Ekologiczne metody uprawy marchwi

SAVE OFFLINE

EKOLOGICZNE METODY UPRAWY MARCHWI

materiały dla rolników

Radom 2004 Dodruk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW zgodnie z decyzją HORre-401-182/04 z dnia 25.06.2004 r.

1

Autorzy: 1.

Józef Babik

2.

Franciszek Adamicki,

3.

Zbigniew Anyszka

4.

Józef Robak

5.

Jerzy Szwejda

Praca zbiorowa pod redakcj¹ dr Ireny Babik Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach Recenzja: dr Roman Œniady Zdjêcia: Babik J. Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku © Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego - Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM tel. +48(48) 365 69 00 e-mail:[email protected] www.cdr.gov.pl/radom Realizacja i druk: GP RCDRRiOW w Radomiu ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM tel. +48(48) 365 69 00 e-mail:[email protected] www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-33-7 Nak³ad: 5000 egz. 2

Spis treœci I. Wartoœæ od¿ywcza marchwi i jej znaczenie gospodarcze ............................. 4 II. Wymagania klimatyczne i glebowe .............................................................. 5 III. Wymagania pokarmowe i potrzeby nawozowe ............................................ 6 IV. Odmiany ........................................................................................................ 7 V. P³odozmian i stanowisko w zmianowaniu .................................................... 9 VI. Uprawa roli i przygotowanie gleby ............................................................ 12 VII. Nawo¿enie ................................................................................................... 13 VIII. Terminy i metody uprawy ........................................................................... 19 IX. Zabiegi pielêgnacyjne ................................................................................. 21 X. Ochrona marchwi przed chwastami, chorobami i szkodnikami ................. 22 Ochrona przed chwastami ..................................................................... 22 Choroby marchwi .................................................................................. 25 Choroby bakteryjne ......................................................................... 26 Choroby grzybowe ........................................................................... 26 Szkodniki marchwi ................................................................................ 30 XI. Zbiór i  sposoby przechowywania marchwi ............................................... 34 XII. Wymagania jakoœciowe i przygotowanie do sprzeda¿y i transportu .......... 36

3

I. Wartoœæ od¿ywcza marchwi i jej znaczenie gospodarcze Marchew pochodzi z rejonu œródziemnomorskiego lub terenów obecnego Afganistanu. Dzikie formy szybko rozpowszechni³y siê i pocz¹wszy od Afganistanu poprzez Turcjê, a póŸniej kraje œródziemnomorskie objê³y obszar ca³ej Europy. Marchew nale¿y w Polsce do bardzo wa¿nych gatunków warzyw i po kapuœcie zajmuje drugie miejsce pod wzglêdem powierzchni uprawy (oko³o 30 tys. ha). Roczna produkcja marchwi (oko³o 900 tys.ton) daje Polsce pierwsze miejsce wœród krajów Unii Europejskiej. Oprócz spo¿ycia w stanie œwie¿ym wa¿n¹ rolê w zagospodarowaniu krajowej produkcji odgrywa przetwórstwo (produkcja soków, mro¿enie, suszenie i konserwowanie). Ze wzglêdu na ró¿norodnoœæ form u¿ytkowania, wysokie walory od¿ywcze i smakowe, œwie¿a jak i przetworzona marchew znajduje szerokie zastosowanie kulinarne. O wartoœci marchwi decyduje zawartoœæ wielu cennych sk³adników. Najwiêksze znaczenie ma beta-karoten, (prowitamina A), niezbêdny dla prawid³owego funkcjonowania wielu narz¹dów, w szczególnoœci wzroku. Marchew jest równie¿ Ÿród³em innych witamin (B1, B2, C, PP), b³onnika, cukrów i soli mineralnych, g³ównie potasu, wapnia, fosforu, magnezu. Marchew ma dzia³anie antybakteryjne, reguluje zaburzenia pracy przewodu pokarmowego oraz dziêki zawartoœci antyutleniaczy (karotenoidów) zapobiega wystêpowaniu niektórych nowotworów. Na sk³ad chemiczny i wartoœæ biologiczn¹ marchwi wp³ywaj¹ warunki klimatyczne, w tym g³ównie temperatura oraz sposób uprawy (tab. 1). Tabela 1. Zawartoœæ witamin i sk³adników mineralnych w korzeniach marchwi (w 100 g œwie¿ej masy) Witaminy Rodzaj uprawy β karoten* C mg mg Ekologiczna 4,5 8,3 Konwencjonalna 3,8 7,2

