Wszechświat 1882 32(32)

SAVE OFFLINE

M

Warszawa, d. 6 Listopada 1882.

32.

T o m I.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM. PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA1* W W arszawie:

rocznie k w artalnie Z przesyłką pocztową: rocznie kw artalnie

rs. „1 „ „

A dres

6 kop. 50 7 „ 20 1 „ 80.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P. Dr. T. Chałubiński, J . Aleksandrowicz b. dziekan Uniw., mag’. K. Deike, Dr. L. Dudrewicz, mag-. S. K ram sztyk, mag. A. Ślósarski. prof. J. Trcjdosiewicz i prof. A. W rześniowski. Prenumerować można w Kedakcyi W szechśw iata i we wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

lło< la k cj'i: P o d w a le

Zwolnienie ruchu wirowego ziemi pod wpływem

przypływów i odpływów morza przez Filipa Gerignyego.

P om ięd zy w szystkiem i godnem i uwielbie­ nia zdobyczam i n au k i nowoczesnćj, którem i się słusznie nasz w iek szczyci, je s t jedna, k tó ­ ra rozszerzając nasze pojęcia i pozw alając nam głębićj zbadać tajem nicę praw dziw ego u k ład u w szechśw iata, zaznaczyła w filozofii n au k i stanow czy postęp. O dkrycie przem iany ciepła w pracę, w y k a ­ zało nam ścisłe zw iązki, łączące pom iędzy sobą zjaw isk a pozornie bardzo różne i oswoiło nas z m yślą, że w szystkie czynniki fizyczne, k tó re ta k rozm aicie oddziaływ ają n a nasze zm ysły, są ty lk o różnem i form am i m chu. Obok zasady, że ilość m atery i w świecie je s t stała, stanęło, ja k o w ynik konieczny o d ­ k ry ć nowoczesnych, praw o zachow ania siły, czyli ściśłćj się w yrażając, w ieczno-trw ałość energii pod wszelkiom i form am i: prędkości, pracy m echanicznćj, ciepła, elektryczności i t. d. Ile razy widzimy, że praca zużyw a się pozornie — zawsze jój kosztem w y tw a rza się

lVr. 8

nowe zjaw isko, np. ciepło. T aki w ypadek m a m iejsce przy tarc iu dw u ciał o siebie. O dw ro­ tnie kied y ciepło pozornie się zużyw a — k o ­ sztem jego w y tw arza się p raca m echaniczna, ja k np. w m aszynie parowćj. W podobny sposób w szystkie zjaw iska fizyczne, m ogą się jedno w drugie przeobrażać. Z tego pow odu przypuszczam y, że przyczyną ty c h w szystkich zjaw isk je s t ruch, k tó ry może przyjm ow ać nader rozm aite form y. W spólną więc przy ­ czynę w szystkich zjaw isk fizycznych fizycy nowocześni nazw ali energiją. Ilość energii w św iecie w edług tego, co powyżój pow ie­ dziano, je s t stałą. W każdćj gałęzi nauki, zasada ta płodna w następstw a, znalazła zastosow anie, to toż i astronom ija m usiała z niój now e światło za­ czerpnąć. P om iędzy w szystkiem i zjaw iskam i kosm icznem i, do k tó ry ch praw o zachow ania energii zastosow ać można, jedno świeżo w A nglii stało się przedm iotem głębokich i nader zajm ujących badań, a dotyczy ono j e ­ dnego z najsubtelniejszych zadań astronom ii, to je s t m ierzenia czasu ruchem obrotow ym ziemi, granicząc jednocześnie z najzaw ilszem i zagadkam i pochodzenia i przyszłych łosów naszój karm icielki i jćj tow arzysza. W iadom o dziś powszechnie, że podw ójny ruch przypływ u i odpływ u m orza, je s t n a­ stępstw em przyciągania wód oceanu przez

498

W SZEC H ŚW IA T.

księżyc, ii w części i przez słońce, jednakże m ało-kto zastanow ił się nad niezm ierną ilo­ ścią pracy m echanicznej, zużytej przez roz­ m aite tarcia i opory w tem podwój nera codziennem kołysaniu się oceanu. Część tej p ra ­ cy zużyw a się n a kruszenie nadbrzeżnych skał, n a rozbijanie rozm aity ch przeszkód, w ydrążanie głębin m orskich w n iektórych miejscach, a n agrom adzanie w in n y ch piasz­ czystych ław ; d ru g a najw iększa zostaje p o ­ chłoniętą przez tarcie p ły n n y ch cząsteczek i zam ienia się w p ro st n a ciepło. Jed n a k że w jak ik o lw iek sposób została zużyta ta praca, niezaw odną je s t p raw dą, że p rzy p ły w y i od­ p ły w y m orza d ziałają n a pow ierzchni ziemi ja k o siła poruszająca, zdolna do nieustannego w y tw arzan ia znacznój ilości p ra cy m echanicznój. K oniecznem je s t zatem , ażeby odpo­ w iednia sum a energii zniknęła w zam ian za tę codziennie w y tw a rzan ą pracę. P ra c a tarc ia przy odpływ ach i przypływ ach m orza w żaden sposób od słońca zapożyczaną być nie może, ja k to się dzieje z innem i pracam i, odby w ającemi się n a pow ierzchni ziemi. D w a są ty lk o źródła energii, n a któ ry ch odbić się m usi u b y tek , pochodzący z ciągłego działania przypływ ów i odpływ ów m orza, a m ianow icie dzienny ru c h ziemi i m iesięczny księżyca. A chociaż te źródła są bardzo obfite i ubytek, o ja k im mowa, je s t m ałoznaczącym , to przecież nie są niew yczerpanem i. P o u p ły ­ w ie w ielu w ieków ru c h y ziem i i księżyca m uszą się zm ienić w sk u tek ciągłój u tr a ty siły żyw ej. W ja k i to je d n a k sposób nastąpi? Z jakiego stan u p ierw otnego przyszły te dw ie kule do obecnego położenia? J a k ie będzie na stępstw o ich obrotów i do jak ieg o sta n u ostatecznój ró w n o w ag i zm ierzają — oto p y tan ia, k tó re próbow ał rozw iązać biegły m a te m a ty k angielski, G. H . D arw in, członek to w arzy stw a królew skiego w L ondynie, a sy n K aro la R o ­ b erta D arw in a. O ile wiadom o, p ierw szy D e la u n ay zw rócił uw agę n a astro n o m iczne n astę p stw a tarcia, w yw ieranego n a pow ierzchni ziem i przez cią­ gły ru ch p rzy p ły w ó w i odpływ ów m orza '). W y kazał on, że te fale wodne, k tó re pod w pływ em słońca i k siężyca postępują, w ocea­ nie od wschodu n a zachód, to je s t w k ie ru n k u przeciw nym ruchow i obrotow em u ziemi, m u ­ *) Patrz N -r 36 tygodn" P rzyroda i Przem yśl z 1872 r.

JTs 32.

szą działać ja k o ham ulec założony na je j po­ w ierzchnię i ty m sposobem stopniowo zw al­ niać prędkość obrotu ziem i około jój osi. P ra c a D a rw in a odróżnia się w y b itn ie od spo­ strzeżeń D olaunaya uogólnieniem całego zada­ nia i ścisłością, z ja k ą w szystkie następstw a tego faktu rozebrane zostały. D elaunay w re­ szcie m iał tylko na m yśli w ytłum aczenie zja­ wisk, k tóre długo kłopotały astronom ów , gdy tym czasem D arw in znalazł w teo ry i p rz y p ły ­ wów i odpływów m orza, je d n ę z przyczyn, które w ytw orzyły u k ład system u słonecznego taki, ja k im go dziś widzim y. Podobnie ja k D elaunay, D arw in zaczyna od dowodzenia, że koniecznym w ynikiem tarc ia przypływ ów i odpływ ów m orza, je s t zw olnie­ nie ruchu obrotow ego ziem i i ty m sposobem zw iększenie długości dnia, ale je d n ą z n a j­ w ażniejszych części jego pracy je s t badanie nad oddziaływ aniem , ja k ie to zjaw isko w y­ w iera n a sam księżyc, a którego w ynikiem je s t stopniow e oddalanie się od ziem i naszego satelity, co w edług trzeciego praw a K eplera ') pociąga za sobą odpowiednie przedłużenie czasu jego obiegu. T ak w ięc dzień z biegiem wieków staje się dłuższym ; księżyc stopnio­ wo oddala się, a jednocześnie m iesiąc księży­ cowy staje się coraz dłuższym . Z auw ażym y jed n ak , że te zm iany w układzie astronom i­ cznym naszego system u o dbyw ają się z nie­ zm ierną powolnością. Czas potrzebny na ich spełnienie się n a m ilijony la t liczyć potrzeba, lecz przem iany podobne odbyw ając się cią­ gle w jed n y m kierunku, z w iekam i p rz ed sta­ w iają się ja k o coraz w ybitniejsze i n aruszają nieznacznie, lecz ciągle, sto su n k i czasu i p rze­ strzeni, do którycb jesteśm y przyzw yczajeni. N akoniec zjaw isko, m ające dla nas c h a ra k te r niew zruszonój stałości, zm ienia się zupełnie. Czas i przestrzeń nie są niczem w w szechświecie. W szy stk o je s t zm ienne, w szystko się zm ienia, w szystko się porusza, przeradza i ty lk o n iezm iern a krótkość naszego istn ien ia w połączeniu z niedoskonałością naszych zm y­ słów je s t przyczyną, u trz y m u ją c ą nas w złu­ dzeniu, że te rzeczy są niezm ienne i nie­ ruchom e. Jeżeli niezm iernie tru d n ą je s t rzeczą otrzy­ m ać chociażby przybliżone dane szybkości, ’) K w adraty z czasów obrotu m ają się do siebie ja k sześciany z odległości.

m

32.

