Kertesz Imre - Trylogia ludzi bez losu 03

SAVE OFFLINE

Literacka Nagroda Nobla 2002 Imre Kertesz KADYSZ

ZA NIENARODZONE DZIECKO W serii ukazały się: Robert Coover Miasto widmo Harry Mulisch Procedura Imre Kertész Los utracony Maj gul 1 Axelsson Kwietniowa czarownica Wiktor Pielewin Generation ,P' António Lobo Antunes Karawele wracają Jéchym Topól Siostra Michel Servin Deo gratias Oksana Zabużko Badania terenowe nad ukraińskim seksem Jonathan Safran Foer Wszystko jest iluminacją W przygotowaniu: Zeruya Shalev Życie miłosne Michel Houellebecq Cząstki elementarne Samuel Beckett Sen o kobietach pięknych i takich sobie Aharon Appel feld Badenheim 1939 Daniel Kehlmann Beerholm przedstawia Majgull Axelsson Daleko od Niflheimu Imre Kertśsz

KADYSZ NIENARODZONE DZIECKO Przełożył a Elżbieta Sobolewska

W Tytuł oryginału węgierskiego: Kaddis a meg nem született gyermekert Copyright © 1990 by Imre Kertesz Published by permission of Rowohlt Berlin Verlag GmbH, Berlin Tytuł wydania niemieckiego: Kaddisch für ein nicht geborenes Kind Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo W.A.B., 2003 Copyright © for the Polish translation by Wydawnictwo WA.B., 2003 Wydanie I Warszawa 2003 ...streicht dunkler die Geigen dann steigt ihr als Rauch in die Luft dann habt ihr ein Grab in den Wolken da liegt man nicht eng Paul Celan, Todesfuge ...ciemniej ciągnijcie po skrzypkach a z dymem wzlecicie w powietrze Grób wtedy macie w chmurach tam się nie leży ciasno przełożył Stanisław Jerzy Lec „Nie!" - odpowiedziałem bez namysłu, gwałtownie, szybko i jakby instynktownie, jest przecież najzupełniej oczywiste, że nasz instynkt potrafi działać wbrew samemu sobie, że tak się wyrażę, nasz antyinstynkt funkcjonuje zamiast instynktu, czy nawet dowcipkowałem - na jego prawach, o ile w ogóle można to uznać za dowcip, o ile naga, żałosna prawda może być dowcipna powiedziałem wyłaniającemu się z naprzeciwka filozofowi, gdy tylko przystanęliśmy na chwilę w suchotniczym, rzadkim bukowym lesie, buczynie czy jak tam: muszę się przyznać, że w kwestii drzew jestem całkowitym ignorantem, potrafię rozpoznać jedynie sosnę, a to za

przyczyną igieł, no i jeszcze platany, bo bardzo je lubię, do dziś mój antyinstynkt potrafi je rozpoznać, choć nie jest to ten pełen natchnienia, powalający niczym cios w głowę, ściskający w dołku, gotowy do skoku gwałtowny błysk rozpoznania, z jakim poznaję to, czego nienawidzę. Nie wiem, z jakiego powodu u mnie wszystko zawsze musi być inaczej, a nawet jeśli wiem, prościej będzie, gdy będę żył w mniemaniu, że nie wiem. W ten sposób uniknę tłumaczenia się. Okazuje się jednak, że tłumaczenia niepodobna uniknąć, bezustannie coś tłumaczymy albo się tłumaczymy, tego wymaga od nas to niewytłumaczalne zjawisko i zespół uczuć, jakim jest życie, tłumaczenia żąda nasze otoczenie, i wreszcie my sami pragniemy wytłumaczyć się przed sobą, aż uda się nam wszystko wokół, włącznie z samym sobą, wytłumaczyć aż do końca, czyli inaczej zniszczyć - tłumaczę więc filozofowi, powodowany ohydnym, ale niemożliwym do opanowania przymusem mówienia, który zawsze bierze mnie we władanie, kiedy nie mam nic do powiedzenia, i który zawsze w restauracjach czy taksówkach, kiedy daję sowity napiwek, albo w sytuacjach, gdy muszę przekupić urzędowe czy półurzędowe osoby, łączy się u mnie z samounicestwiającą uprzejmością, jak gdybym nieprzerwanie błagał o życie, o to właśnie życie. Mój Boże. Po prostu wyszedłem na spacer do lasu, do tej karłowatej dębiny - na świeże powietrze - nawet jeśli jest ono cokolwiek zepsute przewietrzyć głowę, że tak to nazwę, a to brzmi dobrze, o ile nie zgłębiamy znaczenia słów, kiedy bowiem zaczynamy go szukać, okazuje się, że słowa nie niosą w sobie żadnego znaczenia, podobnie jak i moja głowa wcale nie potrzebuje, by ją wietrzyć, wręcz przeciwnie, jestem wyjątkowo wrażliwy na przeciągi; tu spędzam - spędzałem - czas, przejściowo (nie chcę się teraz rozwodzić nad skojarzeniami wynikającymi z tego słowa), w samym środku węgierskiego pogórza, w domu, który można nazwać domem wypoczynkowym, choć dla mnie jest on miejscem pracy (ja zawsze pracuję, a zmusza mnie do tego nie tylko konieczność zarabiania na chleb, lecz fakt, że gdybym nie pracował, tobym istniał, a gdybym istniał, zmusiłoby mnie to do najrozmaitszych, lepiej, żebym nie wiedział jakich, rzeczy, aczkolwiek moje tkanki, moje trzewia zapewne się domyślają, i dlatego właśnie pracuję bez wytchnienia: dopóki pracuję, jestem, gdybym zaś nie pracował, kto wie, czy w ogóle bym istniał, zatem podchodzę do tego poważnie i muszę podchodzić

poważnie, ponieważ pomiędzy moją kondycją a moją pracą istnieje głęboki związek, to chyba zupełnie oczywiste), a więc w domu, w którym zyskałem prawo pobytu, wśród barwnego towarzystwa wiecznie wchodzących mi w drogę, podobnych do siebie jak dwie krople wody intelektualistów, cicho jak mysz pod miotłą siedzę w swoim pokoju, co najwyżej stukotem maszyny do pisania zdradzając tajemną kryjówkę - na paluszkach przemykam korytarzami, jeść jednak muszę, a wtedy oni osaczają mnie przy stole swoją bezwzględną obecnością, na spacer też trzeba wyjść, a wtedy z gruba i całkiem nie na miejscu, w samym środku lasu wylania się z naprzeciwka ubrany w reglan i czapkę z płaskim daszkiem w brązowo-beżową kratkę doktor Oblath, filozof 0 wypłowiałych, wąskich oczach i wielkiej, miękkiej jak wyrobione, wyrośnięte ciasto twarzy. Filozofia to jego zwyczajny, cywilny zawód, tak ma wpisane w odpowiedniej rubryce dowodu osobistego, że mianowicie doktor Oblath jest filozofem, podobnie jak Immanuel Kant czy Baruch Spinoza albo Heraklit z Efezu, tak jak ja jestem pisarzem i tłumaczem, tyle że nie chcę jeszcze bardziej się ośmieszać, wymieniając dla potwierdzenia mojego fachu jego największych, którzy jeszcze byli prawdziwymi pisarzami i - czasami - prawdziwymi tłumaczami, bo 1 bez tego jestem wystarczająco śmieszny z tym moim zawodem, ale dla niektórych przekład literacki jest czymś obiektywnym, choćby dla władz, i nawet dla mnie samego, aczkolwiek z zupełnie innych powodów, profesja ta rzeczywiście ma pewne cechy wymierności. „Nie!" - zawołało, zawyło coś we mnie gwałtownie i bez namysłu, kiedy moja żona (notabene już od dawna nie moja żona) po raz pierwszy coś na ten temat - na twój temat - wspomniała, a mój skowyt powoli, właściwie dopiero z upływem lat ucichł, zamieniając się we mnie w melancholijny ból, niczym gniew szalejącego Wotana w głośnej scenie pożegnania, aż wreszcie z mgły cichnących smyczków, powoli i złośliwie, niczym utajona choroba ujawniło się we mnie coraz wyraźniejsze pytanie, pytanie o ciebie, a właściwie o mnie samego, z twojego powodu postawionego pod znakiem zapytania, czy też wyrażając się jeszcze bardziej precyzyjnie (z tym niemal zgadzał się nawet doktor Oblath): moje istnienie jako możliwość twojego zaistnienia, a zatem ja, jako morderca, o ile zechcemy szukać

precyzji do końca, do granic możliwości, przy odrobinie masochizmu jest to dopuszczalne, bo przecież, chwała Bogu, jest już za późno i już zawsze będzie za późno, ciebie nie ma, a ja z całą pewnością istnieję, chociaż tym „nie" wszystko zniszczyłem, starłem na proch, przede wszystkim moje nieudane, krótkie małżeństwo - opowiadam -opowiadam - doktorowi Oblathowi, doktorowi filozofii, tak dalece beznamiętnie, jak na ogół nie potrafię, choć czynię to z wielką wprawą, kiedy jest bezwzględnie konieczne. Tym razem zaś było konieczne, filozof nadchodził rozmarzony, dostrzegłem to natychmiast po jego przekrzywionej na bok głowie, na której siedziała płaska, urwisowska czapka z daszkiem, zbliżał się niczym rozbawiony przechodzień, który wychylił przed chwilą kilka kieliszków i teraz się zastanawia, czy na mnie napaść, czy też zadowolić się niewielkim okupem, ale oczywiście powiedziałem coś w rodzaju: niestety, Oblath jednak wcale się nad tym nie zastanawiał, filozof nie rozmyśla o rozbojach, a jeśli już, to jawią mu się one jako ważne kwestie filozoficzne, a brudna robota zostaje dla fachowców, przecież mieliśmy już okazję czegoś podobnego doświadczyć, choć to oczywiste nadużycie i nieomal oszczerstwo, że coś takiego przychodzi mi do głowy właśnie w związku z doktorem Oblathem, nie znam przecież jego przeszłości i, żywię szczerą nadzieję, nie będzie mi o niej opowiadał. Nie, choć mnie zaskoczył nie mniej niedyskretnym pytaniem, niczym przechodzień, który interesuje się, ile mam w kieszeni pieniędzy, mianowicie zaczął mnie wypytywać o sprawy rodzinne, fakt, że zaczął od opowiedzenia mi o sobie, taka sobie zaliczka, jak gdyby zakładał, że kiedy się dowiem o nim wszystkiego, choć wcale mnie to nie interesuje, on zyska sobie prawo do mojego... ale nie chcę się nad tym rozwodzić, czuję, że porywają mnie za sobą litery i słowa, w dodatku porywają w zupełnie niewłaściwym kierunku, w kierunku moralizatorskiej paranoi, na której ostatnio coraz częściej się przyłapuję i której przyczyny są dla mnie aż nazbyt oczywiste (samotność, izolacja, dobrowolne wygnanie), by mogły mnie martwić, przecież sam je wywołałem, przyczyny te jednak mnie nie zasmucają, to ja sam jestem ich źródłem, to ja zrobiłem pierwszy ruch łopatą, to ja kopię rów, który powoli, łopata po łopacie, muszę dla siebie wykopać, by mnie pochłonął (choć pewnie wykopię go nie w ziemi, lecz w powietrzu, bo tam jest najwięcej miejsca) - a przecież doktor Oblath zadał mi jedno jedyne niewinne pytanie, czy mam dzieci; zapytał z typową dla filozofów brutalną szczerością, nietaktownie i w dodatku w możliwie najgorszym

momencie; no ale skąd miał wiedzieć, że jego pytanie, nie da się ukryć, tak mnie poruszy. Odpowiedziałem przemożnym przymusem mówienia, wynikającym z mojej samounicestwiającej uprzejmości, brzydziłem się samego siebie, ale odpowiadałem: „Nie!" - odpowiedziałem bez namysłu, gwałtownie, szybko i jakby instynktownie, jest przecież najzupełniej oczywiste, że nasz instynkt potrafi działać wbrew samemu sobie, że się tak wyrażę, nasz antyinstynkt funkcjonuje zamiast instynktu, czy nawet na jego prawach: ale ten potok głupich słów, własne, dobrowolne i niczym niewytłumaczalne (choć wytłumaczeń znalazłbym wiele, a kilka z nich już, o ile pamiętam, wymieniłem) poniżenie musiałem sobie powetować na doktorze Oblacie, na panu doktorze Oblacie, doktorze filozofii, i tak go opisałem w samym środku karłowatego bukowego (czy niech będzie lipowego) lasu, jak opisałem, i wcale się nie wycofuję ani z płaskiej czapki z daszkiem, ani z szerokiego reglanu, ani z wypłowiałych, wąziutkich oczu czy z wielkiej, miękkiej jak wyrobione, wyrośnięte ciasto twarzy - gdyż opis ten całkowicie odpowiada rzeczywistości. Chodzi jedynie o to, że wszystko można było napisać zupełnie inaczej, spokojniej, bez takiego okrucieństwa, powiem nawet, że może z czułością, ale obawiam się, że ja już tylko tak potrafię pisać, z kroplą sarkazmu i drwiny, może nawet zabawnie (nie moja to rzecz oceniać), ale jakoś nieudolnie, jak gdyby ktoś bezustannie chwytał moje pióro, kiedy chce ono napisać pewne słowa, i w końcu moja ręka pisze słowa zupełnie inne, z których nigdy nie rodzi się opis pełen miłości, może po prostu dlatego, że chyba w e m n i e nie ma miłości, ale mój Boże! -kogóż ja miałbym kochać i dlaczego. Choć doktor Oblath mówił bardzo ciekawie, tak bardzo, że kilka jego ważniejszych spostrzeżeń, które szczególnie zwróciły moją uwagę, na zawsze (potem powiedziałem: na wieki) sobie zanotowa łem. Ze nie ma dzieci, wyznał, że nie ma nikogo poza starzejącą się i zmagającą z utrapieniami starości żoną, o ile dobrze go zrozumiałem, bo filozof wyrażał się o wiele bardziej zawile, że tak powiem, o wiele bardziej subtelnie, licząc na to, że sam domyślę się tego, czego z jego słów chcę się domyślić, i choć wcale nie chciałem, jednak zrozumiałem

oczywiście, mimo wszystko. Że, ciągnął dalej doktor Oblath, fakt, iż jest bezdzietny, dopiero od niedawna go zajmuje, ostatnio jednak coraz częściej, teraz więc też nad tym się zastanawia, tutaj, na leśnej dróżce, i nie może się powstrzymać, by o tym nie mówić, z pewnością dlatego, że też się starzeje, a w związku z tym pewne możliwości, jak choćby to, że urodzi mu się dziecko, dla niego powoli już nie są możliwościami, lecz czymś zupełnie niemożliwym, nad tym wszystkim jednak dopiero teraz się częściej zastanawia, powiedział, i myśli o tym jak o pewnym „zaniedbaniu". Tu doktor Oblath przystanął na ścieżce, dotychczas bowiem sobie szliśmy, dwie społeczne istoty, dwaj mężczyźni rozmawiający wśród jesiennych liści, dwie smutne plamy na płótnie krajobrazu, dwie plamy burzące nigdy pewnie nieistniejącą harmonię natury, nie pamiętam tylko, czy to ja przyłączyłem się do doktora Oblatha, czy on do mnie, ale nie będziemy już się o to spierać, tak, oczywiście, to ja przyłączyłem się do doktora Oblatha, pewnie dlatego, żeby się od niego uwolnić, bo tylko w takiej sytuacji mogłem zawrócić w dowolnym momencie; tu więc doktor Oblath przystanął, a jego nalaną, gdzieniegdzie nawet rozlaną już twarz wykrzywił grymas smutku, głowę przykrytą zawadiacką, urwisowską czapką odchylił do tyłu, wzrok zawiesił na gałęzi rosnącego naprzeciw drzewa, niczym marne, znoszone, ale jeszcze nadające się do użytku ubranie, i kiedy tak staliśmy w milczeniu, ja blisko niego, a on blisko drzewa, poczułem, że za chwilę stanę się świadkiem najbardziej poufnych zwierzeń filozofa; tak też się stało, doktor Oblath wreszcie przemówił i rzekł, że skoro twierdzi, iż to, co się wydarzyło, czy raczej co się nie wydarzyło, uważa za zaniedbanie, nie ma na myśli ciągłości ani abstrakcyjnego, choć przyznajmy, w gruncie rzeczy niosącego ulgę spokoju, że wypełnił -a kłopot w tym, że właśnie nie wypełnił - swoje ludzkie i ponadludzkie posłannictwo na tej ziemi i zapewnił, poza samym faktem przedłużenia gatunku, przedłużenie, przetrwanie i pomnożenie własnej osoby w potomstwie, co (poza przedłużeniem gatunku) jest transcendentalną, choć zarazem bardzo przyziemną powinnością człowieka wobec danego mu życia, by nie czuł się kaleki, niepotrzebny czy wreszcie naznaczony piętnem impotencji; i nie ma tu wcale na myśli groźby starości, w której będzie pozbawiony oparcia, w istocie rzeczy obawia się czegoś zupełnie innego: „emocjonalnej sklerozy', tak to wyraził

doktor Oblath, w tych właśnie słowach, kiedy znowu ruszył w stronę, jak się pozornie wydawało, naszego celu, choć teraz już wiem, że w stronę emocjonalnej sklerozy. I na tej drodze stałem się jego wiernym towarzyszem, a jego przejmujące słowa nad wyraz mocno mnie poruszyły, choć nie do końca podzielałem jego strach, bo ten, sądziłem (a raczej miałem nadzieję, czy też wiedziałem), jest chwilowy, i choć w tym sensie święty, jest wobec wieczności jedynie mgnieniem strachu przed czymś, co kiedy już nastąpi, wcale nie będzie takie straszne, i nawet nie będziemy pamiętać, czego się właściwie tak bardzo baliśmy, strach bowiem już nas opanował, nami owładnął, on należy do nas, a my należymy do niego. Ze to też tylko gwóźdź do trumny, do naszej trumny, który wbijam w powietrze (tam będzie wygodnie leżeć!) i może dlatego, twierdzę, choć nie mówię tego filozofowi, lecz jedynie sobie, nie trzeba się bać emocjonalnej sklerozy, należy ją zaakceptować, może nawet powitać radośnie, niczym wyciągniętą ku nam pomocną dłoń, która choć tylko pomaga się nam dostać do trumny, mimo wszystko jest pomocna: bo przecież, panie Kappus, ten świat nie jest nam przeciwny, i nawet jeśli pełen jest niebezpieczeństw, musimy spróbować je polubić; aczkolwiek, wtrąciłem, choć nie mówiłem tego ani do filozofa, ani do pana Kappusa, szczęściarza, który dostał tyle listów od Rainera Marii Rilkego, lecz do siebie samego, że ja właściwie lubię tylko te niebezpieczeństwa, aczkolwiek uważam, że nie jest to do końca normalne, słyszę w tym jakiś fałsz, podobnie jak dyrygent natychmiast wychwytuje, kiedy w wyniku błędu w nutach rożek angielski zabrzmi nagle o pół tonu wyżej. Ten fałszywy ton słyszę nie tylko w sobie, ale także wokół siebie, w bliższym i dalszym kosmicznym otoczeniu, także na łonie zawistnej natury, gdy ponad chorymi dębami (albo bukami), cuchnącym potokiem i suchotniczym listowiem wstaje brudny świt, drogi panie Kappus, w żaden sposób nie dociera do mnie przesłanie, aby „być twórcą, płodzić i stwarzać", która to myśl niewiele byłaby warta, gdyby nie urzeczywistniała się w bezustannie potwierdzającym ją świecie, a bez zgodnego brzmienia tysiąca głosów zwierząt i rzeczy obróciłaby się w nicość... Tak, cóż z tego, że psują nam humor (że powiem tylko tyle), skoro, gdy potajemnie, w milczeniu, przyjrzymy się dokładnie krążeniu naszej krwi i naszym sennym koszmarom, okazuje się, że tak samo

potajemnie - i właśnie w tym czuję harmonię tysiąca głosów brzmiących we wszystkim i we wszystkich - niezłomnie nadal pragniemy żyć, słabi, smutni i chorzy, tak, tak też, wtedy też, kiedy tak bardzo nie umiemy i tak bardzo nie potrafimy żyć... I właśnie dlatego, ale również z tego powodu, by nie utknąć w sentymentalnym nastroju, w którym, tak zresztą jak we wszystkim, czy przynajmniej we wszystkim, w czym sam uczestniczę, zawsze wyraźnie słyszę fałszywy dźwięk rożka angielskiego, zadałem nawiązujące do jego profesji, filozoficzne, choć niezbyt mądre pytanie, właściwie dlaczego tak jest? dlaczego wszystko musi się chylić ku upadkowi? i gdzie właściwie i kiedy „utraciliśmy swoje prawa"? dkczego tak bezwzględnie i tak ostatecznie musimy wiedzieć to wszystko, co wiemy? i tak dalej, jak gdybym nie wiedział tego wszystkiego, co wiem, ale znowu, niczym strach i horror, zawładnął mną niemożliwy do przezwyciężenia przymus mówienia (ów horror vacui): twarz doktora Oblatha przybrała tymczasem wyraz twarzy zawodowego filozofa, zawodowego inteligenta z klasy średniej i średniego pogórza, żyjącego na średnim poziomie, wyznającego średnie poglądy, obdarzonego średnim wzrostem i średnimi perspektywami, jego wąziutkie oczy zginęły wśród zmarszczek cynicznego, szczęśliwego uśmiechu. Jego glos, ten naoliwiony, przywykły do mówienia ogródkami, pewny siebie głos, który przed chwilą zająknął się na moment pod ciężarem groźby zbliżających się pytań o życie, nagle odzyskał rzeczowość, a nawet obiektywizm; szliśmy sobie spacerem do domu, dwaj dobrze ubrani, w dobrej kondycji, dobrze odżywieni inteligenci ze średniej klasy, w średnim wieku, o średnich poglądach, dwaj pozostali przy życiu (każdy na swój sposób), dwaj ciągle jeszcze żywi, choć dwaj na pół umarli, i rozmawialiśmy o tym, o czym całkowicie niepotrzebnie rozmawiać może dwóch inteligentów. Omówiliśmy sobie, spokojni i znudzeni, dlaczego nie można istnieć; że samo trwanie życia jest w zasadzie wyrazem nieokrzesania, bo przecież w wyższym rozumieniu, patrząc z wyższej perspektywy, nie powinno być wolno istnieć, dlatego po prostu, że zdarzenia ciągle zdarzają się na nowo, i pozostańmy przy tym, za przyczynę doprawdy to wystarczy; nie mówiąc już o tym, że bardziej wykształcone umysły dawno już zabroniły istnieć bytowi.

