszłam do ciotki i klękłam przed nią, żeby ją objąć. –  Twój mąż w  końcu wrócił – potwierdziła moje przypuszczenia. – Zjawił się wczorajszego wieczoru. Nie wspominałam mu o  śmierci Macieja, ale wyjaśniłam twoją nieobecność, nim zdążył to zrobić Jakub. – Pójdę do niego. Gdzie jest teraz? – Od rana siedzi w warsztacie. Zanim odejdziesz, czy udało ci się przekonać Apiona? – Ja nie zdołałam tego zrobić. Szczęśliwie okazało się, iż tysiąc drachm miało większą siłę perswazji. – Tysiąc... Jak zdobyłaś takie bogactwo? – To długa historia. I taka, której nie chciałabym rozgłaszać publicznie. Porozmawiamy o tym później, na osobności. Pozostałe kobiety nie witały mnie zbyt wylewnie, a  gdy ruszyłam do warsztatu, Judyta zawołała za mną: –  Gdybyś usłuchała przykazania Jakuba i  została w  domu jak przykładna żona, byłabyś tutaj, by powitać męża! – Jej język jak zwykle ociekał jadem. –  Przykazania? Czyżby Bóg zesłał mu je na kamiennej tablicy? A  może przemówił do niego jako krzew gorejący? Judyta parsknęła, a Salome z trudem zdusiła wybuch śmiechu.

 

Jezus odłożył piłę, którą ostrzył. Nie widziałam go od pięciu miesięcy i  prawie go nie rozpoznałam: długie, niestrzyżone włosy sięgały mu ramion, skórę miał ciemniejszą i sponiewieraną przez pustynne wiatry, a rysy ostrzejsze. Wyglądał na znacznie więcej niż swoje trzydzieści lat. –  Zbyt długo cię nie było. – Położyłam mu dłonie na piersi. Chciałam go poczuć, doświadczyć jego cielesności. – I  jesteś zbyt chudy. Czy dlatego Maria postanowiła wyprawić ci ucztę? Pocałował mnie w  czoło. Nie rzekł nic o  czerwonej chuście, a  jego powitanie było oszczędne: – Tęskniłem za tobą, Mały Grzmocie.

Usiedliśmy na ławie. –  Jalta powiedziała mi, że wybrałaś się do Seforis. Opowiedz mi o  wszystkim, co się wydarzyło pod moją nieobecność. Opisałam mu niespodziewane przybycie Laviego. – Przyniósł mi wieści. Mój ojciec nie żyje. – Przykro mi, Ano. Dobrze wiem, jak to jest, ja też straciłem ojca. –  Mój w  niczym nie przypominał twojego – odparłam. – Gdy Nazaret uznał cię za mamzera, ojciec cię chronił. Mój próbował ze mnie uczynić konkubinę tetrarchy. – Czy to znaczy, że nie dostrzegasz w nim niczego dobrego? Nie po raz pierwszy zdumiała mnie głębia pokładów litości Jezusa. Nie byłam pewna, czy potrafię puścić w niepamięć wyrządzone mi przez ojca krzywdy – krzywdy, które nosiłam w  sobie jak ossuarium pełne zmurszałych kości. Jezus zdawał się sugerować, że nie ma niczego prostszego niż zakopanie ich w ziemi. –  Jedną tylko rzecz mu zawdzięczam. Jedną. Ojciec zapewniał mi czasem papirus i  atrament, a  nawet zatrudniał nauczyciela. Niechętnie, ale dogadzał mojej miłości do pisania. I ta jedna rzecz, bardziej niż wszystkie inne, uczyniła mnie tym, kim jestem. Znałam już wcześniej ową prawdę, a  jednak, wypowiedziana na głos, nabrała nieoczekiwanej mocy. Do oczu napłynęły mi łzy i  w  końcu zapłakałam po ojcu. Jezus przyciągnął mnie blisko. Wtuliwszy twarz w  jego tunikę, poczułam rzekę Jordan, płynącą pod jego skórą. Zdjęłam chustę i wytarłam twarz, włosy spłynęły mi na ramiona. Podjęłam opowieść, by już mieć ją z głowy. Mówiłam o wizycie w Seforis i o uczuciach targających mną w chwili, gdy powróciłam do starego domu. O  Apionie i  jego zgodzie na to, żeby zabrać Jaltę do Aleksandrii. Pewne rzeczy świadomie przemilczałam: kosztowności, monety, kłamstwa... Kiedy zaś referowałam mężowi wiadomości, które Lavi przyniósł z  pałacu, nie wspomniałam o arkuszu z kości słoniowej ani o tragicznym losie kuchennego pomagiera. Niektórych kwestii nie mogłam jednak zachować dla siebie. Wahałam się przez chwilę, zanim w końcu powiedziałam: – Herodiada pragnie uwięzić Jana Chrzciciela. – Jan został już pojmany – odparł Jezus. – Żołnierze Heroda Antypasa przyszli po niego dwa tygodnie temu, gdy chrzcił w  Ainon w  pobliżu Salim. Zabrali go do Macherontu i wtrącili do celi. Nie sądzę, by Antypas zdecydował się puścić go wolno. Uniosłam dłoń do ust. –  Czy wraz z  nim zaaresztowali też jego uczniów? – Jezus zawsze powtarzał mi, abym przyjrzała się liliom na polu, które niczym się nie troskają, a  mimo to Bóg o  nie dba. Nie takie słowa chciałam jednak usłyszeć. – Tylko nie mów mi, proszę, żebym o tym nie myślała. Martwię się o ciebie.

–  Uczniowie Jana są rozproszeni, Ano. Nie sądzę, by ktokolwiek nas tropił. Kiedy żołnierze pojmali Jana, umknąłem na Pustynię Judzką z  rybakami, których poznałaś, Szymonem i Andrzejem. Towarzyszyli nam Filip i Nataniel. Ukrywaliśmy się przez tydzień, a  gdy postanowiłem wrócić do Nazaretu, nadłożyłem drogi przez Samarię, by się nie zapuszczać w okolice Ainon. Jestem ostrożny. – A Judasz? Lavi podejrzewa, że on także został uczniem Jana. Co z moim bratem? –  W  istocie, przyłączył się do nas u  schyłku jesieni. Po uwięzieniu Jana udał się do Tyberiady, licząc, że zdoła się czegoś dowiedzieć. Obiecał wrócić tak prędko, jak to możliwe. – Judasz przybędzie do Nazaretu? – Poprosiłem go, by się tu ze mną spotkał. Chcę z nim omówić plany dotyczące... naszego ruchu. Co Jezus chciał przez to powiedzieć? Przecież, jak sam przyznał, ich ruch był w rozsypce; uczniowie rozproszyli się, a  on sam wrócił do domu. Nasze życie miało się odtąd toczyć dawną, utartą drogą. Chwyciłam go za dłoń. Miałam wrażenie, jakby krystalizowało się wokół mnie coś niepokojącego. – Jakie plany? – zapytałam. Zaskrzypiały drzwi i do warsztatu wbiegło troje dzieci: dwie córki Judyty i to najmłodsze, syn Bereniki, bawiące się w  ganianego. Pochwyciwszy chłopca w  ramiona, Jezus zahuśtał nim radośnie w  powietrzu. Dokazywał z  dziećmi jeszcze przez chwilę, kręcąc każdym po kolei, aż wreszcie zwrócił się do mnie słowami: – Chętnie ci wszystko opowiem, Ano, ale udajmy się w spokojniejsze miejsce. Poprowadził mnie przez podwórze do bramy. Gdy po opuszczeniu wioski schodziliśmy w dolinę, poczułam zapach zbioru cytrusów zwiastujący nadejście wiosny. Jezus nucił pod nosem. – Dokąd idziemy? – zapytałam. –  Jeśli ci to zdradzę, pozbawię cię niespodzianki. – Oczy miał błyszczące i  jasne, jakby udzieliła mu się psotność dzieci. –  Pójdę za tobą, gdziekolwiek zechcesz, jeśli obiecasz, że nie będziesz mi znów pokazywać lilii. Jego śmiech brzmiał jak dzwon, a ja czułam, że wreszcie opuszcza mnie smutek długiej rozłąki. Gdy skręciliśmy na drogę prowadzącą do wschodniej bramy Seforis, zrozumiałam, że zmierzamy do jaskini. Nic jednak nie powiedziałam, gdyż nie chciałam psuć mu zaskoczenia – cieszyła mnie jego beztroska i chciałam, by trwała wiecznie. Przeszedłszy przez balsamowy zagajnik, pachnący intensywnie i  żywicznie, dotarliśmy do skupiska wapiennych skał. Serce podskoczyło mi w  piersi. Oto i  ono – miejsce, gdzie spotkaliśmy się przed dziesięcioma laty.

Gdy wkroczyliśmy do jaskini, popatrzyłam w stronę miejsca, gdzie dawno temu ukryłam trzynaście zwojów i misę inkantacyjną. Choć już ich tam nie było – obecnie kurzyły się na dnie skrzyni z drewna cedrowego – przez chwilę miałam wątpliwości, czy je kiedykolwiek wykopałam. Nieważne, napomniałam samą siebie. Byłam tu i  był ze mną Jezus; nie zamierzałam nad niczym lamentować. Usiedliśmy u wylotu jaskini. – Powiedz mi wszystko, tak jak obiecywałeś. Spojrzał mi głęboko w oczy. – Wysłuchaj mnie do końca, zanim mnie osądzisz. –  Dobrze, wysłucham cię do końca. – Czułam, że powie coś, co wszystko odmieni. Nie, byłam tego całkowicie pewna. –  Dwa miesiące po tym, jak do niego dołączyłem, Jan przyszedł do mnie pewnego poranka i  powiedział, iż wierzy, że przysłał mnie Bóg, że ja także, jak on, jestem jego wybrańcem. Wkrótce potem sam zacząłem chrzcić i nauczać. Jan przeniósł się na północ, w  pobliże Ainon, skąd mógłby z  łatwością wymknąć się do Dekapolu, gdzie nie sięgały wpływy Antypasa. Zależało mu jednak, by dotrzeć ze swoim przekazem do całego kraju, i dlatego nakazał mi zostać na południu i głosić potrzebę skruchy za grzechy. Towarzyszyła mi nieduża grupa uczniów: Szymon, Andrzej, Filip, Nataniel i Judasz. Przychodziły do nas tłumy, nie sposób sobie wyobrazić, jak wielkie. Ludzie szeptali, że Jan i  ja jesteśmy przepowiedzianymi Mesjaszami. – Westchnął, a  ja poczułam ciepło jego oddechu na twarzy. Przeczuwałam już, dokąd zmierza mój mąż, i nie byłam pewna, czy chcę za nim podążać. Przyprowadził mnie do jaskini, do miejsca naszego początku, lecz ja dopiero później pomyślałam o  wężu zjadającym własny ogon, o  tym, jak początki stają się końcami, które przeradzają się z kolei w nowe początki. –  Ruch Jana rozlewał się na kraj niczym powódź – ciągnął – i  dlatego trzeba go było uciszyć. Ale ja nie pozwolę, aby ten ruch umarł. – Chcesz przez to powiedzieć, że sam nim pokierujesz? Że odtąd to będzie twój ruch? – Poprowadzę go dalej, lecz na swój własny sposób. Moja wizja różni się od tej, jaką miał Jan. On skupiał się na przygotowaniu Bogu drogi do obalenia rządów Rzymu i zaprowadzenia na ziemi Jego porządku. Ja też mam na to nadzieję, ale mnie najbardziej zależy na tym, by Jego królestwo zapanowało w sercach ludzi. Tłumy ściągały do Jana, a dziś ja udam się do tłumów. Nie będę ich chrzcić, jak to czynił Jan, będę z nimi jeść i pić. Będę sławić ułomnych i odrzuconych. Będę nauczał o bliskości Boga. Będę nauczał o miłości. Jezus powiedział mi po raz pierwszy o  swojej wizji Boga właśnie tutaj, w  tej jaskini..., o uczcie miłosierdzia, na którą zaproszony był każdy człowiek. – Bóg naprawdę cię wybrał – powiedziałam i nie miałam co do tego wątpliwości.

Przycisnął do mojego czoła własne i  trwaliśmy tak długo, złączeni. Wciąż rozmyślam o  tamtej chwili, o  tym, jak stanowiliśmy dla siebie oparcie, jak nasze życia utworzyły wspólnie coś na kształt sklepienia. Aż w  końcu Jezus wstał i  odszedł kilka kroków. Obserwowałam go, śmiałego i  nieugiętego jak ostrze, i  czułam się przytłoczona – wiedziałam bowiem, że z tego miejsca, gdzie razem dotarliśmy, nie ma drogi powrotu. –  Po ślubie Salome w  Kanie ogłoszę swoją misję w  synagodze w  Nazarecie, po czym wyruszę z  Judaszem do Kafarnaum. Czekają tam Szymon, Andrzej, Filip i  Nataniel, z  zamiarem dołączenia do nas noszą się też inni – synowie Zebedeusza i  Mateusz, były celnik. Podniosłam się z ziemi. –  Ja także chciałabym za tobą pójść. Gdzie ty, tam i  ja. – Mimo że wypowiedziałam te słowa z przekonaniem, zabrzmiały w moich uszach feralnie, a ja nie wiedziałam dlaczego. – Możesz do nas dołączyć, Ano. Nie wadzą mi kobiety w naszym kręgu, każdego powitam z  otwartymi ramionami. Wiedz jednak, że czeka nas wiele trudów: długie wędrówki od wioski do wioski bez żadnej pewności, czy o zmroku będziemy mieli gdzie złożyć głowy do snu. Bez patronów i pieniędzy, za które moglibyśmy się pożywić czy odziać. Spodziewam się też niebezpieczeństw. Moje nauki nastawią przeciw mnie kapłanów i  faryzeuszy. Tu i ówdzie już twierdzą, że jestem nowym Janem, który podburza ludzi do rewolty przeciwko Rzymowi. Te plotki prędzej czy później dotrą do uszu szpiegów Antypasa, to kwestia czasu, a  wówczas Antypas zobaczy we mnie Mesjasza, który pragnie wzniecić rewolucję, tak jak wcześniej robił to Jan. – I ty także zostaniesz pojmany. – Strach rozlał się po moim ciele zimną falą. Właśnie wtedy, w tej najbardziej nieoczekiwanej chwili, na twarzy Jezusa pojawił się jego nierówny uśmiech. Wyczuwszy moje obawy, postanowił je rozwiać: –  Pomyśl tylko o  liliach polnych: one niczym się nie troskają, a  jednak Bóg o  nie dba. Dlaczego więc tobie nie miałby okazać jeszcze większej troski?

XXXI Kolejne dni upływały nam na przygotowaniach do podróży. Uprałyśmy z Jaltą jej skromne odzienie i  wywiesiłyśmy do wyschnięcia na kołkach w  spiżarni. Wytrzepałam jej matę do spania i  doszyłam skórzany rzemień, by ją mogła przytroczyć do pleców. Napełniłam bukłaki wodą. Zawinęłam soloną rybę, ser i  suszone figi w  czyste, lniane szmatki i  aż po brzegi wypchałam zapasami torbę podróżną.

Przeszyłam sandały, wzmacniając je w środku dodatkową warstwą skóry. Jezus wystrugał dla nas nowe kije wędrowne z  gałęzi drzewa oliwnego. Upierał się, że wystarczy nam po jednej dodatkowej tunice. Mimo to wzięłam dwie, a  wraz z  nimi spakowałam niewielki zapas ziół leczniczych. Później usiadłam, trzymając w dłoniach środki zapobiegające ciąży. Czy po opuszczeniu domu będziemy mogli liczyć na jakiekolwiek chwile odosobnienia...? Na wszelki wypadek środki także wcisnęłam do torby. Dużo pomagałam Marii, choćby tylko po to, by móc z  nią spędzać czas. Opuszczała ją niemalże połowa rodziny: Salome, Jezus, ja i  Jalta – i  choć próbowała wykrzesać z  siebie pogodę ducha, ukrywanie smutku nie przychodziło jej łatwo. Widać go było w  powstrzymywanym drżeniu podbródka, gdy patrzyła na Jezusa strugającego kije, w szklących się oczach, gdy obejmowała Salome. Upiekła dla nas ciasto miodowe. Poklepała mnie delikatnie po policzku i powiedziała: – Ano, moja kochana Ano... – Dbaj o Dalilę – poprosiłam ją. – I trzymaj ją z dala od Judyty. – Osobiście zajmę się twoją kozą. Lavi zapytał, czy może zabrać się z nami, a ja mu nie odmówiłam. –  Jesteś odtąd wolnym człowiekiem. Jeśli z  nami pójdziesz, to jako zwolennik Jezusa, a nie sługa. Pokiwał głową, chyba tylko po części rozumiejąc, co znaczy podążanie za Jezusem. Pilnował skórzanej torby z  monetami nawet we śnie, trzymając ją przy piersi. Kiedy mój mąż powiedział w  jaskini, że jego kapłańska misja nie obędzie się bez pieniędzy, postanowiłam, że sama go wspomogę. Drachmy, które mi zostały po przekupieniu Apiona, powinny wystarczyć na wiele miesięcy, może nawet rok. Sęk w  tym, że Jezus by ich nie przyjął, gdyby się dowiedział, w  jaki sposób weszłam w  ich posiadanie. Oznaczało to, że będę musiała kłamać jak najęta, by zachować swój patronat w tajemnicy.

 

Dzień przed powrotem do Seforis na spotkanie z Apionem obudziło mnie nieprzyjemne wiercenie w brzuchu. Nie byłam w stanie niczego przełknąć. – Obawiam się, że już się nie zobaczymy – powiedziałam do Jalty. Stałyśmy w spiżarni przy ścianie, na której wyrysowała egipski kalendarz. Zauważyłam, że zaznaczyła szósty dzień miesiąca nisan – zapisała przy nim swoje imię, obok zaś słowo „koniec” – nie po grecku, lecz po hebrajsku. Ciotka spojrzała na mnie poważnie. – Dla nas to wcale nie oznacza końca, dziecko. To koniec wyłącznie mojego czasu tutaj, w Nazarecie – wyjaśniła. Sama myśl o tym, że rozstanę się nie tylko z nią, ale także z Marią i Salome, dokuczała mi miażdżącym ciężarem w piersi.

– Zaufaj mi, jeszcze się odnajdziemy. – W jej głosie dało się słyszeć dziwną pewność. –  Skąd będę wiedziała, gdzie jesteś? Kto mi przyniesie jakiekolwiek wieści? – Choć istniała możliwość wysyłania listów przez opłaconych posłańców, którzy pływali na okrętach i  wędrowali pieszo, już wkrótce miałam rozpocząć u  boku Jezusa koczownicze życie. Wydawało się mało prawdopodobne, by mogła do mnie dotrzeć jakakolwiek korespondencja. – Odnajdziemy się – powtórzyła, ale tym razem brzmiała wyłącznie tajemniczo. Zajęłam się swoimi obowiązkami, niepocieszona. Około południa, gdy ścinałam z Jaltą jęczmień pod drzewem oliwnym, w bramie stanął Judasz. Uniosłam rękę w geście powitania, a Jezus pośpieszył do niego przez podwórze. Ruszyli zaraz w  naszym kierunku, objęci niczym bracia, a  jednak oblicze Judasza zdradzało, że w  jego głowie kłębią się ponure myśli. Dostrzegłam to od razu: napięty, wymuszony uśmiech, oczy lśniące przestrachem, głębokie oddechy, które brał jakby dla animuszu, kiedy się do mnie zbliżał. Ucałował w policzek Jaltę, a potem mnie. Usiedliśmy w  nakrapianym plamami słońca cieniu pod drzewem, gdy zaś uprzejmości dobiegły końca, zapytałam brata bez ogródek: – Dlaczego za każdym razem przynosisz niepokojące wieści? Wówczas porzucił wszelkie pozory. – Czy myślisz, że mnie to raduje, siostro? – Odwrócił głowę, zwlekając, nikt się jednak nie odzywał, ani ja, ani Jezus, ani Jalta. Czekaliśmy cierpliwie, aż spojrzał na mnie i powiedział: – Antypas nakazał cię aresztować, Ano. Twarz Jezusa zastygła, a  ja, w  tej krótkiej i  absurdalnej chwili niedowierzania, uśmiechnęłam się do niego krzepiąco. Pomagier kuchenny i  arkusz z  kości słoniowej. Antypas dowiedział się o  moim udziale w  uciecze Phasaelis. Dopiero gdy to do mnie dotarło, przyszło przerażenie, w  uszach zaszumiała mi krew krążąca w gorączkowym pędzie po ciele. Nie, to niemożliwe... Jezus przysunął się bliżej, bym poczuła oparcie w jego mocnym ramieniu. – Dlaczego Antypas miałby to zrobić? – zapytał spokojnie. –  Oskarża ją o  spiskowanie przeciwko niemu wespół z  Phasaelis – wyjaśnił Judasz. – Pałacowy sługa, który przemycił wiadomość Any, ujawnił tetrarsze jej treść. – Jesteś pewien? – zapytała Jalta. – Czy otrzymałeś te wieści z wiarygodnego źródła? Judasz zgromił ją wzrokiem. – Nie trapiłbym was nimi, gdybym miał co do tego wątpliwości. W Tyberiadzie huczy od plotek. Ponoć żołnierze, którzy eskortowali Phasaelis do Macherontu, zostali straceni wraz z  jej sługami, wszystkich oskarżono o  zdradę. Dużo mówi się też o  liście, dostarczonym

Phasaelis na tacy z  jedzeniem. Wiem doskonale, że był on skreślony na arkuszu z  kości słoniowej... – Plotki to wciąż tylko plotki. Tetrarcha miałby wydać na ich podstawie rozkaz pojmania Any? – zastanawiała się na głos Jalta. Ją także zdumiały wieści przyniesione przez mojego brata, do tego stopnia, że za nic nie chciała dać im wiary. – Obawiam się, że to nie wszystko. – W głosie Judasza dźwięczała nuta irytacji. – Doszły mnie słuchy o kobiecie imieniem Joanna, dawnej dworce Phasaelis. – Znam ją – powiedziałam. – To żona Chuzy, zarządcy Antypasa. Przypomniałam sobie, jak się wokół mnie kręciła, gdy po raz pierwszy spotkałam Phasaelis. Och, jakże byłam wtedy młoda, czternastolatka, zaręczona z  Natanielem. „Nie godzisz się, by być owcą, a ja też nią nie jestem”. Spojrzałam na Jezusa. Czy pamiętał Chuzę i  tamten dzień, kiedy podburzał tłum do linczu? Często się zastanawiałam, czy Jezus wziąłby mnie za żonę, gdyby nie obmierzły sługus tetrarchy. –  Chuza od dawna nie żyje – odparł Judasz – ale Joanna wciąż mieszka pośród pałacowych sług, częściowo ślepa i zbyt stara, by był z niej większy pożytek. Mimo to zalicza się obecnie w  poczet stronników Herodiady. Ocaliła życie, przysiągłszy jej wierność i  potępiwszy Phasaelis. Kiedy ją spotkałem poza murami pałacu, wyparła się tego. Utrzymywała, że wiedziała o planie swojej pani i że zamierzała uciec razem z nią, ale nie pozwolił jej na to słabujący wzrok. – Judasz odwrócił się do Jalty. – To od niej dowiedziałem się o  zeznaniach pomagiera kuchennego i  zamiarze Antypasa, by pojmać Anę. Usłyszała o tym z ust samej Herodiady. Wokół nas toczyło się życie, dzieci bawiły się beztrosko, Jakub i  Szymon rąbali drwa w  warsztacie, Maria i  moja szwagierka ugniatały ciasto na chleb przy piecu. Zwyczajny, niczym niewyróżniający się dzień. – Czy Joanna jest pewna, że Antypas wcieli swój zamiar w czyn? – zapytałam. –  To nieuniknione, Ano. Król Aretas mobilizuje armię, pragnąc pomścić córkę. Jej ucieczka wyzwoliła bez mała kataklizm, a  Antypas wini za to wszystkich, którzy byli przychylni jego pierwszej żonie. Na domiar złego Herodiada dowiedziała się, że jej nowy mąż był tobą zafascynowany..., że kazał stworzyć mozaikę z  twoją podobizną. To także powiedziała mi Joanna i podejrzewam, że to ona sama powiedziała o tym Herodiadzie, by się wkupić w jej łaski. A teraz Herodiada naciska na męża, by zadziałał, tak jak wcześniej robiła w przypadku Jana. Uwierz mi, ona osobiście dopilnuje, żebyś została aresztowana. Przez cały ten czas Jezus był nienaturalnie cichy. Chwycił mnie za dłonie i ścisnął. Obaj z  Judaszem protestowali, kiedy postanowiłam wysłać Phasaelis ostrzeżenie. Próbowałam sobie wyobrazić, że tego nie zrobiłam, ale nie byłam w stanie – postąpiłabym tak samo bez względu na konsekwencje, i gdy zdałam sobie z tego sprawę, strach wreszcie opuścił moje ciało. Odnalazłam zdumiewający spokój w bezsilności i przekonaniu, że co się stało, to się nie odstanie, a gdybym nawet mogła cokolwiek zmienić, i tak bym tego nie uczyniła.

– Przykro mi – powiedział Judasz. – Nie powinienem był dostarczać twojego listu. – Nie chcę teraz rozpamiętywać przeszłości. – Masz rację, siostro. Trzeba nam pomyśleć o przyszłości, i to szybko. Według Joanny to kwestia dni, kiedy Antypas wyśle za tobą żołnierzy. Szedłem tutaj bez tchu, ale oni przyjadą na koniach. Kto wie, być może już zmierzają do Nazaretu? Zostało nam mało czasu. Jezus pochylił się naprzód. Spodziewałam się, iż powie, że musimy uciekać na Pustynię Judzką, kryć się w jaskiniach tak jak on, kiedy pojmano Jana. Nie byłoby nam łatwo, i któż wie, jak długo musielibyśmy pozostać na tym surowym pustkowiu, czy jednak mieliśmy inny wybór? Wreszcie przemówił, słowami pewnymi i wyważonymi: – Musisz się udać do Aleksandrii ze swoją ciotką. Dzień był ciepły, świat tonął w powodzi cytrynowego blasku, a mimo to przeszedł mnie dreszcz. – Czy nie moglibyśmy skryć się na pustkowiu, jak wcześniej ty? – Nawet tam nie byłabyś bezpieczna – odparł. Górę brała nade mną desperacja. Czekałam prawie sześć miesięcy, by znowu zobaczyć męża. Czy zniosłabym kolejne rozstanie? – Moglibyśmy uciec do Syrii, do Cezarei Filipowej, do Dekapolu... Tam nie sięgają wpływy Heroda Antypasa – argumentowałam. Oczy Jezusa przepełniał smutek. –  Nadszedł mój czas, Ano. Muszę podjąć kaznodziejski trud, który Jan zapoczątkował swoim ruchem, i tak jak on nauczać w Galilei. To nie może czekać. Aleksandria... – Ale wiedz, że to tylko tymczasowe rozwiązanie – pocieszał mnie Jezus. – Pozostaniesz pod opieką wuja Harana do chwili, kiedy wygaśnie gniew Antypasa, a co za tym idzie jego chęć zemsty. Wyślemy ci wiadomość, gdy uznamy, że jest tu bezpiecznie. Wpatrywałam się w niego bez słowa, aż w końcu udało mi się wydukać: – Przecież... mowa o miesiącach, może nawet... roku! – Mnie też serce krwawi na myśl, że czeka nas rozłąka – odpowiedział. – Ale odnajdziesz tam spokój i bezpieczeństwo, a ja będę mógł oddać się swojej misji. Gdy wrócisz, od razu do mnie dołączysz. Jalta położyła mi dłoń na policzku. –  Twój mąż ma rację. Jutro wyruszymy do Aleksandrii, ty i  ja. Jezus ma inne przeznaczenie, a  my nie możemy stawać na jego drodze. Ty także masz swoje przeznaczenie, dziecko. Czy nie tego od początku pragnęła dla ciebie Sofia?

 

Do zebrania pod gałęziami drzewa oliwnego dołączył Lavi i długo jeszcze rozprawialiśmy o  naszych planach. Aż w  końcu poczyniliśmy ostateczne ustalenia: o  świcie Judasz miał zaprowadzić mnie i  ciotkę do Seforis, byśmy mogły spotkać się z  Apionem i  wraz z  nim wyruszyć do Cezarei, skąd wypływały okręty do Aleksandrii. Jezus upierał się, że on także dołączy do naszej eskorty, ale ja nie chciałam o tym słyszeć. – A jeśli się spóźnisz na ślub siostry? – powiedziałam, bo miał się on odbyć już za kilka dni. – Zresztą, po co odwlekać pożegnanie? Zróbmy to tutaj, w miejscu, gdzie spędziliśmy razem jedenaście lat wspólnego życia. Przemawiała przeze mnie szczerość, choć miałam też to i owo do ukrycia. Zakładałam, że przekonanie Apiona, by mnie zabrał do Aleksandrii – a wraz ze mną Laviego, który błagał, żebym go nie porzucała – będzie wymagać kolejnego przekupstwa. Nie chciałam, żeby Jezus był tego świadkiem. Gdy wreszcie rozeszliśmy się spod drzewa, wzięłam Judasza na bok, do spiżarni, i  opowiedziałam mu o  przehandlowaniu kosztowności matki za monety. Nie odczytałam z  jego twarzy nagany – w  swoim czasie sam okradał bogatych, by utrzymać swoją działalność. – Jestem pewna, że Apion zgodzi się zabrać mnie i Laviego do Aleksandrii, choć będzie to kosztowało dwa tysiące drachm – mówiłam. – Oznacza to, że zostaną mi trzy. Jezus potrzebuje patrona, który wspomoże jego działalność. Chciałabym podzielić między nas pozostałe pieniądze. Te, które mu dam, wystarczą na kilka miesięcy, może nawet do mojego powrotu. Chcę, byś nad nimi czuwał, Judaszu, nie możesz mu jednak nigdy powiedzieć, skąd je masz! Obiecaj mi to. Judasz przez chwilę się wahał. – Jak mu to wyjaśnię? Będzie chciał wiedzieć, kto go utrzymuje. –  Powiedz mu, że to jakiś bogacz z  Tyberiady. Albo że Joanna przysłała te pieniądze z wdzięczności, że ocaliłam jej panią. Albo że to ktoś, kto nie chce się ujawniać. Wszystko jedno, co wymyślisz. Grunt, byś mu nie wspominał o moim udziale w sprawie. –  Jezus to mój przyjaciel, Ano. Wierzę w  to, co robi. Jest naszą największą nadzieją na odebranie władzy Rzymowi. Nie chcę go okłamywać. – Mnie też się to nie uśmiecha, ale inaczej nie przyjmie pieniędzy. – Dobrze. Dobrze! Zrobię, o co prosisz, wiedz jednak, Ano, że zbyt łatwo ulegam twoim zachciankom. –  W  takim razie jeszcze jedno – powiedziałam. – Musisz do mnie pisać. Odłóż część z  tych monet, żeby kupić papirus i  wynająć posłańca. Przesyłaj mi często wieści o  Jezusie i  przyzwij mnie do domu, gdy uznasz, że to bezpieczne. Przysięgnij, że to uczynisz bez zwłoki! Mój brat objął mnie mocno.

– Przysięgam.

XXXII Wyszperałam misę inkantacyjną z  dna cedrowej skrzyni, gdzie od lat leżała zapomniana i zaniedbana. Miała rozmiary misy na ciasto i nie mieściła się w torbie podróżnej, ale nie zamierzałam jej porzucać – ani jej, ani moich zwojów. Stwierdziłam, że gdy już opróżnię skórzaną torbę Laviego z monet, schowam do niej swoje skarby, a na razie musiałam nieść je w rękach. Kątem oka spostrzegłam wełniany worek pełen odłamków naczyń, na których zapisałam wersy tęsknoty za Zuzanną. One musiały tu zostać. Popołudnie ustępowało stopniowo mrokom wieczoru. Z podwórza dolatywały stłumione głosy. Widziałam z  drzwi izby Jezusa i  jego bliskich, a  na niebie samotną gwiazdę, pojedynczy punkcik światła. – Twoja żona zachowała się nierozważnie – złościł się Jakub – a teraz jej czyny sprowadzą do naszego domu żołnierzy Antypasa. – Co mamy im powiedzieć? – zapytał Szymon. Jezus położył każdemu z nich dłoń na ramieniu, by im przypomnieć, że są braćmi. –  Powiedzcie im, że kobieta, której szukają, już tutaj nie mieszka. Powiedzcie, że mnie porzuciła i uciekła z poszukiwanym bratem, i że nie wiecie, dokąd się udała. – Każesz nam kłamać? – zdziwił się Jakub. Mnie także zdumiała sugestia Jezusa, by jego bracia zwodzili wysłanników tetrarchy. Maria, która stała dotąd na uboczu i przysłuchiwała się rozmowie, podeszła do synów. – Jezus prosi was tylko o to, byście mu pomogli ocalić życie jego żony – wycedziła ostro. – A wy go usłuchacie! – Zrobimy tak, jak nam podpowie sumienie – nie dawał za wygraną Szymon. Z ust Salome wyrwał się cichy, jękliwy odgłos. Westchnienie czy raczej szloch? – Napijmy się wina i porozmawiajmy – zaproponował Jezus. Zamknęłam drzwi. W ciszy i bezruchu izby opadł na mnie nieznośny ciężar. Zapaliłam lampy. Jezus wkrótce wróci. Umyłam pośpiesznie twarz i  dłonie, przebrałam się w  czysty biały strój i nasmarowałam włosy oliwką o zapachu goździków. Nawiedziły mnie słowa Jalty: „Ty także masz swoje przeznaczenie”. Poczułam, jak budzą się we mnie stare tęsknoty, przeraźliwa potrzeba własnego życia.

Otworzyłam skrzynię i wyjęłam z niej resztkę zgęstniałego atramentu z piecowej sadzy. Następnie sięgnęłam po pióro trzcinowe, schowane w  torbie podróżnej. Kreśląc szybko maleńkie litery w  wolnych przestrzeniach pomiędzy słowami mojej dawnej modlitwy, zapisałam wewnątrz misy inkantacyjnej nowe błaganie:

 

So o, oddechu Boga, skieruj mój wzrok na Egipt, na krainę naszej dawnej niewoli, i spraw, aby stała się ona dla mnie krainą wolności. Zabierz mnie do źródła papirusu i atramentu, do tego miejsca, gdzie się wreszcie narodzę.

XXXIII Zbudziłam się przed świtem z głową wtuloną między ramię i szyję Jezusa. W czoło drapała mnie jego broda, a od skóry biło ciepło pachnące winem i solą. Leżałam w bezruchu, żeby nie zakłócać snu męża, i chłonęłam w mroku jego obecność. Światło budziło się tego dnia leniwie i  bez przekonania, nigdy tak naprawdę nie nadchodząc. Nad moją głową rozległ się grzmot, o dach zabębnił deszcz. Niebo ciął piorun za piorunem. Jezus drgnął, a  jego usta poruszyły się, mamrocząc coś nieprzytomnie. Pomyślałam, że zaraz wstanie i pójdzie się modlić. Zamiast tego zapytał: – Mały Grzmocie, czyżbym to ciebie słyszał? Ja zaś mogłam się tylko zaśmiać. Odpowiedziałam mu śpiewnym głosem, drocząc się z nim tak jak on ze mną: – To ja, Ukochany. Grzmię na samą myśl, że będę musiała cię opuścić. Obrócił się na bok, by mi się przyjrzeć, a  ja poczułam, że widzi mnie głębiej niż ktokolwiek inny. – Błogosławię wielkość, która jest w tobie, Ano – powiedział. – A ja błogosławię tę, która drzemie w tobie. Podniósł się z  posłania i  otworzył drzwi, by spojrzeć w  dolinę tym samym klarownym i  przenikliwym wzrokiem, który skupiał przed chwilą na mnie. Stanęłam obok niego i popatrzyłam w tym samym kierunku – przez chwilę miałam wrażenie, że widzę świat jego oczyma: osierocony, roztrzaskany, ale zarazem nieskończenie piękny, świat, który trzeba było chwycić mocno w garść i poskładać na nowo. Wisiało nad nami widmo rozstania, już prawie namacalne. Żałowałam całą sobą, że nie możemy wyruszyć w drogę razem.

Zjedliśmy śniadanie w  milczeniu. Ubrana i  gotowa do czekającej mnie podróży, otworzyłam sakiewkę z  koźlej skóry, w  której nosiłam czerwoną nić. Była wytarta, cienka jak włókno pajęczej sieci, ale dziś chciałam ją założyć dla Jezusa. Pomógł mi ją zawiązać na nadgarstku. Na podwórzu była cała rodzina. Objęłam i wyściskałam każdego z osobna, a potem Jezus odprowadził mnie do bramy, gdzie czekali już Judasz, Jalta i Lavi. Chwilowo nie padało, lecz chmury wciąż były nabrzmiałe od wilgoci. Nie przewlekaliśmy pożegnania. Pocałowałam Jezusa w usta. –  Dziś los nas od siebie odrywa, ale mam nadzieję, że jeszcze mocniej nas to zespoli – powiedziałam. Przyciskając do piersi misę i zwoje, zwróciłam twarz ku Egiptowi.

ALEKSANDRIA JEZIORO MAREOTIS, EGIPT 16–17 rok n.e.

I Dopłynęliśmy do wspaniałego portu Aleksandrii po ośmiu dniach spędzonych na wzburzonym morzu. Mimo że nasz okręt – który przybył do Cezarei z egipską kukurydzą, a  do Aleksandrii wracał z  ładownią pełną oliwek – trzymał się wybrzeża, bujanie powodowane przez fale przyprawiało mnie o  nieustanne mdłości. Zwracałam każdy kęs jedzenia i  łyk wody, przez co większą część podróży spędziłam skulona na macie pod pokładem, rozmyślając o  Jezusie. Chwilami świadomość, że wciąż się od niego oddalam, doskwierała mi tak bardzo, że zaczynałam się zastanawiać, czy moich dolegliwości nie należy złożyć raczej na karb bólu i gwałtowności rozstania niż ruchu wód. Słaba i schorowana, zmusiłam się, by wyjść na pokład i spojrzeć z oddali na miasto, które pragnęłam zobaczyć od chwili, gdy opowiedziała mi o  nim Jalta. Stanąwszy obok ciotki, odetchnęłam głęboko mglistym powietrzem i  opatuliłam się szczelniej płaszczem. Nad naszymi głowami trzeszczał ogłuszająco grotżagiel. W porcie roiło się od łodzi, dużych jak nasza, ale też mniejszych galer. – Spójrz! – Ciotka wycelowała palcem w półmrok. – Latarnia morska na Faros. Kiedy się odwróciłam, moim oczom ukazał się widok, jaki nie pojawiłby mi się w  najśmielszych snach. Na niedużej wyspie zwróconej w  stronę miasta wznosiła się ku chmurom potężna, marmurowa wieża złożona z  trzech części, a  sam jej szczyt płonął nieziemskim blaskiem. Nawet Świątynia Jerozolimska nie mogła się równać z tym cudem architektury. – Jak udaje im się stworzyć takie mocne światło? – wymamrotałam, zbyt oszołomiona, by się zorientować, że powiedziałam to na głos. – Blask zapalonego w środku ognia odbijają olbrzymie lustra z brązu – wyjaśniła Jalta, a ja ujrzałam na jej obliczu dumę, jaką budziło w niej rodzinne miasto. Latarnię wieńczył posąg mężczyzny wskazującego w niebo. – Kto to? – zapytałam. – Helios, grecki bóg Słońca. Widzisz? Wznosi rękę do nieba. Ogromne miasto przelewało się niemal przez brzeg, w  dal ciągnęły się nieprzeliczone rzędy lśniących białych budowli. Wpatrywałam się w  jedną z  nich, tak zauroczona, że zapomniałam o  swojej chorobie – w  olśniewający gmach wcinający się w  zatokę, który zdawał się unosić na powierzchni wody.

–  Czyż to nie wspaniały widok? – powiedziała Jalta, obserwując moją twarz. – Pałac królów. Opowiadałam ci kiedyś o królowej, która go zamieszkiwała, Kleopatrze VII. – Tej, która udała się do Rzymu z Cezarem? – Owszem – odparła ze śmiechem ciotka – to jeden z jej wyczynów. Zmarła rok po moich narodzinach. Dorastając, słuchałam o  niej wielu opowieści – mój ojciec, a  twój dziadek twierdził, że pisała wyłącznie na papirusie pochodzącym z  naszej rodzinnej wytwórni, uważała bowiem, że to najlepszy papirus w całym Egipcie. Nim w pełni do mnie dotarło, że królowa Kleopatra osobiście wychwalała moich bliskich, wyrosła przed nami kolejna imponująca budowla ze wspaniałą kolumnadą. – To jedna ze świątyń Izydy – wyjaśniła Jalta. – Większa znajduje się w pobliżu biblioteki zwanej Isis Medica, w której mieści się szkoła medyczna. Kręciło mi się w głowie od wszechobecnego przepychu. Jakże obce było to miejsce i jakże obco cudowne! Umilkłyśmy, pozwalając, by przesuwała się przed nami nieśpiesznie panorama miasta o  konturach rodem ze snu. Znowu rozmyślałam o  moim ukochanym, o  tym, jak wielka dzieliła nas teraz odległość. Jeśli wszystko poszło zgodnie z  jego zamysłem, po ślubie Salome wyruszył z Kany do Kafarnaum, by zebrać zwolenników i rozpocząć Bożą posługę. Wspomnienie jego sylwetki w bramie domostwa ukłuło mnie boleśnie w serce. Pragnęłam znów z nim być, lecz nie w Galilei, zdałam sobie sprawę; nie tam, ale właśnie tutaj. Gdy spojrzałam na Jaltę, wzrok miała zamglony – od wietrznej pogody czy ze szczęścia? A może targał nią ból jej własnej tęsknoty za Chają? Po zejściu na ląd Apion wynajął zadaszoną lektykę niesioną przez dwa osły, o  zasłoniętych oknach i  siedzeniach wyłożonych poduszkami. Kołysząc się lekko, podążaliśmy Drogą Kanopijską – główną, wybrukowaną ulicą miasta, tak szeroką, że zmieściłoby się na niej i pięćdziesiąt lektyk, jedna obok drugiej. Po obu stronach ciągnęły się budynki o  czerwonych dachach, tłok zaś był nie do opisania – widziałam kobiety z odkrytymi głowami i dziewczynki śpieszące w towarzystwie chłopców za nauczycielami, którzy nosili przysznurowane do pasa drewniane tabliczki. Dostrzegłszy w  mijanym portyku barwny obraz klęczącej, uskrzydlonej Egipcjanki, zachłysnęłam się z  zaskoczenia powietrzem, a Jalta nachyliła się do mnie i powiedziała: – Skrzydlata Izyda. Zobaczysz ją jeszcze nieraz. Natknęliśmy się też na długi rząd ciągniętych przez konie rydwanów, którymi powozili mężczyźni w hełmach. Apion poinformował nas, że zmierzają oni do hipodromu. Aż raptem wyrósł przed nami w  oddali olśniewający fronton. Serce podskoczyło mi w piersi. Nie widziałam jeszcze fasady, ale dach budowli górował nad miastem. – Czy to wielka biblioteka? – zapytałam. – Zgadza się – odparła Jalta. – Bez obaw, wkrótce się tam razem wybierzemy.

Jeszcze na morzu ciotka opisywała mi, jak pieczołowicie skatalogowane i posegregowane są tamtejsze zwoje – a było ich bez mała pół miliona! Wszystkie teksty, jakie kiedykolwiek spisała ludzka ręka. Opowiadała mi o  mieszkających tam uczonych, którzy dowiedli, że Ziemia jest okrągła, i zmierzyli nie tylko jej obwód, ale też odległość od Słońca. A my miałyśmy się tam wkrótce udać!

 

Dopiero gdy lektyka dotarła pod dom wuja Harana, moja ekscytacja przerodziła się w niepokój. Okłamałam przecież Apiona, wmawiając mu, że Haran zgodził się listownie na przybycie Jalty. Jak miałabym ukryć podstęp? I co się stanie, jeżeli wuj nas nie przyjmie? Nie mogłam się udać nigdzie indziej, bo nakazałam Judaszowi, by wysyłał pod ten adres wszystkie wiadomości. Zanim opuściliśmy Cezareę, poprosiłam Apiona, by dokładnie wytłumaczył mojemu bratu, jak ma adresować listy. – Haran ben Filip Levias, Dzielnica Żydowska, Aleksandria – odpowiedział. – Czy to wystarczy? – zapytałam. – Twój wuj to najbogatszy Żyd w całej Aleksandrii, wszyscy wiedzą, gdzie mieszka. Na te słowa Jalta parsknęła drwiąco, ściągając na siebie uwagę Apiona. Dziś będzie musiała lepiej ukrywać swoją gorycz, pomyślałam, gdy wchodziłyśmy do okazałej posiadłości. Jak ciotka zamierzała odnaleźć Chaję bez pomocy brata? Wuj okazał się podobny do mojego ojca: miał guzowatą łysą głowę, duże uszy i szeroką pierś, nie nosił też brody. Różnił się za to oczami, bo jego były mniej ciekawskie, za to drapieżne jak u  jastrzębia wypatrującego ofiary. Przyjął nas w  atrium oświetlonym przez oculus w sklepieniu, stanąwszy bezpośrednio w snopie oślepiającego blasku. Nie potrafiłam odnaleźć w pomieszczeniu żadnego cienia i odczytałam to jako zły znak. Jalta podeszła do Harana z opuszczoną głową i pokłoniła się tak nisko, że ze zdumienia uniosłam brwi. –  Najdroższy bracie – odezwała się słodko – przychodzę do twojego domu w  pokorze i proszę cię, byś mnie ugościł. Moje zmartwienia okazały się zbyteczne, ciotka doskonale grała w tę grę. Mimo to Haran zgromił ją spojrzeniem i skrzyżował ręce na piersi. – Przybywasz bez zaproszenia, Jalto. Kiedy cię odsyłałem do brata w Galilei, robiłem to w  przeświadczeniu, że już tu nie wrócisz. – Odwrócił się do Apiona. – Dlaczego przyprowadziłeś je tutaj bez mojej zgody? Mój podstęp został zdemaskowany jeszcze szybciej, niż się tego spodziewałam. – W-wybacz, panie – zająknął się Apion. – Młodsza kobieta twierdziła, że... – Spojrzał na mnie, a ja zobaczyłam na jego twarzy perlącej się od potu dylemat: czy jeśli mnie oskarży, powiem jego chlebodawcy o łapówkach?

Haran był najwyraźniej całkiem domyślny. – Czyżbyś został przekupiony, Apionie? Jeśli tak, oddaj mi natychmiast pieniądze, a ja się zastanowię, czy cię zatrzymać jako mego skarbnika. Wtedy zrozumiałam, że muszę go ocalić. Wszystko wskazywało na to, że Apion tak czy inaczej zostanie odprawiony, więc podjęłam ryzyko w  nadziei, że zyskam jego przychylność. Zrobiłam krok naprzód. – Nazywam się Ana i jestem córką twojego brata, Macieja. Nie wiń swojego pracownika za to, że nas tu zabrał. Nie otrzymał ode mnie żadnej zapłaty. Zrobił to, ponieważ mu wmówiłam, że otrzymałam od ciebie list, w którym wydałeś mu takie polecenie. Jeżeli Apion jest czegoś winien, to tylko tego, że łatwowiernie zawierzył moim słowom. Jalta zerknęła na mnie niepewnie, a  Lavi przestąpił z  nogi na nogę. Nie widziałam Apiona, ale usłyszałam, jak wypuszcza z płuc długo wstrzymywany oddech. –  Stajesz przede mną i  otwarcie przyznajesz, że dostałaś się do mojego domu podstępem?! – Haran zaśmiał się donośnie i  z  nieskrywaną drwiną. – Powiedzcie mi szczerze, po co tutaj przybyłyście? – Jak wiesz, wuju, mój ojciec nie żyje. Nie miałyśmy się z ciotką gdzie podziać. – Czy to znaczy, że nie masz męża? – dociekał. Powinnam była przewidzieć tak oczywiste pytanie, a  mimo to zbiło mnie ono z  tropu i wahałam się zdecydowanie zbyt długo. – Mąż ją odesłał – pośpieszyła mi na ratunek ciotka. – Ana wstydzi się o tym mówić. –  Tak – bąknęłam. – Mąż wyrzucił mnie z  domu. – Nim zaś Haran zdążył zapytać, cóż takiego strasznego uczyniłam, by sobie zasłużyć na wygnanie, szybko dodałam: – Przypłynęłyśmy do Aleksandrii z  moim opiekunem, bo jesteś najstarszym bratem mojego ojca i naszym patriarchą. Owszem, posunęłam się do podstępu, ale wyłącznie z chęci, żeby ci służyć. Błagam o przebaczenie. Haran odwrócił się do Jalty. – Trzeba jej oddać, że jest sprytna – stwierdził. – Nie sposób jej nie polubić. Dobrze, moja dawno niewidziana siostro. Cóż cię takiego skłoniło, by po tylu latach wrócić? Tylko mi nie mów, że ty także pragniesz mi służyć, bo moja naiwność ma granice. –  To prawda, nie chcę ci wcale służyć – odpowiedziała rozbrajająco szczerze Jalta. – Zależało mi jednak, by spędzić ostatnie lata życia w  ojczyźnie. Byłam na wygnaniu dwanaście lat. Czy to nie dość długo? Haran skrzywił się. –  Czyli nie zjawiłaś się tu wcale w  nadziei, że odnajdziesz zaginioną córkę? Można by pomyśleć, że każda matka pragnęłaby przed śmiercią zjednać się z utraconym dzieckiem.

Po raz drugi potwierdzało się, że był nie tylko bezwzględny, ale też wyjątkowo spostrzegawczy. Stwierdziłam, że to człowiek, którego nie wolno lekceważyć. – Moja córka została adoptowana dawno temu – odpowiedziała Jalta. – Wyrzekłam się jej, bo nie chcę sobie robić fałszywych nadziei, że ją znów zobaczę. Oczywiście będę ci wdzięczna, jeśli mi powiesz, gdzie się obecnie znajduje, ale dawno pogodziłam się z rozłąką. –  Nie mógłbym tego zrobić, bo jak ci doskonale wiadomo, sam nie mam pojęcia, gdzie jest Chaja. Jej rodzina nalegała na podpisanie umowy, która zabrania nam jakichkolwiek kontaktów. – Jak już mówiłam, Chai nie ma – powtórzyła Jalta. – I nie przybyłam tutaj dla niej, ale wyłącznie dla siebie. Wejdźmy do domu, Haranie. Jakże skruszona była moja ciotka, jakże przekonująca... Haran wyszedł ze snopu ostrego światła. Krążył po atrium z  dłońmi splecionymi na plecach, jakby coś rozważał. Machnął na Apiona ręką, a skarbnik umknął w popłochu. W końcu wuj zatrzymał się przede mną i rzekł: –  Możesz tu zostać, ale będziesz mi płacić pięćset brązowych drachm za każdy miesiąc pobytu pod tym dachem. Pięćset! Zostało mi zaledwie tysiąc pięćset srebrnych monet i nawet nie wiedziałam, jak się je przelicza na egipskie. Te pieniądze musiały nam wystarczyć na cały rok, nie wspominając o kosztach podróży powrotnej. – Sto – powiedziałam. – Czterysta – targował się ze mną wuj. – Sto pięćdziesiąt i będę ci służyć jako skryba. – Skryba? – parsknął. – Mam już skrybę. – A czy pisze po aramejsku, grecku, hebrajsku i łacińsku? – zapytałam. – Czy kreśli litery i pisma tak piękne, że ludzie przydają słowu jeszcze większej wagi? – dodała Jalta. – Potrafisz to wszystko? – Haran zmrużył oczy. – Tak. –  Niech więc tak będzie. Sto pięćdziesiąt brązowych drachm i  twoje usługi skryby. Nie wymagam niczego więcej, prócz tego, byście nie opuszczały domu. – Nie możesz nas przecież uwięzić – zaprotestowałam, bo ten cios bolał dużo bardziej niż konieczność płacenia czynszu. –  Gdybyś potrzebowała dóbr z  targu, wyślij po nie swojego opiekuna, jak go raczyłaś nazwać. – Następnie zwrócił się do Jalty: – Jak ci zapewne wiadomo, oskarżenia o morderstwo nie ulegają przedawnieniu. Jeśli się dowiem, że wypytujesz o córkę, każę cię

aresztować. – Jego twarz przybrała surowy wyraz. – Rodzina Chai nie życzy sobie, żebyś się wtrącała w ich sprawy, a ja nie będę się narażać na oskarżenia z ich strony. Uderzył w maleńki gong i w atrium zjawiła się dziewczyna, nie Żydówka, lecz Egipcjanka o długiej szyi i mocno uczernionych oczach. – Zaprowadź je do kwater dla kobiet, a ich opiekuna umieść razem ze służbą – nakazał jej Haran i wyszedł bez słowa pożegnania. Ruszyłyśmy za dziewczyną, wsłuchane w  szuranie jej sandałów i  wpatrzone w  fale czarnych włosów, które przelewały się z boku na bok przy każdym jej kroku. – Czy Haran nie ma żony, do której mogłybyśmy zaapelować? – zapytałam szeptem. –  Ta, którą znałam, zmarła, nim opuściłam Aleksandrię. Czy zaś wziął sobie nową, nie mam pojęcia – odpowiedziała cicho ciotka. Nasza przewodniczka zatrzymała się przed drzwiami. – Tu będziecie mieszkały – oznajmiła łamaną greką, po czym dodała: – Mój pan nie ma żony. W tym domu nie mieszka nikt prócz niego i służby. – Masz doskonały słuch – skomentowałam. – Wszyscy służący mają – odparła krótko dziewczyna, a Lavi się uśmiechnął. – A gdzie się podziali synowie Harana? – zapytała Jalta. – Zarządzają jego ziemią w Delcie Nilu. Skinęła na Laviego i  odeszła, kołysząc włosami i  biodrami. Lavi stał jak sparaliżowany, rozdziawiając usta, po czym podreptał za nią w wyraźnym pośpiechu.