W SZEC H ŚW IA T.

u raczój powolności, z ja k ą się podobno zjaw i­ ska odbyw ają, zato łatw em je s t rozpatrzenie, w jak im k ieru n k u tarcie przypływ ów i od­ pływ ów m orza działa n a system księżyca i ziem i i jak ie są ogólne następstw a, które ono zdolnem je s t utw orzyć w nieokreślonym czasie. N ietrudno też w ta k im razie u sp ra ­ w iedliwić poprzednie w yniki. B y uprościć n astępne w yw ody, zostaw ia­ m y n a stro n ie działanie słońca n a przypływ i odpływ oceanu i rozum ow ać będziem y tak, ja k gdyby ziem ia i księżyc sam e tylko wobec siebie istn iały . N ie oddalim y się przez to zna­ cznie od p raw d y , przynajm niój co do ogólne­ go poglądu, gdyż p rzy p ły w y i odpływ y mo­ rza pochodzą przew ażnie od działania k się­ życa, a w pływ słońca przyczynia się ty lk o peryjodycznie do pow iększenia objawów tego zjaw iska, gdy ono zachodzi podczas złączenia i zm niejszenia go w czasie przeciw staw ienia. P rzy ciąg an ie księżyca spraw ia zmniej szenie siły ciężkości w dw u kończynach średnicy ziem skiój, k tó ra przedłużona, przeszłaby przez środek księżyca; podnosi ono więc w ty ch dw u p u n k tach pow ierzchnię morza. G d y b y ziem ia i księżyc by ły nieruchom e, istn iały b y n a pow ierzchni oceanu dwie w ypu­ kłości płynne: jedna w prost pod księżycem, dru g a w punkcie dyjam etralnie przeciw nym . R u ch dzienny ziem i zm ienia cokolw iek ten stan rzeczy. Z iem ia obraca się około swojój osi w tym sam ym k ie ru n k u , w k tó ry m odbyw a się ruch księżyca, lecz z daleko w iększą prędkością, to też dw ie powyżój rzeczone w ypukłości nie m ogą pozostać pod prom ieniem wodzącym księżyca, lecz p osuw ają się naprzód w sk u tek ru c h u ziem i i sta ra ją utw orzyć nanow o w m iej­ scu, k tó re opuściły. S tą d w y n ik a ciągły ruch w ód n a pow ierzchni oceanu w k ieru n k u od w schodu k u zachodowi. Lecz ru ch te n nie może się odbyć bez różnych ta rć i oporów i dlatego p rzypływ i odpływ m orza działa jak o ham ulec założony przez księżyc na pow ierz­ chnię ziemi. W y n ik iem tego je s t zw olnienie bardzo niew ielkie w praw dzie, ale rzeczyw iste ru c h u obrotow ego ziemi. Trochę truduićj je s t w yjaśnić oddziaływ anie przypływ ów i odpły­ w ów m orza n a ru ch księżyca. O pory, jak ich doznaje b ezustannie wyżój rzeczony ru c h fal, potrzebują pew nego czasu, aby zostały poko­ nane, ta k , że chociaż w ypukłość oceanu po­

499

ciągnięta z zachodu na wschód ruchem ziemi, dąży ciągle do tw orzenia się w południku księżyca, nie zajm uje ona je d n a k rzeczyw i­ ście tego położenia, lecz oddaloną je s t od n ie ­ go o pew ną zm ienną ilość, a to stosow nie do k ształtu w ybrzeży i siły oporów tam u jący ch jój ruch. P o sta ra jm y się w ystaw ić sobie, ja k się za­ chow ują przyciągania, k tó re różne punkty kuli ziemskiój w yw ierają n a środek księżyca. W celu uproszczenia tego zadania przypuść­ my, że ziem ia utw orzona je s t ze stałój kuli, pokrytój p ły n n ą pow łoką; przypuszczenie to zm ieni zapew ne m atem atyczne w yniki, o któ ­ re nam obecnie nie chodzi, nie zdoła je d n a k zm ienić zasady, k tó rą poznać chcem y. M am y zatem (fig. 1) księżyc (K ) i kulę ziem ską (Z) z dw iem a w ypukłościam i płynnem i m i m ’, cokolwiek uchylone' mi na wschód od proPP' mi eni a wodzącego księżyca. S trzałk i łu ­ kowe oznaczają kie­ ru n ek ruchu obroto­ wego ziemi i postę­ powego księżyca, k tó ­ re, ja k wiadom o, od­ byw ają się w jed n ę stronę. P rzyciąganie części stałój kuli ziemskiój je s t takie, ja k g d y ­ b y cala m asa ziemi zagęszczoną była w jój środku, nie może więc w yw oiaćżadnego zbo­ czenia w ru ch u k się­ życa, ale dwie w ypu­ kłości płynne m i m ’ w yw ierają swe dzia­ łania w sposób zupeł­ nie różny, gdyż siły przez nie w ytw orzone nie są skierow ano po­ dług prom ienia wo­ dzącego księżyca. K ażde z tych d wu przyciągań m ożna rozło­ żyć na dw ie siły: jednę zw róconą w k ieru n k u prom ienia wodzącego i działającą ta k sam o ja k gdyby m asa ziemi była pow iększona, a d ru g ą w kierunku p p ’ prostopadłą do prom ienia wo­ dzącego i k tó ra w łaśnie je s t siłą, w yw ołującą

500

W SZEC H ŚW IA T.

.Ni 32.

zboczenie, pochodzące z przypływ ów i odpły- j żenią w ykazały, że ruch ziemi. Długość dnia wów m orza. Sam o w ejrzenie n a pow yższą I pow iększa się w zględnie prędzój niż długość figurę pokazuje, że obiedwie w ypukłości m iesiąca. Z togo w ynika, żc m iesiąc księży­ m i m ’ w y tw arzają dw ie siły p i p ’ w prost so­ cowy, zaw ierając z upływ em czasu coraz bie przeciwne, k tó reb y się znosiły w zajem nie, mniój dni, zdaje nam się coraz krótszym , cho­ gdyby b yły rów ne, lecz ta k nie jest. W y p u ­ ciaż w rzeczywistości je s t coraz dłuższy. W ażnem następstw em tego stanu rzeczy kłość m bardzićj zbliżona do księżyca je s t źró­ je s t to, że czasy trw a n ia obrotu księżyca i zie­ dłem siły f. większój niż druga. N adto siła mi dążą do zrów nania się z sobą. Tarcie przy ­ przyciągania f, w yw artego przez w ypukłość m, tw orzy z prom ieniem w odzącym k ą t w ięk­ pływów i odpływ ów m orza w yw ierać będzie szy, niż siła p rzy ciągania f ’, w ypukłości m ’ — swój skutek, dopóki fala tychże wyprzedzać z ty ch powodów składow e ty ch dw u p rzy cią­ będzie południk księżyca, to je s t dopóki zie­ gać działające w k ie ru n k u pp’ są nierów ne, m ia obracać się będzie prędzej niż księżyc; lecz to je s t składow a p je s t w iększa od składow ćj nadejdzie czas, w k tó ry m ru ch dzienny o ty le p ’, działającój w przeciw ną stro n ę. Ale w y­ zwolnicje, że dzień ziem ski zrów na się z cza­ pukłość m , unoszona przez ru ch obrotow y som obićgu księżyca, cłiociaż czas tego obiegu ziemi, k tó ry je s t szybszy od ru c h u postępo­ będzie znacznie w iększy, niż obecnie. W ó w ­ wego księżyca, w yprzedza n a tu ra ln ie księżyc. czas ziem ia zawsze je d n ą stro n ą będzie zw ró­ coną do księżyca podobnie, ja k to się dzieje P oniew aż w ypukłość m przew ażnie działa, to obecnie z księżycem względem ziemi, k tó rą z tego wry u ik a, że księżyc pociągany je s t w k ieru n k u swego ru ch u . M ogłoby się zda­ to okoliczność należy rów nież przypisać dzia­ wać paradoksalnem , że podobne działanie łaniu przypływ ów i odpływ ów m orskich, w y­ w oływ anych przez ziem ię na księżycu w cza­ zdolnem je s t doprow adzić do zw olnienia, o którem wyżój w spom inaliśm y. Lecz siła sie, gdy tenże nie u tracił jeszcze sw ych wód. W te d y gw iazda nocy jaśnieć będzie d la je dążąca do pow iększenia linijnćj prędkości księżyca, m usi spowodować zm niejszenie k rz y ­ dnój ty lk o półkuli, gdy tym czasem d ru g a zo­ stanie jój pozbaw ioną; w zględem jednego w izny jego drogi, a tem sam em przeszkodzić m u, że się ta k w yrazim y, zbliżyć się k u zie­ m iejsca na kuli ziem skićj księżyc będzie b ły ­ szczeć wiecznie w zenicie, a cała połow a ziemi mi. Jeżeli je d n a k droga księżyca staje się w ten sposób coraz mniój k rzy w ą, łatw o po­ widzieć go będzie na niebie niby lam pę n ieru ­ jąć, że księżyc m usi się oddalać od ziemi. chom ą i niebiorącą żadnego udziału w ru ch u Siła w yw ołująca zboczenie z b y t je s t m ałą, dziennym słońca i gwiazd. M ieszkańcy druaby znacznie zm ienić p ra w a ru ch u eliptyczne­ gićj półkuli zapew ne nie zechcą um rzeć przed go, trzecie więc praw o K ep lera zaw sze da się zobaczeniem togo, nieznanego im cudu nieba; tu zastosow ać, a więc czas trw a n ia obiegu odbyw ać będą długie podróże, u łatw io n e za­ księżyca pow iększa się, a jednocześnie tenże pew ne przez nauki, aby ujrzeć ton k rą g sre­ od nas się oddala. brzysty, n a k tó ry dziś w iększa część ludzi tak Z rozum ieliśm y tera z, ja k im sposobem trz y m ało zw raca uw agi, chociaż przedstaw ia się jednoczesno s k u tk i w y n ik ają z działania księ­ ich oczom w w arunkach do tego korzy stn iej­ życa na ocean: 1) ru c h dzienny ziem i zw alnia szych, niż to będzie w epoce, o której mowa. się, 2) ru c h m iesięczny księżyca rów nież ule­ I rzeczyw iście księżyc oddali się od nas zna­ ga zw olnieniu, 3) księżyc oddala się od nas. cznie; obrachow ania D arw in a w skazują, że Z tego m ożna wnieść, że ziem ia niezaw sze odległość naszego sa te lity w zrośnie do stu obracała się z dzisiejszą p rę d k o śc ią 1). prom ieni ziem skich z dzisiejszych 60. Jego Ażeby ściślój rozebrać n a s tę p s tw a ty c h w a­ średnica w idzialna będzie m iała 18', kiedy dzi­ żnych zjaw isk. koniecznem je s t wiedzieć, k tó ­ siaj m a 31', to je st, że pozorna pow ierzchnia ry z dwu ru ch ó w — ziemi, czy k się ż y c a — prę- więcój niż o połowę się zm niejszy, a św iatło, dzćj ulega zw olnieniu. R ach u n e k i spostrze- ja k ie daw ać będzie ziem ia, w yniesie nieco więcój niż ’/ 3 dzisiejszego. Nic zapom inajm y również, że długość dnia ') W edług obliczeń D arw ina ziem ia w chwili od­ ziem skiego pow iększy się znacznie, skoro zró­ dzielenia się z niej księżyca, dokonywała swego obrotu w 3-ch godzinach. w na się z długością m iesiąca, także znacznie

tfg 32.