Wszystkiego nie pamiętam, wszystkiego już nie pamiętam, bo setki podobnych rozmów dźwięczało czy raczej dudniło w tej chaotycznej rozmowie, podobnie jak twórczą myśl budzi do życia i napełnia nową treścią wspomnienie miłosnej nocy - w każdym razie wszystkiego już nie pamiętam, ale wydaje mi się, że pojawiła się jeszcze jedna kwestia, czy jest to możliwe, aby nieświadomy wysiłek, jaki podejmuje istnienie, by nadal trwać, nie jest bynajmniej oznaką ślepej naiwności, ale to byłaby przecież przesada i rzecz niemożliwa, jest więc chyba wręcz przeciwnie, wysiłek ten jest oznaką, że istnienie, skoro już musi, może trwać tylko nieświadomie. I o ile nie uda się podtrzymać życia, co oczywiście może się udać jedynie na pewnym wyższym poziomie (doktor Oblath), na to zaś nie wskazują (nasz duet) najmniejsze nawet oznaki, czy raczej istnieją dowody czegoś wręcz przeciwnego, a mianowicie zapadania się w nieświadomość... Następnie, że świadoma nieświadomość jest oczywistym syndromem schizofrenii... I dalej, skoro tak, to jedynym celem świata (to ja), którego zadaniem jest przetrwać (doktor Oblath), wobec braku wiary i kultury może być tylko katastrofa... I tak dalej dęliśmy, dęliśmy te fałszywe nuty, na wierzchołkach nieruchomych, strzelistych drzew osiadała cienka, niebieska mgła zmierzchu, a w niej, niczym zwarte jądro, kryła się masywna bryła domu wypoczynkowego, tam już czekał nakryty stół, kolacja, brzęk sztućców, stukot szklanek i zapowiedź rozpoczynających się rozmów, ale w tym też ze smutkiem dosłyszałem fałszywy rożek angielski; podobnie jak nie potrafiłem ukryć, że nie mogę przecież zawrócić, by uwolnić się od obecności doktora Oblatha: urzeczony i dręczony wyrzutami sumienia (odrazą) z powodu wewnętrznej pustki, nie wiem dlaczego, ale właśnie pustki, skrywanej przez przymus mówienia, zostałem z nim do końca, by nie słyszeć, nie widzieć i nie musieć mówić o tym, o czym przecież należało mówić, a nawet pisać. Tak, i wreszcie za to wszystko ukarała mnie noc czy może nagrodziła? przynosząc przełom, nagle zerwała się wichura, z trzaskającymi grzmotami i groźnie jaśniejącymi błyskawicami, rysującymi na całym niebie suche, krótkie, czyste, dla mnie przynajmniej wyraźnie czytelne zygzakowate hieroglify, znajdujące kres gdzieś na horyzoncie

„Nie!" - to było wszystko, co powiedziałem, i było najzupełniej oczywiste, że mój instynkt działa przeciw sobie, że mój antyinstynkt funkcjonuje zamiast instynktu, a nawet na jego prawach. „Nie!" - zaskowyczało we mnie, zawołało to coś gwałtownie i szybko, a mój skowyt cichł powoli, z upływem lat zamieniając się w paranoiczny ból, aż wreszcie powoli i złośliwie, niczym utajona choroba, ujawniło się we mnie coraz wyraźniejsze pytanie - czy byłabyś ciemnooką dziewczynką? z bladymi plamkami piegów wokół noska? czy upartym chłopczykiem? z wesołymi, świdrującymi oczkami jak szaroniebieskie kamyczki? moje życie postrzegane jako możliwość twojego istnienia. Wtedy przez całą noc zastanawiałem się nad tym jednym jedynym pytaniem, przy oślepiającym świetle błyskawic, w kapryśnych przerwach wiszącego w powietrzu szaleństwa, ze zmrużonymi oczyma, widzącymi na ścianach skaczące pytanie, tak więc słowa, które teraz przelewam na papier, traktuję jako zdania napisane tamtej nocy, choć podczas tamtej nocy raczej żyłem, niż pisałem, żyłem, czyli odczuwałem ból, ból wspomnień (miałem do tego pół butelki koniaku), może tylko w notesie, w zeszycie czy w brulionie, które zawsze przy sobie noszę, zapisałem kilka chaotycznych słów, ale potem nie potrafiłem ich odtworzyć, a jeśli nawet mi się to udawało, niczego z nich nie rozumiałem, aż wreszcie zapomniałem, i musiało upłynąć wiele lat, by ożyła we mnie tamta noc, a potem znów minęły lata, gdy wreszcie mogłem spróbować zapisać to, co chciałem napisać tamtej nocy, gdybym się wtedy zdecydował i gdyby noc nie była taka krótka, zbyt krótka, by opisać to, co pragnąłem opisać. Ale jak miałem pisać, skoro tamta noc była dopiero początkiem, może nie pierwszym, ale jednym z pierwszych kroków do prawdziwego zrozumienia długiej, długiej i kto wie gdzie się kończącej świadomej drogi unicestwienia samego siebie, pierwszym gwoź dziem do trumny, którą - teraz wiem już na pewno przygotowałem sobie w chmurach. I kwestia - mojego życia postrzeganego jako możliwość twojego zaistnienia - okazała się dobrym przewodnikiem,

tak jak gdybyś mnie prowadziła, trzymając maleńką, drobną rączką, ciągnęła za sobą na tej drodze, która w rezultacie nie prowadzi do niczego innego, jak do całkowicie zbytecznego i całkowicie nieodwracalnego poznania samego siebie, i którą przemierzyć można - co to znaczy „można", tu „trzeba" nie jest wystarczająco mocnym słowem - jedynie za cenę pokonania i odrzucenia piętrzących się na niej przeszkód i trudności; po pierwsze, odrzucić musiałem moją inteligencką egzystencję, a raczej, że się tak wyrażę, musiałem się z niej wyrwać z korzeniami, nawet jeżeli taka postawa była dla mnie niczym prezerwatywa, jak gdybym był ostrożnym, ale niewybrednym kochankiem wśród chorych na AIDS, czy jak gdybym się nim stał, bo przecież już od dawna nie jestem należącym do średniej klasy inteligentem czy w ogóle inteligentem, nie jestem nikim, urodziłem się jako prywatny człowiek, powiedział kiedyś J.W.G., i pozostałem prywatnie pozostałym przy życiu, mawiam sobie, jestem co najwyżej tłumaczem, skoro już jestem i być muszę. Kiedy więc mimo niesprzyjających okoliczności udało mi się ostatecznie usunąć z mojej drogi żałosną egzystencję odnoszącego sukcesy węgierskiego pisarza, choć, jak mówiła moja żona (już dawno czyjaś inna żona), miałem do tego wszelkie predyspozycje (wtedy trochę mnie to przerażało), nie chciała wprawdzie, żebym porzucił swoje artystyczne czy jakiekolwiek inne zasady, mówiła jedynie, twierdziła moja żona, żebym w siebie uwierzył, że im bardziej, czy im mniej porzucę moje artystyczne czy jakiekolwiek inne zasady, tym bardziej będę się musiał starać o zrealizowanie tych zasad, czyli o zrealizowanie samego siebie, o sukces, powiedziała moja żona, przecież do tego dążą wszyscy, także najwięksi pisarze świata, więc nie oszukuj się, powiedziała moja żona, jeżeli nie pragniesz sukcesu, po co w ogóle piszesz?, zapytała, pytanie niewątpliwie było podchwytliwe, ale jeszcze nie czas, bym się nad nim zastanawiał; najsmutniejsze w tym wszystkim było to, że przejrzała mnie na wylot i prawdopodobnie się nie myliła, prawdopodobnie istotnie mam - miałem wszelkie predyspozycje, by wieść żałosną egzystencję odnoszącego sukcesy węgierskiego pisarza, której pułapki były mi dobrze znane i do której, tak, mam - miałem - pewne skłonności, a gdybym nawet ich nie miał, mógłbym je posiąść - czy mogłem je posiąść

-gdybyn^Jjfk^ całą swoją niepewność i strach przed życiem obrócił w ślepe, pozbawione zahamowań, przemożne, intrygujące, choć niebudzące zachwytu, ale efektowne samouwielbienie, gdybym zamienił je w paranoję moralizatorstwa i niekończących się oskarżeń; a nawet, i tu niebezpieczeństwo jest jeszcze większe, jeszcze większe skłonności miałem, by wieść egzystencję węgierskiego pisarza nieodnoszącego sukcesów, a nawet nieudacznika, i tu znowu przypomina mi się moja żona, która i w tym miała rację, że kiedy człowiek stanie na drodze do sukcesu, to albo go odnosi, albo nie, trzeciej drogi nie ma, i rzeczywiście, jedno i drugie, jeśli nawet w innym sensie, jest żałosne, z tej oto przyczyny, podobnie jak ucieka się w alkoholizm, ja schroniłem się w obiektywne upojenie artystycznym przekładem... I kiedy przypominam sobie słowa mojej żony, której już od dawien dawna nie wspominam, a jeśli już, to tylko wtedy, gdy bardzo rzadko, przez przypadek czy bez przypadku gdzieś się spotkamy, raczej jednak bez przypadku i z reguły z jej inicjatywy, ona bowiem, sądzę, czuje wobec mnie jakąś nostalgię pomieszaną z zupełnie pozbawionym podstaw poczuciem winy, tak mi się przynajmniej wydaje, tak jakoś mi się wydaje, i wtedy sobie myślę, że jej nostalgia wynika ze wspomnień własnej młodości i tych kilku krótkich, straconych ze mną lat, a całko wicie bezzasadne, choć w jej odczuciu najprawdziwsze poczucie winy spowodowane zostało brakiem oporu z mojej strony, czyli tym, że ja nigdy o nic jej nie oskarżałem; ale - mój Boże! -o co miałem ją oskarżać, chyba nie o to, że pragnęła żyć? Tak więc, kiedy przypominam sobie jej słowa, przypomina mi się ona sama i moje całkowicie nieudane, krótkie małżeństwo, przypomina mi się i staje mi przed oczyma jak żywa. I kiedy delikatnie, z miłością, a jednocześnie chłodno i rzeczowo, jak mam zwyczaj na wszystko patrzeć, przyglądam się wystygłym zwłokom mojego małżeństwa, muszę się powstrzymywać, by słów byłej żony, których jako małżonek, cóż, słuchałem ze złością, nie przekuć w tanie, plugawe zwycięstwo; ale tamtej nocy, której wszystko stało się dla mnie jasne, nocy, kiedy z dystansem spojrzałem na własne małżeństwo, nie wiedziałem jeszcze, iż fakt, że nie rozumiem, najlepiej wskazuje, że tamtej właśnie nocy stało się dla mnie jasne, że w tych słowach przemawiał przez moją żonę instynkt życia, że to jej instynkt życia potrzebował mojego sukcesu, by dzięki niemu mogła zapomnieć o

wielkim pechu, jaki ją spotkał w dniu własnych narodzin; znienawidzony, niezrozumiały, niesamowity pech, który ja postrzegałem nie jako pech, ale wręcz przeciwnie, jako zwycięstwo, nie, to może przesada, ale powiedzmy, jako delikatną perłową muszlę, bezwiednie i natychmiast, od pierwszej chwili naszej znajomości, kiedy gdzieś tam, w jakimś mieszkaniu, w tak zwanym towarzystwie nagle wyłoniła się spośród innych rozmawiających, niczym z ohydnej, nieforemnej, a jednak bliskiej, dyszącej niczym żywe mięso materii, falującej, rozkurczającej się i drgającej, jak gdyby wydawała z siebie życie; kiedy więc wyrwała się z niej i szła po zielononiebieskim dywanie, jak gdyby kroczyła po morzu, pozostawiwszy za sobą rozpłatanego delfina, kroczyła zwycięsko i trwożnie w moim kierunku, natychmiast, bez zastanowienia pomyślałem: „Ale ładna Żydówka!..." I teraz też mi się zdarza, kiedy bardzo rzadko i wyłącznie z inicjatywy mojej (byłej) żony gdzieś się z nią spotkam i spojrzę na jej pochyloną do przodu głowę, opadające na twarz gęste włosy, jak przy kawiarnianym stoliku wypisuje mi recepty na środki uspokajające, nasenne, odurzające i ogłupiające, bym wytrzymał jakoś do końca, skoro już muszę wytrzymać, żebym odrętwiały patrzył, słuchał i czuł, skoro już muszę patrzeć, słyszeć i czuć, jednak nie mówię, ale po co mam mówić, sam przecież wiem, dlaczego to robię, stwarzam pozory, że te notatki dotyczą kogoś, także innych osób, skoro jest oczywiste, że dotyczą, piszę, bo muszę pisać, a kiedy piszemy, prowadzimy dialog, jak gdzieś przeczytałem, dopóki istniał Bóg, prawdopodobnie prowadziliśmy dialog z Bogiem, a teraz, kiedy Bóg już nie istnieje, człowiek może prowadzić dialog z innymi ludźmi czy w najlepszym razie z samym sobą, mówić do siebie czy gderać pod nosem, wszystko jedno, słowem, nie powiedziałem jeszcze, że moja żona (już dawno czyjaś inna żona) jest lekarzem, no, nie aż tak bardzo lekarzem, bo tego nawet przez krótki czas bym nie wytrzymał, jest tylko dermatologiem, ale swój zawód traktuje bardzo poważnie, tak jak zresztą wszystko; także kiedy wypisuje recepty (gdyż ja tak paskudnie, tak podstępnie wykorzystuję we własnym interesie nasze przypadkowe i całkiem niewinne randki), czasem też sobie myślę: „Ale ładna Żydówka!" Teraz myślę tak znużony, pełen żalu nad sobą i nad nią, nad wszystkimi i nad wszystkim, żałośnie, już nie tak jak wtedy: „Ale ładna Żydówka!": właśnie tak jak myślałem wtedy, naturalnie i haniebnie, aż do bólu mojej męskości, tak jak pomyślałby sobie każdy podły samiec,

taki właśnie macho, który zalicza wszystkie, jak każdy inny podły facet, który myśli sobie: Ale ładna Żydówka, Ale ładna Cyganka, Ale dobra Murzynka, Francuzki, Okularnice, stary, Kobieta z dużym biustem, Kobieta z dużym tyłkiem, Z małym biustem, Ale z dużym tyłkiem, i tak dalej, i tak dalej. A nawet gdybym sam się nie domyślił, inni mnie nauczyli, że wcale nie tylko podłe samce tak myślą, przenigdy, ale również podłe samice myślą dokładnie to samo czy dokładnie tak samo, choć na odwrót, co w ostatecznym rezultacie oznacza przecież to samo, 0 czym się niedawno przekonałem w kawiarence oświetlonej niczym akwarium, gdzie właśnie czekałem na moją - byłą - żonę, a przy sąsiednim stoliku rozmawiały dwie młode, ładne kobiety, 1 nagle mój świat stanął na głowie, dosłownie, poczułem nagły ucisk w żołądku, jak gdybym spadał w przepaść mojego dzieciństwa i prześladujących mnie natręctw, a ich korzenie sięgały pewnego szokującego widoku, który pozostawił we mnie na całe życie ślad, zaskakującego widoku, z którym później, kto wie dlaczego, kto bowiem zna tajemnice ludzkiej duszy, ten później chciałby się od nich uwolnić, gdyż są nie tylko odrażające, ale i nudne, widoku, z którym się później utożsamiałem tak bardzo, że aż nierealnie, niech się posłużę tym nic nieznaczącym słowem, a jednak nieomal czułem, że sam staję się tym widokiem, że on jest mną, tak jak roztoczył się przede mną w pewnej brudnej, zatęchłej wsi na nizinie Ałfóld, dokąd wysłano mnie na wakacje. Tak, początkowo mieszkałem tam u Żydów, mam na myśli prawdziwych Żydów, a nie takich, jakimi my byliśmy, miejscy, budapeszteńscy, nijacy Żydzi, ale ma się rozumieć, również nie chrześcijanie, tacy sobie Żydzi nie-Zydzi, którzy przestrzegają wprawdzie postu w Jom Kippur, przynajmniej do południa, nie, ciotki i wujowie (nie pamiętam już dokładnie pokrewieństwa, po co miałbym zresztą pamiętać, już dawno temu znaleźli grób w powietrzu, dokąd puszczono ich z dymem) byli prawdziwymi Żydami, rano modlitwa, wieczorem modlitwa, przed jedzeniem modlitwa, przy winie modlitwa, poza tym byli porządnymi ludźmi, oczywiście dla chłopca z Budapesztu

potwornie nudnymi, ciężkie, tłuste jedzenie, gęś, czulent i kugel, chyba wybuchła już wojna, a u nas ciągle jeszcze była cisza i spokój, najwyżej zaciemniali domy, Węgry były wyspą pokoju w płonącej Europie, tu nie może zdarzyć się to, co, dajmy na to, w Niemczech czy w Polsce, czy w Protektoracie Czech, czy we Francji, Chorwacji, czy Słowacji, słowem, co działo się wszędzie wokół, nie, tutaj nie, skądże znowu; tak, i rano nieostrożnie zajrzałem do sypialni, po czym bezszelestnie, skowycząc w środku, wyszedłem, bo ujrzałem coś tak potwornego, coś, co wydało mi się tak obsceniczne, że choćby z racji wieku nie czułem się na to przygotowany: przed lustrem siedziała łysa kobieta w czerwonym szlafroku. Musiało upłynąć trochę czasu, aż przerażony i zmieszany rozpoznałem w tej kobiecie ciotkę, którą za chwilę, tak jak co dzień, zobaczyłem z dziwnie rzadkimi i sztywnymi, ale zwykłymi rudobrązowymi włosami; nie śmiałem jednak pisnąć ani, rzecz jasna, zapytać, z całej siły starałem się mieć nadzieję, że nie zobaczyła, że ją widziałem, żyłem w ciężkiej atmosferze skandalu i strasznej tajemnicy, ciotka rozebrana, z błyszczącą głową, przypominająca wystawowy manekin raz budziła w mojej wyobraźni skojarzenia z trupem, a raz z kimś nad wyraz nieprzyzwoitym, w kogo przemienia się każdej nocy; dopiero 0 wiele później odważyłem się w domu zapytać, czy dobrze widziałem, bo sam zaczynałem już mieć wątpliwości; i wcale nie uspokoiła mnie roześmiana twarz ojca, nie wiem dlaczego, ale jego śmiech wydał mi się frywolny, frywolny 1 niszczycielski, czy może tylko autodestrukcyjny, choć takie słowa byłem przecież dzieckiem -jeszcze były mi obce, jego śmiech wydał mi się po prostu głupi, nie rozumiał mojego przerażenia, mojej odrazy, pierwszej w moim życiu spekta-kularnej metamorfozy: że zamiast znanej ciotki siedzi przed lustrem łysa kobieta w czerwonym szlafroku, nie, w ogóle nie pojmował mojej grozy, jeszcze ją powiększał i z nadzwyczajnym humorem wszystko mi tłumaczył, a ja z tych jego tłumaczeń nic a nic nie rozumiałem, widziałem jedynie nieczystą zgrozę faktów, tajemniczą i niezbadaną rzeczywistość, tłumaczył mi, że ciotki są poli-szami, kobietami wywodzącymi się z poliszów, którym religia nakazuje golić włosy i nosić peruki, czyli szejtl; później, kiedy fakt, że jestem Żydem, zaczął mieć dla mnie coraz większe

znaczenie, kiedy powoli wychodziło na jaw, że oznacza to wyrok śmierci, ujrzałem ten niepojęty, dziwaczny fakt, że jestem Żydem, z innej, bliższej perspektywy, i nagle dotarło do mnie, że wreszcie rozumiem, kim jestem: siedzącą przed lustrem łysą kobietą w czerwonym szlafroku. Było to dla mnie jasne, choć może nie najprzyjemniejsze, a przede wszystkim nie do końca zrozumiałe, nie da się jednak ukryć, doskonale określało moją niemiłą i nie do końca zrozumiałą sytuację, żeby nie powiedzieć, moją przynależność. Aż wreszcie się wszystko poukładało, określenia przestały mi być potrzebne, wreszcie pogodziłem się z myślą, że jestem Żydem, podobnie jak mam zwyczaj powoli się godzić z innymi niemiłymi i nie bardzo zrozumiałymi myślami, choć to oczywiście taka zgoda pod przymusem, wypływająca ze świadomości, że wszystkie te niemiłe, a przede wszystkim nie do końca zrozumiałe myśli przestaną istnieć, kiedy sam przestanę istnieć, a do tego czasu myśli te mogą być bardzo użyteczne, na przykład myśl o moim żydostwie jako fakcie niezbyt przyjemnym, a zwłaszcza niezupełnie zrozumiałym, który w dodatku czasami może się okazać niebezpieczny dla życia, ale dla mnie (i mam nadzieję, a nawet wierzę, że co do tego wcale nie wszyscy muszą się ze mną zgodzić, wierzę, że są tacy, którzy uczynią z tego zarzut, a nawet sądzę, że mnie znienawidzą, Żydzi i nie-Zydzi, filo- i antysemici), powtarzam, dla mnie kryła się w tym użyteczność tej myśli, tylko tak potrafiłem ją traktować, tak i nie inaczej: nie jako niemiłą, a zwłaszcza niezrozumiałą, w dodatku czasami niebezpieczną rzeczywistość, którą musimy polubić właśnie z powodu jej zagrożeń, choć jeśli idzie o mnie, nie widzę po temu żadnych powodów, być może dlatego, że już od dawna nie czynię najmniejszych starań, by, że się tak wyrażę, żyć w harmonii z ludźmi, z naturą, czy nawet z samym sobą, co więcej, dostrzegam w tym jakąś moralną nędzę, jakąś obrzydliwą perwersję, niczym w kompleksie Edypa czy ohydnym kazirodczym związku pomiędzy rodzeństwem. Tak, siedziałem sobie i czekałem na moją - byłą - żonę, w kawiarence oświetlonej jak akwarium, czekając na mnóstwo nowych recept, nie myśląc nawet o mojej niemiłej i nie do końca zrozumiałej, od czasu do czasu zagrożonej egzystencji, a przy sąsiednim stoliku rozmawiały dwie kobiety, ja tymczasem zacząłem niechcący podsłuchiwać, były ładne, jedna była raczej blondynką, druga raczej brunetką, i choć co chwilę psuły mi humor (że tyle o tym powiem), w skry-tości jednak, gdy dobrze się

przypatrzę krążeniu własnej krwi i swoim sennym koszmarom, w skrytości ciągle jeszcze lubię ładne kobiety, czuję do nich wieczny, niepohamowany, że tak powiem, naturalny pociąg, który choć pozornie wydaje się banalny i oczywisty, w istocie rzeczy jest tajemniczy, bo ode mnie niezależny i dlatego właśnie irytujący i trudny do opanowania z taką łatwością, jak, powiedzmy, miłość do platanów, które po prostu uwielbiam za rozłożyste, łaciate pnie, fantastycznie bujne gałęzie i wielkie, pożyłkowane, w odpowiednich porach roku opadające niczym zwisająca dłoń liście. I kiedy jako bierny słuchacz włączyłem się w ich rozmowę, której poufny, ściszony do szeptu ton wskazywał na doniosłość poruszanego tematu, natychmiast usłyszałem: „...Nie wiem, ale ja nie mogłabym z obcym... Z Murzynem, z Cyganem czy z Ara-bem..." Tu umilkła, ale czułem, że jedynie się zastanawia, poczucie rytmu mówiło mi, że to jeszcze nie koniec, że coś jeszcze usłyszę, i już chciałem wygodnie rozsiąść się na krześle, bo oczywiście dobrze wiedziałem, co zaraz usłyszę, pomyślałem sobie, że skoro tak bardzo musi się nad tym głowić, zaraz jej podpowiem, i wtedy z goryczą dodała: „...czy z Żydem", i wtedy, zupełnie niespodziewanie, bo przecież na to czekałem, nadsłuchiwałem, wręcz sam się dopra-szałem, nagle mój świat stanął na głowie, poczułem ściskanie w dołku, jak gdybym spadał, i pomyślałem, że jeżeli ta kobieta teraz na mnie spojrzy, zamienię się w siedzącą przed lustrem łysą kobietę w czerwonym szlafroku, od tego przekleństwa nie ma ucieczki, pomyślałem, nie ma, nie ma ucieczki, nie ma, pomyślałem, jest jedna jedyna droga, myślałem, muszę natychmiast wstać i dać tej kobiecie w pysk albo ją przerżnąć. Nie muszę chyba mówić, że nie zrobiłem ani jednego, ani drugiego, tak jak nie zrobiłem wielu innych rzeczy, o których wielekroć i nie bez przyczyny myślałem, że powinienem je zrobić, tyle że nie były to sprawy podlegające kategorycznemu imperatywowi, których zaniedbanie mogłoby mnie słusznie zastanowić; mój gniew jeszcze nie zapłonął, a już zdążył wystygnąć, ale niczym cień podążały za mną paskudne, choć dobrze znane myśli - po co mam przekonywać te kobiety, czy nawet samego siebie, przecież ja już od dawna jestem o wszystkim przekonany, robię to, co muszę robić, choć nie wiem po co, a jednak to robię, w nadziei czy ze świadomością, że kiedyś nie będę musiał, i będę mógł się wyciągnąć spokojnie na wygodnym legowisku,

jak ktoś, kto sobie na to porządnie zapracował, krzyczeli, żebym kopał sobie grób, a ja, choć tyle lat już upłynęło - mój Boże - ciągle jeszcze kopię- Wreszcie nadeszła moja żona, a ja, poruszony do żywego, od razu bezwiednie pomyślałem: „Ale ładna Żydówka!", szła po zielononiebieskim dywanie, jak gdyby kroczyła po morzu, zwycięsko i trwożnie, w moim kierunku, chciała przecież ze mną porozmawiać, właśnie się dowiedziała, że ja to jestem ja, B., pisarz i tłumacz, czytała „jakiś mój tekst" i musi koniecznie o nim ze mną porozmawiać, powiedziała (wówczas przyszła, a dzisiaj była) żona, wtedy jeszcze była młoda, piętnaście lat młodsza ode mnie, choć wtedy ja też nie byłem jeszcze taki stary, choć właściwie już i wtedy byłem stary, tak jak zawsze. Tak, tak ją właśnie teraz widzę, wśród mojej nocy, mojej wielkiej, pełnej błyskawic nocy, w czasie której wszystko stało się dla mnie jasne, i ciemnej nocy, która przyszła później, o wiele później: I wonder why I spend my lonely nights dreaming of the song... and I am again with you, pogwizdywałem zdumiony, że gwiżdżę, w dodatku gwiżdżę Stardust Melody, którą zawsze gwizdaliśmy razem, choć ja sam miałem zwyczaj gwizdać wyłącznie Gustawa Mahlera, tylko i wyłącznie Dziewiątą Symfonię Gustawa Mahlera. Ale to chyba bez znaczenia. Gdyby ktoś przy padkiem nie znał Dziewiątej Symfonii Gustawa Mahlera, której nastrój pozwoliłby mu z całą pewnością odgadnąć, jakie mam usposobienie, gdyby go to tylko interesowało, gdyby był ciekaw i nie chciał się ograniczać do otrzymanych jedynie ode mnie informacji, z których oczywiście też mógłby wyciągnąć potrzebne wnioski. When our love was new and each kiss a revelation... „Nie!" - zaskowyczało coś we mnie, zawołało, że nie chcę już pamiętać, nie chcę na tym pustkowiu maczać w ekspresowej herbacie kocich języczków zamiast magdalenek, nieznanych, prawie niedostępnych, choć oczywiście chcę pamiętać, chcę, nie chcę, nie mogę zrobić nic innego, jeśli piszę, pamiętam, muszę pamiętać, choć nie wiem, dlaczego muszę pamiętać, zapewne, żeby wiedzieć, pamięć jest wiedzą, po to żyjemy, abyśmy pamiętali o tym, co wiemy, gdyż tego, co wiemy, niepodobna zapomnieć, nie bójcie się, dzieci, nie powoduje mną „moralny obowiązek", nie, uwierzcie mi, proszę, po prostu nie potrafimy, nie umiemy zapominać, tak już zostaliśmy stworzeni, po to żyjemy, abyśmy wiedzieli i