 

Moją komnatę sypialną dzielił od komnaty Jalty pokój dzienny, który otwierał się na ogród dziedzińcowy, miniaturowy las daktylowców. Podziwiałyśmy go, stojąc w drzwiach. – Haran nam nie ufa – powiedziałam. – I doskonale wie, po co wróciłaś. – Tak. Wie. – Czy to nie dziwne, że czyni tak wiele starań, by cię trzymać z dala od córki? Posunął się nawet do uwięzienia nas w domu. Bo czy stałoby się coś złego, gdybyś ją spotkała? Być może naprawdę istnieje jakaś umowa, która tego zabrania, ale zastanawiam się, czy Haran nie ukrywa przed tobą Chai z  innego powodu: by cię pokarać. Myślisz, że jego żądza zemsty może być aż tak wielka? –  Plotki otaczające śmierć mojego męża okryły go hańbą. Rodzona siostra morderczynią... Straciły na tym jego interesy i  ucierpiała pozycja w  mieście. Przyniosłam mu wstyd, a on nigdy tego nie przebolał i nigdy nie przestał mnie winić. Jego żądza zemsty jest większa, niż ci się wydaje. Jest wręcz niezmierzona. Milczałyśmy przez chwilę, a ja odniosłam wrażenie, że na jej obliczu pojawiło się nagle coś, co zaskoczyło ją samą, jakby coś sobie nagle uświadomiła.

– A jeśli Haran trzyma mnie z dala od Chai nie tylko z pragnienia zemsty, ale zarazem z konieczności ukrycia własnych przewin? Przeszły mnie ciarki. – Co masz na myśli, ciociu? – Sama nie wiem – odparła. – Czas pokaże. Pośrodku ogrodu znajdowała się sadzawka gęsto porośnięta lotosem błękitnym. Przynajmniej mamy gdzie spać, pomyślałam. Podczas gdy Jalta się rozgaszczała, ja wyszłam na zewnątrz, by kucnąć obok sadzawki. Kiedy sprawdzałam zafascynowana, w  jak dziwny sposób kwiaty wyrastają z  mułu, za moimi plecami rozległy się kroki. Odwróciwszy się, ujrzałam Apiona. – Powinienem ci podziękować – odezwał się. – Ocaliłaś mnie własnym kosztem. – Nie mogłabym postąpić inaczej. Uśmiechnął się. – Lepiej mi zdradź, bratanico Harana, czego oczekujesz w zamian. – Dowiemy się tego z czasem – zapewniłam.

II Poranki spędzałam w  ciasnym skryptorium Harana, sporządzając kopie jego rejestrów skarbowych i handlowych. – Głupiec posiada jedną kopię – stwierdził. – Mędrzec dwie. Wuj był właścicielem pól papirusowych swojego ojca, które przynosiły krociowe zyski. Ich dokumentacja przyprawiała mnie o  niemożliwy marazm – wszystkie te akty własności, kontrakty, rachunki i kwity piętrzyły się przede mną niczym nieprzebyte góry banału. Na szczęście zasiadał także w  radzie siedemdziesięciu jeden starszych, zajmującej się sprawami Żydów w  mieście, co było źródłem dużo ciekawszej lektury. Kopiowałam więc całą gamę barwnych skarg na ciężarne wdowy i na synowe, które okazywały się pozbawione dziewictwa, na mężów bijących żony i  żony porzucające mężów. Pewna kobieta, której zarzucono rozwiązłość, upewniała o swojej niewinności tak przekonująco i uparcie, że się mimowolnie śmiałam pod nosem, a  żona rabina utrzymywała, że jeden z  bywalców łaźni skalał jej uda gorącą wodą. Największe wrażenie zrobiła na mnie jednak petycja córki, która błagała, by to jej pozwolono decydować o swoim małżeństwie, miast powierzać tę kwestię jej ojcu. Dopiero teraz z  całą mocą zdawałam sobie sprawę, jak monotonne i  nieciekawe było moje życie w Nazarecie.

Pisałam na najcudowniejszym papirusie, jaki kiedykolwiek miałam w  rękach, białym i  gładkim, nauczyłam się też sklejać razem jego arkusze, żeby tworzyć rolki o  długości dwakroć przekraczającej mój wzrost. Pierwszym skrybą Harana był Tadeusz – starzec z  kępkami siwych włosów w  uszach i  plamami atramentu na opuszkach palców, który każdego dnia zasypiał przy biurku z piórem w dłoni. Ośmielona jego drzemkami, porzucałam pracę, by znów spisywać historie wielkich kobiet. Nie obawiałam się, że Haran mógłby mnie przyłapać, bo większą część dnia spędzał w mieście – jeśli nie brał udziału w spotkaniach rady, to załatwiał interesy w synagodze lub amfiteatrze, gdzie odbywały się greckie igrzyska. Gdy wracał do domu, unikałyśmy go z  ciotką, zamykając się z  posiłkami w  prywatnych kwaterach. By nie wzbudzać jego podejrzeń, wystarczyło tworzyć ciut więcej kopii niż leniwy, pochrapujący Tadeusz. Dzięki temu wkrótce udało mi się sporządzić teksty o  Judycie, Rut, Miriam, Deborze i  Izebel. Wkładałam je do dużego kamiennego dzbana, stojącego w  mojej sypialni, gdzie ukryłam pozostałe zwoje. Popołudniami przesiadywałam w  kwaterach gościnnych, próżnując bez końca i  rozmyślając o  ukochanym. Wyobrażałam go sobie wędrującego po całej Galilei i  rozmawiającego z  trędowatymi, nierządnicami i  mamzerami, nawołującego otwarcie – i to w obecności szpiegów Antypasa – by skłonić do uniżenia potężnych i możnych. Chcąc odsunąć od siebie lęki, postanowiłam, że w  wolnych chwilach będę czytać swoje historie ciotce i  Laviemu. Odkąd trafiłyśmy do domu wuja, Jalta z  każdym dniem podupadała na duchu, gnębiona, jak mi się zdawało, niemożliwością poszukiwania córki. Miałam nadzieję, że moje opowieści podniosą ją na duchu, i choć w istocie poprawiały jej nieco samopoczucie, to z największym zniecierpliwieniem wyczekiwał ich Lavi. Któregoś dnia zapukał do moich drzwi i spytał: – Czy mogę przyprowadzić dziś Pamfilię? Ostatnimi czasy starałam się wzbogacać narrację o  odrobinę artystycznego rozmachu. Robiłam to, by ożywić ciotkę. Nie śpiewałam ani nie tańczyłam, jak to niegdyś czyniła Tabita, lecz ubarwiałam historie gestami i  dramatyczną artykulacją. Moja interpretacja sceny, w  której Judyta odcina głowę Holofernesowi, sprawiła, że zarówno Lavi, jak i  Jalta wstrzymali oddechy. – Pamfilię? – zapytałam. – Tę śliczną Egipcjankę – podpowiedziała mi Jalta. – Służącą, która przyprowadziła nas tu pierwszego dnia, pamiętasz? Posłałam Laviemu znaczący uśmiech. – Idź po nią, a ja się przygotuję. Zerwał się do drzwi, po czym gwałtownie przystanął.

–  Czy możesz przeczytać znów opowieść o  Racheli, której twarz była piękniejsza niźli tysiąc księżyców, i o tym, że Jakub musiał się trudzić czternaście lat, by ją pojąć za żonę?

III Jalta siedziała na kunsztownie rzeźbionym krześle w pokoju dziennym. Weszło jej w nawyk okupowanie tego miejsca – spędzała na nim nieraz długie godziny, zaciskając powieki i pocierając o siebie dłońmi, zagubiona we własnych myślach. Byłyśmy uwięzione w  domu Harana przez całą wiosnę i  lato – nie udało nam się odwiedzić Wielkiej Biblioteki, nie zobaczyłyśmy żadnych świątyń ani obelisków czy choćby jednego z  miniaturowych sfinksów, które zdobiły mury portu. Jalta od tygodni nie wspominała o Chai, ale nie ulegało wątpliwości, że to właśnie o niej rozmyślała, wiercąc się niespokojnie na krześle. – Ciociu – odezwałam się, bo nie mogłam dłużej znieść jej bezradności. – Przybyłyśmy do Aleksandrii, żeby szukać Chai. Zróbmy to, nawet jeśli miałoby to oznaczać, że narazimy się wujowi. – Po pierwsze, dziecko, nie był to jedyny powód. Jesteśmy w Aleksandrii także dlatego, że groziło ci więzienie. Jeśli zostaniemy tutaj dość długo, przynajmniej zażegnamy to niebezpieczeństwo. Co się zaś tyczy Chai... – Pokręciła głową, a  na jej twarz powrócił smutek. – Odnalezienie jej będzie znacznie trudniejsze, niż sądziłam. – Dopóki tkwimy w zamknięciu, niczego nie zdziałamy – zauważyłam. –  Gdybyśmy nawet mogły przemieszczać się swobodnie po mieście... Bez wskazówek Harana nie wiedziałabym, gdzie zacząć poszukiwania. – Mogłybyśmy wypytać o nią na targach i w synagogach, mogłybyśmy też... – Urwałam, bo nawet w moich uszach te słowa brzmiały żałośnie. – Dobrze znam Harana, Ano. Jeśli odkryje, że opuściłyśmy mury domu, dotrzyma słowa i  wniesie przeciwko mnie oskarżenia. Czasem mi się wydaje, że wręcz by tego pragnął... Cóż by nam z  tego przyszło? Ja zostałabym aresztowana, a  ty trafiłabyś z  Lavim na ulicę. Gdzie byście się podziali? Jak odebrałabyś wiadomość od Judasza, że pora wracać? Usiadłam u stóp ciotki, na skórze lamparta, i oparłam policzek o jej kolano. Spoglądałam kątem oka na wymalowane na ścianie lilie wodne. W  naszym domostwie w  Nazarecie ściany były zrobione z  kamieni i  błota, a  zamiast podłóg mieliśmy klepisko. Nigdy mi nie doskwierało to skromne życie, choć wcale też za nim nie tęskniłam. Brakowało mi za to Marii i  Salome mieszających w  garnkach, brakowało mi łażącej za mną kozy, i  Jezusa, najmocniej brakowało mi Jezusa. Każdego ranka docierało do mnie na nowo, że dzieli nas

niemożliwy dystans. Wyobrażałam sobie, jak się podnosi z maty i recytuje Szemę, owinięty chustą modlitewną, jak idzie na wzgórza, by się pomodlić. Czasami tęsknota była tak wielka, że ja też wstawałam, brałam misę inkantacyjną i  mamrotałam zapisane w  niej słowa:

 

So o, oddechu Boga, skieruj mój wzrok na Egipt, na krainę naszej dawnej niewoli, i spraw, aby stała się ona dla mnie krainą wolności. Zabierz mnie do źródła papirusu i atramentu, do tego miejsca, gdzie się wreszcie narodzę.

 

Świadomość, że oboje modlimy się o  świcie, była niczym łańcuch, który nas spajał, ja jednak sięgałam po misę z  jeszcze innego powodu. Mój żal spowodowany był nie tylko brakiem Jezusa, ale także siebie. Jakże ktokolwiek miałby się odrodzić, zamknięty na cztery spusty w domu, który przemienił się w więzienie? Kiedy tak siedziałam, zapatrzona w  lilie na ścianie, do głowy przyszedł mi pewien pomysł. Wyprostowałam się i spojrzałam na Jaltę. – Jeżeli w tym domu zachowały się jakiekolwiek wzmianki o Chai, idę o zakład, że są one ukryte w  skryptorium Harana. Ma tam dużą stojącą szafkę – nie wiem, co się w  niej znajduje, niemniej Haran dba, żeby zawsze była zamknięta. Mogłabym do niej zajrzeć. Skoro nie wolno nam wychodzić, zrobię przynajmniej tyle... Ciotka milczała, a jej oblicze nie zmieniło się ani na jotę, ale wiedziałam, że słucha. – Szukaj umowy adopcyjnej – powiedziała w końcu. – Szukaj czegokolwiek, co mogłoby nam pomóc.

IV Następnego ranka, kiedy Tadeusz przymknął powieki, a  podbródek opadł mu na pierś, wśliznęłam się do pracowni Harana, by poszukać klucza od szafki w  skryptorium. Znalazłam go szybciej, niż się spodziewałam – alabastrowy słój stojący na jego biurku nie był zbyt przemyślną kryjówką. Kiedy otworzyłam szafkę, zawiasy drzwiczek zapiszczały niczym niewprawnie szarpnięte struny liry. Zamarłam, bo Tadeusz drgnął i  burknął coś cicho, lecz sen nie wypuścił go ze swych objęć. Ukazały mi się setki zwojów powtykanych w ciasne przegródki, rząd po rzędzie – ich okrągłe końcówki gapiły się na mnie jak ściana niemrugających oczu. Zgadywałam – słusznie, jak się miało okazać – że to osobiste archiwum Harana. Pytanie, czy zwoje były posegregowane tematami, latami, językami. W  porządku alfabetycznym,

a  może zgodnie z  jakimś innym systemem, znanym jedynie Haranowi? Zerknąwszy dla pewności, czy Tadeusz wciąż śpi, wyjęłam trzy przypadkowe dokumenty z  górnej lewej części szafki i zamknęłam drzwiczki, nie przekręcając klucza. Pierwszy zwój był spisanym po łacinie certyfikatem rzymskiego obywatelstwa Harana; drugi żądaniem zwrócenia czarnej oślicy, która została skradziona ze stajni; trzeci testamentem, w  którym przekazywał cały majątek najstarszemu synowi. Od tamtej pory codziennie wykradałam klucz i  wyciągałam kilka zwojów. Drzemki Tadeusza trwały przeważnie niecałą godzinę, ale z  obawy, że zbudzi się wcześniej, pozwalałam sobie na pół godziny czytania. Każdy przejrzany dokument oznaczałam kropką, wszystko było tu bowiem wymieszane bez ładu i składu: długie traktaty filozoficzne z  listami, zaproszeniami czy horoskopami. Najwyraźniej każdy drobiazg wart był uwiecznienia; gdy jakiś Bogu ducha winny żuczek nadgryzał liść na plantacji papirusu, Haran wypisywał lamenty, które wymagały poświęcenia trzech roślin. Robiłam postępy w żółwim tempie, dwa miesiące zajęło mi sprawdzenie połowy zawartości szafki. – Czy znalazłaś dziś coś ciekawego? – zagaiła któregoś popołudnia Jalta, kiedy wróciłam do naszych kwater. Zawsze to samo pytanie. Ze wszystkich ludzkich uczuć, nadzieja jest tym najbardziej tajemniczym. Wzrasta niczym lotos z głębiny zamulonego serca, piękna, póki trwa. Pokręciłam głową. Zawsze ta sama odpowiedź. – Od jutra będziemy chodzić do skryptorium razem – oznajmiła ciotka. – Wspólnie dużo szybciej przejrzymy pozostałe zwoje. Te słowa, których się nie spodziewałam, zarazem ucieszyły mnie i zmartwiły. –  A  jeśli Tadeusz się zbudzi i  zauważy, że czytasz osobiste dokumenty Harana? Co innego, jeśli przyłapie mnie. Ja mogę udawać, że natknęłam się na nie przypadkowo, że ktoś je odłożył w niewłaściwe miejsce, ale ty... Z pewnością uda się do wuja na skargę. – Tadeuszem nie musisz się martwić. – Dlaczego? – Bo podamy mu jeden z moich specjalnych wywarów.

 

Następnego ranka zjawiłam się w  skryptorium z  ciastkami i  piwem – napojem, który Egipcjanie spożywali o każdej porze dnia i nocy, jakby to była woda albo wino. Postawiłam przed Tadeuszem kubek. – Należy nam się odrobina wytchnienia, nie sądzisz? Przekrzywił z powątpiewaniem głowę. – Nie wiem, czy Haran... –  Wątpię, by miał cokolwiek przeciwko. Jeśli się jednak dowie, powiem mu, że to ja przyniosłam piwo. Byłeś dla mnie dobry, a ja chcę się odwdzięczyć. To wszystko.

Uśmiechnął się i uniósł kubek do ust, a mnie pochwycił paroksyzm wyrzutów sumienia. Wszystko, co powiedziałam, było bowiem szczerą prawdą; Tadeusz traktował mnie wyjątkowo cierpliwie, uczył, w  jaki sposób poprawiać błędy, zmywając plamy atramentu gorzkim, sfermentowanym płynem. I  choć chyba zdążył się zorientować, iż podkradam papirus do własnych celów, ani razu się nie poskarżył. A jak mu się odpłacałam? Zwodząc go napojem, który Jalta upichciła z  Pamfilią, by go odurzyć środkiem wydestylowanym z kwiatów lotosu. Zapadł w sen cudownie szybko i głęboko. Wylałam przez okno piwo z własnego kubka, a  gdy do skryptorium przyszła ciotka, szafka na dokumenty czekała już otwarta. Rozwijałyśmy zwój po zwoju, zabezpieczając je drążkami do czytania, i  przeglądałyśmy przy biurku ich zawartość. Jalta okazała się wyjątkowo głośnym czytelnikiem – bez przerwy dolatywały mnie ochy i  achy, wskazujące, iż natknęła się na jakiś zdumiewający czy frustrujący szczegół. Chociaż zdołałyśmy przeczytać kilkanaście zwojów, wciąż nie natrafiłyśmy na żadną wzmiankę o Chai. Jalta wyszła po mniej więcej godzinie – uznałyśmy, że dłużej nie warto ryzykować. Jednakże Tadeusz wciąż twardo spał. Przyłapałam się na spoglądaniu w  jego stronę, by się upewnić, czy wciąż oddychał, jego oddechy były bowiem płytkie i  sporadyczne. Ulżyło mi, gdy się w  końcu zbudził i  zamrugał zapuchniętymi oczami, ziewając. Jak zwykle oboje udawaliśmy, że nie dostrzegliśmy jego niedyspozycji. Później, odnalazłszy ciotkę w jej pokoju, powiedziałam: – Musicie bardziej uważać z doprawianiem piwa. Połowa dawki to aż nadto. – Myślisz, że staruszek coś podejrzewa? – zapytała. – Nie. Myślę, że cudownie wypoczął.

V Któregoś wiosennego dnia, w  połowie miesiąca zwanego przez Egipcjan famenot, siedziałyśmy z Jaltą przy sadzawce w ogrodzie. Ciotka czytała Odyseję Homera skopiowaną w  formie kodeksu, jeden z  cenniejszych tekstów w  zbiorach Harana. Przyniosłam go za przyzwoleniem Tadeusza, mając nadzieję, że lektura wypełni jej popołudnie i  choć na chwilę pomoże odciągnąć myśli od Chai. Nasze potajemne spotkania w  skryptorium trwały przez jesień i  zimę. Po pierwszym miesiącu Jalta ograniczyła wizyty do jednej tygodniowo, by nie wzbudzać podejrzeń Tadeusza – w końcu jak często mogłam mu podawać piwo? Nasze postępy spowolniła też żołądkowa dolegliwość Harana, która na kilka tygodni zatrzymała go w  domu. Tak czy

inaczej, niedawno zakończyłyśmy nasze śledztwo. Przeczytałyśmy uważnie każdy zwój zamknięty w  szafce i  wiedziałyśmy o  prywatnych sprawach Harana więcej, niźli byśmy sobie życzyły, a  Tadeusz roztył się od piwa. Nie odkryłyśmy jednak niczego, co by choć sugerowało, że dziewczyna imieniem Chaja kiedykolwiek istniała. Leżałam w  trawie i  wpatrywałam się w  porwane strzępy chmur, zastanawiając się, dlaczego Judasz nie pisze. Jak się dowiedziałam, trzeba było około trzech miesięcy, by wieści wysłane z  Galilei dotarły do Aleksandrii, a  my mieszkałyśmy tu od dwunastu. Być może posłaniec najęty przez mojego brata okazał się niesolidny? Albo spotkało go w  podróży jakieś nieszczęście... W  każdym razie mogłoby się zdawać, że po tak długim czasie Antypas zarzucił już poszukiwania. Wbiłam paznokcie w  opuszki kciuków. Och, mężu, dlaczego mnie nie wzywasz? Tamtego dnia, kiedy Jezus zdecydował się podjąć trudy kapłaństwa, oparł swoje czoło o moje i zamknął oczy. Próbowałam wyobrazić sobie ten moment, wyobrazić sobie jego. Bo choć trudno mi było się z  tym pogodzić, rysy twarzy najbliższej mi osoby traciły w  mej pamięci na wyrazistości. Przerażało mnie to powolne zanikanie. Na dziedziniec wyszła z wieczerzą Pamfilia. – Wolałybyście zjeść tutaj czy w domu? – zapytała. Usiadłam, a  obraz Jezusa rozpłynął się w  powietrzu, pozostawiając po sobie nagłą, bolesną pustkę. – Zjedzmy tutaj – powiedziała Jalta, odkładając książkę. – Czy przyszły dzisiaj jakieś listy? – zapytałam Pamfilię. Obiecała już, że da mi znać, gdy tylko zjawi się posłaniec, a mimo to codziennie ją nagabywałam. – Przykro mi. – Spojrzała na mnie badawczo. – To musi być bardzo ważny list. – Brat obiecał przesłać mi wieści, gdy będę mogła bezpiecznie powrócić do Galilei. Pamfilia zatrzymała się gwałtownie, a taca zachwiała się w jej rękach. – Czy Lavi będzie ci znów towarzyszyć? – Nie możemy podróżować bez opieki – odparłam i poniewczasie zdałam sobie sprawę, że powinnam była inaczej sformułować swoją odpowiedź. Lavi po uszy zadurzył się w  tej dziewczynie, a wszystko wskazywało na to, że i ona straciła dla niego głowę. Czy ukryłaby list, wiedząc, że wiązał się on z odejściem Laviego? Czy mogłam jej ufać? Nalała wina ciotce, a potem mnie, i podała nam miski potrawki z soczewicy i czosnku. –  Nawet jeśli Lavi ze mną wróci – dodałam – zapewnię mu pieniądze na przeprawę do Aleksandrii. Pamfilia kiwnęła głową, choć się nie uśmiechnęła. Jalta zmarszczyła brwi. Bez trudu odczytałam wątpliwości z  jej twarzy: „Rozumiem, że chcesz zaskarbić sobie jej lojalność, lecz czy stać nas na takie obietnice?”. Nie licząc kwoty,

którą odłożyłam na podróż powrotną, miałyśmy tylko tyle drachm, żeby jeszcze przez cztery miesiące płacić wujowi czynsz. Co później? Kiedy służąca wyszła, łyżka Jalty uderzyła o  dno miski. Ja jednak nie miałam apetytu. Znów położyłam się na trawie i  zamknęłam oczy, by odszukać we wspomnieniach twarz ukochanego. Tylko że jej tam nie było.

VI Włożyłam Laviemu w dłoń pięć drachm. – Idź na targ i kup wełnianą torbę podróżną, na tyle dużą, by się w niej zmieściła moja kolekcja zwojów. – Zaprowadziłam go do kamiennego dzbana w  komnacie sypialnej, wyciągnęłam ze środka całą zawartość i rozłożyłam na łóżku. – Jak widzisz, do starej torby skórzanej już się nie zmieszczą. Lavi wodził wzrokiem po zwojach. – Jest ich dwadzieścia siedem – policzył. Przez niewielkie okno sypialni wpadało popołudniowe światło, zabarwiane przez liście palm na bladozielono. Wpatrywałam się w  efekty swojej pracy, w  lata walki i  żebrania o  przywilej pisania. Każde słowo, ba, każde pociągnięcie pióra zdawało mi się ciężko wywalczone, a przez to jeszcze cenniejsze. Przepełniło mnie podnoszące na duchu uczucie. Duma? Nie wiem, czy zasługiwało na tę nazwę. Może raczej prosta świadomość, że pomimo licznych przeciwności udało mi się tego dokonać. Sama z  trudem dowierzałam własnym oczom. Dwadzieścia siedem zapisanych zwojów! W  ciągu roku spędzonego w  domu wuja dokończyłam opowieści o  wielkich kobietach Biblii, spisałam losy Chai, zaginionej córki, oraz Jalty, poszukującej matki. Pokazałam je ciotce, nim jeszcze dobrze wysechł atrament. Gdy skończyła czytać, stwierdziła: – Chaja przepadła, ale jej historia nie zginie. Poczułam, że moje słowa są balsamem dla jej duszy. Odtworzyłam też wersy swojego bólu po utracie Zuzanny, spisane na odłamkach naczyń, które zostawiłam w Nazarecie. Nie pamiętałam wszystkich, lecz przetrwało mi ich w głowie wystarczająco dużo, żeby zadowolił mnie efekt moich starań. Uwieczniłam dzieje przyjaźni z  Phasaelis i  jej ucieczki od Antypasa, na koniec zaś odmalowałam w  słowach obraz codziennego, żmudnego życia w Nazarecie. Lavi uniósł wzrok znad sterty opowieści. – Czy zakup nowej torby oznacza, że wkrótce wybieramy się w podróż?

–  Czekam na wiadomość z  potwierdzeniem, że powrót do Galilei jest bezpieczny. Chcę być gotowa, kiedy wreszcie nadejdzie. Potrzebowałam większej torby, to prawda, ale wysyłałam Laviego do miasta z  jeszcze innego, ukrytego powodu. Zastanawiałam się właśnie, jak poruszyć tę kwestię, gdy Lavi oznajmił: – Pragnę ożenić się z Pamfilią. Zamrugałam, zaskoczona. – A czy Pamfilia chce być twoją żoną? –  Wzięlibyśmy ślub i  jutro, gdybyśmy tylko mogli, ale nie mam środków, żeby ją utrzymać. Muszę się zatrudnić tutaj, w Aleksandrii, bo Pamfilia nie opuści Egiptu. Lavi zamierzał tu zostać? W moim żołądku uformował się wielki kamień. – Gdy tylko znajdę pracę – ciągnął – udam się do ojca Pamfilii, by go prosić o rękę córki. Nie otrzymamy aktu małżeńskiego bez jego błogosławieństwa. Jest winogrodnikiem w wiosce zwanej Dionizjas. Nie wiem, czy odda córkę za żonę cudzoziemcowi... –  Nie widzę powodów, by miał ci odmówić. Napiszę ci list polecający, jeśli sądzisz, że mogłoby to pomóc. – Tak, będę ci za to wdzięczny – odpowiedział. –  Muszę jednak spytać... Czy mimo to powrócisz z  nami do Galilei? Nie możemy podróżować z Jaltą bez opieki, to zbyt niebezpieczne. – Nie porzuciłbym cię, Ano. Ciężar w  brzuchu zelżał nieco pod wpływem ulgi, a  później zadowolenia. Nie przypominałam sobie, by Lavi kiedykolwiek wcześniej zwracał się do mnie po imieniu, nawet po tym, gdy go obwołałam wolnym człowiekiem. Zabrzmiało to nie tylko jako deklaracja przyjaźni, ale też ciche potwierdzenie niezależności. – Nie troskaj się, uzbieramy pieniądze na twój powrót do Aleksandrii – obiecałam, i nim moje słowa całkiem przebrzmiały, uświadomiłam sobie, że dysponuję przecież niezbędną kwotą. Wiedziałam, że bez względu na to, czy z  Galilei dotrze wiadomość Judasza, już niebawem będziemy musiały wyjechać. A  gdybyśmy uczyniły to wcześniej, przed zapłaceniem czynszu za ostatni miesiąc? Nadwyżka byłaby wystarczająca, żeby zabezpieczyć przeprawę Laviego. – A teraz biegnij na targ – poprosiłam. – Koniecznie ten przy porcie. – Kiedy nie jest on ani największy, ani nawet najbliższy. Byłoby lepiej... –  Lavi, to ważne. Musisz się udać na targ przy porcie. Odszukasz tam okręt z  Cezarei i  rozmówisz się z  jego pasażerami: kupcami, marynarzami... Musisz mi przynieść wieści o Antypasie. Kto wie, czy tetrarcha żyje? Jeśli się okaże, że zmarł albo zachorował, będziemy mogły ze spokojem ducha wrócić do Galilei.

 

Chodziłam zdenerwowana po prywatnych kwaterach, podczas gdy Jalta czytała, od czasu do czasu robiąc sobie przerwę na zwymyślanie Odyseusza, który potrzebował dziesięciu lat, by powrócić z  wojny trojańskiej do żony. Nie mniej złościła ją Penelopa, która cierpliwie wyczekiwała męża. Mnie łączyła z Penelopą duchowa więź, bo doskonale wiedziałam, jak to jest dzień po dniu wypatrywać ukochanego. Na dziedzińcu zapadał zmierzch. Gdy rozległo się w  końcu pukanie, było pośpieszne i  słabe. Otworzyłam Laviemu drzwi, a  on się nie uśmiechnął. Wyglądał na spiętego i zaniepokojonego. Nie liczyłam zbytnio, że łatwo uwolnimy się od Antypasa. Jaka była szansa, że tetrarcha zmarł w ciągu minionego roku? Nie spodziewałam się też jednak, że Lavi przyniesie wieści, które położą się jeszcze dłuższym cieniem na naszej sytuacji. Zdjął z ramienia sporą wełnianą torbę i podał ją mnie. – Kosztowała trzy drachmy – powiedział. Kiedy usiadł ze skrzyżowanymi nogami na podłodze, nalałam mu tebańskiego wina. Ciotka zamknęła kodeks, zaznaczając miejsce czytania rzemykiem. Płomienie lamp trzeszczały i migotały. – Masz dla nas nowiny? – zapytałam. Odwrócił wzrok, zaciągnięty na głowę kaptur zasłaniał mu oczy. – Po dotarciu do portu zszedłem na nabrzeże. Były tam okręty z Antiochii i Rzymu, lecz żadnego z  Cezarei. Zza latarni morskiej nadpływały jednak trzy kolejne i  zauważyłem, że jeden z  nich ma czerwony żagiel, więc czekałem. Tak jak sądziłem, był to rzymski okręt handlowy z ładunkiem z Cezarei. Płynęli na nim żydowscy pielgrzymi wracający z Paschy w Jerozolimie, ale nie chcieli ze mną rozmawiać. Przepędził mnie żołnierz, który... – Lavi – weszłam mu w słowo. – Czego się dowiedziałeś? Wbiwszy spojrzenie w swoje uda, kontynuował opowieść: –  Jeden z  pasażerów okrętu zdał mi się uboższy od pozostałych. Śledziłem go. Gdy znaleźliśmy się w  bezpiecznej odległości od portu, zaoferowałem mu dwie drachmy w zamian za informacje. Z radością przyjął propozycję. – Czy powiedział ci coś o Antypasie? – dociekałam zniecierpliwiona. – Tetrarcha żyje, a jego metody działania stają się z każdym dniem coraz okrutniejsze. Westchnęłam, choć nie zaskoczyły mnie wcale te wieści. Sięgnęłam po dzban z  winem i uzupełniłam kubek Laviego. –  Ale to nie wszystko – mówił. – Prorok, za którym podążali Judasz i  twój mąż... ten, którego Antypas pojmał i uwięził... – Tak, Jan Chrzciciel.

– Antypas skazał go na śmierć. Skrócił Jana o głowę. Choć rejestrowałam słowa, plątały się one w  moich uszach w  pozbawioną sensu gmatwaninę dźwięków. Przez dobrą minutę nie odzywałam się ani nie poruszałam. Jalta coś do mnie mówiła, ale jej głos dolatywał z  daleka, jakbym znów stała w  Jordanie, a  Jan zanurzał moją głowę. Poblaski rzecznego dna, kamieniste koryto, szum unoszenia się w wodzie... I stłumione nawoływanie proroka: „Powstań do nowego życia”. Skrócony o głowę. Przewróciło mi się w żołądku. – Ten człowiek, z którym rozmawiałeś... Czy był tego pewien? – zapytałam. – Ponoć cały kraj rozprawia wyłącznie o śmierci proroka. Niektóre prawdy są jak głazy – zbyt twarde i wielkie, żeby je przełknąć. –  Mówią ponadto, że za egzekucją znów stoi Herodiada – ciągnął Lavi. – Jej córka wykonała dla tetrarchy taniec, który tak go uradował, że przysiągł spełnić każdą jej zachciankę. Za namową matki dziewczyna zażądała głowy Jana. Zasłoniłam dłonią usta. Oto nagroda za piękny taniec: odcięta ludzka głowa. Lavi przyglądał mi się z grobową miną. – Ów człowiek rozprawiał o nowym proroku, którzy wędruje po Galilei, nauczając. Czułem, jak serce podchodzi mi do gardła. – Podobno prorok ten przemawiał do wielkiego tłumu na wzgórzach Kafarnaum. Mówił mi o tym w uniesieniu. Że ganił w swoim kazaniu hipokrytów, że twierdził, iż łatwiej jest wielbłądowi przecisnąć się przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do Królestwa Niebieskiego. Że błogosławił ubogich, cichych, odrzuconych, litościwych. Że głosił miłość bliźniego. Jeśli cię kto zmusi, by iść z nim tysiąc kroków, idź dwa, nawoływał. Jeśli cię kto uderzy w  policzek, nadstaw drugi. Za tym nowym prorokiem podążają jeszcze większe tłumy niż za Janem Chrzcicielem. Ludzie nazywają go Mesjaszem i królem Żydów. – Po tych słowach Lavi umilkł. Ja także nic nie mówiłam. Drewniane drzwi pokoju dziennego otwierały się na egipską noc. Wsłuchiwałam się w wiatr potrząsający liśćmi palm, w ciemny wzburzony świat.

VII Kiedy Jalta rozsunęła zasłony mojego łoża, zacisnęłam powieki. Było już po północy. – Wiem, że nie śpisz, Ano. Musimy porozmawiać. Trzymała świecę z  pszczelego wosku, migotliwy blask tańczył na jej podbródku i wystających kościach oczodołów. Odstawiła lichtarz na podłogę, a moje nozdrza wypełniła

dusząca słodycz dymu. Gdy ułożyła się obok mnie na poduszkach, odwróciłam się na bok, plecami do niej. Odkąd siedem dni wcześniej Lavi przekazał mi wieści z  Galilei, nie byłam w  stanie rozmawiać ani o straszliwej śmierci Jana Chrzciciela, ani o obawach, że ten sam los może wkrótce spotkać Jezusa. Nie jadłam i  spałam niewiele, a  gdy już zasypiałam, nawiedzały mnie koszmary o martwych mesjaszach i zerwanych niciach. Jezus na wzgórzu wzniecający rewolucję... Uważałam, że postępuje dobrze i, chcąc nie chcąc, czułam się dumna. Od dawna nosił w  sobie chęć działania, której w  końcu mógł uczynić zadość, a  mimo to przepełniała mnie głęboka i nieukojona trwoga. Z początku Jalta pozwalała mi trwać w milczeniu, sądząc, że potrzebuję odosobnienia, ale teraz tu była, z głową na mojej poduszce. – Unikanie strachu jedynie go podsyca – odezwała się, a ponieważ nie odpowiedziałam, dodała: – Wszystko będzie dobrze, dziecko. Podniosłam się z pościeli. – Czyżby? A skąd miałabyś to wiedzieć? –  Och, Ano, Ano. Kiedy mówię, że wszystko będzie dobrze, nie twierdzę wcale, że nie spotkają cię żadne nieszczęścia. Życie jest życiem. Ja jednak wiem, że poradzisz sobie niezależnie od tego, co się wydarzy. Bez względu na wszystko. – Jak? Jak sobie poradzę, jeśli Antypas zabije mojego męża, tak jak zabił Jana? – Jeśli to zrobi, będziesz zdruzgotana i pogrążysz się w żalu, ale nosisz w sobie miejsce, którego nic nie zdoła naruszyć. To najpewniejsza część twojego jestestwa i fragment samej Sofii. Gdy będzie to konieczne, odnajdziesz do niego drogę. Wtedy zrozumiesz, co miałam na myśli. Oparłam głowę o  jej ramię, żylaste i  twarde jak ona cała. Nie pojmowałam tego, co mi próbowała powiedzieć. Zapadłam w  pozbawiony marzeń sen, w  czarną czeluść bez dna, a kiedy się zbudziłam, ciotka wciąż przy mnie była.

 

Rano przy śniadaniu Jalta powiedziała: – Musimy porozmawiać o planie powrotu do Galilei. Zamoczyła chleb w  miodzie i  wzięła go do ust. Po podbródku pociekła jej strużka słodkiego nektaru, a  mnie wrócił nagle apetyt. Oderwałam sobie kawałek pszennego bochenka. – Ty boisz się o bezpieczeństwo Jezusa, ja o twoje – ciągnęła. Na podłogę padał snop jasnego światła. Wpatrywałam się weń, licząc, że ukaże mi się cudownie jakiś świetlisty napis, który podpowie mi, co robić. Ciotka miała bowiem rację, podróż do Galilei była obarczona ryzykiem, nie mniejszym niż w  dniu, gdy stamtąd

uciekłam. Co z  tego jednak, skoro paliło mnie w  środku uporczywe pragnienie spotkania z mężem? – Jeśli istnieje groźba, że Jezusowi stanie się krzywda, chcę się z nim zobaczyć, nim do tego dojdzie – przekonywałam. Ciotka nachyliła się do mnie, jej oczy złagodniały. –  Obawiam się, że gdybyś teraz do niego wróciła, dałabyś Antypasowi jeszcze więcej powodów, by go pojmał. Tego nie brałam pod uwagę. – Myślisz, że moja obecność dodatkowo by go naraziła? W pierwszej chwili nie odpowiedziała i tylko uniosła brwi. – A jak ty sądzisz, dziecko?

VIII Choć przez miniony tydzień unikałam skryptorium, w  końcu tam poszłam, z  odnowioną determinacją, by chwilowo kontynuować pracę w  Aleksandrii. Usiadłam na stołku za biurkiem, które, jak się zorientowałam, zostało wysprzątane – żółte drewno lśniło i roztaczało woń olejku cytrusowego. – Brakowało mi tu ciebie – rzucił z drugiego końca pomieszczenia Tadeusz. Uśmiechnęłam się i  zabrałam do kopiowania petycji kobiety, która prosiła o  obniżenie podatku za zapasy zboża, bo systemu irygacyjnego jej upraw nie zasiliły wody tegorocznej powodzi. Choć było to zajęcie otępiająco nudne, cieszyłam się z  niego, bo pomogło mi skupić myśli na czymś innym niż niekończące się zgryzoty. Wraz z  upływem poranka zatraciłam się w bezmyślnych, rytmicznych ruchach dłoni, kreślącej litery i słowa. Tadeusza wyjątkowo nie zmogło zmęczenie. Być może mój powrót tchnął w niego nowe siły. Około południa, spostrzegłszy, że zerkam na niego przez ramię, powiedział: – Czy mogę zapytać, Ano, czego szukałyście z ciotką pośród zwojów Harana? Zamrugałam zdumiona, a moje ciało wypełnił nagły gorąc. – A zatem... wiedziałeś? – Spało mi się doskonale i bardzo ci za to dziękuję, ale owszem, budziłem się od czasu do czasu, nawet jeśli tylko na chwilę. Ile tak naprawdę widział? Przez głowę przemknęła mi myśl, by mu powiedzieć, że Jalta dla zabicia czasu pomagała mi w  obowiązkach, lecz słowa ugrzęzły mi na końcu języka i moich ust nie opuścił żaden dźwięk. Nie chciałam dłużej kłamać.

– Podkradałam klucz do szafki. Czytałyśmy zwoje w nadziei, że natrafimy na jakieś ślady istnienia córki Jalty. Tadeusz podrapał się po podbródku, a  ja przez krótką, paraliżującą chwilę byłam przekonana, że uda się prosto do swego chlebodawcy. Zerwałam się z  krzesła i przemówiłam najspokojniej, jak byłam w stanie: – Przepraszam, że cię zwodziłam. Nie chciałam cię wikłać w nasze sprawy, bo mógłbyś ucierpieć, gdybyśmy zostały przyłapane. Błagam, jeśli mi przebaczysz... – Wszystko w porządku, Ano. Nie chowam urazy ani do ciebie, ani do twojej ciotki. Ucisk w piersi odrobinę zelżał. – Czy to znaczy, że nie doniesiesz Haranowi? – Na Boga, skądże! Haran nie jest mi przyjacielem. Płaci mi niewiele, a później narzeka na moją pracę, tak nużącą, że muszę sobie ucinać drzemki, by choć na chwilę od niej uciec. Za to twoja obecność... ożywiła nieco tę senną codzienność. – Uśmiechnął się. – A  teraz powiedz mi raz jeszcze, jakich zapisków szukałyście. – Czegokolwiek, co mogłoby nas naprowadzić na trop córki mojej ciotki. Haran oddał ją przed wieloma laty do adopcji. Ani Tadeusz, ani żaden z obecnych służących nie pracował wówczas dla Harana – ciotka wypytywała o  to dyskretnie, gdy przybyłyśmy do Aleksandrii. Zapytałam go więc, czy do jego uszu dotarły plotki. Stary skryba kiwnął głową. – Mówiono, że Jalta otruła swojego męża, a Haran odesłał ją do terapeutów, by pomóc jej uniknąć więzienia. – Ciotka nikogo nie otruła – oświadczyłam zdecydowanie. – Jak brzmi imię jej córki? – Chaja. Miała zaledwie dwa lata, gdy Jalta widziała ją po raz ostatni. Zmrużył oczy i  zastukał palcami w  skroń, jakby próbował wzburzyć pamięć, żeby na powierzchnię wypłynęło zagubione wspomnienie. – To imię... – mamrotał, bardziej do siebie niż do mnie. – Mógłbym przysiąc, że gdzieś je widziałem... Oczy mi zapłonęły. Czy byłoby naiwnością łudzić się, że wiedział coś o Chai? Dziewięć lat, tyle czasu spędził w  skryptorium, zgłębiając jego zawartość. Wiedział o  Haranie i  jego interesach więcej niż ktokolwiek inny. Kusiło mnie, by podejść i postukać w drugą stronę jego głowy, ale cierpliwie czekałam. Tadeusz wstał i  zaczął chodzić w  kółko po pomieszczeniu. Podczas drugiego okrążenia niespodziewanie przystanął i wykrzyknął: – Och! – Przez jego twarz przemknął... niepokój? – Chodź ze mną.

Zakradliśmy się do pracowni Harana. Tadeusz sięgnął po drewniany kufer spoczywający dyskretnie na dolnej półce jednego z  regałów. Na jego wieku widniała Neftyda, egipska bogini śmierci, o  czym zostałam przez niego uprzejmie poinformowana. Ściągnął klucz z kołka pod blatem biurka, włożył go do zamka i przekręcił. Uniósłszy wieko, odsłonił jego zawartość: dziesięć, może dwanaście zwojów. –  Tutaj Haran trzyma dokumenty, które pragnie zachować w  sekrecie. – Tadeusz przeglądał pisma. – Wkrótce po tym, jak zacząłem dla niego pracować, nakazał mi sporządzić kopię każdego z nich – jeśli się nie mylę, znajduje się wśród nich zawiadomienie o  śmierci dziewczynki imieniem Chaja. To niespotykane imię, dlatego zapadło mi w pamięć. Krew odpłynęła mi z twarzy. – Chaja nie żyje? Opadłam na wielkie krzesło Harana i wzięłam głęboki oddech, a Tadeusz rozwinął przede mną jeden z papirusów.

 

Do królewskiego skryby Metropolii, Haran ben Filip Levias z Rady Żydowskiej. Zaświadczam, że Chaja, córka mej siostry Jalty, zmarła w miesiącu epi trzydziestego drugiego roku cesarza Oktawiana Augusta. Będąc jej opiekunem i najbliższym krewnym, składam prośbę o wpisanie Chai do rejestru zmarłych. Jako że w chwili śmierci miała dwa lata, nie jest za nią należny podatek.

 

Przeczytawszy dokument jeszcze dwukrotnie, oddałam zwój Tadeuszowi, który przestudiował go szybko. –  Prawo nie wymaga rejestrowania śmierci dziecka. Obowiązek ten dotyczy dorosłych mężczyzn, którzy podlegają opodatkowaniu. Czasem się to robi, chociaż sporadycznie i z wyjątkowych powodów. Pamiętam, że już wtedy wydało mi się to osobliwe. Chaja nie żyje. Próbowałam sobie wyobrazić, że staję przed Jaltą i wypowiadam te słowa na głos, choć nie byłam w stanie tego uczynić nawet w myślach. Tadeusz schował zwój i odstawił kufer na miejsce. – Przykro mi, ale lepiej chyba znać prawdę. Wciąż zszokowana i  strwożona świadomością, że będę musiała przekazać ciotce tragiczne wieści, nie miałam wcale przekonania, czy tak jest w  istocie lepiej. W  tamtej chwili wydawało mi się, że wolałabym tkwić w niewiedzy, licząc, że Chaja ma się dobrze.

 

Jalta przechadzała się po ogrodzie. Stanąwszy w  drzwiach, obserwowałam ją przez chwilę, aż w końcu wzięłam głęboki oddech i ruszyłam w jej stronę.

Usiadłyśmy na skraju sadzawki, a  ja powiedziałam jej o  zaświadczeniu śmierci. Ciotka wpatrywała się w  niebo, czyste jak tafla jeziora, bez jednej chmurki czy ptaka, a  kiedy po jakimś czasie opuściła głowę i  przycisnęła podbródek do piersi, wstrząsnął nią szloch. Objęłam jej skulone ciało ramieniem i  długo trwałyśmy tak w  bezruchu, ciche i oszołomione, wsłuchane w odgłosy ogrodu: szelest jaszczurek w trawie i szmer liści palm, poruszanych przez delikatną bryzę.

IX Mijały kolejne dni, a Jalta wciąż tkwiła w stanie apatii, patrząc bezustannie na ogród przez otwarte drzwi pokoju dziennego. Zbudziwszy się którejś nocy, tknięta niepokojem postanowiłam sprawdzić, czy wszystko z  nią w  porządku, i  znów ją tam zastałam, świdrującą wzrokiem ciemność. Nie niepokoiłam jej. Przeżywała żałobę na swój własny sposób. Wróciłam do łóżka, gdzie wkrótce zmorzył mnie sen, a wraz z nim przyszły wizje. Zrywa się silny wiatr, w  powietrzu furkoczą nieprzeliczone zwoje. Latają wokół mnie niczym białe i  jasnobrązowe ptaki. Gdy spoglądam w  górę, ukazuje mi się bogini śmierci Neftyda tnąca na skrzydłach niebo. Gdy się zbudziłam, resztki snu wciąż zalegały w moim ciele, napełniając mnie lekkością. Oczami wyobraźni ujrzałam drewniany kufer, w  którym Haran przechowywał tajne dokumenty, zupełnie jakby Neftyda wyrwała się z  potrzasku wieka i  otworzyła pojemnik, uwalniając całą jego zawartość. Leżałam bez ruchu, próbując przypomnieć sobie bardzo dokładnie tę chwilę, gdy Tadeusz pokazał mi ów kufer. Klucz, skrzypienie wieka i  ściśnięte w  środku zwoje... Usłyszałam słowa starego skryby: „Prawo nie wymaga rejestrowania śmierci dziecka. Obowiązek ten dotyczy dorosłych mężczyzn, którzy podlegają opodatkowaniu. Czasem się to robi, chociaż sporadycznie i  z  wyjątkowych powodów. Pamiętam, że już wtedy wydało mi się to osobliwe”. W  tamtym momencie nie poświęciłam temu komentarzowi większego namysłu, bo wydał mi się nieistotny. Teraz jednak zaczęłam się zastanawiać, z  jakiego powodu wuj poczynił dodatkowe środki ostrożności, skoro nie było to wcale wymagane... Dlaczego uznał za konieczne, by śmierć Chai znalazła potwierdzenie na piśmie? Przypomniałam sobie wówczas coś jeszcze: Chaja zmarła w wieku zaledwie dwóch lat. Czy to nie dziwne, że do tragedii doszło wkrótce po tym, jak Jalta została odesłana do terapeutów? Zerwałam się z łóżka.

Czekałam już w skryptorium, kiedy do pracy przyszedł Tadeusz. – Muszę jeszcze raz zajrzeć do kufra w pracowni Harana – oznajmiłam. Tadeusz pokręcił głową. – Widziałaś przecież zawiadomienie o śmierci. Co jeszcze masz nadzieję tam znaleźć? Nie zamierzałam mówić mu o śnie ani moim przeczuciu, że coś jest nie w porządku. – Wuj wybył do miasta załatwiać swoje sprawy, więc nic nam nie grozi. – To nie Haranem się martwię, ale jego osobistym sługą. Tym o ogolonej głowie... Dobrze wiedziałam, kogo miał na myśli – pochlebcę, który był zdolny do wszystkiego, byle przypodobać się swemu panu, łącznie ze szpiegowaniem i z donoszeniem. – Nie zajmie nam to wiele czasu – obiecałam i spojrzałam na Tadeusza błagalnie. Westchnąwszy ciężko, zaprowadził mnie do pracowni. Naliczyłam w  kufrze dziewięć zwojów. Rozwinęłam pierwszy z  brzegu i  przeczytałam surowe potępienie drugiej żony Harana, która dopuściła się złamania przysięgi wierności. Kolejny zwój zawierał postanowienia ugody rozwodowej. Tadeusz raz po raz zerkał z niepokojem na drzwi. – Nie wiem, czego tam szukasz, ale dla własnego dobra lepiej się pośpiesz. Sęk w tym, że ja też tego nie wiedziałam... Rozwinąwszy trzeci zwój, wygładziłam go na biurku i obciążyłam jego rogi.

 

 

Chojak, syn Diosa i dozorca wielbłądów w wiosce Soknopaiou, zdruzgotany śmiercią żony, postanawia przekazać dwuletnią córkę, Diodorę, kapłanowi Świątyni Izydy za kwotę tysiąca czterystu srebrnych drachm. Zastygłam, bo zakręciło mi się lekko w głowie. – Czyżbyś się na coś natknęła? – zauważył Tadeusz.