W SZEC H ŚW IA T.

dłuższego niż obecny. W obrachow aniach sw ycb D arw in znalazł, że dzień będzie w ten ­ czas 70 razy dłuższy niż dziś. W roku będzie tylko 5'A dni, to je 3t zaledwie 1 '/* dnia na każdą porę roku. Jak ież głębokie zm iany w następ stw ie tem p eratu r, w rozdziale klim a­ tów w ynikną z podobnego pow iększenia dłu­ gości dnia! Ja k ż e zm ienione zostaną w aru n ­ ki życia n a uaszćj planecie, w jakiż sposób przeistoczyć się m uszą g atu n k i roślinne i zwie­ rzęce, ludzie naw et, aby się zastosow ać do w aru n k ó w istn ien ia zupełnie odm iennych od naszych. Co się stanie ze zw yczajam i i oby­ czajam i społeczeństw a ludzkiego, jeżeli tylko stopniow e ostygnięcie słońca, nie uśpi ludz­ kości snem wiecznym w tej odległój epoce. A może też oceany i ich przypływ y i odpły­ w y nie będą ta k długo trw ały , ja k ta teory ja w ym aga, a m ianowicie stopięćdziesiąt m ilijonów lat. W idzim y więc, że te zm iany astronom iczne dopełniać się będą z nadzw yczajną pow olno­ ścią i kiedy n a w e t n astąp i ich czas, kiedy one p rzy jd ą do sk utku, organizm y ziem skie ła­ tw o będą m ogły się oswoić z now em i w a ru n ­ kam i klim atycznem u. D odajm y na zakończe­ nie, że n aw et ta epoka nie będzie przedsta­ w iać stan u nieruchom ości i trw ałości. Zape­ w ne tarcie przypływ ów i odpływ ów m orza u traci swoje działanie, o ile księżyc na nie w pływ a, skoro fala przyciągana przez naszego satelita zajm ie' stale jed n o i to samo miejsce n a ziemi, ale słońce działać będzie, ocean nie zostanie nieruchom y, m usi on się wznosić pod w pływ em gw iazdy dziennój, a to pod­ w ójne dzienne w ahanie, którego sk u tk i j e ­ dnak znacznie się zm niejszą z przyczyny po­ wolnego obrotu ziemi, w płynie na jeszcze większe zw olnienie obrotu i ty m sposobem zm ieni w aru n k i astronom iczne system u. T ak więc raz jeszcze jed en stw ierdzoną zo­ stała w ielka p raw da, k tó rą przypom inaliśm y przed chwilą: w szystko się zm ienia, prze­ kształca w przyrodzie. Niezm ienność podo­ bnie ja k nieruchom ość b y łab y tylko rodzajem śm ierci; życie w szechśw iata, rów nie ja k czło­ wieka, składa się z przem ian, nieprzerw anie następ u jący ch po sobie. T ylko że zjaw iska kosm iczne w ym agają okresów czasu, któ ­ ry ch długość je s t niedostępną dla naszój w yo­ braźni i spełniają się one pod w pływ em sze­ reg u kom binacyj rozlicznych i rozm aitych,

501

których ilość i wielkość leży poza obrębem polotu naszych pojęć. S ta n obecny je s t tylko nieznacznym przystankiem wpośród tój olbrzym ićj ewolucyi. A jeżeli zdołam y zdobyć trochę wiadom ości o początku i przyszłem przeznaczeniu św iata nas otaczającego, n astą­ pić to może ty lk o w sk u tek długich i uciążli­ w ych badań, dokonanych cierpliw ie przy św ietle nauki. Tylko astronom ija zdolna je s t do odsunięcia przed nam i krańców czasu, ta k ja k ju ż odsunęła krańce przestrzeni, rozsze­ rzając wiedzę ludzką w obu ty ch pojęciach. B . Prz.

BOGACTWA MINERALNE w K R Ó L E S T W IE P O L 8 K IE M . przez

Br. Jasińskiego.

(Ciąg dalszy.)

II. Węgiel brunatny. Oprócz w ęgla kam iennego, należącego do form acyi węglowój, znane są jeszcze w k ra ju pokłady w ęgla brunatnego w osadach lcajpru i trzeciorzędowych. W kajprze znajduje się węgiel m ineralny, k tó ry , ze względu na kolor i w ygląd zew nę­ trzny, pow inienby być zaliczony do pospoli­ ty ch w ęgli kam iennych, analiza chemiczna jednakże w ykazała, że je stto w ęgiel brunatny. W 1877 r. koło w si K rasne w powiecie K ie­ leckim znaleziona została w a rstw a takiego węgla około 3 stóp grubości. W okolicach Krom ołowa, K oziegłów i Sie­ wierza w pow. O lkuskim i B ędzińskim , szczególniój zaś w dolinach rzek W a rty i Czarnój P rzem szy znane są w w ielu m iejscach dosyć grube pokłady wręgla brunatnego. Nieco b a r­ dziój n a północ w ystępują także pokłady w ę­ gla brunatnego koło Częstochow y i W ielunia, lecz tu tw o rz ą one ty lk o cienkie w arstew ki. Co się zaś tyczy eksploatow anych obecnie po­ kładów w kajprze, to są one następujące: 1) w pow. Olk. pod K rom ołow em 4' grub. „ „ w B lanow icach 4' „ 2) „ Będz. w R okitnie i K uźnicy 7' „ „ „ w P orębie i C ięgowicach 5' „

W SZEC H ŚW IA T.

502 w pow. Będz. w M ijaczowie „ „ w Siew ierzu „ „ w B rudzow icach

4' grub. 3 %' „ 8' „

W a rstw y pod R o kitnem i C ięgow icam i leżą w bliskości stacyi Ł azy D. Ż. W .-W ., m ożna się więc spodziewać, że z czasem eksploatacyja ich znacznie się rozw inie. Obecnie, o ile w iem , eksploatuje się w ęgiel b ru n a tn y tylko w P orębie, w łasności p. P rin g sb e im a , gdzie n a kopalni J a n w ydobyto w 1878 r. 742,700 pudów. N iek tó re g atu n k i w ęgla b ru n atn eg o zachow ały w zupełności w ygląd drzew ny, inne zaś u tw o rz y ły m asę zbitą, koloru czar­ nego, blasku sm olnego i m uszlow ego odłam u. W ęg iel ten nie d aje koksu, lecz pali się łatw o długim płom ieniem . U żyw a się do opalania kotłów parow ych w okolicznych fab ry k ach . W form acyi trzeciorzędow ój znaleziono w ę­ g iel b ru n a tn y pod R oninem w K aliskiem i nad W isłą w P łockiem . M iędzy R oninem i R ołem zn any j e s t pokład n a 4 sążnie g ru ­ bości. W dolinie W is ły znane są pokłady pod W łocław kiem 10 stóp grubości, pod D obrzy­ niem (4 st.), n a p raw y m brzegu m iędzy D o ­ brzyniem i W ło cław k iem (10 st.). Ż aden z ty ch pokładów nie je s t obecnie eksploa­ tow any. W form acyi ju rajskiój znajduje się węgiel b ru n a tn y m iędzy S andom ierzem i Opatow em .

III. Rudy żelazne. W południowój części R ró le stw a znane są obfite p okłady ru d żelaznych, znajdujących się w rozm aitych form acyjach. W form acyi dew ońskiój zn a jd u ją się żelaziaki b ru n a tn e n ad p strem i g linam i w p u n k ­ tach zetk n ięcia k w a rcy tó w z w apieniam i. G liny te ciągną się w okolicach R ielc n a p rze­ strzeni 60 w io rst z połudn.-w sch. n a półn.zach. G niazda ru d y brunatnój wyśledzono w nich, poczynając od Ł ag o w a u stóp Ł ysicy, aż do M iedzianogóry i G ałęzie pod C hęcinam i. Dawniój eksploatow ano j e w znacznych roz­ m iarach, obecnie zaś ty lk o w N apieńkow ie pod D aleszycam i. R u d a napieńkow ska, zaw ie­ ra ją ca do 4 0 % żelaza, p rz etap ia się w Szczecnie i daje w yborne żelazo. W form acyi węglowój znane są sferosydery ty , leżące zw ykle pod w a rstw a m i w ęgla lub pom iędzy niem i. G rubość pokładów sferosyd ery tu nieznaczna i n ad e r zm ienna od k ilk u

te 32.

stóp do 5 cali. S fero sy d ery ty , zaw ierają około 40% żelaza, są nader łatw o topliw e i przetapiając się z ru d a m i z w apienia m uszlo­ wego dają bardzo dobre żelazo. R opalnie tój ru d y k o n ce n tru ją się w okolicach Dąbi’Owy, a w ydajność ich roczna przenosi 500,000 centnarów . W apień m uszlow y, otaczający form acyją w ęglow ą półkolem i pokryw ający ją po części, zaw iera ta k obfite pokłady galm anu, galeny i rud żelaznych, że często dają m u nazw ę u tw o ru kruszco-rodnego. R u d y żelazne znaj­ dują się w nim w niew yczerpanój obfitości ta k w wapieniu, ja k i w dolom icie w postaci gniazd, często m ających do 50 stóp g ru b o ­ ści, lecz bardzo niejedstajnie rozdzielonych. S p o ty k a ją się n aw et często razem z galm anem . S ą to żelaziaki brun atn e, zaw ierające od •25 do 33°/0 żelaza, ek sp lo atu ją się w okoli­ cach Będzina, Czeladzi, S ław kow a i Siew ierza w ilości koło 150,000 centnarów rocznie. W form acyi k ajp ru ru d y żelazne są stosun­ kowo bogatsze. P u sc h w swoim „G ieognostycznym opisie P o lsk i“ w y raża o nich tak ie zdanie: „ilość ru d żelaznych, znajdujących się w form acyi k ajp ru w Polsce je s t ta k wielka, że nie znam żadnój miejscowości, gdzieby je m ożna znaleść w takićj obfitości. Mogę tw ier­ dzić stanowczo, że w form acyi tój m ożna je znaleść n a każdym kroku, trzeb a ich tylko szukać". I rzeczyw iście, znaczna część R ró le ­ stw a je s t zajęta przez osady kajp ru , szczegól­ niój zaś K ieleckie i R adom skie i ru d a żelazna znajduje się tu praw ie wszędzie, zasilając gę­ sto rozsiane w ielkie piece. P o k ła d y ru d żela­ znych leżą w bliskości linii zetknięcia k ajp ru z w apieniem m uszlow ym ; ciąg n ą się. one od Bodzechow a przez S tarachow ice, R ejów ,B zin, B liżyn, M roczków, R ońskie, R u d ę M alenie­ ck ą do M achor. N a samój granicy k a jp ru z w apieniem m uszlow ym ru d y są bogatsze i tw orzą grubsze w arstw y, lecz zato są dość zanieczyszczone. Bliżój k u środkow i np. w C hlew iskach, N iekłaniu, B orkow icach, tw orzy ru d a regularniejsze w arstw y , posiada m niój siark i i fosforu, lecz zato grubość w arstw je s t znacznie m niejsza. W k ieru n k u k u północy, w bliskości osadów ju rajsk ich , ru d a je s t znacznie gorsza, np. w P rzysusze i D rzew icy. W sz y stk ie kopalnie w tój okolicy położone, d ają około 3 m ilijonów centnarów ru d y rocznie.

N 32.

W SZEC H ŚW IA T.

W zachodniój części gub. P iotrkow skiój w ystęp u je lcajper na znacznój przestrzeni i zaw iera tak że praw ie wszędzie ru d ę żelazną, k tó ra zn ajduje się tu nad wyżój opisanem i pokładam i w ęgla b runatnego. N ajbogatsze ru d y ciągną się od C zęstochow y, przez P a n k i i W ieluń, aż do g ran icy szląskiój. W okoli­ cach K rom ołow a, P o ręb y , Mijaczowa, W łodo­ w ic i Ż arek w y stęp u ją bardzo bogate sferosyd e ry ty , k tó re się p rzetap iają w w ielkim piecu w P an k ach . Ż elaziak b ru n a tn y tw o rzy pokłady nieznacznój grubości, niewięcój ja k 1 '/2 stopy, za­ w iera częste w arstew k i żelaziaka czerwonego i nader cenne ru d y m anganow e. P okłady sfero sy d ery tó w są znacznie obfitsze, lecz dają ty lk o od 27 do 35% żelaza, gdy wydajność ru d b ru n a tn y c h dochodzi często do 45°/0. E k sp ło atacy ja ru d żelaznych p r owadzi się albo o d kryw kow ym sposobem, t. j. zdejm ują się w ierzchnie n ap ły w y i odsłania się cały pokład ru d y , albo też przez odbudowę podzie­ m ną i w ty m razie b iją się szyby w nicznacznćj od siebie odległości a następnie dosięga się gniazd ch o d n ik am i, prow adzonem i na krzyż. P o w y b ran iu gniazda pozostają kom o­ ry, czasem dość znacznój wysokości. K ażdy szyb obejm uje zw ykle niew ielkie pole kopal­ niane. W r. 1880 było czynnych 73 kopalń rudy żelaznój. z k tó ry ch otrzym ano około 4 m ilijonów centnarów ru d y . R uda była przetapiana n a w ęglu drzew nym w 38 w ielkich piecach, k tó re w y d ały 1,200,000 centnarów surow ca. D w a lata tem u puszczony został w ru ch wielki piec w H ucie B ankow ój w D ąbrow ie na kok­ sie. D aje on do 1000 centn. surow ca n a dobę; je stto zatem jed en z najw iększych pieców w ielkich n a świecie. P rz e ta p ia on w yłącznie ru d y krajow e, koksu zaś używ a szląskiego. Z chw ilą ukończenia kolei dęblińsko-dąbrow skiój, większość pieców w R adom skiem za­ stosuje do operacyi koks, co znacznie zm niej­ szy koszty p ro dukcyi i zarazem da możność m niejszym k ap itało m k o rzy stan ia z niezm iernćj obfitości rud, rozsianych na przestrzeni p aru set m il k w adr.