pamiętali, i być może, prawdopodobnie, a nawet z pewnością, dlatego posiadamy wiedzę i posiadamy pamięć, aby ktoś mógł się za nas wstydzić, kiedy już przyjdzie na ten świat, tak, to dla niego posiadamy pamięć, dla tego, który jest albo któ rego nie ma, przecież to zupełnie wszystko jedno, jest albo go nie ma: w końcu to obojętne, najważniejsze, abyśmy pamiętali, wiedzieli i pamiętali, że ktoś - ktokolwiek by to był - kiedyś będzie się za nas albo (być może) z naszego powodu wstydził, jeśli zaś idzie o mnie, gdybym na czarnej niszy ludzkości uderzył w ten mój wyjątkowy, odświętny, że tak powiem, uświęcony ton, a nawet, skoro już uciekamy się do wielkich słów: gdyby z moich najświętszych wspomnień ulotnił się gaz i chrapliwym gardłowym głosem zabrzmiało Der springt noch auf, ostatnie Sz'ma Izrael Ocalałych z Warszawy, a po nim rozległ się huk końca świata... A potem każdego dnia odradzało się we mnie zatajane dotychczas zaskoczenie, oto proszę, a jednak, a jednak, jednak urwałem się im, ich sprang doch auf, w dodatku ciągle jeszcze tu jestem, choć nie wiem dlaczego, przez przypadek, tak jak przez przypadek się urodziłem, jestem wspólnikiem występku, jakim były moje narodziny, i wspólnikiem występku, jakim był fakt przeżycia, dobrze, mogę się zgodzić, że moje przetrwanie jest jeszcze bardziej haniebne, zwłaszcza kiedy robimy wszystko, aby przetrwać: no ale to wszystko, nic ponadto, że nie miałem ochoty jak głupiec nabrać się na tę sentymentalną gadaninę o przetrwaniu i bicie się w piersi, mój Boże!, człowiek nigdy nie jest bez winy, i to wszystko, przeżyłem, więc jestem, myślałem, nie, właściwie nic nie myślałem, byłem, całkiem zwyczajnie, jak ten Ocalały z Warszawy, albo buda-peszteńczyk, który przetrwał i nie czyni z tego problemu, nie czuje potrzeby, by szukać potwierdzenia, fakt, że przetrwał, pozbawiony jest w jego świadomości celu, nie chce swego przetrwania obracać w zwycięstwo, nawet ciche, dyskretne i poufne, choć jedyne w swoim rodzaju prawdziwe, jedyne możliwe zwycięstwo, jakim byłoby przetrwanie w potomstwie - w potomku -w tobie - przedłużone i zwielokrotnione przeżycie byłby to - dalszy ciąg życia, nie, nie myślałem 0 tym, nie sądziłem, że powinienem o tym myśleć, aż wreszcie przyszła tamta noc, której

wszystko stało się dla mnie jasne i jednocześnie pogrążone w całkowitym mroku, a przede mną stanęło pytanie (czy mówiąc ściśle, za mną, za moim dawno przeżytym życiem, dzięki Bogu, że tak późno, 1 teraz już zawsze będzie za późno), pytanie, czy byłabyś ciemnooką dziewczynką? z bladymi plamkami piegów wokół noska? czy upartym chłopczykiem? z wesołymi, świdrującymi oczkami jak szaroniebieskie kamyczki? - tak, moje życie postrzegane jako możliwość twojego istnienia, w ogóle postrzegane z surowością i smutkiem, bez gniewu i nadziei, tak jak postrzegamy przedmioty. Mówię, o niczym nie myślałem, choć, powiadam, należało. Dlaczego odbywała się tu w tajemnicy jakaś krecia robota, intrygi i knowania, o których powinienem był wiedzieć, i naturalnie wiedziałem, sądziłem tylko, że to coś innego, niż okazało się w rzeczywistości, ale co? Nie wiem, podejrzewam jedynie, że coś bardzo obiecującego, jestem niby ten ślepy starzec, który słysząc dźwięczne odgłosy kopaczy, myśli, że ci odkrywcy kopią jakiś podziemny korytarz, podczas gdy oni kopią grób, w dodatku grób dla niego samego. Słowem, przyłapałem się na tym, że piszę, muszę pisać, choć nie wiem dlaczego, fakt, spostrzegłem się, że pracuję bezustannie, jak szalony, zawsze pracuję, a zmusza mnie do tego nie tylko konieczność zarobienia na chleb, lecz fakt, że gdybym nie pracował, tobym istniał, a gdybym istniał, zmusiłoby mnie to do najrozmaitszych, lepiej nawet, żebym nie wiedział jakich rzeczy, aczkolwiek moje tkanki, moje trzewia zapewne się domyślają, i dlatego właśnie pracuję bez wytchnienia: dopóki pracuję, jestem, gdybym zaś nie pracował, kto wie, czy w ogóle bym istniał, zatem podchodzę do pracy i muszę podchodzić poważnie, bo pomiędzy moją kondycją a moją pracą istnieje głęboki związek, to chyba zupełnie oczywiste i całkowicie nienormalne, bo co będzie, jeśli znajdą się inni, w dodatku niejeden, którzy podobnie jak ja piszą, bo wydaje się im, że muszą pisać, a przecież nie każdy z nich naprawdę musi pisać; ja, nie ma wątpliwości, musiałem, nie wiem dlaczego, ale wydawało mi się to jedyne wyjście, nawet jeżeli wcale nie było to wyjście, z drugiej zaś strony była to taka sytuacja bez wyjścia, która nawet, gdyby owo wyjście istniało,

budziłaby we mnie niedosyt i niezadowolenie. Patrząc wstecz: chyba w pisaniu szukałem ucieczki (i nie bez przyczyny, sądziłem bowiem, że uciekam w inną stronę, kierując się ku innemu celowi, aniżeli naprawdę uciekałem i nadal uciekam), ucieczki i ratunku dla samego siebie, a poprzez to (mojego) świata materialnego czy, używając wielkich słów, (mojego) świata duchowego i szansy zachowania go dla niego czy dla kogokolwiek innego - kto w przyszłości będzie się za nas czy (ewentualnie) z naszego powodu wstydził; i wreszcie musiała nadejść ta noc, że wśród ciemności ujrzałem i pojąłem naturę mojej pracy, która w istocie rzeczy nie jest niczym innym jak dalszym kopaniem tego samego grobu, który inni zaczęli kopać dla mnie w powietrzu, ale nie wystarczyło im czasu, by skończyć, w pośpiechu, nawet bez żadnej szatańskiej drwiny, skądże, tylko tak, byle jak, nie rozglądając się wokół, wcisnęli mi do ręki narzędzie i zostawili samego, bym dokończył, tak jak potrafię, zaczętą przez nich pracę. Tak więc wszelka moja wiedza była wiedzą prowadzącą do tamtej wiedzy, cokolwiek robiłem, wszystko przemieniało się we mnie w tę wiedzę, która prowadziła do tej wiedzy, podobnie moje małżeństwo, jak i to, że „Nie!" - powiedziałem bez namysłu, gwałtownie, szybko i jakby instynktownie, owszem, instynktownie, jeszcze wtedy instynktownie, choć także głosem mojego sprzeciwiającego się naturalnemu instynktowi antyinstynktu, który stawał się powoli czy stał - moim naturalnym instynktem, a nawet moją naturą; owo „nie" nie było zatem decyzją, którą bym sam podejmował - podjął -gdybym wybierał pomiędzy „tak" a „nie", otóż nie, owo „nie" było wyrazem wiedzy, było decyzją, ale nie decyzją podjętą czy możliwą do podjęcia przeze mnie samego, było decyzją o mnie, a nawet nie tyle decyzją, co uznaniem wyroku, o tyle równoznacznym z decyzją, że nie próbowałem mu się sprzeciwić, a to, nie ulega najmniejszej wątpliwości, było błędnym wyborem, jak bowiem może człowiek podejmować decyzję, która stoi w sprzeczności z jego losem, że się tak górnolotnie wyrażę,

przez który - przez los -najczęściej rozumiemy coś, czego właściwie nie rozumiemy, czyli samych siebie, to podstępne, niepoznane, bezustannie obracające się przeciw nam coś, obce i wyalienowane, obrzydliwie płaszczące się przed władzą, jaką nad nami sprawuje, to coś, co dla ułatwienia nazywamy po prostu losem. Skoro jednak nie chciałem postrzegać własnego życia jako pasma kolejnych przypadków poprzedzonych podobnie przypadkowymi narodzinami, gdyż byłoby to chyba dość niegodziwe traktowanie życia, a ja traktuję je raczej jako drogę poznania, która zaspokaja moją próżność, w obecności doktora Oblatha, że tak powiem, w asyście doktora Oblatha musiałem poruszyć kwestię: moje życie postrzegane jako możliwość twojego zaistnienia, która w świetle ciągłego poznawania i w cieniu mijającego czasu przybrała wreszcie ostateczną postać: twoje nieistnienie postrzegane jako konieczne i ostateczne zniszczenie mojego istnienia. Gdyż tylko tak zys-kuje sens to wszystko, co się wydarzyło, co zrobiłem, co ze mną zrobiono, tylko tak może mieć sens moje bezsensowne życie i dalsza praca nad tym wszystkim, co kiedyś rozpocząłem, nad życiem i pisaniem, obojętne nad czym, nad jednym i nad drugim, bo przecież pióro jest moją łopatą, kiedy patrzę przed siebie, widzę tylko to, co jest za mną, kiedy spoglądam na papier, spoglądam wyłącznie w przeszłość: i szła po ziełono-niebieskim dywanie, jak gdyby kroczyła po morzu, chciała ze mną porozmawiać, właśnie się dowiedziała, że ja to jestem ja, B., pisarz i tłumacz, czytała „mój tekst" i musi koniecznie o nim ze mną porozmawiać, powiedziała, i rozmawialiśmy, aż trafiliśmy do łóżka - mój Boże! -i później też rozmawialiśmy, w trakcie, bez przerwy. Tak, pamiętam, zaczęła od tego, czy poważnie myślę, tak jak mówiłem podczas tamtej gorącej dyskusji, nie wiem, jak mówiłem, odpowiedziałem, rzeczywiście nie pamiętałem, tyle różnych rzeczy mówiłem, szykując się do wyjścia „po angielsku", denerwowała mnie i nudziła dyskusja, podczas której mówiłem powodowany wiecznym, znienawidzonym przymusem mówienia, przymusem mówienia, który zazwyczaj mnie opanowuje, kiedy chcę milczeć, który nie jest niczym innym, jak głośnym milczeniem, wyartykułowanym milczeniem, jeśli wolno mi się uciec do tego paradoksu: poprosiłem więc, żeby zwracała mi uwagę, zdławionym, schrypniętym głosem wyznaczyła kilka punktów, była surowa i napastliwa, emanowała jakimś mrocznym, trwożliwym podnieceniem, seksualnym ładunkiem przeniesionym do sfery umysłu czy po prostu ukrytym pod

płaszczykiem intelektu, pomyślałem szybko, uważając, że w tych sprawach jestem nieomylny, a przecież w taki sposób najczęściej się mylimy, oślepieni pewnością siebie, tak jak w chwili nigdy nie rozpoznajemy, że jest ona dalszym ciągiem, tak w przypadku nie widzimy logiki, w spotkaniu konfrontacji, z której przynaj mniej jedno wyjdzie poszkodowane, seksualny ładunek, pomyślałem równie naturalnie, jak podle, podobnie jak sami przenosimy własny ładunek seksualny, sublimujemy go albo po prostu ukrywamy. Tak, zwłaszcza teraz, tej głębokiej, mrocznej nocy, widziałem, bardziej nawet, niż słyszałem, tamtą rozmowę, zobaczyłem wokół siebie smutne twarze, ale były to twarze teatralnych masek, grających najrozmaitsze role, śmiejących się i płaczących, wilków i baranków, małp, niedźwiedzi, krokodyli, całe to stadko cicho szemrało, niczym wielkie, złowieszcze bagno, gdzie wszyscy, niczym w Ezopowych bajkach, wyciągali dla siebie morał, aż wreszcie ktoś wpadł na żałosny pomysł, żeby każdy z obecnych powiedział, gdzie był, i niby z odpływającej już bez życia chmury zaczęły ospale padać stukać nazwy: Mauthausen, front wschodni, Recsk, Syberia, obóz zbiorczy, Ravensbrück, ulica Fo, aleja Andrässyego 60, wsie wysiedleńców, więzienia po 1956 roku, Buchenwald, Kistarcsa, i już wstawałem, już miała przyjść kolej na mnie, ale na szczęście ktoś przede mną powiedział: „Auschwitz", skromnym, ale pewnym siebie głosem zwycięzcy, i towarzystwo zgodnie przytaknęło: „Nie do przeskoczenia", a gospodarz, z miną oznaczającą trochę zazdrość, trochę dezaprobatę, w końcu, śmiejąc się, skwitował wszystko z uzna niem. Ktoś wspomniał jeszcze o modnej wówczas Jcsiążce czy pamiętnym zdaniu, które ktoś zacytował, odchrząknąwszy wcześniej jak należy, choć całkiem niepotrzebnie, głosem ochrypłym ze wzruszenia: „Dla Auschwitz nie ma wytłumaczenia" - krótko, z przejęciem, cichutko się zająknąwszy, pamiętam jeszcze swoje zdziwienie, jak ci niegłupi przecież ludzie przyjęli to naiwne zdanie, wyglądając chytrze zza swoich masek, analizowali je, dyskutowali, mrugali niepewnie, nie do końca rozumiejąc jego sens, jak gdyby to twierdzące, ale pozbawione całkowicie sensu zdanie cokolwiek znaczyło, a przecież nie trzeba być koniecznie Wittgensteinem, by zauważyć: to zdanie już pod względem logiki języka jest błędne, nie ma w nim nic poza pragnieniami, kłamliwą, dziecinnie szczerą moralnością i naj-rozmaitszymi stłumionymi kompleksami, a jego

przekaz jest całkowicie pozbawiony wartości. Chyba to właśnie powiedziałem, a potem już tylko mówiłem, mówiłem, bez przerwy, ogarnięty logoreą, co jakiś czas spoglądałem na przypatrującą mi się kobietę, która szukała we mnie źródła, musiałem mówić, moje słowa były byle jakie, pełne błędów, pragnień i najrozmaitszych stłumionych kompleksów, mówiłem, co ślina na język przyniosła: to była ona, moja późniejsza żona, wcześniej kochanka, którą poznałem po tamtej rozmowie, zmęczony, zawstydzony, chciałem o wszystkim zapomnieć i niepostrzeżenie (jak to się mówi, „po angielsku") się wymknąć i wtedy ona przeszła po zielononiebieskim dywanie, jak gdyby kroczyła po morzu. Już nie pamiętam, co wówczas powiedziałem, z pewnością dałem wyraz swojej niezmienionej do dzisiaj opinii, bo w to, że moje opinie kiedykolwiek się zmieniają, ani trochę nie wierzę, tyle że dzisiaj niezbyt się nimi chwalę i stąd moje wątpliwości; ale dlaczego i z czyjego powodu miałem wyrażać opinię, a zwłaszcza tam, nie jestem przecież stałym bywalcem domów wypoczynkowych na jakichś tam pogórzach, by w towarzystwie doktora Oblatha i podobnych mu intelektualistów zabijać zbyt wolno płynący czas wyrażaniem własnych opinii, cały czas czy prawie cały czas siedzę w dwóch klitkach na czternastym piętrze w bloku z wielkiej płyty, w moim, niech będzie, mieszkaniu, że nie daj Boże, raz pali słońce, raz wieje wiatr (a czasami jedno i drugie), spoglądam na jaśniejące niebo albo na chmury, w których kopię wiecznym piórem swój grób, pracowicie, jak przymusowy robotnik, na którego wrzeszczą co dzień, żeby głębiej rył łopatą i mocniejszym, słodszym głosem wyśpiewywał nuty swojej śmierci; mógłbym moje opinie głosić co najwyżej szumiącym rurom i trzeszczącym kaloryferom, albo wyjącym sąsiadom, tu w samym sercu József-varos, gdzie tam w sercu, w znajdującym się w odbycie miasta bloku, wyrastającym dziwnie ponad dzielnicę rozpostartą nad samą ziemią niczym nadmiernych rozmiarów sztuczna kończyna: ale z mojego okna widzę - cóż za niespodzianka - ciągle jeszcze stojący stary parkan, a za nim marną tajemnicę nędznego ogrodu, który zawsze mnie w dzieciństwie ciekawił, teraz już nie ciekawi mnie ani trochę, wręcz nudzi, podobnie jak myśl, że na skutek pewnych okoliczności (rozwód, moja skłonność do najgorszych, choć wcale nie najprostszych rozwiązań, no i brak pieniędzy), na skutek pewnych okoliczności wróciłem tu, gdzie spędziłem w dzieciństwie kilka

smutnych letnich wakacji i zimowych ferii, gdzie posiadłem ileś tam smutnych dziecięcych doświadczeń, myśl, że znowu tu mieszkam i będę mieszkał tak długo, jak długo będę musiał jeszcze żyć, czternaście kondygnacji nad moim dzieciństwem, i tak już musi zostać, i już zawsze będę się z tego powodu złościł, czasami powracają niepotrzebne wspomnienia z dzieciństwa, wspomnienia, które przecież zrobiły już swoje: wykonały podstępną krecią robotę, wszystko nadgryzły, i niech już zostawią mnie w spokoju. Ale wracając, do czego? do moich poglądów mój Boże! -zapewne powiedziałem, że błędna jest już sama budowa tego zdania: „Dla Auschwitz nie ma wytłumaczenia", przecież jeśli coś jest, to zawsze znajdzie się na to jakieś wytłumaczenie, nawet jeśli będzie ono narzucone, błędne, takie czy owakie, ale każdy fakt, każdy fakt żyje podwójnym życiem, jedno z nich jest rzeczywiste, a drugie jest jego życiem duchowym, duchowym bytem, a to nic innego jak właśnie wytłumaczenie, wytłumaczenia czy całe mnóstwo wytłumaczeń, które zaciemniają, usuwają, tuszują fakty, i to nieszczęsne zdanie - „Dla Auschwitz nie ma wytłumaczenia" - też jest wytłumaczeniem, otóż autor tłumaczy, że o Auschwitz trzeba milczeć, że Auschwitz nie ma i nigdy nie było, bo tylko tego, czego nie ma albo czego nie było, nie sposób wytłumaczyć. A przecież, powiedziałem chyba, Auschwitz było, czyli jest, zatem istnieje także wytłumaczenie, niepodobna wytłumaczyć co najwyżej tego, że Auschwitz nie było, nie sposób wytłumaczyć, że nie doszło do Auschwitz, że w rzeczywistości nazywanej „Auschwitz" nie zrealizował się ówczesny świat (tu z całym szacunkiem muszę wspomnieć o doktorze Oblacie), tak, wytłumaczyć nie można byłoby właśnie nie-zaistnienia obozu w Auschwitz, zatem Auschwitz już od dawien dawna, kto wie, od ilu stuleci, wisi w powietrzu, niczym ciemny owoc dojrzewający w roziskrzonych promieniach hańby, czeka jąc, by wreszcie spaść na ludzi, to, co jest, istnieje, a skoro istnieje, znaczy, że jest nieuniknione: Historia powszechna to obraz i dzieło rozumu (cytat zaczerpnięty z H.), postrzegać bowiem świat jako cykl przypadków byłoby niegodziwą wizją świata (cytat ze mnie), nie zapominajmy więc: Kto patrzy na świat racjonalnie, na tego świat też patrzy racjonalnie: istnieje tu sprzężenie zwrotne -

powiedział H., nie H., wódz i kanclerz, ale H., wielki prorok wszelkiego rodzaju wodzów, kanclerzy i innych utytułowanych uzurpatorów, filozof, nadworny błazen i oberszef, wybierający najwykwintniejsze trunki, który, odnoszę wrażenie, miał absolutną rację, a my jedynie musimy głębiej się zastanowić nad szczegółową kwestią, cóż to za rozum, dla którego historia powszechna jest wyobrażeniem i dziełem, i czyje racjonalne spojrzenie świat odwzajemnia racjonalnym spojrzeniem, by później mogły się one wzajemnie warunkować - bo tak się właśnie dzieje - powiedziałem chyba, Auschwitz, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, tak bowiem uważam i tak zawsze uważałem, wytłumaczyć można jedynie przez pryzmat indywidualnych losów, wyłącznie indywidualnych i żadnych innych. Auschwitz jest w moim przekonaniu wyobrażeniem i dziełem ludzi postrzeganych jako pewna organizacja. Kiedy cała ludzkość zacznie śnić, z tych snów z całą pewnością narodzi się Moosbrugger, sympatyczny morderca seksualny z Człowieka bez właściwości Musiia, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam. Tak, całość, na którą składa się życie jednostek, no i precyzja, z jaką to wszystko zostało przeprowadzone: oto całe wytłumaczenie, ni mniej, ni więcej, wszystko, co jest możliwe, kiedyś się zdarzy, a możliwe jest tylko to, co się zdarza, powiedział K., wielki smutny mędrzec, który dokładnie wiedział, co może powstać z życia pojedynczych ludzi, kiedy zbrodniczy szaleńcy racjonalnie spojrzą na świat, a świat racjonalnie spojrzy na nich, czyli im ulegnie. I nie mówcie, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, że to wytłumaczenie jest tautologicznym tłumaczeniem faktów za pomocą faktów, a wytłumaczenie, nawet jeżeli trudno się wam z tym pogodzić, jest takie, że mają nad nami władzę pospolici złoczyńcy, trudno jest się wam pogodzić z tym, nawet jeśli nazywacie ich pospolitymi złoczyńcami, a jednak, kiedy zbrodniczy szaleniec zamiast w domu wariatów albo w więzieniu znajdzie się na kanclerskim urzędzie czy zostanie przywódcą, natychmiast widzicie w tym coś interesującego, oryginalnego, nadzwyczajnego i nie macie odwagi nawet w duchu się przyznać, ze szukacie w nich wielkości, aby nie czuć się małymi, historia ludzkości wydaje się wam czymś niemożliwym,

powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, że można nadal racjonalnie patrzeć na świat i że ten świat może podobnie racjonalnie patrzeć na was. Taka postawa jest całkowicie zrozumiała, co więcej, zasługuje nawet na uznanie, tylko że wasze postępowanie nie jest, jak się wam wydaje, ani „naukowe", ani „obiektywne": jest poetyckie i moralizatorskie, jego celem jest bowiem przywrócenie racjonalności, czyli sprawnego porządku świata, by wypędzeni z tego świata powrócili do niego, drzwiami i oknami, kto tylko chce i kto wierzy, że tym razem świat stanie się przychylny człowiekowi, no ale to inne zagadnienie, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, problem zaś jest w tym, że w ten sposób, na skutek takich właśnie „obiektywnych" utworów poetyckich, takich „naukowych" powieści grozy powstają legendy, wiemy przecież, że wielki człowiek posiadał wyjątkowe umiejętności taktyczne, takie same, jakimi obdarzeni są paranoicy i maniacy, wyjątkowymi umiejętnościami taktycznymi omamiający i doprowadzający do rozpaczy otoczenie i lekarzy, sytuacja społeczna była zaś, jaka była, polityka międzynarodowa była, jaka była, filozofia, muzyka i inne artystyczne sztuczki popsuły ludzkie umysły, a wielki człowiek, nie da się ukryć, był wielkim człowiekiem, było w nim coś ujmującego, czarującego, krótko mówiąc, coś demo nicznego, tak jest, demonicznego, czemu nie można się było przeciwstawić, zwłaszcza kiedy ktoś przeciwstawiać się nie zamierzał, bo przecież wszyscy szukamy demonów, dla naszych nieczystych spraw i ohydnych pragnień już od dawna potrzebujemy demona, takiego jednak, którego można przekonać, że jest demonem, i który weźmie na siebie wszystkie siedzące w nas samych demony, niczym Antychryst żelazny krzyż, i nie wymknie się nam z rąk, by skończyć ze sobą przed czasem, niczym Stawrogin. Tak, uważacie ich za zbrodniczych szaleńców, a jednak od chwili, kiedy któryś z nich dostanie do ręki berło i jabłko, zaczynacie darzyć go uwielbieniem, ubóstwiać, nawet gdy go lżycie, mówicie o okolicznościach, twierdzicie, że obiektywnie miał rację, a tylko subiektywnie się mylił, a co znaczy obiektywnie i co znaczy subiektywnie, jakie intrygi rozegrały się za kulisami, jakie interesy się ze sobą zderzały, i bez końca będziecie się tłumaczyć, byle tylko uratować własne dusze, uratować, co się tylko da, ale w operowym świetle historii świata ujrzycie