–  To pismo wspomina o  dwuletniej dziewczynce... – Skryba zaczął zasypywać mnie pytaniami, ale ja uniosłam rękę, by umilkł i pozwolił mi dokończyć lekturę:

 

Kupiec, któremu z uwagi na status przedstawiciela Bogini Egiptu została zapewniona anonimowość, otrzymuje prawo własności Diodory. Odtąd jest jej jedynym właścicielem i może nią dowolnie rozporządzać. Chojak zrzeka się pretensji do córki i poprzez tę umowę, spisaną w dwóch kopiach, wyraża zgodę na sprzedaż, a także potwierdza fakt otrzymania zapłaty. Podpisane w imieniu Chojaka, który jest niepiśmienny, przez Harana ben Filipa Leviasa w miesiącu epi trzydziestego drugiego roku rządów znamienitego cesarza Oktawiana Augusta.

 

Uniosłam głowę. Żar promieniujący z mojej piersi wspinał się wyżej, z szyi na twarz. – Sofia... – wyszeptałam z niedowierzaniem. – O co chodzi? Co tam jest napisane? –  Dziewczynka należała do nisko sytuowanego mężczyzny imieniem Chojak, któremu zmarła żona. Sprzedał córkę jako niewolnicę kapłanowi Świątyni Izydy. – Spojrzałam na dokument. – Miała na imię Diodora. Wyszperałam z  kufra zaświadczenie o  śmierci Chai i  umieściłam je tuż obok umowy sprzedaży. Dwuletnia Chaja i  Diodora w  tym samym wieku; jedna umarła tego samego miesiąca i roku, gdy druga została sprzedana. Nie wiedziałam, czy Tadeusz zdążył już dojść do tych samych wniosków co ja, ale nie miałam teraz czasu, by go o to pytać.

X Jalta spała na krześle przy drzwiach prowadzących do ogrodu – usta miała rozchylone, ręce splecione na piersi. Uklękłam przed nią i wypowiedziałam jej imię. Nie zareagowała, więc potrząsnęłam lekko jej kolanem. Wtedy uniosła powieki i na mój widok zmarszczyła czoło. – Dlaczego mnie budzisz? – zapytała rozdrażniona. – Ciociu, przynoszę dobre wieści. Znalazłam dokument, który może świadczyć, że twoja córka wciąż żyje. Jalta natychmiast się wyprostowała, a jej oczy rozbłysły jasno. – O czym ty mówisz, Ano? Błagam, obym się nie myliła... Opowiedziałam jej o  swoim proroczym śnie, a  także o  wątpliwościach, które we mnie zasiał i które skłoniły mnie do ponownej wizyty w pracowni Harana oraz dokładniejszych oględzin zawartości kufra. Kiedy opisywałam jej dokument, który znalazłam w  środku, ciotka wpatrywała się we mnie w oniemieniu. – Dziewczynka, która została sprzedana w niewolę, miała na imię Diodora, czy to jednak nie dziwne, że była w tym samym wieku, co Chaja? I że jedna z nich umarła, a druga stała się niewolnicą tego samego miesiąca? Jalta zamknęła oczy. – To ta sama osoba – stwierdziła.

Zdumiała mnie pewność w jej głosie. Zdumiała, ale także podekscytowała i sprawiła, że nabrałam animuszu. – Tylko pomyśl – powiedziałam. – A jeśli to nie żaden ubogi dozorca wielbłądów sprzedał dziewczynkę, tylko sam Haran? Wpatrywała się we mnie w smutnym, milczącym zdumieniu. –  A  później – ciągnęłam – pragnąc zatuszować własny czyn, napisał zaświadczenie o śmierci dziewczynki. Czy to ci się wydaje możliwe? Czy Haran byłby do tego zdolny? –  Sądzę, że mój brat jest zdolny do wszystkiego. Miałby zresztą doskonały powód, by zataić umowę sprzedaży. Tutejsze synagogi potępiają oddawanie żydowskich dzieci w  niewolę. Gdyby ktokolwiek się o  tym dowiedział, Haran zostałby usunięty z  rady, a  być może nawet wydalony ze społeczności żydowskiej. – Jeśli jednak Haranowi tak bardzo zależało, by upozorować śmierć Chai, dlaczego tobie wmówił, że oddał ją do adopcji? A jeśli chciał, byś opuściła Aleksandrię z przekonaniem, że twoja córka jest kochana, otoczona opieką? To by mogło świadczyć, iż ciągle jest w  nim odrobina dobroci... Ciotka zaśmiała się gorzko. –  Dziecko, Haran doskonale wiedział, jak wielką udręką będzie dla mnie przeświadczenie, że Chaja jest gdzieś tam, daleko ode mnie. Wiedział, że nie będzie dnia ani godziny, by nie prześladowały mnie myśli o niej. Gdy umarli moi synowie, sama byłam bliska agonii, lecz czas pozwolił mi zaakceptować stratę. Nigdy jednak nie pogodziłam się ze stratą Chai. W jednej chwili mam wrażenie, że jest na wyciągnięcie ręki, a w następnej umyka mi w  jakąś nieprzebytą otchłań. Haran z  pewnością czerpie wielką satysfakcję z poddawania mnie tej wyrafinowanej torturze. Jalta odchyliła się na krześle. Złość uleciała z jej twarzy, a oczy złagodniały. Westchnęła donośnie. –  Czy w  tym dokumencie widniało imię kapłana, który kupił dziewczynkę, albo nazwa świątyni, w której służył? – zapytała. – Niestety, nie było tam takich szczegółów. – W takim razie Chaja może być obecnie gdziekolwiek w Egipcie, równie dobrze blisko, w samej Aleksandrii, co na drugim krańcu kraju, na File. Nagle jej odnalezienie znów zaczęło mi się jawić jako niewykonalne. Sądząc z rozczarowania na twarzy ciotki, towarzyszyły jej podobne uczucia. – Trzeba nam się cieszyć, że Chaja żyje – powiedziała. Ja jednak wiedziałam, że to jej nie wystarczy.

XI Któregoś dnia niedługo później, gdy o  poranku dotarłam do skryptorium, w  drzwiach pojawił się sługa Harana. Skłonił się lekko w moją stronę. – Haran chce cię widzieć w swojej pracowni – oznajmił. Mimo że mieszkałyśmy tu z  ciotką od miesięcy, nigdy dotąd nie byłam wzywana do pracowni wuja. Tak się składa, że widywałam go sporadycznie. Minęliśmy się może kilkanaście razy, gdy chodziłam pomiędzy kwaterami gościnnymi a miejscem mojej pracy, miesięczny czynsz wypłacałam zaś Apionowi. Czy to nie dziwne, że w  chwilach niepewności umysł w  pierwszej kolejności roztacza przed człowiekiem najczarniejsze scenariusze? Haran jakimś sposobem dowiedział się, że myszkowałam w  jego kufrze z  sekretami, przemknęło mi natychmiast przez głowę. Obróciwszy się na stołku, spojrzałam na Tadeusza, który wydawał się nie mniej zaskoczony i zaniepokojony niż ja. – Czy chcesz, bym ci towarzyszył? – zapytał. – Haran wzywał tylko kobietę – oznajmił chłodno sługa, przestępując z nogi na nogę. Wuj siedział w  swojej pracowni, wsparty łokciami o  biurko, z  dłonią zamkniętą na zaciśniętej pięści. Uniósł na mnie przelotnie wzrok, po czym skupił się z  powrotem na zwojach, piórach i buteleczkach atramentu, które zagracały blat. Czekałam. Nie wydawało mi się, aby którykolwiek z jego służących przyuważył mnie, gdy się tutaj zakradałam, ale nie mogłam mieć co do tego żadnej pewności. Mijały minuty. Zmieniłam pozycję, bo drętwiały mi już nogi. –  Tadeusz przekazał mi, że twoja praca stoi na zadowalającym poziomie – oznajmił w  końcu wuj. – Dlatego postanowiłem zwolnić cię z  obowiązku płacenia czynszu. Odtąd możecie tu mieszkać nie jako lokatorzy, lecz moi goście. Goście, więźniowie... Tutaj jedno nie różniło się wcale od drugiego. –  Dziękuję, wuju. – Spróbowałam się uśmiechnąć. Pomogła mi w  tym wydatnie plama atramentu z boku jego nosa, który nieświadomie umazał brudnym palcem. Haran odchrząknął. –  Jutro wybywam z  Aleksandrii, by dokonać inspekcji warsztatów i  upraw papirusu. Udam się do Terenutis, Letopolis i Memfis i spodziewam się wrócić za mniej więcej cztery tygodnie. Byłyśmy zamknięte w  tym domu od niemalże półtora roku, i  w  końcu nadeszła – wyczekiwana, słodka wolność. Miałam ochotę śpiewać i tańczyć ze szczęścia. – Przyzwałem cię tutaj – mówił tymczasem wuj – żeby cię osobiście przestrzec, iż moja absencja nie zwalnia was z umowy. Opuszczając mury tego domu, zrzekniecie się prawa do

korzystania z gościny – ja zaś nie będę miał innego wyjścia, jak tylko wznowić oskarżenie o  morderstwo. Poinstruowałem Apiona, żeby was pilnował. Będę oczekiwać jego sprawozdań, czy jesteście mi posłuszne. Słodka, słodka, słodka wolności.

 

Ponieważ Jalty nie było w  naszych pokojach, pośpieszyłam do kwater dla służby, gdzie zdarzało jej się przesiadywać. Znalazłam ją z Pamfilią i Lavim – pochylona nad planszą do seneta, przesuwała po polach swój hebanowy pion, by szybciej od innych dotrzeć w  zaświaty. Gra stała się jej wybawieniem, sposobem na chwilę zapomnienia, choć rozczarowanie związane z naszymi ustaleniami w kwestii Chai wisiało nad nią jak chmura, którą prawie dało się dostrzec gołym okiem. –  A  niech to! – wykrzyknęła ciotka, gdy jej pion zatrzymał się na polu symbolizującym nieszczęście. – Na twoim miejscu nie śpieszyłabym się tak bardzo w zaświaty – powiedziałam i cała ich trójka obróciła się zaskoczona w moją stronę. Jalta uśmiechnęła się szeroko. – Nawet w nędzne zaświaty tej gry? – Nawet w te. – Usiadłam obok i szepnęłam jej na ucho: – Mam kolejne dobre wieści. Ciotka przewróciła swój pion. –  Ponieważ Ana łaskawie prosi, żebym nie udawała się jeszcze do królestwa zmarłych, muszę skapitulować. Odeszłyśmy w  zaciszny kąt niedaleko kuchni na wolnym powietrzu, gdzie opowiedziałam jej o  wszystkim, co się tego ranka wydarzyło. Drgnęły jej lekko koniuszki ust. –  Sporo rozmyślałam. Jest ktoś, kto może wiedzieć o  oszustwie Harana. To Apollonios, ojciec Apiona. Pełnił on przed swoim synem funkcję skarbnika Harana, był także jego powiernikiem, posłusznie wykonującym każde polecenie. Bardzo możliwe, iż miał jakiś udział w sprzedaży dziewczynki. – W takim razie nie pozostaje nam nic innego, jak go odszukać – powiedziałam. – Musi być teraz bardzo stary. Jeśli jeszcze żyje. – Sądzisz, że zechce nam pomóc? – Zawsze był dla mnie dobry. –  Kiedy nadejdzie pora, rozmówię się z  Apionem – obiecałam, a  Jalta uniosła głowę i spojrzała w błękitne niebo, chłonąc jego rozkoszny ogrom.

XII Apion przebywał w niewielkim pomieszczeniu, które zwał skarbcem, zapisując jakieś liczby na kawałku pergaminu. Uniósł wzrok znad swojej pracy, gdy się zjawiłam. –  Jeśli przyszłaś opłacić czynsz, to musisz wiedzieć, że Haran zwolnił cię z  tego obowiązku – powiedział. – Wiem, już z nim rozmawiałam. Przyszłam prosić cię o zaległą przysługę. – Starałam się wyglądać skromnie i sympatycznie, jak ktoś, komu nie sposób odmówić względów. Apion westchnął głośno i odłożył pióro. – Wiem, że wuj nakazał ci czujnie nas strzec, gdy go nie będzie. Chciałabym cię prosić, byś tego zaniechał i pozwolił nam zajmować się własnymi sprawami. –  Jeżeli zamierzacie opuszczać dom pomimo poleceń Harana, nie oczekujcie, że będę milczeć. To by mnie naraziło na utratę stanowiska. – Tak jak potajemne przyjmowanie łapówek? – zapytałam. Apion wstał. Jego czarne loki lśniły olejkiem, a moich nozdrzy dolatywała woń mirry. – Grozisz mi? –  Proszę tylko, byś czasem przymknął oko na nasze wyjścia, gdy Harana tu nie będzie. Mieszkamy z ciotką w Aleksandrii już prawie półtora roku, a mimo to wciąż nie miałyśmy okazji poznać żadnej z  rozlicznych wspaniałości miasta. Czy wymagam wiele? Nie chciałabym wspominać Haranowi o łapówkach, które ode mnie wziąłeś, ale zrobię to, jeśli mi nie dasz wyboru. Przyglądał mi się bacznie spod zmrużonych powiek, ważąc szczerość moich słów. Sama wątpiłam, bym była w  stanie wcielić je w  życie, ale on tego nie wiedział, więc znosiłam twardo jego spojrzenie. – Dobrze. Nie będę zwracać uwagi na wasze wyjścia, ale wraz z powrotem Harana uznam dług za spłacony. Przyrzeknij tu i teraz, że nigdy więcej nie będziesz mnie szantażować. – Szantaż to takie okrutne słowo... – powiedziałam. –  I  adekwatne do sytuacji. Przysięgnij, że po powrocie Harana nie wspomnisz więcej o przekupstwie. – Przysięgam. Usiadł i odprawił mnie machnięciem dłoni. Zanim jednak wyszłam, zapytałam: – Apionie, czy twój ojciec wciąż żyje? Uniósł na mnie wzrok, zdziwiony. – Mój ojciec? A cóż ci do tego? – Być może pamiętasz, że gdy spotkaliśmy się po raz pierwszy w Seforis...

Wszedł mi w słowo, mamrocząc przez zęby: – Wtedy, gdy mi wmawiałaś, że jesteś ciężarna? Potrzebowałam chwili, by sobie uprzytomnić, co miał na myśli. Zupełnie zapomniałam, że go wtedy okłamałam, on zaś najwyraźniej dobrze o tym pamiętał. Cóż, udając, że noszę pod sercem dziecko, nie wiedziałam jeszcze, że czeka nas wspólna podróż do Aleksandrii, gdzie upływające miesiące zdemaskują mój podstęp. Czułam, że policzki pali mi rumieniec wstydu. – Czy zamierzasz zwodzić mnie ponownie, twierdząc, że straciłaś dziecko? – Nie. Przyznaję, że cię wtedy oszukałam. Przykro mi. Więcej tego nie zrobię. Naprawdę wstydziłam się swojego kłamstwa, ale pomogło nam ono przeprawić się do Aleksandrii, a  mój szantaż, jak upierał się nazywać go Apion, zapewnił nam właśnie swobodę przemieszczania się po mieście. Owszem, żałowałam swoich czynów, lecz zarazem byłam z nich dumna. Apion kiwnął głową, a  jego ramiona opadły. Wyglądało na to, że udało mi się go udobruchać. –  Jak już wspominałam – podjęłam – kiedy się poznaliśmy, mówiłam ci, że Jalta znała twojego ojca. Darzyła go sympatią i prosiła, bym cię wypytała o jego zdrowie. –  Przekaż jej, że czuje się doskonale, choć na starość nabrał ciała. Jego dieta składa się głównie z piwa, wina, chleba i miodu. A zatem Apollonios żył! – Gdyby Jaltę naszła chęć się z nim spotkać, gdzie miałaby go szukać? –  Wolałbym nie dawać wam kolejnego powodu do opuszczania domu, ale zdaje się, że i  tak nic was nie powstrzyma. Ojca można zwykle znaleźć w  bibliotece. Chodzi tam codziennie, żeby dołączać do mężczyzn przesiadujących pod kolumnadami i  rozprawiać, jak daleko rezyduje Bóg od naszego świata: tysiąc iteru[15] stąd, czy raczej siedem tysięcy. – Uważają, że Bóg jest nam odległy? – Są platonikami i stoikami, a także zwolennikami żydowskiego filozofa imieniem Filon. Gdybym to ja wiedział, co oni tak właściwie uważają... Tym razem nie zwlekałam z odejściem, gdy skinął na mnie ręką.

XIII Mknęłam Drogą Kanopijską niczym strzała wystrzelona z łuku, co jakiś czas przystając, by mogli za mną nadążyć Jalta z Lavim.

Jak okiem sięgnąć środkiem ulicy ciągnęły się płytkie, podłużne baseny świeżej wody, wpadające jeden w drugi, a po bokach stały dziesiątki miedzianych garnców wypełnionych podpałką, które nocami rozświetlały główną arterię miasta. Miejscowe kobiety nosiły niebieskie, białe i czarne tuniki wiązane tuż pod piersiami za pomocą kolorowych wstążek – stroje przypominające mi na każdym kroku, jak pospolicie wyglądam w  znoszonej nazaretańskiej sukni z  niebarwionego lnu. Mijając je, przyglądałam się srebrnym bransoletom w kształcie węży oplatających ich nadgarstki, okrągłym kolczykom z perłami, oczom umalowanym na czarno i zielono, włosom upinanym wysoko, z lokami opadającymi na czoło. Przełożyłam sobie przez ramię pojedynczy długi warkocz i trzymałam się go jak cumy. W  pobliżu dzielnicy królewskiej zobaczyłam pierwszy obelisk: strzelistą konstrukcję wycelowaną wprost w niebo. Uniosłam głowę, by dobrze się jej przyjrzeć. – To monument ku czci pewnej szczególnej części męskiego ciała – wyjaśniła poważnym głosem Jalta. Spojrzałam ponownie na obelisk, a  za moimi plecami rozległy się chichoty, najpierw Laviego, a później ciotki. Nie przyznałam tego głośno, lecz uwierzyłam w jej żart. –  Bardziej się przydają jako narzędzia do odmierzania czasu. – Wskazała na wyraźny i długi cień. – Od południa minęły już dwie godziny. Wystarczająco się ociągaliśmy. Wyruszyliśmy w drogę w południe, wymknąwszy się dyskretnie przez kwatery dla służby, gdy nikogo nie było w pobliżu. Lavi uparł się, aby nam towarzyszyć. Świadom naszej misji, zabrał torbę z  resztą pieniędzy na wypadek, gdybyśmy musiały przekupić Apolloniosa. Podczas przemarszu przez miasto wielokrotnie prosił mnie, żebym zwolniła, a  raz kazał nam przejść na drugą stronę ulicy, bo zbliżała się do nas procesja nadgorliwie wyglądających Rzymian. Spojrzałam na niego teraz, myśląc o nim i o Pamfilii. Nie wydawali się dziś wcale bliżsi realizacji ślubnych planów niż w dniu, gdy mi o nich powiedział. Gdy zaś wkrótce potem dotarliśmy do kompleksu bibliotecznego, zastygłam i złączyłam dłonie przed twarzą. Z moich ust wyrwało się westchnienie zachwytu. Przede mną biegły po bokach dwie kolumnady wzdłuż przepastnego dziedzińca, który prowadził do wspaniałej budowli z białego marmuru. Potrzebowałam chwili, by odzyskać władzę nad głosem. – Nie pójdę szukać Apolloniosa, dopóki nie zobaczę wnętrza biblioteki – oświadczyłam. Z  opowieści Jalty wiedziałam już, że w  środku mieści się dziesięć sal wypełnionych po brzegi tekstami, a było ich rzekomo pół miliona. Serce waliło mi młotem z ekscytacji. Ciotka chwyciła mnie za dłoń. – Ani ja. Ruszyłyśmy przez dziedziniec pełen ludzi. Wyobrażałam sobie, że to sami filozofowie, astronomowie, historycy, matematycy, poeci... uczeni wszelakiej maści, choć

w  rzeczywistości byli to zapewne w  większości zwyczajni obywatele. Gdy stanęłyśmy u  podstawy schodów, przeczytałam grecką inskrypcję wyrzeźbioną na drzwiach – „Lecznicze Sanktuarium” – a  potem wspięłam się na górę, przeskakując po dwa stopnie naraz. Pochłonął nas półmrok rozjaśniony blaskiem lamp. Moje oczy potrzebowały chwili, żeby się przyzwyczaić, a  wtedy zobaczyłam barwne naścienne malowidła mężczyzn o  głowach ibisów oraz kobiet o  głowach lwic. Szłyśmy olśniewającym korytarzem zdobionym wizerunkami bogów i  bogiń, dyskami solarnymi i  wszystkowidzącymi oczami. Były tu łodzie, ptaki, rydwany, harfy, pługi, tęczowe skrzydła... Setki, tysiące hieroglifów. Miałam wrażenie, jakbym płynęła przez świat zamieniony w opowieść. I  wreszcie pierwsza sala. Przytłoczył mnie jej ogrom, kolejne wnęki sięgające sufitu, każda opisana i  wypełniona zwojami i  oprawionymi w  skórę kodeksami. Gdzieś tu spoczywała Adoracja Inanny skreślona przez kapłankę Enheduannę, jak również co najmniej kilka dzieł Greczynek, które parały się filozofią. Myśl, że i  moje prace mogą tu kiedyś znaleźć dom, wydawała mi się absurdem, co jednak nie zniechęciło mnie wcale do tego, aby spróbować to sobie wyobrazić. Gdy przemieszczaliśmy się z  sali do sali, moją uwagę zwrócili młodzi mężczyźni w krótkich białych tunikach, pędzący w tę i we w tę z naręczami papirusu lub wspinający się po drabinach i  odkurzający zbiory pękami piór. Lavi przyglądał się im z  równym zaciekawieniem. –  Nic nie mówisz – odezwała się Jalta, stanąwszy obok mnie. – Czyżby biblioteka zawiodła twoje oczekiwania? –  Jest wspaniała, niczym moje święte świętych – odparłam. I  była to szczera prawda, a mimo to czułam, jak formuje się we mnie grudka złości, która burzyła ten zachwyt. Pół miliona zwojów i kodeksów i większość z nich została stworzona przez mężczyzn. To oni napisali znany nam świat. Za namową Jalty zawróciliśmy, żeby odszukać Apolloniosa wśród mężczyzn, którzy debatowali o  odległości dzielącej nas od Boga. Kierując się wskazówkami Apiona, znaleźliśmy ich pod jedną z kolumnad. – To on. Tamten korpulentny, z fioletem na tunice. – Ciotka przystanęła w niszy, by mu się dyskretnie przyjrzeć. – Ale jak go odciągniemy od pozostałych? Zamierzasz mu tak po prostu przeszkodzić? – zapytałam, bo Apollonios rozprawiał płomiennie o jakiejś kwestii. –  Ruszymy we troje kolumnadą, gdy zaś będziemy go mijać, wykrzyknę zaskoczona: „Apolloniosie, to naprawdę ty? Cóż za zbieg okoliczności, że się spotykamy”. Nie będzie miał innego wyjścia, jak tylko przeprosić rozmówców i odejść z nami na bok. Kiwnęłam z uznaniem głową.

– A jeśli doniesie Haranowi o spotkaniu? – Nie sądzę, żeby miał powód to robić. Zresztą musimy zaryzykować. Tylko on może nas doprowadzić do Chai. Postąpiliśmy więc zgodnie z  sugestią ciotki, i  choć Apollonios sprawiał wrażenie nieświadomego, z kim ma do czynienia, wstał z ławy i podążył za nami, żeby się przywitać. – Czyżbyś nie rozpoznawał starej przyjaciółki? To ja, Jalta. Siostra Harana. Skrzywił się boleśnie, ale tylko przelotnie. Zaraz potem na jego twarz wypłynął wyraz zadowolenia. – Och, w istocie! Powróciłaś z Galilei? – I zabrałam ze sobą bratanicę Anę, córkę mojego młodszego brata. Apollonios omiótł mnie spojrzeniem, a potem skupił wzrok na Lavim, skłaniając ciotkę, by jego także przedstawiła. Stary skarbnik zasypał nas powodzią uśmiechów. Brzuch miał okrągły i tak ciężki, że dla równowagi musiał się odchylać. Biła od niego woń olejku cynamonowego. – Czy zamieszkałaś z Haranem? – zapytał. –  Owszem. Gdyby nie jego gościna, nie miałybyśmy się gdzie podziać – odpowiedziała Jalta. – Przebywamy w Aleksandrii od roku z okładem, a dziś po raz pierwszy opuściłyśmy mury domu. Tę namiastkę wolności zawdzięczamy zaś temu, że mój brat wyjechał z miasta w  interesach. Haran zabrania nam wychodzić. – Oblicze ciotki zmarszczyła udawana rozpacz; choć może była ona szczera? – Ufam, że nie wspomnisz mu o tym spotkaniu? –  Nie, nie, skądże. Był mi co prawda chlebodawcą, lecz nigdy przyjacielem. To zdumiewające, że uznał za słuszne odizolować was od miasta. – Uczynił to, by mnie powstrzymać przed wypytywaniem o moją córkę, Chaję. Apollonios uniósł głowę i  zapatrzył się w  niebo zmarszczone woalem chmur. Skrzywiwszy się, wygiął plecy jeszcze mocniej i ucisnął pięściami krzyż. On coś wie, dotarło do mnie natychmiast. – Nie powinienem zbyt długo stać – poskarżył się. Usiedliśmy we czworo na dwóch ławach nieopodal grupy jego dyskutantów, a Apollonios stęknął ciężko. – Czy to znaczy, że powróciłaś, by ją odnaleźć? – zapytał. –  Nie ubywa mi lat, Apolloniosie. Mam tylko jedno pragnienie. Ujrzeć przed śmiercią córkę. Niestety, Haran za nic nie zamierza mi wyjawić, gdzie powinnam jej szukać. Jeśli Chaja żyje, ma obecnie dwadzieścia pięć lat. – Być może będę w stanie ci pomóc. Wpierw jednak przysięgnij, i niech to zrobią także twoja bratanica oraz jej opiekun, że nikomu nie powiecie, skąd zaczerpnęliście tę wiedzę, a już w szczególności Haranowi! – zaznaczył.

Zapewniliśmy go solennie, że nie mamy takiego zamiaru. Mimo to Apollonios zbladł; oddychał płytko, a w fałdach skóry na jego szyi błyszczały pot i olejek. – Och, Jalto... Nawet nie wiesz, ile razy myślałem o tym, by zrzucić z ramion to brzemię. – Pokręcił głową i zamilkł na chwilę o wiele zbyt długą. – Haran sprzedał ją kapłanowi, który służył w świątyni Isis Medica tutaj, w Aleksandrii. Wiem o tym, bo osobiście nadzorowałem transakcję. Wyznawszy nam swoje winy, jakby zapadł się w sobie, wyczerpany, ze spuszczoną głową spoczywającą na wielkiej kuli jego ciała. Czekaliśmy. –  Zawsze się zastanawiałem, w  jaki sposób ci się odpłacę – podjął, niezdolny spojrzeć ciotce w oczy. – I choć wykonywałem jedynie polecenia Harana, bardzo tego żałuję. – Czy wiesz, jak się nazywał kapłan, do którego trafiła Chaja? – dociekała ciotka. – Postawiłem sobie za cel, żeby się tego dowiedzieć. Przez wszystkie te lata czuwałem nad nią z  oddali. Kapłan zmarł przed kilkoma laty, ale jeszcze przed śmiercią obdarzył ją wolnością. Chaja była wychowywana jako pomocnica w leczniczej części Isis Medica. Wciąż tam zresztą służy. – Powiedz, przyjacielu – odezwała się Jalta, a ja widziałam, jak zmaga się ze sobą, by nie utracić panowania nad emocjami – dlaczego Haran postanowił sprzedać moją córkę? Mógł ją oddać do adopcji, jak mnie zresztą kłamliwie zapewniał. –  Któż by potrafił odgadnąć, jakie motywy kierują Haranem? Wiem tylko, że chciał się pozbyć dziewczynki w  taki sposób, by nie zostawić żadnych śladów. Adopcja wymagałaby sterty dokumentów, nie tylko dla Harana, ale również przysposabiającej rodziny i  królewskiego skryby. Nadto imiona rodziców musiałyby zostać zarejestrowane w  przeciwieństwie do imienia kapłana, który mógł pozostać anonimowy. – Apollonios podniósł się niezgrabnie z  ławy. – Kiedy udasz się do Isis Medica, zapytaj o  Diodorę. To jedyne imię, jakie zna Chaja. Została wychowana jako Egipcjanka, nie Żydówka. Odwrócił się, by odejść, ale ja zdążyłam jeszcze zapytać: – Ci mężczyźni w białych tunikach, którzy pracują przy bibliotecznych zbiorach... Któż to taki? –  Nazywamy ich bibliotekarzami. Dbają o  to, by wszystkie zwoje i  księgi były skatalogowane i posegregowane, wyszukują je również dla uczonych z Muzejonu. Niejeden z nich minie cię w szalonym pędzie, by na czas dostarczyć przesyłkę. Niektórzy sprzedają kopie pism zwykłym obywatelom, jeszcze inni pomagają skrybom, zaopatrując ich w  atramenty i  papirus. Największym szczęśliwcom powierza się zaś misje zdobywania rzadkich tekstów w dalekich krainach. – Myślę, że Lavi byłby doskonałym bibliotekarzem – oznajmiłam, kątem oka zerkając na przyjaciela, by ocenić jego reakcję, a on wyprostował się z dumy, jak mi się zdawało. – Czy są dobrze wynagradzani za swoją pracę? – zapytał.

–  Nie najgorzej – odparł nieufnie Apollonios, zaskoczony, że Lavi zwrócił się do niego bezpośrednio. – Jednakże niełatwo zdobyć tę pozycję. Zwykle przechodzi ona z ojca na syna. –  Mówiłeś, że nie wiesz, w  jaki sposób mi się odpłacić – powiedziała Jalta. – Możesz to zrobić, pomagając chłopakowi znaleźć zatrudnienie. Speszony starzec na zmianę otwierał i zamykał usta, aż w końcu przemówił: – Sam nie wiem... Jak już wspomniałem, to trudniejsze, niż można by sądzić. – Nie wątpię, że masz tu mnóstwo wpływów – stwierdziła Jalta. – Wyobrażam sobie, że wielu ludzi jest ci dłużnych przysługi. Zapewnienie Laviemu stanowiska nie wynagrodzi mi utraty córki, lecz przynajmniej spłacisz swój dług, a ciężar twojego poczucia winy stanie się znacznie lżejszy. Apollonios zerknął na Laviego. –  Musiałby zacząć jako nisko opłacany terminator, a  samo szkolenie jest niezwykle wymagające. Trzeba też czytać po grecku. Czy on to potrafi? – Umiem czytać – zapewnił Lavi, co wprawiło mnie w osłupienie. Być może nauczył się greki podczas pobytu w Tyberiadzie? – Cóż, w takim razie zobaczę, co da się zrobić – obiecał Apollonios. Gdy starzec odszedł, Lavi nachylił mi się do ucha i wyszeptał: – Nauczysz mnie czytać po grecku, Ano?

XIV Cieszyłam się szczęściem zarówno Jalty, jak i Laviego – ona zdobyła wiadomości o miejscu pobytu córki, on miał najpewniej znaleźć wkrótce zatrudnienie – i  choć żyły we mnie wspomnienia biblioteki, po powrocie do domu moje myśli znów krążyły wokół Jezusa, jak każdej godziny każdego powszedniego dnia. Ukochany mój, gdzie się podziewasz, co robisz? Wciąż nie widziałam żadnych perspektyw na rychłe zakończenie naszej separacji. Gdy wracaliśmy z miasta do domu, natknęliśmy się na artystę malującego portret kobiety na kawałku drewna lipowego. Nieznajoma pozowała mu na niewielkim publicznym dziedzińcu, odświętnie przystrojona. Zgromadził się wokół niej tłumek gapiów, przyglądających się z zainteresowaniem postępom prac. Dołączywszy do nich, pomyślałam o  godzinach spędzonych na pozowaniu do mozaiki w  pałacu Antypasa. Nawet teraz wspomnienia tamtych chwil sprawiały, że przewracało mi się w żołądku. –  Pozuje do portretu mumiowego – wyjaśniła Jalta. – Po jej śmierci zostanie on umieszczony na jej twarzy w trumnie, a do tego czasu będzie wisieć w jej domu. To sposób

na zachowanie pamięci o zmarłym. Słyszałam już, że Egipcjanie wkładali przeróżne przedmioty do trumien, takie jak jedzenie, kosztowności, ubrania czy bronie – słowem, dziesiątki rzeczy, które w  ich mniemaniu mogły im się przydać w życiu pozagrobowym – ale nigdy dotąd nie spotkałam się z  takimi portretami. Patrzyłam, jak artysta odwzorowywał na drewnie twarz kobiety, w realistycznych proporcjach i z dbałością o każdy szczegół. Wysłałam Laviego, by się dowiedział, ile kosztuje wykonanie portretu. – Artysta mówi, że pięćdziesiąt drachm – doniósł. – W takim razie zapytaj, czy mnie namaluje w następnej kolejności. Jalta posłała mi zaskoczone i na poły rozbawione spojrzenie. – Chcesz mieć w swojej trumnie portret mumiowy? – Nie w swojej trumnie. To dla Jezusa. Choć może także dla mnie?

 

Tego wieczoru postawiłam portret na stoliku przy łóżku, opierając go o  misę inkantacyjną. Artysta namalował mnie taką, jaka mu się zaprezentowałam: bez ozdób i w znoszonej tunice, z prostym warkoczem zwisającym z ramienia na pierś i zbłąkanymi kosmykami włosów opadającymi na twarz. Byłam to ja, najzwyklejsza Ana. Mimo to, w tym kawałku drewna kryło się coś wyjątkowego. Wzięłam go w ręce i zbliżyłam do lampy, by mu się lepiej przyjrzeć. Farba lśniła w blasku płomienia, a twarz zdawała się należeć do kobiety nowo odkrytej. Oczy patrzyły przed siebie pewnie, podbródek był dumnie zadarty, a  w  zaciśniętych szczękach drzemała siła. Koniuszki ust unosiły się nieznacznie. Obiecałam sobie, że gdy powrócę do Nazaretu i  spotkam się z  Jezusem, każę mu zamknąć oczy. Gdy to zrobi, złożę portret na jego dłoniach. Spojrzy na niego z zachwytem, a  ja powiem z  udawaną powagą: „Jeśli znów zawiśnie nade mną groźba pojmania i  będę musiała uciekać do Egiptu, ten portret sprawi, że nie zapomnisz mojej twarzy”. A potem się roześmieję, i on też będzie się śmiać.

XV Stałam w  drzwiach ogrodu lotosowego, słuchając, jak wieczorne niebo pęka i  grzmi. W  ciągu dnia upał wisiał w  powietrzu niczym kleista błona, ale po zmierzchu zerwał się wiatr i  lunął deszcz – czarne igiełki bębniące o  liście palm i  siekące w  powierzchnię

sadzawki, które wyparowywały równie szybko, jak się pojawiały. Wyszłam w  ciemność, w której śpiewał ptak, pliszka, sądząc po głosie. Przez ostatnie trzy tygodnie spędzałam poranki w skryptorium, ucząc Laviego czytania greki, zamiast zajmować się swoimi codziennymi obowiązkami. Bardzo pomagał mi w tym Tadeusz, który uważał, że nasz uczeń powinien rozpocząć naukę od żmudnego kopiowania greckiego alfabetu na tylnych stronach starych, niepotrzebnych pergaminów. Dbałam o to, by niszczyć wszelkie dowody naszych lekcji, nie chciałam bowiem, żeby Haran dowiedział się o  nich po powrocie. W  kuchni spłonęło tak wiele alf, bet, gamm i  delt, że żartowałam sobie z  Pamfilią, iż w  całym Egipcie nie ma drugiego równie uczonego pieca. Po dwóch tygodniach Lavi znał na pamięć odmianę rzeczowników i czasowników, po trzech używał czasowników w zdaniu. Nie wątpiłam, że wkrótce będzie czytać Homera. Popołudniami przeważnie wałęsałyśmy się z  Jaltą po Aleksandrii: odkrywałyśmy wspaniałości targów, podziwiałyśmy Cezareum, gimnazjon i  cuda portu, dwukrotnie powróciłyśmy do biblioteki. Odwiedziłyśmy wszystkie świątynie poświęcone Izydzie, oprócz jednej – tej, w której służyła Chaja. Próbowałam się dowiedzieć, dlaczego ciotka tak skrzętnie ją omija, a ona za każdym razem mówiła to samo: „Ponieważ nie jestem gotowa”. Gdy zapytałam ją o  to ostatnim razem, wycedziła odpowiedź tak napastliwym tonem, że więcej nie poruszałam tej kwestii. Za to od tamtej pory nosiłam w sobie pozostałości urazy, konsternacji i złości, które mi wtedy towarzyszyły. Pliszka odleciała i  ogród zamarł. Usłyszawszy kroki, odwróciłam się i  ujrzałam Apiona, który zmierzał w moją stronę między palmami. –  Przyszedłem, aby cię ostrzec – powiedział. – Dotarła do mnie dzisiaj wiadomość od Harana. Powróci wcześniej, przewiduję, że w ciągu dwóch dni. Spojrzałam w noc, w zachmurzone, bezgwiezdne niebo. – Dziękuję, że mnie uprzedziłeś – odparłam. Kiedy odszedł, pośpieszyłam do sypialni Jalty, przepełniona gniewem. Wtargnęłam do środka bez pukania. – Chaja jest niemalże na wyciągnięcie ręki, po drugiej stronie miasta, a ty nic nie zrobiłaś, mimo że miałaś tak wiele czasu! A  teraz Apion donosi, że Haran zjawi się w  Aleksandrii w ciągu dwóch dni. Wydawało mi się, że to z powodu Chai pragnęłaś powrócić do Egiptu! Dlaczego jej unikasz? Jalta opatuliła się nocną chustą. – Usiądź koło mnie, Ano. Wiem, że trudno ci było zrozumieć moją zwłokę. Przepraszam. Mogę ci tylko powiedzieć, że tamtego dnia, gdy rozmawiałyśmy z  Apolloniosem... nim jeszcze opuściłyśmy dziedziniec biblioteki, zdjął mnie strach, że może Chaja nie chce zostać odnaleziona. Tylko pomyśl, z jakiego powodu Egipcjance służącej Izydzie miałoby zależeć, żeby prawo do niej rościła sobie żydowska matka, która ją porzuciła przed wieloma laty?

Gdy to zrozumiałam, obudziła się we mnie obawa, że Chaja mnie odrzuci. Albo, co gorsza, że zechce odrzucić samą siebie. Dotąd miałam ciotkę za osobę niepokonaną, nieczułą na wszelkie przeciwności losu – za kobietę, którą życie mocno dotknęło, lecz ona jakimś sposobem wyszła z tego bez szwanku. Dopiero teraz ujrzałam w  niej skazy i  pęknięcia, podobne do tych, jakie sama w  sobie nosiłam. Wraz z tym odkryciem przyszła dziwna ulga. –  Nie zdawałam sobie z  tego sprawy – powiedziałam. – Wybacz, że cię pochopnie osądziłam. – Nic się nie stało, Ano. Ja też byłam dla siebie surowa. Te wątpliwości nie naszły mnie wcale po raz pierwszy, jednakże aż dotąd nie pozwalałam im chyba wybrzmieć w  pełni. Najwyraźniej moja potrzeba odszukania córki i  naprawienia tego, co sama zepsułam, zagłuszała podszepty, że Chaja może się mnie wyprzeć. Boję się, że w ten sposób stracę ją po raz drugi. – Urwała. Płomień świecy zadrżał w  zbłąkanym podmuchu wiatru, a  gdy ciotka znów się odezwała, to samo drżenie dało się dosłyszeć w jej głosie: – Nie brałam pod uwagę jej własnych potrzeb. Potrzeby... pozostania sobą. Chciałam coś powiedzieć, ale się zawahałam. – Śmiało – zachęciła mnie Jalta. – Widzę, że coś cię gryzie. – Zamierzałam powtórzyć to, co sama od ciebie kiedyś usłyszałam: że unikanie strachu tylko go podsyca. Ciotka uśmiechnęła się. – To prawda, ja też opierałam się swojemu strachowi. – Co w takim razie zrobisz? Zostało nam niewiele czasu... Na zewnątrz znowu wzmagała się ulewa. Słuchaliśmy przez chwilę jej uspokajającego dźwięku, aż w końcu Jalta powiedziała: –  Nie mam pewności, czy Chaja chce być w  ogóle odnaleziona ani jak to odnalezienie wpłynie na nas obie, ale to chyba prawda najbardziej się liczy... – Pochyliła się, żeby zdmuchnąć świecę. – Jutro udamy się do Isis Medica.

XVI Stałam naga na wapiennej płycie w  łaźni, drżąc na całym ciele, podczas gdy Pamfilia polewała mnie zimną wodą, spływającą po ramionach, torsie i nogach. –  Mogłabym przysiąc, że czerpiesz z  tej tortury przyjemność – wymamrotałam, a  moja skóra najeżyła się w  proteście. Doceniałam egipskie udogodnienia, takie jak łaźnie

i  cudowne, kamienne wygódki z  bieżącą wodą, która zabierała nieczystości, ale czy podgrzanie wody naprawdę było aż tak trudne? Odstawiwszy dzban, Pamfilia podała mi suchy ręcznik. – Wy, Galilejczycy, nie macie ani krzty wyrozumiałości! – rzuciła ze śmiechem. – Wyrozumiałość to jedyna rzecz, na której nam nie zbywa – odparowałam. Po powrocie do sypialni, czysta i  orzeźwiona przyjemnym mrowieniem, ubrałam się w świeżą czarną suknię, którą kupiłam na targu, i przewiązałam ją pod piersiami zieloną wstążką. Na ramiona narzuciłam lniany płaszcz czerwonej barwy. Zamierzałam w  nim wyjść pomimo upału, który dawał się już nieznośnie we znaki. Uległszy namowom Pamfilii, pozwoliłam, żeby pomalowała mi oczy zielonym barwnikiem, a  warkocz upięłam w niewielką wieżę na czubku głowy. – Można by cię pomylić z rodowitą aleksandryjką – powiedziała, taksując mnie z góry na dół spojrzeniem. Ta uwaga napełniła ją wyjątkową dumą. Aleksandryjka... Gdy wyszła, obracałam to słowo w głowie na wszystkie strony. Przeszłam do pokoju dziennego. Z sypialni Jalty dolatywał śpiew. Kiedy się w końcu wyłoniła, zaparło mi dech w piersi. Ona także założyła całkiem nową tunikę, błękitną jak morze w  słoneczny dzień. Spostrzegłam, że i  jej nie ominęły upiększające zabiegi Pamfilii – oczy miała uczernione, siwe włosy świeżo splecione i  ułożone w  misterne loki. Jej widok przywodził na myśl boginie o  głowach lwic, których wizerunki zdobiły ściany biblioteki. – No i co tak stoisz? – zapytała. – Czy nie miałyśmy przypadkiem szukać mojej córki?

 

Isis Medica ukazała nam się w dzielnicy królewskiej przy porcie niczym samotna wyspa. Dostrzegłszy z  oddali kompleks budynków, znacznie okazalszy, niż się spodziewałam, zwolniłam kroku, żeby chłonąć widok murów, wysokich pylonów i dachów. Jalta wskazała na coś palcem. – Czy widzisz fronton tamtej wielkiej budowli? To główna świątynia, poświęcona Izydzie, te mniejsze to zaś świątynie pozostałych bóstw. – Zmrużyła oczy, próbując odnaleźć się w labiryncie architektury. – Tam znajduje się lecznicze sanktuarium, w którym służy Chaja, a  za nim stoi niewidoczna z  tego miejsca szkoła medyczna. Ludzie przybywają tutaj po leczenie z tak odległych zakątków jak Rzym czy Macedonia. – Czy ty się tu kiedykolwiek leczyłaś? – zapytałam. –  Nie. Byłam tu tylko raz, wyłącznie z  ciekawości. Żydowscy obywatele raczej tu nie bywają, bo to pogwałcenie pierwszego przykazania. Wczorajszej nocy pokochałam słabość ciotki; dziś ekscytowała mnie jej śmiałość. – A czy weszłaś do świątyni Izydy?

– Oczywiście. Stoi tam ołtarz, na którym ludzie zostawiają w ofierze figurki Izydy. – A lecznicze sanktuarium? Czy je także widziałaś? Ciotka pokręciła głową. –  Wstęp do sanktuarium mają tylko ci, którzy wykazują objawy choroby i  którzy są gotowi spędzić w  nim noc. Podaje się im opium, by we śnie ujrzeli swoje lekarstwo. Podobno zdarza się, że czasem przychodzi do nich sama Izyda i to ona im je wręcza. Wszystko to było tak niesamowite, że zabrakło mi słów, chociaż głęboko we mnie budził się cichy pomruk.

 

Na zewnętrznym dziedzińcu stłoczyli się muzycy pobrzękujący na sistrum i  grający na fletach melodie o  miękkich dźwiękach, które wirowały w  powietrzu jak wstęgi. Przyglądałyśmy się rzędowi kobiet, które wiły się w  tańcu między szkarłatnymi filarami kolumnady na podobieństwo barwnej, falującej stonogi. Jalta, która znała język egipski, przechyliła głowę i wsłuchała się w ich piosenkę. – Ogłaszają narodziny syna Izydy, Horusa – powiedziała. – Wygląda na to, że zjawiłyśmy się tutaj w dzień świąteczny. Pociągnęła mnie przez dziedziniec i  tancerzy. Minąwszy kilka mniejszych, nieoznakowanych świątyń i  mury zdobione reliefami niebieskich kwiatów, żółtych księżyców i  białych ibisów, dotarłyśmy do głównej świątyni, marmurowej budowli o  charakterze bardziej greckim niż egipskim. Wkroczyłyśmy w  chmurę kadzidła. Z kadzielnic buchały opary kyfi[16] o zapachu nasączonych w winie rodzynek, mięty, miodu oraz kardamonu. Wokół nas morze ludzi wyciągało szyje, by mieć lepszy widok na coś po drugiej stronie sali. – Co oni chcą zobaczyć? – zapytałam szeptem. Potrząsnąwszy głową, Jalta poprowadziła mnie do niskiej wnęki w ścianie. Wspięłyśmy się na nią, by mieć lepszy widok. Omiotłam wzrokiem głowy zgromadzonych, a  zaraz potem dostrzegłam, na czym – lub raczej na kim – skupiali wzrok. Stała prosto i dumnie, odziana w żółto-czerwoną szatę i przepasana czarną szarfą w srebrne gwiazdy i czerwonozłote księżyce, biegnącą od lewego ramienia do prawego biodra. Zwieńczeniem jej stroju była korona ze złotych krowich rogów. Nigdy dotąd nie widziałam równie hipnotyzującej postaci. – Kim ona jest? – wyszeptałam. – Kapłanką Izydy, zapewne najwyższą, bo ma na głowie koronę Izydy. Figurki przypominające lalki, o  których wspominała ciotka, piętrzyły się wokół ołtarza niczym sterty muszelek wyrzuconych przez morze na brzeg. Głos kapłanki zagrzmiał nagle jak cymbał. Nachyliłam się do ciotki.

– Co ona mówi? – O Izydo, bogini wszelkiej rzeczy – tłumaczyła dla mnie Jalta. – Ty, która sprawiasz, że słońce wschodzi i  zachodzi, która rozpalasz księżyc i  gwiazdy i  rozlewasz wody Nilu... Ty władasz światłem i płomieniem, ty jesteś panią mórz i rzek... Kołysałam się do rytmu monotonnego śpiewu kapłanki. –  Ciociu – odezwałam się, gdy na chwilę zapadła cisza – cieszę się, że tak długo pozwalałaś, by hamowały cię twoje obawy, bo gdybyśmy przyszły tutaj wcześniej, ominęłoby nas to cudowne widowisko. Jalta spojrzała na mnie. – Lepiej uważaj, żebyś nie spadła, bo sobie roztrzaskasz głowę. Do ołtarza zmierzała pomocnica w  białej tunice, trzymająca misę z  wodą. Robiła maleńkie kroczki, ostrożnie, żeby nie uronić ani kropli. Kapłanka wzięła od niej naczynie i  w  akcie libacji oblała barwnie pomalowaną rzeźbę Izydy, stojącą na ołtarzu. Wodospad omył boginię i rozlał się po podłodze. – Izydo, pani nasza, sprowadź na świat swojego boskiego syna. Niech wzbierze Nil... Niedługo później ceremonia dobiegła końca i kapłanka opuściła salę wąskimi drzwiami na tyłach świątyni, a tłum zawrócił do wyjścia. Jednakże Jalta wciąż nie schodziła z wnęki, zapatrzona na coś w  nabożnym skupieniu. Zawołałam ją po imieniu, lecz ona nie reagowała. Podążyłam za jej wzrokiem, nie ujrzałam jednak niczego niezwykłego, tylko ołtarz, rzeźbę, misę i pomocnicę wycierającą szmatą mokrą podłogę. Jalta zeskoczyła wreszcie z niszy i ruszyła pod prąd strumienia ludzkich ciał. Podążyłam za nią pośpiesznie, przeciskając się przez tłum. – Ciociu?! Dokąd idziesz? Zastygła kilka kroków przed ołtarzem. Nie rozumiałam, co się dzieje – i wtedy spojrzałam na pomocnicę kapłanki, która właśnie wstawała z podłogi, na jej ciemne włosy jak splątane gałązki krzewu jeżyn. Z ust Jalty dobył się głos, tak stłumiony, że z trudem go dosłyszałam: – Diodora? Na dźwięk swojego imienia dziewczyna się odwróciła.

 

Diodora odłożyła ścierkę na ołtarz. – Czy mogę ci w czymś pomóc, pani? – zapytała po grecku.

Była do mnie zdumiewająco podobna, nie tylko przez niesforne splątane włosy, ale także ciemne oczy, zbyt wielkie jak na jej twarz, małe, ściągnięte usta i wiotkie ciało, utkane jakby z wierzbowych gałązek. Wyglądałyśmy bardziej jak siostry niż jak kuzynki.

Jalta milczała niczym zaklęta. Wodziła wzrokiem po sylwetce córki, jakby miała przed sobą nie stworzenie z  krwi i  kości, lecz widziadło, wybryk własnego umysłu. Warga zadrżała jej delikatnie jak skrzydło pszczoły, a zaraz potem wyprostowała ramiona, swoim zwyczajem, który obserwowałam tyle razy. Minęła chwila, dwie... nieustający ciąg chwil. „Odpowiedz jej, ciociu”, błagałam ją w myślach. –  Chciałabym z  tobą porozmawiać – odezwała się Jalta. – Czy mogłybyśmy spocząć w jakimś zacisznym miejscu? Twarz Diodory zmarszczyła niepewność. – Jestem tylko pomocnicą kapłanki. – Cofnęła się mimowolnie o krok. – Czy służysz także w leczniczym sanktuarium? – zapytała Jalta. –  Spędzam tam większość czasu, lecz dziś byłam potrzebna tutaj. – Diodora podniosła szmatę i  wykręciła ją nad misą. – Czyżbym opiekowała się tam kiedyś tobą, pani? Czy szukasz kolejnego lekarstwa? – Nie. Nie przywiodła mnie tutaj potrzeba leczenia. Dopiero później miałam sobie uzmysłowić, że nie była to wcale prawda. –  W  takim razie, jeśli nie potrzebujesz moich usług... Powierzono mi zadanie uprzątnięcia darów. Nie powinnam zwlekać. – Odeszła w pośpiechu i zniknęła w drzwiach na tyłach świątyni. – Nie sądziłam, że będzie taka piękna – wyznała mi Jalta. – Piękna, dorosła i... i jakże do ciebie podobna. –  Jest także zdezorientowana – zauważyłam. – Obawiam się, że mogłyśmy ją przestraszyć. – Zbliżyłam się do ciotki. – Zamierzasz powiedzieć jej prawdę? – Wciąż się zastanawiam, jaki będzie najlepszy sposób. Drzwi się otworzyły i  Diodora wróciła z  dwoma dużymi, pustymi koszami. Zwolniła instynktownie kroku, gdy się zorientowała, że jeszcze nie odeszłyśmy, dwie dziwne nieznajome zadające osobliwe pytania. Nie zwracając na nas uwagi, uklękła i  zaczęła wkładać figurki do koszów. Pochyliłam się obok niej i  podniosłam jeden z  prymitywnie wyciosanych posążków. Dopiero z  bliska dostrzegłam, że to Izyda tuląca w  ramionach nowo narodzonego syna. Diodora spojrzała na mnie kątem oka, nic jednak nie powiedziała. Pomogłam jej zapełnić oba kosze. W  głębi duszy byłam Żydówką, ale zamknęłam mocno palce na figurce i wyszeptałam do siebie imię, które tak bardzo kochałam: „Sofia”. Kiedy wszystkie dary zostały uprzątnięte, Diodora wstała i spojrzała na Jaltę. – Jeżeli wciąż chcesz porozmawiać, pani, spotkajmy się w portyku domu narodzin.