Składniki mineralne B1* µg 43

Wapń mg 34,4

Żelazo µg 408

Cynk µg 387

Azotany ppm 413

36

36,8

404

485

433

* - Ró¿nice istotne; ród³o: (9)

Badania jakoœci marchwi produkowanej w kraju w gospodarstwach ekologicznych, w porównaniu do produkcji konwencjonalnej wykaza³y, ¿e zawiera ona wiêcej suchej masy i cukrów, co polepsza jej smak. W korzeniach marchwi uprawianej ekologicznie stwierdzano równie¿ mniej azotanów i azotynów (Rembia³kowska 1999). 4

II. Wymagania klimatyczne i glebowe Warunki klimatyczne, w szczególnoœci temperatura, odgrywaj¹ du¿¹ rolê w rozwoju marchwi. Roœliny mog¹ rosn¹æ w temperaturze od 5 – 35oC, jednak warunki termiczne, gwarantuj¹ce uzyskanie w³aœciwego kszta³tu korzeni i odpowiedniego sk³adu chemicznego mieszcz¹ siê w przedziale 15 – 21oC. Za optymaln¹ temperaturê uwa¿a siê 18oC. Marchew pochodzi ze strefy klimatycznej, w której wystêpuj¹ du¿e wahania temperatury miêdzy dniem, a noc¹, podobnie jest w naszym kraju, szczególnie w drugiej po³owie lata. W przypadku marchwi dzia³a to korzystnie, gdy¿ nastêpuje wtedy wiêksza akumulacja cukrów w korzeniach. Zbyt wysokie temperatury, znacznie przekraczaj¹ce 25oC s¹ niekorzystne dla wzrostu marchwi, gdy¿ przyczyniaj¹ siê do spadku plonu. Temperatura ma istotny wp³yw na d³ugoœæ korzeni. Niska temperatura (œrednio 12 – 13oC) powoduje, ¿e wyrastaj¹ korzenie d³u¿sze i smuklejsze, podczas gdy w temperaturze 24oC korzenie s¹ krótsze i grubsze. Marchew znosi dobrze och³odzenia, a nawet wytrzymuje niewielkie przymrozki. Odpornoœæ roœlin na wymarzniêcie zale¿y od cech odmianowych, zahartowania, d³ugoœci trwania och³odzenia, temperatury, zagêszczenia roœlin. Bardziej nara¿one na wymarzanie s¹ roœliny o ma³ej zawartoœci suchej masy oraz wybuja³e, na skutek zbyt póŸnego lub zbyt intensywnego nawo¿enia. W czasie och³odzenia zewnêtrzne liœcie trac¹ turgor i wiêdn¹c ochraniaj¹ szyjkê korzeniow¹, która jest najbardziej wra¿liwa na przemro¿enie. Dlatego roœliny o du¿ej masie liœci i rosn¹ce w wiêkszym zagêszczeniu maj¹ mniejsze uszkodzenia mrozowe jak te o s³abym ulistnieniu i rosn¹ce rzadko. Odpornoœæ na uszkodzenia mrozowe zale¿y równie¿ od rodzaju gleby i wielkoœci korzeni. Gleby o du¿ej zawartoœci substancji organicznej, gleby o ciemnej barwie szybciej siê nagrzewaj¹ i wolniej och³adzaj¹. Ryzyko przemarzniêcia marchwi na takich glebach jest mniejsze ni¿ na glebach o niewielkiej zawartoœci materii organicznej. Silniej uszkadzane s¹ korzenie du¿e, których szyjka korzeniowa bardziej wystaje ponad powierzchniê. Marchew lubi stanowiska s³oneczne, które wp³ywaj¹ korzystnie na zawartoœæ karotenu i cukru w korzeniach. Najodpowiedniejsze s¹ gleby przepuszczalne, a jednoczeœnie zdolne utrzymywaæ dobrze wodê. Na glebach ciê¿kich zbiór jest utrudniony, szczególnie jeœli jest wilgotno, korzenie oblepiaj¹ siê ziemi¹, a zbiór mechaniczny jest czasami niemo¿liwy do przeprowadzenia. Na glebach zbyt lekkich, w warunkach deficytu wody, wschody s¹ gorsze, a pole trzeba czêœciej deszczowaæ. Gleby nie powinny mieæ tendencji do zaskorupiania siê. Najbardziej polecanymi do uprawy marchwi s¹ gleby piaszczysto-gliniaste i gliniasto-piaszczyste, o du¿ej iloœci substancji organicznej. Gleby piaszczysto-gliniaste s¹ szczególnie 5