IV. Rudy cynkowe. Z ru d cynkow ych znajduje się u nas w y ­ łącznie galm an, t. j. m ięszanina krzem ianu

503

i węglanu cynku, złożony w dolom itach for­ m acyi w apienia muszlowego w pow. B ędziń­ skim i O lkuskim . P o w ęglu je stto n ajw a­ żniejszy p ro d u k t m ineralny naszego kraju . Szkoda tylko, że dotychczas tak mało je s t eksploatow any, bo gdy go n a obok leżącym S zląsku o trzym ują do 530,900 to n n ‘) rocznie, u nas produkcyja zaledwie do 83,400 tonn do­ chodzi. Z czasom i u nas przem ysł cynkow y m usi się rozw inąć, gdyż posiadam y niezm ier­ n ą obfitość tój drogocennój ru d y . Idzie tylko o to, ażeby z niej k orzystali ty lk o krajow cy, a nie ludność napływ ow a, zagraniczna. In te ­ resujących się bliżćj tą kw estyją, odsyłam do a rty k u łu , pomieszczonego w 6y-m i 7-m N r. W szechśw iata p. t. „K w estyja kopalni cy n k u “.

V. Rudy ołowiane, srebrne i miedziane. P o k ład y błyszczu ołow ianego, czyli galeny, znajdujące się w dolom itach form acyi wapie­ nia muszlowego, eksploatow ane były w zna­ cznój ilości w ciągu k ilk u wieków . N ajzna­ czniejsze pokłady znajdują się w okolicach Olkusza, S ław kow a i B olesław ia w powiecie O lkuskim . P rz y eksploatacyi pokładów olku­ skich m usiano walczyć z nadzw yczajnym przypływ em wód zaskórnycb. Ażeby mieć po­ jęcie o walce, ja k ą m usieli toczyć gw arkow ie olkuscy z w odam i podziem nem i, dosyć wspo­ m nieć o ich kolosalnych pracach w celu osu­ szenia tych kopalń, czyli gór, ja k je nazyw ali; m ianow icie je d n a z wielu sztolni przez nich zbudow anych — P onikow ska, ukończo­ na w 1568 r. m iała 2300 sążni długości, a k a ­ nał odpływ ow y 650 sążni. W edług dokum entów w iarogodnych p ro ­ dukcyja ołow iu w X V I i X V II-em stuleciu, przew yższała cyfrę 50000 centnarów , a srebra (w edług O palińskiego „P olonia defensa“) 6000 grzyw ien 2) rocznie. W końcu X V III w ieku ekspłoatacyja błyszczu ołowianego w O lkuszu znaGznie się zm niejszyła, lecz zato n a początku b. w. poznano w artość bogatych pokładów galm anu, k tó ry obecnie eksploatuje się w znacznych rozm iarach. R u d a ołowiana zaś otrzym uje się tylko jako p ro d u k t pobo­ czny w bardzo nieznacznej ilości (w 1880 r. tylko 1500 pudów).

1) Tonna — 1000 klgr. — 61 pudów. 2) G rzywna kolońeka — 0,57 funta.

504

JTs 32.

W SZEC H ŚW IA T.

K oło K ielc i Chęcin oddaw na b y ły ju ż zna­ no pokłady rud ołow ianych i m iedzianych. R u d y ołowiane zn ajdują się w postaci żył, przecinających k w arcy ty dew ońskie. E ksploatacy ja tych pokładów d atu je się od XV-go stulecia. N a początku bieżącego w ieku o trzy ­ m yw ano tu jeszcze około 1,500 centn. czyste­ go ołowiu rocznie. R u d y żelazne, sk ład ające się przew ażnie z m alachitu, lazu ru i czerni m iedzianćj, eks­ ploatow ane b y ły w M iedzianogórze i K a rczówco jeszcze w X V w. Do najw yższego rozw oju doszły kopalnie M iedzianogórsltie w X V I i n a p o czątk u X V II-g o w ieku. G dy np. w 1595 r. w iększa część zam ku k ra k o w ­ skiego spłonęła, Je rz y R adziw iłł, k a rd y n a ł i biskup k ra k o w sk i d o starczył m iedzi z ko­ palń m iedzianogórskick do pokrycia odbudowanćj części zam ku. W połow ie X V II-g o w. kopalnie te u p ad ły i dopiero za S tan isław a A u g u sta zw rócono n a nie baczniejszą uw agę. W ro k u 1787 w ziął król M iedzianogórę w raz z N iew achlow em , gdzie s ta ła h u ta, w dzierża­ w ę od b iskupa k rak o w skiego n a la t 40. Z mie­ dzi stąd otrzym anój bito zdaw kow ą m onetę, ale jak k o lw iek o trzym yw ano corocznie do 120,000 złp zysku, z pow odu znacznych ko­ sztów eksploatacyi zaprzestano. W ty m czasie w ydobyto w M iedzianogórze w iele pięknego m alach itu w bryłach. D y re k cy ja górnicza w K ielcach zw róciła szczególną u w agę n a M iedzianogórę. K opal­ nię Z y g m u n t znacznie rozszerzono, przepro­ wadzono sztolnię S ta n isła w a przeszło 350 są­ żni długą, a nad szybem postaw iono m aszynę p arow ą do pom pow ania wody. P om im o to ro ­ boty prow adzono ty lk o do ro k u 1827, poczem je z pow odu znacznych kosztów produkcy i zarzucono. W p rzeciąg u czasu od 1816 do 1827 r. w ydobyto 70,000 ce n tn a ró w ru d y inicdzianój, z którój w ytopiono 5800 centn. miedzi, a ołow iu 800 centn. R u d a m iedzianogórska zaw iera tak że pew ien p ro cen t sreb ra, w edług S taszyca 1 do 2 łu tó w n a 100 funtów ru d y . Od 1818 do 1824 r. odciągnięto w hucie Białogońskiój 747 g rz y w ien srebra. Co się tyczy w aru nków gieognostycznych pokładów m iedzianogórskich, to są one n a stę ­ pujące. R u d y m iedziane, zaw ierające srebro, razem z błyszczem ołow ianym zn a jd u ją się w form acyi dew ońskiój. P o d k ła d ich stanow i łu p ek w apienny, a nadkład łupek kw arcow y,

ilasty i glina. K ieru n ek ogólny pokładu od półn.-zach. na poł.-wrschód, rozciągłość od M iedzianogóry aż do rzeki B obrzycy i Oblęgórki; upad wTarstw półn.-w sch. od 30° do 45°. Grubość pokładu n iejed n o stajn a; niekiedy strop ze spągiem się styka, znów rozchodzi i obejm uje grubość do k ilk u n astu sążni do­ chodzącą; średnia atoli grubość wynosi 2— 3 sążni. R uda m iedziana znajduje się av 4 ław i­ cach togo pokładu, poprzedzielana m argłem , łupkiem w apiennym i iłam i. Od r. 1827 eksploatacyja ru d m iedzianych i ołow ianych w okolicach K ielc i Chęcin zupełnie zanie­ chaną została, ja k k o lw ie k m ożna tw ierdzić z całą pew nością, że pokłady rudonośne ani w części naw et w yczerpanem i nie zostały. (Dok. nast,).

Stacyja telefon ow a przez Eugienijusza Dziewulskiego ')•

§ .1 1 . S ta c y ja głów na telefonow a je s t po­ łączona ze w szystkiem i stacy jam i pojedyńczemi i może j e z sobą bezpośrednio łączyć. D ru ty łączące stacyje telefonow e w W arsza­ wie są zawieszone na słupach w pow ietrzu, z ty ch powodów stacy ja głów na je s t pom ie­ szczona n a najw yższem piętrze w dom u przy ulicy P różnój, a zatem m nićj więcój w środku m iasta. N iekiedy do łączenia stacyi telefonowyrch używ ają drutów izolow anych, ułożo­ ny ch w ziemi; p rz y tak iem połączeniu stacyja głów na m ieści się n a dolnem piętrze. U rządzenie przyrządów stanow iących pojedyńczą stacyją, j a k rów nież ich użycie i dzia­ łanie przy bezpośredniem połączeniu z sobą dw u stacyj, opisaliśm y ju ż przedtem , obecnie pozostaje n am podać opis przyrządu, używ a­ nego n a stacyi głównój, służącego do łączenia pojedyńczych stacyj z sobą. Sposobów łączenia z sobą pojedyńczych s ta ­ cyj za pośrednictw em stacyi głów nój, je s t b a r­ dzo wiele, lecz zasada je s t je d n a i taż sam a. N ie będziem y w daw ać się w szczegóły tych opisów , ograniczym y się do sposobu łączenia używ anego n a stacy i głównój w W arszaw ie J) P. N -ry 26, 27, 29 i 30 W szechświata.

m 32.

W SZEC H ŚW IA T.

i to dla p rz y p ad k u dosyć prostego. P rz y p u ść ­ m y, że m am y w mieście ty lk o 4 stacyje poje­ dyncze telefonowe: w ty m przypadku m ożemy łączyć jednocześnie tylko dwie p ary stacyi, np. pierw szą z trzecią i drugą z czw artą. D la danego p rzypadku przyrząd łączący stacyi głównój składałby się z czterech m eta­ low ych poziom ych podłużnie (fig. 1), oznaczo­ n ych liczbam i 1, 2, 3 i 4, przytw ierdzonych do stołu w ten sposób, że one nie łączą się z sobą m etalicznie, czyli są izolowane i z czte­ rech m etalow ych poprzecznie I, II, I I I i IV, przym ocow anych nieco poniżój podłużnie, ta k że poprzecznice z podłużnicam i nie sty k ają się. W podłużnicach i poprzecznicach znaj­ dują się otw o ry naprzeciw ko siebie, w które w kładając m etalow e zatyczki, łączy się m eta­ licznie podłużnice z poprzecznicam i.