 

Domem narodzin okazało się sanktuarium poświęcone macierzyństwu Izydy. Nieduży, otoczony kolumnami budynek stał nieopodal dziedzińca, teraz cichego i  spokojnego, ponieważ tańczące kobiety zniknęły. Diodora poprowadziła nas do ław ustawionych w  portyku. Usiadła i  złożyła przed sobą dłonie, a jej wzrok przeskoczył z Jalty na mnie i z powrotem. Musiała chyba przeczuwać, że wydarzy się coś doniosłego. Słowa zdawały się wisieć nad naszymi głowami niczym ptak, który zaraz na nas runie. Niczym całe stado ptaków. –  Moje serce jest przepełnione uczuciami – powiedziała Jalta. – Po same brzegi, że aż trudno mi mówić. Diodora przechyliła na bok głowę. – Skąd znasz moje imię, pani? Jalta uśmiechnęła się. – Dawno temu znałam cię pod innym imieniem: Chaja. Imię to oznacza życie. – Przykro mi, pani, ale nic mi nie mówi ani to imię, ani twoja twarz. –  To długa i  złożona historia. Proszę tylko o  jedno: byś mi pozwoliła opowiedzieć ją w całości. – Na chwilę zapadła cisza, zmącona cichym szmerem wiatru. – Przebyłam długą drogę, by ci przekazać, że jestem twoją matką. Diodora dotknęła zagłębienia między piersiami i ten drobny gest sprawił, że zalała mnie fala czułości. Z  powodu Diodory, Jalty i  utraconych przez nie lat, ale też z  powodu mnie samej i Zuzanny, m o j e j utraconej córki. – To zaś jest Ana, twoja kuzynka. Ścisnęło mnie w gardle. Uśmiechnęłam się i powtórzyłam jej gest, kładąc dłoń pomiędzy piersiami. Diodora zastygła w  straszliwym bezruchu, twarz miała równie nieprzeniknioną, co popiół z  pieca, w  którym paliłyśmy alfabet. Nie umiałam sobie wyobrazić, co sama bym czuła, gdybym usłyszała podobne wieści. Nie winiłabym jej wcale, gdyby w nagłym wybuchu postanowiła wyładować na nas wszystkie emocje, które nią targały: podejrzliwość, żal, złość. Ba, wolałabym taką reakcję od jej nienaturalnego, tajemniczego milczenia. Jalta ciągnęła opowieść wyważonym tonem, nie szczędząc córce szczegółów. Mówiła o  śmierci Ruebela i  oskarżeniach o  morderstwo, które na nią spadły, a  wreszcie o ośmioletnim zesłaniu do terapeutów. –  Rada żydowska zarządziła, że jeśli z  dowolnych powodów opuszczę wspólnotę, czeka mnie sto razów trzciną, okaleczenie i wypędzenie do Nubii. Ciotka nigdy mi o tym nie wspominała. Gdzie leżała Nubia? W jaki sposób okaleczona? Przysunęłam się do niej bliżej. Dopiero gdy skończyła opowieść, Diodora odważyła się odezwać:

–  Jeśli mówisz prawdę i  jestem twoją córką, co działo się wtedy ze mną? – Głos miała cichy, ale jej twarz była rozpalona jak węgiel w ognisku. Jalta sięgnęła po jej dłoń, ale Diodora szybko ją cofnęła. – Och, dziecko, miałaś ledwie dwa lata, kiedy mnie odesłano. Haran przysiągł, że zapewni ci dach nad głową i  bezpieczeństwo. Pisałam do niego listy, wypytując o  ciebie, lecz on nigdy nie odpowiadał. Diodora zmarszczyła brwi i  uniosła wzrok na kolumnę zwieńczoną rzeźbą kobiecej głowy. Zadumała się na chwilę, po czym powiedziała: –  Skoro wysłano cię do terapeutów, gdy miałam dwa lata, a  spędziłaś ich tam osiem... dlaczego nie wróciłaś po mnie, kiedy byłam dziesięciolatką? – Przebierała palcami, jakby coś liczyła. – Gdzie się podziewałaś przez szesnaście lat? Jalta zająknęła się, nie mogąc znaleźć właściwych słów, więc jej pomogłam: –  Ciotka była przez ten czas w  Galilei, ze mną. Ale to nie jest tak, jak myślisz. Ona nie odzyskała wolności, kiedy miałaś dziesięć lat. Została wygnana ponownie, tyle że tym razem do swojego brata w Seforis. Liczyła na to, że zdoła cię odzyskać i zabrać ze sobą, ale... –  Brat powiedział mi, że oddał cię do adopcji, nie chciał mi jednak wyjawić, gdzie zamieszkałaś – wtrąciła się Jalta. – Wtedy odeszłam, nie miałam innego wyjścia. Odchodziłam z  przekonaniem, że masz rodzinę, która o  ciebie dba. Nie wiedziałam, że Haran sprzedał cię kapłanowi, odkryłam to dopiero teraz, powróciwszy przed rokiem do Egiptu, żeby cię w końcu odszukać. Diodora potrząsnęła gwałtownie głową. –  Powiedziano mi, że mój ojciec miał na imię Chojak, że mieszkał w  wiosce gdzieś na południu i sprzedał mnie po śmierci żony z powodu ubóstwa. Jalta ponownie spróbowała położyć na dłoni córki swoją, ale Diodora po raz drugi się wzdrygnęła. –  To Haran cię sprzedał. Ana na własne oczy widziała dokument potwierdzający transakcję, w  którym mój brat podał się za biednego dozorcę wielbłądów. Ale ja nigdy o  tobie nie zapomniałam, Diodoro, tęskniłam za tobą w  każdej godzinie każdego dnia. Wróciłam, żeby cię odnaleźć, choć nawet teraz mój brat grozi, że wznowi dawne oskarżenia o  morderstwo, jeśli będę o  ciebie wypytywać. Błagam, przebacz mi, że cię opuściłam. Przebacz mi, że nie wróciłam wcześniej. Diodora opuściła głowę na kolana i załkała, my zaś musiałyśmy pozwolić, by dała upust natłokowi uczuć. Jalta stanęła nad córką. Co się kryło za łzami Diodory – żal czy ulga? Czy płakała, bo się zagubiła, czy dlatego, że odnalazła? Gdy ucichła, Jalta zapytała: – Czy twój pan dobrze cię traktował?

– Tak. Zawsze był mi przychylny. Nie wiem, czy mnie kochał, ale nigdy nie podniósł na mnie ani ręki ani nawet głosu. Gdy umarł, szczerze go opłakiwałam. Jalta zamknęła oczy i odetchnęła cicho. Nie zamierzałam nic mówić, pomyślałam jednak o  moich własnych rodzicach i  o  bezpowrotnie postradanej Zuzannie, o  Jezusie i  rodzinie w  Nazarecie, o  Judaszu i Tabicie, tak teraz odległych. Czy kogokolwiek z nich jeszcze odzyskam? Nie miałam na to żadnych gwarancji. – Bądźmy więcej niż tylko kuzynkami. Bądźmy siostrami. We trzy stwórzmy rodzinę. Po kolumnadzie spływały snopy oślepiającego światła. Diodora zmrużyła oczy, nic jednak nie powiedziała, a  ja pomyślałam, że postąpiłam nieroztropnie, wypowiadając te słowa, jakbym wtargnęła nieproszona gdzieś, gdzie mnie nie chciano. W tej samej chwili w oddali rozbrzmiał śpiewny głos: – Diodorooo... Diodorooo! Diodora poderwała się na nogi. – Zaniedbałam swoje obowiązki – rzuciła i wytarła rękawem tuniki łzy z policzków, a na jej twarz powróciła maska stoicyzmu. –  Nie wiem, kiedy znów będę mogła cię odwiedzić – powiedziała Jalta. – Haran wraca jutro z podróży, a, jak mówiłam, nie wolno nam opuszczać domu. Ale znajdziemy sposób. –  Nie jestem pewna, czy powinnaś tu wracać, pani – odpowiedziała Diodora, po czym odeszła pośpiesznym krokiem, zostawiając nas same w portyku domu narodzin. – Kocham cię, córko! – zawołała za nią Jalta.

XVII Następnego dnia słuchałam w skryptorium domu Harana, jak Lavi czyta Iliadę. Co rusz się zacinał, z  jakiegoś powodu nie mogąc się skupić. Moje myśli z  kolei kierowały się ku Diodorze – roztrząsałam w  głowie wszystko, co nam powiedziała, a  pamięć wciąż podsuwała mi jeden obraz: tej ostatniej chwili, gdy od nas odchodziła. – I co teraz? – zapytałam Jaltę podczas długiej drogi powrotnej z Isis Medica. – Teraz będziemy czekać – odparła ciotka. Zmusiłam się, żeby skoncentrować uwagę na Lavim, który łamał sobie język na kolejnym słowie. Chciałam go wspomóc, ale on powstrzymał mnie gestem ręki. –  W  końcu przecież mi się uda – rzucił. Trwało to niemalże minutę, aż wreszcie wykrztusił, rozpromieniony: – Okręt!

Był w dobrym, choć zarazem nieco niespokojnym nastroju. Wcześniej tego ranka zawitał do nas posłaniec z  wieścią, że Lavi otrzymał posadę w  bibliotece. Jego termin miał się rozpocząć wraz z pierwszym dniem nowego tygodnia. – Poprzysiągłem sobie, że przebrnę przez całe perypetie Achillesa, nim się podejmę nowej pracy – powiedział, opuściwszy na chwilę kodeks – bo mojej grece wciąż wiele brakuje do ideału. –  Nie troskaj się tym zbytnio, przyjacielu. Czytasz całkiem sprawnie. Choć masz rację, powinieneś skończyć epos, żeby się dowiedzieć, kto zwycięży: Achilles czy Hektor. Lavi wyprostował się podbudowany moją pochwałą. – Jutro zamierzam udać się do ojca Pamfilii, by go poprosić o rękę córki. – Och, Lavi, jakże się cieszę twoim szczęściem! – Zrozumiałam, że jego zdenerwowanie nie brało się wyłącznie z troski o umiejętność czytania. – Kiedy macie nadzieję wziąć ślub? – Tutaj, w Egipcie, nie ma wymaganego okresu narzeczeństwa, jak to jest w Galilei. Kiedy więc ustalimy z ojcem Pamfilii brzmienie umowy małżeńskiej i podpiszemy ją w obecności świadków, staniemy się w świetle prawa żoną i mężem. Pamfilia przekazała mi część swej pensji, bym jej kupił w prezencie ślubnym skrzynkę szabti[17]. Nie zamierzam żądać posagu. Mam nadzieję, że to wystarczy, by udało nam się spisać umowę już jutro. Podeszłam do biurka Tadeusza i  zabrałam z  niego stos arkuszy papirusu, najkosztowniejszego i najwspanialszego w całym Egipcie. –  Daj mu też to. Wydaje mi się, że papirus to odpowiedni podarunek od bibliotekarza zatrudnionego w Wielkiej Bibliotece. Zauważyłam, że Lavi się waha. – Czy jesteś pewna, Ano? A jeśli ktoś zauważy jego brak? – Haran ma tu więcej papirusu, niż znalazłbyś go w Seforis i Jerozolimie razem wziętych. Nie sądzę, by miało mu brakować tej odrobiny. Kiedy wepchnęłam mu arkusze w  ręce, od drzwi doleciało szuranie. Odwróciłam się i ujrzałam w progu osobistego sługę Harana. – Nasz pan powrócił – oznajmił zapatrzony w papirus. – Czy czegoś ode mnie potrzebuje? – zapytałam pośpieszniej, niż powinnam. – Kazał mi was jedynie poinformować, że się zjawił w domu. Niemal słyszałam, jak zatrzaskują się kraty naszego więzienia.

 

Oczekiwanie to nieznośna rzecz: niekończące się siedzenie, zastanawianie, roztrząsanie w  głowie wciąż tych samych wątpliwości... Czy powinnyśmy zaakceptować odrzucenie Diodory, czy też znaleźć sposób na ponowną wyprawę do Isis Medica? Naciskałam na ciotkę, aby nadała naszym działaniom kierunek, ona jednakże upierała się przy czekaniu –

twierdziła, że gdy zasieje się ziarno, prędzej czy później coś z niego wyrośnie. Cóż z tego, skoro minął tydzień, a my nie byłyśmy ani o krok bliżej odpowiedzi? Aż któregoś dnia, gdy popołudniowe słońce muskało brzuchem dachy domów, do pokoju dziennego, gdzie siedziałyśmy z Jaltą, przybiegła zdyszana Pamfilia. – Przyszedł gość, który o was pyta – wysapała. W  pierwszej chwili pomyślałam, że to długo oczekiwany posłaniec z  wiadomością od Judasza: „Pora wracać, Ano. Twój mąż przyzywa cię z powrotem do domu” – i serce zabiło mi mocniej. – To młoda kobieta. Czeka na was w atrium – dodała Pamfilia. Wtedy zrozumiałam, że się pomyliłam. Od razu też odgadłam, kto zaszczycił nas swoją obecnością, podobnie jak ciotka, która kiwnęła głową w moim kierunku. – Gdzie jest Haran? – zapytała. – Cały dzień spędził poza domem – odparła Pamfilia. – Jeszcze nie wrócił. – W takim razie przyprowadź tu gościa i nie wspominaj o nim nikomu prócz Laviego. – Mojego męża także nie ma. – Słowo „mąż” spłynęło z jej języka z nieśpieszną rozkoszą. Umowa małżeńska została zawarta, jak na to liczył Lavi. –  W  takim razie koniecznie go ostrzeż, gdy wróci. Niech się skryje w  ogrodzie i  czeka. Gdy nasz gość będzie musiał wyjść, Lavi wyprowadzi go przez kwatery dla służby. – Kim ona jest? – zapytała Pamfilia z niepokojem malującym się na twarzy. –  Nie pora na wyjaśnienia. – Jalta popędziła ją niecierpliwym machnięciem ręki. – Przekaż Laviemu, że to Chaja. On będzie wiedział. Szybko! Ciotka otworzyła drzwi ogrodowe, wpuszczając do pokoju gorące powietrze. Patrzyłam, jak się przygotowuje, wygładza tunikę i  bierze głębokie oddechy, aby zapanować nad kotłowaniną emocji. Nalałam wina do trzech kubków. Diodora zatrzymała się niepewnie w progu i zajrzała do pokoju, nim zrobiła krok. Miała na sobie białą tunikę i  brązowy płaszcz z  szorstkiej tkaniny, a  włosy zaczesane do tyłu i upięte za pomocą dwóch srebrnych spinek. Oczy pomalowała malachitem. – Nie byłam pewna, czy się jeszcze spotkamy – powiedziała Jalta. Kiedy Diodora weszła do pokoju, szybko zamknęłam za nią drzwi. Były wyposażone w żelazny zamek, zarówno od wewnętrznej, jak i od zewnętrznej strony, ale nie miałyśmy do niego klucza. Pocieszałam się myślą, że przez cały nasz pobyt w  tym domu Haran ani razu do nas nie zaglądał, dlaczego więc miałby to uczynić akurat dzisiaj? Diodora wyglądała szczupło i  młodo, niemal dziecięco. Czy zdawała sobie sprawę, z  jakim niebezpieczeństwem wiąże się jej wizyta? Kryła się w  tym piękna ironia. Haran włożył mnóstwo wysiłku, by pozbyć się jej raz na zawsze ze swojego życia, a tymczasem ona tu była, pod jego własnym dachem, ba, niemalże pod nosem. Zemsta tak słodka i celna, że

chciało mi się śmiać z  radości. Zaproponowałam jej kubek wina, ale ona odmówiła. Podniosłam więc własny i wypiłam jego zawartość dwoma haustami. Kiedy Jalta usiadła, oddałam Diodorze miejsce na ławie, a  sama usadowiłam się na podłodze, by mieć dobry widok na ogród i wypatrywać Laviego. –  To, co mi powiedziałaś, było dla mnie wielkim zaskoczeniem – zwróciła się do Jalty Diodora. – Od tamtej pory o niczym innym nie myślę. –  Ani ja – odparła ciotka. – Musisz mi wybaczyć, że obarczyłam cię tym wszystkim tak niespodziewanie. Niestety, subtelność nie jest moją mocną stroną. Zostałam z niej odarta dawno temu. Diodora się uśmiechnęła. Po raz pierwszy widziałam, jak to robi, i  miałam wrażenie, jakby to słońce wyłaniało się zza chmury. – Z początku cieszyło mnie, że nie wracasz do Isis Medica, jak cię prosiłam, ale... Urwała, a ponieważ długo nic nie mówiła, odezwała się ciotka: –  Bardzo chciałam tam pójść, choćby tylko po to, by popatrzeć na ciebie z  daleka. Zarazem jednak czułam, że powinnam uszanować twoją decyzję. Nawet nie wiesz, jak bardzo raduje się moje serce, że sama postanowiłaś mnie odwiedzić. –  Pamiętam, jak mi mówiłaś, że twój brat więzi cię w  domu. Nie byłam pewna, czy mogłabyś do mnie przyjść, nawet gdybyś chciała, i dlatego tu jestem. – Czy nie bałaś się, że możesz się natknąć na Harana? –  Wymyśliłam na tę okoliczność historyjkę, chociaż ulżyło mi, że nie musiałam się nią posłużyć. – Jaką historyjkę? Diodora zsunęła z ramienia torbę i wyjęła bransoletę z brązu, ozdobioną głową sępa. –  Zamierzałam pokazać mu bransoletę i  powiedzieć: „Panie, jedna z  twoich służących musiała ją zostawić w leczniczym sanktuarium Isis Medica. Przyszłam, by ją zwrócić. Czy pozwolisz mi łaskawie z nią porozmawiać?”. Jej kłamstwo wydawało się przemyślane, miało jednak oczywiste słabości, których ktoś tak przebiegły jak Haran na pewno by nie przeoczył. Po pierwsze, wiedział, że pomocnicą w Isis Medica może być Diodora, którą sprzedał kapłanowi; po drugie zaś, wystarczyło na nią spojrzeć – byłyśmy podobne jak dwie krople wody. – A co zamierzałaś powiedzieć owej służącej? – zapytałam. Ponownie sięgnęła do torby, tym razem po niewielki ostrakon. – Zamierzałam ją błagać, by przekazała to w ręce Jalty. Zapisałam na nim wiadomość... do mojej matki. – Opuściła wzrok, a słowo „matka” zawisło w powietrzu, przykuwając uwagę jak samorodek złota. – Czytasz i piszesz? – zdziwiłam się odrobinę.

– Nauczył mnie mój mistrz. Podała ostrakon ciotce, która odczytała na głos sześć słów: – „Proszę, przyjdź znów do Isis Medica. D.”. Niebo nad ogrodem barwiła pomarańczowo gasnąca łuna słońca. Haran miał wkrótce powrócić do domu, a  mimo to zapaliłyśmy lampy i  rozmawiałyśmy, chwilami głośno się śmiejąc. Jalta wypytywała córkę o  pracę w  sanktuarium, Diodora opowiadała o  krwawieniach, świętych kąpielach i  odurzających roślinach, które wywoływały senne majaki. –  Jestem jedną z  dwóch pomocnic, które spisują sny chorych po przebudzeniu. Mój mistrz nauczył mnie czytania i  pisania, bym mogła sprawować tę ważną funkcję. – Zabawiała nas przez chwilę opowieściami o najbardziej niedorzecznych snach, z jakimi się zetknęła. – Zanoszę te zapiski do kapłana, który stara się rozszyfrować ich sens i  na tej podstawie zaleca właściwą kurację. Choć, szczerze powiedziawszy, nie mam pojęcia, jak to robi. – A czy te kuracje działają? – zapytałam z niedowierzaniem. – Och, prawie zawsze. Kątem oka dostrzegłam ruch w  ogrodzie – to Lavi skradał się w  cieniach Zauważywszy moje spojrzenie, przytknął palec do ust i  schował się za listowiem otwartych drzwi. – Czy na co dzień mieszkasz na terenie świątyni? – zapytała Jalta. –  Gdy miałam szesnaście lat, zmarł mój mistrz – zapewniono mi wówczas w  świątynnym dormitorium, gdzie nocują pozostali pomocnicy. Jestem wolną i otrzymuję niewielką pensję.

palm. blisko

łóżko osobą

Wypytywałyśmy ją o  inne sprawy, a  ona czerpała nieskrywaną dumę z  naszego zainteresowania. Później sama prosiła Jaltę o opowieści z czasów swego dzieciństwa, zanim zostały rozdzielone. Ciotka wspominała jej strach przed krokodylami, ulubione kołysanki i pamiętne chwile, gdy na przykład zrzuciła sobie na głowę miskę pełną mąki pszennej. – Miałaś maleńką drewnianą laleczkę – mówiła Jalta. – Wypatrzyłam ją na targu, pięknie, jaskrawo pomalowaną. Nadałaś jej imię Mara. Diodora wyprostowała się i wybałuszyła oczy. – Czy jej włosy są zrobione z lnianych nici i zakończone onyksowymi koralikami? – Tak, to właśnie Mara. – Ciągle ją mam! To moja jedyna pamiątka z czasów, zanim zostałam sprzedana. Mistrz twierdził, że ściskałam ją kurczowo w  dłoni, gdy do niego przybyłam. Nie pamiętałam jednak jej imienia... – Pokręciła głową i wyszeptała: – Mara. Tym sposobem Diodora chwytała się strzępów przeszłości, oferowanych jej przez Jaltę, i  kawałek po kawałku tkała z  nich obraz tego, kim sama była. Ja zaś słuchałam, bojąc się

odezwać – wydawało się bowiem, iż ciotka i jej córka znajdują się w krainie, która należała tylko do nich. Aż w pewnej chwili Diodora zauważyła moje skrępowanie i poprosiła: – Ano, ty też coś mi o sobie opowiedz. Zawahałam się, nim powiedziałam jej o rodzinie w Seforis, o moim ojcu i matce, a także o  Judaszu, wyjawiając tylko to, co najważniejsze, wiele rzeczy z  konieczności pomijając. Opisałam jej też Jezusa, a  moje serce ścisnęła tęsknota tak dojmująca, że musiałam poszukać ucieczki w  anegdotkach o  Dalili wystającej w  korycie w  upalne dni, by zaznać chwilowej ulgi w uśmiechu. Zapadł zmrok i Diodora zwróciła się do Jalty w mięknących konturach wieczoru: –  Kiedy mi oznajmiłaś, kim jesteś, z  początku nie wiedziałam, czy ci wierzyć. Ty, moją matką... wydawało mi się to niemożliwe. Ale zobaczyłam w tobie samą siebie. W głębi duszy wiedziałam, że nie kłamiesz. Kiedy zaś wysłuchałam twoich zwierzeń, wezbrała we mnie żółć. Powiedziałam sobie: „Kiedyś to ona zostawiła mnie, więc teraz ja odejdę”. I  wtedy nazwałaś mnie córką, zawołałaś za mną, że mnie kochasz. – Diodora wstała, by uklęknąć przed krzesłem Jalty. – Nigdy nie zapomnę, że mnie porzuciłaś, świadomość tego będzie już zawsze częścią mnie. Ale chcę też pozwolić sobie być kochaną. Nie miałyśmy czasu roztrząsać jej słów ani radować się z pojednania. Drzwi otworzyły się z impetem i do pokoju wtargnął Haran, a za nim jego pokorny sługa.

XVIII Stanęłyśmy z Jaltą i Diodorą obok siebie, złączone ramionami, jakbyśmy chciały utworzyć z własnych ciał mur. –  Ponieważ nie zapukałeś, zakładam, że przychodzisz w  pilnej sprawie – odezwała się Jalta nad wyraz powściągliwym tonem, gdy jednak na nią spojrzałam, wokół jej głowy zdawały się trzeszczeć maleńkie pioruny. – Poinformowano mnie, że przyjęłyście gościa – odparł Haran, patrząc na Diodorę. Przyglądał się podejrzliwie jej twarzy, nieświadomy, z  kim ma do czynienia, ja zaś zrozumiałam, że to wszystko, co o niej wiedział: że była gościem. – Kim jesteś? – Podszedł o krok bliżej. Rozpaczliwie szukałam w  głowie przekonującego usprawiedliwienia dla jej obecności w domu wuja: choćby, że Diodora to siostra Pamfilii, która przybyła porozmawiać na temat jej małżeństwa z  Lavim. Nie dane mi było jednak przekonać się, czy Haran uwierzyłby w  moje oszustwo ani co miała do powiedzenia Jalta, która już otwierała usta, ponieważ

Diodora wyjęła z torby bransoletę, zbyt wystraszona, by dostrzec, że jej naiwna historyjka nie miała w obecnej sytuacji zbyt wiele sensu. –  Jestem pomocnicą w  Isis Medica. Jedna z  twoich służących zostawiła tę bransoletę w leczniczym sanktuarium. Przyszłam ją zwrócić. Haran omiótł spojrzeniem kubki z winem, a potem wskazał na mnie i na Jaltę. – Czy ową służącą jest jedna z nich? – Nie, skądże – wymamrotała Diodora. – Pytałam je tylko, czy wiedzą, do kogo to może należeć. Haran wpatrywał się w  Jaltę płomiennym, triumfującym wzrokiem. Spojrzał znowu na Diodorę i zrobił kolejny krok. – Widzę, Chajo, że powróciłaś ze świata zmarłych. Zastygliśmy wszyscy w  bezruchu, jakby nas oślepiła niespodziewana eksplozja światła. Nawet Haran się zatrzymał i  w  pokoju zapadła grobowa cisza. Czułam zapach lamp olejnych, mrowienie biegnące wzdłuż moich ramion i  gorąc, który napierał przez drzwi ogrodowe. Obróciwszy się, zauważyłam, że Lavi wciąż czeka w cieniu. To Jalta postanowiła przełamać urok. – Czy naprawdę sądziłeś, że nie będę szukać córki? – Wydawało mi się, że jesteś zbyt bystra i rozważna, by tego próbować – odpowiedział. – A  teraz pozwól, że ja spytam: Czy choć przez chwilę liczyłaś, że odstąpię od gróźb i  nie doniosę na ciebie Rzymianom, by cię aresztowali? Jalta milczała, gromiąc brata nieprzejednanym spojrzeniem. Ja też miałam pytanie, ale go nie wypowiedziałam: A czy ty chciałbyś, wuju, by wszyscy usłyszeli, jak ogłosiłeś swoją bratanicę martwą, po czym sprzedałeś ją w niewolę? Och, jakże słono by za to zapłacił. Groziłyby mu skandal, publiczne upokorzenie i  odrzucenie, a  ja wiedziałam, że tego właśnie bał się najbardziej. Postanowiłam przypomnieć mu, iż ważą się także jego losy, lecz delikatniej: –  Czy nie zlitujesz się nad matką, która pragnęła odnaleźć własną córkę? Nie obchodzi nas, w  jaki sposób kapłan wszedł w  posiadanie Chai. To się stało dawno temu i  nie zamierzamy z  nikim o  tym rozmawiać. Jedyne, na czym nam zależy, to żeby córka odzyskała matkę, a matka córkę. –  Tylko głupiec by uwierzył, że trzy kobiety są w  stanie milczeć, a  już w  szczególności kobiety takie jak wy – zbył mnie Haran. Mimo to nie poddawałam się. –  Nie zależy nam wcale na tym, by ujawnić twoje grzechy. Wręcz przeciwnie, chcemy powrócić do Galilei, żebyś mógł o nas wreszcie zapomnieć. – Czy to znaczy, że znów mnie porzucisz? – zwróciła się do Jalty Chaja.

– Skądże. Zabierzemy cię ze sobą. – Kiedy ja chcę tu zostać! Och, Chajo... Nie pomagasz nam wcale, pomyślałam. Haran skwitował jej słowa uśmiechem. – Nie sposób odmówić ci sprytu, Ano, ale obawiam się, że nic nie wskórasz. Wówczas zdałam sobie sprawę, że kierowała nim nie tylko chęć zemsty, ale, w jednakim stopniu, obawa przed popadnięciem w niełaskę. – Zresztą, szczerze wątpię, czy się dokądkolwiek udacie. Z zaufanego źródła dotarły do mnie doniesienia, że dopuściłyście się zuchwałej kradzieży. Kradzieży? Próbowałam zrozumieć, co miał na myśli, a on na widok mojej konsternacji dodał szybko: – Przywłaszczenie papirusu jest kradzieżą. Uniosłam wzrok na sługę stojącego w  drzwiach. Ciotka oddychała obok mnie szybko i chrypliwie, a Diodora kryła się za jej ramieniem. – Oskarż mnie, jeśli musisz – powiedziała Jalta – ale oszczędź Anę. Haran zignorował jej błaganie i zwrócił się bezpośrednio do mnie: – W Aleksandrii kary za kradzież bywają równie surowe, co za morderstwo. Rzymianie nie są znani z  miłosierdzia, ale zrobię, co w  mojej mocy, by ci oszczędzić chłosty i  okaleczenia. Zwrócę się do nich z  prośbą, żeby wygnali was obie do zachodniej Nubii. Stamtąd nie ma powrotu. Nie słyszałam niczego prócz uderzeń własnego serca. Narastały z  każdą chwilą, aż cały pokój dudnił ogłuszająco. Czułam, że świat wymyka mi się z rąk. Nie byłam tak przebiegła, jak dotąd sądziłam; wręcz przeciwnie, tylko przez zuchwałość i  pychę uwierzyłam, że zdołam przechytrzyć wuja, kraść i  oszukiwać bez konsekwencji. Wolałabym zostać siedmiokrotnie wychłostana i okaleczona, niż trafić w to miejsce bez powrotu. Oznaczało to bowiem, że Jezus już nigdy nie weźmie mnie w objęcia. Spojrzałam na ciotkę, nie rozumiejąc jej milczenia. Dlaczego nie pomstowała, nie protestowała? Ale mój głos też zginął w  ciemnościach ściśniętego gardła, a  w  brzuchu przelewał się strach. Przecież to się nie mieściło w głowie: umknąć z Galilei z obawy przed aresztowaniem, by zostać skazaną w Egipcie... Haran przemówił do Diodory: –  Pozwolę ci wrócić do Isis Medica tylko pod jednym warunkiem: że nigdy nie wspomnisz o  tym dniu, o  swoim pochodzeniu, o  mnie ani o  tym domu. Nie będziesz szukała Jalty ani Any. Przysięgnij, a będziesz mogła odejść. Diodora zerknęła na matkę, ta zaś kiwnęła niepostrzeżenie głową. – Daję ci słowo, panie.

– Jeśli je złamiesz, dowiem się o tym i ciebie także oskarżę – zagroził Haran. Wierzył, że Diodora jest kruchą istotą, na której posłuszeństwo można wymusić groźbą. Czy ją właściwie ocenił? Wtedy nie potrafiłam tego rozstrzygnąć. – Mój sługa odprowadzi cię do wyjścia. – Idź – ponagliła ją Jalta. – Zobaczymy się, gdy to będzie możliwe. Uścisnęły się, po czym Diodora wyszła z pomieszczenia, już się nie oglądając. Tymczasem Haran zatrzasnął drzwi prowadzące do ogrodu i zamknął je kluczem, który nosił na sznurku u  pasa tuniki. Kiedy się do nas odwrócił, twarz miał łagodniejszą, nie z braku determinacji, lecz, jak mi się wydawało, ze znużenia. – Dzisiejszą noc spędzicie w odosobnieniu, a o poranku przekażę was w ręce Rzymian. Żałuję, że do tego doszło. Wyszedł, zamykając za sobą także główne drzwi, co boleśnie uświadomił nam chrzęst klucza w zamku.

 

Podbiegłam do drzwi ogrodu i zastukałam, najpierw delikatnie, a gdy nie doczekałam się odpowiedzi, mocniej i natarczywiej. – Na zewnątrz czeka Lavi – wytłumaczyłam ciotce. – Ukrył się w cieniu palm. Lavi? Lavi! – krzyknęłam przez solidne, nieprzeniknione drewno. Wciąż cisza. Nawoływałam go jeszcze przez chwilę i  stukałam tak mocno, że rozbolały mnie knykcie, aż w końcu byłam zmuszona się poddać. A jeśli Haran pojmał także i jego...? Przeszłam przez pokój i szarpnęłam za klamkę głównych drzwi, jakbym je chciała wyrwać z zawiasów, ale one ani drgnęły. Chodziłam nerwowo po pokoju. W głowie miałam mętlik. Okna w kwaterach sypialnych były zbyt wysokie i  wąskie, by się przez nie przecisnąć, a  wołanie o  pomoc mijało się z celem. – Musimy się stąd wydostać – oznajmiłam twardo. – Nie wybieram się do Nubii. – Oszczędzaj siły, Ano. Będą ci potrzebne. Opadłam przy niej na podłogę i oparłam się plecami o jej kolana. Spoglądałam od jednych drzwi do drugich, poddając się stopniowo poczuciu beznadziei. – Czy Rzymianie ukarzą nas, za jedyny dowód mając słowa Harana? – zapytałam. Ciotka położyła mi dłoń na ramieniu. –  Wygląda na to, że mój brat powierzy tę sprawę rzymskiemu sądowi, a  nie żydowskiemu, więc sama nie wiem, co nas czeka, niemniej to pewne, że powoła świadków – powiedziała. – Dawni towarzysze Ruebela z milicji ochoczo potwierdzą, że otrułam męża. Powiedz, czy ktoś widział, jak bierzesz papirus? – Uniżony sługa Harana.

–  No tak. – Ciotka parsknęła z  odrazą. – On z  niekłamaną przyjemnością będzie przeciwko tobie świadczyć. – Ale przecież wyprzemy się zarzutów. – O ile dadzą nam dojść do głosu. Nie wolno nam się poddać, Ano, ale też nie chwytajmy się fałszywej nadziei. Haran ma rzymskie obywatelstwo i  cieszy się przychylnością rzymskiego prefekta Aleksandrii. Kieruje poważnym interesem i  jest jednym z  wyżej postawionych członków rady żydowskiej. A my? Ja jestem uciekinierką, ty zaś obcą na obcej ziemi. Oczy paliły mnie nabiegającymi łzami. – Nie wspominając o tym, że mojego brata stać na przekupienie sędziów. Zwiesiłam głowę. Uciekinierka i cudzoziemka... Stuk, stuk. Spojrzałyśmy jak jeden mąż na drzwi ogrodowe. Rozległ się brzęk klucza. Zamek ustąpił i  do pokoju wśliznęła się Pamfilia, a  za nią Lavi, który trzymał żelazny klucz z doczepionym kawałkiem pergaminu. Objęłam ich kolejno, najpierw Pamfilię, a potem jej męża. – Jak zdobyliście klucz? – zapytałam szeptem. –  Haran ma zapasowy do każdych drzwi – odpowiedziała Pamfilia. – Trzyma je w  pracowni, w  torbie wiszącej na kołku. Lavi bez trudu rozczytał nazwy pomieszczeń. – Posłała mu promienny uśmiech. – Słyszeliście groźby Harana? – Tak, każde słowo. Odwróciłam się do ciotki. – Dokąd się udamy? –  Przychodzi mi do głowy tylko jedno miejsce, gdzie nie odważy się postawić stopy – odparła. – Udamy się do terapeutów. Ich ziemię uważa się za świętą, tam będziemy bezpieczne. – Skąd pewność, że nas przygarną? – zaniepokoiłam się. – Spędziłam wśród nich osiem lat. Jeśli ktoś może nam zapewnić azyl, to właśnie oni. Od chwili, gdy Haran nas uwięził, mój świat chwiał się niczym okręt na wzburzonym morzu, ale teraz czułam, że odzyskuje stabilność. –  Ich wspólnota zamieszkuje brzeg jeziora Mareotis. Dotarcie tam pieszo zajmie nam cztery godziny, w ciemnościach może nawet więcej. Musimy zabrać lampę. – Dopilnuję, abyście bez przeszkód dotarły do celu – zaoferował się Lavi. Jalta popatrzyła na niego, a jej oblicze zmarszczył niepokój. – Lavi, tobie też nie wolno tu zostać – powiedziała.

Pamfilia zastygła z wyrazem przerażenia na twarzy, jakby otworzyła się pod nią ziemia. – A gdzie... gdzie miałby się podziać? – Zrozum, tutaj grozi mu niebezpieczeństwo – argumentowała Jalta. – Haran naturalną koleją rzeczy założy, że to on pomógł nam w ucieczce. – W takim razie ja też idę. Nie opuszczę mojego męża. Dotknęłam jej ramienia. –  Pamfilio, błagam, zostań w  domu jeszcze odrobinę dłużej. Wciąż wyczekuję wiadomości z  Galilei, że mogę wracać. Nie chcę myśleć, co by się stało, gdybym ją przegapiła. Musisz tu zaczekać na posłańca i  przekazać mi wieści, gdy się zjawi. Moja prośba może ci się wydawać samolubna, ale tylko ty możesz mi pomóc. Proszę. –  Nie rozpowiadaliśmy o  naszym małżeństwie z  obawy, że Haran wydali Pamfilię ze służby. – Lavi spojrzał na ukochaną, którą poślubił ledwie przed tygodniem. – Ciebie nie będzie podejrzewać o udział w naszym zniknięciu. – Ale ja nie chcę, żebyśmy zostali rozdzieleni... –  Wiesz równie dobrze jak ja, że nie mogę tu zostać – tłumaczył jej cierpliwie Lavi. – Wielka Biblioteka dysponuje dormitorium przeznaczonym dla nieżonatych bibliotekarzy. Zatrzymam się tam na jakiś czas, a ty wyczekuj listu do Any. Kiedy przyjdzie, znajdę lokum dla nas obojga. Moja rozłąka z mężem ciągnęła się rok i sześć miesięcy. Całą wieczność. Jezus wędrował po Galilei, nauczając o  tym, że królestwo Boże jest już blisko, podczas gdy ja, jego żona, byłam daleko. Rozumiałam Pamfilię i  współczułam jej, lecz jej tęsknota w  porównaniu z moją miała potrwać zaledwie mgnienie oka. – Wygląda na to, że nie dajecie mi wyboru – powiedziała, a jej głos był pełen urazy. Lavi uchylił drzwi ogrodu i wyjrzał przez nie ostrożnie. Przekazał klucz żonie. –  Zwróć go na miejsce, nim ktoś spostrzeże jego brak. Następnie otwórz drzwi w kwaterach dla służby. Jeśli ktokolwiek będzie pytać, gdzie się podzialiśmy, mów, że nie masz pojęcia. Zachowuj się tak, jakbym cię zdradził – niech wszyscy zobaczą, że targa tobą gniew. – Ucałował ją w policzek i wypchnął lekko na zewnątrz. Gdy wyszła, w  pośpiechu spakowałam cały swój dobytek w  dwie torby podróżne. Jedną zajęły zwoje, w  drugiej zmieściły się pozostałe rzeczy: ubrania, portret mumiowy, mała sakiewka z  czerwoną nicią i  pozostała część monet. Po raz kolejny wyruszałam w  drogę, niosąc misę inkantacyjną w rękach.

XIX

Gdy Skepsis, starsza kobieta stojąca na czele terapeutów, przyjrzała mi się po raz pierwszy, miałam wrażenie, jakby pożerała mnie wzrokiem. Przypominała sowę przycupniętą na skraju ławy, o przeszywających, złotobrązowych oczach i bielusieńkich, miękkich jak puch włosach, zmierzwionych przez sen. Jej skurczone, przygarbione ciało tkwiło w bezruchu, za to głowa obracała się to w  lewo, to znów w  prawo, z  ciotki na mnie i  z  powrotem, kiedy słuchała tłumaczeń – a miałyśmy się z czego tłumaczyć, gdyż stanęłyśmy w przedsionku jej kamiennej chaty w środku nocy, błagając o azyl.

 

Podczas długiego i  wyczerpującego marszu z  Aleksandrii ciotka objaśniała mi osobliwy sposób funkcjonowania wspólnoty. – Członkowie dzielą się na starszych i młodszych – mówiła. – I nie chodzi o ich wiek, ale o  to, jak długo przebywają we wspólnocie. Mnie zaczęto uważać za starszą dopiero po siedmiu latach. –  A  czy młodsi i  starsi członkowie są sobie równi? – zapytałam. Jeśli istniała jakaś hierarchia, nie ulegało wątpliwości, że znajdę się na jej najniższym szczeblu. –  Wszystkich postrzega się jako równych, choć obowiązki są dzielone rozmaicie. Wspólnota ma patronów, w tym Harana, i mogłaby pewnie zatrudniać służących, lecz tego nie robi z  powodu swoich przekonań. To młodsi członkowie zajmują się przyziemnymi pracami, takimi jak uprawa, przyrządzanie i  podawanie pożywienia, opiekowanie się zwierzętami i budowanie domów. Cokolwiek wymaga wysiłku fizycznego, jest wykonywane przez młodszych członków, którzy rzecz jasna poświęcają się także pracom duchowym. Ja rankami zajmowałam się ogrodem, a popołudniami korzystałam z chwil odosobnienia. – Czy to znaczy, że starsi członkowie nie mają żadnych obowiązków? – Oni zasłużyli na przywilej poświęcenia się w całości doskonaleniu duchowemu. Wędrowaliśmy przez pogrążone we śnie wioski i  winnice, wzdłuż willi, tłoczni i rozległych gospodarstw. Lavi kroczył na przedzie z lampą, kierując się wskazówkami Jalty, a mnie dziw brał, że jeszcze się nie zgubiliśmy. –  Co czterdzieści dziewięć dni – kontynuowała Jalta – organizowane jest całonocne czuwanie, wraz z ucztą, śpiewami i tańcami. Członkowie wspólnoty wprawiają się w stan ekstazy, który zwą „trzeźwym upojeniem”. Cóż to było za miejsce, do którego właśnie zmierzaliśmy...? Gdy naszym oczom ukazał się porośnięty trzciną brzeg jeziora Mareotis, ucichłyśmy. Zastanawiałam się, czy Jalta pamięta, jak dotarła tu po raz pierwszy, tuż po tym, gdy odebrano jej córkę. O  ironio, dzisiejszy dzień zbytnio się od tamtego nie różnił. Wpatrywałam się w  księżyc podskakujący na wodzie, we wszystkie pływające w  niej gwiazdy. Czułam zapach morza dolatujący zza wapiennej grani. Przepełniała mnie mieszanina strachu i  euforii, podobna do tej, jaką czułam, gdy dawno temu czekałam u wejścia do jaskini na pojawienie się Jezusa.

W  samym szczycie nocy skręciliśmy na ścieżkę pnącą się po wyjątkowo stromym i wysokim wzniesieniu. W górze widziałam już skupisko chat o płaskich dachach. Jalta podążyła za moim spojrzeniem. – Są nieduże i proste – powiedziała. – Każda ma podwórze i izbę sypialną, a także coś, co nazywają świętym pokojem do pracy duchowej. Już chyba po raz trzeci posługiwała się tym określeniem. –  Czym jest owa praca duchowa? – Po dziesięciu latach codziennego znoju w  domu w Nazarecie trudno mi było sobie wyobrazić przesiadywanie w świętym pomieszczeniu. –  Nauką, czytaniem, pisaniem, komponowaniem pieśni i  modlitw... Sama się przekonasz, i to już niebawem. Zatrzymaliśmy się nieopodal maleńkiej wartowni, a  Lavi podał nam torby podróżne, które niósł przez całą drogę. Sięgnęłam do swojej po garść drachm. – Weź je – powiedziałam. – Dla Pamfilii. Gdy nadejdzie list od Judasza, niech wynajmie wóz i jak najszybciej tu przybędzie. – Bez obaw, osobiście tego dopilnuję – zapewnił. Zwlekał jeszcze przez chwilę, po czym odwrócił się, by odejść. Złapałam go za ramię. – Lavi. Dziękuję ci. Już zawsze będziesz dla mnie jak brat. Jego twarz skrywał mrok nocy, ale poczułam, że się uśmiechnął. Wyciągnęłam do niego ręce, by go objąć. – Siostro – rzucił, po czym pożegnał się z Jaltą i ruszył w długą drogę powrotną. W  wartowni pełnił straż jeden z  młodszych członków terapeutów, chudy mężczyzna, który z  początku nie chciał nas wpuścić. Twierdził, że nakazano mu czujnie wypatrywać złodziei, oszustów i włóczęgów, kiedy jednak Jalta oznajmiła, że w przeszłości należała do starszyzny wspólnoty, poderwał się, by jej usługiwać.

 

Teraz zaś, stojąc w domu Skepsis i słuchając zawiłych wyjaśnień Jalty, dlaczego ukradłam papirus, przez moją głowę przemknęło pytanie, czy będzie mi w  ogóle dane doświadczyć wszystkich tych rzeczy, o których rozmawiałyśmy. Ciotka wytłumaczyła już, że uciekłyśmy z Galilei z obawy przed aresztowaniem. Próbowałam wyczytać z twarzy Skepsis reakcję na te słowa. Starszą kobietę musiało niepokoić, że wszędzie podążają za mną kłopoty. –  Moja bratanica jest wyjątkowo uzdolnioną nauczycielką i  skrybą, nie równa się z  nią żaden znany mi mężczyzna – zachwalała mnie Jalta, najwyraźniej uznawszy, że płomienne komplementy przyćmią moje niedostatki. Skepsis poklepała puste miejsce na ławie. – Usiądź, Jalto – poprosiła.

Robiła to już wcześniej, ale wtedy ciotka odmówiła; nie potrafiła ustać w  miejscu, gdy opowiadała o pojednaniu z Diodorą i groźbach Harana. Teraz jednak westchnęła i opadła na ławę. W blasku lampy jej twarz wyglądała na wymizerowaną. – Przychodzicie tutaj z desperacji, a to nie wystarczy, by zostać przyjętym do wspólnoty – powiedziała Skepsis. – Ci, którzy szukają tu domu, robią to z  miłości do cichego, kontemplacyjnego życia. Przybywają zdobywać wiedzę i  pielęgnować pamięć o  Bogu. Czy możesz mnie zapewnić, że prosicie o azyl także z tych powodów? –  Kiedy zostałam tu zesłana, przyjęłaś mnie z  otwartymi ramionami, żeby mnie ocalić przed surowszą karą – odparła Jalta. – Musiałam jednak porzucić córkę i długo opłakiwałam nasze rozstanie. Tyle czasu błagałam cię, byś pomogła mi się stąd wydostać... A  najszczęśliwszym dniem był dla mnie ten, gdy dobiłaś targu z  Haranem, dzięki czemu mogłam odejść do Galilei. Chociaż chwilę ci to zajęło. Osiem lat! – rzuciła Jalta, a Skepsis się zaśmiała. – Czuję się dziś tak samo, jak wtedy. Nie będę cię okłamywać i  twierdzić, że przybyłam tu ze szlachetnych pobudek, o których wspominałaś. – Ale ja mogę to powiedzieć – odezwałam się. Obie popatrzyły na mnie z niedowierzaniem, a gdybym mogła w tamtej chwili spojrzeć w  swoje stare miedziane lusterko, zapewne ujrzałabym w  nim to samo zdumienie. – Przyszłam tutaj, kierowana tą samą desperacją, co moja ciotka, lecz zarazem niosłam ze sobą bagaż wszystkich tych rzeczy, które są potrzebne, by tu zamieszkać. Kocham spokojne, ciche życie i  niczego tak nie pragnę, jak tego, by móc bez ograniczeń uczyć się, pisać i pielęgnować pamięć o Sofii. Skepsis przyjrzała się torbie na moim ramieniu, z  której wystawały końcówki zwojów, i misie inkantacyjnej, którą przyciskałam kurczowo do brzucha. Gdy uciekałyśmy z domu Harana, nie miałam czasu szukać szmatki, w  którą mogłabym ją zawinąć, i  jej biała powierzchnia była ubłocona, musiałam bowiem odłożyć ją w  trzcinę, kiedy szłam sobie ulżyć. – Czy mogę zobaczyć twoją misę? – po raz pierwszy zwróciła się do mnie staruszka. Spełniłam jej prośbę, ona zaś uniosła lampę, żeby oświetlić wnętrze naczynia i odczytać najintymniejsze z moich słów. Chwilę później oddała mi misę, choć najpierw wytarła jej dno rąbkiem szaty. –  Twoja modlitwa świadczy dobitnie, że wszystko, co przed chwilą powiedziałaś, jest prawdą – stwierdziła i  spojrzała na ciotkę. – Stara przyjaciółko, ponieważ wyznałaś mi grzechy własne i Any, niczego nie zatajając, wiem, że w pozostałych sprawach także jesteś ze mną szczera. Jak zawsze, znam twoje pobudki. Udzielę azylu wam obu, lecz w zamian wy zrobicie coś dla mnie. – Odwróciła się do mnie. – Ano, masz napisać hymn do Sofii i odśpiewać go podczas najbliższego czuwania. Miałam wrażenie, jakby powiedziała: „Ano, wespnij się na najwyższe urwisko, rozwiń skrzydła i poleć”.

– Kiedy ja nic nie wiem o komponowaniu pieśni – wymamrotałam. – W takim razie czy to nie wspaniałe, że będziesz miała okazję się tego nauczyć? To nasz zwyczaj, na każde czuwanie przygotowujemy nową pieśń. Niestety, w  nasze wysiłki wkradła się pewna monotonia, nowe hymny są zbyt do siebie podobne i  banalne. Wspólnota z radością wysłucha czegoś... świeżego i porywającego. Hymn. Wychwalający Sofię. I  to ja miałam go zaśpiewać! Czułam się zarazem sparaliżowana ze strachu, jak i urzeczona niedostępnymi dotąd możliwościami. – Kto mnie tego nauczy? – Otóż nauczysz się sama – odparła Skepsis. – Nie martw się. Kolejne czuwanie czeka nas za czterdzieści sześć dni, co oznacza, że czasu masz pod dostatkiem. Czterdzieści sześć dni... Przecież wtedy już mnie tu nie będzie.

XX Przez pierwsze dwa tygodnie pogrążałam się za dnia w  sennym transie. Godziny odosobnienia, modlitwy, czytania i pisania, antyfonalnego śpiewu, lekcji filozofii... Przecież marzyłam o  takich zajęciach! A  jednak przez ich gwałtowny i  przytłaczający napływ odnosiłam wrażenie, jakbym nie dotykała stopami ziemi. Nocami śniłam o  unoszeniu się w  powietrzu i  drabinach prowadzących w  chmury, za dnia siedziałam w  świętym pomieszczeniu i  patrzyłam przed siebie na wpół ślepym wzrokiem, wbijając paznokcie w opuszki palców, by się upewnić, że mam ciało i że wciąż odczuwam. Jalta twierdziła, że to poczucie braku zakotwiczenia w  świecie wynikało z  szoku, który budziło we mnie nowe, nieznane mi miejsce. Wkrótce potem Skepsis powierzyła mi obowiązki w  oborze, co w  końcu pozwoliło mi otrząsnąć się z  letargu. Kury, owce, osły. Łajno i  uryna. Odgłosy parzenia się zwierząt. Chmary owadów przy korytach. Rozdrapana kopytami ziemia. I  zaskakująca myśl – a  może te rzeczy także są na swój sposób święte? Zachowałam to bluźnierstwo dla siebie.