wskazane dla produkcji na zagonach i redlinach, gdy¿ ³atwiej jest je rozluŸniæ nawet prostymi maszynami, d³u¿ej zachowuj¹ dobr¹ strukturê oraz uzyskuje siê lepsze wschody roœlin. L¿ejsze ziemie mog¹ byæ wykorzystywane do wczesnej i przyspieszonej produkcji, gdy¿ ³atwiej i szybciej siê nagrzewaj¹. Poziom wód gruntowych powinien kszta³towaæ siê na g³êbokoœci od 1 do 3 m. Marchew nale¿y do roœlin toleruj¹cych zmiany odczynu w doœæ du¿ym przedziale od pH 5 do 8, ale za optymalny dla gleb mineralnych uwa¿a siê zakres 6.0 – 6.8, a dla gleb torfowych nieco ni¿szy pH 5.5 – 6.5.

III. Wymagania pokarmowe i potrzeby nawozowe Marchew ma g³êboki korzeñ palowy, którym w póŸniejszym okresie wegetacji mo¿e czerpaæ sk³adniki pokarmowe z g³êbszych warstw gleby. Jedynie w pocz¹tkowym okresie wzrostu roœnie wolniej i musi korzystaæ ze sk³adników dostêpnych w p³ytszej warstwie. Iloœæ sk³adników mineralnych pobieranych z plonem zale¿y od typu gleby na jakiej marchew jest uprawiana, rodzaju stosowanego nawo¿enia i odmiany. Obecnie uprawiane odmiany marchwi plonuj¹ lepiej i maj¹ du¿o wiêksze wymagania pokarmowe ni¿ uprawiane 40 – 50 lat temu. Tabela. 2. Iloœæ sk³adników mineralnych (kg/ha) pobrana z plonem korzeni marchwi w wysokoœci 50 ton/ha Rodzaj gleby Piaszczysta* Organiczna**

N 220 215

P 27 51

K 312 275

Mg 52

Ca 152

ród³o: * - Starck, 1997; ** - Rubatzky 1999

Zapotrzebowanie na potas, tak jak u wielu warzyw korzeniowych jest doœæ du¿e (tab. 2). Zawartoœæ potasu w marchwi wzrasta wraz ze wzrostem nawo¿enia. Optymalna zawartoœæ dostêpnego dla roœlin potasu w glebie powinna wynosiæ 150 - 250 mg/l. Drugim z kolei sk³adnikiem pobieranym w wiêkszej iloœci jest azot. Brak tego sk³adnika mo¿e zahamowaæ wzrost roœlin, szczególnie w okresie m³odocianym. PóŸniej marchew, podobnie jak kapusta, mo¿e korzystaæ z azotu zgromadzonego w g³êbszych warstwach gleby, nawet poni¿ej 1,3 m. Odmiany o d³u¿szym okresie wegetacji, rozwijaj¹ silniejszy system korzeniowy i mog¹ pobieraæ azot z g³êbszych warstw gleby ni¿ odmiany wczesne, o krótkim okresie wegetacji. Optymalna dla marchwi zawartoœæ dostêpnego azotu w glebie okreœlana jest na 70 -120 mg/l. 6

Du¿e znaczenie plonotwórcze przypisywane jest te¿ fosforowi i miedzi. Na ogó³ roœliny pobieraj¹ fosfor z górnej warstwy gleby, ale wykorzystuj¹ równie¿ znaczne iloœci z warstw g³êbszych 60 – 90 cm. £atwiej jest pobierany fosfor dostarczany z bie¿¹cym nawo¿eniem, ni¿ pochodz¹cy z resztek po¿niwnych. Dla prawid³owego wzrostu roœlin zawartoœæ przyswajalnego fosforu w glebie powinna wynosiæ od 60 do 80 mg/dm3. Obiektywn¹ ocenê zasobnoœci gleby w sk³adniki pokarmowe mo¿na przeprowadziæ tylko po wykonaniu analizy chemicznej gleby. Na ogó³ wystarcza to dla ustalenia potrzeb wzbogacenia gleby w sk³adniki pokarmowe. W przypadku stosowania wy³¹cznie nawo¿enia organicznego trzeba jeszcze uwzglêdniaæ sk³adniki uwalniane stopniowo w okresie wegetacji. O stanie od¿ywienia roœlin mo¿na wnioskowaæ na podstawie wygl¹du roœlin. Stosuj¹c systematycznie nawozy organiczne jak: kompost, obornik, mieszanki z motylkowymi i inne, na ogó³ rzadko mo¿na siê spotkaæ z niedoborem mikroelementów. Mo¿e siê to zdarzyæ przy zmianie odczynu gleby spowodowanym np. b³êdami w wapnowaniu gleby, nadmiernymi opadami, okresowym zalaniem roœlin, susz¹ lub przenawo¿eniem jednym sk³adnikiem, który blokuje pobieranie przez roœlinê innego. Bardziej prawdopodobne jest wyst¹pienie niedoboru któregoœ z makrosk³adników. Du¿y wp³yw na pobieranie sk³adników mineralnych ma odczyn i temperatura gleby. Na glebach, których pH jest ni¿sze od 6 nastêpuje ograniczenie dostêpnoœci N, P i K. Kwaœny odczyn gleby pogarsza jej strukturê, stwarza niekorzystne warunki dla rozwoju wielu organizmów glebowych. Gleby takie zawieraj¹ z regu³y mniej Ca i Mg, mo¿e wzrastaæ w nich nadmiernie zawartoœæ manganu, ¿elaza i aluminium. W glebach o odczynie zasadowym obni¿a siê dostêpnoœæ wszystkich mikroelementów, z wyj¹tkiem molibdenu.