Fig. 1. K ażda z czterech pojedynczych stacyj telefonowycli je s t połączona z je d n ą podłużnicą. P oprzecznica I I I je s t stale połączona z przyrzą­ dem telefonów ym , znajdującym się n a stacyi głów nćj, a zaś poprzecznica IV z ziem ią. Jeśli stacy je pojedyncze są nieczynne, wówczas w przyrządzie łączącym stacyi głównój za­ tyczki m etalow e są w etk n ięte w poprzecznicę IV , a ty m sposobem d ru ty linijne stacyj po­ jedynczych 1, 2, 3 i 4 są połączone z ziem ią za pośrednictw em odpow iednich podłużnie

505

i poprzecznicy IV . P rzy rząd y sygnalizujące nie są umieszczono przy telefonie stacyi głó­ wnój, lecz znajd u ją się w łączone pom iędzy d ru t linijny, idący z pojedynczej stacy i a podłużnicę. S ta cy ja głów na o trzym uje sygnały w nieco in n y sposób, niż stacyje pojedyncze. P i'ąd elektryczny z m aszynki indukcyjnój w ysłan y z pojedyńczój stacyi, działając na elektrom agnes, pociąga jego kotwicę i ty m sposobem otw iera zasuw kę drzwiczek, które w łasnym ciężarem spadając n a dół, ukazują sw oją ty ln ą stronę, opatrzoną odpow iednim num erem . L ek k ie uderzenie, ja k ia daje się. słyszeć przy opadnięciu drzwiczek, powiada­ m ia osobę, czuw ającą n a głównój stacyi o za­ żądaniu jednój ze stacyj, kiedy liczba uw ido­ czniona oznacza, k tó ra m ianow icie stacyja pragnie używ ać swego telefonu. P o o trzym aniu w ten sposób zaw iadom ie­ nia n a stacyi głównój, np. od stacyi pojedyńczój oznaczonój liczbą 1, w yjm uje się zatyczkę, łączącą podłużnicę pierw szą z ziem ią (IV . poprzecznica) i za ty k a się w tę sam ą podłużnicę przy poprzecznicy II I , a ty m sposobem przy ­ rząd telefonow y stacyi głównój zostaje połą­ czony ze stacy ją 1. N astępnie zo stacyi głó­ wnój zap y tu ją stacyją 1-szą, z k tó ry m num e­ rem pragnie być połączoną. P rzypuśćm y, że odpow iadają z N r. 3. Osoba obsługująca sta eyją głów ną, zam yka rę k ą drzwiczki przy przyrządzie sy g n a liz u ją c y m i, a następnie za­ tyczki podłużnie 1 i 2 przenosi n a po przecz­ nicę I i ty m sposobem łączy z sobą bezpośre­ dnio stacyje 1 i 3. W chwili, kiedy p o jed y n ­ cze stacyje kończą z sobą rozmowę, obowią­ zane są w ysyłać prądy elektryczne ze swoich m aszynek indukcyjnych. Jeżeli m aszynka ind u k cy jn a zostanie w praw iona w ru ch na jednój zo stacyj, to drzw iczki przy sygnałach 1 i 3 opadają jednocześnie i ujaw niają swoje num ery, ponieważ dotąd linije 1 i 3 stanow ią je d e n obwód. P o otrzym aniu zawiadom ienia n a stacyi głównój o skończonój rozmowie, za­ ty c z k i podłużnie 1 i 3 przenoszą się n a po­ przecznicę IV , czyli każda z linij napow rót łączy się z ziem ią, a drzwiczki sygnałów przy­ m y k a się ręką. Podczas tego, kiedy stacyje 1 i 3 są z sobą połączone, może k tó ra z pozostałych pojedyńczych stacyi, np. 2, przysłać sy g n ał do stacyi głównój. P oniew aż każda pojedyńcza linij a m a podłużnicę w yłącznie dla niój przeznaczo­

506

X$ 32.

W SZEC H ŚW IA T.

ną, przeto stacyja głów na może być w każdój nia rzeczy. W tych w arunkach pisząc niniej­ chw ili z nią połączona. G d y b y stacy ja 2 żą­ szy a rty k u ł, m uszę wyznać, że kleiłem go rad ała połączenia jój ze stacy ją 1 lub 3, to sta - czój zwolna, a o ile zdołałem rzecz przedsta­ cyja głów na w danym przy p ad k u pow iada­ wić godnie, łask aw y czy teln ik raczy sam m ia, że w obecnój chw ili są zajęte i należy ocenić. poczekać do skończenia ich rozm ow y. Lecz stacyja 2 może być połączona ze stacy ją 4, w danój chw ili n iezajętą; jeżeli zatyczki po­ dłużnie 2 i 4 zostaną przeniesione n a poprzecznicę II , to stacy je 2 i 4 są z sobą połączone S T U D Y JU M E T N O L O G IC Z N E bezpośrednio, k iedy jednocześnie stacyje 1 i 3 Bronisława Rejchmana. w podobny sposób są włączone w jed en ob­ wód p rz y pośrednictw ie poprzecznicy I. S to ły łączące n a stacyi głównój w W arsza­ (Dokończenie). wie obejm ują 50 num erów , a zatem 25 połą­ H isto ry ja rozw oju tadibeja bardzo m ało je s t czeń może być jednocześnie na jed n y m stole. znaną. W iadom o tylko, że to godność dzie­ W obecnój chw ili tak ich stołów je s t ju ż u sta ­ dziczna w linii m ęskićj i żeńskiój. M agus non w ionych sześć obok siebie, k tó re m ogą obsłu­ fit sed nascitu r. N iew szystkie je d n a k dzieci żyć 300 pojedyńczych stacyi. tadibcyja kw alifikują się n a ten urząd, lecz W ten sam sposób ja k poprzecznice służyły tylko te, k tó re zostały w ybrane przez tadedo połączenia podłużnie n a jed n y m stole, m o­ bcyjów, t. j. te, któ ry m duchy ju ż w wczesnym gą p rzy połączeniu poprzecznie odpow iednich w ieku zaczynają się objaw iać ‘). Sam ojedzi z sobą służyć do łączenia z sobą podłużnie, całą pracę rozw inięcia zdolności szam ańskich znajdujących się na różnych stołach. Jeżeli pozostaw iają trosce tadebcyjów , albow iem za­ np. stacyja 1-sza, k tó ra znajduje się n a p ie r­ w szym stole, pragnie porozum ieć się ze sta ­ daniem jeg o je s t jed y n ie opow iadanie tego cy ją 287, um ieszczoną n a 6-y m stole, to n a­ co słyszał od nich, w ję z y k u tylko dla niego leży podłużnicę 1-ą zapom ocą zatyczki m eta- zrozum iałym . C astren choć słyszał w yrażenie: łowćj połączyć z poprzecznicą, k tó ra je s t „chodzić n a naukę do tad ib eja“, jednakże nie w bezpośredniem połączeniu z je d n ą poprze­ m ógł się dowiedzieć, n a czem polega ta n au ­ cznie sto łu 6-go; a tę o sta tn ią poprzecznicę ka. T ylko jed en sam ojed opowiedział nam , połączyć z podłużnicą sto łu 6-go, oznaczoną iż m ając la t 15 zaczął chodzić n a n au k ę do tad ib eja ze sław nego rodu tadibejskiego. liczbą 287. Uczyło go dw u szam anów , a n au k a pole­ P o d aw an ie szczegółow ych i dokładnych gała na tem , że po opowieściach fan tasty cz­ opisów urządzenia stołów , uw ażam y w tem m iejscu za niew łaściw e. Z m ian y i ulepszenia nych o tadebcyjach, zawiązano m u oczy, dano drobne w p rzy rząd ach są bardzo w ażne ze w rękę bęben, w k tó ry bić kazano, a potem względów p ra k ty c zn y ch , k ied y szczegółowe je d e n z nauczycieli uderzył go w głow ę a d ru g i w plecy. N agle rozjaśniło się w głowie ucznia. ich opisy sam ą zasadę rzeczy zaciem niają. P rze d sta w ił m u się cały oszak tadibej ów §. 12. P isząc rzecz o telefonach i m ikrofo­ tań cu jący ch n a rękach i nogach. Uczeń ta k nach, ograniczyłem się do fo rm typ o w y ch się ich p rzestraszy ł, że pobiegł do księdza i używ anych w W arszaw ie, a pom im o to za­ praw osław nego i p rz y ją ł chrzest. N igdy m u ledw ie zdołałem p rzedm iot w 5-iu num erach się potem tadebcyje nie objaw iały 2). W szech św iata wyłożyć. T rzy m ając się stale N iepodobna przypuszczać, aby ro la tad i­ zasady, że w w y k ład ach p o p u larn y c h należy beja była tylko w ierutnem szalbierstw em , starać się p ra w d y n aukow e m ożebnie ściśle w ypow iadać, p rzy opracow aniu rzeczy o tele­ ja k się to niejednem u zdawało. B ezw ątpienia fonach i m ikrofonach n ap o ty k ałe m praw ie są i szalbierze, bezw ątpienia potrzebne tu je s t cokrok na trudności. Z astępow anie term in ó w sztuczne tresow anie, ale sam podkład n a tu ­ używ anych w fizyce w y ra zam i z m ow y potocznój może często prow adzić do niedokładno­ ') A rch. Benjamin. ści, a tem sam em do fałszyw ego przedataw ie- i 2) Reiseerrin. str. 189 do 196.

SAMOJEDZI.

X° 32.

W SZEC H ŚW IA T.

ralny. S zam an i z pew nością w ychow ują się w rodach, w k tó ry ch delikatność nerw ów , w y­ bu jała fan tazy ja i skłonność do hallacynacyj są dziedzicznemi. Z arów no opow iadanie po­ wyższego ucznia, ja k i zw y k ły sposób w pro­ w adzania się w ekstazę, dowodzą, iż udaw a­ nie byłoby zbytecznem . Zobaczym y, że m am y tu do czynienia z objaw am i tego sam ego ro ­ dzaju, ja k ie w E uropie ju żto doznaw ały czci podobnój, ju ż też b y ły prześladow ane jak o cechy opętania od d y jabła lub przynaj mniój czarodziejstw a. Tadibej — ja k wogóle w szyscy praw ie sza­ m an i A zyi północnój — w praw ia się w e k sta­ zę biciem w penzer. J e s tto bęben podobny do sita. S k ó ra n aciąg n ięta je s t tylko z jednój stro n y , z drugiój zaś są dw ie krokiew ki, na k rzy ż do obwodu przym ocow ane, k tó re służą za rękojeść. K ażdą z nich zdobi 7 w yobrażeń jak ich ś bałw anów 1). N adto penzer je s t ob­ w ieszony pierścieniam i m osiężnemi, blacham i i t. d. Do uderzan ia w eń służy laduranec, pałeczka, obw inięta skórą, lub też łap k a za­ jęcza. K oniecznym także atry b u tem tadibeja je s t sp ecy jaln y ubiór, składający się z tam borcyi, koszuli zamszowej, ozdobionój na brzegu i szw ach sk raw k am i czerwonego su­ kna, blacham i żelaznem i lub cynowemi, zeszytój przy odgłosie specyjalnych pieśni cza­ rodziejskich 2) i sewbopeia, t. j. czapeczki, a raczój n ak ry cia z czerwonego sukna, ta k świętój, że za s tr a tę jój odpowiada głową przed ta d e b c y ja m i6). N a szyję kładzie również pasek czerwonego sukna, a oczy i tw arz za­ k ry w a ch ustką, „bo m a patrzeć okiem wew nętrznem n a św iat duchów " (C astren). Sam bodaw a, czyli obcowanie z tadebcyjam i, czary, w celu zasięgnięcia ich rad y lub pom o­ cy, odbyw a się w sposób następujący. Tadibej uderza lekko w penzer, ogrzew a jego skórę nad ogniskiem , aby się więcój naprężyła i śpiew a n u tę tajem niczą, tęsk n ą, przeciąga­ ją c zgłoski ja k najdłużój. Stopniow o pow ięk­ szając siłę uderzeń, w ydaje wreszcie dźwięki ostre, przenikliw e. O becni sam ojedzi zastosow ują swe glosy do dźw ięku penzera i z po­ czątku cicho, a potem głośno w ołają goj! goj! 3). W reszcie tadibej zam ilka i tylko lek­