zwyczajne złodziejstwo, mord i kupczenie ludzkimi duszami, w którym tak czy owak mamy i mieliśmy swój udział, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, wszyscy, jak tu siedzicie, wszyscy usiłujecie wyłowić część prawdy z rozbitego statku, na którym nie pozostało już nic całego, i nie widzicie rozwierającej się przed wami, za wami i pod wami przepaści, nicości, pustki, czyli naszego rzeczywistego położenia, a więc tego, czemu służycie, wiecznej natury każdej władzy, która ani nie jest konieczna, ani zbyteczna, jest jedynie kwestią decyzji, podjętej bądź niepodjętej przez konkretnego człowieka, nie jest ani szatańska, ani mroczna i zniewalająco przebiegła, ani porywająca, nie, jest pospolita, nikczemna, mordercza, głupia i zarozumiała, a w chwilach największych sukcesów najwyżej dobrze zorganizowana, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, tak, a przede wszystkim niepoważna, odkąd bowiem powstały wokół nas fabryki śmierci, nadszedł kres wszelkiej powagi, w każdym razie powagi jakiejkolwiek władzy. I dajcie wreszcie z tym spokój, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, że dla Auschwitz nie ma wytłumaczenia, że Auschwitz to coś irracjonalnego, że jest to twór myśli, której ludzki rozum nie jest w stanie pojąć, bo dla złego zawsze istnieje jakieś wytłumaczenie, być może Szatan albo Jago są rzeczywiście irracjonalni, ale ich twory są istotami racjonalnymi, a każdy nasz czyn można podobnie jak równanie matematyczne z czegoś wyprowadzić; wyprowadzić z czyjegoś interesu, żądzy zysku, zaspokojenia takich czy innych instynktów, a jeśli nie, to z szaleństwa, paranoi, depresji, piromanii, sadyzmu, zboczeń i morderstw, megalomanii, demiurgicznej nekrofilii czy jakiejkolwiek innej perwersji albo ze wszystkich naraz, ale, powiedziałem, o ile dobrze pamiętam, teraz słuchajcie uważnie, bo to, co jest rzeczywiście irracjonalne, co rzeczywiście nie ma wytłumaczenia, to nie zło, ale wręcz przeciwnie: dobro. Dlatego mnie już od dawna nie interesują ani przywódcy, ani kanclerze, ani inni utytułowani uzurpatorzy, cokolwiek ciekawego mogli-byście powiedzieć o świecie ich ducha, nie, mnie od bardzo dawna interesuje nie życie dyktatorów, ale życie świętych, ono wydaje mi się ciekawe i niepojęte, ich życia nie potrafię sobie racjonalnie wytłumaczyć; a Auschwitz, choć brzmi to jak zły żart, Auschwitz w tym sensie okazało się po prostu dobrze prosperującym przedsiębiorstwem, i mimo że niewiele was to obchodzi, opowiem wam pewną historię, a wy

wytłumaczycie mi ją, o ile będziecie umieli. Postaram się streszczać, siedzą tu przecież przede mną sami starzy wyjadacze, powiem tyle, że był obóz, zima, transport chorych, bydlęce wagony, jedna racja żywnościowa na drogę, o której nikt nie wiedział, ile potrwa dni, dziesiąta część potrzebnej człowiekowi ilości pożywienia, leżałem na skleconych z drewna noszach i nie zdejmowałem wzroku z nie wiem, dlaczego tak go nazywano - „pana nauczyciela", czy raczej szkieletu, do którego trafiła moja racja, załadowali nas do wagonów, oczywiście stan ciągle się nie zgadzał, wrzask, szamotanina i kopniak, poczułem, że złapali moje nosze i postawili przed następnym wagonem, i nie widziałem już ani „pana nauczyciela", ani mojej racji: to wystarczy, żebyście mogli sobie wyobrazić tamtą sytuację. I to, co wtedy czułem: po pierwsze, nie mogłem nakarmić mojego wiecznego dręczyciela, głodu, tej obcej, od dawna wściekle domagającej się swego bestii, a teraz pojawiła się kolejna bestia, nadzieja, która na razie cicho, zdławionym głosem, ale ciągle jednak powtarzała, że wbrew wszystkiemu istnieje jakaś szansa na przetrwanie. Tylko że brak mojej racji jednoznacznie stawiał ją pod znakiem zapytania, z drugiej zaś strony, tłumaczyłem sobie chłodno, moja racja podwaja szansę przeżycia „pana nauczyciela" - tyle zostało z mojej racji, myślałem sobie, może nie z radością, ale rzeczowo. I co zobaczyłem kilka minut później? Nawołując i niespokojnie szukając mnie wzrokiem, zbliża się „pan nauczyciel", w ręku trzyma moją rację, dostrzega mnie leżącego na noszach i kładzie mi rację na brzuchu; chcę coś powiedzieć, najwyraźniej widać po mnie zdziwienie, a on, biegnąc już z powrotem - gdyby zobaczyli, że oddalił się ze swojego miejsca, natychmiast by go zatłukli on, z wyrazem oburzenia na drobnej, gotowej na śmierć twarzy, mówi: „Jak ci coś takiego mogło przyjść do głowy?!..." Oto cała historia, i jeżeli nawet nie chcę postrzegać własnego życia jako pasma przypadków, od przypadkowych narodzin przez kolejne przypadki, gdyż to byłoby przecież niegodziwe traktowanie życia, tym bardziej nie chcę postrzegać wszystkiego tak, jak gdyby wszystko wydarzało się wyłącznie po to, abym to ja pozostał przy życiu, gdyż takie rozumowanie

świadczyłoby o jeszcze bardziej niegodziwym traktowaniu życia, choć nie da się ukryć, że „pan nauczyciel" dlatego uczynił to, co uczynił, żebym ja przeżył, ale tak jest wyłącznie, gdy się patrzy na to wydarzenie z mojego punktu widzenia, gdyż nim z całą pewnością powodowało coś zupełnie innego, to, co zrobił dla mnie, przede wszystkim uczynił dla siebie. I to jest pytanie, dajcie mi jakieś wytłumaczenie, jeśli potraficie, dlaczego to zrobił. I nie próbujcie uciekać w słowa, bo przecież doskonale wiecie, że w pewnych okolicznościach, mówiąc obrazowo, w pewnej temperaturze, słowa tracą swoją postać, treść, znaczenie, po prostu ulatują, i jedynie czyny, jedynie same czyny okazują się czymś stałym, czymś, co można wziąć do ręki i zbadać, niczym kawałek minerału, niczym kryształ. Jeżeli więc przyjmiemy takie założenie, a przecież jest oczywiste, że innego założenia przyjąć nie możemy, że w sytuacji ekstremalnej, jaką jest obóz koncentracyjny, w obliczu całkowitego cielesnego i psychicznego spustoszenia, w wyniku którego umiejętność oceny sytuacji staje się ograniczona, właściwie każdym powoduje pragnienie pozostania przy życiu, kiedy jednak zastanowimy się, że „panu nauczycielowi" dana została podwójna szansa przeżycia, a on tę podwójną szansę, czyli wyrażając się jeszcze ściślej, jeszcze jedną szansę ponad tę, którą sam miał, która właściwie była szansą innej osoby, odrzucił, wskazuje to, że właśnie skorzystanie z tej drugiej szansy zniszczyłoby jego jedyną własną szansę, która pozwoli mu żyć i pozostać przy życiu; a zatem istnieje coś, i proszę, nie próbujcie tego nazywać, istnieje coś nieskażone niczym obcym, naszym ciałem, naszym duchem ani jakimkolwiek zwierzęcym instynktem, istnieje idea, która w umysłach nas wszystkich jest takim samym wyobrażeniem, tak, idea, jak to powiedzieć, której nienaruszalność i ochrona, czy jak tam chcecie, jest jedyną prawdziwą szansą „pana nauczyciela", że bez niej nie istnieje dla „pana nauczyciela" szansa przeżycia, że bez tego wyobrażenia, bez jasnego, niezakłóconego ocalenia i utrzymywania w stanie nienaruszonym tego pojęcia, nie zechce i nie będzie umiał żyć. Tak, w moim mniemaniu na to nie ma wytłumaczenia, to nie jest racjonalne, racjonalna i namacalna może być racja żywnościowa, która w skrajnych okolicznościach obozowych pozwala uniknąć śmierci, o ile tylko pozwala, o ile nie napotka miażdżącego oporu abstrakcyjnego pojęcia, które jest dla

mnie nadzwyczaj ważnym dowodem w tym wielkim metabolizmie losu, jakim jest życie, znacznie, znacznie ważniejszym niż banały i straszliwe zbrodnie wszelkich wodzów, kanclerzy i innych utytułowanych uzurpatorów, powiedziałem, o ile pamiętam... Ale nudzą już mnie te moje opowieści, przyznaję jednak, nie mogę nie przyznać, że moją rzeczą jest je opowiadać, choć nie wiem, dlaczego miałaby to być moja rzecz czy dlaczego tak mi się wydaje, bo przecież już nie mam na tym świecie żadnego zadania, wszystkie moje sprawy na tej ziemi już się zakończyły, i mam tylko jedną jedyną sprawę, wiemy wszyscy jaką, i nic już ode mnie nie zależy, nic, doprawdy nic; i teraz, kiedy z perspektywy lat spoglądam na moje opowieści, z daleka, zamyślony, patrząc na nie niczym na dym z papierosa, widzę obserwującą mnie kobietę, która szuka we mnie źródła, a ja, przypatrując się jej jasnemu spojrzeniu, nagle zaczynam rozumieć i widzieć, jak łączą się ze sobą splątane nici moich opowieści, jak ich kolorowe nici układają się w miękkie oczka, które zaplatam wokół leżącej obok mnie (wtedy jeszcze przyszłej, dzisiaj byłej) żony, a wcześniej kochanki, tulącej jedwabistą głowę do mojego ramienia, zaplatam je wokół jej szyi, piersi i talii, oplatam ją, przywiązuję do siebie, i wirujemy, obracamy się, dwoje barwnych, zwinnych cyrkowców, bladych z przerażenia, z pustymi rękoma kłaniających się nieżyczliwej publiczności, własnej porażce. Należy przynajmniej starać się ponieść porażkę, jak powiedział naukowiec z powieści Bernharda, bo porażka, jedynie porażka może się ziścić, powiadam ja, i staram się, skoro muszę się starać, a muszę, bo żyję i piszę, a jedno i drugie jest staraniem się, życie ślepym, pisanie obdarzonym wzrokiem staraniem, oczywiście staraniem innego rodzaju niż samo życie, staraniem, żeby dostrzec, do czego zmierza życie, i dlatego nie mogąc uczynić nic innego, pisząc, powielam życie, powtarzam życie, jak gdyby pisanie także było życiem, a przecież wcale nim nie jest, nie może się z nim nawet mierzyć, nie można go nawet do życia porównywać, i takim sposobem, w momencie kiedy zaczynamy pisać, zaczynamy pisać o życiu i skazujemy się na porażkę. I teraz, gdy w tę głęboką, pełną świateł, głosów i bólu noc szukam odpowiedzi na ostateczne, wielkie pytania, mam już świadomość, że wszystko jest ostateczne, a na wielkie pytanie istnieje tylko jedna wielka, ostateczna odpowiedź: rozwiązująca wszystko, nakazująca milczeć wszystkim, którzy chcą pytać, że istnieje tylko jedno rozwiązanie, jeden cel naszych wszelkich starań, nawet jeżeli o nim zapominamy i zazwyczaj staramy się

o coś zupełnie innego, gdyż w przeciwnym wypadku w ogóle byśmy się nie starali, choć jeśli o mnie chodzi, nie rozumiem, po co to owijanie w bawełnę: a kiedy powtarzam tu swoje własne życie - mój Boże! takie życie, sam zadaję sobie pytanie, dlaczego, właściwie dlaczego, czyż nie wystarczy, że muszę pracować jak maniak, wytrwale i bezustannie, gdyż pomiędzy moją pracą a moją kondycją istnieje głęboki, zupełnie oczywisty związek: a jednak, kiedy piszę, powtarzam własne życie: prawdopodobnie powoduje mną skryte pragnienie, żebym kiedyś i ja się dowiedział, co to znaczy mieć nadzieję, i dlatego będę pisał, jak maniak, wytrwale i bezustannie, aż wreszcie się dowiem, a potem nie będę miał już po co pisać. I kiedy później we dwoje przemierzaliśmy mroczne i mniej mroczne uliczki, moja żona (przyszła i była) zapytała, jak nazwałbym to czyste coś, nieskażone niczym obcym, o czym wspomniałem podczas rozważań związanych z „panem nauczycielem", zresztą, jak powiedziała, „postacią bardzo inspirującą", i ma nadzieję, dodała, że jeszcze go spotka w którymś z „moich tekstów", ja udałem jednak, że tej uwagi, niczym małego uchy bienia, niepsującego zresztą czaru chwili, przynajmniej tak długo, jak długo był w niej czar, nie dosłyszałem i bez wahania odparłem, że to coś to wolność, z tego powodu przede wszystkim wolność, że „pan nauczyciel" nie to uczynił, co musiał uczynić, co winien był uczynić w obliczu szaleństwa, głodu, nakazów instynktu samozachowawczego i władzy pozostającej w kazirodczym związku z szaleństwem, instynktem samozachowawczym i głodem, ale przecząc im wszystkim, postąpił inaczej, tak jak nie musiał, i zrobił coś, czego nikt kierujący się zdrowym rozsądkiem nie mógł od niego oczekiwać. Moja żona (wtedy jeszcze nie żona) na chwilę umilkła, po czym nagle pamiętam jej głos drżący ze wzruszenia i podniecenia, że się odważyła, pamiętam jej uniesioną w górę twarz, miękko, ale zdecydowanie pojawiającą się i niknącą wśród mknących świateł nocy, niczym pierwszy plan filmu z lat trzydziestych, przynajmniej wtedy tak mi się wydawało, i może nawet tak było, choć właściwie dlaczego miało tak być, przecież nic nigdy nie jest takie, jakie się nam wydaje albo jakie chcemy, żeby było, świat nie jest naszym wyobrażeniem, lecz naszym koszmarem, pełnym niewyobrażalnych niespodzianek - nagle stwierdziła,

że muszę być bardzo samotny i smutny, i choć mam wiele doświadczeń, bardzo niedo świadczony, skoro aż tak bardzo nie dowierzam ludziom, że muszę na silę tworzyć reguły, żeby wytłumaczyć naturalny (tak właśnie powiedziała: naturalny), naturalny i przyzwoity ludzki gest; pamiętam, jak mocno poruszyły mnie jej słowa, w istocie rzeczy dyletanckie i wzruszające w swojej nieprawdziwości słowa, pamiętam, podobnie jak pamiętam jej uśmiech, najpierw nieśmiały, potem pytający i za chwilę pełen zaufania, grę jej mimiki, którą później wielokrotnie próbowałem sobie przypominać, bo w pewnym sensie ciągle mnie jeszcze zachwycała, a później, kiedy już nie potrafiłem sobie nic przypomnieć, sprawiała ból początkowo realne istnienie, potem jej brak, wreszcie tylko wspomnienie tak jak zazwyczaj bywa i jak pewnie być musi i nigdy nie bywa inaczej, pamiętam wszystkie moje uczucia, nagle zagęszczające się, nieprzyjemnie obecne i niejasne, a jeszcze lepiej pamiętam jej pytanie, gdy chciała się dowiedzieć, czy może mnie wziąć pod rękę. Oczywiście, odpowiedziałem. W tym miejscu, żeby zrozumieć i zobaczyć to, co chcę zobaczyć i zrozumieć, powinienem opowiedzieć, jak wówczas żyłem: czym różniła się ta chwila od innych podobnych chwil, w których, podobnie jak w tej chwili, rozstrzygnęło się, że pójdę do łóżka z kobietą. Dlatego mówię: „rozstrzygnęło się", bo choć jest prawdą, najzupełniej zresztą oczywistą, że w tych rozstrzygnięciach zazwyczaj ja też mam swój udział, a nawet przypada mi rola inicjatora, czy przynajmniej tak to pozornie wygląda, nigdy nie jest to postanowienie, ale wręcz przeciwnie, przygoda, która sama przez się wyklucza możliwość postanowienia czegokolwiek, wir otwiera się tuż pod moimi nogami, krew zaczyna szumieć, zagłuszając niczym woda wszelki głos rozwagi, przygoda, o której zawsze, z góry, doskonale wiem, jak się za każdym razem potoczy, a zatem, gdybym miał cokolwiek postanawiać, gdybym miał tylko wybór, nie postanowiłbym nic takiego, co by mnie ku takiej przygodzie popchnęło. I może to właśnie mnie pociąga, ta sprzeczność, ten wir. Nie wiem, nie wiem. Już nieraz mi się to zdarzało, za każdym razem to samo, z czego mogłem przecież wywnioskować, co potajemnie mną kieruje: przemykająca kobieta z nieśmiałym uśmiechem, zawsze z

rozpuszczonymi włosami, niczym starodawna postać bosej służącej, cicho i skromnie prosi, żeby ją wpuścić, jak mam to wyrazić, by nie popaść w banał, który mimo wszystko muszę powiedzieć, cóż bowiem innego mogę powiedzieć, skoro od niepamiętnych czasów tak to określamy: prosi, żebym ją wpuścił do mojego ultimum moriens, czyli do mojego serca, i zaciekawiona rozgląda się tam z miłym uśmiechem, dotykając wszystkiego delikatną rączką, ściera wokoło kurz, wietrzy duszne kąty, wyrzuca kilka rzeczy, na ich miejscu układa swoje drobiazgi, grzecznie, i zadomawia się, aż wreszcie ja się przyłapuję na tym, że mnie stamtąd całkowicie wypędziła, jak wystraszony, przepędzany intruz kręcę się wokół własnego serca, którego zamknięte bramy jaśnieją w oddali niczym jakieś ciepłe domostwa przed bezdomnym; i często tylko wtedy mogę się tam z powrotem wprowadzić, jeśli pojawię się z inną kobietą i każę jej tam zamieszkać. Rozmyślam o tym wszystkim z dokładnością i plastycznością godną profesji pisarza i tłumacza, w chwilę po zakończeniu swojego długiego, boleśnie trwałego związku, który wtedy, tak mi się przynajmniej wydawało, bardzo mnie męczył, czułem, że zagraża mojej wolności, koniecznej, wręcz nieodzownej, abym mógł pracować, ale który później skłonił mnie, by z rozwagą przemyśleć wiele spraw. Zwłaszcza iż nie mogłem nie zauważyć, że odzyskanie upragnionej, wytęsknionej wolności wcale nie przełożyło się na oczekiwany zapał do pracy, a nawet z zaskoczeniem muszę stwierdzić, że w czasie, kiedy walczyłem o swą wolność, niezdecydowany, z coraz większą siłą i z coraz większą złością zrywałem i wracałem, pracowałem o wiele wydajniej niż teraz, kiedy wprawdzie znowu jestem wolny, ale znudzony i wewnętrznie pusty; dopiero o wiele później pewien zupełnie inny stan, mianowicie szczęście, które przepełniało mnie w początkach naszego związku i później, w naszym małżeństwie, nauczył mnie, że szczęście jako stan ducha, takie szczęście też może mieć zły wpływ na pracę. Przeanalizowałem dokładnie, na czym to polega i dlaczego praca stawia mi takie przytłaczające, męczące, częstokroć niemożliwe do spełnienia, zabójcze wymagania, i choć wtedy daleki byłem jeszcze - mój Boże! jakże daleki od zobaczenia prawdy, od poznania prawdziwej natury mojej pracy, która nie jest niczym innym, jak kopaniem, kon-sekwentnym

kopaniem grobu, który inni zaczęli kopać dla mnie w powietrzu, zrozumiałem jednak, że gdybym nie pracował, kto wie, czybym istniał, czy umiałbym istnieć, pojąłem, że pomiędzy moją kondycją a moją pracą istnieje głęboki związek, a jego zasadniczym warunkiem jest, wygląda na to, tak mi się wydaje, gdyż jakkolwiek to smutne, nie mogę sądzić inaczej, bycie nieszczęśliwym, nie idzie tu oczywiście o nieszczęście, które uniemożliwiałoby mi pracę, takie jak choroba, bezdomność, nędza, nie mówiąc już o więzieniu i tym podobnych, ale raczej o taki rodzaj nieszczęścia, który spowodować potrafi jedynie kobieta. Zwłaszcza że czytałem wtedy Schopenhauera o celowości indywidualnych losów, jedną z prac ze zbioru Parerga i parali-pomena, który zdobyłem w jednym z antykwariatów w czasach, kiedy po exodusie, jaki nastąpił po wieikim narodowym zrywie, ludzie likwidowali biblioteki i wyprzedawali książki za tak niską cenę, że mogłem sobie pozwolić na cztery grube tomy, którym udało się przeżyć cenzurę, palenie książek, przemiał i podobne rodzaje zagłady: nie mogłem więc, powiadam, wykluczyć możliwości, że używając przestarzałego terminu jeszcze bardziej przestarzałej psychoanalizy, cierpię na kompleks Edypa, co, biorąc pod uwagę niezupełnie uporządkowane dzieciństwo, nie byłoby wcale niczym zaskakującym. Pozostawało jedynie pytanie, pytałem samego siebie, czy ważniejsza jest dla mnie rola syna ojca, czy syna matki (nawet jeżeli była to wykluczająca się determinanta, sama możliwość autoanalizy napawała mnie nadzieją), i odpowiedziałem sobie, że w moim zachowaniu od czasu do czasu pojawia się jednak kompleks syna odrzuconego przez matkę. Posunąłem się tak daleko, że zbudowałem sobie teorię, której najlepszym dowodem są moje ówczesne notatki. Zgodnie z nią kompleks syna odrzuconego przez ojca przybliża do transcendencji, kompleks syna odrzuconego przez matkę, a za takiego siebie uważałem, sprawia, że nasza osobowość jest pełna zmysłowości, plastyczna, elastyczna i łatwa do formowania. Elementy pierwszego możemy znaleźć u Kafki, drugiego u Prousta czy Josepha Rotha. Moja teoria nie miała chyba jednak zbyt mocnych podstaw i dzisiaj nie odważyłbym się jej ani opisywać, ani nawet poruszać w leniwych rozmowach, toczonych gdzieś około północy, zwłaszcza że już przestała mnie interesować, odszedłem od niej bardzo daleko, i jeżeli jeszcze ją pamiętam, to tylko jako mały, nieważny,

niepewny krok ku prawdziwemu zrozumieniu, na długiej, bezkresnej drodze do świadomego samounicestwienia; pozostaje jednak faktem, że w wyniku tego kompleksu zyskiwała moja praca, a traciłem ja sam, może nie odmieniło się całe moje życie, ale po moim zachowaniu z łatwością można się było domyślić, że w głębi duszy odgrywam rolę syna odtrąconego przez matkę, i choć wstyd mi się do tego przyznać, pragnę zmagać się z tym cudownym bólem, którego najwyraźniej potrzebuję, by móc pracować (oczywiście oprócz wolności potrzebnej mi ponad wszystko). Tak, wydaje się bowiem, że to ból daje mi twórczą siłę, bez względu na to, jaką muszę zapłacić cenę, i bez względu na fakt, że owa twórcza siła jest formą kompensacji, istota jest w formie, w tym, że ból pozwala mi żyć w stanie podniecenia, a nawet jeśli tak nie jest, i tak jest mi to chyba zupełnie obojętne: uczucie bólu bezustannie i nierozerwalnie łączy się dla mnie z obrazem życia, z najprawdziwszym - tego jestem pewien - najprawdziwszym obrazem życia. W ten sposób jednak zyskałem wytłumaczenie fenomenu, o którym przed chwilą mówiłem, że zyskawszy całkowitą wolność, nie walczę już o nią z taką siłą, a wśród duchowych męczarni pracuję w znacznie większym tempie: nerwica spowodowana kompleksem (czy też powodująca kompleks) sprawia, że kiedy jej siła słabnie, maleje moja chęć do pracy, kiedy zaś spotyka mnie kolejne traumatyczne przeżycie, podnoszące poziom dręczącej mnie nerwicy, chęć do pracy płonie we mnie z nową siłą. To przecież jasne i proste, pomyśli każdy, należy się tylko zatroszczyć, by zawsze istniały przyczyny podżegające we mnie zapał do pracy - i dlatego formułuję to z taką ostrością, by z miejsca się przekonać, jak dalece jest to niemożliwe. Kiedy bowiem zakończyłem autoanalizę i rozprawiłem się z moim kompleksem, a nawet nabrałem do niego naturalnego obrzydzenia, nie tyle do samego kompleksu, co do samego siebie, w skrytości, jak aktor hodujący w sobie infantylny, niedorzeczny kompleks, zdradzający, jak bardzo łatwo jest mnie zranić i jak bardzo brak mi duchowej dojrzałości, choć przecież do niczego nie czuję większej odrazy niż właśnie do infantylizmu. Tak, przynaj