IV. Odmiany Materia³ siewny do upraw ekologicznych, zgodnie z Rozporz¹dzeniem Rady 2092/91/EWG dotycz¹cym rolnictwa ekologicznego mo¿e byæ otrzymywany z roœlin, które co najmniej przez jedno pokolenie (dla gatunków wieloletnich przez dwa sezony wegetacyjne) by³y uprawiane w warunkach i wed³ug zasad okreœlonych dla gospodarstw ekologicznych. Nasiona niektórych polskich odmian marchwi wyprodukowanych zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego mog¹ ju¿ byæ dostêpne w 2004 (Perfekcja REW, Pierwszy Zbiór OZJ – PNOS O¿arów). Odmiany dla produkcji ekologicznej powinny posiadaæ pewne cechy, które 7

w produkcji konwencjonalnej nie zawsze brane s¹ pod uwagê. Na razie nie wszystkie kryteria doskona³ej odmiany mog¹ byæ spe³nione. Nale¿¹ do nich: wysoka odpornoœæ na choroby, odpornoœæ na szkodniki, silnie rozbudowany system korzeniowy, wysoki plon i stabilne plonowanie w latach, pokrój zapewniaj¹cy dobre przewietrzanie, ma³a zdolnoœæ kumulowania azotanów, dobra trwa³oœæ przechowalniana, jakoœæ spe³niaj¹ca oczekiwania konsumenta. Na rynku polskim jest wiele odmian marchwi ró¿nych firm, które mo¿na by zaoferowaæ dla upraw ekologicznych. Dotyczy to szczególnie ustalonych odmian krajowych, znanych i uprawianych w Polsce od wielu lat. Odmiany te s¹ lepiej przystosowane do naszych warunków i mniej wymagaj¹ce w porównaniu do odmian mieszañcowych. Najczêœciej zalecane obecnie odmiany do uprawy podano w tabeli 4. Niektóre z odmian, które s¹ dostêpne na naszym rynku, a wykorzystywane w uprawach ekologicznych w krajach Unii Europejskiej, zamieszczono w tabeli 3. Tabela 3. Odmiany marchwi stosowane w uprawach ekologicznych w UE. Bolero F1 (Vilmorin) Odmiana tolerancyjna na alternariozę i mączniaka prawdziwego z niewielką tendencją do gromadzenia azotanów. Charakteryzuje się silnymi liśćmi, przydatna do mechanicznego zbioru. Typ nantejski o cylindrycznym, lekko stożkowym i tępo zakończonym korzeniu. Plenna średnio-wczesna odmiana, na zbiór wczesny i opóźniony. Nadaje się do bezpośredniego spożycia, dla przetwórstwa i przechowywania.

8

Major F1 (Clause Semences) Odmiana w typie nantejskim, średnio-późna, o dużym wigorze. Korzenie bez tendencji do zielenienia, kształtu trapezowatego, długości 16-18 cm i średnicy 4-5 cm. Charakteryzuje się krępą i mocną nacią, o dużej tolerancji w stosunku do alternariozy. Korzenie dobrze wybarwione wewnątrz i zewnątrz. Bardzo dobra dla przetwórstwa i przechowywania, o małej tendencji do gromadzenia azotanów.

Merida F1 (Nunhems) Średnio-wczesna, plenna odmiana w typie nantejskim, atrakcyjnej barwie wewnętrznej i zewnętrznej. Korzenie długie, cylindryczne, wyrównane, o gładkiej skórce. Nadaje się do mechanicznego zbioru. Może być przeznaczona do bezpośredniego spożycia jak i dla przetwórstwa i przechowywania.