 

Pierwszego zimnego dnia po naszym przybyciu znosiłam ze wzgórza naczynie na wodę dla zwierząt, by je napełnić u źródła, które płynęło nieopodal wartowni. Letnie rozlewy Nilu dobiegły końca, co dało się wyczuć po wietrze dmącym od morza z jednej strony i od jeziora z drugiej, zamieniającym się na szczycie w mały huragan. Miałam na sobie płaszcz z koźlej skóry z włosiem, który dostałam od jednego z młodszych, tak niemożliwie długi, że ciągnął się za mną po ziemi. Jeśli nie myliły mnie obliczenia, mieszkałyśmy z ciotką we wspólnocie

od pięciu i pół tygodnia. Oznaczało to, iż w Galilei był miesiąc cheszwan, a zatem Jezus nie przywdział jeszcze płaszcza z wełny. Mąż nieustannie nawiedzał moje myśli. Kiedy się budziłam, leżałam nieruchomo na posłaniu i  wyobrażałam sobie, jak sam wstaje. Kiedy spożywałam pierwszy posiłek, widziałam go przełamującego chleb, nieśpiesznie, jak to miał w  zwyczaju. Gdy zaś słuchałam Skepsis uczącej symbolicznego odczytywania Pisma, ukazywał mi się na wzgórzu, o  którym mówił Lavi, gdzie przemawiał do tłumów tak wielkich, że nie sposób było ogarnąć ich wzrokiem. Zdążając ścieżką, minęłam salę, gdzie co czterdzieści dziewięć dni odbywało się czuwanie. Osiem dni, tyle pozostało do najbliższego – i  choć spędziłam wiele godzin, starając się napisać hymn, moje postępy wyglądały mizernie. Zdecydowałam się już przekazać Skepsis, by porzuciła nadzieję na to, iż uda mi się cokolwiek skomponować. Pogodziłam się z myślą, że sprawię jej zawód, ale wątpiłam, by miała mnie z tego powodu odesłać. Na wzgórzu rozsianych było trzydzieści dziewięć chat, każda przeznaczona dla pojedynczej osoby, choć w większości mieszkały dwie. Ja dzieliłam swoją z ciotką. Spałyśmy obok siebie na trzcinowych matach. Skepsis zaproponowała, że przywróci jej status starszej, ale ciotka odmówiła, bo chciała pracować w  ogrodzie. Popołudnia spędzała na maleńkim podwórzu w cieniu samotnego tamaryszku. Teraz, gdy odzyskałam wewnętrzną równowagę, lubiłam mieć święte pomieszczenie tylko dla siebie. Znajdowały się w  nim drewniana tablica i  pulpit, na którym mogłam rozwijać zwoje, a Skepsis przysyłała mi papirus i atrament. Dotarłszy do źródła, przykucnęłam, by napełnić naczynie. Z wartowni dolatywały męskie głosy. Nie przysłuchiwałam się im zbyt uważnie – często zaglądali tu obwoźni handlarze, kobieta sprzedająca mąkę czy chłopiec z workiem soli na plecach – lecz w pewnej chwili do moich uszu dotarły słowa, które sprawiły, że zastygłam: – Tak, uciekinierki tu są... Owszem, jestem pewien. Odstawiłam naczynie. Naciągnąwszy płaszcz na głowę, podkradłam się na czworakach tak blisko, jak tylko miałam odwagę. Nigdzie nie widziałam młodszego członka wspólnoty, który pełnił tego dnia straż, rozpoznałam jednak przedstawiciela starszyzny, rozmawiającego z  dwoma mężczyznami w  krótkich tunikach i  sandałach ze splecionymi rzemykami sięgającymi kolan, i  z  krótkimi nożami przy paskach. Był to strój żydowskiej milicji. –  Moi ludzie będą czuwać przy drodze, na wypadek gdyby uciekły – powiedział wyższy z  dwójki nieznajomych. – Prześlę wieści Haranowi. Jeśli będziesz miał dla nas więcej informacji, możesz zostawić liścik w wartowni. Jeśli byłam zaskoczona, to nie tym, że wuj nas odnalazł, lecz tym, że potrzebował na to tak wiele czasu. Jalta i Skepsis wierzyły jednak niezachwianie, że Haran nie odważyłby się

pogwałcić świętości terapeutów i  wtargnąć na ich ziemię, by nas pojmać. „Żydzi z  Aleksandrii obróciliby się przeciw niemu”, argumentowała Skepsis. Ja sama wcale nie podzielałam jej przekonania. Kiedy żołnierze odeszli, przywarłam do ziemi i  czekałam, aż zdrajca minie moją kryjówkę w  drodze do zabudowań. Był to Lucjan – chudy, zgarbiony mężczyzna o  oczach jak rodzynki, który starszeństwem ustępował tylko Skepsis. Gdy zniknął mi z  oczu, podniosłam naczynie z wodą i pognałam do ogrodu, żeby opowiedzieć o wszystkim ciotce. –  Ten podstępny wąż Lucjan był szpiegiem Harana już wcześniej, podczas mojego pierwszego pobytu we wspólnocie – odparła ciotka. – Najwyraźniej z wiekiem nie zmienił się wcale na lepsze. Być może nie służą mu post ani celibat?

 

Dwa dni później, pracując przy zwierzętach, spostrzegłam Jaltę i  Skepsis, zmierzające w moją stronę w nienaturalnym pośpiechu. Zbierałam akurat zieloną trawę, by nakarmić osły, ale na ich widok odłożyłam grabie. Nie kłopocząc się powitaniem, Skepsis uniosła pergamin. –  Przyszła dziś wiadomość od Harana. Dostarczył ją do wartowni jeden z  żołnierzy, którzy strzegą drogi – wyjaśniła. – To znaczy, że już o nich wiesz? – zapytałam. –  Muszę być świadoma zagrożeń, które mogłyby zakłócić porządek naszej wspólnoty. Opłacam chłopca od soli, żeby na bieżąco mówił mi o wszystkim, co się dzieje. – Czytaj – ponagliła ją Jalta. Skepsis zrobiła marsową minę, bo nie była przyzwyczajona do wysłuchiwania poleceń, ale wyciągnęła przed siebie pergamin i zmrużyła oczy.

 

 

Ja, Haran ben Filip Levias, wierny protektor wspólnoty od dwóch dekad, zwracam się z prośbą do Skepsis, jej czcigodnej przywódczyni, o przekazanie w me ręce siostry i bratanicy, cieszących się obecnie opieką terapeutów. Zobowiązuję się zadbać o nie należycie. Dostarczając je moim ludziom obozującym w okolicy, terapeuci będą mogli liczyć na dalsze wsparcie. Opadły jej ręce, jakby pod ciężarem ponurych wiadomości.

–  Odesłałam mu już odpowiedź, że nie spełnię jego życzenia. Oznacza to utratę patronatu, jego groźba nie pozostawia co do tego wątpliwości. Cóż, w  najgorszym razie czeka nas nieco surowszy post... –  Dziękuję – powiedziałam, w  głębi ducha zasmucona, że znów stałyśmy się przyczyną cudzej niedoli.

Skepsis schowała wiadomość pod połę płaszcza. Patrzyłam za nią, kiedy odchodziła, i raptem dotarło do mnie, że tylko ona stoi pomiędzy nami i Haranem. Musiałam skomponować tę pieśń.

XXI Biblioteka była ciasnym, zagraconym pomieszczeniem w domu zgromadzeń, od podłogi aż po sufit wypełnionym zwojami. Leżały wszędzie – na podłodze, regałach i stołach, a nawet w  ściennych niszach, jak porzucone drewno na opał. Przestępowałam ostrożnie nad tymi stertami wiedzy, kichając z  powodu unoszącego się w  powietrzu kurzu. Skepsis powiedziała mi, że są tutaj pieśni z zapisem zarówno słów, jak i melodii, a nawet greckiej notacji wokalnej, ale jak miałabym je odnaleźć w  tym bałaganie? Nikt się nie pokusił o  stworzenie katalogu czy choćby posegregowanie tekstów. W  mojej oborze panował większy porządek, a sierść osłów była mniej zakurzona. Cóż, Skepsis ostrzegała mnie, czego się spodziewać. –  Teano, nasz bibliotekarz, jest już stary, a  schorzenia odebrały mu władzę w  nogach – wyjaśniła. – Nie robił porządku w bibliotece od przeszło roku, a nikt nie wykazał chęci, by podjąć jego trud. Mimo to pójdź tam i  poszukaj jakichś pieśni. Z  pewnością będą pouczające. Dopiero teraz dotarło do mnie, że staruszka miała inny, ukryty powód, by mnie tu wysyłać. Odstawiwszy lampę z dala od papirusów, zaczęłam uprzątać podłogę, metodycznie, zwój po zwoju. Czegóż tam nie było! Natrafiłam nie tylko na fragmenty Pisma i  prace żydowskich filozofów, ale też na teksty platoników, stoików i  pitagorejczyków, greckie wiersze i  komedię autorstwa Arystofanesa. Dzieliłam je ze względu na tematykę. Do popołudnia udało mi się skatalogować ponad pięćdziesiąt zwojów, tworząc opisy ich zawartości, na wzór bibliotekarzy w  Aleksandrii. Zamiotłam podłogę i  wysypałam kąty liśćmi eukaliptusa. Ścierałam z  dłoni ich miodowo-miętową woń, gdy stało się coś nieoczekiwanego – cud, który nadciągał od samego rana, czego nie byłam świadoma. Wpierw usłyszałam kroki. Odwróciłam się do drzwi. W blednącym świetle stała Diodora. – Jesteś tu. Naprawdę tu jesteś – powiedziałam, jakbym chciała słowami uwiarygodnić to, co widziały oczy, ale w co jeszcze nie wierzył umysł. –  A  i  owszem – potwierdziła Skepsis, która wkroczyła za nią do środka. Oczy lśniły jej zachwytem. Przyciągnęłam do siebie kuzynkę i przytuliłam do jej wilgotnego policzka własny.

– Jak tu dotarłaś? Zerknęła na Skepsis, która wysunęła spod stołu ławę, by na niej spocząć. – Wysłałam jej wiadomość do Isis Medica – wyjaśniła staruszka. – Nie miałam pojęcia, co się dzieje z tobą i z moją matką, dopóki nie otrzymałam listu – wyznała Diodora, wciąż trzymając mnie za rękę. – Nie wracałyście, więc uznałam, że spotkało was coś złego. Musiałam na własne oczy przekonać się, że jesteście całe i zdrowe. – Zostaniesz z nami na dłużej? – Kapłanka zezwoliła mi powrócić, gdy sama uznam to za stosowne. –  Będziesz dzielić dom z  Jaltą i  Aną – poinstruowała ją Skepsis. – W  izbie jest dość miejsca na trzy posłania. – Założywszy za ucho zbłąkane siwe kosmyki, przyjrzała się Diodorze. – Poprosiłam cię o  przybycie, żebyś mogła być blisko matki, a  ona blisko córki, choć miałam też drugi powód, ważny dla mnie samej czy raczej dla wspólnoty. Potrzebujemy cię tutaj. Niektórzy z naszych członków są starzy i schorowani, a nie mamy nikogo, kto umiałby się nimi zająć. Ty zaś jesteś biegła w  sztuce leczniczej. Jeżeli zdecydujesz się zostać, terapeuci skorzystają na twojej opiece. – Pragniesz, bym pośród was zamieszkała? – zapytała Diodora. – Tylko jeśli tobie samej zależy na ciszy, spokoju i kontemplacji. Tylko jeśli pragniesz się uczyć i  podtrzymywać pamięć o  Bogu. – Były to słowa bardzo podobne do tych, które Skepsis wypowiedziała do mnie i  do ciotki tamtej nocy, kiedy stanęłyśmy u  bram wspólnoty. – Waszym Bogiem jest Bóg Żydów – zauważyła Diodora. – Nic o nim nie wiem, służyłam dotąd wyłącznie Izydzie. –  Zatem my nauczymy cię naszego Boga, a  ty nas swojego, żebyśmy mogli wspólnie poszukać tego, który egzystuje między nimi. Diodora nie odpowiedziała, ale zauważyłam, że jej twarz pojaśniała. – Czy Jalta wie, że tu jesteś? – zapytałam. – Jeszcze nie. Dopiero co przybyłam, a Skepsis zależało, żebyś nam towarzyszyła. –  Nie chciałam, żebyś przegapiła minę Jalty, gdy się zorientuje, kto nas odwiedził – wytłumaczyła staruszka. Omiotła spojrzeniem stosy zwojów, schludnie przeze mnie ułożonych. – Będę się modlić, byśmy wkrótce mieli tu zarówno bibliotekarkę z prawdziwego zdarzenia, jak i biegłą uzdrowicielkę.

 

Jalta zasnęła na ławie przed domem, wsparta głową o ścianę. Ręce miała skrzyżowane na chudej piersi, a  dolna warga drżała jej przy każdym oddechu. Spostrzegłszy ją wypoczywającą, przystanęłyśmy. – Czy powinnam ją zbudzić? – zapytała szeptem Diodora.

Skepsis podeszła do ciotki i potrząsnęła delikatnie jej ramieniem. – Jalto... Jalto, ktoś do ciebie przyszedł. Ciotka uchyliła sennie powiekę. – Dajcie mi spokój – wymamrotała. – Jak sądzisz, Diodoro? – powiedziała Skepsis. – Powinnyśmy ją zostawić w spokoju? Wówczas Jalta poderwała głowę i spojrzała ponad ramieniem staruszki na córkę stojącą u wejścia na podwórze. – Chyba nie ma powodu, żeby jej przeszkadzać – powiedziałam. – Śpij, ciociu. Uśmiechnęła się i  skinęła na Diodorę, by obok niej usiadła. Kiedy się uścisnęły i  wymieniły pozdrowienia, poprosiła, żebym do nich dołączyła. Opadłam na ławę po jej drugiej stronie, a ona spojrzała uszczęśliwiona na Skepsis. – Moje córki – rzuciła krótko.

XXII Szłyśmy z  Diodorą krętą ścieżką, prowadzącą na szczyt wapiennego urwiska ponad zabudowaniami wspólnoty terapeutów. Białe skały lśniły w  blasku słońca jak mleko. Przeskakiwałam ponad nielicznymi już, późnymi makami, przepełniona wrażeniem nieskrępowanej wolności. Nie lubiłam myśleć, że mogę być szczęśliwa z dala od męża, i to na dodatek w obecnych okolicznościach, a jednak to właśnie czułam: szczęście. Gdy to sobie uświadomiłam, moją beztroskę zmąciło poczucie winy. –  Dlaczego tak nagle zmarkotniałaś? – Diodora była przyzwyczajona do obserwowania zmian ciała i niewiele umykało jej uwadze. –  Rozmyślałam o  mężu – odparłam szczerze. Opowiadałam jej zarówno o  naszym rozstaniu, jak i cierpieniu spowodowanym rozłąką. – Wciąż czekam na list z wiadomością, że możemy bezpiecznie powrócić do Galilei. Diodora zastygła. – My? Czy sądzisz, że Jalta także porzuci wspólnotę, by wyruszyć z tobą w drogę? Wpatrywałam się w nią, świadoma ciężaru ciszy, która nagle zapadła. Wciąż pamiętałam, jak bardzo wzburzyły ją słowa Jalty o powrocie do Galilei tamtego wieczoru, kiedy odważyła się przyjść do domu Harana. Jasno dała nam wówczas do zrozumienia, że nie zamierza do nas dołączyć. Och, po co w ogóle o tym wspominałam? –  Nie wiem, czy Jalta zostanie, czy odejdzie – powiedziałam, zdając sobie zarazem sprawę, że to prawda. Nie miałam pojęcia.

Kiwnęła głową w  aprobacie dla mojej szczerości. Wspinałyśmy się dalej, przygaszone i  pogrążone w  milczeniu, a  gdy Diodora dotarła przede mną na szczyt, rozejrzała się z zachwytem i rozłożyła szeroko ramiona. – Och, Ano... Tylko spójrz! Ostatnie kilka kroków pokonałam w  pośpiechu. Stanąwszy obok Diodory, ujrzałam je: morze. Nieogarniony akwen, który sięgał aż do Grecji i  Rzymu, dywan migotliwych zmarszczek, niebieskich i  zielonych, o  białych grzywach. Mare Nostrum – nazywali je Rzymianie. Nasze Morze. Gdzie była Galilea? Milion sążni stąd... Usiadłyśmy w szczelinie skalnej, która osłaniała nas od wiatru. Odkąd Diodora przybyła do wspólnoty, była wylewna i  ochoczo opowiadała nam o  dorastaniu w  Isis Medica. Zadawała pytania, złakniona opowieści o  naszym życiu. Przez nasze nocne, prowadzone szeptem rozmowy często na drugi dzień ciążyły mi powieki i nie mogłam przestać ziewać, ale nigdy ich nie żałowałam. Teraz postanowiła opowiedzieć mi o  Teano – starym bibliotekarzu, któremu choroba nie pozwalała zajmować się biblioteką. – Cierpi na słabość serca – tłumaczyła. – Jego serce wkrótce się podda. Słuchając nazbyt żywych opisów cielesnych dolegliwości, z jakimi się zmagała, poczułam, że powinnam wrócić i  wziąć się do pracy nad hymnem. Czuwanie, odbywające się co czterdzieści dziewięć dni, wypadało nazajutrz, a ja siedziałam bezczynnie na skale, raczona opisami owrzodzonych stóp. – To zaskakujące – mówiła Diodora – ale nadal nie tęsknię za Isis Medica, choć spędziłam tam tyle lat. – A Izyda? Czy za nią tęsknisz? –  Nie muszę, bo noszę ją w  sobie. Izyda jest wszystkim – powiedziała, i  mówiła dalej, przez kilka długich chwil, lecz do mnie nie docierały jej słowa, czułam bowiem, iż pieśń, którą pragnęłam napisać, w  końcu ożywa w  moim wnętrzu. Nie mogłam tkwić tu bezczynnie. Wstałam. – Powinnyśmy wracać. Diodora splotła swoją dłoń z moją. – Tamtego dnia, gdy się po raz pierwszy spotkałyśmy, powiedziałaś: „Bądźmy więcej niż tylko kuzynkami. Bądźmy siostrami”. Czy nadal tego pragniesz? – Jeszcze bardziej niż wtedy. – To także moje życzenie – odpowiedziała.

 

Gdy schodziłyśmy ścieżką, spostrzegłam postać pod drzewem eukaliptusowym, gdzie zbierałam wcześniej aromatyczne liście. Był to mężczyzna w  białej tunice i  znoszonym

płaszczu terapeutów, lecz z  daleka nie widziałam dobrze jego twarzy. Osłoniwszy oczy przed słońcem, podeszłam bliżej i dopiero wtedy zorientowałam się, że to Lucjan. –  Jest późne popołudnie – powiedział na nasz widok. – Dlaczego nie poświęcacie się nauce i modlitwie? – O to samo mogłybyśmy zapytać ciebie – odparłam, nękana niepokojącym przeczuciem, że celowo tu na nas czekał. – Modliłem się w cieniu drzewa. – My zaś modliłyśmy się na szczycie urwiska – zripostowała opryskliwym tonem Diodora, a ja kiwnęłam do niej z aprobatą głową. Twarz Lucjana wykrzywiła wrogość, tak zajadła, że spuściłam wzrok. Zdawał się nam grozić, choć nie byłam jeszcze pewna, w jaki sposób. – Czujemy się tam wystarczająco bezpieczne – dodałam, po czym podjęłam marsz. Wciąż rozbrzmiewały we mnie słowa Diodory: „Izyda jest wszystkim”. Nie miałam czasu dla tego wścibskiego starca. On jednak zastąpił mi drogę. – Jeśli będziecie miały ochotę na przechadzkę, bezpieczniej wam będzie zejść ze wzgórza na drogę, która prowadzi nad jezioro – wiele tam zacisznych miejsc, które są równie piękne, co morze. Z chęcią wam je pokażę. Och, zatem o  to chodziło... Jezioro leżało za wzgórzem, po drugiej stronie drogi, poza granicami chronionej ziemi terapeutów. – W istocie, brzeg jeziora wydaje się wspaniałym miejscem na modlitwę. Pójdźmy tam, ale innym razem. Teraz muszę się zająć obowiązkami. Uśmiechnęłam się do niego, a on do mnie. –  Pod żadnym pozorem nie idź nad jezioro! – przestrzegłam Diodorę, gdy się oddaliłyśmy. – Mężczyzna, którego poznałaś, to Lucjan, szpieg Harana. Chce nas wywabić na drogę, gdzie czuwają członkowie żydowskiej milicji, opłaceni przez mojego wuja. Chłopiec przynoszący sól twierdzi, że zatrzymują każdego, kto wygląda jak starsza kobieta o opadającym oku albo młoda kobieta z niesfornymi, kręconymi włosami. Mogliby cię wziąć za mnie i pojmać. Moje słowa wyraźnie ją otrzeźwiły. Po powrocie do wspólnoty zastałyśmy Jaltę siedzącą w  jej ulubionym miejscu na podwórzu, gdzie czytała kodeks. Na jej widok Diodora powiedziała do mnie cicho: – Być może się mylę, ale tu wcale nie chodzi o to, czy moja matka zdecyduje się wyruszyć do Galilei, czy też pozostanie w Egipcie. Pytanie brzmi raczej: Czy którakolwiek z nas zdoła opuścić to miejsce? Właśnie taki był mój największy lęk, którego nie chciałam dotąd wypowiadać na głos.

 

Zostawiłam Diodorę z  Jaltą na podwórzu, a  sama poszłam umyć ręce i  twarz, żeby się przygotować do pobytu w  świętym pokoju, gdzie miałam napisać hymn, który palił moje serce. Postawiłam lampę na stole i nalałam atramentu na paletę. Zamoczyłam kalamos.

XXIII Czuwanie czterdziestego dziewiątego dnia rozpoczęło się o zachodzie słońca. Przybyłam na miejsce spóźniona, do sali rozświetlonej blaskiem lamp. Na sofach siedzieli już starsi członkowie wspólnoty, a młodsi roznosili tace pełne jedzenia. Spostrzegłam przy głównym stole Diodorę, która uzupełniała półmiski z rybami i kurzymi jajami. – Siostro! – zawołała na mój widok. – Gdzie się podziewałaś? Uniosłam zwój zawierający moje dzieło. – Kończyłam słowa hymnu. –  Lucjan wypytywał, dlaczego cię nie ma. Dwukrotnie zwracał Skepsis uwagę na twoją nieobecność – wyszeptała. Podniosłam misę z ziarnami granatu. – To miło, że tak za mną tęsknił. Diodora uśmiechnęła się i przewróciła oczami. – Już czwarty raz uzupełniam te półmiski. Oby zostawili nam choćby okruszki! Mimo iż Jalta formalnie miała status młodszego członka, Skepsis pozwoliła jej spocząć na jednej z sof pośród starszych. Lucjan poderwał się wzburzony ze swojego miejsca. – Jalta powinna podawać jedzenie wraz z resztą młodszych! – oznajmił ze złością, na tyle donośnie, że jego głos dało się słyszeć w całej sali. – Gniew przychodzi z łatwością, dobroć z trudem – odparła Skepsis. – Wysil się odrobinę bardziej, przyjacielu. – Nie powinno jej tu być – upierał się starzec, lecz Skepsis zbyła go machnięciem ręki. – Pozwól mi jeść w spokoju. Spojrzałam na Jaltę, która niewzruszona gryzła rzepę. Kiedy ucztowanie dobiegło końca, przenieśliśmy się na drugą stronę pomieszczenia, gdzie stały w  dwóch rzędach ławy, przedzielone sięgającym pasa przepierzeniem – lewa strona przeznaczona była dla kobiet, prawa dla mężczyzn.

Spoczęłam na ostatniej ławie z Jaltą i Diodorą. – Rozsiądźcie się wygodnie – poradziła nam Jalta – bo spędzimy tu resztę wieczoru. – Całą noc? – zdziwiła się Diodora. – Owszem, ale nikomu nie braknie rozrywek – zapewniła ciotka. Nadchodząca z tyłu Skepsis musiała dosłyszeć naszą rozmowę, bo powiedziała: –  Nasze zgromadzenie nie służy wcale rozrywce, ale czuwaniu, z  czego Jalta doskonale zdaje sobie sprawę. Czekamy na świt, który symbolizuje prawdziwe światło Boga. – I w tym oczekiwaniu będziemy śpiewać tak długo, aż się pogrążymy w stuporze. – Tak, to akurat prawda – przyznała Skepsis. Zaraz potem rozpoczęła czuwanie długą przemową, ale na jaki temat, tego nie potrafiłam stwierdzić. Zaciskałam kurczowo palce na zwoju z hymnem, ponieważ jego słowa raptem wydały mi się nazbyt zuchwałe. I wtem usłyszałam, jak ktoś mnie wywołuje. –  Ano? – zwróciła się do mnie Skepsis. – Ano, podejdź tu, by zaśpiewać swój hymn na część Sofii. –  Zatytułowałam go Grzmot. Umysł doskonały – wymamrotałam nieśmiało, stanąwszy na końcu sali. Ktoś uderzył w tamburyn. Wsłuchana w rytm perkusji, zaczęłam czytać:

 

Przez moc zostałam zesłana... Strzeż się, bo nie wolno mnie lekceważyć. Jam jest pierwszą i ostatnią, Tą, którą się czci i z której się drwi, Jam jest ladacznicą i świętą.

 

Jestem żoną i jestem dziewicą, Jestem matką i córką.

 

Urwałam, by rozejrzeć się po twarzach zgromadzonych, i  zobaczyłam na nich zarówno zachwyt, jak i zdumienie. Diodora wpatrywała się we mnie rozpalonym wzrokiem, z rękami złożonymi pod podbródkiem, a  na ustach Jalty zaigrał uśmiech. Czułam obecność wszystkich kobiet, które kiedykolwiek we mnie mieszkały.

   

Nie szukaj mnie porzuconej w stercie łajna, Znajdziesz mnie w królestwach...

Nie obawiaj się mojej mocy. Dlaczego gardzisz moim strachem i przeklinasz moją dumę? Jam jest tą, która się kryje w każdej obawie i w drżeniu śmiałości.

 

Ponownie musiałam zrobić przerwę, bo zabrakło mi tchu. Słowa, które wyśpiewywałam, zdawały się wirować nad moją głową. Skąd się tam wzięły? Nade wszystko zaś dokąd zmierzały?

     

Jam jest bezbożnicą, I tą, której Bóg jest największy... Jestem istnieniem, I jestem nicością... Jestem złączeniem i rozpadem, Jestem trwałością i kruchością... Jestem tym, co każdy słyszy i czego nikt nie waży się powiedzieć.

 

Śpiewałam i śpiewałam, a gdy skończyły mi się słowa, wróciłam nieśpiesznym krokiem na swoje miejsce. Gdy mijałam ławy, jedna z kobiet wstała, a zaraz potem następna i następna. Po chwili stali już wszyscy wokół. Spojrzałam niepewnie na Skepsis. –  Chcą ci w  ten sposób przekazać, że jesteś córką Sofii – wyjaśniła. – Mówią ci, że sprawiłaś Sofii wielką radość. Pozostałą część tamtej nocy pamiętam jak przez mgłę. Wiem, że śpiewom nie było końca – najpierw śpiewali mężczyźni, później kobiety, aż ostatecznie połączyliśmy się wszyscy w jeden wielki chór. Brzęczenie sistrum, dudnienie bębnów z koźlej skóry... I tańce, tańce, tańce, w których udawaliśmy, że przekraczamy Morze Czerwone, wirowanie to w jedną, to znów w  drugą stronę, do utraty tchu, w  szponach delirium – aż nadszedł świt, a  my odwróciliśmy się na wschód, w kierunku światła.

XXIV

Któregoś popołudnia pod koniec zimy Skepsis weszła bez zapowiedzi do mojego świętego pokoju, niosąc naręcza skóry i papirusu, a oprócz tego rzeczy takie jak miarka, igły i nici, wosk i para dużych nożyc. – Zrobimy z twoich zwojów kodeksy – oznajmiła. – Oprawiona księga to najlepszy sposób na bezpieczne utrwalenie treści. Nie czekając na moją zgodę – być może dlatego, że zgodziłabym się po stokroć – rozłożyła narzędzia na stole. Nożyce wyglądały niemalże tak samo jak te, którymi ostrzygłam Jezusowi włosy tamtego dnia, gdy mu powiedziałam, że jestem brzemienna. – Od których zwojów chciałabyś zacząć? – zapytała. I choć ją słyszałam, moich ust nie opuścił żaden dźwięk, bo wpatrywałam się jak zaklęta w  nożyce z  brązu. Ich widok i  obrazy, które przywołał, sprawiły, że coś załomotało mi w piersi. – Ano...? Potrząsnęłam gwałtownie głową, by odpędzić wspomnienie, i  sięgnęłam po zwoje zawierające historie wielkich kobiet. – Najlepiej będzie zacząć od samego początku – powiedziałam. –  Dobrze, patrz uważnie i  ucz się. Pokażę ci, jak zrobić pierwszą księgę, ale resztą zajmiesz się sama. Zmierzyła i  oznaczyła zwój, a  następnie naniosła miarę na skórę. Gdy ją cięła, zamknęłam oczy i  wsłuchałam się w  szczęk ostrzy. Miałam wrażenie, jakbym znów trzymała w palcach włosy Jezusa. –  Widzisz? Nie uszkodziłam ani jednego słowa – stwierdziła, gdy skończyła pracę, najwyraźniej przypisawszy moje rozkojarzenie wątpliwościom, czy sobie poradzi. Nie wyprowadziłam jej z  błędu, a  Skepsis uniosła pusty papirus i  dodała: – Ucięłam ci dodatkowy arkusz, byś mogła zapisać tytuł. – Następnie zaczęła zszywać strony ze skórzaną oprawą. – No dobrze, Ano, a  teraz powiedz szczerze, co cię dziś trapi? Czyżby chodziło o Harana? Zawahałam się. Wyznałam już swoje zmartwienia ciotce i Diodorze, ale nie Skepsis. – Wiosną miną dwa lata, odkąd ostatni raz widziałam męża. Staruszka uśmiechnęła się ciepło. – Rozumiem. – Brat obiecał wysłać mi wiadomość, gdy powrót do Galilei będzie bezpieczny, w domu Harana mieszka służąca, która ma mi ją dostarczyć. Ale Haran zadba o to, żebym nigdzie nie mogła się stąd ruszyć. Choć trudno było w to uwierzyć, pomimo upływu wielu miesięcy członkowie żydowskiej milicji opłacani przez wuja wciąż czuwali na drodze – ich tymczasowe z  początku obozowisko zamieniło się w stały posterunek.

Skepsis przepychała igłę przez warstwy skóry i  pergaminu, pomagając sobie żelaznym młoteczkiem. –  Chłopiec od soli doniósł mi – powiedziała – że żołnierze wybudowali niewielką kamienną chatę, by nie spać pod gołym niebem. Ba, mają zagrodę dla kóz i najęli miejscową kobietę, żeby im gotowała. To świadectwo cierpliwości Harana i jego pragnienia zemsty. Wiedziałam już to wszystko od Jalty, ale słysząc te słowa ponownie, jeszcze bardziej podupadłam na duchu. –  Dlaczego list wciąż nie nadchodzi? – zastanawiałam się na głos. – Jak długo jeszcze mam zwlekać? – Spójrz, jak stębnując, robię podwójny węzeł... – wymamrotała Skepsis, znów skupiona na księdze. Nic więcej nie mówiłam. Gdy kodeks był gotowy, złożyła go w moich rękach. –  Jeśli wiadomość nadejdzie, zrobię wszystko, co w  mojej mocy, by pomóc ci się stąd wydostać – obiecała. – Będę się smucić z  twojego odejścia, ale skoro czujesz, że twoje miejsce jest w Galilei, to powinnaś się tam udać. Gdybyś jednak kiedykolwiek postanowiła wrócić, wiedz, że powitamy cię z otwartymi ramionami. Wyszła z pomieszczenia. Spojrzałam na kodeks, ten niepozorny cud.

XXV Nadszedł ciepły dzień z kojącym powiewem wiosny. Właśnie skończyłam zamieniać ostatni ze zwojów w  księgę – w  minionych tygodniach poświęcałam się temu zajęciu z  zapałem, którego sama nie potrafiłam wyjaśnić. Teraz zaś, sama w chacie, przyglądałam się stosowi kodeksów z ulgą przeradzającą się w zachwyt. Możliwe, iż moje słowa przetrwają. Jalta wyszła do biblioteki, a  Diodora pielęgnowała Teano, który leżał na łożu śmierci. Skepsis kazała wykonać dla niego trumnę, prostą skrzynię z drewna akacji. Wcześniej, gdy poiłam zwierzęta, z warsztatu dolatywał miarowy, uporczywy stukot młotka. Pragnąc zaprezentować ciotce i  Diodorze moją kolekcję kodeksów, zabrałam się w pośpiechu do ostatniego zadania, jakie musiałam wykonać przed ich powrotem. Nalałam na paletę atramentu i  zaczęłam nanosić tytuły na pierwsze strony, dmuchając w  nie ostrożnie, by litery szybciej schły.

 

Wielkie kobiety Historie grozy

Phasaelis i Herod Antypas Mój żywot w Nazarecie Opłakiwanie Zuzanny Jezus, Ukochany Jalta z Aleksandrii Chaja, zaginiona córka Obyczaje terapeutów Grzmot. Umysł doskonały

 

Wspomniawszy Enheduannę, która podpisała swoje dzieła imieniem, raz jeszcze otworzyłam każdy z  kodeksów i  skreśliłam na pierwszej stronie: Ana. Nie Ana, córka Macieja czy też Ana, żona Jezusa, lecz po prostu: Ana. Tylko jednego kodeksu nie podpisałam. Kiedy bowiem uniosłam pióro nad Grzmot. Umysł doskonały, moją rękę pochwycił paraliż. Słowa hymnu pochodziły ze mnie, ale zarazem spoza mnie. Zamknęłam skórzaną okładkę. Przepełniał mnie podziw, gdy układałam księgi w ściennej niszy, a na szczycie stawiałam misę inkantacyjną. Kiedy cofnęłam się o  krok, by się nacieszyć tym widokiem, do pokoju weszła Jalta. Towarzyszyła jej Pamfilia.

XXVI Pierwsze, co spostrzegłam, to sakwę z koźlej skóry w ręce Pamfilii. Wyciągnęła ją do mnie bez słowa, z twarzą naznaczoną napięciem. Wzięłam od niej torbę i  przez chwilę mocowałam się z  węzłem palcami grubymi i  niezdarnymi jak ogórki. Trochę trwało, zanim się z  nim uporałam, a  gdy zajrzałam do środka, zobaczyłam na dnie zwinięty pergamin. Przepełniła mnie nieokiełznana chęć, by go natychmiast chwycić i przeczytać, a mimo to zasupłałam rzemienie. Jalta spojrzała na mnie, rozumiejąc, jak mi się zdawało, że chcę to uczynić w samotności, kiedy w pobliżu nie będzie nikogo innego, nawet jej. – Posłaniec przybył trzy dni temu – odezwała się Pamfilia. – Wynajęłam wóz zaprzężony w  osła najszybciej, jak byłam w  stanie, i  wmówiłam Apionowi, że jadę odwiedzić rodzinę w Dionizjas. Sądzi, że mój ojciec podupadł na zdrowiu. – Dziękuję, Pamfilio. Dobrze się spisałaś.

–  To Laviemu winnaś dziękować – odparła, a  twarz jej zhardziała. – To on od miesięcy nalegał, abym została w  domu Harana i  czekała na list! Gdyby to zależało wyłącznie ode mnie, już dawno bym stamtąd odeszła. Mój mąż zdaje się wierniejszy tobie niż mnie. Nie wiedziałam, co odpowiedzieć, przede wszystkim dlatego, iż Pamfilia mogła mieć rację. – Czy Lavi ma się dobrze? – zapytałam zamiast tego, by odwrócić jej uwagę. –  Praca w  bibliotece sprawia mu radość, a  jego zwierzchnicy zasypują go pochwałami. Widuję się z nim tak często, jak to możliwe, najmuje teraz własną izbę. Każda chwila oczekiwania na otwarcie listu była dla mnie agonią, ale choć tyle mogłam dla niej zrobić w podzięce – cierpliwie jej wysłuchać. – Czy na drodze w dole wzgórza widziałaś obóz żołnierzy? – wtrąciła się Jalta. – Owszem, odzianych tak samo jak ci, którzy bywają w domu Harana. Każdego tygodnia jeden z nich przychodzi, żeby się z nim rozmówić. – Słyszałaś może, o czym? – zapytałam. Pamfilia spojrzała na mnie, a jej oczy ciskały pioruny. – Oczekujesz, że będę podsłuchiwać pod drzwiami? – Nie oczekuję niczego, co mogłoby cię narazić na niebezpieczeństwo – odparłam. – Niemniej bądź ostrożna w drodze powrotnej – przestrzegła ją Jalta. – Tobie raczej nic nie grozi, ale ci żołnierze sprawdzają każdego, kto opuszcza wspólnotę, bo mają nadzieję pojmać mnie i Anę. Z pewnością cię zatrzymają. Jeśli będą o nas pytać, powiedz, że nic nie wiesz i że tylko sprzedajesz papirus. – Sprzedaję papirus? – Posłała mi kolejne marsowe spojrzenie. – Nie spodziewałam się, że znów będę musiała uciekać się dla was do kłamstw. – Tylko ten jeden raz, i jeśli cię zapytają – zapewniłam. –  Pragnę już tylko tego, żeby to wszystko się wreszcie skończyło! – wyznała. – Dzięki Bogu, że twój list dotarł. Będę mogła opuścić dom Harana i zamieszkać z mężem. Zacisnęłam palce na skórzanej sakwie. Cierpliwości, Ano, napomniałam w myślach samą siebie. Czekałaś tak długo, cóż zmieni kilka chwil więcej? – Jakie wieści przynosisz o Haranie? – dociekała tymczasem Jalta. –  Tamtego ranka po waszej ucieczce jego krzyki niosły się po całym domu. Przetrząsał wściekły pokoje w nadziei, że znajdzie jakiś ślad, który by go na was naprowadził. Rozrywał poszwy, roztrzaskiwał dzbany. Jak sądzicie, kto to musiał posprzątać? Przeszukiwał też skryptorium. Gdy wyszedł, wszędzie walały się zwoje, a  podłoga była poplamiona atramentem. W ataku złości połamał jedno z krzeseł. – A czy podejrzewał cię o pomoc w naszej ucieczce? – zapytałam.

– Całą winę przypisał Laviemu, choć dopiero po tym, gdy przesłuchał mnie i pozostałych członków służby. Nikogo nie oszczędził, nawet Tadeusza. – Zacisnęła pięści, by się wcielić w Harana. – „Jak, jak zdołali się wydostać? Zamienili się w obłok dymu i przepłynęli przez szparę pod drzwiami?!” Groził, że każe nas wychłostać. Ocaliła nas dopiero interwencja Apiona. Stawało się dla mnie jasne, jak wiele Pamfilia musiała wycierpieć pod dachem mojego wuja, na domiar złego pozbawiona wsparcia własnego męża. – Przebacz mi – powiedziałam. – Byłaś mi wierną i dzielną przyjaciółką. – Przysunęłam jej ławę. – Proszę, spocznij. Wrócę do was za chwilę. Jalta przyniesie ci wody i jedzenia, tę noc powinnaś spędzić z nami. Wyszedłszy na wpół świadomie z  chaty, minęłam salę zgromadzeń, warsztat, skupisko zabudowań mieszkalnych i oborę, resztką sił woli panując nad nogami, które chciały biec, biec, biec. Gdy minęłam drzewo eukaliptusowe, przyśpieszyłam kroku, aż w  końcu puściłam się pędem skarpą w kierunku szczytu urwiska. W połowie drogi spostrzegłam samotny głaz. Usiadłam na trawie i oparłam się o niego plecami, żeby podtrzymywała mnie jego siła. W  moim sercu panował zgiełk. Wzięłam głęboki oddech, otworzyłam torbę i wyciągnęłam pergamin.

 

Najdroższa siostro, Ufam, że dotarły do Ciebie moje wcześniejsze wyjaśnienia, dlaczego powrót do Galilei nie byłby jeszcze rozważnym krokiem.

 

Rozchyliłam zdumiona usta. Judasz pisał już wcześniej... Dlaczego jego wiadomość nigdy nie trafiła w moje ręce?

 

Zagrożenia czyhające na Ciebie w Galilei jeszcze nie przeminęły, choć są teraz mniejsze – Antypas dał się pochłonąć swoim ambicjom, aby z nadania Rzymu zostać królem wszystkich Żydów. W zeszłym tygodniu, w drodze do Jerozolimy, przybyliśmy do Judei, gdzie zamierzamy spędzić czas Paschy. Władza Antypasa tu nie sięga. Przybądź do nas, proszę, w największym pośpiechu – płyńcie z Lavim do Joppy, a stamtąd przedostańcie się do Betanii, gdzie obecnie przebywamy w domu Łazarza, Marii i Marty. Królestwo Boże jest blisko. W Galilei i Judei nieprzeliczone tłumy okrzykują Jezusa Mesjaszem. Jezus wierzy, że nadciąga już pełnia czasu, i pragnie cię u swego boku. Zobowiązał mnie, bym Ci przekazał, że jest on bezpieczny. Ja jednak muszę Cię przestrzec przed licznymi zagrożeniami. Ludzi ośmieliło pojawienie się Mesjasza i wiele mówi się dziś o rewolucji. Jezus naucza co dzień przed Świątynią Jerozolimską, a żydowskie władze

nasyłają na nas szpiegów, gdy przekraczamy bramy Jerozolimy. Jeżeli wybuchną niepokoje, strażnicy Świątyni z pewnością go aresztują. Jezus wierzy, że królestwo Boże można osiągnąć bez pomocy miecza, ja jednak wciąż jestem cynikiem i zelotą. Wiem tylko, że ruchowi temu nie można pozwolić wygasnąć, i dlatego uczynię w tę Paschę wszystko, co w mojej mocy, by masy powstały i obaliły Rzymian, nawet jeśli oznacza to konieczność poświęcenia nielicznych dla dobra wielu. Piszę te słowa, siedząc na podwórzu domu Łazarza, gdzie Twoja przyjaciółka Tabita gra na lirze, a powietrze przepełnia słodycz nut jej instrumentu. Jezus wybrał się na Górę Oliwną, żeby się modlić. Bardzo za Tobą tęskni, Ano – prosił, abym Ci przekazał wyrazy jego miłości. Oczekujemy Cię tu wszyscy z wielką niecierpliwością, Twój brat Judasz 10 szwat

 

Uderzyły mnie słowa Judasza: „Uczynię w tę Paschę wszystko, co w mojej mocy... Nawet jeśli oznacza to konieczność poświęcenia nielicznych dla dobra wielu...”. Co mój brat miał na myśli? Co próbował mi przekazać? Oddychałam tak szybko, jakbym przebiegła ogromny dystans, a  w  moich myślach panował zamęt. Spojrzałam na drugą stronę pergaminu w nadziei, że Judasz wyjaśnił coś więcej na odwrocie, ale nie znalazłam tam ani słowa. Ponownie przeczytałam list. Tym razem inne fragmenty wyrywały się na pierwszy plan: „Pragnie cię u swego boku... Prosił mnie, abym ci przekazał wyrazy jego miłości... Bardzo za tobą tęskni”. Jak to możliwe, że przetrwałam bez niego te dwa niemożliwie długie lata? Przycisnęłam pergamin do piersi i długo go tam trzymałam. Próbowałam policzyć czas. Judasz napisał do mnie na początku minionej wiosny, przed siedmioma tygodniami; do Paschy w Jerozolimie pozostało czternaście dni. Schowałam list do torby i podniosłam się na nogi. Musiałam się udać do Jerozolimy, i to prędko.

XXVII Jalta stała na podwórzu. Wepchnęłam jej list w  ręce, nie pytając, gdzie się podziewa Pamfilia. Obserwowałam ją, gdy czytała, a  mojej uwadze nie umknęło zdumienie, które rozlało się na jej twarzy przy ostatnich zdaniach. – W końcu zobaczysz się z mężem – stwierdziła. Czekałam, aż doda coś więcej, ona jednak milczała. – Muszę wymyślić sposób, by wydostać się ze wspólnoty jutro o poranku.

Dlaczego nie zająknęła się słowem o niepokojącej groźbie Judasza, by doprowadzić masy do powstania? Za jej plecami przygasał blask dnia, powierzchnia jeziora daleko w  dole skrzyła się złocistymi iskrami. –  Co mój brat miał na myśli, gdy pisał o  poświęceniu nielicznych dla dobra wielu? – zastanawiałam się. – Co chce w ten sposób powiedzieć? Jalta weszła zadumana w  cień pod gałęziami tamaryszku. Jej potrzeba przemyślenia odpowiedzi tylko wzmogła mój niepokój. – Chyba wiem, co planuje Judasz – wyszeptałam. Wiedziałam to już wcześniej, gdy sama czytałam list, ale zabrakło mi odwagi, by to przed sobą przyznać. Instynktownie odrzuciłam możliwość, iż mój brat mógłby się posunąć tak daleko. Teraz jednak, stojąc z  Jaltą pod drzewem, oczyma wyobraźni ujrzałam chłopca, któremu Rzymianie zamordowali ojca i  sprzedali matkę w  niewolę; chłopca, który w  duchu przysiągł pomścić rodziców, i zrozumiałam, że owszem, Judasz był zdolny do wszystkiego. –  Judasz! – syknęła Jalta. Kątem oka zauważyłam maleńką zieloną jaszczurkę, która przemknęła po kamiennej ścianie. – Oczywiście, że wiesz, co miał na myśli. Znasz go przecież lepiej niż ktokolwiek inny. – Proszę, ty to powiedz. Ja nie potrafię. Usiadłyśmy na ławie, a ona położyła mi dłoń na plecach. –  Judasz zamierza wzniecić utęsknioną rewolucję, Ano. Jeśli Jezus nie zdoła zapoczątkować jej pokojowo, on zrobi to przemocą. A co podburzyłoby lud skuteczniej niż egzekucja Mesjasza? –  Judasz wyda mojego męża Rzymianom – wymamrotałam i  poczułam, jakbym runęła z krawędzi świata. Przez długie miesiące spędzone w  Egipcie zgromadziłam w  sobie tysiąc łez i  teraz wszystkie one popłynęły strumieniem. Jalta przyciągnęła moją głowę do ramienia, bym wypłakała cały strach, bezsilność i złość. Powódź trwała kilka minut, ale przyszedł po niej zdumiewający spokój. – Tylko dlaczego brat miałby mi tak zuchwale wyjawić swoje intencje? – Komuż to wiedzieć... Być może tym wyznaniem chciał zagłuszyć poczucie winy? – Jeśli chodzi o chęć obalenia rządów Rzymu, Judasz nie ma wyrzutów sumienia. –  Może więc szukał w  sobie śmiałości, żeby wcielić plan w  życie? Jak człowiek, który przerzuca wór z pieniędzmi na drugą stronę muru, by mieć pewność, że się nań wespnie. Robiła, co w  jej mocy, żeby zaspokoić moją potrzebę zrozumienia choć w  części pokrętnych zamiarów Judasza, ja jednak zdałam sobie sprawę, że to daremne trudy. –  Nigdy nie zdołam tego pojąć – powiedziałam – ale to teraz bez znaczenia. Najważniejsze, bym zdążyła dotrzeć do Jerozolimy.

Podeszłam do muru i spojrzałam w dół, w stronę drogi, a moje serce pochwyciły szpony innego lęku: przed Haranem i jego żołnierzami. W tej samej chwili na podwórze weszły Skepsis i Diodora. – Zmarł Teano – oznajmiła Skepsis. – Właśnie skończyłyśmy przygotowywać ciało... –  Czy stało się coś złego? – przerwała jej Diodora. Być może dostrzegła resztki łez w kącikach moich zaczerwienionych oczu albo wyczuła grozę i napięcie w powietrzu. Podniosłam list i  odczytałam go na głos, po czym na miarę swoich możliwości wyjaśniłam, na czym naszym zdaniem polegał plan Judasza. Diodora, która nie miała pojęcia o żydowskich mesjaszach ani radykalnych zelotach, nie posiadała się ze zdumienia. Podeszła do mnie i objęła mnie ramionami. – Cieszę się, że zobaczysz męża, a zarazem smucę, że nas opuszczasz. – Odwróciła się do matki. – Czy ty także odejdziesz? – zapytała na pozór obojętnym tonem, lecz oczy zdradziły jej obawy. – Nie. Zostanę tutaj. – Jalta spojrzała na mnie. – Wybacz mi, Ano, ale nie mogłabym znów porzucić córki, nie po tak długich poszukiwaniach. Robię się za stara na dalekie podróże, a  Egipt to mój dom. Odnalazłam wśród terapeutów spokój ducha. Moje serce będzie krwawić z tęsknoty, ale nie mogę odejść. Chociaż miałam wrażenie, jakbym rozpadła się w środku na kawałki, nie dałam poznać po sobie rozczarowania. – Rozumiem, ciociu. Podjęłaś słuszną decyzję. Krawędzie podwórza rozmywały wieczorne cienie i Diodora weszła do domu po lampę. Podejrzewałam, że po części zrobiła to też z  troski, bym nie musiała być świadkiem jej radości. Wróciła z wyrazem dezorientacji na obliczu. –  W  środku śpi kobieta, służąca Harana – ta sama, która jeszcze w  Aleksandrii zaprowadziła mnie do waszych kwater. –  Owszem, na imię jej Pamfilia – uspokoiła ją Jalta. – To ona przyniosła wiadomość od Judasza. Była zmęczona, więc naparzyłam jej rumianku. Usadowiłyśmy się w kręgu światła lampy, a ja zadałam pytanie, które od dłuższej chwili wisiało nad nami niewypowiedziane: – No dobrze, ale jak się przekradnę obok żołnierzy wuja? – Spojrzałam na ich twarze, ale wszystkie kobiety milczały. –  Czy można się stąd wydostać inaczej niż główną drogą, wiodącą wprost do obozu? – zapytała Diodora. – Nie ma żadnej ścieżki, która by biegła dookoła? Skepsis pokręciła głową. – Otaczają nas strome urwiska. Tylko drogą da się stąd odejść, a żołnierze stacjonują zbyt blisko wartowni, by przeoczyć kogokolwiek, kto tamtędy przechodzi.

– A gdyby tak przebrać Anę? – zaproponowała Diodora. – Choćby za staruszkę. Założyłaby chustę na głowę, podparła się na kuli... – Wątpię, by tak łatwo dali się wyprowadzić w pole – odpowiedziała Jalta. – Nie, to zbyt ryzykowne. Jednakże... Szturchnęłam ją lekko. – O co chodzi, ciociu? Musimy rozważyć każdą możliwość. – Pamfilia wraca jutro do Aleksandrii. Mogłabyś się schować na wozie, miejsca jest w nim aż nadto. – Zerknęła na Skepsis i  wzruszyła niepewnie ramionami. – Zakryłybyśmy ją workami na nasiona. –  Żołnierze zawsze przeszukują wóz, który przyjeżdża z  mąką i  solą – odebrała jej nadzieję Skepsis. – Nie widzę powodu, by nie mieli przeszukać wozu Pamfilii. Znów zapadła cisza. Spowiła nas aura rezygnacji, ale ja nie chciałam się jeszcze poddawać. To prawda, nie wierzyłam w  Boga, który przychodził na ratunek, ale jedynie w  tego, który był obecnością, nigdy jednak nie straciłam ufności w  Sofię. Sofia umiała tchnąć we mnie odwagę i  wiedzę, jeśli tylko chciałam słuchać, więc to właśnie zrobiłam, wsłuchałam się w jej głos. Usłyszałam dudnienie, ciche, ale zarazem wyraźne. Zrazu pomyślałam, iż to Pamfilia się zbudziła i  stuka od wewnątrz w  drzwi domu. Dopiero po chwili z  zaskoczeniem uświadomiłam sobie, że dźwięk ten w  rzeczywistości był zaledwie wspomnieniem. Natychmiast też przypomniałam sobie, gdzie go słyszałam – w  oborze tego ranka, gdy poiłam zwierzęta. Dolatywał z warsztatu, gdzie zbijana była trumna dla Teano. Odgłos ten nasunął mi pewien pomysł. – Tylko w jeden sposób wydostanę się ze wspólnoty. W trumnie Teano. Moje towarzyszki wpatrywały się we mnie skonsternowane. – Nie musiałabym tkwić w niej długo, tylko do chwili, gdy Pamfilia odjedzie wozem dość daleko, byśmy zniknęły żołnierzom z oczu. Podjęłabym każde ryzyko, by spotkać się znów z  Jezusem, a  to się wydaje najmniejsze. Żołnierzom nie przyszłoby do głowy otwierać trumny ze zwłokami. –  To prawda – przytaknęła Diodora. – Pogwałcenie czci zmarłego to poważne przestępstwo. Za bezprawne otwarcie grobowca karze się nawet śmiercią. – A dla Żydów ciało zmarłego jest nieczyste – dodałam. Próbowałam wyczytać z  reakcji ciotki, co ona sądzi o  tym pomyśle, lecz nie byłam w stanie. Wydawało mi się jedynie, że uznała go za wyjątkowo niekonwencjonalny. –  Uważam, że właśnie przez swoją śmiałość mój plan może się powieść. Czy ty sądzisz inaczej, ciociu? –  Sądzę, że pomysł odjechania w  trumnie Teano jest tyleż absurdalny, co przemyślny, Mały Grzmocie.