mniej wyleczyłem się z kompleksu, czy raczej uznałem się za wyleczonego, bardziej po to, by odzyskać poczucie własnej wartości niż zdrowie, i kiedy niedługo potem związałem się z kolejną kobietą, postawiłem jej być może okrutny, ale bardzo praktyczny warunek, że pomiędzy nami nigdy nie może paść słowo „miłość" czy jakikolwiek z jego synonimów, że nasza miłość może trwać tylko dopóty, dopóki się w sobie nie zakochamy, z wzajemnością czy bez wzajemności, obojętne, a w momencie, kiedy podobne nieszczęście dotknie jedno czy nawet obydwoje, musimy natychmiast położyć kres naszemu związkowi; i moja partnerka, która, jak to powiedzieć, wtedy właśnie, podobnie jak ja, leczyła się z poważnej miłosnej katastrofy, bez zastrzeżeń przyjęła postawiony przeze mnie warunek (przynajmniej pozornie), choć i tak bezkonfliktowość naszego związku, co do tego nie mam najmniejszych wątpliwości, z całą pewnością w szybkim tempie by go nadszarpnęła i zniszczyła, gdybym w tym samym czasie nie poznał mojej byłej czy wówczas jeszcze przyszłej żony, co okazało się (przynajmniej dla mnie) rozwiązaniem radykalnym. W tamtym czasie, jak zresztą zawsze, mieszkałem w sublokatorskim pokoju, co, nie da się ukryć, uchodziło za coś niesłychanego w drugiej dekadzie tak zwanej konsolidacji, kiedy prawie wszyscy moi przyjaciele, znajomi, wprawdzie za cenę zawału serca, cukrzycy, wrzodów żołądka, załamań nerwowych, duchowej i materialnej korupcji czy w najlepszym razie za cenę rozpadu rodzinnego życia, zdobywali wreszcie własny dach nad głową; jeśli 0 mnie idzie, wcale nie myślałem o mieszkaniu, a jeśli nawet myślałem, to w tym sensie, że o nim nie myślę, gdyż wówczas musiałbym zacząć żyć zupełnie inaczej, pod ciągłą presją pieniędzy, przede wszystkim zdobywania pieniędzy, a to wiązałoby się z kompromisami, błędnymi wyborami, ugodami i niewygodami, nawet gdybym próbował się oszukiwać, że to wszystko jest jedynie przejściowe i skończy się w chwili, gdy osiągnę cel, nie można bowiem, nawet przez jakiś czas, żyć inaczej, niż żyje się zawsze czy zazwyczaj, by przykre konsekwencje nie odbiły się na naszym normalnym, bardziej czy mniej przez nas samych kierowanym życiu, w którym to my jesteśmy panami i prawodawcami, tak więc nie mogłem 1 nie chciałem godzić się na to wszystko, na te wszystkie, związane z uzyskaniem na Węgrzech mieszkania, niewygody, które zagrażałyby mojej wolności, duchowej niezależności od zewnętrznych

warunków, zagrażałyby w sensie totalnym, a zatem ja równie totalnie, całym swoim życiem musiałem się przeciwstawić czyhającemu niebez pieczeństwu. I właściwie musiałem przyznać rację mojej żonie, która ze znanym mi już wyrazem twarzy, jawiącym mi się niczym niespodziewany, cudowny wschód słońca, wzruszająco zacięta i nieustępliwa, wypytawszy mnie o moje ówczesne życie, stwierdziła: a więc w imię wolności zamykam się w więzieniu. Tak, bez wątpienia było w tym trochę racji. Ściśle mówiąc, miała rację. Tyle że spośród dwóch węgierskich więzień, więzienia wiążącego się ze zdobyciem mieszkania i więzienia wiążącego się z jego nieposiadaniem, to drugie bardziej mi odpowiadało, w nim bowiem - w węgierskim więzieniu bezdomności - mogłem żyć, jak chciałem, mogłem żyć dla siebie, w ukryciu, chroniony przed zepsuciem, choć to więzienie, skoro już obstajemy przy tym określeniu, bo było ono raczej puszką po konserwach, nagle, za czarodziejskim dotknięciem mojej żony, otwarło się, a moje sublokatorskie życie stało się bezbronne, zdemaskowane, przed niczym już niechroniące, takiego życia nie mogłem dłużej znieść, podobnie jak później, ani nawet teraz znieść go nie potrafię, podobnie jak nieznośne wydaje się każde życie, o ile postrzegamy je poprzez pryzmat poznania, gdyż to właśnie nieznośność życia prowadzi nas do wiedzy, w której świetle spostrzegamy, że nasze życie jest nie do zniesienia - i rzeczywiście, jest nie do zniesienia, skoro mogą je nam odebrać. Istotnie, tak żyłem w tym sublokatorskim pokoju, jak gdybym nie żył w pełni, moje życie było zredukowane, tymczasowe, chaotyczne (poważnie traktowałem jedynie moją pracę), żyłem z niejasnym i z całą pewnością niewymagającym wyjaśnienia uczuciem, iż muszę czymś wypełnić (najlepiej pracą) ten nie wiadomo jak długi czas pomiędzy dwoma rzeczywistymi zdarzeniami mojego życia: moim przyjściem na świat i odejściem z tego świata; choć przecież jedynie ten czas jest moim czasem, tylko z tego czasu muszę się rozliczać, ale nie wiem dlaczego i przed kim, w szczególności przed samym sobą, abym zrozumiał to, co muszę zrozumieć, i zrobił to, co mogę zrobić, i dopiero potem rozliczył się przed wszystkimi, czyli przed nikim, albo przed kimkolwiek, kto później będzie się za mnie albo (ewentualnie) z mojego powodu wstydził, gdyż nie mogę się rozliczać ani z czasu przed moim przyjściem na świat, ani z czasu, który nastąpi potem, gdy go już

opuszczę, nawet jeżeli każdy z nich może mieć cokolwiek wspólnego z moim jedynym czasem, w co, znaczy w to, że mogą mieć ze sobą coś wspólnego, nie bardzo wierzę. I kiedy teraz, w świetle ogarniającej mnie nocy, chłodno i rzeczowo, choć nie bez pewnego wzruszenia, z długim namysłem przyglądam się mojemu sub lokatorskiemu życiu, zaczynam w nim rozpoznawać archetyp, pochodzący z nie tak dawnego przecież, choć dla mnie odległego o całą wieczność obozowego życia, a ściśle, tego okresu obozowego życia, kiedy nie było ono już prawdziwym obozowym życiem, a zamiast niosących zniewolenie żołnierzy pojawili się żołnierze wyzwoliciele, choć jednak była to obozowa egzystencja, skoro ciągle jeszcze żyłem w obozie. Zmiana -kiedy zamiast niosących zniewolenie żołnierzy pojawili się żołnierze wyzwoliciele - miała miejsce następnego dnia po tym, jak opuściłem szpitalny barak, „Saal", czyli izbę, w której leżałem, mówiąc delikatnie, byłem chory, co oczywiście samo przez się nie było jeszcze wystarczającym powodem do leżenia w szpitalnym baraku, jednak w wyniku pewnych okoliczności, które wobec mojego wiecznego pecha okazały się niemal zaskakującym szczęściem, jednak znalazłem się w szpitalu; i kiedy następnego dnia rano dowlokłem się do tak zwanej łazienki, skąd natychmiast chciałem pójść dalej, do umywalki czy do pisuaru, nagle, nie potrafię znaleźć na to lepszego wyrażenia, dosłownie bowiem tak się stało, nagle nogi wrosły mi w ziemię na widok niemieckiego żołnierza stojącego przy umywałce i powoli odwracającego się ku mnie; jednak nim zemdlałem ze strachu, narobiłem w majtki, czy kto wie, co jeszcze zrobiłem, przerażony ujrzałem jak przez szaroniebieską mgłę pewien ruch, ruch ręki żołnierza, zapraszający mnie do umywalki, i szmatę, którą żołnierz trzymał w dłoni, którą przed chwilą na mnie skinął, i uśmiech, uśmiech niemieckiego żołnierza, wtedy powoli zrozumiałem, że niemiecki żołnierz szoruje umywalkę, a jego uśmiech wyraża uprzejmość, mówi, że tę umywalkę szoruje dla mnie, a zatem mówi, że zmienił się porządek świata, a raczej, że porządek świata nic a nic się nie zmienił albo zmienił się tylko o tyle, mimo wszystko zasadniczo się zmienił, gdyż wczoraj to ja byłem jeńcem, a dzisiaj on nim jest, a ja tak tylko mogłem

zapomnieć o nagłym przerażeniu, że miejsce strachu zajęła we mnie wieczna podejrzliwość i stała się, niech tak to nazwę, moim światopoglądem, który w moim późniejszym obozowym życiu, długi czas bowiem mieszkałem w obozie jako wolny człowiek, określał charakterystyczny smak i zapach mojego wolnego obozowego życia, pamiętnie słodkie, ostrożne doznanie, jakim stało się dla mnie odzyskane życie, żyłem przecież, ale żyłem tak, jak gdyby w każdej chwili mogli wrócić Niemcy, a więc nie żyłem w pełni. Tak, muszę wierzyć, że wtedy prawdopodobnie nie byłem tego świadom, później swoje zrobiły okoliczności: zmuszony byłem żyć, nie mając mieszkania, ale w sumie tamto przeżycie, pamiętne przeżycie słodkich, ostrożnych chwil wolnego obozowego życia przedłużyłem sobie, żyjąc jako sublokator, pielęgnowałem w sobie to uczucie, nieskażone poznaniem, wolne od ciężaru życia, świadomość, że wprawdzie żyję, ale żyję tak, jak gdyby w każdej chwili mogli wrócić Niemcy; kiedy w takim sposobie, w takiej metodzie życia szukałem pewnego symbolicznego znaczenia, okazało się, że wcale nie jest to aż tak niemożliwe, nie da się ukryć, w symbolicznym rozumieniu tak przecież właśnie jest, Niemcy mogą wrócić w każdej chwili, der Tod ist ein Meister aus Deutschland, sein Auge ist blau, Śmierć, niebieskooki niemiecki mistrz i nauczyciel, może przyjść zawsze i wszędzie cię znajdzie, wyceluje i się nie pomyli, er trifft dich genau. Żyłem więc sobie w moim sublokatorskim pokoju, tak że nie żyłem w pełni, i nie da się ukryć, właściwie nie było to życie, ale wegetacja, tak, mówiąc ściśle, wegetacja, żeby przeżyć. Nic też dziwnego, że odcisnęło to na mnie swoje piętno. Jak również jestem świadom, że z niej się właśnie biorą moje oczywiste dziwactwa. Na przykład mój stosunek do utrzymującej wszystkich przy życiu, motywującej i doprowadzającej wszystkich do szaleństwa własności, mój właściwie nieistniejący czy całkowicie negatywny stosunek do własności. Nie wiem i właściwie nie potrafię określić, czy ta negacja to moja cecha wrodzona, jakaś ułomność, czym bowiem wytłumaczyć wielkie przywiązanie do posiadanych przeze mnie drobniejszych ru-chomości (książek) czy też mojej największej własności: samego siebie, i to, że moją najcenniejszą własność - samego siebie -

zawsze chroniłem przed wszelkimi szkodliwymi wpływami, niezgodnymi z moją wolną wolą, jak też przed pokusami najrozmaitszych przyziemnych, niegodziwych myśli, które mógłbym też określić mianem materialnej zagłady; broniłem i bronię nadal, nawet z jeszcze większą zaciekłością, nawet jeżeli czynię to w imię jakiejś innej zagłady; nie, nie mam wątpliwości, że mój negatywny stosunek do własności ukształtował się w wyniku tego, że jakoś udało mi się przeżyć, a także specyficznego, aczkolwiek niezupełnie bezpłodnego, choć oczywiście nieznośnego trybu życia, który spowodował, że sublokatorski pokój wydawał mi się czymś najzupełniej normalnym. W tamtym sublokatorskim pokoju, do którego wprowadziłem się w najczarniejszych latach mojego życia, gdy wedle nienawistnych praw piekieł musieliśmy wszyscy donośnym głosem opiewać je jako świetlane, i w którym przywitano mnie niczym wybawcę, gdyż moja obecność zdawała się chronić przed zajęciem, zarekwirowaniem, odebraniem, dokwa ferowaniem, i tak dalej, i tak dalej, jedno jedyne nadające się do tego celu pomieszczenie tamtego przyjemnego mieszkania, położonego w bocznej budańskiej uliczce, płaciłem jedynie symboliczny czynsz, który w kolejnych latach równie sym-bolicznie wzrastał, w tamtym sublokatorskim pokoju nie myślałem o własności, ani wówczas, powiadam, kiedy nie mogłem o niej myśleć, ani później, kiedy już mogłem, a może nawet powinienem, ale też o niej nie myślałem, powiadam, tam nie groziły mi niebezpieczeństwa idące w parze z własnością, pełne udręki, beznadziejne kłopoty z pękającymi rurami i pękającym sufitem, decyzje, których podjęcia wymaga posiadanie czegoś na własność, czy posiadane dobra są już wystarczające, czy może należałoby dołożyć starań i zdobyć większe, lub choćby lepiej zaspokajające nasze pragnienia dobra, wykorzystując oczywiście w tym celu te już posiadane, ale dla nas niewystarczające, czyli je sprzedając, nie, nawet nie przeszło mi przez myśl, że muszę w tej materii coś zmienić, obca mi była chorobliwa żądza, która ciągle kazałaby mi stawać wobec wyima-ginowanych wyborów, dręczyła i mamiła bez przerwy, żebym moje miejsce tutaj zamienił na moje miejsce gdzieś indziej, żebym moje mieszkanie w bloku, oczywiście nie szczędząc koniecznych zabiegów, pieniędzy, za cenę załatwiania

w urzędach i tym podobnych nieprzewidzianych komplikacji, zamienił na bardziej odpowiednie, skoro nawet nie wiem, co jest dla mnie wystarczająco odpowiednie, tak jak wystarczająco nie znam własnych pragnień, a przecież jeszcze nie wspomniałem o trudnych do rozwikłania kłopotach z urządzaniem mieszkania, w których wyniku moje mieszkanie w bloku jeszcze dzisiaj, po tylu latach, nadal nie jest do końca urządzone, ja po prostu nie wiem, jak powinienem urządzić swoje mieszkanie, nie mam pojęcia, jak ono powinno wyglądać, nie mam pojęcia, jakie mieszkanie chciałbym mieć i jakie chciałbym mieć sprzęty. W moim sublokatorskim pokoju wszystkie rzeczy należały do właścicieli, czekali na mnie z urządzonym pokojem, ja miałem się tylko do nich wprowadzić, i przez wiele, wiele lat, jakie pośród nich spędziłem, nie przyszło mi nawet do głowy zmienić miejsce jakiejkolwiek z tych rzeczy, nie mówiąc już, żeby zamieniać je na inne czy zapełnić pokój nowymi rzeczami, zwyczajnie dlatego, że zanim zobaczyłem jakiś przedmiot, zapragnąłem go i kupiłem (nie mówiąc o książkach, o moich książkach, które najpierw ustawiałem w szafie, później, kiedy się już zapełniła, na stole, a kiedy i tam nie było już miejsca, na podłodze, aż wreszcie gospodarze wstawili do mojego pokoju dodatkowo bibliotekę): nie, po wiadam, niczego nie pragnąłem ani nie kupowałem, prawdopodobnie w ogóle nie dostrzegałem przedmiotów, nic nie doprowadza mnie do większej rozpaczy niż pełna przedmiotów wystawa, takie wystawy dosłownie psują mi humor, wprawiają w zły nastrój, a nawet demoralizują, a więc, jak już mówiłem, staram się ich nie widzieć, co najpewniej dowodzi, że właściwie nie mam podobnych potrzeb, i w tej sferze - w sferze przedmiotów - jak to się mówi, zadowalam się tym, co najpotrzebniejsze, i zapewne wówczas jestem naprawdę wdzięczny, kiedy wszystko wokół mnie jest już gotowe, a ja muszę jedynie zgodzić się na istniejący stan, rozeznać się w nim i do niego przywyknąć. Czuję, że od urodzenia mam naturę gościa hotelowego, ale zmieniły się czasy i mogłem tylko zostać mieszkańcem obozów i sublokatorskich pokoi - zapisałem w moim notesie, z którego teraz, po kilkudziesięciu latach, przepisuję zdania do kolejnego notesu i z zaskoczeniem spostrzegam, że już wtedy coś takiego sobie zanotowałem, czyli już wtedy widziałem wyraźnie swoją sytuację, swoje nieznośne położenie i nieznośne życie. Wtedy, pamiętam, wiele

cierpiałem z powodu poczucia, które właściwie mógłbym nazwać krzywdą i które na własny użytek określiłem mianem „poczucia obcości". Poczucia tego doświadczyłem już we wczesnym dzieciństwie, towarzyszyło mi ono właściwie przez całe życie, ale wtedy nie odstępowało mnie ani na chwilę, w dzień nie pozwalając pracować, w nocy spać, czułem się do niemożliwości spięty i bezwładnie bezradny. Nie było ono tworem mojej wyobraźni, lecz miało podłoże w mającej przyczyny nerwicy i, sądzę, brało się z mojej rzeczywistej sytuacji, mojego położenia jako człowieka. Czasami zaczynało się od zdziwienia, czasami od gwałtownego doznania, że moje życie wisi na włosku, nie o to chodziło, czy będę żył, czy umrę, mowy nie było tu o śmierci, mowa była wyłącznie o życiu, tylko że życie nagle przybierało we mnie postać i formę całkowitej niepewności, a właściwie braku formy, nie byłem pewien realności, tak, całkowicie straciłem zaufanie do własnych zmysłów, do nader wątpliwych doświadczeń, jakich za ich pośrednictwem doznawałem, do realnego istnienia samego siebie i własnego otoczenia, które to istnienie, jak już powiedziałem, w chwilach takich przeżyć - czy raczej ataków, napadów przeżyć -z sobą samym i z otoczeniem łączyła mnie jedynie cieniutka nić, a tą nicią był mój umysł. Ten zaś nie tylko z łatwością popełnia błędy i, mówiąc oględnie, jest narzędziem, urządzeniem, czy jak mam go określić, niedoskonałym, a w dodatku działa powoli, zacinając się, porusza się niczym we mgle, a czasami wręcz ledwie funkcjonuje. Podąża za moimi czynnościami niczym leżący w łóżku zakatarzony chory za tym drugim, przy nim się krzątającym, wszystko dostrzega z opóźnieniem i słabiutkim głosem próbuje pokierować krokami owego obcego, ale tamten nie słucha albo nawet nie słyszy, i wtedy zrezygnowany porzuca dalsze trudy. Tak, to było właśnie „poczucie obcości", stan całkowitego wyobcowania, który daleki był od abstrakcji, jaka może być zaskakującym tworem naszej wyobraźni czy fantazji, a dręczył

nudą codzienności i rutyny, tak, niczym całkowita bezdomność, niewiedząca niczego o jakimkolwiek opuszczonym, czekającym na mnie domu, często, będąc w takim stanie, zadawałem sobie pytanie, czy takim domem nie byłaby dla mnie na przykład śmierć. Tylko że, odpowiadałem sobie po wielekroć, wówczas musiałbym wierzyć w życie pozagrobowe, a kłopot w tym, że nie potrafię uwierzyć nawet w życie na tej ziemi, zwłaszcza kiedy jestem w takim właśnie stanie, w którym muszę zadawać sobie podobne pytania, i kiedy istnienie tamtego świata wydaje mi się tak samo absurdalne, jak istnienie tego świata, czyli wcale nie uważam ani za niemożliwe, ani za możliwe do wyobrażenia, że tamten świat istnieje, ale jeśli nawet istnieje, istnieje on nie dla mnie, bo ja jestem tutaj. Tutaj zresztą też żyję tylko w pewnym sensie, co przejmuje mnie jakimś trudnym do określenia poczuciem winy. Często więc w takich chwilach próbowałem - próbuję otrzeźwieć, ale nie udaje mi się, wygląda bowiem na to, że nawiązać kontakt z życiem potrafię jedynie za pośrednictwem jakiejś logicznej gry, choćby szachów, czy obliczając coś na kartce papieru, kiedy z abstrakcyjnego wyniku w niezbadany sposób powstaje realna rzeczywistość: podobnie jak, to był wówczas mój ulubiony przykład, który zapisałem w swoim notesie, z którego teraz przepisuję, jak człowiek łączy dwa druty, mocuje śrubką, drugi koniec wsuwa do otworu w ścianie, przyciska guzik i lampa się zapala; mamy tu do czynienia z uświadomionym rachunkiem prawdopodobieństwa, napisałem, wynik jest spodziewany, a jednak zaskakujący i niemal niezrozumiały. Wszystko, wszystko jest tylko wyciąganiem wniosków, warunkiem i prawdopodobieństwem, w niczym nie ma pewności, nigdy nic nie jest oczywiste, napisałem. Czym jest moje istnienie, dlaczego jestem, co jest moją istotą: na to wszystko, napisałem, zapewne na próżno szukam odpowiedzi, czy raczej nie odpowiedzi, lecz wiarygodnych znaków; obce jest mi nawet moje ciało, które teraz utrzymuje mnie przy życiu, by kiedyś zabić, napisałem. „Gdyby w moim życiu zdarzyła się jedna jedyna chwila, w której żyłbym w tym samym rytmie, co moja oczyszczająca organizm wątroba i nerki, jak wdech i wydech moich płuc, jak perystal tyka mojego żołądka i moich jelit czy praca mojego serca, czy jak procesy zachodzące w moim mózgu pod wpływem świata zewnętrznego, jak powstawanie abstrakcyjnych myśli w moim umyśle, jak czysta świadomość mojej świadomości czy przymusowa, a jednak pełna łaski obecność mojej

transcendentnej duszy: gdybym przez jedną jedyną chwilę widział, wiedział, posiadał samego siebie, choć oczywiście nie idzie tu ani o posiadanie, ani o posiadającego, wreszcie doznałbym poczucia zgody z samym sobą, którego nigdy, ale to nigdy nie doznam; gdyby zatem jeden jedyny raz ziściła się taka nierealna chwila, może wtedy uwolniłbym się od «poczucia obcości*, może nauczyłbym się wiedzieć, poznał, co to znaczy być". Ale ponieważ jest to niemożliwe, gdyż nie wiemy i nigdy się nie dowiemy, co jest źródłem przyczyny naszego istnienia, nigdy nie poznamy celu naszej tu obecności i nie dowiemy się, dlaczego mamy stąd zniknąć, skoro się kiedyś pojawiliśmy, napisałem. Nie wiem, napisałem, dlaczego zamiast życia, które być może gdzieś istnieje, muszę żyć tylko jakąś jego cząstką, która została mi dana: dlaczego muszę żyć jako ta płeć, to ciało, ta świadomość, ten los, w tym geograficznym położeniu, w tym języku, w tej historii, w tym sublokatorskim pokoju, napisałem. I teraz, kiedy piszę to, co kiedyś już napisałem, nagle ożywa we mnie pewna noc, pewien sen czy, ściśle, jawa, a może sen na jawie czy jawa we śnie, nie wiem, ale pamiętam dokładnie, tak jak gdyby zdarzyło się to wczoraj. Przebudziło mnie wtedy gwałtowne, nieznane przedtem „poczucie obcości", a może wtedy właśnie zasnąłem, nie wiem, i właściwie nie ma to już znaczenia. Była świetlista noc, tak jak i ta dzisiaj, aksamitnie czarna i pełna blasku, przeniknięta nieruchomą, milczącą, niewzruszoną świadomością, i nagle zrozumiałem, że to niemożliwe, by ta przejmująca, cierpiąca świadomość nagle przestała istnieć i znikła z tego świata. Tak, a poza tym ta świadomość nie była przecież moją świadomością, była raczej świadomością o mnie, ja zaś jedynie miałem na jej temat wiedzę, ale nie mogłem nią dysponować, jak gdyby była to świadomość nienależąca wyłącznie do mnie, tylko ciągle gdzieś się pojawiająca i niepozwalająca uwolnić się od siebie, niepotrzebnie i na próżno zadręczająca mnie na śmierć. Z drugiej strony czułem wyraźnie, że owa pełna cierpienia świadomość wcale nie jest świadomością nieszczęśliwą, i jeśli ja, będący jej ucie-leśnieniem, jestem w tej chwili nieszczęśliwy, wynika to jedynie z mojej własnej bezradności wobec tej bezlitosnej, wiecznej, dręczącej, choć

powtarzam, wcale nie nieszczęśliwej świadomości. Przebudziłem się czy pogrążyłem we śnie, powtarzam, obojętne, gdyż nie mogłem nie myśleć o tym wszystkim jak o jakimś misterium, zastanawiało mnie, czy owa świadomość jest częścią czegoś, czym jestem ja sam, ja, ale nie moje ciało ani nie mój umysł, choć za jego pośrednictwem się objawia, nie należąc jednak wyłącznie do mnie, zastanawiało mnie, czy owa świadomość jest kwintesencją mojej istoty, czy to ona ukształtowała mnie, wcześniej powołując do życia. Nie mogłem się nie zastanawiać nad tym, czy owa świadomość ma do wykonania jakieś zadanie, i jeśli nawet jest to zadanie jedynie hipotetyczne, nie wolno sprzeciwić się jego nakazowi czy, mówiąc ściśle, sprzeciwić się można, ale jedynie z poczuciem złamania nakazu, a więc z poczuciem winy; zarazem najdziwniejsze wydawało mi się, że nie jest to, że tak się wyrażę, jedynie nakaz moralny, nie, że jest w nim jakiś moment, wymóg, wręcz żądanie odwołujące się do pracy ludzkich rąk, że świat „trzeba zbudować", „skopiować", „nauczyć się go", by w odpowiednim czasie pokazać, obojętne dlaczego, obojętne komu, komukolwiek, kto kiedyś będzie się za nas czy (ewentualnie) z naszego powodu wstydził, a zatem zrozumienie świata jest zadaniem religijnym, niezależnym od niszczycielskich kościołów niszczy cielskich wyznań, tak że jedynie w zrozumieniu świata i mojego miejsca w tym świecie mam szansę, co mam znowu powiedzieć, żeby nie powiedzieć tego, co muszę powiedzieć: doznać zbawienia, tak, czego bowiem mam szukać, skoro już szukam, jak nie zbawienia. Z drugiej zaś strony pomyślałem, że wszystko są to myśli, które muszą człowieka zastanawiać; podobne myśli zastanawiają człowieka jedynie w sytuacji, w jakiej się znajduje, bo sytuacja zmusza go, żeby się nad tym zastanawiał, a ponieważ sytuacja, w jakiej się człowiek znajduje, w pewnym sensie przynajmniej jest sytuacją zastaną i z góry określoną, człowiek może mieć tylko z góry określone myśli, a w każdym razie może się zastanawiać i rozmyślać nad z góry ustalonymi i określonymi sprawami. A więc, pomyślałem sobie, muszę mieć takie myśli, nad którymi nie powinienem się zastanawiać, aczkolwiek dziś już nie pamiętam, czy tak było i czy w ogóle myślałem, czego nie powinienem robić, zostałem pisarzem i tłumaczem, choć nie powinienem był nim zostać, a zostałem wbrew wszelkim okolicznościom,