507

ko bije w bęben. Zapew ne w tedy słucha m o­ w y tadebcyjów. Gdy j ą skończą, tadibej zaczy­ n a wyć dziko, uderzać gw ałtow nie w bęben i wreszcie następuje słowo wyroczni. P ieśń, z k tó rą tadibej zw raca się do tadeb­ cyjów, zaw iera w edług C astrena m ało słów i byw a zw ykle im prowizowaną. G dy zginie nap rzy k ład renifer, pieśń w edług jednego z tadibejów je s t następująca: „P rzyjdźcie, o przyjdźcie duchy czarodziej­ skie! — Jeśli nie przyjdziecie, to j a do wras pójdę. — Przebudźcie się, przebudźcie—o du­ chy czarodziejskie! — przyszedłem do w as — ze snu się obudźcie’.11 Tadebcyjo n a to: „W jakiój to spraw ie — powiedz, przybyłeś — czemu przychodzisz kłócić nam spokój!“ Tadibej.- „P rzyszedł bo do m nie jeden N ienec, k tó ry m nie m ęczy straszliw ie — re n m u zginął — z tego powodu do was przychodzę". N a to w ezw anie — ja k m ówił C astrenow i tadibej — zw ykle zjaw ia się jeden tadebcyjo. G dy się ich kilku zjaw i, to każdy m ów i co innego i tadibej nie wie, którego m a słuchać. P ro si przyjaznego sobie tadebcyja, aby zna­ lazł renifera. N aturalnie duch je s t posłuszny, a tadibej ciągle naw ołuje, aby pilnie stra ty szukał, aż dopóki nie znajdzie. Jeśli tadebcyjo wróci z niczem , to tadibej znowu go posyła. „N ie kłam , mówi; gdy skłam iesz, będzie mi źle, będą ze m nie drw ić tow arzysze. Pow iedz coś widział, nie taj ani dobrego ani złego. Pow iedz ty lk o słowo. G dy powiesz wiele (t. j. niejasno, nieokreślenie), to źle ze m ną będzie“ . Tadebcyjo wreszcie w skazuje m iej­ sce, gdzie widział renifera. Tadibej idzie za jego w skazaniem , lecz często się zdarza, iż „renifer uciekł ze w skazanego m iejsca41, łub in n y tadibej zapomocą swoich tadebcyjów za­ ta rł jego ślady. Trzeba dodać, iż podstaw y do ty c h w skazów ek przygotow uje sobie tadibej przed sam bodaw ą. W y p y tu je się poszkodo-

bności goje! goje! (Graach. Voyage to Greenłand cytow. u Lubbocka, Początki Cywil.), a Fidżyjczyey: koi au, koi au, co m a u nieh znaczyć: to ja . (W illam s, Fiji and the Fijans cyt. tam że). Przytaczam to tylko jak o curio­ sum, albowem może to być przypudkowy zbieg brzmień analogicznych. Okrzyk samojedzki znam tylko ze źródeł J) L. c. rosyjskich, więe być może iż niema on żadnego specyjala) Arch. Benjamin. nego znaczenia i je s t identycznym z wykrzykiem hoj, 5) Arch. Benjamin. Abramów, Okr. Berezowski. Rzecz hej, hej! którym woźnica pobudza renifery. (P a trz Ca­ godna zaznaczenia, że i eskimosi wołają, przy tój sposostren Grammatik i t. d. str. 607).

508

W SZEC H ŚW IA T.

JV§ 32.

wanego o w szelkich okolicznościach, dotyczą­ cych straty , m ianow icie co do czasu i m iejsca, bada właściciela czy kogo nic podejrzyw a, j a ­ kich m a wrogów , kto z nim sąsiaduje i t. d. G dy odrazu nie o trzym a odpowiedniego m ate ry ja łu śledczego, bije w bęben i p y ta się o to tadebcyjów , potem sam ojeda, potem zno­ wu tadebcyjów , aż dopóki nie zbierze dosta­ tecznych szczegółów, n a zasadzie któ ry ch może sobie w yrobić pojęcie o w ypadku. To pojęcie skrystalizow ane i podbudzoną kom bin acy ją objaśnione, słyszy on potem w eksta­ zie od tadebcyjów . B yć może, iż otrzym uje je ja k o objaw ienie, ja k o nag ły błysk, sen, ale w każdym razie w ierzy, iż pochodzi on z u st samego ta d e b c y ja 1). D rugim w ypadkiem , w k tó ry m sam ojed najwięcój udaje się do pom ocy tadibeja, je s t choroba. Tadibej przy b y w a do m iakani cho­ rego i odkłada czary do najbliższój ju trz n i, prosząc w nocy tadebcyjów o pomoc. Je śli chory m a się rano lepićj, szam an zabiera się do bębna, jeśli gorzćj, to w yczekuje siódmój ju trz n i. Jeśli i w tedy nie n astąp i polepszenie s ta n u zdrow ia, tadibej ogłasza chorego za nie­ uleczalnego. T a m etoda ek sp e k ta ty w n a w i­ docznie n a b y ta została dośw iadczeniem i w y­ bornie broni sztukę szam ana od kom prom itacyi. Jeśli chorem u stanie się lepićj w k tó ry m ­ kolw iek z term inów , tadibej zaczyna badać chorego, czy nie wie, k to n a niego nasłał cho­ robę. Sam ojedzi bow iem , ja k i wiele innych ludów pierw otnych, w ierzą, iż choroba pocho­ dzi najczęściój od drugiego człow ieka i to nie przez zarażenie, ale przez czary, zdaloka 3). Bez poznania p rzyczyny tadibej nie decyduje się p rzy stąp ić do czarów, „albow iem choroba może pochodzić od N u m a", a żaden tadibej nie odw aży się dośw iadczać w szechm ocy boskiój. G d y dojdzie do przekonania, że choro­ bę n asłał zły człow iek, tadibej u daje się do tadebcyjów o radę i pomoc, a sk u tk iem tego w staw ien n ictw a b y w a to, że choroba przecho­ dzi z p ac y je n ta n a in icy jato ra. T adibeje za­ ręczali C astrenow i, że in n y ch środków przy leczeniu nie u żyw ają. S ły szał on ty lk o o przy­ palaniu ciała brzozow em i w itk am i dla usunię­ cia miejscowego bólu. K riw o szap k in jed n ak

w spom ina o w ielu środkach, o któ ry ch we właściw em m iejscu będzie mowa. W razie nieobecności szam ana, Sam ojed szuka w in n y sposób zaginionego renifera. U kłada n a ziem i koło z rogów reniferow ych, w środku kam ień, a na nim kaw ałek żelaza tak , że się łatw o może za lada przyczyną przechylić. W k tó rą stronę się przechyli, tam idzie Sam ojed, a w tedy renifer wybiega naprzeciw . Podobnież szukają i człowieka, ale w ty m razie robią k rą g z włosów ludz­ kich. W idocznie działają tu duchy rogów i w ło­ sów. może identyczne, a może ty lk o analogi­ czne z tadebcyjam i. N arody ałtajsk ie w yobra­ żają sobie siły p rzy ro d y jako isto ty obdarzo­ ne życiem i duszą. Pi-awic każde zjawisko, każdy przedm iot m a w sobie ta k ą istotę. M ają też je zapew ne rogi i dlatego wiedzą, gdzie się identycznym duchem ożyw ione rogi po­ działy. Nie n a tem się kończy k ra in a boska u Samojedów. W szędzie z lilozołicznomi p ierw ia­ stkam i m onoteizm u i — ■wyjąwszy możność czarow ania, szam anizm —panteizm u, znajdu­ je m y u nich nader g ruby fetyszyzm . W spom nieliśm y, iż Sam ojedzi we w szystkiem widzą duchów. D uchy drzew , kam ieni, gładkiego jeziora, spokojnego stru m y k a słu ­ chają ich m odlitw y i przyjm ują ofiary. W wil­ ku, niedźw iedziu, łabędziu i t. d. siedzą duchy potężne i przystępne są tylko szam anom , bo p ro sty śm ierteln ik żyje ze zw ierzętam i we w rogich stosunkach. Z ato dla niego dostępne są przedm ioty nieruchom e, szczególnićj k a­ mienie, do których Sam ojed czuje najw iększe nabożeństw o. Lecz niew szystkie są godne czci: szam an m usi zbadać, czy w nich siedzi silny duch. T ak a je s t w iara inteligientniojszych. A le w północnćj S yberyi w ielu je s t ludzi nieprzypuszczających w cale obecności ducha w m a rtw y m przedm iocie i m odlą się do niego ja k o do bóstw a samego, m ateryjalnego, w własnój osobie '). K ażdy kam ień niezw ykłćj form y, każde drzewo szczególne są tak iem i bóstw am i i odbierają cześć boską pod nazw ą chegów lub chajów 2). S ą one po­ dobnie ja k tadebcyje podw ładne N um ow i ip o -

’) Reiseerrinn. str. 194, 135. -) Patrz u Peschla rozdziały o religii ludów pierwotnych.

>) C astren Vorlesungen. 189,193. 196. 2) Abramów. — C astren pisze Hahe. R eguły w liście do Koeppena Haha. (Castr. Yorles. 224).

jYs 32.

W SZECH ŚW IA T.

dobnie j a k oni d ają radę i pomoc, ale gdy do tadebcyjów może się udaw ać tylko tadibej, chogi n ato m iast jak o bogi opiekuńcze przy­ stępne są każdem u śm iertelnikow i '). F ety sze te dwojakiego byw ają rodzaju: na­ tu raln e i sztuczne. O n atu ra ln y ch (kam ienie, drzew a) ju ż wspom nieliśm y. Gdy są bardzo wielkie, o trzy m u ją godność bóstw narodo­ wych. L ecz na drogach Sam ojeda niezawsze n ap o ty k ają się kam ienie i drzewa, a bez bó­ stw a tru d n o się obyć W ięc Sam ojed chciw ie zbiera w szystkie rzadkości, ja k ie m u się uda, na drodze n apotkać i k tóre, według jego po­ jęć teologicznych, kw alifikują się na bóstwa, obwija je p strem i g ałgankam i i wozi zawsze w specyjalnych saniach ze sobą jako penaty; oprócz tego robi je z drzew a, z m etalu, ze skraw ków skóry. W reszcie w razie potrzeby fa b ry k u je tym czasow ych bałw anów z ziemi lub śniegu 2) T ak a okoliczność zdarza się, gdy potrzeba ściągnąć przysięgę od podejrza­ nego o kradzież. O skarżony robi bałw ana z ziemi, kam ien ia lub śniegu, przecina go z góry n a dół i mówi: „niech ta k sam zo­ stanę p o rąb an y jeśli skłam ałem , niech nie w stan ę ju tro z m iejsca i ja k e m spał, ta k niech wiecznie pozostanę*1. T en rodzaj przysięgi otoczony je s t ta k im nim busem postrachu, że każdy S am ojed raczej się przyzna niż k rz y w oprzysięgnie. W iedzą o tem R osyjanie i dla tego też ta ro ta przysięgi w sądach je s t ustanow ioną 3) Jeszcze w iększy postrach bu­ dzi przy sięg a na nozdrza, czy też, ja k Castren podaje na jak ik o lw iek k aw ałek głowy niedźw iedzia białego: w zw ierzu tym bowiem siedzi duch potężniejszy niż w chegu. P an teo n em chegów była w yspa W ajgacz, dokąd się zjeżdżali n aw et azyjatyccy Sam o­ jedzi. S tą d zw ie się ona Ohegja, Chegeja, (B enjam in), Cliajodeja (A bram ów ), Ila h e -ja , lub H ah ero (C astren). N a południow ym jój krańcu w rzyna się w m orze przylądek z nie­ J) Stosunek tadebcyjów do chegów nie je s t zupełnie j a ­ sny. Być może, że i Samojedzi niejasno go rozumieją, ale w podobnych razach żaden lud nie czyni z tem sobie ża ­ dnego kłopotu. W idocznie muszą być praw ie identyczne i różnie się tylko substancyją, gdyż u Tawgów i cliegi i tadebeyje noszą jednę i też sam ą nazwę Kojka (Castren, Vorles. Fin. My tli. 220). *) Reiseerrin. 199,200. 3) Arcli. Benjamin podaje całkow itą ustawę dla S a ­ mojedów.