Wybałuszyłam oczy, bo dotąd nikt prócz Jezusa nie nazywał mnie Małym Grzmotem. W  jej ustach imię to zabrzmiało jak wezwane: „Idź i  bądź skotłowanymi chmurami, piorunami ostrymi jak włócznia, hukiem, który rozpruwa niebo”. – Zastanówmy się, w jaki sposób zrealizować to szaleńcze przedsięwzięcie – dodała. Odwróciliśmy się wszyscy ku Skepsis, która wodziła wzrokiem po niebieskich żyłach na swoich dłoniach. Wiedzieliśmy, że nie zdołamy tego zrobić bez jej aprobaty. Proponowałam przecież, byśmy skonfiskowali trumnę Teano, co oznaczało, że trzeba by naprędce zbić kolejną. Co więcej, godząc się na udział w naszym wybiegu, Skepsis musiałaby oszukać całą wspólnotę. –  Naszym największym zmartwieniem jest Lucjan – powiedziała. – Jeśli będzie miał choćby cień podejrzenia, że to nie Teano leży w  trumnie, nie omieszka poinformować żołnierzy, a  wówczas Ana na pewno zostanie odkryta. – Umilkła w  zadumie, a  kiedy w  końcu uniosła głowę, spoglądała chytrze na boki jak sowa. – Teano prosił mnie o  pochówek na ziemi wspólnoty, ale rozpowiem, że miał inne życzenie: aby jego ciało złożono w  rodzinnym grobowcu w  Aleksandrii. Zamożniejsi z  urodzenia członkowie wspólnoty często tak robią. Rodzina Teano nie należała do najbogatszych, ale z pewnością było ją stać na gliniany grobowiec. Przekażę wszystkim, że służąca, która dostarczyła list... Jak jej na imię? –  Pamfilia – odpowiedziałam, zadziwiona, że Skepsis przykłada tak wielką wagę do szczegółów. Ja nie myślałam o Lucjanie ani przez chwilę. – Otóż wyjaśnię, że Pamfilia została przysłana przez rodzinę Teano właśnie po to, żeby zabrać jego ciało do Aleksandrii. To powinno załatwić sprawę. – Być może rozwiąże także problem żołnierzy u naszych bram – dodała ciotka. – Gdy Anie uda się zbiec, ich obecność stanie się zbędna. – A ty? – Diodora spojrzała na matkę. – Haran z pewnością chce cię aresztować. Skepsis uniosła palec – nauczyłam się już, że to dobry znak. – Gdy tylko Ana znajdzie się daleko stąd, zwrócę się do wspólnoty z oświadczeniem, że powróciła do męża w  Galilei, a  Jalta złożyła ślubowanie, by pozostać z  nami do końca swoich dni. Lucjan prędko przekaże te wieści Haranowi i sądzę, że Haran odetchnie z ulgą, mogąc raz na zawsze zamknąć tę sprawę. –  Cóż, jedno jest pewne. Nie będzie się posiadać z  radości, że nie musi dłużej opłacać z własnej kieszeni milicji. Robi to wciąż chyba tylko po to, by nie stracić twarzy. Byłam pod wielkim wrażeniem intrygi, którą uknułyśmy, choć miałam zarazem poważne obawy co do tego, czy wszystko się powiedzie. – No dobrze, a co zrobimy w międzyczasie z ciałem biednego Teano? – zapytała całkiem słusznie Diodora.

– Och, to nie kłopot. Ukryjemy je w jego chacie aż do czasu ucieczki Any – odpowiedziała Skepsis. – A  później we trzy, z  pomocą cieśli Gajusa, urządzimy mu właściwy pochówek. Lucjan nie musi o nim wiedzieć. Nie wydawało się to wcale łatwe. – Czy Gajusowi można zaufać? – podzielała moje wątpliwości Jalta. –  Z  całą pewnością. Pójdę go zaraz poprosić, żeby jeszcze tej nocy rozpoczął pracę nad drugą trumną i by w tej, którą już zbił, zrobił dwa otwory do oddychania. Wstrząsnęły mną słowa Skepsis, wyobraziłam sobie bowiem ciasną, duszną przestrzeń wewnątrz drewnianych ścian. Po raz pierwszy naszły mnie wątpliwości, czy sobie poradzę. –  Zawiadomiłam już wcześniej członków wspólnoty, że jutro o  pierwszej godzinie zmówimy za Teano modlitwę. Powinnaś być wśród nas, Ano. – Kiedy ukryjemy ją w trumnie? – zapytała Diodora. Jej wielkie oczy lśniły zmartwieniem, a ja pomyślałam, że ona także z trudem znosiła wizję zamknięcia w ciemności i ścisku. –  Po modlitwie wymkniesz się, Ano, do warsztatu. Położysz się w  trumnie, a  Gajus przybije lekko jej wieko. Wystarczą cztery krótkie gwoździe. Polecę mu, by zostawił w wozie przebijak dla Pamfilii, ale też włożył jeden do trumny, na wszelki wypadek, byś w  razie czego mogła sama podważyć wieko. Następnie przeniesie z pomocnikiem trumnę na wóz, a ja zadbam, by Lucjan miał w tym czasie inne zajęcie. Jalta wyciągnęła do mnie sękate dłonie, a ja je chwyciłam. –  Pójdę z  Aną do warsztatu. Przypilnuję, by wszystko zostało zrobione zgodnie z zaleceniami – powiedziała. –  Idę z  wami – zaofiarowała się Diodora. – Zadbamy, żeby nie spotkało cię nic złego, siostro. Z domu doleciał nas hałas, a po nim odgłos kroków. – Jalto? Ano?! – wołała Pamfilia. –  W  całym planie najbardziej martwię się o  to, czy Pamfilia otworzy już po wszystkim trumnę – rzuciłam, a  Jalta, która jako jedyna zrozumiała mój podszyty niepokojem żart, zaśmiała się głośno.

XXVIII Z początku Pamfilia sprawiała wrażenie pełnej poparcia dla naszego pomysłu, gdy jednak oznajmiłam, że Lavi musi się ze mną udać do Judei, wydęła usta i  skrzyżowała ręce na piersi.

– W takim razie nie pomogę ci. Za moimi plecami Jalta, Skepsis i  Diodora westchnęły zgodnie. Na dobre pół godziny wcieliły się w  rolę greckiego chóru, który akompaniował mi harmonią westchnień i  refrenami stęknięć, podczas gdy ja próbowałam przekonać Pamfilię do udziału w  podstępie. Stłoczyłyśmy się w  świętym pokoju, dusznym od woni oleju palmowego z lamp. Na nic zdało się uchylenie przez Jaltę drzwi na podwórze, czułam pot cieknący mi między piersiami. –  Błagam, Pamfilio – próbowałam do niej przemówić. – Od twojej odpowiedzi zależy najpewniej życie Jezusa. Muszę się udać do Jerozolimy i powstrzymać brata. – Tak, już to słyszałam. Och, jakąż ona czerpała z tego satysfakcję, z poczucia, że w końcu to ona ma władzę! – Nie mogę podróżować w pojedynkę, to zbyt niebezpieczne – powtórzyłam, choć słowa ciążyły mi w ustach jak kamienie. – Bez Laviego nigdzie się nie udam. – W takim razie znajdź sobie innego opiekuna – odparła. – Nie ma nikogo innego. –  Musimy czym prędzej rozstrzygnąć ten spór – wtrąciła się Skepsis. – Jeżeli masz się stąd wydostać w  trumnie, trzeba natychmiast powiadomić Gajusa, a  Pamfilia musi się przenieść do mojej chaty. W przeciwnym razie ktoś może zacząć się zastanawiać, dlaczego służąca rodziny Teano nocuje z wami. „Och, tak! Zabierz ją stąd czym prędzej”, błagałam ją w myślach. – Jeśli się troskasz, że Lavi nie wróci do Aleksandrii – powiedziałam – zapewniam cię, że mam dość monet, by opłacić jego podróż. Mogę ci pokazać... – Nie muszę oglądać twoich pieniędzy. Ufam, że byś go odesłała. – O co w takim razie chodzi? – zapytała Diodora. Pamfilia zmrużyła oczy. –  Przez Anę byłam zmuszona żyć z  dala od męża przez pięć miesięcy. Nie pozwolę, by trwało to choćby dzień dłużej. Nie wiedziałam, jak ją przekonać. Tęskniła za mężem – czy mogłam mieć o to pretensje? Spojrzałam bezsilnie na Jaltę, która minęła mnie i  stanęła przed Pamfilią, zdecydowana podjąć ostateczną próbę. Pamiętam, że pomyślałam wtedy: dotarłyśmy do rozwidlenia rzeki. Bez względu na to, czy w istocie tak było, czułam, że oto ważą się moje dalsze losy. Który nurt mnie pociągnie? Jalta przemówiła z niespotykaną dla niej czułością: – A czy wiesz, że rozłąka Any z Jezusem trwa już dwa lata? W jednej chwili oblicze Pamfilii złagodniało.

– Przykro mi, że zostałaś rozdzielona z mężem – odezwałam się. – Sama wiem najlepiej, jak bardzo to boli. Wiem, jak to jest leżeć wieczorem na posłaniu i tęsknić za jego bliskością, czuć obok wyłącznie pustkę. – Gdy to mówiłam, miałam wrażenie, jakby Jezus przesuwał się na krawędzi mojego pola widzenia, zagubiona postać ze snu. Pamfilia westchnęła. –  Jeżeli Lavi uda się z  tobą w  drogę... jak długo go nie będzie? – zapytała, a  we mnie wstąpiła nowa nadzieja. – Sądzę, że trzy tygodnie. Nie więcej. – A co z jego stanowiskiem w bibliotece? Czy na niego zaczeka? –  Prowadzę korespondencję z  tamtejszym uczonym – powiedziała Skepsis. – Zadbam o to, by twój mąż otrzymał zwolnienie z pracy na niezbędny czas. Pamfilia opuściła zrezygnowana ręce. – Zgoda.

 

Tego wieczoru nie umiałam zasnąć – nawet rumianek Jalty okazał się bezskuteczny. Mój umysł nie mógł zaznać spokoju. Choć był środek nocy, podniosłam się z  posłania i przekradłam obok Diodory i Jalty, których świszczące oddechy zdradzały głęboki sen. Stanąwszy w ciemnościach świętego pomieszczenia, z całą mocą uświadomiłam sobie, że dobiegł końca mój czas we wspólnocie. Na stole leżała duża wełniana torba podróżna, wypełniona po brzegi. Diodora i Jalta przyglądały mi się w milczeniu, kiedy ją pakowałam. Schowałam do niej sakiewkę z czerwoną nicią, list Judasza, mumiowy portret, dwie tuniki, płaszcz i  bieliznę. Nową czarną suknię z  czerwonym płaszczem, którą zakupiłam na aleksandryjskim targu, zostawiłam Diodorze – wiedziałam, że nie będę z  niej miała pożytku. Z trudem zmusiłam się, by spojrzeć na niszę w ścianie, gdzie schludnie ułożone kodeksy tworzyły wieżę, z  misą inkantacyjną spoczywającą na szczycie. Niestety, tych rzeczy nie byłam w  stanie zabrać. Mogłabym co prawda zmieścić pięć, może sześć kodeksów do drugiej torby, lecz jakiś nienazwany głosik w  mojej głowie podszeptywał mi, że nie powinnam ich rozdzielać. Chciałam, aby tutaj zostały, pośród terapeutów, gdzie będą czytane, a  może nawet hołubione. Chodziłam po pokoju, żegnając się z  każdą rzeczą z osobna. Od drzwi doleciał nagle głos ciotki: – Będę strzegła twoich słów, póki nie wrócisz. Odwróciłam się do niej. – Bardzo możliwe, iż nie wrócę już nigdy. Dobrze o tym wiesz. Kiwnęła głową, nie zamierzając się sprzeczać.

–  Kiedy odjadę, przenieś moje dzieła do biblioteki i  umieść je pośród innych manuskryptów – poprosiłam. – Myślę, że już pora, by były czytane. Podeszła do mnie blisko. –  Czy pamiętasz jeszcze tamten dzień w  Seforis, kiedy po raz pierwszy otworzyłaś dla mnie skrzynię z drewna cedrowego, by mi pokazać zapisane zwoje? – Nigdy go nie zapomniałam i nigdy nie zapomnę – odparłam. – Już wtedy byłaś kimś, z kim trzeba się liczyć. Miałaś czternaście lat, a już byłaś pełna buntu i  tęsknot. Nigdy wcześniej ani później nie poznałam dziecka tak upartego, zdeterminowanego i ambitnego jak ty. Gdy ujrzałam, co trzymasz w swojej skrzyni, jedno od razu stało się dla mnie jasne. – Ciotka uśmiechnęła się. – Cóż takiego? – Że drzemie w tobie wielkość. Że posiadłaś mnogość uzdolnień, które w tym świecie są bardzo rzadkie. Ty też to wiedziałaś, bo napisałaś o tym w swojej misie. Ale przecież każdy ma w sobie jakąś wielkość, prawda, Ano? – Co chcesz przez to powiedzieć, ciociu? – Że to, co cię wyróżnia, to niespokojny duch, który się buntuje i nie daje za wygraną. To nie twoja wielkość najbardziej się liczy, lecz pasja, z jaką wcielasz ją w życie. Wpatrywałam się w  nią, nie mogąc wydobyć z  siebie głosu. Opadłam na kolana. Z jakiegoś niejasnego powodu jej słowa mnie przytłoczyły. Ciotka położyła mi dłoń na głowie. – Moją największą wielkością zawsze była sposobność, by pobłogosławić twoją.

XXIX Leżąca pośrodku warsztatu trumna pachniała świeżym drewnem. Stałyśmy nad nią z Diodorą i Jaltą, wpatrując się ponuro w jej puste wnętrze. – Nie myśl o niej jak o trumnie – poradziła mi Diodora. –  Nie możemy dłużej zwlekać – powiedział Gajus. – Modlitwa za Teano dobiegła już końca i  niebawem członkowie wspólnoty ustawią się, żeby podążyć za wozem aż do wartowni. Nie byłoby dobrze, gdyby któryś z nich zbłądził tutaj i was zobaczył. No, prędko. – Podał mi rękę i pomógł wejść do środka. Stałam przez chwilę w trumnie, szukając w sobie siły, by usiąść. Pomimo sugestii Diodory, widziałam w  tym drewnianym pudle tylko to, czym w istocie było. Postanowiłam więc nie myśleć o nim wcale.

Kiedy w  końcu usiadłam, Diodora pochyliła się, by mnie pocałować w  oba policzki. Później to samo zrobiła ciotka. W  chwili, gdy nade mną zawisła, popatrzyłam na nią, próbując na wieczność zachować w  pamięci obraz jej twarzy. Gajus złożył u  moich stóp torbę podróżną, a w dłoń wcisnął mi przebijak. – Trzymaj go mocno. Położyłam się, zapatrzona w jasność pomieszczenia. Zaraz potem Gajus nasunął na mnie wieko, a ja pogrążyłam się w mroku. Trumną zatrzęsło, gdy przybijał gwoździe, przez co uderzyłam tyłem głowy o  dno. Następnie zapanował bezruch, a ja dostrzegłam dwa cienkie snopy światła. Przypominały zroszone nici pajęcze, oświetlone przez poranne słońce. Obróciwszy lekko głową, odnalazłam ich źródło – dwie małe dziury w  bocznych ściankach, zapewniające dostęp powietrza. Wtem trumna uniosła się gwałtownie. Nie byłam na to przygotowana i  z  moich ust wyrwał się przestraszony jęk. –  Musisz być ciszej, jeśli ci zależy, żeby plan się powiódł – usłyszałam głos Gajusa, dolatujący jakby z oddali. Wynieśli mnie na zewnątrz. Spodziewałam się kolejnego wstrząsu, ale trumna spoczęła na wozie zaskakująco łagodnie. Nie poczułam, kiedy wspięła się na niego Pamfilia – być może już na nim siedziała? – niemniej po chwili usłyszałam ryk osła i wóz z szarpnięciem potoczył się w dół wzgórza. Zacisnęłam powieki, żeby nie widzieć wieka, które od mojego nosa dzieliła szerokość dłoni. Skupiłam się na stukocie kół i  przytłumionym śpiewie podążających za nami żałobników. Nie myśl, nie myśl, napominałam samą siebie, jeszcze chwila i  będzie po wszystkim. W pewnej chwili wóz ostro skręcił, a śpiewy zaczęły się oddalać. Wówczas zorientowałam się, że minęliśmy już wartownię i znaleźliśmy się na drodze. Nie minęło wiele czasu, gdy doleciał mnie ostry krzyk: – Stać! Koła zastygły ze zgrzytem. Serce waliło mi jak młot – wyobrażałam sobie, że jego dudnienie wydostaje się przez otwory na zewnątrz. Bałam się choćby odetchnąć. – Powiedziano nam, że umarł jeden z terapeutów – zwrócił się do Pamfilii żołnierz. – To jego ciało? Dokąd je zabierasz? Musiałam wytężyć uszy, by nie umknęło mi żadne słowo. – Do jego rodziny w Aleksandrii – odparła Pamfilia, tak mi się przynajmniej zdawało. Zalała mnie ulga. Lada chwila odprawią nas machnięciem ręki i potoczymy się w dalszą drogę. Nic z tego jednak. Mijały minuty, a my wciąż tkwiłyśmy w miejscu. Słyszałam głosy przemieszczające się wzdłuż wozu, żołnierzy przeszli na jego tył. Poczułam wzbierającą

panikę. Otworzyłam oczy, lecz widziałam przed sobą tylko drewno. Wciągnęłam powietrze w płuca i na powrót je zamknęłam. Nie ruszaj się, nie myśl. Dlaczego nie chcieli nas przepuścić? Aż nagle jeden z nich powiedział: – Nie ma tu niczego prócz trumny. I wozem szarpnęło. Jechałyśmy! Jechałyśmy w  stronę Aleksandrii, podskakując na wyboistej drodze dłużej, niż zdawało mi się konieczne. Pamfilia otrzymała jasne polecenie: miała się zatrzymać w  odosobnionym miejscu, gdy posterunek zniknie jej z  oczu, by mnie uwolnić. Gorąc i zaduch trumny stawały się nieznośne. Nie dbając o to, czy w pobliżu są ludzie, wetknęłam przebijak w  szparę i  spróbowałam podważyć wieko, nie miałam jednak dość miejsca, by swobodnie poruszać rękami. Zastukałam mocno w drewno. – Pamfilio! – krzyknęłam. – Zatrzymaj się natychmiast i otwórz trumnę! Wóz jechał jeszcze przez jakiś czas, aż wreszcie stanęłyśmy. Usłyszałam trzask, kiedy Pamfilia wbiła koniec przebijaka w  drewno. Zalała mnie powódź oślepiającego blasku.

 

Lavi i ja wypłynęliśmy do Judei piątego dnia miesiąca nisan.

JEROZOLIMA BETANIA 30 rok n.e.

I Gdy dotarliśmy z Lavim pod Jerozolimę, naszym oczom ukazały się zbocza Doliny Cedronu, rozświetlone tysiącem ognisk pielgrzymów. W  nocne niebo wznosiły się słupy szarego dymu, a  powietrze było gęste od zapachu pieczonej jagnięciny. Był to trzynasty dzień miesiąca nisan. Pascha. Miałam nadzieję stanąć u  bram domu Łazarza, Marii i  Marty jeszcze przed zmierzchaniem, by posilić się wraz z  Jezusem świąteczną pieczenią. Westchnęłam. Wieczerza dobiegła już zapewne końca. Przez całą podróż opóźniały nas rozliczne przeszkody. Wpierw opuściły nas morskie wiatry, znacząco spowalniając statek. Później, kiedy wyruszyliśmy pieszo z  Joppy, nie mogliśmy zdobyć pożywienia, tak nieprzebrane wędrowały tamtędy tłumy, co zmusiło nas do nadłożenia drogi przez usytuowane na uboczu wioski, w których kupiliśmy chleb i ser. W  Liddzie na wiele godzin zatrzymali nas rzymscy żołnierze, którzy kontrolowali szlak prowadzący do Jerozolimy. Wykorzystywałam ten czas, by ćwiczyć w  głowie słowa, które powiem Judaszowi, przekonana, że zechce mnie wysłuchać. Byłam w  końcu jego siostrą, a  on darzył mnie miłością. Próbował uchronić mnie przed Natanielem i  wbrew własnym przekonaniom pomógł dostarczyć Phasaelis list. Tak, z pewnością rozważy moje argumenty i porzuci szalony pomysł zdradzenia Jezusa. Gdy patrzyłam na zbocze, dręczący mnie pośpiech utrudniał mi oddychanie. – Czy chciałabyś odpocząć? – zapytał mnie Lavi, bo szliśmy bez przerwy od świtu. – Mój mąż i brat są tuż za tą doliną – odparłam. – Odpocznę, gdy ich zobaczę. Ostatnią część drogi do Betanii pokonywaliśmy w  milczeniu. Gdyby nie to, że podróż mocno dała mi się we znaki, zerwałabym się do biegu. –  Lampy na podwórzu wciąż płoną – zauważył Lavi, gdy zbliżaliśmy się do domu przyjaciół Jezusa, a teraz także i moich. Załomotał w bramę, wołając, że przybyła Ana, żona Jezusa, i jej sługa. Spodziewałam się, że przybiegnie do nas Jezus, ale to Łazarz uchylił bramę. Wyglądał dobrze – karnację miał znacznie zdrowszą niż wtedy, gdy go widziałam poprzednio. Ucałował mnie na powitanie w policzek. – Wejdźcie – zaprosił nas do środka. – Gdzie jest Jezus? – zapytałam.

Szedł dalej przez podwórze, jakby mnie nie usłyszał, choć zauważalnie zwolnił kroku. – Mario, Marto! – zawołał. – Spójrzcie tylko, kto do nas przybył. Siostry wypadły z domu i rzuciły się ku nam, rozkładając szeroko ramiona. One z kolei wydały mi się niższe, a  ich twarze pełniejsze. Powitały Laviego z  tą samą serdecznością, której nie szczędziły kiedyś Tabicie. Pomyślawszy o  przyjaciółce, rozejrzałam się dookoła, lecz nigdzie jej nie widziałam. Spostrzegłam za to stertę mat pod jedną ze ścian. Leżał na nich znoszony lniany płaszcz. – Z pewnością oboje umieracie z głodu – powiedziała Marta. – Zaraz przyniosę wszystko, co nam zostało z paschalnej wieczerzy. Gdy odeszła, podniosłam płaszcz. Od razu rozpoznałam swoje niewprawne rękodzieło. Przytknęłam do twarzy tkaninę przesiąkniętą zapachem Jezusa. – To należy do mojego męża – powiedziałam do Marii. Uśmiechnęła się do mnie na swój kojący sposób. – Tak, to prawda. – I to także. – Lavi trzymał kij wędrowny z drewna oliwnego, ten, który Jezus wystrugał pod drzewem w nazaretańskim domu. Chwyciłam go, zamykając palce na gładkiej części, wypolerowanej przez jego dłonie. – Jezus i jego uczniowie mieszkali z nami przez pewien czas. – Maria skinęła głową na stertę mat. – Większą część dnia spędzali w mieście, a tu przychodzili nocować. Przez cały miniony tydzień, powracając z  Jerozolimy, Jezus pytał już w  bramie: „Czy moja Ana wróciła?”. Zdaje się, że o niczym innym nie mógł myśleć. – Uśmiechnęła się do mnie znowu, a ja przygryzłam wargę. – Gdzie jest teraz? – Udał się z uczniami do miasta, by tam obchodzić Paschę. – Dlaczego nie z wami? –  Spodziewaliśmy się, że spożyjemy wieczerzę tutaj, lecz Jezus zmienił nagle zdanie. Oznajmił dziś o  poranku, że udaje się z  uczniami do Jerozolimy. Marta nie była z  tego powodu zadowolona... Przygotowała dość jedzenia, by starczyło także i dla nich, a Bóg mi świadkiem, że apetytu im nie brak. – Zaśmiała się, choć w  jej piskliwym głosie pobrzmiewało zażenowanie. – Czy był wśród nich Judasz? – Twój brat? Owszem. Nie odstępował Jezusa ani na krok, jeśli nie liczyć... Czekałam, ale Maria umilkła na dobre. – Jeśli nie liczyć... – ponagliłam ją. – Och, to nic takiego. Kiedy Jezus powrócił wczoraj z miasta, wśród jego uczniów nie było Judasza. Słyszałam, jak wypytywał Piotra i Jana, czy wiedzą, dokąd się udał. Było późno, gdy

twój brat się zjawił, i  nie odezwał się słowem. Zjadł w  pojedynkę w  tamtym kącie. – Wskazała na drugą stronę podwórza. – Uznałam, że po prostu nie czuł się najlepiej. Ja sama nie potrafiłam zbagatelizować tego osobliwego zachowania, choć nie umiałam też powiedzieć, co mogło ono znaczyć. Wciąż ściskałam w  jednej dłoni kij Jezusa, a w drugiej płaszcz, tak mocno, że rozbolały mnie palce. Odłożywszy te przedmioty na ławę, podeszłam do szczeliny w murze i spojrzałam na zachód, w kierunku miasta. – Czy nie powinni byli już wrócić? – zastanawiałam się na głos. Maria stanęła obok. – Zapewne w swoim zwyczaju modlił się jak co wieczór na Górze Oliwnej, ale dzisiaj nie ma go wyjątkowo długo – przyznała. Jej twarz spowijał cień, coś jednak na niej zobaczyłam, coś więcej niż tylko niepokój z powodu spóźnienia Jezusa. Strach. – Ano? – doleciał mnie przez podwórze głos, którego nie słyszałam od siedmiu lat. – Tabito! – Pomknęłam ku przyjaciółce, a ona pobiegła do mnie. Przywarłyśmy do siebie na długą chwilę, Tabita wtuliła ucho w  mój policzek. Nic nie mówiłyśmy, chwiejąc się w  uścisku w  czymś na kształt tańca. Zamknęłam oczy, wspominając dwie dziewczyny, zatracone w ślepych pląsach. – Nie wierzę, że naprawdę tu jesteś – powiedziała. – Nigdy więcej nie odchodź. – Słowa opuszczały jej usta miarowo i  nieśpiesznie, nie całkiem wyraźne, jakby brakowało im swobody, ale każdy dźwięk był na swoim miejscu. – Ty mówisz! Jak to możliwe? – zdumiałam się. – Wiele lat ćwiczeń. Jak widać, język jest wyjątkowo giętkim stworzeniem i na wszystko ma swoje sposoby. Ujęłam jej dłonie we własne i ucałowałam. Zjawiła się Marta, niosła tacę uginającą się od jedzenia, a  za nią nadszedł Łazarz z dzbanem pełnym wina. Gdy myliśmy z Lavim ręce, Maria poprosiła Tabitę, by przyniosła lirę i zagrała. – Założę się, że nigdy wcześniej nie słyszałaś tak pięknej muzyki – stwierdziła. Chciałam posłuchać gry Tabity, naprawdę bardzo chciałam, lecz nie od razu, nie w tamtej chwili. Zależało mi przede wszystkim na tym, by mi opowiedzieli o mężu – o wszystkim, co robił pod moją nieobecność; o  zagrożeniach, które na niego czyhały i  o  których nikt nie kwapił się mówić. Mimo to patrzyłam milcząco, jak Tabita odbiega. Co do jednego Maria miała rację: nigdy wcześniej nie dane mi było słuchać takiej muzyki. Piosenka – szybka i  odważna, a  nawet zabawna – opowiadała o  kobiecie, która ucięła swemu oprawcy brodę, gdy spał, pozbawiając go mocy. Tabita tańczyła do nut melodii, wirowała po podwórzu pełna dawnego wdzięku, ja zaś pomyślałam: Och, jakżeby pokochała rytuały czuwania terapeutów! Tylko taniec i śpiew, śpiew i taniec...

Gdy skończyła, odłożyłam kawałek chleba, który miałam właśnie zamoczyć w  winie, i objęłam ją po raz drugi. Brakowało jej tchu, a policzki palił rumieniec. – Grałam na lirze ledwie wczoraj, gdy twój mąż i jego uczniowie jedli – wyznała. – Nigdy nie zapomnę tego, co mi powiedział Jezus: „Każdy z nas musi odnaleźć własny sposób na miłowanie świata. Ty swój znalazłaś”. Twój mąż to dobry człowiek. Uśmiechnęłam się. – Owszem. Jest też przenikliwy, bo miał zupełną rację. Najdotkliwiej raniona część człowieka zawsze sobie poradzi, pomyślałam. Widziałam w jej oczach, że chciała mi się zwierzyć z czegoś jeszcze. – O co chodzi, Tabito? – szepnęłam. –  Przez ostatnie lata utrzymywałam się, szyjąc stroje dla wdów. Część pieniędzy przekazywałam Marcie, by je dla mnie przechowywała. Ale za resztę kupiłam słoiczek olejku nardowego. Zmarszczyłam czoło, bo nie rozumiałam, po cóż Tabicie tak kosztowne wonności. Aż nagle przypomniałam sobie, że dawno temu, ślubując sobie nawzajem przyjaźń, namaściłyśmy nim swoje czoła. –  Jego zapach przywołuje miłe wspomnienia – wyjaśniła. – Wczoraj, kiedy Jezus przemówił do mnie tak życzliwie, przyniosłam go, by mu namaścić stopy. Chciałam mu w jakiś sposób podziękować, a jedyne, co miałam, to ten olejek. – Obejrzała się na innych domowników, którzy chcąc nie chcąc także słuchali jej słów. Zniżyła głos do szeptu: – To, co zrobiłam, rozzłościło twojego brata. Złajał mnie, twierdząc, że powinnam była sprzedać olejek i oddać pieniądze ubogim. Och, Judaszu, co się z tobą stało? – Czy Jezus cię bronił? – zapytałam, choć domyślałam się odpowiedzi. – Kazał Judaszowi zostawić mnie w spokoju. Uznał mój uczynek za piękny i powiedział to tak ostro, że Judasz odszedł zagniewany. Och, Ano... Obawiam się, że mogłam ich nieumyślnie poróżnić. Nakryłam jej dłonie swoimi. –  Już wcześniej były między nimi różnice – pocieszyłam ją, zdawszy sobie sprawę, że tkwiły tam od zawsze jak cierń, w  ich nieprzystających wizjach sprowadzenia królestwa Bożego. Skupiłam się z powrotem na swoim talerzu, choć zdążyłam już stracić apetyt. Spojrzałam na Marię, Łazarza i Martę. – Czy wyznacie mi w końcu, co was trapi? Jezusowi grozi niebezpieczeństwo, Judasz pisał mi o tym w liście. Powiedzcie mi, co wiecie. Łazarz wiercił się niespokojnie na ławie między swoimi siostrami.

– Jezus zyskał wielką sławę, Ano – przemówił w końcu. – Ludzie naprawdę wierzą, że jest Mesjaszem i królem Żydów. – Słyszałam już o tym, gdy byłam w Aleksandrii – odparłam. Prawie mi ulżyło, że Łazarz nie miał mi do powiedzenia niczego nowego. – Mnie również to martwi. Herod Antypas poświęcił całe swoje życie próbom zdobycia tronu. Jeżeli plotki dotrą do jego uszu, z pewnością będzie chciał wziąć na Jezusie odwet. Cisza i konsternacja. Nikt nie chciał spojrzeć mi w oczy. – O co chodzi? – zażądałam wyjaśnień. Maria szturchnęła brata łokciem. – Powiedz jej. To jego żona, niczego nie powinniśmy przed nią ukrywać. Odkładając lirę, Tabita zahaczyła palcem o  strunę i  instrument wydał z  siebie cichy, płaczliwy dźwięk. Skinęłam na nią, by obok mnie usiadła. –  Antypas wie już, że ludzie obwołali Jezusa królem Żydów – zaczął Łazarz. – W  całej Jerozolimie próżno szukać jednej duszy, która by o  tym nie słyszała, z  Rzymianami włącznie. Ale to rzymski prefekt, Piłat, stanowi dla Jezusa największe zagrożenie, większe nawet niż tetrarcha. Piłat słynie z  okrucieństwa i  bez wahania zdławi każdą próbę zakłócenia spokoju w mieście. Zadrżałam, bynajmniej nie z powodu zimna, którym przeniknęło wieczorne powietrze. –  Zeszłej niedzieli Jezus pojechał do Jerozolimy na grzbiecie osła – ciągnął Łazarz. – Istnieje przepowiednia, że król Mesjasz przybędzie do miasta skromnie, na ośle. Znałam tę przepowiednię, wszyscy ją słyszeliśmy. Że też Jezus porwał się na tak zuchwały czyn... Ze zdumienia odebrało mi mowę. Przecież robiąc to, oświadczał wszem i wobec, że godzi się ze swoją rolą! Tylko dlaczego mnie to dziwiło? Pomyślałam o objawieniu, którego doznał w  chwili chrztu, o  przeświadczeniu, że musi działać, i  późniejszej decyzji, by podążyć śladem Jana Chrzciciela. –  Szły za nim tłumy, a  w  niebo niosły się śpiewy: „Hosanna! Błogosławiony ten, który przychodzi w imię Pańskie”. – Byliśmy tam – dodała Maria. – Ludzie dali się ponieść euforii, przekonani, że wyzwolą się spod władzy Rzymian, bo lada chwila nastanie królestwo Boże. Ano, gdybyś ich tylko widziała... Rwali gałęzie palm i rzucali je osłu Jezusa pod nogi. Podążaliśmy za nim z jego uczniami, radując się razem z tłumem. Czy gdybym tam była, powstrzymałabym go, czy pobłogosławiła palącą potrzebę, która nim kierowała? Nie wiedziałam tego, naprawdę nie miałam pojęcia. Łazarz podszedł do szczeliny w murze, tak jak ja przed kilkoma chwilami, i spojrzał przez dolinę w stronę miasta, jakby chciał odgadnąć, gdzie w tym labiryncie krętych, pogrążonych w gorączce uliczek krył się teraz jego stary przyjaciel. Patrzyliśmy na niego – na jego plecy i splecione za nimi ręce, na palce, którymi pocierał o siebie nerwowo.

–  Jezus ogłosił się Mesjaszem – stwierdził, odwracając się do nas twarzą. – Zrobił to w  przekonaniu, że Bóg zadziała, ale nie był to wyłącznie akt religijny, było to także oświadczenie polityczne. Właśnie to mnie najbardziej martwi, Ano. Piłat wie, że Rzymian ma obalić żydowski Mesjasz, i dlatego potraktuje tę sprawę z absolutną powagą. Przez cały ten czas Marta nie odezwała się słowem, ale teraz zobaczyłam, jak się prostuje i zaczerpuje tchu. – Jeszcze jedno, Ano – wymamrotała. – Dzień po tym, jak Jezus obwołał się Mesjaszem, powrócił do Jerozolimy i... Powiedz jej, Mario. Maria rzuciła siostrze żałosne spojrzenie. – Tak, twój mąż ponownie wybrał się do miasta i spowodował... zamieszanie w świątyni. – To było coś więcej niż zamieszanie – powiedziała Marta. – To były zamieszki. – Zamieszki? Co masz przez to na myśli? – zapytałam. – Tym razem nas tam nie było – tłumaczyła Maria – lecz jego uczniowie donieśli nam, że Jezusa rozgniewało zepsucie urzędników wymieniających pieniądze i  handlarzy, którzy sprzedają zwierzęta ofiarne. – Jezus powywracał ich stoły – wtrąciła się Marta – porozrzucał monety, obalił krzesła, na których siedzieli sprzedawcy gołębi. Krzyczał, że zamienili świątynię w  siedlisko złodziei. Ludzie rzucili się zbierać pieniądze, przyzwano strażników... – Ale nie spotkała go krzywda? –  Nie – uspokoiła mnie Maria. – Z  jakiegoś powodu władze Świątyni nie nakazały go aresztować. – Mimo to Kajfasz, arcykapłan Świątyni, zwrócił się przeciwko niemu – przypomniał jej Łazarz. – Mówię to z żalem, ale na Jezusa zewsząd czyha śmiertelne niebezpieczeństwo. Tabita oparła się o moje ramię. Minęła długa chwila, nim odważyłam się zadać dręczące mnie pytanie: – Sądzicie, że Jezus zostanie pojmany? –  Trudno to orzec – odparł Łazarz. – Na razie do tego nie doszło, ponieważ nastroje w mieście są wyjątkowo napięte, niemniej zarówno Piłat, jak i Kajfasz niczego innego nie pragną. Jezus może z łatwością doprowadzić do buntu. –  Nie wierzę, że takie jest jego życzenie. Owszem, mój mąż opierał się Rzymowi, ale nigdy nie uciekał się do przemocy. Nie był w tym podobny do mojego brata. – Sam się zastanawiam, jakie kierują nim intencje – przyznał Łazarz. – Zdaje się celowo prowokować władze, a  przecież tej samej nocy, tutaj, w  miejscu, gdzie właśnie stoję, tłumaczył uczniom, że niezależnie od tego, co się wydarzy, nie wolno im sięgać po broń. Judasz podał w wątpliwość jego naukę. Krzyczał: „Czy wyzwolisz nas spod buta Rzymu bez walki? Mówisz o miłości, ale jak miłość pomoże nam zwyciężyć ciemięzcę?”. To twój brat, Ano, ale wiedz, że był zły, a nawet wrogi.

–  Judasz to zelota. Rzymianie zamordowali mu ojca, a  matkę oddali w  niewolę. Całe swoje życie podporządkował zemście. – Nawet wypowiadając te słowa, nie mogłam uwierzyć, że wciąż szukam usprawiedliwienia dla jego czynów i  zamiarów. Przecież mój brat był gotów zdradzić Jezusa i  wydać go Rzymianom, by wszcząć rewolucję! Serce nabrzmiało mi gniewem. – Jak Jezus mu odpowiedział? – Surowo i stanowczo. Powiedział: „Już przemówiłem, Judaszu”. To go uciszyło. Przez chwilę rozważałam, czy by nie wyciągnąć z  torby listu od mojego brata, żeby go odczytać na głos, ale uznałam, że to by tylko wzmogło niepokój. Łazarz położył dłoń na ramieniu Marty. – Dziś rano, nim Jezus wyruszył do miasta, poprosiłem go, by spędził Paschę w ukryciu i  spokoju, a  on się zgodził. Nawet jeżeli władze postanowią go aresztować, muszą go wpierw odszukać. Cóż, pomyślałam, nie będzie to wcale trudne, jeśli Judasz udzieli im pomocy. –  Czy nie byłoby roztropniej uprzedzić ich ruch i  znaleźć go, nim to zrobi ktoś inny? – zapytałam, wstając. – Chcesz pójść do Jerozolimy? Teraz? – zdumiała się Marta. – Maria wspominała mi, że Jezus modli się często w Ogrodzie Oliwnym. Być może warto się tam udać? – Już przecież prawie druga straż nocna – zwróciła mi uwagę Marta. Lavi, który dotąd opierał się o  ścianę, prawie niewidoczny w  cieniu domu, zrobił krok naprzód i oświadczył: – Ja z tobą pójdę. –  Byłoby nierozwagą schodzić o  tej porze w  dolinę – przekonywał Łazarz. – Zapewne Jezus postanowił przenocować na zboczu. Jestem pewien, że o poranku wróci. Maria pochwyciła mnie za rękę. –  Ano, doskwiera ci znużenie po podróży. Chodź, powinnaś wypocząć. Marta przygotowała ci świeżą matę w izbie Tabity. –  Dobrze, ale wyruszam skoro świt. – Posłałam Laviemu uśmiech pełen wdzięczności, a  następnie dałam się odprowadzić na posłanie, po drodze biorąc płaszcz Jezusa. Zamierzałam dziś spać w jego fałdach.

II

Zbudziłam się późno, długo po świtaniu. Namacałam leżący obok mnie płaszcz Jezusa, po czym usiadłam i zarzuciłam go na tunikę. Przekradłam się przez pokój, zerkając na śpiącą Tabitę. Nie chciałam jej zbudzić. Nachyliłam się nad miednicą i  opłukałam twarz wodą, a  potem odszukałam w  swoim skromnym dobytku sakiewkę z czerwoną nicią. Zawiązałam ją na lewym nadgarstku, choć nie było łatwo to zrobić jedną ręką. Lavi czekał na podwórzu. Jeśli się zdziwił, że mam na sobie płaszcz męża, to w  żaden sposób tego nie okazał. Nie powiedział też nic o  późnej porze. Zamiast tego wręczył mi chleb i kawałek sera, które łapczywie zjadłam. – Jak go znajdziemy? – zapytał cicho. – Rozpoczniemy poszukiwania w Ogrodzie Oliwnym. Być może spędził tam noc. – Czy wiesz, gdzie ten ogród jest położony? –  U  podnóża Góry Oliwnej – wczorajszej nocy Tabita powiedziała mi o  ścieżce, która prowadzi tam z wioski. Dręczące mnie obawy musiały się manifestować na mojej twarzy, bo Lavi przyjrzał mi się badawczo. – Dobrze się czujesz, siostro? Siostro. To słowo sprawiło, że znów pomyślałam o Judaszu. Czy mogłabym dalej być jego siostrą? Chciałam powiedzieć Laviemu, że nic mi nie jest, by uciszyć jego niepokój, czułam jednakże, iż wisi nad nami jakieś złowieszcze widmo. – Bracie. – Głos załamał mi się lekko. Wstałam i ruszyłam do bramy. – Odnajdziemy twojego męża – zapewnił mnie Lavi. – Tak. Odnajdziemy go. Gdy schodziliśmy zboczem doliny, słońce pięło się po zachmurzonym niebie. Wszędzie wokół pod drzewami oliwnymi budzili się pielgrzymi i  cała okolica zdawała się falować. Szliśmy żwawym krokiem, nic nie mówiąc. W  uszach rozbrzmiewał mi hymn, w  którym wysławiałam Sofię:

 

 

Przez moc zostałam zesłana... Strzeż się, bo nie wolno mnie lekceważyć. Jam jest tą, która się kryje w każdej obawie i w drżeniu śmiałości.

Biegałam między drzewami, nawołując Jezusa. Nikt nie odpowiadał. Mój mąż nie wyłonił się z poskręcanych cieni ani nie rozłożył ramion ze słowami: „Ano, wróciłaś”. Przetrząsnęliśmy każdy zakamarek ogrodu.

– Nie ma go tutaj – musiał w końcu oznajmić Lavi. Zastygłam, choć w  środku wciąż targała mną rozpaczliwa potrzeba pędu. Byłam przekonana, że go tutaj zastanę – przez całą noc na zmianę budziłam się i zasypiałam, bo mój umysł pulsował obrazami ogrodu u stóp Góry Oliwnej. Gdzie jesteś, mój mężu? W oddali widziałam Świątynię Jerozolimską sterczącą ponad murami miasta, o murach oślepiających bielą, a  obok wieże Twierdzy Antonia, rzymskiej fortecy. Lavi podążył za moim spojrzeniem. – Powinniśmy poszukać go w mieście – powiedział. Próbowałam sobie wyobrazić, gdzie w rozległym kłębowisku uliczek Jerozolimy mógł być teraz Jezus. Na dziedzińcu Świątyni? Przy Sadzawce Owczej? Aż raptem usłyszałam dźwięk głęboki i  gardłowy, dolatujący spomiędzy drzew za nami. Jęk albo płacz? Ruszyłam w tamtym kierunku, ale Lavi zastąpił mi drogę. – Pozwól, że pójdę pierwszy, żeby sprawdzić, czy nic ci nie grozi. Czekałam, gdy Lavi wszedł w zagajnik i zniknął za wypiętrzeniem skał. – Ano! Podejdź tu czym prędzej! – rozległ się krzyk. Na ziemi siedział Judasz. Bujał się w  przód i  w  tył, zgarbiony nad własnymi kolanami, i wydawał żałosne odgłosy. – Judaszu! Na miły Bóg, co ci się stało? Kucnęłam przy nim i położyłam mu dłoń na ramieniu. Wyczuwszy mój dotyk, przestał lamentować i przemówił, nie patrząc mi w oczy: – Ano, spostrzegłem cię w oddali... Nie chciałem, nie chciałem przyciągać twojej uwagi... Nie patrz na mnie, błagam. Nie zniosę tego. Nagłe przeczucie zmroziło mnie do szpiku kości. Poderwałam się na nogi. – Judaszu, cóżeś ty uczynił...? – zapytałam, a ponieważ on uparcie milczał, powtórzyłam krzykiem: – Co uczyniłeś Jezusowi! Lavi, który z  szacunku stał dotąd na uboczu, w  jednej chwili znalazł się tuż przy mnie. Nie miałam czasu tłumaczyć mu, co się dzieje; zamiast tego pochyliłam się nad bratem, starając się wyrugować ze swojego głosu strach i złość: – Mów, Judaszu. Mów natychmiast. Podniósł głowę, a ja zobaczyłam to w jego oczach. – Wydałeś Jezusa Rzymianom. Chciałam rzucić mu to oskarżenie prosto w  twarz, żeby go zabolało jak siarczysty policzek. Tymczasem moje gardło opuścił nie więcej niż szept, który wzbił się w  ciszę niczym motyl albo ćma na kruchych skrzydłach niezrozumienia. Judasz zacisnął dłoń w pięść i uderzył się w pierś. Na ziemi leżała otwarta torba pełna srebrnych monet. Chwycił

ją i  cisnął między drzewa, a  ja patrzyłam w  oszołomieniu, jak pieniądze się rozsypują, lśniące łuski zrzucone przez jakieś groteskowe stworzenie. –  Nie wydałem go R  z  y  m  i  a  n  o  m – wycedził. Był opanowany, ale zarazem zdeterminowany, by wyrecytować każde samooskarżenie. Blizna pod jego okiem, kształtem przypominająca ogon skorpiona, poruszała się wraz z  jego żuchwą w  górę i  w  dół. – Wczorajszej nocy ja, jego przyjaciel i  brat, wydałem Jezusa strażnikowi Świątyni. Świadomy, że on przekaże go Rzymianom. Zaprowadziłem strażnika na miejsce spotkania i pocałowałem Jezusa w policzek, by dać mu znak, że to jego ma pojmać. – Wyciągnął przed siebie rękę, wskazując jakieś miejsce. – Tam. Tam właśnie stał w chwili, gdy go ucałowałem. Podążyłam wzrokiem za jego palcem, na spłachetek brązowej ziemi nakrapianej białymi kamykami, w której widniał wyraźny odcisk sandałów. Tymczasem Judasz mówił dalej spokojnym, choć znękanym głosem: – Chciałem dać ludziom powód do buntu, żeby przyśpieszyć nadejście królestwa Bożego. Myślałem, że on też tego chciał! Wierzyłem, że jeśli zmuszę go do działania, on sam także dostrzeże, że istniał jeden sposób: przeciwstawić się żołnierzom i  stanąć na czele rewolty albo... albo swoją śmiercią zainspirować ludzi do powstania. Przemoc. Bunt. Śmierć. Niedorzeczne, nic nieznaczące słowa. – Czy wiesz, co mi powiedział, gdy go pocałowałem? Ujrzał żołnierzy, którzy się wyłonili z ciemności z mieczami, i rzekł mi: „Judaszu! Zdradzasz mnie pocałunkiem?”. Ano, wierz mi, nie miałem pojęcia, co czynię ani jak bardzo zbłądziłem. Przykro mi. – Opuścił głowę na kolana, a z jego ust popłynął kolejny strumień jęków. Teraz, teraz dopiero żałował? Miałam ochotę rzucić się na niego i  rozdrapać mu twarz paznokciami. – Ano, błagam cię – odezwał się znowu. – Nie oczekuję, że mnie zrozumiesz, ale proszę, byś dla mnie zrobiła to, czego ja sam nie potrafię. Przebacz mi. – Gdzie jest mój mąż? – zapytałam. – Co z nim zrobili? Judasz zamknął oczy. –  Zabrali go do domu Kajfasza. Śledziłem ich. O  świcie doprowadzili Jezusa do zachodniego pałacu, gdzie mieszka rzymski prefekt, gdy przebywa w Jerozolimie. Rzymski prefekt Piłat – ten sam, którego Łazarz nazwał okrutnym. Spojrzałam w  górę w poszukiwaniu słońca, by określić porę dnia, ale niebo spowijała gęsta zasłona szarości. – Czy Jezus wciąż tam jest? – Nie wiem. Nie umiałem się zmusić, by zostać i poznać jego los. Kiedy go widziałem po raz ostatni, stał w przedsionku pałacu przed Piłatem. – Gdzie się znajduje ten pałac? – W Górnym Mieście, nieopodal wieży Mariamme.

Zerwałam się do biegu, a Lavi pognał za mną w pościg. – Ano! Ano! – wołał za mną Judasz, lecz ja nie odpowiedziałam.

III Weszliśmy do Jerozolimy przez Bramę Złotą. Minąwszy Dziedziniec Pogan, zagłębiliśmy się w kręte uliczki, pękające w szwach od tłumu paschalnych pielgrzymów. Spoglądałam na zachód, szukając ponad panoramą miasta zarysu wieży Mariamme, ale wisiał nad nami dym ze świątynnego ołtarza – cienki, opadający baldachim cuchnący spalonymi wnętrznościami zwierząt – i widziałam niewiele. Przeciskaliśmy się przez zwartą masę ciał wypełniających Górne Miasto nieznośnie powoli. Z drogi, z drogi, z drogi! Serce łomotało mi rozpaczliwym niepokojem. – Tam! – zawołałam. – Wieża! Sterczała z narożnika pałacu Heroda w spowite dymem niebo. Skręciliśmy raz i  drugi, wprost w  zbiegowisko gapiów stojących wzdłuż uliczki i  na okolicznych dachach. Kogo będą kamienować? – przemknęło mi przez myśl. Szukałam wzrokiem jakiejś nieszczęsnej kobiety oskarżonej o cudzołóstwo lub kradzież, skulonej na ulicy – na własnej skórze poznałam bowiem grozę tej sytuacji. Jednakże tłum nie wydawał się zagniewany ani podburzony. Ludzie wyglądali na oszołomionych i  zasmuconych, owładniętych przez nienaturalny spokój. Nie wiedziałam, co się dzieje, i nie miałam czasu pytać. Przepychałam się dalej, zdecydowana dotrzeć do pałacu i uzyskać wieści o Jezusie. Gdy dotarłam na skraj tłumu, usłyszałam tętent kopyt, a  potem przenikliwe szuranie, jakby po kamieniach wleczono coś ciężkiego. – Zrobić przejście! – rozległ się krzyk. Rozejrzałam się w poszukiwaniu Laviego – ugrzązł wśród ludzi nieco z tyłu. – Ano! – wołał. – Ano, zatrzymaj się! Ale ja nie mogłam się zatrzymać, a on musiał to przecież rozumieć. Wypadłam na ulicę i  wtedy wszystko zobaczyłam. Rzymskiego centuriona na czarnym koniu. Szkarłatne pióra na jego hełmie, tę plamę czerwieni na tle szarości. Czterech piechurów w  łopoczących narzutach i  z  włóczniami dźgającymi przy każdym ich kroku powietrze. Człowieka, który kuśtykał za nimi na chwiejnych nogach, w  tunice splamionej krwią. Uginał się pod ciężarem nieoheblowanej belki – jeden koniec spoczywał na jego prawym ramieniu, drugi ciągnął za sobą z  nieopisanym trudem. Patrzyłam w niedowierzaniu długą chwilę, jak mężczyzna stara się dźwigać swoje brzemię.