oszukując je, naigrawając się z nich, wiecznie ukrywając się w labiryncie okoliczności, uciekając przed pędzącym potworem z głową byka, którego kopyta w biegu mnie tratowały, wbrew tym wszystkim potwornym, siejącym zniszczenie okolicznościom, nietolerującym żadnej formy ludzkiej myśli, chyba że formę myśli zniewolonej, okolicznościom nagradzającym jedynie pracę niewolniczą, wywyższającym ją i uświęcającym, wśród których żyć czy w ogóle istnieć mogłem jedynie w tajemnicy, tak, głośno przecząc własnemu istnieniu, milcząc, przestraszony ukrywałem w sobie tę aksamitną czarną noc i swoje beznadziejne nadzieje, i dopiero wiele, wiele lat później po raz pierwszy wyrwało mi się z ust tamtego wieczora, kiedy spoglądając co chwilę na przypatrującą mi się kobietę, która szukała we mnie źródła, mówiłem o „panu nauczycielu": że istnieje myśl nieskażona żadną obcą materią, naszym ciałem, naszym duchem ani jakimkolwiek zwierzęcym instynktem, że istnieje idea, która w umysłach nas wszystkich jest takim samym wyobrażeniem, tak, idea, do której, ale tego już nie powiedziałem, tylko pomyślałem sobie w duchu, do której ja być może kiedyś się zbliżę, może nawet kiedyś uda mi się ją opisać, myśl, której, wydaje mi się, nie muszę formułować, która powstanie w mojej świadomości niezależnie ode mnie, i nawet jeżeli będzie to myśl skierowana przeciw mnie samemu, nawet jeżeli mnie zniszczy, będzie to myśl prawdziwa, i chyba po tym ją rozpoznam, to będzie bowiem jej miara... Tak, tak właśnie wtedy żyłem. Dopiero teraz, kiedy o tym wszystkim opowiadam, wreszcie już rozumiem i pojmuję to wszystko, co powinienem zrozumieć i pojąć. A na pytanie, czy tamta chwila różniła się czymś od innych podobnych czy zupełnie niepodobnych chwil, w których rozpoczynałem nowy związek, muszę odpowiedzieć, że różniła się od nich zasadniczo. Podobnie jak ja bardzo różniłem się wtedy od tego, kim byłem wcześniej. Podsumowując zatem, całe moje życie w sublokatorskim pokoju, wszystkie moje ówczesne myśli, skłonności, pobudki, fakt, że przeżyłem i zamieszkałem jako sublokator, muszę przyznać, wszystko wskazywało na to, że już wówczas byłem ukształtowanym człowiekiem, dojrzałym do zmian. Z pewnością nie mylę się, sądząc, że właśnie wtedy zrozumiałem, że moje sądy o życiu są błędne, niemożliwe i nie mają prawa bytu. Ze nie wolno mi uważać mojego życia za ciąg kolejnych przypadków, poprzedzonych moimi podobnie przypadkowymi narodzinami, gdyż jest to nie tylko niegodziwe,

błędne, niemożliwe i niemające prawa bytu traktowanie życia: ale jest to przede wszystkim bezpłodne, przynajmniej dla mnie, nieznośnie i zawstydzająco bezpłodne rozumienie istnienia, które chcę widzieć raczej jako ciąg zdarzeń pozwalających mi zaspokoić własną dumę, przynajmniej własną dumę. Tak więc chwila, w której rozstrzygnęło się, że wkrótce pójdę do łóżka z kobietą, czyli z nią, z tą, która później została moją żoną, a potem moją byłą żoną: ta chwila także nie mogła być przypadkowa. Bo jest zupełnie oczywiste, że to wszystko, o czym tutaj piszę, i wszystko, o czym teraz mówię, właśnie wtedy dojrzało we mnie do życiowych zmian, zbiegło się właśnie w tamtym momencie, choć wtedy z natury rzeczy nie byłem tego świadom, tak, nie pamiętałem nawet patrzącej na mnie w świetle nocy jej twarzy, miękko, ale zdecydowanie pojawiającej się i niknącej, niczym pierwszy plan filmu z lat trzydziestych. Nie przyszło mi nawet do głowy, do czego kusi mnie ta obiecująco jaśniejąca twarz. I muszę dodać, jak później się okazało, że moja przyszła (czy była) żona także była już gotowa, ona także już dojrzała do życiowych zmian, mogłem więc uznać, że nasze spotkanie nie tylko nie było przypadkowe, ale było wręcz zapisane przez los. Tak, nie upłynęło wiele czasu, a już rozmawialiśmy o wspólnym życiu: w rzeczywistości jednak pragnęliśmy odmienić los, każde swój własny los, który zawsze jest jedyny i do niczyjego niepodobny, zatem niemożliwy do dzielenia z kimkolwiek. Tak więc wszystkie nasze rozmowy były ucieczką od tego najważniejszego, sprowadzały się do zastępczych pytań i wykrętnych odpowiedzi, choć nie mam co do tego najmniejszych wątpliwości, że nie robiliśmy tego świadomie, ani też nie leżało w naszych zamiarach wzajemnie się okłamywać. Skąd bowiem mogłem wiedzieć, choć dziś mam co do tego całkowitą pewność, że wszystko, co robię, wszystko, co się ze mną dzieje, jak żyję i jak się to w czasie zmienia, w ogóle całe moje życie - mój Boże! - służy mi do tego, abym się czegoś dowiedział - moje małżeństwo na przykład służyło mi do tego, abym się dowiedział, że nie potrafię żyć w małżeństwie. I choć wśród wielu rzeczy, których się dowiedziałem, ta miała decydujące, a dla mojego małżeństwa tragiczne znaczenie, bez niej, bez małżeńskiej próby, nie dowiedziałbym się tego nigdy, co najwyżej mógłbym wysnuć jakieś zupełnie teoretyczne wnioski.

Nie potrafię więc odrzucić żadnego z oskarżeń, a jedyne usprawiedliwienie, jakie znajduję, jest jednocześnie oskarżeniem: nie ulega wątpliwości, że swoje małżeństwo zawarłem po to, by dokonać aktu samozniszczenia, choć kiedy je zawierałem, wydawało mi się, że czynię to w imię szczęśliwej przyszłości, w imię szczęścia, o którym z takim przestrachem, choć ciepło i zdecydowanie rozmawiałem z moją żoną, jak gdybym rozmawiał z nią 0 jakimś tylko nas dotyczącym, tajemniczym 1 ciężkim obowiązku. Tak, tak właśnie było, a dziś już całe nasze życie, wszystkie dźwięki, wydarzenia i uczucia jawią mi się jako niewyraźna, zagmatwana całość czy, choć brzmi to dziwnie, raczej to słyszę, niczym muzyczny motyw, podczas którego dźwięki dojrzewają i zagęszczają się, by wreszcie rozbrzmiał ponad nimi główny, jedyny, zagłuszający wszystkie pozostałe nuty motyw: moje życie postrzegane jako możliwość twojego zaistnienia albo twoje nieistnienie postrzegane jako konieczne i ostateczne zniszczenie mojego istnienia. Wtedy wieczorem, kiedy mówiąc o „panu nauczycielu" i wyciągając wnioski z przypadku „pana nauczyciela" czy, mówiąc ściśle, z jego czynu, wyjawiłem i wyjaśniłem mojej żonie, która wtedy jeszcze nie była moją żoną, a dziś już nią nie jest, możliwości, jakie otwierają się przed człowiekiem, czy raczej nie otwierają się w takich sytuacjach, w sytuacjach, jakie niesie ze sobą totalitaryzm. Powiedziałem, że totalitaryzm jest sytuacją bezsensowną, i wszystkie sytuacje, jakie powstają w totalitaryzmie, są bezsensowne, choć powiedziałem, i to jest właśnie najbardziej bez sensu, że poprzez istotę naszego życia, poprzez sam fakt utrzymania się przy życiu przyczyniamy się do trwania totalitaryzmu, o tyle oczywiście, o ile staramy się przy życiu utrzymać; a to jedynie sprawa organizacji, jej, że tak powiem, naturalny, prymitywny podstęp. Hipotezy totalitaryzmu w naturalny sposób oparte są na Nicości. Selekcja, zepchnięcie na margines i wszystkie po chodne pojęcia są pojęciami pozbawionymi treści, a opisywana przez nie rzeczywistość to jedynie skrajny naturalizm, jak choćby zapędzanie ludzi do komór gazowych, powiedziałem. Boję się, że to wszystko wcale nie jest zabawne, i kiedy teraz się zastanawiam, czy kiedy mówiłem te słowa,

kierował mną jakiś zamiar, wydaje mi się, że nie; przypominam sobie, że powodował mną jedynie niepokój i przymus mówienia, podobnie jak kilka godzin wcześniej w tym samym towarzystwie wydawało mi się, jakkolwiek brzmi to dziwacznie czy dziwnie, że tę idącą obok mnie, stukającą wysokimi obcasami kobietę, którą w świetle nocy widziałem z profilu, choć nie starałem się wcale jej widzieć, bo we mnie był jeszcze ten obraz, jak idzie ku mnie przez zielononiebieski dywan, jak gdyby kroczyła po morzu, że tę idącą u mojego boku kobietę interesuje to, co mówię. Kat i ofiara, powiedziałem, w totalitaryzmie, tak jak w tamtej kwestii, w kwestii Nicoś- ci, służyli tej samej sprawie, choć oczywiście, powiedziałem, służyli niejednakowo. I choć czyn „pana nauczyciela" był czynem dokonanym w rzeczywistości totalitarnej, wymuszonym przez rzeczywistość totalitarną, był czynem wynikającym z totalitaryzmu, a więc z bezsensu, sam czyn był aktem totalnego zwycięstwa odniesionego nad totalnym bezsensem, to właśnie tutaj, w świecie totalnego zniszczenia i zagłady, mogła się ziścić idea „pana nauczyciela", a nawet stać się niezniszczalna. Wtedy zapytała, czy poza tym, co musiałem przejść, cierpiałem w przeszłości albo teraz jeszcze cierpię z powodu mojego żydostwa. Odpowiedziałem, że muszę się zastanowić. Fakt, że od dawna, od samego początku, od chwili, kiedy zacząłem myśleć, czułem, że ciągnie się za mną jakaś tajemnicza hańba i że tę hańbę skądś przyniosłem, skądś, gdzie nigdy sam nie byłem, i że ta hańba to kara za moje grzechy, za grzech, który, choć nigdy go nie popełniłem, prześladuje mnie przez całe życie, a to życie, choć to ja nim żyję, ja przez nie cierpię i ja w końcu umrę, wcale nie należy do mnie: wszystko to jednak, powiedziałem, niekoniecznie musi mieć związek z moim żydostwem, być może ma związek jedynie ze mną, z moją istotą i moją osobą, z moją transcendencją, że tak powiem, z tym, jak ja się zachowuję i jak traktuję ludzi, czy z tym, jak ludzie się zachowują i jak mnie traktują, a więc z panującymi stosunkami społecznymi i relacją, w jakiej z nimi pozostaję, powiedziałem, powiedziałem też, że wyrok nie zapada od razu, a sam fakt, że zapadnie, staje się powoli wyrokiem, tak jak ktoś kiedyś napisał, powiedziałem. Wspomniała też o „moim tekście", tym, który czytała i o którym powiedziała, że musimy koniecznie o nim porozmawiać. A więc muszę mówić o tym

tekście, muszę jakoś go opisać. Było to właściwie dłuższe opowiadanie, takie, które niektórzy określają mianem „mikropowieści", ukazało się wówczas pośród wielu innych opasłych tomów opowiadań i zbiorów „mikropowieści", wśród skandali, drwin i mieszania z błotem, czego wcale nie chcę tu opisywać, bo jest obrzydliwe i nudne, a opowiadanie stanowiło jedynie skromny, że tak powiem, mało istotny przyczynek do węgierskiej rzeczywistości literackiej, rzeczywistości pełnej błota i drwiny, podziałów i przywilejów, sentymentów i resentymentów, poufnie oficjalnych i poufnie komercjalnych listów, podejrzliwych wobec jakości i z namaszczeniem traktujących bezczelnych dyletantów niczym geniuszy, rzeczywistości wstydliwej i zawstydzającej, wobec której byłem zawsze i jestem raz obojętny, raz skonsternowany, ale zawsze jestem tylko postronnym obserwatorem, o ile w ogóle jestem, i muszę być, och, cóż ja mam wspólnego z literaturą, z tobą, złotowłosa Małgorzato, przecież moje pióro to moja łopata, grobowiec twoich spopiełałych wło-sów, Sulamit; tak, to opowiadanie czy, niech będzie, mikropowieść była monologiem mężczyzny, młodego mężczyzny. Ten mężczyzna wychowywany przez rodziców w duchu surowej chrześcijańskiej pobożności, a nawet w duchu bigoterii, teraz, w dniach Apokalipsy, dowiedział się, że jego też naznaczyła otwarta pieczęć: w duchu wprowadzonych w życie ustaw uznany zostaje za Żyda. I nim zabiorą go do getta, do bydlęcego wagonu czy kto wie - on najmniej - dokąd, nim skażą go na śmierć, pisze swoją historię, „historię dziesiątków lat tchórzostwa i wypierania się własnego «ja»", jak pisze, czy raczej jak ja piszę w jego imieniu. W tym wszystkim najbardziej godne jest uwagi, że ta nowa żydowska tożsamość przynosi mu wyzwolenie od kompleksu żydowskiego pochodzenia, w ogóle przynosi mu wyzwolenie. Musi bowiem zrozumieć, że wyklucze-nie z jednej wspólnoty wcale nie oznacza automatycznego przyjęcia do drugiej. Co on ma wspólnego, pyta, czyli ja pytam, z Żydami? Skoro teraz i on jest Żydem, nic, spostrzega, to znaczy, ja każę mu spostrzec. Dopóki bowiem korzystał z przywilejów, jakie dawało niebycie Żydem, cierpiał z powodu Żydów, żydowskiego życia czy, ściśle, całego tego, zgniłego, dławiącego, morderczego i prowadzącego do mordów samobójczego systemu. Cierpiał z powodu przyjaciół, kolegów z pracy, z powodu całego otoczenia, które miał za swoją ojczyznę; cierpiał z powodu ich nienawiści, ograniczenia,

fanatyzmu. A największą odrazę czuł do dyskusji o antysemityzmie, do dręczącej daremności tych wszystkich dyskusji, gdyż antysemityzm nie był w jego odczuciu, to znaczy w moim odczuciu, poglądem, ale kwestią postawy i charakteru, był „etyką rozpaczy, szaleństwem tych, którzy nienawidzą samych siebie, był siłą ginących", mówił, to znaczy ja mówiłem w jego imieniu. Z drugiej zaś strony wobec Żydów odczuwał zawsze jakieś skrępowanie, próbował ich kochać, ale nigdy nie był pewien, czy to mu się udaje. Miewał żydowskich znajomych, a nawet przyjaciół, jednych z nich lubił, drugich nie. Ale to zupełnie inna sprawa, lubił ich bowiem albo nie lubił z jakichś konkretnych powodów. Jak zaś można żywić prawdziwą miłość do tak abstrakcyjnego pojęcia, jakim jest na przykład żydostwo? Czy do nieznanego tłumu, który się kryje pod pojęciem żydostwa? I nawet jeśli ich pokochał, to jedynie tak, jak człowiek kocha zwierzę wyrzucone na ulicę, karmi je, ale nie zna jego snów, nie wie, czego się może po nim spodziewać. A teraz wyzwolił się wreszcie od swojej udręki, od swojej domniemanej odpowiedzialności. Teraz już może z czystym sumieniem gardzić tymi, którymi pogardza, nie musi kochać tych, których nie kocha. Stał się wolny, bo nie ma już więcej ojczyzny. Musi jedynie postanowić, jako kto umrze. Jako Zyd czy jako chrześcijanin, jako bohater czy jako ofiara, czy może jako poszkodowany przez tę metafizyczną abstrakcję i demiurgiczny chaos? Ponieważ jednak pojęcia te nic dla niego nie znaczyły, postanowił, że przynajmniej samego faktu swojej śmierci nie zbruka kłamstwem. Wydawało mu się, że wszystko rozumie, zyskał sobie prawo, by wszystko zrozumieć: „Nie szukajmy sensu tam, gdzie go nie ma: nasz wiek, ten pełniący wieczną służbę pluton egzekucyjny, teraz szykuje się do dziesiątkowania, a wyrok brzmi, że tym dziesiątym będę właśnie ja - to wszystko", brzmią jego ostatnie słowa, napisane oczywiście przeze mnie. Oczywiście to nie brzmi tak sucho, ale tu ograniczyłem się tylko do istoty rzeczy, nie wspomniawszy o dialogach, zwrotach akcji, otoczeniu, w jakim się rozgrywa, pozostałych bohaterach ani o jego ukochanej, która na koniec go porzuca. Po raz ostatni widzimy naszego bohatera, jak siedzi na ziemi i buja się w przód i w tył, wstrząsany atakami śmiechu. Taki miał zresztą

być tytuł, Śmiech, ale dyrektor wydawnictwa, o którym wszyscy wiedzieli, że w swoim biurze, w wydawnictwie, zawsze ma przy sobie służbową broń, choć nie chodzi w mundurze, a służbowej broni - pistoletu - nie nosi przy służbowym pasie, ale w wypchniętej, tylnej kieszeni spodni, ten dyrektor odrzucił ten tytuł jako „cyniczny", „depczący świętość wspomnień" i tak dalej; a że sam tekst, aczkolwiek ze zniekształconym tytułem, w ogóle mógł się ukazać, nie rozumiem do dziś i wcale nie chcę zrozumieć, bo czuję obrzydzenie do zagłębiania się w nieprzejrzany gąszcz niejasnych zamiarów, niemających litości dla nikogo, niszczących wszystko, a jeśli pozwalających czemuś zaistnieć, to tylko po to, żeby je zniszczyć, i podobnie jak stworzony przeze mnie bohater, zadowalam się tym, że gdy strzelano do każdego dziesiątego - a raczej do każdego trzeciego moje opowiadanie przypadkowo wyciągnęło szczęśliwy los. Moją żonę urzekło w tym opowiadaniu, że jak powiedziała, ten człowiek sam mógł zdecydować, czy jest Żydem. Dotychczas, ilekroć czytała o Żydach, czytała jakiś tekst o Żydach, zawsze czuła się tak, jak gdyby ktoś znowu nurzał jej twarz w błocie. Teraz po raz pierwszy czuła, powiedziała moja żona, że może podnieść głowę. Czytając mój tekst, powiedziała moja żona, czuła to, co czuł mój „bohater", który wprawdzie umiera, ale przed śmiercią doznaje wewnętrznego wyzwolenia. I nawet jeśli tylko na chwilę, ona też doznała uczucia wyzwolenia, powiedziała moja żona. To opowiadanie, znacznie bardziej niż jakiekolwiek, które czytała dotychczas, nauczyło ją żyć, powiedziała moja żona, i tego wieczoru, już po raz drugi, znów przebiegła przez jej twarz szybko zmieniająca się, drżąca fala, nie umiem tego inaczej nazwać, chromatyka jej uśmiechu, na którego widok miękłem jak masło, a każdy mógł zrobić ze mną, co tylko chciał. Szybko poznałem zresztą przyczyny takich uczuć, dzieciństwo i młodość mojej żony. A to dzieciństwo i młodość, mimo że żona urodziła się już po wojnie, upłynęło pod znakiem Auschwitz. A raczej pod znakiem żydostwa. Używając słów mojej żony,

pod znakiem błota. Jej rodzice przeszli Auschwitz, matkę straciła wcześniej, jej ojca, wysokiego, łysego mężczyznę, ostrożnego i zgorzkniałego wśród obcych, swobodnego wśród bliskich i przyjaciół, zdążyłem jeszcze poznać. Matka zmarła na jakąś chorobę, której nabawiła się w Auschwitz, na przemian puchła i chudła, nagle dostawała kolki albo wysypki, medycyna była wobec jej choroby bezradna, podobnie jak bezradna była wobec przyczyn, które ją wywołały, wobec Auschwitz: chorobą matki mojej żony było Auschwitz, a z tego nie można się wyleczyć, z obozowej choroby nigdy i nikomu nie udało się wydobrzeć. A w tym, że została lekarzem, mówiła moja żona, istotną rolę odegrała choroba i wczesna śmierć matki. Później, kiedy o tym rozmawialiśmy, moja żona zacytowała mi kilka zdań, które gdzieś przeczytała, nie pamięta już gdzie, ale zapamiętała je na zawsze. Wprawdzie nie natychmiast, ale jednak dość szybko zrozumiałem, że czytała je w jednej z rozpraw tomu Niewczesne rozważania, w rozprawie O pożytkach i szkodliwości historii dla życia, i utwierdziło mnie to w przekonaniu, że zdania, których potrzebujemy, prędzej czy później same nas odnajdą - bez takiego przekonania nie mógłbym bowiem zrozumieć, jak te zdania odnalazła moja żona, która nigdy, przynajmniej o ile wiedziałem, nie interesowała się filozofią, a zwłaszcza Nietzschem. Te zdania, które kiedyś szybko znalazłem w starym rozpadającym się, purpurowym tomie Nietzschego, wyszperanym przed laty w kącie jakiegoś antykwariatu, i które, wprawdzie nie w moim tłumaczeniu, lecz w zgrabnym przekładzie doktora Odóna Wildera, brzmią następująco: Istnieje pewien stopień bezsenności, przeżuwania, zmysłu historycznego, przy którym żywa istota doznaje szkód i w końcu ginie, czy to będzie człowiek, czy naród, czy kultura. A potem albo przedtem, już nie pamiętam: ...kto nie umie przysiąść na progu chwiłi, puszczając całą przeszłość w niepamięć, kto nie jest zdolny trwać w miejscu jak bogini zwycięstwa, nie doznając zawrotu głowy ani łęku... dalej moja żona cytowała już z pamięci: ...ten nigdy nie dowie się, czym jest szczęście, a co gorsza, nie uczyni nigdy nic, co uszczęśliwia innych"'. Mojej żonie już we wczesnym dzieciństwie powiedziano