509

zm iernie strom em i ścianam i, k tó ry według ogólnych pojęć ałtajskich najzupełniój kw ali­ fikował się na św ięte miejsce. T u od niepa­ m iętnych czasów stał bałw an W esako. A rchim au d ry ta B enjam in opisuje go ja k o drew nia­ ny, bardzo sta ry i bardzo cienki trój g ran iasty posąg drew niany o 7 tw arzach, w etk n ięty w ziemię. Z południowej strony otaczało go półkole 420 posągów, a z północnej strony le­ żała kupa głów renifowych, bardzo stare topory, uszy od kotłów m iedzianych, guziki, gwoździe, gałganki kolorowe, — widocznie ofiary. W szy stk ie posągi nie m iały właściwój głow y, lecz ostre tró jg ran iaste zakończenie. W esako m iał przedstaw iać dyjabła. N a pół­ nocnym zaś przylądku W ajgaczu był posąg żeński, C hadako, rep rez en tan tk i „babki ziem i“. W idział go B orrough w 1556 i\, H olen­ der Naj w 1594, Iw anow w 1824 r. '). G dy po 1825 r. ochrzczono Sam ojedów naprzeciw ­ ko w yspy W ajgacz, ciekawe te pom niki przeszłości zostały spalone i na przylądkach wznoszą się teraz krzyże. Podobnież zburzo­ no wszelkie inne większe zbiorow iska bogów, ja k np. 100 bałw anów w gaju około Mezenia. Lecz pom imo to, że na ich m iejscu stanął krzyż, Sam ojedzi uw ażają drzew a gaju za św ięte i gałązki ich wożą ze sobą w saniach. C astren wspom ina o „głów nym " chegu k a ­ m iennym , pośrodku w yspy i nazyw a go jajieru Ilah e , czy cheg — gospodarz ziemi. Miał on stać nad przepaścią i powiadano o nim , że go tu przedtem nie było, że zjaw ił się niew ia­ domo ja k 2). B enjam in, k tó rem u stanow isko naczelnika m isyi dawało doskonałą sposo­ bność zapoznania się ze szczegółami n a W a jgaczu, nic o nim nic wspomina. O dm ianą chegów są siadeje, bałw any po­ staci człow ieka z ostrzem zam iast głowy. S to ją one zw ykle na górach, a stąd ich n a ­ zwa (sia-góra) w edług B enjam ina. C astren przeciw nie powiada, że sja 3) znaczy tw arz, więc siadei, bałw an postaci człowieka. S to ją one zw ykle n a stanow iskach m yśliw skich, przy norach, z tw arzą zwróconą .k u za­ chodowi. P rzy p isu jąc ty m bałw anom życie i duszę osobistą, Sam ojedzi widzą w nich isto ty z n a!) Reclus, Geograpliie Uniyerselle. 2) Vorl. 223. 3) 1. c. 22i. Reiseerrin. 2 >0.

510

W SZEC H ŚW IA T.

m iętnościam i człowieka. N a tój w ierze polega cała p ra k ty k a szam ańska. P rosząc o co chega lub siadeja, trzeba m u dać ofiarę 4), o któ ­ rą się jed n ak m ożna targow ać, ta k , że w re ­ szcie zgadza się n a ciołka reniferow ego za­ m iast żądanego pierw otnie starego sam ca. Jeśli cheg zawiedzie, b iją go, strą c a ją z gó­ ry i t. p. O brzędy ofiarnicze b y w a ją różne, stoso­ wnie do m iejscowości i tadibeja. N iektórzy u żyw ają sztu k p restid ig ita to rsk ich : przed cbegem staw iają p rę t pochyło, naw iązują n a koniec jego taśm ę, biją w penzer i śpiew ają, w yrażając swe żądanie; gdy taśm a w sk u tek u k ry ty ch czynności szam ana zacznie się pod­ nosić na p rę t, je s tto znak, że cheg zaczyna m ówić z tadibejem . Co się ty czy przedm io­ tów ofiary, to stan ow ią je zw ykle renifery, k tó re dusi tadibej p rzed posągam i. W chwili gdy zw ierzę kona, k łu je go je d e n z obecnych nożem w serce. P om azaw szy tw arz chega k rw ią i tłuszczem , obecni zjadają mięso. N um ow i pośw ięcają białego renifera n a wysokich górach. Zasady relig ii i m oralności przechow ują się w trad y cy i tadibej ów. P rz y ta c z a j e A rchim . B enjam in, dodając ja k b y zdziw iony, że „po­ g ań sk a w iara S am ojedów niezupełnie je s t pozbawiona zasad m o raln y ch ". P rz y ta c z a m y ważniejsze: W ierz w boga najw yższego, czcij go i speł­ niaj ślub d an y jem u . W ierz w dyjabła, tadeb­ cyjów i chegów i jed n aj ich sobie. N ie skacz przez sanki, w k tó ry ch leżą chegi. Nie rób i nie staw iaj chegów napróżno. Czcij ojca swego i m atk ę sw oją. Czcij i pow ażaj s ta r­ szych od siebie. N ie obm aw iaj nikogo bez p rzyczyny i nie drw ij z nikogo. N ie zabijaj. N ie prow adź bójek. N ie k ra d n ij. K ochaj sw ą żonę i nie pożądaj cudzśj. S ta ra j się w szelkiem i siłam i o zachow anie reniferów . N ie gadaj g łu p stw . N ie bądź dum nym . N ie bądź p r ó ­ żnym . N ie upijaj się. N ie bądź łak o tu isiem i jed z co się zdarzy. O bdarz żebrzącego, aby nie odszedł od ciebie bez pom ocy. Milcz o tem co widzisz, abyś nie dał pow odu do ja kiój spraw y. A reh im au d ry ta B en jam in n ie m ów i, czy p raw idła powyższe istn ie ją w tra d y c y i w po-

*) Arch. Benjamin. C astren i t. d.

Ks 32.

danem sform ułow aniu, czy też sam je sform u­ łował. W każdym razie, n a zasadzie ogólnych faktów etnologicznych, nie znajdujem y w nich nic zadziwiającego. S ą zupełnie zastosow ane do pojęć i potrzeb ludu choćby najpierw o­ tniejszego. W r. 1825 zaczęła pom iędzy Sam ojedam i rozpowszechniać chrześcijaństw o specyjalna m isyja duchow na. W e d łu g jój naczelnika, Arch. B enjam ina, Sam ojedzi okazali się „bar­ dzo skłonnym i do przyjęcia praw dziw ój w ia­ ry ". Szczególniój podobały się im dzw ony i czynność dzw onienia. Tłoczyli się poczciwcy do dzw onnicy, w ydzierając sobie sznur n a­ wzajem . A le choć ju ż w 1830 r. było w sam śj E uropie 3303 Sam ojedów ochrzczonych i choć od owego czasu znacznie się pow iększyła licz­ ba neofitów, jed n ak że w ciszy lasów i tundr, przy dom owem ognisku brzm i jeszcze k ró tk a m odlitw a do N um a, p adają re n ifery przed chegam i, a tadibeje ja k daw nićj szukają po­ m ocy tadebcyjów . K rz y ży k n a szyi nie w yłącza w cale używ ania bębna czarodziejskiego, do którego się zresztą i sąsiedzi chrześcijanie uciekają. D la czego się ta k dzieje? D latego przedew szystkiem , że now e pojęcia nieodpow iedniem i silam i w lew ane w głow y S am oje­ dów nie m ogą w nich zw alczyć pojęć zako­ rzenionych. F etyszyzm i czarnoksięstw o m o­ głyby tylko pierzchnąć przed ośw iatą — ale m isyja staw iała ty lk o cerkw ie, a o szkołach nie m yślała. Z resztą stoją n a przeszkodzie często m atery jaln o pow ody: w yznanie praw o­ sław ne trzy m a się ściśle postów i posiada ich bodaj czy nic dwieście n a rok. Ja k ż e je może obserw ow ać koczow nik w tundrze, gdzie i k o ­ nieczność i potrzeba skazują go n a pożyw ie­ nie mięsne?

KORESPONDECYJA WSZECHŚWIATA. Posiedzenie Tow. Przyrodników Polskich im ie­ nia Kopernika we Lwowie. P o trzechm iesięcznćj przerw ie prof. D -r O sk ar F a b ia n otw orzył posiedzenia T ow a­ rz y stw a P rzyrodniczego im ienia K opernika w dniu 24 P aźd ziern ik a r. b. Zapow iedziano następujące punkty: 1) S p raw y to w arzy stw a, 2) w ykład p .Ł u k . B odaszew skiego: o trw a n iu uderzenia ciał

M 32.

511

W SZEC H ŚW IA T.

sprężystych, 3) w ykład p. F r. K am ieńskiego: o obecnym stanie fizyjologii roślin, 4) w ykład p. B r. P aw lew sk ieg o : o now em praw ie chemicznem. P ro g ra m jednakow oż ten uległ zn a­ cznym zmianom. Co się ty czy spraw T ow arzystw a, to prezes zaw iadom ił członków o otrzym aniu przez To­ w arzystw o Ii-g o tom u P a m ię tn ik a F izyjograficznego dla biblijoteki T ow arzystw a. N a­ stępnie sekretarz T o w arzystw a prof. P etelenz oznajmił, iż z łona T o w arzystw a w y b ran ą zo­ stała kom isyja z pp. Radziszewskiego, F ra n lcego, F abiana, B enoniego i P ctelen za — m a­ ją c a opracow ać p ro jek t reform y w y k ład u nau k przyrodniczych w szkołach gim nazyjalnych. P a n Ł. B odaszew ski w y kładał następnie dość długo o trw a n iu uderzenia. Z w racał uw agę, że k w e sty ja ta je s t m ało opracowaną, ciekaw ą i obfitą w rezu ltaty. Z doświadczal­ nie tą k w esty ją się zajm ujących cytow ał tylko Schnebelliego (1867 r.), k tó ry przeprow adził pod ty m w zględem szereg doświadczeń, V en a n ta i Cauchyego, k tó rzy tę kw esty ją teo re­ tycznie rozbierali. P . B. pow tórzył doświad­ czenia Schnebelliego, potw ierdził jed n e z jego w niosków, in n e odrzucił — przyszedł do re ­ zultatów , k tó re p otem pozw oliły m u w ygłosić zap atry w an ia n a budowę m ateryi. B iorąc pod uw agę te w nioski oraz prace Y. M ayera i Lockyera, uw aża p. B. obecne p ierw iastk i za sk u ­ pienia eteru. N ie m ożem y tu ani doświadczeń, ani nici rozum ow ania przytoczyć, gdyż toby w ym agało wiele m iejsca, przeprow adzenia rachunków i przytaczania szeregu liczb. W kw esty i tćj zabierał głos prof. R adziszew ­ ski, zw racając uw agę: 1) że tak ie zap atry w a­ nie na jedność m atery j nie je s t nowem, lecz chw iejnem , że o p a rta n a tem zapatryw aniu się teo ry ja P ro u ta została zbitą i odrzuconą (przez S tasa, M arignaca i t. d.), 2) że Y. M eyer zrzekł się ju ż swego poglądu na złożoność haloidów (chloru, brom u i jodu), 3) że prace Locky era nie są dokładne i nigdy nie były doprow adzane do końca, że w ydzielanie w o­ doru z m etali, nie dowodzi przem iany m etalu w wodór, lecz ja k okazał D um as, w odór przez m etale je s t pochłanianym , znajduje się w nich gotow ym . P rzem ian a m etalu w wodór m o­ głaby być p rzy jętą, g dyby w aga w ydzielone­ go wodoru odpow iadała stracie w wadze m e­