Dogoniwszy mnie w końcu, Lavi złapał mnie za rękę i obrócił w swoją stronę. – Nie patrz – powiedział, a jego oczy były jak ostrza. Poczułam, że zrywa się wiatr, moje uszy wypełnił głuchy świst. Lavi coś jeszcze mówił, ale ja już go nie słyszałam. Przypomniałam sobie słupy stojące pionowo na niedużym, nagim wzgórzu przed Jerozolimą zwanym Golgotą, co w  języku aramejskim oznaczało czaszkę. Spostrzegliśmy je z  Lavim w  oddali zaledwie wczoraj, gdy dotarliśmy do Jerozolimy po długiej i znojnej wędrówce z Joppy. W półmroku zmierzchającego dnia wyglądały niczym las martwych drzew o  ściętych koronach. Oboje wiedzieliśmy, że to w  rzeczywistości pionowe belki krzyży, do których Rzymianie przybijali swoje ofiary, choć żadne z  nas nie powiedziało tego głośno. Odgłos szurania stał się głośniejszy. Odwróciłam się z  powrotem do ponurej procesji. Żołnierze wiodą tego człowieka na Golgotę, zrozumiałam, to tam niesie on swój krzyż. Przyjrzałam mu się uważniej. Miał w  sobie coś znajomego, w  kształcie ramion. Kiedy na chwilę uniósł głowę, ciemne włosy rozstąpiły się, odsłaniając twarz. Twarz mojego męża. – Jezusie – wyszeptałam do tłumu, do siebie i do Laviego, i do nikogo zarazem. Lavi wciąż ciągnął mnie za rękę. – Ano, nie bądź świadkiem jego męki. Oszczędź sobie tego widoku. Wyszarpnęłam się z jego uścisku, niezdolna oderwać wzroku od Jezusa. Na głowie miał koronę splecioną z  gałęzi cierniowych, których używano jako podpałki. Wymierzono mu karę chłosty, jego ręce i  nogi były miazgą porwanej skóry i  zaschniętej krwi. W  moim brzuchu zrodził się skowyt, który szukał drogi ujścia. Wyrwał się jednak z moich ust niemal bezdźwięcznie, jako pojedynczy, gwałtowny spazm bólu. Jezus potknął się i choć dzieliło go ode mnie co najmniej dwadzieścia kroków, wyrwałam się naprzód, jakbym chciała go chwycić. Upadł ciężko na jedno kolano i  zadrżał w  formującej się pod nim kałuży krwi. Aż wreszcie uległ ciężarowi – runął przed siebie, a  belka uderzyła go w  plecy i  przygwoździła do ziemi. Krzyknęłam, i  tym razem mój głos kruszył kamienie. Chciałam do niego podbiec, lecz na moim nadgarstku zamknęły się palce Laviego. – Nie możesz tam pójść! – rzucił. – Jeżeli staniesz żołnierzom na drodze, nie zawahają się zabić także i ciebie. Głucha na jego przestrogi, próbowałam się wyswobodzić. Żołnierze pokrzykiwali na Jezusa i kłuli go ostrzami swoich włóczni. – Wstawaj, Żydzie! Wstawaj! Mój mąż walczył, próbował wesprzeć się na łokciu, ale znów osunął się na pierś. Nadgarstek palił mnie od uścisku Laviego, który nie zamierzał ustąpić. Centurion zeskoczył z grzbietu konia i odkopnął belkę z pleców Jezusa. – Zostawcie go – rozkazał swoim ludziom. – Nie poniesie jej ani kroku dalej.

Zgromiłam Laviego spojrzeniem. – Puść mnie natychmiast albo nigdy ci nie wybaczę! Dopiero wtedy zwolnił chwyt. Wybiegłam na ulicę i  minęłam piechurów, obserwując bacznie centuriona, który szedł wzdłuż tłumu, chwilowo zwrócony do mnie plecami. Uklękłam obok Jezusa, opanowana nagle przez nieludzki spokój, obcy nawet mnie samej. Wszystko wokół zdawało się cofać: żołnierze i hałas, mury miasta, gapie wyciągający szyje, całe to potworne widowisko, aż na ulicy zostaliśmy tylko my dwoje: ja i mój mąż. Jezus miał zamknięte oczy; nie ruszał się i  nie widziałam, by oddychał. Czy żył...? Jeśli umarł, uświadomiłam sobie, to nigdy się nie dowie, że w ostatniej chwili znalazłam się u jego boku. Mimo to wiedziałam, że by mi ulżyło, bo krzyżowanie było barbarzyństwem. Obróciłam go ostrożnie, a wtedy z jego ust wyrwał się zbłąkany oddech. – Ukochany? – Nachyliłam się do niego bardzo blisko. Zamrugał i odnalazł mnie zamglonymi oczami. – Ano? – Jestem tutaj. Wróciłam i jestem przy tobie. Po czole spłynęła mu do kącika oka kropla krwi. Chwyciłam rękaw swojej tuniki, j e g o tuniki, by ją wytrzeć. Wzrok Jezusa zastygł na czerwonej nici zawiązanej na moim nadgarstku – tej, która była z nami na początku i która towarzyszyła nam także na końcu. – Nie zostawię cię samego – obiecałam. – Nie bój się, Ano – wyszeptał. Doleciał mnie z  daleka głos centuriona, który wywołał z  tłumu przypadkowego mężczyznę i  nakazał mu nieść belkę. Nie zostało nam wiele czasu. Co Jezus pragnął usłyszeć w tych ostatnich chwilach? Że świat go dostrzegł i nie pozostał głuchy na jego głos? Że udało mu się osiągnąć cel? Że kochał i był w zamian kochany? – Twoja dobroć nigdy nie zostanie zapomniana – powiedziałam – a żaden, najmniejszy nawet akt miłosierdzia roztrwoniony. Sprowadziłeś na świat królestwo Boże, tak jak to sobie umyśliłeś. Zasiałeś je w sercach ludzi. Uśmiechnął się, a ja ujrzałam swoje oblicze w ciemnozłotych słońcach jego oczu. – Mały Grzmocie... – wymamrotał. Wzięłam jego twarz w dłonie. – Jakże ja cię kocham – odpowiedziałam. Zaraz potem wrócił centurion. Zdążyłam tylko poczuć jego miażdżący chwyt – poderwał mnie bezceremonialnie i odepchnął na bok. Ktoś w tłumie wyciągnął ręce, by mnie ustrzec przed upadkiem, o ułamek chwili za późno. Przewróciłam się boleśnie na kamienie. Kiedy podbiegł do mnie Lavi, żeby pomóc mi wstać, spojrzałam na Jezusa, którego żołnierze

dźwignęli na nogi. Jego oczy spotkały się z  moimi, po czym ruszył z  mozołem za rosłym mężczyzną, który niósł jego belkę. Procesja szła dalej, a  ja zauważyłam, że urwał się jeden z  pasków mojego sandała. Schyliłam się i zzułam obuwie. Postanowiłam udać się na miejsce egzekucji męża tak, jak on tam szedł. Boso.

IV – Jestem tu, Ukochany! Idę tuż za tobą! – zawołałam w języku aramejskim. Centurion obrócił się w siodle i otaksował mnie spojrzeniem, nic jednak nie powiedział. Większość gapiów pośpieszyła przodem w  stronę Bramy Ogrodowej, prowadzącej na Golgotę – zbyt byli niecierpliwi, żeby czekać na człowieka, który w  męczarniach stawiał jeden znojny krok za drugim. Obejrzawszy się, zauważyłam, że zostały głównie kobiety. Gdzie się podziali jego uczniowie, rybacy, inni mężczyźni? Czyżby tylko kobiety miały serca dość pojemne, by w nich pomieścić tak wielkie cierpienie? Dołączały do mnie kolejno, najpierw dwie z  prawej strony, później dwie z  lewej. Jedna z nich chwyciła mnie za dłoń i ścisnęła ją krzepiąco, a ja ze zdumieniem zorientowałam się, iż to moja teściowa. Jej zdruzgotane oblicze znaczyły wilgotne ślady łez. – Och, Ano... – powiedziała. Obok niej szła Maria, siostra Łazarza, która przechyliła do mnie głowę i dodała mi otuchy spojrzeniem. Po drugiej stronie ktoś inny objął mnie w  pasie, zapewniając mi milcząco wsparcie. Salome. Złapałam ją za rękę i  przyciągnęłam blisko. Towarzyszyła jej kobieta, której nie rozpoznawałam – o  miedzianych włosach i  błyszczących oczach, mniej więcej w  wieku mojej matki, gdy ją widziałam po raz ostatni. Brnęłyśmy przed siebie ramię w  ramię. Gdy wyszłyśmy przez bramę z  miasta, ukazało nam się wzgórze Golgota. Jezus zastygł i spojrzał na niewielki szczyt. – Wciąż tu jestem, Ukochany! – pocieszyłam go. Zatoczył się naprzód, opierając się podmuchom wiatru. – Synu, ja także ci towarzyszę – głos drżał Marii tak bardzo, że słowa opuszczające jej usta zdawały się rozpadać na kawałki. – Idzie z tobą też twoja siostra – dodała Salome. – I Maria z Betanii. – I ja, Maria z Magdali! – zakrzyknęła nieznajoma.

Jezus wspinał się na wzgórze, powłócząc nogami, a  ja przyśpieszyłam kroku, by się do niego zbliżyć. – Tamtego dnia, gdy poszliśmy do jaskini zebrać kości naszej córki, dolina kwitła dzikimi liliami. Czy pamiętasz? – powiedziałam dość głośno, żeby mnie usłyszał, ale zarazem tak, by nie ściągać na siebie uwagi żołnierzy. – Powiedziałeś mi wówczas, żebym się przypatrzyła liliom na polu, że skoro dobry Bóg dba nawet o  nie, to z  pewnością zadba i  o  nas. Myśl o nich, Ukochany. Myśl o liliach. – Chciałam, by jego umysł wypełniło w tej trudnej chwili coś pięknego. Żeby myślał o  naszej córce, Zuzannie, do której miał już wkrótce dołączyć; o Bogu, o mnie i o liliach. Gdy dotarliśmy na szczyt Golgoty, mężczyzna niosący belkę położył ją obok jednej z tych pionowych, a Jezus spojrzał na nią, chwiejąc się lekko na nogach. Kobietom nie pozwalano iść dalej niż do niewielkiego wzgórka, znajdującego się około dwudziestu kroków od skazańca. Powietrze przenikała wstrętna woń zgnilizny, a  ja zastanawiałam się, czy tak właśnie cuchnie nagromadzenie wszystkich potworności, jakich się tu dopuszczono. Naciągnęłam na twarz chustę. Mój oddech był krótki i urywany. Nie odwracaj wzroku, napominałam samą siebie. Staną się teraz rzeczy straszne, rzeczy ponad twoje siły, ale nie wolno ci odwrócić wzroku. Obok mnie łkały i biadoliły inne kobiety, ale ja do nich nie dołączyłam. Miałam to zrobić dopiero później, w  samotności. Zawyć, upaść na ziemię i  bić w  nią bezsilnie pięściami. Teraz jednak zdławiłam w sobie cierpienie i utkwiłam spojrzenie w mężu. Będę myśleć tylko o nim. Dam mu więcej niż tylko swoją obecność; dam mu niepodzielną uwagę mojego serca. To będzie mój prezent pożegnalny. Zostanę z nim do końca jego własnych tęsknot. Patrzyłam, jak żołnierze zdzierają z  Jezusa tunikę i  powalają go na ziemię. Kolanami przycisnęli mu przedramiona do belki, a  kat odnalazł palcami miękkie miejsce tuż nad nadgarstkiem, gdzie znajdowała się przerwa pomiędzy kośćmi. Wtedy jeszcze nie rozumiałam, po co wpycha tam palce jak kobieta, która szuka w  cieście na chleb zagubionego drobiazgu. Następnie uniósł młotek i uderzył, przeprowadzając gwóźdź przez ten niewielki otwór i wbijając go w drewno. Krzyk, który wyrwał się z  gardła Jezusa, powalił jego matkę na kolana. Mnie udało się ustać na nogach, choć sama nie wiem, w jaki sposób. „Sofio, Sofio, Sofio...”, mamrotałam pod nosem, gdy gwóźdź przebijał drugi nadgarstek. Poprzeczna belka została uniesiona wraz z  Jezusem i  z  szarpnięciem osadzona na tej stojącej pionowo. Jezus zwijał się przez chwilę z  bólu i  kopał powietrze. Żołnierze siłą złączyli mu kolana i  z  wystudiowaną precyzją ułożyli prawą stopę na lewej, a  kolejny gwóźdź przebił je obie, skutecznie je unieruchamiając. Nie pamiętam już, czy mój mąż wydał z  siebie choćby stęknięcie. Pamiętam za to doskonale przejmujący, głuchy łomot młotka i wycie, które rozbrzmiało w mojej własnej głowie. Zamknęłam instynktownie oczy,

ale poczułam, że porzucam Jezusa, wycofując się w  ciemność za powiekami. Zawodzenie niczym fale rozbijało się o ściany mojej czaszki, aż nagle wtargnął w nie śmiech, osobliwy i  daleki. Zmusiłam się do otwarcia oczu, mrużąc je przed boleśnie jasnym światłem. Żołnierz przybijał do krzyża nad głową Jezusa drewnianą tabliczkę, i to jej treść budziła jego wesołość. – Co tam jest napisane? – zapytała Maria z Magdali. –  Jezus z  Nazaretu, król Żydów – przeczytałam napis, sporządzony w  trzech językach: hebrajskim, aramejskim i łacińskim, by nikomu nie umknęła drwina. Ktoś w tłumie krzyknął: – Jeśli ty jesteś królem żydowskim, wybaw sam siebie! – Skoro pomógł innym, to czy nie może pomóc i sobie? – zawołał ktoś inny. Salome objęła Marię w pasie i przyciągnęła ją blisko. – Niech Bóg zabierze go szybko – powiedziała. Jaki Bóg? Gdzie on się teraz podziewał? – miałam ochotę krzyczeć. Czy to nie była właściwa chwila, by zaprowadził na ziemi swoje królestwo? A ludzie? Dlaczego nie wszczęli buntu, jak tego oczekiwał Judasz? Zamiast tego szydzili z mojego męża. – Jeśliś jest Mesjaszem, zejdź z krzyża i się uratuj! – rozległ się kolejny krzyk. Przepełniona oburzeniem, obróciłam się na pięcie, by zganić motłoch, ale wtedy spostrzegłam brata stojącego samotnie na skraju wzgórza. Gdy się zorientował, że na niego patrzę, wyciągnął do mnie ręce, błagając, jak mi się zdawało, o litość. „Przebacz mi, Ano”, mówiło jego oblicze. Wpatrywałam się w  niego, wciąż zdumiona jego widokiem. Jakże mylne były jego zamysły, jakże bezduszne stały się jego zapał i poczucie słuszności. Szukałam w sobie gniewu, którym pałałam do niego wcześniej, nie było jednak po nim śladu. Próbowałam wykrzesać go na nowo, ale studził go widok mojego brata, osamotnionego i  zagubionego. Wtem naszło mnie przeczucie, że nigdy więcej go nie zobaczę. Skrzyżowałam ręce na piersi i  skłoniłam się lekko w  jego stronę. To nie przebaczenie mu oferowałam, tylko współczucie. Kiedy się na powrót odwróciłam, Jezus próbował unieść się na krzyżu, żeby zaczerpnąć tchu. Niewiele brakowało, by coś wtedy we mnie pękło. W tamtej chwili straciłam zupełnie poczucie czasu. Nie wiem, jak wiele go minęło, tylko minuty czy aż godziny, podczas gdy Jezus walczył o każdy oddech. Nad Górą Oliwną grzmiało. Salome i trzy Marie uklękły na ziemi i zaintonowały psalm, a  ja obserwowałam Jezusa z  ciemnego, przepełnionego żalem przedsionka mego serca, niezdolna wydobyć z siebie ni słowa. Co pewien czas Jezus coś mamrotał, ale nie słyszałam go wystarczająco wyraźnie. Wyglądał na tak straszliwie samotnego... Dwa razy do niego podchodziłam i dwa razy żołnierze mnie odpychali. Jakiś mężczyzna próbował się zbliżyć,

wołając: „Jezusie, mistrzu!”, ale i jego przepędzono. Obejrzałam się na Judasza. Już go nie było. W  południe żołnierze, znudzeni przedłużającym się konaniem skazańca, opuścili posterunek – kucnęli na uboczu, żeby zagrać w  kości. Nie wahając się ani chwili, podbiegłam do krzyża, a  gdy pod nim stanęłam, wstrząsnęła mną bliskość męża. Oddech rzęził mu w piersi, jego nogami wstrząsały spazmy. Po rozpalonym ciele ciekły strugi potu. Uniosłam rękę do belki, po czym cofnęłam ją z odrazą. Zaczerpnęłam tchu i spojrzałam w górę. – Jezusie? Głowa osunęła mu się na ramię, a ja dostrzegłam, że na mnie patrzy. Nic nie mówił i ja także milczałam, choć kiedy później wracałam do tej chwili, czułam, że w  naszym cierpieniu skrywało się w  sposób niewypowiedziany wszystko, co kiedykolwiek między nami zaszło. Nadbiegły kolejne osoby. Maria wzięła stopy syna w  ręce, jakby trzymała pisklę, które wypadło z  gniazda. Otuliłam jej dłonie własnymi, a  za moim przykładem poszły trzy pozostałe kobiety – i nasze dłonie stworzyły coś na kształt kielicha lotosu. Żadna z nas nie płakała; stałyśmy ciche i wyprostowane, trzymając dla niego ten kwiat. Żołnierze nie zrezygnowali ze swojej gry, by nas przegnać. Nie dbali już o to, co robimy, my zaś patrzyłyśmy, jak oczy Jezusa stają się powoli szkliste i  odległe. Poczułam, jak to nadchodzi – moment przerwania. Było delikatne niczym muśnięcie. – Wykonało się – powiedział Jezus. Rozległ się dźwięk, jak szelest skrzydeł w  ciemniejących chmurach, i  zrozumiałam, że właśnie opuściła go jego dusza. Wyobrażałam ją sobie jako wielkie stado ptaków, które rozpierzchły się na wszystkie strony i przysiadały wszędzie wokół.

V Przygotowałyśmy Jezusa do pochówku przy migotliwym blasku dwóch lamp olejnych. Klęknąwszy na skalistym podłożu przy jego ciele, poczułam dziwne otępienie. Czy naprawdę leżał przede mną mój mąż? Patrzyłam na kobiety znajdujące się ze mną w  grobowcu, jakbym je obserwowała z wysokości nieba. Maria, jego matka, myła mu stopy i nogi, podczas gdy pozostałe nuciły pieśni żałobne. Twarze miały brudne i  wilgotne, ich głosy odbijały się echem od ścian jaskini. Stał koło mnie dzban z  wodą, a  obok niego leżał ręcznik – dwa przedmioty czekające, aż wezmę je w  ręce i  zrobię z  nich użytek. Podnieś ręcznik, nakazałam samej

sobie. Podnieś go. Gdy jednak na niego patrzyłam, ogarniała mnie panika. Jeśli to zrobię, jeśli dotknę Jezusa, runę z bezpiecznego zakątka nieba na ziemię, a jego śmierć stanie się czymś fizycznym i realnym. I wtedy pochłonie mnie rozpacz. Zbłądziłam wzrokiem na szczątki w  tylnej części jaskini, pieczołowicie posegregowane na sterty czaszek i  żeber, kości długich i  krótkich... Ilu spoczywało tu zmarłych, wymieszanych w  tej makabrycznej komunii? Żaden z  nich nie mógł sobie pozwolić na ossuarium. Był to w istocie grobowiec nędzarzy. Lepszy taki niż żaden, przemknęło mi przez myśl. Zwykle Rzymianie pozwalali ukrzyżowanemu wisieć na krzyżu tygodniami, żeby na koniec cisnąć jego ciało do dołu, gdzie mogło się do końca rozłożyć. Mojego męża czekałby podobnie odrażający los, gdyby nie dobroć nieznajomego. Był to mężczyzna w  wieku Jezusa, odziany w  kosztowną szatę i  pięknie farbowany niebieski kapelusz. Podszedł do nas niedługi czas po tym, jak żołnierz wbił włócznię w bok Jezusa, by się upewnić o jego śmierci. Ten czyn napełnił mnie wstrętem i lękiem – a kiedy się mimowolnie odwróciłam, prawie na niego wpadłam. Oczy miał przekrwione i smutne. –  Wyszukałem niedaleko stąd grobowiec – powiedział. – Jeśli uda mi się przekonać centuriona, by wydał mi ciało Jezusa, zaniosą je tam moi służący. Przyjrzałam mu się podejrzliwie. – Kim jesteś, panie? – Jednym z uczniów Jezusa. Na imię mi Józef i pochodzę z Arymatei. A wy – wskazał na mnie i na pozostałe kobiety – jesteście zapewne jego rodziną. Naprzód wystąpiła Maria. – Ja jestem jego matką – oznajmiła. – A ja żoną. Dziękujemy ci za twą szczodrość, panie. Skłonił się nieznacznie i  odszedł, wyciągając z  torby sakiewkę na monety. Patrzyłam z oddali, jak kładzie centurionowi na dłoni denara, który szybko urósł w wieżę srebra. Gdy do nas wrócił, sięgnął po jeszcze więcej pieniędzy. –  Idźcie do miasta i  kupcie wszystko, czego trzeba do przygotowań. Śpieszcie się, bo centurion chce wydać ciało jak najprędzej. – Spojrzał w  blednące niebo. – Trzeba je pochować przed zachodem słońca, żeby zdążyć przed szabatem. Salome zgarnęła monety z  jego dłoni, chwyciła Marię z  Betanii za rękę i  pociągnęła ją w dół zbocza. – Zaczekamy tu na was. Nie zwlekajcie! – zawołał za nimi Józef. A  teraz, już w  jaskini, płomienie lamp strzeliły w  górę i  blask oblał skórę Jezusa. Jego skórę. J  e  g  o. Pokonawszy strach, wyciągnęłam rękę, by go dotknąć. Pozwoliłam palcom musnąć jego łokieć. Później zwilżyłam ręcznik i  zaczęłam ścierać brud i  krew – z  rąk,

ramion, piersi i twarzy, z uszu i ze zmarszczek na szyi, cały czas spadając i spadając, żeby w końcu z impetem roztrzaskać się wewnątrz samej siebie i pogrążyć w bezkresnym bólu. Natarłyśmy skórę Jezusa oliwą i namaściłyśmy go mirrą. Była to jedyna słodka wonność, jaką Salome udało się kupić w mieście o tak późnej porze, co bardzo strapiło Marię. – Kiedy skończy się szabat – powiedziała – wrócimy do grobowca i namaścimy go tak jak należy, goździkami, aloesem i miętą. Przyglądałam się, jak Salome przeciąga przez włosy mojego męża połamany drewniany grzebień. Będąc świadkiem jego katuszy, nie uroniłam ani jednej łzy, a  teraz płakałam rzewnie, gdy zęby grzebienia rozczesywały jego pukle. Maria z  Magdali chwyciła za brzegi całunu i  zaczęła naciągać go na ciało. W  ostatniej chwili, nim zniknęła pod nim twarz Jezusa, pochyliłam się i ucałowałam go w policzki. – Spotkam się z tobą w miejscu zwanym nieśmiertelnym – wyszeptałam.

VI Tego wieczoru Marta urządziła z szabatowej wieczerzy ucztę pogrzebową, nikt jednak nie miał apetytu. Siedzieliśmy ściśnięci na wilgotnych kaflach podwórza, kryjąc się pod zadaszeniem. Zewsząd otaczały nas gęstniejąca ciemność, szmer mżawki i  cisza, przejmująca, głucha cisza. Odkąd opuściliśmy grobowiec, nikt słowem nie wspomniał o Jezusie. Przecisnęliśmy się przez wąską rozpadlinę, a na zewnątrz czekał już Lavi, który zasłonił otwór głazem, zamykając w środku nasze głosy. Potem szliśmy mozolnym krokiem do Betanii, wstrząśnięci, wyczerpani i niemi ze zgrozy... Ja wciąż bosa, moje sandały niósł Lavi. Spojrzałam na nich teraz – na Marię i  Salome; na Łazarza, Marię i  Martę; na Marię z Magdali, Tabitę i Laviego. Patrzyli przed siebie ponurym, zdruzgotanym wzrokiem. Jezus nie żyje. Żałowałam, że nie ma z  nami Jalty, Diodory i  Skepsis. Próbowałam wyobrazić je sobie pod tamaryszkiem obok maleńkiej kamiennej chaty; zobaczyć znów białe, jasne urwiska pnące się wysoko, i  widoczne ze szczytu wzgórza jezioro Mareotis, lśniące daleko w  dole niczym urwany fragment nieba. Na chwilę zatrzymałam te obrazy w  głowie, lecz wkrótce przesłoniły je potworne wizje niedawnych wydarzeń. Czy z gruzów mojej duszy uda mi się kiedykolwiek zbudować coś trwałego? Wraz z  nadejściem nocy Marta zapaliła trzy lampy i  postawiła je między nami. Twarze żałobników rozbłysły, policzki i podbródki zabarwiły się miodowym blaskiem. Kiedy deszcz ustał, z oddali nadleciało żałosne wołanie sowy. Ścisnęło mnie za gardło, ja zaś zdałam sobie

sprawę, że to wzywa mnie potrzeba skreślenia kolejnej opowieści, wykrzyczenia jej w ciemność, jakbym sama była tym ptakiem. Przerwałam w  końcu ciężką ciszę. Powiedziałam wszystkim o  liście, w  którym Judasz wezwał mnie do domu. – Napisał, że Jezusowi grozi niebezpieczeństwo ze strony władz, ale teraz jest już jasne, iż największe zagrożenie stanowił właśnie mój brat. – Zawahałam się, zdjęta mieszaniną odrazy i wstydu. – To on doprowadził strażników Świątyni do Jezusa. – Skąd to wiesz? – zapytał Łazarz. – Spotkałam go dziś rano w Ogrodzie Oliwnym. Sam mi to wyznał. – Oby Bóg go nie oszczędził – rzuciła z wściekłością Marta i nikt jej za to nie zganił, nawet ja. Przyglądałam się ostrym rysom ich oburzonych twarzy, gdy z trudem godzili się z tym, co powiedziałam. Maria z  Magdali kręciła głową, a  w  jej włosy zaplątał się zbłąkany snop bursztynowego światła. Popatrzyła na mnie. Czy wiedziała, dlaczego nie wędrowałam z Jezusem po wioskach i miastach Galilei, tak jak czyniła to ona? I czy okoliczności mojej ucieczki były znane jego uczniom? Czy wiedzieli o mnie c o k o l w i e k? – To niemożliwe, by Judasz zdradził Jezusa – stwierdziła. – Judasz go kochał. Miesiącami podróżowałam pośród jego uczniów, Judasz był oddany Jezusowi. Zmarszczyłam oburzona brwi. Być może ja nie towarzyszyłam mężowi w kapłaństwie, ale za to doskonale znałam swojego brata. – Wiem dobrze, że Judasz kochał Jezusa – odpowiedziałam szorstko. – I to jak własnego brata. Sęk w tym, iż znacznie bardziej nienawidził Rzymu. Przez jej twarz przemknął bolesny zawód, a moja złość natychmiast wyparowała. Zdałam sobie sprawę, że moja gorycz brała się z  zazdrości, bo ona mogła swobodnie podążać śladem Jezusa, podczas gdy ja tkwiłam zamknięta w domu Harana. – Przepraszam. Nie powinnam była przemawiać tak surowo. Uśmiechnęła się do mnie, a kąciki jej oczu zmarszczyły się w sposób, który czyni kobietę jeszcze piękniejszą. Znów zapadła cisza. Teściowa położyła mi dłoń na ramieniu, a jej palce musnęły plamę krwi na rękawie płaszcza Jezusa. Znacznie się postarzała w  ciągu tych dwóch lat mojej nieobecności – jej włosy się srebrzyły, twarz zamieniała w starczą, o pulchnych, wiszących policzkach i opadających powiekach. Pomasowała moje ramię, by przynieść mi pociechę, ale pod wpływem jej dotyku ożyły zapachy uwięzione w  tkaninie płaszcza mojego męża. Pot, dym z  paleniska, wino, nard. Wszystkie te wonie, rozbudzone tak nagle, uwolniły we mnie powódź goryczy, a  ja zrozumiałam, że powiedziałam im o  Judaszu tylko dlatego, iż nie potrafiłam mówić o Jezusie. Bałam się tego, bałam się mocy słów, które otworzyłyby wrota cierpieniu.

Tak wiele było jednak do powiedzenia, i jeszcze więcej do zrozumienia... Wyprostowałam się i rzekłam: –  Zmierzałam rano do pałacu, gdy natknęłam się na Jezusa, niosącego ulicą belkę. Nie wiem, w  jaki sposób został skazany ani dlaczego miał na głowie tę potworną koronę cierniową. – Powiodłam wzrokiem po kobietach, które wspinały się ze mną na Golgotę. – Czy którakolwiek z was towarzyszyła mu, gdy go doprowadzono przed oblicze Piłata? Nachyliła się do mnie Maria z Magdali. –  Wszystkie tam byłyśmy. Gdy dotarłam na miejsce, na ulicy zgromadził się już wielki tłum, a  Jezus stał ponad nami u  wejścia na dziedziniec, gdzie rzymski prefekt wydawał wyroki. Piłat go przesłuchiwał, ale z miejsca, gdzie stałam, nie dało się ich dosłyszeć. – My także go nie słyszałyśmy – powiedziała Salome – chociaż i tak przez większość czasu Jezus milczał, odmawiając odpowiedzi na pytania Piłata. Znać to było po wzburzeniu prefekta, który w końcu wykrzyknął, by Jezusa zabrano do Heroda Antypasa. Na dźwięk imienia tetrarchy przeszedł mnie dreszcz grozy, a potem wzburzenia. To za jego sprawą zostałam na dwa lata rozdzielona z mężem. – Po co Piłat wysyłałby Jezusa do Antypasa? – zapytałam. –  W  tłumie mamrotano, że Piłat wolał, by to Antypas skazał twojego męża – odpowiedziała Maria z  Magdali – bo sam obawiał się rewolty. Gdyby doszło do rozlewu krwi, najpewniej zostałby odwołany do Rzymu, bezpieczniej było więc umyć ręce i obarczyć odpowiedzialnością tetrarchę. Czekaliśmy, co się wydarzy, a  jakiś czas później Jezus powrócił z koroną cierniową na głowie i purpurowym płaszczem na ramionach. – Och, to było okropne, Ano – odezwała się Salome. – Antypas kazał przebrać Jezusa, by zakpić z jego pretensji do tytułu króla żydowskiego. Żołnierze Piłata kłaniali mu się i śmiali się donośnie. Widać też było, że Jezusowi wymierzono chłostę. Chwiał się na nogach, lecz patrzył dumnie przed siebie, nieczuły na drwiny. – Na jej twarzy widać było rozpaczliwą chęć płaczu. –  Kto go skazał na śmierć, Antypas czy Piłat? – zapytał Łazarz, na zmianę splatający i rozplatający dłonie. – Uczynił to Piłat – odpowiedziała Maria z Magdali. – Wpierw jednak zwrócił się do ciżby ze słowami, że zwyczaj nakazuje, by podczas Paschy uwolnić jednego z więźniów. Kiedy to usłyszałam, wstąpiła we mnie nowa nadzieja, sądziłam bowiem, iż to Jezus zostanie oszczędzony! Ale wtedy Piłat zapytał, kogo ma ułaskawić: Jezusa czy kogoś innego. Choć dotarłyśmy do pałacu oddzielnie, do tego czasu zdążyłyśmy odnaleźć się w  tłumie, więc wykrzyczałyśmy najgłośniej, jak tylko umiałyśmy, imię Jezusa. Niestety, było wśród nas wielu zwolenników niejakiego Barabasza – zeloty przetrzymywanego w  twierdzy Antonia za bunt. Ludzie wołali jego imię tak głośno, że niczego innego nie było słychać.

Świadomość, że nawet w  tych ostatnich chwilach Jezus wciąż miał szansę na ratunek, odebrała mi mowę. Gdybym tam tylko była... Gdybym dotarła do pałacu wcześniej... Gdybym nie zamarudziła w Ogrodzie Oliwnym, mój głos zagłuszyłby wszystkie pozostałe. –  Wszystko wydarzyło się bardzo szybko – ciągnęła Maria, odwróciwszy się do mnie. – Piłat wskazał palcem na Jezusa i wyrzekł: „Ukrzyżować go”. Zamknęłam oczy, by odegnać od siebie obraz, który dręczył mnie najmocniej, lecz on przenikał bez trudu przez ściany i  powieki, przez każdą wyobrażalną przeszkodę: widok Jezusa przybitego przez Rzymian do krzyża i próbującego zaczerpnąć tchu. Czy tak miało właśnie wyglądać opłakiwanie męża? Powróciło do mnie wspomnienie, małe i z pozoru nieistotne. – Mario, czy pamiętasz, jak Judyta przehandlowała Dalilę za belę materiału? –  Och, pamiętam doskonale – odparła Maria. – Nigdy wcześniej nie widziałam cię tak poruszonej jak wtedy. Rozejrzałam się po twarzach pozostałych, licząc, że mnie zrozumieją. – Bo widzicie, w Nazarecie to ja zajmowałam się zwierzętami i Dalila była dla mnie czymś więcej niż tylko kozą. Była moją ulubienicą. – Teraz zaś jest moją – dodała Maria. Przepełniła mnie ulotna euforia. Dalila żyła i miała opiekę! – Judyta jej nie znosiła – powiedziałam. – Wydaje mi się, że to nie koza budziła jej niechęć, ale twoja miłość do niej – zauważyła Salome. – Cóż, mnie Judyta lubiła tylko odrobinę bardziej niż Dalilę, ale żeby zabrać ją bez mojej wiedzy do Seforis i  sprzedać? Tego się po niej nie spodziewałam. Kiedy jej to wytknęłam, powiedziała, że materiał, który za nią dostała, to len doskonałej jakości, znacznie lepszy od tego, które same mogłyśmy utkać, i  że Jakub przyprowadził niedawno do domu młodszą kozę, więc Dalila stała się zbędna. Wszyscy musieli się zastanawiać, dlaczego opowiadam tę historię akurat teraz. Mimo to słuchali mnie z uwagą i kiwali wyrozumiale głowami. Każdy człowiek radzi sobie z tragedią na swój własny sposób, zdawały się mówić ich twarze. Został ukrzyżowany jej mąż, niech dzieli się z nami wszystkim, czym ma potrzebę się podzielić. – Tego samego dnia do domu powrócił mój mąż – ciągnęłam opowieść – wyczerpany po długiej wędrówce z  Kafarnaum, gdzie pracował przez cały tydzień. Zastał mnie zrozpaczoną, i  choć było już późno, a  on nic nie jadł, zawrócił i  przebył całą drogę do Seforis, by odkupić Dalilę za zarobione pieniądze. Oczy Marii zalśniły. – Przeszedł przez bramę, niosąc kozę na ramieniu! – oznajmiła.

– Tak, tak właśnie było – potwierdziłam rozradowana. – Jezus przyniósł mi z powrotem moją przyjaciółkę. Wciąż go widziałam, uśmiechniętego szeroko, kiedy szedł ku mnie przez podwórze, z  Dalilą meczącą zaciekle. Ten obraz był równie żywy, co wspomnienie ukrzyżowania. Odchyliwszy się, odetchnęłam najgłębiej, jak potrafiłam. Niebo otulała narzuta uszyta z porwanych chmur, wśród których skrył się księżyc. Sowa odleciała. – Opowiedz im resztę – zachęciła mnie Maria. Nie miałam zamiaru mówić nic więcej, ale ucieszyła mnie jej prośba. –  Tydzień później Judyta zafarbowała swój nowy, wspaniały len i  rozwiesiła go na podwórzu, by wysechł. Często wypuszczałam Dalilę z  ciasnej zagrody i  pozwalałam jej biegać po obejściu, o ile brama była zamknięta – nigdy by mi nie przyszło do głowy, że może się połasić na tkaninę Judyty, a jednak zjadła ją, co do kawałeczka. Maria parsknęła śmiechem i  już po chwili śmialiśmy się wszyscy. Ta beztroska radość także przyniosła nam ulgę, sprawiła, że powietrze przestało na nas napierać. Czy śmiech również mógł być formą żałoby? Marta rozlała do kubków resztę wina. Byliśmy wyczerpani i  zdruzgotani; chętnie udalibyśmy się w  objęcia otępiającego snu. Mimo to długo jeszcze siedzieliśmy na podwórzu, niechętni rozstaniu, bo nasza wspólnota zapewniała nam azyl.

 

Zbliżała się północ, gdy od strony bramy nadleciał okrzyk:

– To ja, Jan! Uczeń Jezusa! –  Janie! – Maria z  Magdali poderwała się na nogi i  pobiegła z  Łazarzem wpuścić niezapowiedzianego gościa do środka. –  Jaka pilna sprawa przygnała go tu w  samym środku nocy, i  to w  dzień świąteczny? – zastanawiała się na głos Marta. Jan wszedł w  krąg światła lamp i  przesunął oczami po naszych twarzach. Na chwilę zawiesił na mnie wzrok, a  ja uświadomiłam sobie, że już go poznałam – był on jednym z czterech rybaków, którzy przed laty powrócili z Jezusem z Kafarnaum, a potem do późna dysputowali na podwórzu. Zamienił się jednak przez ten czas z tyczkowatego młodzieńca bez śladu zarostu na twarzy w  mężczyznę o  szerokich ramionach, zamyślonych, głęboko osadzonych oczach i bujnej brodzie. Co więcej, przyjrzawszy mu się uważniej, przypomniałam sobie, że widziałam go tego dnia na Golgocie. To on podszedł do Jezusa wiszącego na krzyżu i, podobnie jak ja, został odepchnięty przez żołnierzy. Uśmiechnęłam się do niego z żalem. Jan należał do uczniów, którzy do końca trwali przy swym nauczycielu. Usiadł wśród nas na kaflach podwórza, a  Marta wymamrotała coś o  pustych bukłakach na wino i ostatecznie postawiła przed gościem kubek wody.

– Co cię do nas sprowadza? – zapytała Maria z Betanii. Wówczas Jan znowu spojrzał na mnie, a jego twarz zmarkotniała. Wciśnięta pomiędzy Marię i Tabitę, sięgnęłam po ich dłonie. – Judasz nie żyje – obwieścił Jan. – Powiesił się na drzewie.

VII Muszę się do czegoś przyznać. Jakaś część mnie liczyła na to, że mój brat zginie. Gdy Judasz wydał Jezusa świątynnemu strażnikowi, naruszył we mnie pewną świętą granicę. Stojąc na Golgocie, zdobyłam się wobec niego na gest litości, lecz później czułam tylko nienawiść. W tej chwili pustki i zagubienia, gdy Maria i Salome czekały, w jaki sposób zareaguję na wieści o  śmierci brata, zdałam sobie sprawę, że mój mąż próbowałby kochać nawet zagubionego, zbrodniczego Judasza. Gdy przed laty opowiadałam mu wzburzona o zniewadze, jakiej doznałam ze strony Judyty, i o niechęci, jaką do niej żywiłam, mój mąż odrzekł: „Wiem, Ano. Judyta ma trudne usposobienie. Ale nie musisz czuć do niej miłości. Wystarczy, że z miłością będziesz się do niej odnosić”. On był jednak Jezusem, a  ja byłam Aną. Nie czułam się jeszcze gotowa, by wyzbyć się pogardy dla Judasza. Na to miał dopiero przyjść właściwy czas. Teraz owa pogarda pozwalała mi przetrwać, bo pozostawiała mniej miejsca dla bólu. Cisza przeciągała się zbyt długo. Nikt nie wiedział, co powiedzieć, aż wreszcie Maria z Betanii odezwała się do mnie: –  Och, Ano. Ten dzień poczynił w  twoim sercu wielkie spustoszenie. Najpierw mąż, a teraz brat... Jej słowa rozpaliły we mnie ogień oburzenia. Jak mogła jednym tchem wspominać Jezusa i  Judasza, jak mogła porównywać te dwie straty? Wiedziałam jednak, że chciała dobrze. Uśmiechnęłam się i wstałam. –  Jedyną pociechą było mi dzisiaj wasze towarzystwo – powiedziałam. – Teraz jednak musicie mi wybaczyć. Bardzo jestem zmęczona i chciałabym się udać na spoczynek. Ucałowałam Marię i Salome. Tabita też się podniosła, by za mną podążyć. Zwinęłam się w kłębek na macie w jej izbie, nie mogłam jednak zmrużyć oka. Słysząc, jak się niespokojnie wiercę, moja przyjaciółka zagrała na lirze – może liczyła, że dźwięki instrumentu ukołyszą mnie do snu? Gdy muzyka płynęła przez mrok, wezbrała we mnie rozpacz, z  powodu ukochanego, ale także brata. Nie Judasza, który zdradził Jezusa, ale chłopca, który usychał z tęsknoty za rodzicami, który spotkał się z odrzuceniem ze strony

mojego ojca, który wyciągał mnie na wędrówki po galilejskich wzgórzach i  który zawsze brał moją stronę. Opłakiwałam Judasza, który oddał moją bransoletę rannemu robotnikowi, temu, który spalił sad daktylowy Nataniela i  który przeciwstawił się Rzymowi. Tych Judaszów kochałam i to dla nich ukryłam twarz w zgięciu ręki, by rzewnie zapłakać.

VIII Gdy o poranku otworzyłam oczy, niebo bieliło się blaskiem słońca. Mata Tabity była pusta, a  w  powietrzu unosiła się woń świeżo pieczonego chleba. Usiadłam na posłaniu, zaskoczona, że spałam tak długo. Przez krótki, cudownie beztroski moment nie pamiętałam o  tragedii wczorajszego dnia, lecz potem wszystko wróciło, zaciskając się wokół moich żeber tak mocno, że nie mogłam zaczerpnąć tchu. Znów zatęskniłam za ciotką. Słyszałam na podwórzu inne kobiety, cichy szmer ich głosów, ale to Jalty mi teraz brakowało. Stanęłam w drzwiach domu, próbując sobie wyobrazić, co by mi powiedziała, gdyby tu ze mną była. Potrzebowałam kilku minut, żeby przypomnieć sobie tamtą noc w  Aleksandrii, gdy Lavi przyniósł straszliwe wieści o ścięciu Jana Chrzciciela, a mnie opanował strach, że w podobny sposób stracę Jezusa. „Wszystko będzie dobrze, dziecko”, powiedziała mi wtedy Jalta, a ja się wzdrygnęłam, tak fałszywie i banalnie to zabrzmiało. Wówczas jednak dodała: „Nie twierdzę wcale, że nie spotkają cię żadne nieszczęścia. Ja jednak wiem, że poradzisz sobie niezależnie od tego, co się wydarzy... Nosisz w  sobie miejsce, którego nic nie zdoła naruszyć. Gdy to będzie konieczne, odnajdziesz do niego drogę. Wtedy zrozumiesz, co miałam na myśli”. Narzuciłam na ramiona płaszcz Jezusa i wyszłam na zewnątrz. Stopy wciąż bolały mnie dotkliwie po bosym marszu na Golgotę. Przy piecu kucał Lavi, pakujący torbę podróżną. Patrzyłam, jak wkłada do niej kolejne rzeczy: chleb, soloną rybę, bukłaki z  wodą... Tak wiele się działo, że zapomniałam, iż wkrótce miał odejść. Okręt, na którym przypłynęliśmy, wracał do Aleksandrii za trzy dni – by na niego zdążyć, Lavi musiał wyruszyć w drogę jutro skoro świt. Zdawszy sobie z tego sprawę, spochmurniałam. Maria, Salome, Marta, Maria z Betanii, Tabita i Maria z Magdali siedziały w cieniu muru, znad którego rozciągał się widok na dolinę. Choć szabat kończył się dopiero o  zachodzie słońca, Tabita coś cerowała, a Marta zagniatała ciasto. Wątpiłam, by Tabita przejmowała się zakazem pracy w  dzień świąteczny, ale Marta zawsze sprawiała na mnie wrażenie

pobożnej. Musiała dostrzec moje zdziwienie, bo kiedy spoczęłam obok teściowej na ciepłej ziemi, powiedziała do mnie: – Tak, wiem. Dopuszczam się grzechu, ale pieczenie chleba przynosi mi ulgę. Chciałam odpowiedzieć: „Gdybym miała atrament i  papirus, chętnie pogrzeszyłabym z tobą”, ale zamiast tego posłałam jej tylko współczujący uśmiech. Zerknąwszy na Tabitę, zorientowałam się, że zszywa mój sandał. –  Jutro o  brzasku wrócimy do grobowca – odezwała się Maria – żeby dokończyć namaszczanie Jezusa. Maria i Marta zdobyły dla nas aloes, goździki, miętę i żywicę. Czułam, że pożegnałam się ostatecznie z  mężem poprzedniego wieczoru, gdy go ucałowałam w  policzki, i  strwożyła mnie myśl, iż miałabym znów uczestniczyć w rozdzierających serce rytuałach, ale kiwnęłam głową. –  Mam nadzieję, że pamiętacie drogę? – zapytała Maria. – Ja byłam zbyt zrozpaczona, żeby zapamiętać, która to z jaskiń – a było ich tam bez liku... – Wydaje mi się, że bez trudu ją odnajdę – zapewniła Salome. – Czujnie się rozglądałam. Maria odwróciła się do mnie. – Ano, myślę, że zanim powrócimy z Salome do Nazaretu, powinnyśmy zostać w Betanii na siedmiodniową żałobę. Muszę odszukać Jakuba i Judytę w Jerozolimie, by zapytać, jakie są ich życzenia, ale na pewno się zgodzą. Czy tobie to odpowiada? Nazaret... Oczyma wyobraźni ujrzałam zabudowania z gliny i podwórze z pojedynczym drzewem oliwnym; maleńką izbę, w  której mieszkałam z  Jezusem, powiłam Zuzannę i  ukrywałam misę inkantacyjną; także ciasną spiżarnię, gdzie spała Jalta. Zobaczyłam ręczne krosno, na którym utkała mnóstwo kiepskiego lnu, i  piec, w  którym spaliłam nieprzeliczone bochenki chleba. Zrobiło się cicho, a  ja poczułam na sobie ciężar spojrzenia Marii. Wszyscy na mnie patrzyli, lecz ja wbiłam wzrok w  swoje uda. Jak by to było – zamieszkać ponownie w  Nazarecie, ale bez Jezusa? Rolę głowy rodziny przejął Jakub, teraz najstarszy. A  gdyby wpadł na pomysł znalezienia mi nowego męża, jak to uczynił dla Salome, gdy owdowiała? Nie mówiąc o  zagrożeniu płynącym wciąż ze strony Antypasa. Judasz pisał w  liście, że niebezpieczeństwo jest mniejsze, lecz wcale nie minęło. Wstałam i  odeszłam na bok. Miałam wrażenie, jakby coś we mnie wzbierało – wysoka fala, która się w  końcu przelała, odsłaniając coś, co zawsze wiedziałam, choć dotąd tylko podskórnie. Nazaret nigdy nie był mi domem. Był nim wyłącznie J e z u s. Jezus odszedł, gdzie więc znajdował się mój dom? Na wzgórzu w  Egipcie, przy Jalcie i Diodorze. Wśród terapeutów. Gdzie indziej odnalazłabym zapomnienie w pisaniu? Gdzie pozwolono by mi opiekować się nie tylko zwierzętami, ale i biblioteką? Gdzie mogłabym żyć zgodnie z podszeptami własnego serca? Wciągnęłam w nozdrza powietrze. Tak właśnie pachniał powrót.

Po drugiej stronie podwórza Lavi zabezpieczał torbę podróżną skórzanym rzemieniem. Kotłował się we mnie strach, że rozczaruję Marię, że urażę jej uczucia, a później sama będę za nią tęsknić. – Ano? Czy coś się stało? – zawołała. Wróciłam do niej i usiadłam obok. – Powiedz szczerze. Wcale nie zamierzasz wracać do Nazaretu – odgadła. Skinęłam głową. –  Popłynę do Egiptu, by przeżyć resztę swoich dni z  ciotką. Jalta zamieszkała we wspólnocie poszukiwaczy duchowych i filozofów. Ja także chciałabym osiąść wśród nich na stałe – powiedziałam łagodnie, ale bez skruchy w głosie, i czekałam, jak zareaguje Maria. Odpowiedziała mi cicho, nachyliwszy się do mojego ucha: – Idź w pokoju, Ano. Narodziłaś się ku takiemu przeznaczeniu. Te kilka słów było dla mnie najwspanialszym darem. – Cóż to właściwie za miejsce, w którym pragniesz mieszkać? – zapytała Salome. Nie mogłam zebrać myśli, wciąż dochodząc do ładu ze zdumiewającym odkryciem, że ja też wkrótce odejdę. Najchętniej od razu pobiegłabym do Laviego poprosić, by spakował dodatkową porcję żywności, ale zapanowałam nad zniecierpliwieniem i opowiedziałam im o  terapeutach – społeczności ludzi, którzy co czterdzieści dziewięć dni oddawali się całonocnym tańcom i śpiewom. Opisałam kamienne chaty rozrzucone po zboczu wzgórza, jezioro u jego stóp, górujące nad zabudowaniami urwiska i rozciągający się z nich widok na morze. Odmalowałam obraz świętego pokoju, w  którym oddawałam się tworzeniu i  oprawianiu tekstów w  skórę, by je zamieniać w  kodeksy, i  biblioteki, którą odnowiłam własnymi rękami. Nie omieszkałam też wspomnieć o hymnie wychwalającym Sofię, który nie tylko skomponowałam, ale także zaśpiewałam podczas czuwania. Mówiłam i mówiłam, z każdą chwilą dręczona coraz większą tęsknotą. – Zabierz mnie ze sobą – przerwał mi nagle głos. Odwróciliśmy się wszyscy do Tabity. W  pierwszej chwili pomyślałam, że moja przyjaciółka żartuje, lecz ona patrzyła na mnie z powagą w oczach. Nie miałam pojęcia, co jej odpowiedzieć. – Tabito! – zdumiała się Marta. – Przez ostatnie lata byłaś nam niemal córką, a teraz pod wpływem chwili postanawiasz nas porzucić, by się udać w nieznane miejsce? – Nie wiem, jak to wytłumaczyć – odpowiedziała Tabita – ale czuję, że ja także jestem tam przeznaczona. Mówiła niewyraźnie, ginęły gdzieś śpieszne i miękkie dźwięki. Rozpaczliwie jej zależało, byśmy zrozumieli olśnienie, którego niespodziewanie doznała. – Nie możesz tak po prostu odejść – upierała się Marta.

–  Dlaczego nie? – zapytałam, wprawiając ją w  osłupienie. Spojrzałam na Tabitę. – Jeśli naprawdę chcesz mi towarzyszyć, wiedz, że życie wśród terapeutów to nie tylko śpiew i taniec. To także ciężka praca, post, nauka i modlitwa. – Nie wspomniałam o Haranie ani o  stacjonującej na drodze żydowskiej milicji, która chciała mnie pojmać. – Musisz mieć w  sobie pragnienie poszukiwania Boga, w  innym razie nie zostaniesz przyjęta. Byłoby nieuczciwością, gdybym cię o tym od razu nie ostrzegła. –  Nie miałabym nic przeciwko odnalezieniu Boga w  tym miejscu – zapewniła Tabita, teraz już spokojniej, nienaruszonymi słowami. – Czy mogłabym go szukać w muzyce? Skepsis z pewnością by ją przygarnęła, co do tego nie miałam wątpliwości. Zrobiłaby to ze względu na to ostatnie pytanie, lub w ostateczności na mnie samą. – Nie widzę żadnych powodów, byś nie mogła udać się z nami – stwierdziłam. –  Ale czy masz dość pieniędzy, żeby opłacić podróż? – zapytała Marta. Jak zwykle praktyczna Marta. Tabita wybałuszyła oczy, przerażona. – Wydałam wszystko na nard... Poczyniłam w głowie szybkie obliczenia. – Wybacz mi, Tabito, ale moich oszczędności wystarczy tylko dla mnie i dla Laviego. Dlaczego nie pomyślałam o tym od razu, nim rozbudziłam jej nadzieje? Z ust Marty wyrwało się parsknięcie, w którym pobrzmiewał triumf. – W takim razie dobrze się składa, że sama coś odłożyłam. – Uśmiechnęła się do mnie. – Dlaczego Tabita miałaby nie odejść, skoro na tym jej właśnie zależy? Na kolanach Tabity spoczywał mój sandał, naprawiony i gotowy do długiej wędrówki do Joppy. Podała mi go, po czym wstała i objęła Martę. – Gdybym miała więcej nardu, tobym cię w nim wykąpała.