* F. Nietzsche, Niewczesne rozważania, przeł. M. Łukasiewicz, Kraków 1996. 0 wszystkim, uświadomiono jej, że jest Żydówką. Miała w swoim życiu taki okres - „kiedy byłam piegowatą dziewczynką z kucykiem", mówiła moja żona - kiedy wyobrażała sobie, że za to wszystko inne dzieci będą ją bardzo lubić. Teraz kiedy spisuję jej słowa, widzę ją, jak mówiąc to, śmieje się. A później żydowskie pochodzenie zamieniło się w niej w poczucie beznadziejności. Kara, zwątpienie, podejrzliwość, ukrywany strach, choroba matki. Mroczna tajemnica przed obcymi, w domu getto żydowskich uczuć i żydowskich myśli. Po śmierci matki wprowadziła się do nich siostra ojca. „Ma taką obozową twarz", pomyślałam sobie, powiedziała moja żona. W każdym widziała tylko byłego albo przyszłego mordercę. „Nie wiem, jak mi się udało wyrosnąć na normalną w miarę kobietę". Kiedy ktoś wspominał o żydowskich sprawach, natychmiast wychodziła z pokoju. „Coś we mnie kamieniało 1 stawiało opór". Ledwie bywała w domu. Nauka była dla niej ucieczką, później podobnie akademia medyczna, miłość, kilka szybkich, burzliwych związków. Mam „dwa straszne przeżycia", mówiła mi. Miała wówczas szesnaście czy siedemnaście lat. Pewnego razu z entuzjazmem mówiła o rewolucji francuskiej, że ta rewolucja nie była wiele lepsza od nazizmu. Na to ciotka powiedziała jej, że jako Żydówka nie może tak mówić 0 francuskiej rewolucji, bo gdyby jej nie było, Żydzi do dzisiaj mieszkaliby w gettach. Kiedy ciotka tak mnie pouczyła, opowiadała moja żona, przez wiele dni, a nawet tygodni nie odzywała się w domu do nikogo. Czuła, jak gdyby nie istniała, nie miała prawa mieć własnych myśli 1 własnych odczuć, tylko dlatego, że urodziła się jako Żydówka i musi mieć wyłącznie żydowskie uczucia i żydowskie myśli. Wtedy wymyśliła sobie tamto zdanie: co dzień ktoś nurza jej twarz w biocie. Drugie przeżycie: siedzi z książką w ręku, w książce są same okropności i straszne fotografie, za kolczastym drutem widzi patrzącą nicwidzącym wzrokiem twarz w okularach, chłopca z żółtą gwiazdą na podniesionym

ramieniu, niekształtna czapka zsunięta na twarz, z dwóch stron uzbrojeni żołnierze, przygląda się tym fotografiom i przepełnia ją lodowate, pełne nienawiści uczucie, że sama zaczyna się bać, i myśli to samo, co mój bohater w moim opowiadaniu: „Co ja mam z nim wspólnego? Też jestem Żydówką", powiedziała moja żona. Ale dopóki nie przeczytała w moim opowiadaniu wielu takich i tym podobnych zdań, myślała o nich z przestrachem i poczuciem winy. Dlatego czuła, powiedziała moja żona, przeczytawszy moje opowiadanie, że teraz może podnieść głowę. I później wielokrotnie powtarzała, że nauczyłem ją żyć: ze mną, powiedziała moja żona, czuła się wolna. Tak, tej mrocznej nocy, której wszystko zrozumiałem, głosy, obrazy i wątki wyłoniły się z gęstwiny kilku szybkich niczym błyskawica lat mojego małżeństwa, nagle zobaczyłem nas stojących w oknie, oknie naszego mieszkania, była noc, już nie zimowa, ale jeszcze nie wiosenna, a ze śmierdzącego wokół miasta, niczym przesłanie z zaświatów, dotarł nagle jakiś zapach, być może rosnących w oddali kwiatów, które z przyzwyczajenia znowu się budzą i z przyzwyczajenia znowu pragną żyć, z pobliskiej knajpy po przeciwnej stronie ulicy chwiejnym krokiem szło do domu trzech pijanych mężczyzn, jasny futrzany kołnierz kożucha jednego z nich lśnił w naszym oknie, śpiewali cicho, obejmując się nawzajem, ulicą mknęły pierwsze samochody, na moment zapadła cisza, i wtedy, niczym w przerwie koncertu, dobiegły nas ich głosy, słyszeliśmy dokładnie, co śpiewają: Właśnie wracamy z Auschwitz, jest nas więcej, niż było, noc niosła ich glosy, w pierwszym momencie właściwie nie dosłyszałem, ale po chwili zrozumiałem już słowa, co mi do tego, pomyślałem sobie, tak zwany antysemityzm to prywatna sprawa i czasami gdzieś tam się odzywa, tyle że dziś, po Auschwitz, myślałem sobie, to tylko anachronizm, pomyłka, w której, jak powiedziałby H., nie H. wódz i kanclerz, ale H., filozof i oberszef wszystkich wodzów i kanclerzy, nie przejawia się już duch świata, po prostu pro-wincjonalizm, i nic ponad to, genius loci, lokalny idiotyzm, a jeśli zechcą strzelać albo bić, po-myślałem sobie, przecież nas ostrzegą, myślałem sobie, bo tak przecież było zawsze. A kiedy ukradkiem spojrzałem na moją podejrzanie milczącą żonę, w

lodowatym świetle ulicy i ciepłym blasku naszego pokoju zobaczyłem, że po jej twarzy spływają łzy. To się nigdy nie skończy, powiedziała moja żona, od tego przekleństwa, powiedziała, nie ma ucieczki, żeby przynajmniej wiedziała, co czyni ją Żydówką, skoro nie potrafi być religijna, skoro, być może z lenistwa albo z tchórzostwa, albo z powodu jakichś tam uprzedzeń, nie zna żydowskiej kultury Żydów i wcale się nią nie interesuje, bo zwyczajnie jej to nie ciekawi, powiedziała, co zatem sprawia, że jest Żydówką, skoro nie jest to ani język, ani sposób życia, nic, nic, co by ją odróżniało od innych, żyjących wokół niej, chyba że, powiedziała, coś, co jest w jej genach, jakieś tajemne, pradawne przesłanie, którego ona nie słyszy, a więc nie może go znać? A ja chłodno, twardo i racjonalnie, jak gdybym pchnął ją sztyletem albo wziął siłą jak mężczyzna, odpowiedziałem jej, że to wszystko na nic, niepotrzebnie szuka fałszywych wyjaśnień i pokrętnych tłumaczeń, Żydówką czyni ją jedna jedyna rzecz, tylko i wyłącznie to, i nic więcej, to, że n i e była w Auschwitz - powiedziałem, na co ona umilkła zmieszana jak dziecko, ale prędko jej twarz stała się z powrotem taka jak przedtem, stała się jej twarzą, twarzą mojej żony, tej, którą znałem, ale stała się też twarzą kogoś innego, kogo dopiero teraz, wstrząśnięty, odkryłem w dobrze znanej twarzy mojej żony, a nasze już coraz mniej gorące noce znowu nabrały żaru. Już wtedy bowiem pojawiły się w naszym małżeństwie pierwsze sprzeczności, a właściwie moje małżeństwo stawało się tym, czym było naprawdę: sprzecznością. Kiedy przypominam sobie tamte lata, przychodzą mi na myśl niektóre moje odruchy, które wówczas powodowały, że żyłem w ciągłym wewnętrznym ruchu i napięciu, tak jak być może, przynajmniej tak to sobie wyobrażam, instynkt kieruje bobrami, podobnymi do szczurów zwierzątkami, kiedy budują swoje skomplikowane żeremia, tamy, nory i jamy. W tamtych latach obok niezliczonych przekładów, którymi zarabiałem na chleb, planowałem napisanie ob-szerniejszego tekstu, powieści, której przedmiotem, nie chcę teraz mówić o szczegółach, miała być droga ludzkiej duszy zmierzającej od ciemności do światła, walka o radość, walka jako zadanie, szczęście postrzegane jako obowiązek. Bardzo często, nie, to nic nie mówi, wtedy prawie

cały czas rozmawiałem z moją żoną o moich planach, rozmowy te, a zwłaszcza ten plan, sprawiały jej prawdziwą radość, w nim bowiem, i to wcale nie bez przyczyny, widziała pomnik wystawiony naszemu małżeństwu, opowiadałem więc bez końca, rysowałem początkowo istniejącą tylko w zarysach, potem z dnia na dzień coraz bardziej rozwijającą się akcję, mnożące się, coraz gęstsze konary wątków, pomysły, które ona z wyrazem twarzy, jaki tak bardzo lubiłem, nieśmiało opatrywała komentarzami, a ja w nadziei, że znów zobaczę ten jej grymas, niektóre z nich przyjmowałem, dodawałem jej odwagi i chwaliłem, słowem, razem pracowaliśmy nad planem, tuliliśmy go i pieściliśmy, jak gdyby był naszym dzieckiem. Z perspektywy czasu wszystko to oczywiście było błędem, błędem było wpuścić moją żonę na ten najbardziej czuły, najbardziej sekretny i najbardziej czuły obszar, słowem, na teren mojej pracy, obszar, którego przecież muszę strzec i chronić go, tak jak czynię do dzisiaj i jak czyniłem wcześniej, otaczając niczym kolczastym drutem przed natrętami, tak jak się broniłem, by ktokolwiek i jakkolwiek nań wtargnął; podobnie jak nie ulega najmniejszej wątpliwości, że w tamtym intensywnym, przenikającym i obejmującym całe moje życie, raz silnym, a kiedy indziej delikatnym i subtelnym zainteresowaniu wietrzyłem jakieś niebezpieczeństwo, z drugiej zaś strony, tak naprawdę, nie chciałem tego zainteresowania utracić, podobnie jak po długich zimowych nocach nie chcemy utracić nagle wschodzącego nad nami jasnego, ciepłego słońca. Kiedy jednak zabrałem się do realizacji mojego planu, do pisania powieści, okazało się, że mój zamysł jest niemożliwy do urzeczywistnienia, okazało się, że spod mojego pióra, niczym z ogniska infekcji, spływa coś w materię mojego planu, we wszystkie jej tkanki, i cały mój plan, wszystkie jego tkanki, że tak powiem, chorobowo odmienia; okazało się, że o szczęściu pisać nie można, a przynajmniej ja nie potrafię pisać o szczęściu, co w tym przypadku jest jednoznaczne z tym, że o szczęściu pisać nie można, szczęście jest być może zbyt proste, by dało się 0 nim pisać, napisałem, tak jak teraz czytam 1 przepisuję z jednej ze sporządzonych wtedy notatek, jest przeżywane w milczeniu, napisałem. Okazało się, że pisać o życiu znaczy tyle, co rozmyślać o życiu, a rozmyślać o życiu to w nie wątpić, a ten tylko podaje w wątpliwość własny życiodajny umysł, kogo umysł ten dławi albo kto porusza się w nim nienaturalnie. Okazało się, że nie piszę po to, by odnaleźć w tym radość, wręcz przeciwnie, pisząc, szukam bólu,

coraz silniejszego, coraz bardziej nieznośnego bólu, tak, zapewne dlatego, że ból jest prawdą, a na to, co jest prawdą, istnieje bardzo prosta odpowiedź: prawda nas zjada, napisałem. Oczywiście tego wszystkiego nie mówiłem mojej żonie. Ale nie chciałem też jej okłamywać. Podczas naszych wspólnych chwil i rozmów ciągle więc napotykaliśmy trudności, zwłaszcza kiedy chodziło o moją pracę i oczekiwane efekty mojej pracy, pisanie jako literatura, bardzo mi dalekie, obojętne, i nieciekawe zagadnienie, sprowadzające się do tego, czy tekst się podoba, czy się nie podoba, zagadnienie sensu mojej pracy, które to zagadnienie w gruncie rzeczy sprowadza się do hańbiącego, plugawego, szyderczego i poniżającego zagadnienia sukcesu albo porażki. Jak mogłem wytłumaczyć mojej żonie, że moje pióro jest moją łopatą? Dlatego piszę, że muszę pisać, dlatego piszę, że co dzień mnie poganiają, bym głębiej rył łopatą i mocniejszym, słodszym głosem wyśpiewywał nuty własnej śmierci? Jak mam więc podsumować tę jedną jedyną rzecz, jaka mi pozostała na tej ziemi, pielęgnując w sobie jednocześnie złudne myśli o efekcie, o literaturze, a zwłaszcza o sukcesie; jak może ktokolwiek, nawet moja żona, żądać ode mnie, bym czynił spektakularny użytek z mojego samounicestwienia, bym za jego pomocą, niczym złodziej podrobionym kluczem, wdarł się w przyszłość literatury czy jakąkolwiek inną przyszłość, z której mnie już w chwili moich narodzin wykluczono i z której ja również sam się wykluczyłem, i wykonywał zadania tymi samymi narzędziami, którymi muszę kopać własny grób w chmurach, w wietrze, w nicości? Pytanie tylko, czy ja sam miałem do końca świadomość własnego położenia, tak jak to w tej chwili opisuję. Chyba jednak nie, ale z pewnością się starałem i, że tak powiem, byłem pełen dobrej woli. Co zaś wtedy myślałem, z jakimi zmagałem się uczuciami, najlepiej pokazuje fragment kartki, na której znalazłem zapiski dotyczące mojego małżeństwa. Z całą pewnością zamierzałem położyć tę kartkę obok filiżanki z herbatą mojej żony, jak często robiłem, kiedy pracując długo w nocy, nie wstawałem rano na śniadanie. Na kartce zapisałem: „...abyśmy mogli się kochać, jednocześnie pozostając wolnymi; choć dobrze wiem, że żadne z nas nie może się wyzwolić ze swojego losu, losu mężczyzny i losu kobiety, i że będziemy mieli swój udział w męce, na którą skazała nas

tajemna i chyba niezbyt rozumna natura: i znów wyciągnę do ciebie dłoń i będę pragnął, tylko i wyłącznie tego będę pragnął, byś należała do mnie; a kiedy i ty wyciągniesz dłoń, i wreszcie będziesz moja, zacznę odsuwać się od ciebie, by zachować to, co postrzegam jako wolność..." Tyle fragment, a ponieważ znalazłem go na świstku wśród innych papierów z moimi tekstami, domyślam się, że nie położyłem go obok herbaty mojej żony, ale jakoś wsunąłem pomiędzy moje pozostałe karteluszki; z całą pewnością jednak w sekrecie myślałem, i żyłem w zgodzie z tymi myślami, a nawet żyłem myślą, że zawsze wiodłem jakieś tajemne życie i właśnie ono było prawdziwe. Tak, wtedy zacząłem budować wokół siebie system bobrzych kryjówek i warowni, chować się przed wzrokiem mojej żony, chronić się przed nią, czasami nawet, tego jestem pewien, moja żona zachowywała się tak, jak gdyby z powodu barier, które wokół siebie wznosiłem, czuła do mnie urazę, to zaś budziło we mnie żal i nieustający ból, który powodował, że przelotny zły nastrój żony wydawał mi się czymś o wiele poważniejszym, niż był w rzeczywistości, a przecież nie wymagało ode mnie wielkiego wysiłku, by ją udobruchać, wystarczyło jedno właściwe, starannie, dobrze dobrane słowo, a może nawet tylko jeden gest, ja tymczasem upierałem się przy swoim bólu, pewnie dlatego, że odnajdowałem w nim swoje odtrącenie, a nieznośne uczucie bycia odtrąconym musiałem sobie czymś w samotności kompensować, to zaś wyzwalało we mnie twórcze siły, rozwijało moją nerwicę, wymuszało kolejne obronne zachowania, wyzwalało zrozumiałą, odsuwającą w niebyt wszystko inne chęć do pracy, pokorę dla pracy, szał pracy, słowem, ruszała diabelska machina, mordercza karuzela, która najpierw pogrążała mnie w bólu, by potem wynieść na wyżyny, po to jednak tylko, by jeszcze mocniej pogrążyć... i z całą więc pewnością, z całą pewnością to także się przyczyniło do tego, że nasze noce znów nabrały żaru, i takiej mrocznej, jaśniejącej nocy, której ciemny, aksamitny blask tak bardzo różnił się od czarnych świateł moich obecnych, ciemnych i ginących w mrokach nocy, takiej iskrzącej w ciemnościach nocy moja żona powiedziała, że na wszystkie nasze pytania i nasze odpowiedzi, na te dotykające całego naszego życia pytania i odpowiedzi możemy odpowiedzieć jedynie całym naszym życiem, ściśle, naszym pełnym życiem, a każde inne pytanie i

każda inna odpowiedź będzie niewystarczającym pytaniem i niewystarczającą odpowiedzią, a taką pełnię ona potrafi sobie wyobrazić tylko w jeden jedyny sposób, bo, przynajmniej dla niej, żadna inna pełnia nie jest w stanie zastąpić tej jednej jedynej, całkowitej, rzeczywistej pełni, i że, powiedziała moja żona, chce mieć ze mną dziecko. Tak, i „Nie!" - odpowiedziałem bez namysłu, gwałtownie, szybko i jakby instynktownie, jest bowiem najzupełniej oczywiste, że nasz instynkt potrafi działać wbrew samemu sobie, że się tak wyrażę, nasz antyinstynkt funkcjonuje zamiast instynktu, czy nawet - dowcipkowałem sobie -na jego prawach; i jak gdyby to „Nie!" nie było wystarczająco stanowczym „Nie!", jak gdyby była pewna mojej niekonsekwencji, moja żona po prostu się zaśmiała. Ze mnie rozumie, powiedziała później, wie, jak bardzo głęboko siedzi we mnie to „Nie!", i jak wiele będzie mnie kosztowało wysiłku, by zamieniło się w tak. A ja odpowiedziałem jej wtedy, że wydaje mi się, że ją rozumiem, wiem, co teraz myśli, ale „Nie!" znaczy „Nie!", i nie jest to takie sobie żydowskie nie, jak jej się pewnie wydaje, nie, tego jestem całkowicie pewien, tak bardzo pewien, jak jestem niepewny tego, jakie to jest „Nie!", ale „Nie!" powiedziałem, a jeśli idzie o żydowskie nie, też znalazłbym wiele powodów, powiedziałem, wystarczy przecież wyobrazić sobie taką oto rozpaczliwą i wstydliwą rozmowę, powiedziałem, powiedzmy, powiedziałem, wyobraźmy sobie rozpacz dziecka, naszego dziecka - twoją rozpacz -powiedziałem, dziecko coś tam usłyszało i wrzeszczy, dajmy na to, powiedziałem: „Nie chcę być Żydem!", przecież coś takiego bardzo łatwo można sobie wyobrazić, jak również łatwo można

sobie wyobrazić powody, powiedziałem, dla których nasze dziecko nie zechce być Żydem, i odpowiedź byłaby dla mnie nadzwyczaj kłopotliwa, tak, bo dlaczego ktokolwiek miałby zmuszać żywą istotę, żeby była Żydem, w tym względzie, powiedziałem, zawsze bym się z nim - z tobą zgodził, bo nie mógłbym dać mu - tobie - niczego, ani wytłumaczenia, ani wiary, ani broni, gdyż moje żydostwo nic dla mnie nie znaczy, mówiąc ściśle, jako żydostwo nie znaczy dla mnie nic, jako doświadczenie jest wszystkim, jako żydostwo jest tylko: siedzącą przed lustrem łysą kobietą w czerwonym szlafroku, jako doświadczenie: moim życiem, czyli przetrwaniem, formą bytu duchowego, jakim żyję i jaki podtrzymuję niczym duchową formę istnienia, poprzez którą nadal trwam, i mnie to wystarcza, ja się tym całkowicie zadowalam, pytanie jednak, czy ono - ty byście się tym zadowolili. A jednak, powiedziałem, to, co mówię, to nie jest żydowskie nie, wbrew wszystkiemu nie jest, nie istnieje bowiem nic obrzydliwszego i nic bardziej haniebnego i destrukcyjnego, a nawet autodestrukcyjnego niż takie, że tak powiem, racjonalne nie, takie sobie żydowskie nie, nie ma nic mniej wartego, nic bardziej tchórzliwego, powiedziałem, dosyć mam już tego, by mordercy i wrogowie życia rządzili tym światem, w dodatku zwąc się jego wybaw cami, a zbyt często tak się zdarza, żeby budziło to we mnie choćby sprzeciw, nie ma nic straszniejszego i bardziej haniebnego niż w imię wrogów życia zaprzeczać życiu, bo przecież nawet w Auschwitz rodziły się dzieci, powiedziałem, i mojej żonie, zrozumiałe, podobała się ta argumentacja, choć nie wydaje mi się, by ją rozumiała, skoro prawdopodobnie nawet ja sam siebie nie rozumiałem. Tak, to musiało zdarzyć się niedługo potem, wsiadłem do tramwaju, jechałem gdzieś, kto wie, dokąd, pewnie załatwiać jakieś swoje sprawy, jak gdybym miał jeszcze jakieś sprawy, bowiem moje sprawy na tej ziemi już się wyczerpały, i obserwowałem przez okno, jak tramwaj mknie ze ślizgiem i nagle zatrzymuje się na przystankach. Z hałasem i piskiem pędziliśmy pomiędzy okropnymi domami, wśród pojawiających się gdzieniegdzie marnych roślin, i nagle, niczym rabusie, wskoczyła do tramwaju rodzina. Zapomniałem dodać, że była niedziela, niepostrzeżenie zmierzchające niedzielne popołudnie, wczesna wiosna. Było ich pięcioro, rodzice i trzy dziewczynki, najmniejsza dopiero co wyszła z pieluch, blondyneczka, w zachwycających różach i błękitach, śliniła się i darła co sił, może było jej

gorąco, pomyślałem. Subtelna, ciemnowłosa, zmęczona matka wzięła ją na kolana i ruchem operowej tancerki smukłą szyję pochyliła nad dzieckiem. Średnia z sióstr stała z nadąsaną buźką obok matki zajmującej się malutką, najstarsza, siedmio-, ośmioletnia, położyła rękę na ramieniu siostry w geście wybaczenia i solidarności odtrącanych, ale tamta zrzuciła jej dłoń. Chciała zawłaszczyć matkę, ale wiedziała, że jest przegrana, nie ma się czym bronić, bo dziki wrzask teraz był przywilejem tej najmłodszej, a ona, starsza, tego słonecznego niedzielnego popołudnia ponownie musiała przeżyć gorycz braku zainteresowania, opuszczenia i zazdrości. Czy kiedyś będzie otwartą, potrafiącą wybaczać osobą, myślałem, czy też skrytą neurotyczką, którą ojciec i matka skazali na żałosną egzystencję, a ona będzie musiała się z nią pogodzić i później wieść ją będzie wstydliwie, a jeśli nie wstydliwie, to jeszcze gorzej dla niej, dla niej i dla tych wszystkich, którzy ją do tego z konieczności przymusili, pomyślałem. Jej ojciec: prosty robotnik, ciemnooki mężczyzna w okularach, w letnich płóciennych spodniach, sandałach na bosych stopach, z jabłkiem Adama wielkim niczym guz, wyciągnął żółtą, chudą rękę i mała uspokoiła się wreszcie na jego kościstych kolanach; na wszystkich pięciu twarzach dostrzegłem nagle, niczym transcendentalne przesłanie, jakieś niesamowite podobieństwo. Byli brzydcy, zmęczeni, wynędzniali i uświęceni, zmagałem się ze sprzecznymi uczuciami, odrazą, żalem, zaciekawieniem, strasznymi wspomnieniami i smutkiem i widziałem na ich czołach, na ścianach tramwaju wypisane ognistymi literami: „Nie!" - nigdy nie zechcę być ojcem, losem i bogiem innego człowieka, „Nie!" - nigdy nie spotka żadnego dziecka to, co mnie spotkało, dzieciństwo, „Nie!" - krzyczało i wyło we mnie coś, to niemożliwe, żeby jemu tobie - mnie się to przytrafiło, dzieciństwo, tak, i wtedy zacząłem opowiadać mojej żonie, a może właściwie sobie samemu, nie wiem, o własnym dzieciństwie, opowiadałem jej, płynął ze mnie chorobliwie potok

słów, opowiadałem bez oporów, całymi dniami i tygodniami, i właściwie opowiadam do dziś, choć już od dawna nie mojej żonie. Ale wtedy nie tylko zacząłem opowiadać, zacząłem wałęsać się po mieście, to samo miasto, w którym poruszałem się z pewnym poczuciem bezpieczeństwa i z przyzwyczajenia, powoli znowu stawało się dla mnie pułapką, co jakiś czas pokazywało inne swoje oblicze, nie wiedziałem, kiedy znajdę się nagle w miejscu przepełnionym udręką i wstydem, na głos jakiego wezwania odpowiem, kiedy znajdę się w małej uliczce, drzemiącej niczym znakomity chory pośród niepozornych, kalekich, pogrążonych we śnie rozpadu pałaców, skradałem się pośród cieni bajecznych kamieniczek z wieżyczkami, kurkami na dachach, szpicami, misternymi detalami i ślepymi oknami, wzdłuż czarnych parkanów podupadłych ogrodów, gdzie wszystko było już zniszczone, łyse, przeźroczyste, marne i oczywiste, niczym opuszczone przez archeologów wykopalisko. A kiedy indziej pogrążałem się w tym, mógłbym rzec, odbycie miasta, gdzie zresztą później zamieszkałem, fatalnym zbiegiem okoliczności czy z powodu własnego nieudacz-nictwa, jeśli tak brzmi lepiej, ale może niech będzie, fatalnym zbiegiem okoliczności, skoro i tak wszystko jedno, we własnej nieudolności, kiedy się dobrze przyjrzymy, możemy przecież rozpoznać własny los, tak, wtedy chyba wierzyłem, a właściwie siebie oszukiwałem, że znalazłem się tu nieświadomie, że przez jakiś przypadek wylądowałem z powrotem na samym dnie dzielnicy zwanej Józsefvaros, tam gdzie styka się ona z najgorszym dnem dzielnicy zwanej Ferencvaros, a więc mniej więcej tu, gdzie do dzisiaj mieszkam, choć wtedy moje betonowe mieszkanie w betonowym domu było jedynie ohydnym projektem na ohydnej desce. Pamiętam, że było letnie popołudnie, ulica spływała smrodem zgnilizny, wzdłuż chodników zataczały się pijane, brudne domy, mrugające małymi okienkami, zachodzące słońce niczym żółty, lepki, fermentujący moszcz kapało ze ścian, a bramy rozwierały się jak czarne strupy ran, poczułem zawrót głowy i chwyciłem za klamkę albo za coś innego, i nagle poczułem dotknięcie - o, nie przemijania, wręcz przeciwnie, misterium przetrwania; tak, tylko morderca może czuć coś podobnego, pomyślałem, a potem opowiedziałem mojej żonie, dlaczego jednak tak pomyślałem, choć to

nielogiczne, wydaje mi się, ale zrozumiałe, pomyślałem tak z powodu umarłych, pomyślałem, opowiadałem mojej żonie, z powodu moich zmarłych, mojego umarłego dzieciństwa i absurdalnego wobec zmarłych i mojego umarłego dzieciństwa faktu, że przeżyłem, tak, morderca tak się musi czuć, kiedy, pomyślałem, a potem opowiedziałem mojej żonie, już dawno zapomniał o swoim czynie, przecież to możliwe i nawet często się zdarza, a po dziesiątkach lat, na przykład przez zapomnienie albo mimowolnie powtarzając dawne przyzwyczajenia, naraz znajduje się na miejscu popełnionego czynu i wszystko zastaje nietknięte, zwłoki, z których został już tylko szkielet, zniszczone niczym teatralna dekoracja sprzęty, no i samego siebie, i co z tego, że każdy wie, że nic i nikt nie jest już taki sam, z drugiej strony wiadomo, że to tylko chwila, a dla następnego pokolenia wszystko będzie znowu, a nawet jeszcze bardziej, takie samo. I teraz już wiedział to, co winien był wiedzieć, że to wcale nie przypadek go tutaj sprowadził, i może nawet nigdy się stąd nie oddalał, bo to jest miejsce jego pokuty. I nie pytaj, powiedziałem mojej żonie, dlaczego, bo grzech i pokuta to takie pojęcia, pomiędzy którymi tylko ludzkie istnienie tworzy żywy związek, o ile tworzy oczywiście, ale jeśli tworzy, by popełnić grzech, wystarczy po prostu istnieć, el delito mayor del hombre es haber nacido, jak czytamy, powiedziałem mojej żonie. Opowiedziałem jej także sen, od dawna powracający stale sen, który wtedy od pewnego czasu już mi się nie śnił, a w tamtych dniach nieoczekiwanie powrócił. Wszystko dzieje się zawsze tam, tak, zawsze tam, w tamtym miejscu, w tamtej narożnej kamienicy. Nie widzę otoczenia, a mam całkowitą pewność. Może podpowiadają mi to grube, upiornie szare ściany starego domu. I trafika, do której prowadzą nierówne, strome schodki. Tam na górze jest jak w szczurzej norze: spróchniały mrok i smród. Dziś budka stoi już dalej, obok rogu kamienicy. Nie mam żadnego powodu, żeby wejść do środka. Wchodzę. Ale to nie jest budka, pomieszczenie jest większe, jaśniejsze, suche i ciepłe, jak strych. Siedzą tam, na starej kanapie, stojącej na cementowej podłodze, naprzeciw dachowego okna? czy może innego, niewyraźnego źródła światła, iskrzącego smugami na gęstych drobinach kurzu.