Nevis F1 (Bejo) Średnio-wczesna odmiana o gładkim, cylindrycznym korzeniu, gładko zakończonym i intensywnej barwie. Charakteryzuje się mocną ciemną nacią, o dużej tolerancji na choroby. Z wczesnych siewów może być wykorzystana na zbiór pęczkowy.

Tabela 4. Odmiany marchwi najbardziej polecane do uprawy ekologicznej Wczesność odmian Wczesne, Śr.wczesne

Średnio-późne

Późne

Lenka (PNOS Pozn.) Nantejska KhiNO Fantazja (Bejo) Jaguar F1 (Syngenta) Champion F1 (Syng.) Nanbro (Bejo) Monanta (RZ) Bolero F1 (Vilmorin) Nevis F1 (Bejo) Newburg F1 (Bejo)

Jawa (Polan)* Berlanda F1 (Bejo)* Bergen F1 (Bejo) Narbonne F1 (Bejo) Nerac F1 (Bejo) Kometa F1 (Polan)

Perfekcja (PlantiCo)* Koral (Polan) Bangor F1 (Bejo)* Feria F1 (RZ)* Nela F1 (PlantiCo)* Magno F1 (RZ)*

Odmiany późne dla przetwórstwa Regulska (PlantiCo)* Dolanka (Polnas)* Flacoro (Royal Sluis)* Joba (Bejo) Vita longa (Bejo) Kazan F1 (Bejo)* Karotan F1 (RZ)* Trophy (PlantiCo)

* - Nadaje siê do przechowywania; RZ – Rijk Zwaan

Fot. 1. Marchew o barwie bia³ej

Fot. 2. Marchew o barwie purpurowej

V. P³odozmian i stanowisko w zmianowaniu W ekologicznym gospodarstwie dobrze u³o¿ony p³odozmian ma za zadanie nie tylko utrzymanie i podnoszenie ¿yznoœci gleby, ale te¿ zapewnienie uprawianym roœlinom odpowiedniej iloœci sk³adników pokarmowych oraz stworzenie warunków ograniczaj¹cych zachwaszczenie pól i wystêpowanie chorób i szkodników. Zwiêkszenie asortymentu uprawianych gatunków o zró¿nicowanych wymaganiach pokarmowych, ró¿ni¹cych siê tak¿e g³êbokoœci¹ i zasiêgiem systemu korzeniowego zapobiega erozji sk³adników mineralnych oraz zapewnia lepsze ich wykorzystanie. Marchew nale¿y do grupy roœlin o g³êbokim systemie korzeniowym i z powodzeniem mo¿e pobieraæ sk³adniki pokarmowe z g³êbszych warstw gleby (tab. 5). 9

Tabela 5. G³êbokoœæ systemu korzeniowego niektórych warzyw wg E. Chroboczka Głębokość systemu korzeniowego do 30 cm do 60 cm > 75 cm

Gatunek warzywa rzodkiewka, szpinak, ogórek sałata, fasola, kalafior, cebula, groch burak ćwikłowy, marchew, kapusta, szparag, rabarbar, chrzan

Wa¿na rola w utrzymaniu i wzbogacaniu ¿yznoœci gleby, zapobieganiu erozji gleb i wzbogacaniu ró¿norodnoœci uprawianych gatunków przypada roœlinom motylkowatym, sianym w czystym siewie lub w mieszance z trawami lub innymi roœlinami. Roœliny motylkowate musz¹ mieæ swoje sta³e miejsce w p³odozmianie i tam gdzie to mo¿liwe powinny byæ stosowane w poplonach i miêdzyplonach. Drug¹ wa¿n¹ grup¹, która powinna byæ uwzglêdniana s¹ zbo¿a, pozostawiaj¹ce korzystne stanowisko dla wielu gatunków warzyw, w tym i marchwi. Podstawow¹ zasad¹ uk³adania p³odozmianu jest nie uprawianie roœlin spokrewnionych lub atakowanych przez te same choroby i szkodniki bezpoœrednio po sobie (tab. 6). Na to samo pole marchew lub gatunek spokrewniony mo¿e powróciæ nie wczeœniej ni¿ po 4 latach, lub nawet póŸniej w przypadku p³odozmianu trwaj¹cego d³u¿ej. Czasami mo¿e zachodziæ niezgodnoœæ miêdzy roœlinami mimo braku miêdzy nimi pokrewieñstwa. Przyczyny tego mog¹ byæ ró¿ne jak np. nadmierne zubo¿enie gleby lub te¿ powstawanie w czasie rozk³adu resztek roœlinnych substancji toksycznych dla marchwi uprawianej nastêpczo. Nie zaleca siê siaæ marchwi po burakach, kapuœcie brukselskiej, selerach, pietruszce, fasoli, grochu i póŸnych ziemniakach. Za dobre przedplony dla marchwi uwa¿a siê zbo¿a, kapustê, kalafior, kalarepê, kukurydzê i pory. Pokrewieñstwo roœlin warzywnych Rodzina Komosowate Kapustowate Baldaszkowate Psiankowate Dyniowate Motylkowate Astrowate Cebulowate Rdestowate Trawy 10

Tabela 6.