talu , gdyby znaczniejsze ilości wodoru otrzy­ m yw ano. W y k ład p. K. nie przyszedł do sk u tk u , za­ powiedziany rów nież w y k ład p. P . m usiał być dla spóźnionój pory odłożonym, n atom iast p. P . zakom unikow ał k ilk a uw ag nad stało­ ścią trójm etylokarbinolu, o czem w lite ra tu ­ rze chemicznćj nie znajdujem y żadnych p ra ­ w ie w zm ianek. Sądząc z zachow ania się in ­ nych zw iązków b u tylow ych względem w yso­ kich tem p eratu r, sądząc z analogij — m ożna było m niem ać, że trój m ety lokarbinol będzie łatw o się rozkładał przy w ysokich tem pera­ tu rac h . Tym czasem p. P . dośw iadczalnie o k a­ zał, że przy tem p eratu rach : 100°, 182, 234,9° (tem p e ratu ra k ry ty cz n a tego ciała) ') i przy tem p eratu rze 335° (topliwości ołow iu) ciało to je s t trw ałem , nie ulega rozkładow i. P rz y ostatniój tem peraturze, t. j. 335° w pow ietrzu ulega ono rozkładow i, lecz ty lk o częściowemu, a w atm osferze d w utlenku w ęgla i tego roz­ kładu nie doznaje. P ró b y trw ałości tego ciała polegały n a oznaczaniu gęstości jego pary sposobem Y. M eyera. B r. P. S P R A W O Z D A N IA .

Ignacy Szyszyłowicz. Koralina jako od­ czynnik mikrochemiczny w histyjologii roślin­ nej. (R ozpraw y i spraw ozdania A kadem ii U m iejętności w K rakow ie. W ydział m atem a­ tyczno-przyrodniczy, tom X , 1882. Także od­ dzielnie. K raków , 8 °. 1882, str. 1— 18). P rzedstaw iw szy ch a ra k te ry sty k ę śluzów roślinnych i gum zgodnie z poglądem Saclissego, au to r przechodzi do działania koraliay, czyli kw asu rozolowego, ja k o środka b a rw ią ­ cego. K oralina pozw ala odróżnić pod m ikrosko­ pem gum ę od śluzu, albow iem na pierw szą w cale nie działa, gdy tym czasem śluzy siłniój barw i niż otaczające tk an k i. Z resztą korali­ na nieco odm iennie działa n a rozm aite śluzy, albow iem sp iry tu s odbarw ia śluz pigw y, lecz pozostaje bez w pływ u n a zabarw iony koralin ą śluz w bulw ach storczyków . T a różnica zachow ania się wobec sp irytusu śluzów za­ barw ionych k o ralin ą pozostaje w zw iązku z ich pochodzeniem : śluzy pow stałe ze skrobi, O tem peraturach krytycznych pomieścimy osobny artykuł w jednym z następnych N -rów W szechśw iata.

te 32.

W SZEC H ŚW IA T.

512

ja k w bulw ach storczykow ych, pod w pływ em sp iry tu su barw ę sw ą zachow ują, gdy tym cza­ sem pow stałe z błonnika (śluz pigw y) zostają odbarwione. W śluzogum ach k o ra lin a p o ­ zw ala ocenić stosunkow ą ilość śluzu, albowiem natężenie spowodow anego przez n ią zabarw ie­ nia zależy od stosunkow ój jego ilości. K o ra lina pozw ala w y k ry ć n aw et śluz, ta k dalece napęczniały, że sk u tk iem tego nie daje się w wodzie dostrzegać. A . W.

KRONIKA NAUKOWA. — Na wybrzeżach F rancyi w Roscoff nad oceanem A tlantyckim i w Banyuls nad morzem Śródziemnem zo­ stały urządzone przed kilku la ty stacy je zoologiczne (podobnie jak w Neapolu i w innych miejscach) z odpowiedniemi pracow niam i w celu u łatw ian ia obserwacyi i badań nad żywemi zw ierzętami morskiemi, które na stacyjach możne mieć n a zawołanie. Nadto tam z wielką, łatw ością daje się zebrać w yborow y m atery jał do b a ­ dań anatom iczno-porównawczych, histologicznych i a n ­ tropologicznych. Pracow nie zoologiczne nad brzegam i Francyi, urząd/one za staraniem prof. H. de LacazeDuthier i zostające pod jego światłym kierunkiem, wy­ dają już poważne rezultaty. Między innem i, we wspo­ mnianych pracowniach, p. N. Apostolides pracow ał nad budową i rozwojem Ophiuridae (W ężogw iazdy v. W ę żogony). Oprócz nowych spostrzeżeń nad budową tych zwierząt, należących do typu szkarłupni (Echinodermata), a mianowicie zaś nad budową k an ału pokarmowe­ go, systemu nerwowego, narządu krążenia krwi i układu naczyń wodnych, poczynionych ta k pod względem a n a ­ tomicznym, jakoteż i histologicznym, p. Apostolides ob­ serw ow ał pierwsze początki rozwoju Ophiuridae i zba­ dał stronę obyczajową, którą tutaj w streszczeniu po­ dajemy. Ofiury (wężogony, wężogwiazdy) zam ieszkują w szyst­ kie morza w bardzo wielkiej ilości, szczególniój dna piaszczyste są niemi zwykle pokryte. Ofiury francuskich wybrzeży posiadają formę pięciokątną, albo ściśle okrą­ g łą i opatrzone są wężowatemi ramionami, nadzw yczaj­ nie ruchliwemi. Zwykle zwierzę w normalnem położe­ niu posiada stronę grzbietow ą zwróconą, ku górze, gę­ bę zaś, na powierzchni przeeiwnój, czyli, że ofiu­ ry poruszają się, m ając gębę zwróconą nz dół. Ruchy ich, dość energiczne, są prawdziwem chodzeniem, pełza­ nie bowiem w tedy można tylko zauw ażyć u nich, kiedy są bardzo zmęczone długim pobytem w akw aryjum . W zwykłych w arunkach, zupełnie zdrowe, wyciągają, jedno lub dwa ram iona naprzód i na nich się opierając, przyciągają resztę swego cia ła w kierunkn dowolnym. N awet w spoczynku tylko ram iona dotykają ziemi, ciało zaś krążkow ate je st wzniesione, w tedy ofiura przedsta­ w ia się jako krążek w sparty n a podstaw ie pięciora­ miennej, dość wysokiej. Dla, rozpoznania żywotności ofiur, dostatecznie jest umieścić je na grzbiecie, jeżeli mogą się odw racać, stan

Ąi>3BoaeHO IVw:iypoK>

HapiiMna 2 1 O kt aópsi 1 8 8 2 r.

ich zdrowia je st zadaw alniający, wtedy to można się prze­ konać, że ofiura je st w7 stanie zw racać swoje ramiona we wszystkich kierunkach. Mały gatunek Amphiura squamata (Forbes) godzien uwagi z powodu żyworodności, skręca ram iona około swej tarczy (k rążk a) z niezmier­ ną szybkością i w oka mgnieniu zamienia się w ciało zu­ pełnie kuliste. Pomiędzy ofiurami, A m phiura jed n a po­ siada tę wyższość, że zmniejszając powierzchnię ciała, może spadać na dno wód, niebędąc prądem porywaną. Rozmaite ‘gatunki ofiurów zamieszkują razem pewne miejscowości, a zewuętrzno ich cechy, strój ich zostaje w związku z otoczeniem, wśród którego życie spędzają. Mieszkające na wybrzeżach skalistych posiadają ram io­ na bez ostrych zakończeń, chropow ate tylko i pokryte łuską; barw a ich je s t skromną, graniczy pomiędzy białawrą i czerwono-szarą. Przeciwnie gatunki i osobniki, żyjące na dnie piaszezystem, obdarzone są ramionami niezmiernie giętkiemi i uzbrojosemi w długie kolce. C iekaw y także przedstaw ia widok zwierzę w pełni życia oddychające, obserwowane z grzbietowej powierz< chni. Ciało zwierzęcia nadym a się i szczupleje kolejno co pochodzi stąd, że zwierzę nabiera wody przez szpary umieszczone około gęby do wielkich worków i przestrze­ ni, położonych w ew nątrz ciała i otaczających różno we­ wnętrzne organy. Szpary zamykaję się lub otw ierają , według woli zwierzęcia, przy pomocy oddzielnych mię­ śni, — worki napełnione wodą jako elastyczne powolnie się kurczą, wypychając płyn, który się do nich dostał i tym sposobem następuje odświeżanie wody, a razem z niem i oddychanie. ' A. S.

ODPOWIEDZI REDAKCYI. WP. M. S. Możemy w skazać do zoologii dzieła: prof. M. Nowickiego i G ervais w7 francuskim jęz., do B ota­ niki zaś: J. W a g i, H istoryja roślin i dzieło D uchartrea. W P . W olniewiaowi w Źrenicy p. Środę w W K S . Pozn.

Żądanie Pańskie staw ia nas w przykrem polożeaiu gdyż zadość uczynić mu nie możemy dla następującej przy­ czyny: F ab ry k a mączki i przetworów z niej istnieje wprawdzie wT Królestwie, ale znajduje się w ręku cudzo­ ziemców, podobno przeważnie holendrów i dlatego nie w ykształciła u nas ludzi fachowych, spośród których moglibyśmy rekomendować dyrektora do otwieranego przez Sz. P an a zakładu. W P. E . w Kijowie. „W iadomości z nauk przyrodzo­ nych" wyszło dotychczas dw a zeszyty: pierwszy w ro­ ku zeszłym, a drugi w bieżącym; są do nabycia we wszystkich księgarniach l-sz y za rs. 1, a 2 -g iz a kop. 80.

T reść: Zwolnienie ruchu wirowego pod wpływem przypływów i odpływów morza, przez F ilip a G erignyego. — B ogactw a m ineralne w Królestw ie Polskiein, przez Br. Jasińskiego (ciąg d alszy ).— Stacyja telefonowa, przez E. Dziewulskiego. — Samojedzi, studyjum etnologiczne Br. Rejchm ana (ciąg dalszy). — Korespondencyja w szechśw iata. — Spraw ozdania. — K ronika naukowa. —■Odpowiedzi Redakcyi. W y d aw ca E. Dziewulski.

R edaktor Br. Znatowicz.

D ruk K. Kowalewskiego, K rólew ska Nr. 23.

Tai. lit

W Lit.. W.jłówczewshecfo wWbns z zwie.

Tali. IV

wLit.W.Glówczewsldege w W arpzaw if