 

Następnego ranka wymknęliśmy się z  domu z  Lavim i  Tabitą przed świtaniem, gdy wszyscy inni spali. Stanąwszy w  bramie, odwróciłam się i  pomyślałam o  Marii. „Nie żegnajmy się, Ano”, poprosiła mnie poprzedniego wieczoru, „bo z  pewnością jeszcze się spotkamy”. I nie było wcale słychać w jej głosie fałszu – wręcz przeciwnie, wypowiedziała te słowa z tak niekłamaną nadzieją, że o mały włos jej uwierzyłam. W rzeczywistości jednak miałyśmy się nigdy więcej nie zobaczyć. Ubywający księżyc był tej nocy zaledwie paznokietkiem bladego światła. Kiedy schodziliśmy ścieżką w  dolinę Hinnom, Tabita, nie umiejąc dłużej kryć się ze swoją ekscytacją, zaczęła nucić. Niosła na plecach lirę i  zakrzywione ramiona instrumentu sterczały ponad jej głową niczym para skrzydeł. Radość powrotu do domu tliła się także we mnie, choć zdominował ją smutek. Wędrowaliśmy bowiem przez krainę mojego męża

i  mojej córki, gdzie na zawsze miały pozostać ich kości. Każdy krok, który mnie od nich oddalał, odzywał się bolesnym ukłuciem w sercu. Idąc wzdłuż wschodniego muru Jerozolimy, błagałam noc, żeby została z  nami jeszcze przez chwilę, póki nie miniemy rzymskiego wzgórza, na którym stracono Jezusa. Niestety, właśnie wtedy ciemność rozproszył nagły, dotkliwy brzask. Pozwoliłam sobie spojrzeć na Golgotę po raz ostatni, a później powiodłam wzrokiem dalej – na zbocza gór, gdzie ukryty był grób Jezusa i  gdzie pozostałe kobiety miały się niebawem udać, by natrzeć jego ciało słodkimi wonnościami.

JEZIORO MAREOTIS EGIPT 30 rok n.e.

I Znalazłyśmy Jaltę w  ogrodzie, pochyloną nad rachitycznymi grządkami. Zaabsorbowana pracą, z początku nas nie widziała. Wytarła dłoń o tunikę, zostawiając na niej ślad ziemi – ten drobny gest przepełnił mnie niewytłumaczalną radością. Miała już pięćdziesiąt dziewięć lat, a  wyglądała niemal młodzieńczo, otoczona zieloną roślinnością i  skąpana w blasku słońca. Kamień spadł mi z serca. Ciotka wciąż tu była. – Ciociu! – zawołałam. Ujrzawszy mnie i  Tabitę, śpieszące do niej przez uprawę jęczmienia, rozdziawiła usta i osunęła się na pięty, a ja usłyszałam, jak wypowiada w typowy dla siebie sposób: – Na stertę oślego łajna... Podniosłam ją i z całych sił przytuliłam. – Myślałam, że już nigdy więcej cię nie zobaczę – wyznałam. – A ja ciebie – odparła. – A jednak tu jesteś, choć minęło zaledwie kilka tygodni. – Na jej twarzy euforia mieszała się z konsternacją. – I patrzcie, kogo przyprowadziłaś... Gdy uścisnęła Tabitę, z wyższej części wzniesienia doleciał nas krzyk: – Ano?! Czy to naprawdę ty? Odwróciłam się w stronę urwiska i ujrzałam, jak ścieżką pędzi do nas Diodora. W rękach podskakiwał jej koszyk, a  ja odgadłam, że rwała serdecznik. Dobiegła do nas bez tchu, włosy, które uwolniły się z chusty, tworzyły wokół jej twarzy niesforny wachlarz. Zakręciła mną mocno, nie bacząc na zioła o spiczastych liściach, które pofrunęły w powietrze. Gdy przedstawiłam jej Tabitę, wypowiedziała bezcenne słowa, które moja przyjaciółka miała zapamiętać na całe życie: – Ana opowiadała mi o twojej odwadze. Tabita nie odezwała się słowem, co, jak się domyślałam, Diodora wzięła za nieśmiałość, lecz ja wiedziałam, że jej milczenie ma inne źródło: strach, że przez okaleczony język zabrzmi śmiesznie albo niezrozumiale. Tabita pomogła Diodorze zebrać rozrzucone zioła, a Jalta już czekała, by zadać pytanie, którego tak bardzo się bałam. – Co cię do nas sprowadza, dziecko? – Twarz miała kamienną i ponurą, więc najpewniej zdążyła odgadnąć powód.

–  Jezus nie żyje – powiedziałam z  trudem, bo mój głos chciał się rozpaść na kawałki. – Ukrzyżowali go Rzymianie. Diodora wydała z siebie krzyk, który poczułam we własnym gardle. – Chodź ze mną – poprosiła Jalta, chwytając moją dłoń. Poprowadziła mnie na niski pagórek nieopodal ogrodu, gdzie usiadłyśmy przy sosnowych zaroślach, którym wiatr nadał najwymyślniejsze kształty. – Mów od początku, co się stało. Byłam wyczerpana po podróży – dwa i pół dnia szliśmy pieszo z Betanii do Joppy, sześć kolejnych płynęliśmy do Aleksandrii, by na koniec spędzić kilka godzin na podskakującym wozie, który wynajął Lavi – ale opowiedziałam im całą historię. Podobnie jak poprzednio, przyniosło mi to namiastkę ulgi. Kiedy skończyłam, zapadła cisza. Daleko w dole widziałam skrawek niebieskiego jeziora, a w oborze meczała jedna z moich kóz. – Z ulgą powitałam widok pustej drogi, gdy tu jechaliśmy – powiedziałam. – Przynajmniej żołnierze Harana nie będą dłużej spędzać mi snu z powiek. –  Odeszli niedługo po twoim wyjeździe – odparła Jalta. – Było dokładnie tak, jak przewidziała Skepsis. Haran otrzymał wieści, że ty powróciłaś do męża w  Galilei, a  ja złożyłam ślubowanie, by na zawsze zostać wśród terapeutów. Nie minęło kilka dni i żołnierze porzucili swój posterunek. Powróciłaś do męża w Galilei... Każde z tych słów było jak smagnięcie batem. Zauważyłam, że Tabita na zmianę zaciska i prostuje palce, jakby zbierała się na odwagę, o której wspomniała wcześniej Diodora. I wreszcie przemówiła: –  Ana domyśliła się, że posterunek będzie opustoszały, ale Lavi nie chciał podejmować zbędnego ryzyka. Nalegał, abyśmy zaczekały w najbliższej wiosce, podczas gdy sam poszedł zbadać drogę. Wrócił po nas dopiero wtedy, gdy się upewnił, że nic nam nie grozi. – Mówiła nieśpiesznie, z rozmysłem formując w ustach każdy dźwięk. We mnie jednak obudziła się nowa obawa. – Czy Lucjan nie poinformuje wuja, że znów tu jestem? – zapytałam Jaltę. Ciotka ściągnęła usta. Najwyraźniej nie przyszło jej to wcześniej do głowy, bo mocno się strapiła. – Możesz mieć co do tego rację – oznajmiła w końcu. – Lucjan z całą pewnością przekaże dalej wieści. Ale nawet gdyby Haran ponownie zapragnął cię pojmać, trudno by mu było namówić żołnierzy do powrotu. Nim jeszcze odeszłaś, docierały do nas pogłoski o  ich niezadowoleniu. Zmęczyło ich rewidowanie przypadkowych podróżnych, na dodatek za kiepską zapłatę, bo twój wuj niechętnie sięga do kiesy. – Położyła mi dłoń na kolanie. – Myślę, że nie posunie się dalej w swoich zamiarach zemsty. A gdyby to zrobił... Tu nam nic nie grozi. Zaczekamy z wyprawami poza bramy wspólnoty do śmierci Harana. Ten człowiek

jest przecież starszy ode mnie i nie będzie żyć wiecznie. – Na jej twarzy pojawił się chytry uśmieszek. – Mogłybyśmy przyśpieszyć bieg rzeczy, spisując klątwę śmierci... –  Mam sporą wprawę w  ich układaniu – zapewniła Tabita solennie. Czyżby umknął jej nasz żartobliwy ton? A może wręcz przeciwnie. – Złożyłam śluby – dodała ciotka – i pozostanę terapeutką aż do grobowej deski. Nigdy bym się tego po niej nie spodziewała. Tyle lat spędziła w  drodze, przeganiana z  miejsca na miejsce i  pozbawiona korzeni... A  teraz w  końcu je zapuściła, w  zgodzie z potrzebą własnego serca! – Och, ciociu. Tak się cieszę. – Ja także to zrobiłam – powiedziała Diodora. – Cóż, wygląda na to, że będę musiała wziąć z was przykład – odparłam. – I ja – dołączyła do nas Tabita. Jalta uśmiechnęła się do niej serdecznie. – Tabito, kochanie, żeby złożyć śluby, musisz tu spędzić więcej niż kilka chwil. Tabita zachichotała. – Dobrze, w takim razie może w przyszłym tygodniu. Wstałyśmy, by zejść ze wzgórza i odszukać Skepsis, która wciąż nie wiedziała o naszym powrocie. Zatrzymał nas jednak dźwięk dzwonu, bijącego gdzieś w  oddali. Od strony urwiska dął silny wiatr niosący zapach morza, a  powietrze lśniło szafranowym blaskiem, który spływał czasem z nieba w bezchmurne dni. Gdy wspominam tę krótką chwilę, czuję, że było w niej coś uświęconego, bo gdy spojrzałam na trzy kobiety stojące przy sosnowych zaroślach, zrozumiałam, że udało nam się stworzyć rodzinę.

II Po południu dwadzieścia dwa miesiące, tydzień i dzień po śmierci Jezusa o dach biblioteki zabębnił deszcz, wyrywając mnie ze spontanicznej drzemki. Czułam dziwną lekkość i  otępienie, jakby ktoś napchał mi do głowy świeżej wełny. Odkleiwszy policzek od blatu, rozejrzałam się dookoła. Gdzie ja się znalazłam...? Gajus – cieśla, który zamknął mnie w  trumnie i  zabił jej wieko – dobudował do biblioteki dodatkowe pomieszczenie, przeznaczone na skryptorium i  wnęki do przechowywania tekstów. Otumaniona po przebudzeniu, w pierwszej chwili nie rozpoznawałam nowego miejsca. Poczułam w piersi trzepot paniki, choć, rzecz jasna, zaraz potem zorientowałam się w swoim otoczeniu.

Później miałam wspominać mojego dawnego przyjaciela Tadeusza, który zasypiał w  skryptorium Harana każdego dnia, niemalże zwinięty w  kłębek na biurku, przeważnie z  nudów, a  przez pewien czas z  wydatną pomocą zaprawionego piwa Jalty. Ja jednakże mogłam za swą senność winić wyłącznie pasję, która od tygodni napędzała mnie do nocnej pracy. Tworzyłam kopie swoich kodeksów: po dwie sztuki do biblioteki i  po jednej do rozpowszechniania. Odepchnęłam ławę od biurka i  pokręciłam głową, by się otrząsnąć z  otumanienia, ale moje myśli wciąż grzęzły w pajęczynach. Gdy spałam, w pomieszczeniu zrobiło się ciemno i  zimno, więc naciągnęłam na ramiona płaszcz Jezusa i  przysunęłam sobie lampy, aby podjąć przerwaną pracę. Na blacie leżał otwarty Grzmot. Umysł doskonały, a  obok niego kopia, którą sporządzałam na świeżym papirusie. Skepsis zamierzała przesłać ją uczonemu z  Wielkiej Biblioteki w  Aleksandrii, z  którym regularnie korespondowała. Mając tego świadomość, w  dwójnasób przykładałam się do kaligrafii, tu i  ówdzie wzbogacając tekst ozdobnikami, ale wszystkie moje zygzaki i  zawijasy poszły na zmarnowanie. Pośrodku arkusza – tam, gdzie spoczął mój policzek, gdy zmorzył mnie sen – widniała bowiem wielka rozmazana plama. Z trudem rozczytałam ostatnie wersy:

 

Jam jest ladacznicą i świętą. Jestem żoną i jestem dziewicą.

 

Potarłam palcem policzek, a jego opuszek zabarwił się na czarno. W fakcie, że na mojej skórze odbiły się słowa „Jestem żoną”, tkwiła swoista ironia – równie przygnębiająca, co piękna, ale nade wszystko znacząca. Od niespełna dwóch lat nosiłam żałobę po Jezusie niczym drugą skórę. Pomimo upływu czasu, ból ani trochę nie zelżał. Znów poczułam znajome pieczenie oczu, po którym pojawiało się zawsze wrażenie wędrówki w  moim sercu, poszukiwania tego, czego nie dało się znaleźć: Jezusa. Bałam się, że mój smutek zamieni się w rozpacz, że stanie się skórą, której już z siebie nie zrzucę. Zmogło mnie nieprzeparte zmęczenie. Zamknęłam oczy, pragnąc pogrążyć się w ciemnej pustce. Tym razem zbudziłam się w ciszy. Deszcz ustał, a powietrze było nieruchome i ciężkie. Kiedy uniosłam głowę, ujrzałam mego męża – stał pod drugiej stronie pomieszczenia i wpatrywał się we mnie ciemnymi, wyrazistymi oczami. Zachłysnęłam się powietrzem. Potrzebowałam kilku minut, by odnaleźć w  sobie głos i przemówić: – Jezusie. Wróciłeś. – Nigdy nie odszedłem, Ano. – Uśmiechnął się swoim uroczym, nierównym uśmiechem.

Nie zbliżył się ani o  krok, więc to ja ruszyłam do niego i  raptem zastygłam, bo zauważyłam, że ma na sobie stary płaszcz, ten z plamą krwi na rękawie. Spojrzałam w dół, na własny strój, na opadającą z moich ramion tkaninę tego samego płaszcza, ubrudzonego w  tym samym miejscu, płaszcza, którego nie ściągałam od dwudziestu dwóch miesięcy, tygodnia i dnia. Ale jak to możliwe? Próbowałam zrozumieć, co się dzieje, aż w końcu doszłam do wniosku, że to z pewnością sen lub jakaś wizja na jawie. Mimo to czułam bijącą od Jezusa realność. Podeszłam bliżej i  chwyciłam go za dłonie. Były ciepłe i  zgrubiałe, a  on sam pachniał potem i strużynami drewna. Na jego brodzie osiadły drobinki wapiennego pyłu. Wyglądał dokładnie tak jak wtedy, gdy mieszkaliśmy w Nazarecie. Ciekawe, co sobie musiał pomyśleć o plamie atramentu na moim policzku... Wyczułam, że zaraz mnie opuści. – Nie idź – powiedziałam. – Zawsze będę przy tobie – odparł i zniknął. Usiadłam przy biurku i  długo rozmyślałam o  tym, co się właśnie stało. Skepsis opowiadała mi kiedyś, że jej także ukazała się matka, trzy tygodnie po pogrzebie. – Nie ma w tym nic niespotykanego – stwierdziła. – Umysł jest niezbadaną tajemnicą. Wierzyłam wtedy, i wierzę w to także dziś, że wizyta Jezusa była dziełem mojego umysłu. Czy jednak w jakikolwiek sposób umniejszało to jej cud? Tylko dlatego, że nie stanął przede mną on, z  krwi i  kości? Tamtego dnia powrócił do mnie jego duch, a  ja w  końcu mogłam przestać go szukać. Zdjęłam jego płaszcz, poskładałam go schludnie i  odłożyłam na pustą półkę, po czym powiedziałam głośno do cieniów zalegających w bibliotece: – Wszystko będzie dobrze.

III Wspinamy się ścieżką na urwisko – Diodora, Tabita i  ja, gęsiego w  pomarańczowym świetle. Idę na przedzie, przyciskając do piersi misę inkantacyjną; za mną Diodora wybija rytm na bębnie z koźlej skóry, a Tabita śpiewa piosenkę o Ewie, poszukiwaczce. Mieszkamy na zboczu wzgórza od trzydziestu lat. Oglądam się przez ramię. Włosy Tabity trzepoczą na wietrze, gładkie i siwe jak skrzydła gołębia, a twarz Diodory to twarz jej matki, poletko poorane bruzdami. Nie mamy lusterek, ale często dostrzegam swoje odbicie na powierzchni wody – zmarszczki wokół oczu i włosy

wciąż ciemne, jeśli nie liczyć pojedynczego srebrzystego pasma. W  wieku pięćdziesięciu ośmiu lat wciąż potrafię pokonywać strome wzniesienia z młodzieńczą werwą i swobodą, podobnie jak moje dwie siostry, dziś jednak idziemy powoli, obciążone brzemieniem pękatych sakw na naszych plecach. Po brzegi są wypełnione kodeksami – trzydziestoma oprawionymi w  skórę kopiami moich tekstów. Skrywają one wszystkie słowa, jakie napisałam od czternastego roku życia. To moje... wszystko. Niedaleko szczytu zbaczamy z  ubitej ścieżki i  brniemy dalej przez skały, tudzież gięte przez wiatr trawy, aż wreszcie docieramy do miejsca, które wybrałam – spłachetka ziemi otoczonego przez ukwiecone krzaczki majeranku. Odkładam misę na ziemię, Diodora przestaje grać, a  Tabita milknie. Stoimy, wpatrzone w  dwa olbrzymie gliniane dzbany, niemal tak wysokie jak ja, i w dwie głębokie, okrągłe dziury, wykopane jedna obok drugiej. Zaglądam do jednej z nich i czuję mieszaninę podekscytowania i smutku. Zdejmujemy z pleców ciężkie sakwy, postękując cicho i wreszcie wzdychając z ulgą. – Czy naprawdę nie miałaś w życiu niczego ciekawszego do roboty niż pisanie? – droczy się ze mną Diodora. Wskazuje na kopiec ziemi i dodaje: – Nie wiem, którego z młodszych członków wspólnoty zmusiłaś do wykopania tych bezdennych jam, ale on pewnie też chciałby poznać odpowiedź na to pytanie. Tabita okrąża jeden z glinianych dzbanów, jakby był wielkości góry Synaj. – Nie wspominając o tych biednych osłach, które musiały tu przytaszczyć te naczynia. –  Ależ proszę bardzo – dołączam do ich beztroskich żartów. – Obiecuję, że wkrótce skreślę wyczerpującą odpowiedź. Później tu wrócimy i  wykopiemy kolejną dziurę, by ją także móc zakopać. W odpowiedzi słyszę żałosne jęki. Tabita nie potrafi dłużej kryć uśmiechu. –  Biada nam, Diodoro! Teraz, kiedy Ana jest przywódczynią terapeutów, nie pozostaje nam nic innego, jak tylko wykonywać jej polecenia. Patrzymy po sobie, po czym wszystkie trzy wybuchamy śmiechem. Nie wiem, czy to z powodu wagi i objętości moich dzieł, czy też dlatego, że w istocie zostałam przywódczynią terapeutów, w tej chwili obie te rzeczy wydają nam się równie komiczne. Jednakże wesołość gdzieś ulatuje, gdy wyciągamy z sakw kodeksy. Milkniemy, a nastrój robi się nagle podniosły. Dzień wcześniej pocięłam płaszcz Jezusa na trzydzieści jeden kawałków – teraz, siedząc przy dziurach w  ziemi, zawijamy w  nie moje teksty, by im zapewnić ochronę przed brudem, wilgocią i  upływem czasu. Następnie każdy solidnie przewiązujemy niebarwioną przędzą. Pracujemy sprawnie, wsłuchane w  szum morza rozbijającego się o  skały w  dole, w  szelest majeranku pełnego bzyczących pszczół, w tętnienie świata. Uporawszy się z  zadaniem, patrzę na zabezpieczone kodeksy, ułożone przy dzbanach w  równe sterty. Wyglądają jak przyodziane w  maleńkie całuny... Odpycham od siebie tę

myśl, ale w  zakamarkach duszy czai się strach, że moja praca zostanie zapomniana. Wcześniej dokładnie zanotowałam, gdzie zamierzamy zakopać dzbany – na zapieczętowanym zwoju, który ma być przekazywany we wspólnocie po mojej śmierci. Pytanie, ile minie czasu, nim w  zapomnienie popadnie sam zwój, a  wraz z  nim zblednie znaczenie wszystkiego, co spocznie tu w ziemi. Biorę misę inkantacyjną w dłonie i unoszę ją nad głowę. Diodora i Tabita przyglądają się, jak ją nieśpiesznie obracam, nucąc słowa, które skreśliła dłoń młodej dziewczyny. Zawarta w nich tęsknota nawet dziś wydaje się czymś żywym, oddychającym. Modlitwa przywodzi mi na myśl tamtą noc, którą spędziłam z Jaltą na dachu w Seforis, gdy ciotka wręczyła mi misę. Przypominam sobie, jak postukała palcami w kość nad moim sercem, rozbudzając je do życia. – Napisz o tym, co nosisz tutaj, w swoim świętym świętych – powiedziała mi wtedy.

 

Cztery lata wcześniej, w  wieku osiemdziesięciu pięciu lat, Jalta zasnęła pod tamaryszkiem i  już się nie obudziła. Choć za życia zawsze miała mi mnóstwo do powiedzenia, nie zachowała żadnych słów na pożegnanie. Ostatnią rozmowę odbyłyśmy pod tym samym drzewem tydzień przed jej śmiercią. –  Ano – zagaiła – czy pamiętasz, jak zakopałaś zwoje w  jaskini, by nie spalili ich twoi rodzice? Spojrzałam na nią zaintrygowana. – Oczywiście, że pamiętam. – Dobrze, w takim razie zrobisz to ponownie. Stwórz kopię każdego ze swoich kodeksów i zakop je na szczycie wzgórza, w pobliżu urwiska. Jej lewą rękę ogarniało czasem drżenie, a nogi coraz częściej odmawiały posłuszeństwa, ale umysł ciotki, ten cudowny umysł, do końca zachował sprawność. Zmarszczyłam brwi. – Ale po co, ciociu? Przecież moje prace są tu bezpieczne. Nikt ich nie spali. –  Posłuchaj mnie, Ano – powiedziała ostrzej, unosząc głos. – Ośmielałaś się w  swoich słowach na wiele. Tak wiele, że nadejdzie czas, gdy mężczyźni będą chcieli je zagłuszyć. Wzgórze je ochroni, rozumiesz? Wpatrywałam się w  nią z  uniesionymi brwiami, zdumiona jej niespodziewanym oświadczeniem. Na mojej twarzy musiały się malować wątpliwości. – Ano, czy mnie słyszysz? – ofuknęła mnie ciotka. – Pomyśl tylko, co napisałaś! Wertowałam w głowie stronice swoich tekstów: o wspaniałych matronach i o zbrodniach, jakich mężczyźni dopuszczali się wobec kobiet; o  zgwałceniu i  okaleczeniu Tabity; o  okrucieństwach Antypasa; o  odwadze Phasaelis i  o  moim małżeństwie z  Jezusem; o przedwczesnej śmierci Zuzanny; o wygnaniu Jalty i zniewoleniu Diodory; o potędze Sofii,

którą opiewałam w  Grzmocie. Umyśle doskonałym; o  Izydzie... – i  o  innych kobiecych kwestiach, które wywracały do góry nogami tradycyjne wierzenia i przekonania. A przecież była to tylko część mojej twórczości. –  Nie rozumiem... – Urwałam, bo docierało do mnie, że przecież rozumiem doskonale, tylko nie chcę tego przed sobą przyznać. – Kolejne kopie twoich dzieł trafiają w coraz to nowe miejsca – powiedziała ciotka – i choć na wiele spraw rzucają piękne światło, jednocześnie mogą niepokoić ludzi, bo podważają wszystko, co mieli dotąd za pewnik. Przyjdzie czas, i  przepowiadam ci, że tak się niechybnie stanie, gdy mężczyźni zapragną zniszczyć wszystko, co napisałaś. To ja byłam zawsze tą, która doznawała proroczych wizji, nie Jalta. Wydawało się więc mało prawdopodobne, by dostąpiła wglądu w przyszłość. Przemawiały przez nią raczej jej wieloletnia mądrość i roztropność. Uśmiechnęła się, choć wciąż patrzyła na mnie twardo i ponaglająco. – Zakop swoje pisma, by pewnego dnia mogły zostać odnalezione – przykazała mi. – Obiecuję, że to zrobię, ciociu. Zadbam o to, żeby ten dzień nadszedł.

 

–  A  kiedy w  proch się obrócę, zaśpiewaj nad kośćmi moimi słowa: Ona była głosem – recytuję ostatnie wersy modlitwy z  misy. Następnie, razem z  Diodorą i  Tabitą, ostrożnie przewracamy dzbany na bok i wkładamy do środka kodeksy – po piętnaście do każdego. Sięgam do kieszeni po portret mumiowy, za który lata temu zapłaciłam w  Aleksandrii ulicznemu artyście z  myślą o  Jezusie, by łatwiej mu było zachować mnie w  pamięci. Wpatrujemy się wszystkie w  twarz namalowaną na kawałku drewna. Niosłam ją aż do Galilei, ale się spóźniłam i tego spóźnienia zawsze żałowałam. Owijam portret ostatnim kawałkiem płaszcza Jezusa i  wsuwam go między kodeksy. Pamięć mojego męża wciąż żyje, trzy dekady po jego śmierci – czy to nie cudowne? Ostatnimi laty Lavi przynosi z  Aleksandrii wieści o  jego zwolennikach, którzy zamiast się rozproszyć i zniknąć, stali się jeszcze liczniejsi. Lavi twierdzi, że niewielkie grupki pojawiły się nawet tutaj, w  Egipcie. Spotykają się w  domach i  opowiadają o  życiu Mesjasza, przytaczając jego przypowieści i powiedzenia. Och, jakżebym sama pragnęła ich wysłuchać! – Mówią o nim, że nie miał żony – wyznał mi któregoś razu Lavi. Miesiącami próbowałam rozwikłać tę zagadkę. Czy to dlatego, że nie było mnie przy nim, kiedy w  latach swojego kapłaństwa wędrował po Galilei? Czy raczej dlatego, że kobiety często pozostają niewidzialne... A  może chcą w  to wierzyć, bo uważają, że mężczyzna trwający w celibacie jest bardziej uduchowiony? Jak nietrudno się domyślić, ta wątpliwość została ze mną na zawsze, wraz z bolesną świadomością, że wymazano moje istnienie. Zasklepiamy dzbany pszczelim woskiem i postękując z wielkiego wysiłku, zsuwamy je do dziur. Na kolanach zgarniamy ziemię pełną kamyków, by je dokładnie zasypać.

„Gotowe, ciociu. Ukryłam kodeksy, zgodnie z obietnicą”. Wstajemy, otrzepujemy się z  pyłu, każda bierze głęboki oddech, ja zaś zdaję sobie sprawę, że moje własne życie przeminie w  ten sam sposób, co grzmot piorunu. Było to jednak życie pełne blasku – czego więcej mogłabym pragnąć? Słońce zsuwa się z  nieba, pozostawiając po sobie ciemnozłotą łunę. Spoglądam w  dal i śpiewam: – Na imię mi Ana. Byłam żoną Jezusa z Nazaretu. Jestem głosem.

POSŁOWIE Pomysł napisania powieści o  fikcyjnej żonie Jezusa Chrystusa zaczął mnie nurtować w  pewien październikowy poranek 2014 roku. Jego zalążek pojawił się w  mojej głowie piętnaście lat wcześniej, ale pora nie wydawała się wtedy właściwa, mnie zaś brakowało śmiałości, by podjąć się jego realizacji. Jednakże wspomnianego październikowego dnia półtorej dekady później idea powróciła i uczepiła się mnie wyjątkowo natrętnie. Podjęłam nawet słabą próbę wybicia jej sobie z  głowy. Przecież stulecia tradycji utwierdziły nas w  wierze, że Jezus nie miał żony – to przekonanie zostało przyjęte przez wiarę chrześcijańską i za jej pośrednictwem wtłoczone w nasze umysły. Po co z tym igrać? Cóż, było za późno, żeby się wycofać. Obraz żony Jezusa pochwycił moją wyobraźnię tak szybko i skutecznie, że po zaledwie kilku minutach znałam jej imię: Ana. Lubię umieszczać na swoim biurku przeróżne aforyzmy. Przez cztery i  pół roku pracy nad niniejszą książką – związanych z nią badań i pisania – towarzyszył mi poniższy: „Właściwą materią powieści jest wszystko”[18] – Virginia Woolf. Rolą pisarza nie jest odbijanie świata w  zwierciadle, lecz wyobrażanie sobie tego, co możliwe. Księga tęsknot próbuje na nowo ukazać znaną nam historię Jezusa, kawalera żyjącego w celibacie, zadając pytanie: Co by było, gdyby na pewnym etapie życia miał żonę? Chrześcijański Nowy Testament nic na ten temat nie mówi, ale też nie stwierdza jednoznacznie, że Jezus żony nie miał. Biblia milczy w tej kwestii. „Gdyby Jezus był żonaty, zostałoby to przecież odnotowane”, usłyszałam któregoś razu argument. Tylko czy na pewno? Niewidzialność kobiet, ich uciszanie, stanowiły w tamtych zamierzchłych czasach realny problem. Zarówno w żydowskich, jak i w chrześcijańskich świętych księgach kobiety – nawet jeśli się sporadycznie pojawiają – nie mają prawie żadnych kwestii mówionych. Równie często, gdy już są wspominane, pozostają anonimowe. Można także argumentować, że w  galilejskich realiach I  wieku naszej ery małżeństwo było wśród Żydów czymś tak absolutnie oczywistym, że nie wymagało komentarza. Stanowiło ono przecież obywatelską, rodzinną i świętą powinność mężczyzny; dopiero gdy je zawierał, przeważnie w  wieku dwudziestu, czasem trzydziestu lat, stawał się pełnoprawnym członkiem społeczności. Wymagała tego od niego rodzina – mężczyzna, który nie chciał żony, budził zdumienie, mógł nawet przynieść rodzinie wstyd. Religia wyraźnie zabraniała stronienia od małżeństwa. Oczywiście nie można wykluczyć, iż Jezus sprzeciwiał się tym imperatywom – istnieją dowody, że w  judaizmie I  wieku naszej ery zaczęły dochodzić do głosu ideały ascezy. Mógł być też pod tym względem nonkonformistą.

Ja jednakże widziałam więcej przesłanek za tym, że na dziesięć lat przed rozpoczęciem swojego kapłaństwa Jezus nie miał powodów, by odrzucać religijną i  kulturalną etykę swoich czasów. Twierdzenia, że Jezus nie miał żony, zaczęły się pojawiać dopiero w  II wieku, wtedy to bowiem chrześcijaństwo zaabsorbowało idee ascetyzmu i  greckiego dualizmu, które umniejszały znaczenie ciała i fizycznego świata na rzecz uniwersum duchowego. Ponieważ zaś kobiety mocno identyfikowano z  cielesnym wymiarem rzeczywistości, one również straciły na znaczeniu, były uciszane i  marginalizowane, odebrano im przywódcze role, które odgrywały w chrześcijaństwie I wieku. Celibat stał się ścieżką wiodącą ku świętości, a dziewictwo jedną z największych cnót. Przekonani, że zbliża się koniec czasów, wierni II wieku debatowali nad tym, czy chrześcijanin powinien brać ślub. Gdy rozważałam nagromadzenie podobnych przekonań, uderzyło mnie, że w oczach ówczesnych chrześcijan małżeństwo Jezusa mogło być czymś niepożądanym. Właśnie takie spostrzeżenia pomogły mi wyjść poza utarte kościelne ramy i  zapewniły swobodę wyobrażania sobie postaci żonatego Jezusa. Jak było naprawdę, tego, rzecz jasna, nie wiem. Mamy równie dobre powody sądzić, że Jezus pozostał kawalerem. Dopóki nie odkopiemy jakiegoś starożytnego manuskryptu, który opisze jego małżeństwo, nie rozstrzygniemy tego dylematu. Ba, zapewne nawet w takiej sytuacji nie udałoby się osiągnąć jednomyślności. Mimo to od chwili, gdy zainspirował mnie pomysł napisania tej historii, czułam, jak istotne jest dla mnie samo   w  y  o  b  r  a  ż  e  n  i  e  żonatego Jezusa. Budzi ono bowiem frapujące pytanie: Jak zmieniłby się zachodni świat, gdyby Jezus miał żonę, i gdyby została ona opisana w  jego historii? Każda odpowiedź będzie oparta na spekulacji, wydaje się jednak prawdopodobne, że chrześcijaństwo – a  co za tym idzie zachodni świat – dysponowałoby dziś nieco inną religijną i  kulturalną spuścizną. Być może w  rezultacie kobiety cieszyłyby się większym egalitaryzmem; być może rozłam pomiędzy seksualnością i  świętością nie byłby aż tak wielki; być może nie istniałby celibat księży. Zaczęłam się zastanawiać, jaki wpływ – jeśli jakikolwiek – miałoby wyobrażenie żonatego Jezusa na wszystkie te tradycje. W jaki sposób dopuszczenie do głosu samej potencjalności wpływa na realia teraźniejszości?

 

Mam głęboką i pełną szacunku świadomość, że Jezus to postać, której oddane są miliony ludzi na całym świecie i  która w  sposób bezprecedensowy wpłynęła na historię całej zachodniej cywilizacji – zarówno tej chrześcijańskiej, jak i niechrześcijańskiej. Z uwagi na to wydaje mi się zasadne, by wyjaśnić pokrótce, z jakim nastawieniem o nim pisałam. Od samego początku było dla mnie jasne, że chcę sportretować Jezusa jako w  pełni ludzkiego. Zależało mi, by ta opowieść mówiła o  Jezusie człowieku, a  nie Jezusie Synu Bożym, którym stał się później. Wczesne chrześcijaństwo debatowało, czy Jezus był

postacią ludzką, czy boską – a dylemat ten znalazł rozstrzygnięcie w IV wieku, na soborze nicejskim pierwszym, co zostało następnie potwierdzone w  V wieku, na soborze chalcedońskim, gdzie przyjęto doktrynę, że Jezus był w pełni ludzki, a  z a r a z e m w pełni boski. Mimo to jego ludzki pierwiastek tracił na znaczeniu. Opowiadając o nim z perspektywy powieściopisarki, nie zaś badaczki religijnej, czułam, że przyciąga mnie jego człowieczeństwo. Nie istnieją żadne zapiski na temat życia Jezusa pomiędzy dwunastym a  trzydziestym rokiem życia. Jego obecność w  książce zbiega się w  dużej mierze z  tym okresem, poza dwoma wyjątkami: chrztem oraz śmiercią. Wymyślałam działania i  słowa Jezusa podczas tego nieudokumentowanego okresu w  jedyny dostępny mi sposób: za pomocą przypuszczeń i uzasadnionej ekstrapolacji. Przedstawiony tutaj portret Jezusa ma źródło w mojej własnej interpretacji tego, kim był, ugruntowanej w  badaniach jego historycznej postaci i  Palestyny I  wieku naszej ery, w biblijnych dziejach jego życia i nauczania, a także w innych komentarzach na jego temat. Z niejakim zdumieniem odkrywałam, że ludzki Jezus ma mnóstwo twarzy – i że opisujący go ludzie, łącznie z  uczonymi historykami, ukazywali go często przez pryzmat własnych potrzeb i  skłonności. Dla niektórych był głównie politycznym aktywistą, dla innych – cudotwórcą. Widziano w  nim rabina, proroka, religijnego reformatora, nauczyciela mądrości, rewolucjonistę stroniącego od przemocy, filozofa, feministę, głosiciela apokalipsy i tak dalej, i tak dalej... W jaki sposób zamierzałam ukształtować charakter Jezusa? Próbując wyobrazić go sobie jako dwudziestolatka, widziałam w  pełni żydowskiego mężczyznę, żyjącego pod rzymską okupacją; męża starającego się utrzymać rodzinę, ale zarazem nękanego wewnątrz narastającą potrzebą, by porzucić pracę i oddać się publicznemu kaznodziejstwu. Opisałam go jako mamzera, a  więc członka społeczności cierpiącego wskutek ostracyzmu, które w jego przypadku wynikało z wątpliwości co do ojcostwa jego ojca. Widziałam go także jako rabina i  proroka społecznego, którego głównymi przekazami były potrzeba miłości i współczucia oraz nadejście królestwa Bożego interpretowanego przez niego początkowo jako wydarzenie eschatologiczne, zaprowadzenie przez Boga swojego ładu na ziemi, a w końcu jako stan serc i umysłów ludzi. Tenże Jezus jawił mi się jako pokojowy agitator polityczny, który bierze na siebie rolę Mesjasza, przepowiedzianego Żydom zbawcy, a kluczowymi cechami jego postaci były dla mnie empatia wobec wykluczonych i ubogich – wobec wszelkich wyrzutków społecznych – a  także bliska, niespotykanie intymna więź z Bogiem. Należy przy tym zaznaczyć, że mój portret ukazuje zaledwie ułamek złożoności i  pełni tego, kim w istocie był Jezus; ułamek oparty na mojej interpretacji tej historycznej postaci, wplecionej w fikcyjną narrację.

 

Choć moja opowieść jest dziełem wyobraźni, starałam się poprzez szeroko zakrojone badania nadać wiarygodność jej historycznemu, kulturowemu, politycznemu i religijnemu tłu. Mimo to w  pewnych przypadkach na potrzeby narracji zdarzało mi się odchodzić od historii i przyjętej tradycji. Poniżej opisuję najważniejsze takie przypadki. Herod Antypas przeniósł stolicę Galilei z Seforis do Tyberiady pomiędzy 18 a 20 rokiem naszej ery. W mojej książce zrobił to nieco później, w roku 23. Seforis – zamożne miasto, liczące około trzydziestu tysięcy mieszkańców – leżało zaledwie sześć kilometrów od Nazaretu, co naprowadziło wielu badaczy na przypuszczenia, że Jezus był wystawiony na wpływy zhellenizowanego, wielojęzycznego świata. Uczeni domyślają się także, że w okresie młodzieńczości Jezusa – gdy Herod Antypas podjął się trudu odbudowy Seforis – zarówno sam Jezus, jak i jego ojciec Józef, trudniący się budownictwem, mogli szukać tam pracy. Mimo to wydaje się nieprawdopodobne, by Jezus znalazł zatrudnienie przy budowie amfiteatru, jak to zostało ukazane w książce. Zgodnie z ustaleniami archeologów, amfiteatr ten powstał pod koniec I wieku, a zatem wiele dekad po śmierci Jezusa. Mozaikę twarzy Any w  pałacu Antypasa zainspirowała prawdziwa mozaika, zdobiąca podłogę willi odkrytej podczas wykopalisk w  Seforis. Znana jako Mona Lisa z  Galilei, stanowi ona kunsztowne przedstawienie kobiecej twarzy i jest datowana na III wiek naszej ery. Phasaelis – nabatejska księżniczka i  pierwsza żona Heroda Antypasa – w  istocie wymknęła się potajemnie do królestwa swojego ojca, dowiedziawszy się, że Antypas zamierza pojąć za żonę Herodiadę. Dokładna data jej ucieczki jest kwestią sporną, lecz niemal na pewno w mojej powieści doszło do niej kilka lat wcześniej niż w rzeczywistości. Pismo Święte wymienia z  imienia czterech braci Jezusa, wspomina także o  wielu siostrach[19]. Mnie starczyło miejsca dla dwóch braci i  jednej siostry. Moje przedstawienie Jakuba jest zapewne odrobinę zbyt surowe, choć w  Nowym Testamencie pojawiają się pewne wzmianki, które sugerują, że w  okresie swojego nauczania Jezus mógł być skonfliktowany z braćmi. Później, po śmierci Jezusa, Jakub sam stał się jego zwolennikiem i przywódcą Kościoła w Jerozolimie. W  Biblii Jezus pojawia się nad Jordanem, gdzie jest chrzczony przez Jana, po czym natychmiast wyrusza na pustynię, aby po powrocie rozpocząć swoją działalność publiczną. Ja jednak wyobrażałam sobie, że po chrzcie i  okresie wycofania Jezus mógł spędzić kilka miesięcy jako jeden z  uczniów Jana Chrzciciela. Mimo że Pismo Święte o  tym nie wspomina, niektórzy badacze przypuszczają, że Jezus był wyznawcą Jana i  znajdował się pod jego wielkim wpływem, co postanowiłam ukazać w książce. Maria z  Betanii pojawia się w  Nowym Testamencie jako kobieta, która niedługo przed śmiercią Jezusa namaszcza mu stopy drogim olejkiem nardowym, co prowokuje krytykę Judasza[20]. Pozwoliłam sobie, żeby zamiast niej aktu tego dokonała Tabita, przyjaciółka Any.

W  książce to Ana podbiega do Jezusa na ulicy, kiedy ten przewraca się pod ciężarem belki. Stanowi to odstępstwo od długiej, niepisanej tradycji, zgodnie z  którą zrobiła to matrona imieniem Weronika, by otrzeć Jezusowi twarz. Ewangelie Nowego Testamentu opisują, że Jezus zjawił się w  Betanii i  Jerozolimie na tydzień przed śmiercią. Jednakże, z  uwagi na czas wydarzeń w  książce, zmuszona byłam sprawić, by przybył tam na kilka tygodni przed ukrzyżowaniem. Starałam się pozostać wierna biblijnym opisom procesu Jezusa, jego egzekucji i pogrzebu, lecz nie wszystkie z tych wydarzeń mogłam włączyć do powieści. Ich obecność lub brak wynikają z  tego, czy ich świadkiem mogła być Ana, narratorka opowieści. W  książce znajduje się ona w  grupie kobiet towarzyszących Jezusowi w  jego drodze krzyżowej, które później przygotowują go do pochówku. Ewangelie w  dość zróżnicowany sposób opowiadają o  śmierci Jezusa, wszystkie jednak wspominają o  grupie kobiet obecnych podczas ukrzyżowania. Wymieniane są wśród nich matka Jezusa oraz Maria Magdalena, nie mówi się natomiast nic o  Salome, siostrze Jezusa, ani o  Marii z  Betanii. Umieściłam je w powieści kosztem dwóch innych kobiet, tradycyjnie się tam pojawiających. Scena w książce, gdy kobiety podążają z Jezusem na miejsce egzekucji, to wyłącznie moje dzieło. Nie byli za to wymysłem mojej wyobraźni terapeuci – naprawdę istniała wspólnota, w  której żydowscy filozofowie poświęcali się modlitwie i  nauce, a  także wyrafinowanym alegorycznym interpretacjom Pisma Świętego. Grupa ta, działająca prężnie w  czasach, w  których toczy się akcja książki, została przeze mnie zaprezentowana z  dbałością o  szczegóły historyczne. Czuwania czterdziestego dziewiątego dnia, pełne całonocnych, delirycznych tańców i śpiewów, rzeczywiście miały miejsce, a święte pokoje w kamiennych chatach naprawdę istniały – podobnie jak żeńskie członkinie wspólnoty, oddane Sofii, żeńskiemu Duchowi Bożemu. Jednakże ich praktyki ascetyzmu i  odosobnienia były surowsze od tych, które opisałam. Wspominam co prawda o poszczeniu i samotnej pracy duchowej, lecz w moim ujęciu jest to grupa bardziej interaktywna i przyjazna ciału. Grzmot. Umysł doskonały to autentyczny utwór, datowany na czas akcji książki – a  jego autorstwo przypisuje się kobiecie. Składa się nań dziewięć papirusowych stron, odkrytych pośród słynnych tekstów Biblioteki z Nag Hammadi, które zostały odnalezione w 1945 roku w  glinianym dzbanie, zakopanym na egipskich wzgórzach nad Nilem. W  mojej powieści autorką Grzmotu jest Ana, która komponuje go jako hymn na cześć Sofii, a wyśpiewywane przez nią fragmenty pochodzą z  prawdziwego tekstu. W  ciągu minionych dwudziestu lat czytałam go wielokrotnie, za każdym razem zachwycając się prowokacyjnym, niejednoznacznym i  władczym głosem, który wymykał się poza ówczesne ramy płciowe. Wyobrażanie sobie, że to Ana tworzy go jako swoje największe dzieło, dało mi wiele radości.

 

Niniejsze posłowie z  oczywistych względów skupia się na postaci Jezusa, lecz historia Księgi tęsknot należy do Any. To ona nawiedziła moją wyobraźnię, a  ja nie potrafiłam jej zignorować. Zobaczyłam Anę nie tylko jako żonę Jezusa, ale kobietę ożywianą przez osobistą misję – podążania za swoimi tęsknotami, żeby realizować własną wielkość. Widziałam w niej także kobietę godną nie tylko miana żony Jezusa, ale też jego partnerki. Tamtego dnia, gdy się pojawiła, jedna jeszcze rzecz – oprócz jej imienia – była dla mnie jasna: że Ana najbardziej pragnęła własnego głosu. Gdyby się bowiem okazało, że Jezus miał żonę, a historia mimo to potoczyła się tak, jak ją znamy, byłaby ona najdotkliwiej uciszoną kobietą w historii – i taką, która najbardziej potrzebuje, by ją tym głosem obdarzyć. Mam nadzieję, że udało mi się tego dokonać.

PODZIĘKOWANIA Jestem wdzięczna następującym ludziom i instytucjom, którzy pomogli mi powołać historię Any do życia. Jennifer Rudolph Walsh, mojej niesamowitej agentce i  serdecznej przyjaciółce, jak również Margaret Riley King, Tracy Fisher, Matildzie Forbes Watson, Haley Heidemann, Natalii Guerrero, Zoe Beard-Fails i  Alyssie Earthly – a  także wszystkim innym nieocenionym członkom zespołu William Morris Endeavor. Mojemu znakomitemu redaktorowi, Paulowi Slovakowi, a  także Brianowi Tartowi, Andrei Schulz, Kate Stark, Louisie Braverman, Lindsay Prevette, Shannon Twomey, Britcie Galanis, Allie Meroli, Roseanne Serze i  wszystkim innym pracownikom Vikinga – każda z  tych osób zapewniała mi i  mojej książce nieustające wsparcie, każda służyła radą i entuzjazmem. Marion Donaldson, cudownej redaktorce mojego brytyjskiego wydawcy, Headline Publishing. Ann Kidd Taylor, pierwszej czytelniczce, która dzieliła się ze mną cennymi opiniami i przemyśleniami. Nie chciałabym nigdy pisać książki bez Ciebie. Wielu badaczom i  uczonym, których książki, wykłady i  filmy dokumentalne stanowiły filar moich badań na temat historycznej postaci Jezusa, kultury, religii, polityki i  historii Palestyny i Aleksandrii I wieku, Biblii i jej interpretacji, gnostycyzmu i Ewangelii, wreszcie znaczenia kobiet i  płci w  religii. Towarzystwu Archeologii Biblijnej, które zapewniło mi wspaniałe pomoce naukowe. The Great Courses za nagrania wykładów akademickich. Halowi Taussigowi, Jaredowi Calawayowi, Mai Kotrosits, Celenie Lillie i  Justinowi Lasserowi za nowy przekład Grzmotu. Umysłu doskonałego, z  wyrazami wdzięczności dla Palgrave Macmillan za zgodę na wykorzystanie cytatów. Scottowi Taylorowi, za wyjątkowe wsparcie biznesowe i techniczne. Terry Helwig, Trishy Sinnot i  Curly Clark, które zawsze były gotowe mnie wysłuchać i  miały dla mnie słowa zachęty, kiedy zastanawiałam się nad napisaniem tej powieści, a później nad nią pracowałam. Rodzinie: dzieciom, wnukom i rodzicom, którzy wypełniają moją codzienność dobrocią i  miłością, a  przede wszystkim mężowi, Sandy’emu – to prawdziwe szczęście móc z  nim dzielić życie. Od tamtego dnia dawno temu, kiedy skończyłam trzydzieści lat i oznajmiłam, że chcę zostać pisarką, otrzymuję od niego wyłącznie wiarę i wsparcie..., które w przypadku tej książki były mi wyjątkowo potrzebne.

PRZYPISY [1] Obydwa cytaty pochodzą z  angielskich przekładów tekstów gnostyckich z  Biblioteki z  Nag Hammadi – koptyjskiego zbioru trzynastu papirusowych kodeksów, odnalezionego w 1945 roku w pobliżu miejscowości Nag Hammadi w Egipcie. [2] Kalamos – proste pióro wykonane z  trzciny, wynalezione w  Egipcie w III w. p.n.e. (wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza). [3] Wj 20,4 (wszystkie cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia). [4] Autorka popełniła tu błąd (bądź świadomie nagięła ramy historyczne, nie wspominając o tym w posłowiu). Szymon bar Giora w istocie był jednym z przywódców buntów społecznych w  Judei, działał jednak w  okresie znacznie późniejszym niż czas akcji książki (w latach 69–71 n.e.). Z kolei Publiusz Kwinktyliusz Warus, rzymski polityk i  głównodowodzący wojsk rzymskich w  tak zwanej wojnie Warusa – powstaniu w Galilei, Judei i Idumei, które wybuchło po śmierci Heroda Wielkiego, w 4 roku p.n.e. – zmarł w  9 roku n.e., a  zatem te dwie postaci historyczne nie mogły mieć ze sobą styczności. [5] Syr 22,3; Syr 42,14. [6] Fragment starożytnego hymnu (ok. 2300  r.  p.n.e.) Nin-me-šara, którego autorstwo przypisuje się akadyjskiej księżniczce Enheduannie, arcykapłance boga Nanny w  Ur. Przekład z języka angielskiego. [7] Fragmenty rozdziałów Pnp 5; Pnp 8. [8] Prz 10,31. [9] Amma – starożytna hebrajska jednostka miary, licząca około 44 centymetrów. [10] Rdz 2,18. [11] Mina – starożytna miara wagowa i  monetarna, używana w  krajach Bliskiego Wschodu (a później najprawdopodobniej także we wschodnich prowincjach Cesarstwa Rzymskiego). Wspominana między innymi w Biblii. Trudno określić tutaj jej dokładną wartość, ponieważ była miarą bardzo zróżnicowaną: występowała w  odmianach pospolitej i królewskiej, a także lekkiej i ciężkiej, ponadto istniały różnice lokalne.

[12] Cardo – w starożytności, zgodnie z zasadami rzymskiej urbanistyki, była to główna ulica przecinająca miasto na linii północ–południe i  krzyżująca się na forum z decumanus, główną ulicą na linii wschód–zachód. [13] Pwt 6,4–5. [14] Tamże. [15] Iteru – starożytna egipska miara, oznaczająca „długość rzeki”, w  przybliżeniu 10 kilometrów. [16] Kyfi – egipski olej ofiarny o  intensywnym, złożonym zapachu; zgodnie z przekazami Plutarcha, składał się on z dwudziestu dwóch wonnych składników. [17] Szabti – rodzaj figurki w  kształcie mumii wkładanej do grobu wraz z  ciałem zmarłego; figurki takie miały wyręczać zmarłą osobę w  pracy koniecznej w  świecie pozagrobowym. [18] Virginia Woolf, Powieść nowoczesna, w: tejże, Eseje wybrane, przeł. Magda Heydel, Kraków 2015 (e-book). [19] Mt 13,55–56; Mk 6,3. [20] J 12,1–8; jednakże u  dwóch innych ewangelistów kobieta w  Betanii namaszcza głowę Jezusa, a krytykują to apostołowie, nie tylko Judasz (Mt 26,6–13; Mk 14,3–9).