Warzywa spokrewnione burak ćwikłowy, szpinak kapusty, jarmuż, kalafior, brokuł, kalarepa, rzepa, rzodkiew, rzodkiewka, brukiew, rzeżucha, chrzan, marchew, pietruszka, seler, pasternak, koper ziemniak, pomidor, oberżyna, papryka ogórek, cukinia, kabaczek, dynia, arbuz, melon bób, groch, fasola, soja sałata, cykoria, endywia, salsefia, skorzonera cebula, czosnek, por, szczypiorek rabarbar, szczaw kukurydza

Drug¹ zasad¹ obowi¹zuj¹c¹ przy uk³adaniu nastêpstwa roœlin jest, unikanie bezpoœredniej uprawy gatunków o takich samych wymaganiach pokarmowych, gdy¿ mo¿e doprowadziæ to do jednostronnego wyczerpania sk³adników mineralnych z gleby. Najwiêksze znaczenie ma azot i ten sk³adnik najczêœciej bierze siê pod uwagê (tab. 7). Marchew nale¿y do warzyw o œrednich, a nawet ma³ych wymaganiach w stosunku do azotu, a zwiêkszonych w odniesieniu do potasu. Nastêpn¹ zasad¹, któr¹ trzeba uwzglêdniæ przy planowaniu miejsca marchwi w p³odozmianie, jest racjonalne wykorzystywanie sk³adników pokarmowych przez roœliny z ró¿nych warstw gleby i zapobieganie ich wyp³ukiwaniu. Marchew korzeni siê doœæ g³êboko i powinna nastêpowaæ po roœlinach p³ytko korzeni¹cych siê. Zapobiega to, miêdzy innymi, stratom azotu, który nale¿y do pierwiastków naj³atwiej wyp³ukiwanych. Tabela 7. Podzia³ warzyw w zale¿noœci od ich zapotrzebowania na azot Duże Średnie Małe Kapusty, kalafior, cukinia, Brokuł, jarmuż, por, cebula, Sałata, groch, roszponka, ogórek, pomidor, brukselka, burak, pietruszka, kalarepa, szparag, fasola karłowa cykoria, marchew, fasola seler, papryka, oberżyna

Ostatnim kryterium, na którym opiera siê dobór roœlin w p³odozmianie jest efekt ekonomiczny i przeznaczenie plonu. W zale¿noœci od profilu produkcji gospodarstwa, rodzaju gleb mo¿na uk³adaæ bardzo ró¿ne kombinacje p³odozmianów, kieruj¹c siê wspomnianymi kryteriami. W praktyce ³¹czy siê równie¿ uprawê warzyw z upraw¹ roœlin rolniczych. W³aœciwe umieszczenie poszczególnych gatunków warzyw w p³odozmianie jest wtedy du¿o ³atwiejsze. Mog¹ to byæ równie¿ p³odozmiany z samych roœlin warzywnych. Tabela 8. Przyk³ady p³odozmianów dla marchwi Lata 1 2 3 4 Lata 1 2 3 4 5 6

Płodozmian 1 Kapusta, kalafior** Groch, fasola, bób Cebula (poplon gorczyca biała) Marchew* Płodozmian 3 Kapusta** Zboża jare z wsiewką motylkowatych Mieszanka motylkowatych Ogórki (poplon gorczyca biała) Por Marchew*

Płodozmian 2 Koniczyna z trawami Ogórek Zboża Marchew* Płodozmian 4 Ziemniaki** Zboża jare z wsiewką motylkowatych Mieszanka motylkowatych Por Kapusta** Marchew

Kompost, obornik - ** pe³na dawka – 30-34 t/ha obornika lub kompostu (ok. 170 kg N/ha); * - pó³ dawki – 15-17 t/ha obornika lub kompostu 11

VI. Uprawa roli i przygotowanie gleby Ze wzglêdu na drobne nasiona i g³êboki system korzeniowy, marchew nale¿y do roœlin wymagaj¹cych starannego przygotowania i g³êbokiego spulchnienia gleby. W przypadku wyst¹pienia podeszwy p³u¿nej trzeba zastosowaæ g³êbosz. Sposób przygotowania gleby i rodzaj wykorzystywanych maszyn zale¿eæ bêdzie od rodzaju uprawy, warunków glebowych, wilgotnoœciowych i terminu uprawy. W przeciwieñstwie do upraw konwencjonalnych nie zaleca siê bardzo g³êbokiej orki. Uprawki wiosenne rozpoczyna siê bardzo wczeœnie na wiosnê jak tylko warunki wilgotnoœciowe na to pozwol¹. Uprawiaj¹c marchew na p³askim gruncie, do spulchnienia gleby przed zim¹ wykonuje siê orkê na œredni¹ g³êbokoœæ. Wiosn¹ do g³êbszego spulchnienia mo¿na wykorzystaæ kultywator, a do wymieszania kompostu glebogryzarkê lub kultywator lub agregat uprawowy. Przedsiewne zabiegi polegaj¹ na starannym wyrównaniu pola przy pomocy agregatu do przedsiewnego przygotowania pola lub lekkich bron. Zespół uprawek wiosennych Bronowanie

Głębokie spulchnianie

Bronowanie

Marchew nie powinna byæ siana w nieodle¿a³¹ glebê. Osiadanie gleby mo¿na przyspieszyæ stosuj¹c wa³ g³adki, a potem lekk¹ bronê. Jeœli powierzchnia pola nie bêdzie dostatecznie wyrównana, to redlice siewnika bêd¹ umieszczaæ nasiona zbyt g³êboko, lub zbyt p³ytko albo te¿ pozostawi¹ je nie przykryte na wierzchu. Efektem tego mog¹ byæ nierównomierne lub placowe wschody. Zabiegów uprawowych nie mo¿na wykonywaæ w warunkach nadmiernej wilgotnoœci, aby nie doprowadziæ do zbrylenia pola, którego na zwiêz³ej glebie nie mo¿na usun¹æ ¿adnym narzêdziem. Uprawa w warunkach suszy równie¿ nie powinna byæ prowadzona, gdy¿ niszczona jest struktura i pog³êbia siê przesuszenie gleby. Iloœæ zabiegów uprawowych powinna byæ ograniczona do niezbêdnego minimum, aby nadmiernie nie napowietrzaæ gleby, co prowadzi do szybkiej degradacji i erozji. Ci¹g³y przejazd ci¹gników ugniata glebê i niszczy jej strukturê.

12

Fot. 3. Wysiew marchwi na redlinach

Fot. 4. W fazie wschodów marchew jest bardzo wra¿liwa na zachwaszczenie Obecnie coraz czêœciej uprawê marchwi prowadzi siê na podwy¿szonych zagonach lub redlinach. Formowanie zagonów i redlin wykonuje siê przy pomocy specjalnych agregatów. Prace wiosenne ograniczyæ mo¿na do rozluŸnienia gleby przy pomocy kultywatora, poprzedzone w³ókowaniem. Produkowane s¹ ju¿ krajowe urz¹dzenia, które pozwalaj¹ na formowanie redlin i wysiew nasion za jednym przejazdem. W przypadku uprawy marchwi na redlinach typowy schemat uprawy roli wiosn¹ jest nastêpuj¹cy: Zespół uprawek wiosennych Bronowanie

Głębokie spulchnianie

Formowanie redlin połączone z siewem

VII. Nawo¿enie Potrzeby nawozowe marchwi okreœla siê na 75 –150 kg N, 60 – 125 kg P2O5 i 125 – 250 kg K2O, zale¿nie od zasobnoœci gleb. Marchew ze wzglêdu na mniejsze zapotrzebowanie na azot i nieco wiêksze na potas mo¿e zajmowaæ dalsze stanowisko w p³odozmianie po roœlinach motylkowych. Potas bez problemu mo¿e byæ uzupe³niony w jakimkolwiek nawozie organicznym. Wstêpne okreœlenie potrzeb nawozowych powinno byæ dokonane w oparciu o analizê chemiczn¹ gleby. Na jej podstawie dopiero mo¿na bilansowaæ poszczególne sk³adniki mineralne, uwzglêdniaj¹c zachodz¹c¹ mineralizacjê substancji organicznej. W uprawach ekologicznych najbardziej deficytowym sk³adnikiem jest azot. Azot i inne sk³adniki mineralne s¹ stopniowo uruchamiane z próchnicy i z substancji organicznych wnoszonych z nawozami zielonymi, mieszankami roœlin motylkowatych oraz z kompostem. Iloœæ uruchamianego azotu z próchnicy bêdzie tym wiêksza im bardziej zasobna w próchnicê jest gleba. Szacunkowe wartoœci zamieszczono w tabela 9. 13

Tabela 9. Szacunkowa iloœæ azotu przyswajalnego dla roœlin uwalniana z próchnicy glebowej (wg. £abêtowicza) Zawartość próchnicy w glebie (w %) Gleby ubogie w próchnicę (1 %) Gleby słabo próchniczne (1 - 2% ) Gleby próchniczne (2 - 4%) Gleby silnie próchniczne (4 - 10%)

Ilość N uwalniana w ciągu roku (w kg/ha) 10 10 - 20 20 - 40 40 - 100

Zasadnicze zaopatrzenie w sk³adniki pokarmowe powinno byæ realizowane przede wszystkim przez odpowiednie stosowanie nawozów zielonych, g³ównie mieszanek motylkowych, pod roœliny wystêpuj¹ce w p³odozmianie przed marchwi¹. Roœliny motylkowate mog¹ wnieœæ z zielon¹ mas¹ i resztkami po¿niwnymi doœæ znaczne iloœci azotu. Wartoœæ nawozowa resztek po¿niwnych i nawozów zielonych jest ró¿na, zale¿nie od uprawianego gatunku i sposobu uprawy (tab. 10, 11). Najwiêksz¹ wartoœæ nawozow¹ maj¹ roœliny motylkowate, szczególnie jeœli s¹ uprawiane w plonie g³ównym. Tabela 10. Wartoœæ nawozowa niektórych roœlin uprawianych na nawóz zielony oraz ich resztek po¿niwnych (w kg/ha). Roślina i sposób uprawy

Sucha masa Składniki mineralne w kg/ha t/ha N P2O5 K2O CaO*

Uprawiane w plonie głównym (Źródło: Batalin 1966 w Boratyński 1977) Łubin żółty

11.6

250.0

47.0

179.0

-

Peluszka

11.0

258.0

75.0

130.0

-

Seradela

10.3

217.0

56.0

245.0

-

Uprawiane w poplonach (Źródło: Batalin 1966 w Boratyński 1977) Łubin żółty jako poplon ścierniskowy

5.5

142.0

33.0

176.0

-

Peluszka jako poplon ścierniskowy

7.1

167.0

40.0

121.0

-

Seradela jako wsiewka w żyto

9.7

176.0

49.0

160.0

-

Lucerna chmielowa jako wsiewka w żyto

6.6

151.0

42.0

139.0

-

Wyka ozima z żytem

6.1

91.0

33.0

108.0

-

Resztki pożniwne (Źródło: Batalin w Boratyński 1977) Łubin żółty kwitnący

3.3

66.0

16.6

19.7

36.7

Peluszka kwitnąca

2.1

45.8

11.0

25.3

23.9

Koniczyna czerwona z trawą (1 rok 1 pokos)

6.0

124.3

29.8

171.4

39.8

14

4.9

88.6

21.1

67.7

45.3

Lucerna z trawą (1 rok 1 pokos)

Koniczyna czerwona z trawą (1 rok 2 pokos)

11.1

171.6

40.8

116.8

68.8

Lucerna z trawą (2 rok 3 pokos)

6.1

113.4

28.9

79.4

37.2

Żyto ozime, dojrzałe

5.0

53.9

17.7

36.6

13.9

Owies

4.0

45.5

20.2

30.5

24.9

* (-) oznacza brak danych w dostêpnej literaturze

Tabela 11. Potencjalna iloœæ azotu uzyskana w wyniku mineralizacji resztek po¿niwnych ró¿nych gatunków warzyw. (Opracowana na podstawie Scharpf 1991, za Tremblayi in. 2001, Sady 2000) Rodzaj uprawy

Świeża masa Ilość składników uzyskana w wyniku roślin wprowa- mineralizacji resztek pożniwnych (kg/ha) dzona do gleby N P2O5 K2 O po zbiorze (t/ha)

Kapusta brukselska

50-60

150-200

69 - 83

300 - 360

Kapusta czerwona, kapusta biała (dla przetwórstwa)

40-50

120-150

24 - 37

145 - 170

Kapusta pekińska, kapusta włoska, kapusta biała na wczesny zbiór, kalafior, koper włoski, groch

30-40

90-120

21 - 46

110 - 215

Fasola, marchew, seler naciowy, sałata głowiasta

20-30

60-90

14 - 28

70 - 180

Kalarepa, por, szpinak

10-20

30-90

8 - 23

42 - 130

< 10

< 30