Wszystko wskazuje na to, że dopiero przed chwilą usiedli, choć wcześniej, przez dziesiątki lat czekali w pozycji leżącej na moją wizytę, wizytę niedba-jącego o nich wnuka, zabójcy wszelkiej nadziei. Dwoje staruszków w blasku kurzu, jeden wielki wyrzut. Tak słabi, że ledwie się poruszają. Daję im przyniesioną szynkę. Cieszą się, ale nadal są zagniewani. Mówią coś, ale nie rozumiem co. Mój dziadek ukrywa w dłoniach szarą, porośniętą zarostem twarz i pochyla się nad szynką, którą przed chwilą wyjął z papieru. Na twarzy babci widzę starcze plamy. Narzeka na ból głowy i szum w uszach. I że musiała tak długo, zbyt długo na mnie czekać. Widzę, jak niewiele im dałem, przynosząc tę szynkę. Są potwornie głodni i osamotnieni. Robię kilka gestów, niczym tłumaczący się przed nauczycielem uczeń. Ciężko mi na sercu, jak gdyby przytłaczały je kamienne schody. A potem wszystko niknie, ulatuje, rozpływa się, niczym wstydliwa tajemnica. Dlaczego musimy żyć, wiecznie odwracając ze wstydu twarz? Wtedy też powstał rosnący do dziś zbiór cytatów, który leży teraz na moim biurku na stosie spiętych spinaczem notatek. Przyjaciele, młodość była dla nas ciężką próbą: cierpieliśmy z jej powodu, jak w ciężkiej chorobie, czytam na jednej z kartek. Rodziny, nienawidzę was!, czytam na drugiej. Byliśmy skazani na dzieciństwo niczym na śmierć, czytam. Często rozmyślałem o moim dzieciństwie, czytam, pojęcie władzy zawsze było dla mnie jednoznaczne z pojęciem terroru, i widzę nawiązujący do tych słów (słów Thomasa Bernharda) własny komentarz: „a terror zawsze oznaczał władzę ojcowską". Dalej czytam już tylko własne zapiski: „Obowiązek wychowania, które-go w żaden sposób nie potrafię pogodzić z...", „Niczym zmora kierować snami innej osoby, odgrywać w czyimś życiu rolę, rolę ojca, a więc rolę losu, to jedna z potworności, w której najgorsze jest...", „że (w dzieciństwie, a więc od tego czasu) wszystko, co było mną, zawsze było przewinieniem, a cnotę stanowiło, kiedy zaprzeczałem samemu sobie i swoim zachowaniem siebie mordowałem..." „Babcia zawsze miała nieświeży oddech.

Rzeczywiście: jej oddech czuć było naftaliną. Oddech mieszkania w Józsefvaros. Anachroniczny oddech monarchii. Mieszkanie było ciemne, tak jak cała epoka, której chorym i ciemnym dziedzictwem były lata trzydzieste. Ciemne meble, dom z galeryjką, życie jednych toczące się na oczach drugich, mleczna kawa do kolacji, pokruszona maca w kubku, zakaz zapalania światła, dziadek czytający po ciemku gazetę, alkowa z ciemnymi, zatęchłymi, morderczymi myślami we wszystkich tajemniczych kątach. Nocne polowania na pluskwy...", „Powoli osaczyłbym cię tymi historiami, które, choć z nimi nie masz nic wspólnego, stanęłyby przed tobą niczym barykada...", „Jaką nędzą było moje dzieciństwo i jak niecierpliwie starałem się dorastać, przekonany o potajemnym przymierzu dorosłych, którzy z poczuciem pełnego bezpieczeństwa żyją w świecie naznaczonym sadyzmem", i tak dalej. Poranki, opowiadałem mojej żonie. Deszczowe poranki, deszczowe poniedziałkowe poranki, kiedy ojciec zawoził mnie na cały tydzień do internatu. Każdy poniedziałkowy poranek żyje w mojej pamięci jako deszczowy, co oczywiście jest niemożliwe, ale charakterystyczne, powiedziałem mojej żonie. Pamiętam, jak takiego deszczowego poniedziałkowego ranka nagle wszystko rzuciłem, wyszedłem z pracy i ruszyłem w drogę do willowej dzielnicy, czy raczej do dzielnicy, która kiedyś była willową dzielnicą, czy taką ją pamiętałem, jako bajkową dzielnicę pełną domów z wieżyczkami, kurkami na dachach, szpicami, iglicami i misternymi detalami, gdzie wśród takich domów z wieżyczkami, kurkami na dachach, szpicami, iglicami i misternymi detalami stał internat. Zamknąłem parasol, radosny symbol naszej ziemskiej groteski, lekko szpakowaty, porządnie ubrany facet kroczył ulicą ku walącemu się gmachowi moich niezrozumiałych udręk i jeszcze bardziej niezrozumiałych radości, w ka peluszu w kratkę, z ociekającym wodą parasolem w ręku, opowiadałem wieczorem żonie. Czy więc zwyciężyłem? czy poniosłem klęskę? Jak zareagowałbym na tego faceta, żartowałem wieczorem z żoną, czybym go w ogóle zauważył, a jeśli nawet, pewnie pomyślałbym, że to kurator, sojusznik dyrekcji i władzy, opowiadałem żonie wieczorem. Albo dokuczliwy nauczyciel gry na skrzypcach. Z pewnością od razu spostrzegłbym, że jest jakiś nieporadny, śmieszny, natychmiast

zwróciłbym uwagę na to, jak rozmawia z dziećmi, powoli, używając wyszukanych zwrotów, niczym zboczeniec morderca, opowiadałem mojej żonie. Nic, nic a nic nie zgadza się w nim z moimi wyobrażeniami o dorosłości, obcy, nieudacznik, co najwyżej mogę mu zazdrościć, że jest niezależny, nie podejrzewając nawet, jak bardzo jest to niezależność dorosłych, czyli jedynie jej pozory, powiedziałem mojej żonie. Te odwiedziny opisałem nawet w moim notesie, i tych kilka zdań przepisuję teraz do kolejnego zeszytu. „Byłem pod internatem", zapisałem, „Leży w gruzach, jak wszystko wokoło, domy, ludzkie życia, cały świat", napisałem. „Na ścianie tablica pamiątkowa, to mnie zaskoczyło. Napis głosi: Tu mieszkał i pracował, i tak dalej. Dyrektor. Dyrek. Durek (jak go wszyscy nazywaliśmy). Któż by pomyślał, że był uczonym? Tak, w naszym wieku powszech na fuszerka nosi imię nauki... Ogród w nieładzie, zarośnięty. Internat przebudowany na dom mieszkalny. Paradne schody z szeroką kamienną poręczą, po której tak dobrze można się było ślizgać, na których wydarzało się tyle tajemniczych spraw, zwłaszcza wieczorem, kiedy popychając kolegów, szedłem kłaść się na górze, senność opadająca na oczy, niczym śnieg, już zagłuszyłem, stłumiłem, uciszyłem w sobie wszystkie głosy, emocje i pragnienia (kiedyś wieczorem dostałem wysokiej gorączki i Szilvasi, starszy o dziesięć lat chłopak ze wsi, zaniósł mnie na górę i zapytał, w której sypialni śpisz, a ja nie potrafiłem odpowiedzieć, bo w wieku pięciu lat nie znałem jeszcze słowa sypialnia i nie wiedziałem, co znaczy): te schody, pozostańmy przy tym, przywodziły na myśl brudne... Sypialnie podzielono na pokoje, lokator obok lokatora. Mieszkanie dyrekcji. Mieszkanie Dyra. Ogromne, nieme mieszkanie, zmuszające, by w milczeniu stąpać na palcach. Przy drzwiach zamiast błyszczącej mosiężnej gałki szara aluminiowa klamka, niczym kopniak zwycięzcy... Klasy na pólpiętrze. Gorsi juniorzy i traktowani z zazdrością seniorzy siedzieli tu niegdyś nad książkami podczas popołudniowego silentium. I pilnujący ich dyżurny nauczyciel.

Ezoteryczny problem wzbudzającego szacunek równania z algebry. Teraz te klasy są domem dla wielu rodzin. Ruchliwe, gwarne, pełne rozmaitych woni rodzinne życie... jako rozpad i gnicie każdej zamkniętej formy. Codzienność jako siła niszcząca, a wreszcie śmierć... Suterena. Jadalnia, karcer, sala zabaw (ping-pong). I przede wszystkim miejsce stawania do raportu. Nie wolno wchodzić. Tablica z napisem: Klub Filmowy. Bilety i tak dalej. Dobrze, wyobrażę sobie jadalnię. Tak jest nawet lepiej: nie przeszkadza mi tak zwana rzeczywistość. (Ich rzeczywistość.) W ogromnej suterenie, oświetlonej znajdującymi się wysoko oknami, dwa równoległe rzędy długich, przykrytych białymi obrusami stołów. Śniadanie! Jedyny w ciągu dnia ważny obrządek, poza sobotnim raportem, surowy, a przy tym rozczarowujący. Nakrycie do śniadania przy wyznaczonym mi miejscu, serwetka ze stygmatem rzymskiej jedynki, w kółku ze stygmatem rzymskiej jedynki: to był mój numer, tak samo jak kiedy indziej, gdy wygrałem od losu inne numery (dziś w zaka-markach mrocznych labiryntów prześladuje mnie jedenastocyfrowy numer, niczym mój cień, moje drugie, tajemne życie, o którym nic nie wiem, choć odpowiadam za nie własną głową, a wszystko, co się z nim dzieje, dzieje się również ze mną). Ale ta rzymska jedynka była dobrym początkiem, pełnym czaru i blasku, niczym świt kultur. Byłem wtedy najmłodszym mieszkańcem internatu... i tak dalej. Staliśmy obok swoich miejsc, umyci, błyszczący, przebudzeni, głodni. (Zawsze byłem głodny.) Na szczycie każdego stołu nauczyciel. Odmawia modlitwę. Krótką, ostrożną, dyplomatyczną modlitwę. Uważa, żeby nie była ani żydowska, ani zgodna z którymkolwiek z chrześcijańskich kanonów, żeby nie była ani żydowska, ani chrześcijańska, modlitwa na chwałę każdego Boga. Daj nam, Panie, chleba powszedniego -powiedzmy, nie pamiętam, ale coś w tym rodzaju. (Wieczorem modliłem się po niemiecku: Müde bin ich, geh' zur Ruh'... i tak dalej.) Nic nie rozumiałem, ale szybko nauczyłem się tych słów, a wraz z nimi uspokajającej monotonii modlitwy, przymusu powtarzania, niczym zdrowego trybu życia, którego zaniedbanie pozostawiało w mojej duszy

głębsze rany niż na przykład nieumycie zębów... Pamiętam, że moje dzieciństwo upłynęło pod silną presją obowiązkowej religijności, początkowo tylko animizm, później wszystkowi-dzące, prześwietlające niczym rentgen spojrzenie, choć to miało miejsce później, kiedy już skończyłem dziesięć lat, a moim wychowaniem zajął się ojciec... Dalej. Karcer. Ciemne pomieszczenie pełne robactwa. Raz mnie zamknęli. Potraktowałem to racjonalnie. Uwielbienie samotności. Uwielbienie choroby. Gorączkowe majaki. Wczesna dekadencja. Czy może głęboka odraza do ludzi? Osowiały rozkoszowałem się samotnością w wielkiej sypialni, patrzyłem, jak słoneczne promienie dotykają wierzchołka kasztanowca w ogrodzie, a kot tym jedynym w swoim rodzaju krokiem, kręcąc koniuszkiem ogona, skrada się po widocznym naprzeciw, pełnym kryjówek, zakamarków, kominów i wieżyczek, obiecującym wielką przygodę dachu. Nagły ucisk w żołądku wieczorem, na myśl, że jednak nadejdą, i na myśl o tym całe popołudnie bolał mnie brzuch: kroki na schodach, dudnienie kroków na korytarzu. Reszta. Idą, szeptałem blady ze strachu, jak na wiadomość o katastrofie. W ogóle ból brzucha. Zawsze towarzyszył dodatkowej szklance mleka przed południem, na anemię... (Czar dawnych butelek na mleko, równie delikatny i ulotny jak perliste krople pary na lekko szorstkich w dotyku, żłobionych, smukłych karafkach.) Musiałem wypić. Potem długo bolał mnie brzuch. Żołądek. Zginałem się wpół, jak po k.o.... Wreszcie litowałem się nad sobą. To się przydawało, kiedy w zamku zazgrzytał klucz, trzeba było zrobić żałosną minę i wtedy mnie wypuszczali, ciesząc się, na jakie skazali mnie męki. (Tych drobnych forteli chwytałem się instynktownie, jak gdyby spryt był moją wrodzoną cechą, albo może bardzo wcześnie się ich nauczyłem, a więc skuteczne wychowanie dało owoce}...) Wtedy już od dawna

wiedziałem, że świat jest dla małego dziecka paskudnym miejscem (nie wiedziałem tylko, że później wcale się to nie zmieni, chyba że zmienię to sam)... Ból głowy. Muszę o nim wspomnieć. Dokładna nazwa migrena. Miewałem. Nie mogłem się poruszyć, oczy bolały mnie od światła. Nigdy nie miałem odwagi się przyznać. Bałem się, że mi nie uwierzą, że w coś takiego nie można uwierzyć. Myślałem, że migrena to także jeden z moich grzechów, który tak jak wszystko muszę trzymać w tajemnicy. Wreszcie już nawet sam nie wierzyłem własnej głowie, że mnie boli. Oto skuteczność wychowania... Godne zastanowienia, jak to wszystko przeżyłem, całe pięć lat, od piątego do dziesiątego roku życia. Nie do pomyślenia: jak? Zapewne tak jak wszyscy, jak każdy, racjonalnie, ale z pomocą solidnej dawki irracjonalności. Z pomocą szaleństwa, szaleństwa oddzielającego (a nawet łączącego) szaleństwo sługi od szaleństwa władcy. Pierwsze racjonalne wytłumaczenie: rozwód moich rodziców i jego konsekwencje, zwłaszcza mój pobyt w internacie. Wypytywałem o przyczyny ich rozwodu: Nie rozumieliśmy się - zawsze brzmiała odpowiedź obydwojga. Dlaczego? Przecież obydwoje mówili po węgiersku, myślałem sobie. Nie potrafiłem pojąć, dlaczego się nie rozumieją, skoro wzajemnie rozumieją, co mówi drugie z nich. Ale to było ich ostatnie słowo, ostatni argument, granica przed nicością: podejrzewałem jakąś głęboką, skomplikowaną, zapewne nieczystą tajemnicę, której nie dawali mi poznać. Była jak przeznaczenie: musiałem się z nią pogodzić i przez to (że tak bliska przeznaczeniu) jeszcze bardziej nie mogłem jej pojąć. Drugim irracjonalnym argumentem była pewna wyprawa, którą odbywałem z ojcem tramwajem. Nie pamiętam już dokąd, do kogo i dlaczego tam jeździliśmy. Wyprawa ta była znacznie mniej ważna niż sam rozwód. A jednak. Z przystanku, na którym wysiadaliśmy, trzeba było iść przed siebie. Powiedziałem ojcu, że z kolejnego przystanku musielibyśmy wrócić tylko kilka kroków.

Odpowiedź brzmiała: Nie wracam. Pytanie: Dlaczego? Odpowiedź: Bo nie wracam. Kolejne pytanie: Dlaczego? Kolejna odpowiedź: Już mówiłem, bo nigdy nie wracam. Czułem, że za tym jego uporem kryje się głęboka treść, której nie potrafiłem odgadnąć. Czułem, że mój umysł jest tu zupełnie bezradny, niczym wobec jakiejś objawionej tajemnicy. Mogłem i musiałem się domyślać niewytłumaczalnej, choć nieodwołalnie obowiązującej zasady, wyznawanej przez mojego ojca i związanej z władzą, jaką nade mną posiada. Nerwica i przemoc jako jedyna forma związku pomiędzy nami, dostosowanie się jako jedyna forma przetrwania, uległość jako norma, szaleństwo jako efekt, napisałem. Kultura wcześniejszych epok zamienia się w gruzy, aż wreszcie obróci się w popiół, a nad popiołem krążyć będą duchy, to też znalazłem na jednej z moich kartek (Wittgenstein), „...i kiedy tam stałem, schowany pod parasolem, i dotknąłem dławiącej tajemnicy niegdysiejszej instytucji, ekskluzywnego prywatnego internatu, działającego pod auspicjami rządu internatu dla chłopców, tajemnicy do dziś krążącej w wilgotnym jesiennym powietrzu, jej złośliwe milczenie wisi tam, niczym nad grobami odkrywanymi przez archeologów, a owa miniona kultura, kultura mojego ojca, wszechobecny kompleks ojca, przenika mnie jak wilgoć", napisałem. Podczas lektury notatek znajdowałem później opisy konwiktów, seminariów duchownych, szkół wojskowych i rozpoznawałem w nich „mój internat", rzecz jasna, odmieniony, milszy, bardziej absurdalny i bardziej perwersyjny, choć zrozumiałem to naprawdę dopiero po wielu latach, w zwierciadle wszechogarniającej hańby, powiedziałem mojej żonie. Rzeczywiście, porządek w internacie oparty był na prostych zasadach, na zasadzie autorytetu i władzy ojcowskiej, powiedziałem mojej żonie. Po prostu powielał zasady, na których oparty był cały świat, i te zasady z przyzwyczajenia czy przez zabawną pomyłkę, czy z przyzwyczajenia, które stało się zabawną pomyłką, uznawał za podstawę swojej władzy, powiedziałem mojej żonie. Na ścianach wisiały portrety węgierskich uzurpatorów władzy ojcowskiej: królów, cesarzy, sekretarzy stanu, wśród nich portret jego wysokości regenta, w admiralskiej czapce i zagadkowym mundurze z epoletami. Z

perspektywy czasu zaś budzi się we mnie podejrzenie, powiedziałem mojej żonie, że na funkcjonowanie internatu duży wpływ miały zasady stosowane w Anglii, angielskie systemy wychowawcze, lekko pomieszane z niemieckimi, austriacko-niemieckimi, nie, austriacko-węgierskimi, nie, niemiecko-austriac-ko-węgierskimi systemami, lekko zmienionymi przez zasady wyznawane przez zasymilowaną żydowską mniejszość, niejako tutejszy genius loci; z tą niewielką różnicą, że zamiast światowej elity kształcono budapeszteńskich mieszczan i drobno-mieszczan. Zasady spartańskiego wychowania przejawiały się głównie w marnym wyżywieniu, kierownictwo internatu, kierując się zasadami nauki i angielskiego wychowania, po prostu kradło dzieciom jedzenie, to także genius loci, powiedziałem mojej żonie. Powiedziałem jej też o tablicy pamiątkowej. I o tym, jak bardzo mnie zaskoczyła. Nie wątpię, powiedziałem mojej żonie, że gdybym chciał, mógłbym się o niej, znaczy o tablicy, więcej dowiedzieć, o przyczy nach, dla których się tam zńalazła, i tak dalej, ale ja już nie chcę niczego więcej się dowiadywać. To prawda, że ten człowiek, dyrektor naszego internatu, a jednocześnie jego właściciel, miał ogromny autorytet, ale autorytet ten nie był ani trochę oparty na poszanowaniu jakichkolwiek wyższych wartości, tak jak zazwyczaj się dzieje, jego autorytet oparty był jedynie na nieokazy--waniu strachu, powiedziałem mojej żonie, a sam dyrektor był właściwie śmieszną postacią (tu przypomniałem, że my, dzieci, przezywaliśmy go: Durek), drobny człowieczek z długimi, gęstymi, białożółtymi, zwisającymi wąsami i siwą, artys-tycznie rozwichrzoną czupryną, brzuchem, niczym oddzielna część ciała, nadęta jak piłka pod szarą kamizelką. Właściwie to wszystko, powiedziałem mojej żonie, niech się nie próbuje niczego nadzwyczajnego domyślać, żadne brutalne czyny ani ordynarne słowa nie dawały nam powodów do strachu. Ale strach, moja droga, powiedziałem do mojej żony, miewa różne oblicza, a kiedy już stanie się systemem i opanuje świat, często okazuje się tylko zabobonem. Nauczyciele się go bali, a przynajmniej tak się zachowywali, jak gdyby się bali. Zawsze się na niego powoływali, kiedy się zbliżał, skupiali się wszyscy i szeptali pomiędzy sobą. Dyrek! Idzie Dyrek! Ale on rzadko się zjawiał. Rozkazy i polecenia nadchodziły z jego mieszkania na piętrze, niczym z jakiejś

twierdzy, i często nie były to wcale jego własne, tylko wymyślone w jego imieniu nakazy. Żyliśmy pod znakiem twierdzy, w cieniu twierdzy, z obłudą obserwując ją ze wzrokiem wiecznie wzniesionym ku jej wyżynom. Panowała powaga, w której prawdziwość nikt nie wątpił, i choć nas przytłaczała, nie można jej było odmówić rysu biurokratycznego humoru. Panował duch zabawy, sportu, zbliżających się egzaminów i matury seniorów. Duch nowoczesności. Ale pełen klasycznych tradycji, narodowych treści, narodowych wierszy, narodowej żałoby, narodowych przysiąg. Pamiętam nawet legendy, opowiadałem mojej żonie, krążące na temat talerzy, które tylnymi schodami prowadzącymi prosto do twierdzy noszono z kuchni znajdującej się w suterenie; zawsze znalazł się ktoś, kto widział, co akurat niesiono na górę na obiad czy na kolację dla Dyrektora i jego rodziny, podczas gdy my jedliśmy rozgotowane kartofle z papryką i czterema kawałkami kiełbasy, albo też pięć herbatników do wieczornej herbaty. Ale przywileje, moja droga, opowiadałem mojej żonie, umacniają autorytet, a zmieszany z nienawiścią podziw, z jakim reagowaliśmy na tę demonstracyjną nierówność, był bardzo charakterystyczny dla naszego dwuznacznego życia. Choć, opowiadałem mojej żonie, szkolna powaga niekiedy pękała z trzaskiem i wpadała w dudniącą od obscenicznych śmiechów przepaść, z której dochodził wściekły wrzask demonów i z której później, choć nadszarpnięta, jak wrak statku wyciągnięty z dna morza, roztrzaskany, ale zwycięski, wyłaniały się na nowo dawna władza, twierdza, porządek. Skandal, opowiadałem mojej żonie, skandalem nazywano właśnie taki lot w dół, nagły, niepohamowany, lubieżny lot, i powiedziałem żonie, żeby sobie wyobraziła pijanego dżentelmena, który choć wytrwale próbuje trzymać fason, nagle ulega pokusie i z ulgą zalega na ziemi, tak, tak to się właśnie odbywało, w dodatku, tak jak nietrzeźwość dżentelmena jest niczym więcej jak ślizganiem się i utratą gruntu pod nogami, tu trzeźwość była tylko wyższym stopniem alkoholowego upojenia. Opowiedziałem jej o jednym z takich skandali. Tym najbardziej charakterystycznym. Nasz stary wychowawca „Wąs", surowy i mułowaty, pewnego ranka przeleciał niczym burza po sypialniach i doliczył się, że

brakuje jednej osoby, seniora, siedemnastoletniego chłopca, do dziś pamiętam jego śmiech, białe zęby, ruchliwą twarz i długie, ciemne włosy, powiedziałem mojej żonie. Jednocześnie (choć być może już przedtem) zauważył, że drzwi małego pokoju w końcu korytarza nie są otwarte, a więc pokój jest zamknięty, w dodatku zamknięty od środka. I jednocześnie (choć być może już przedtem) z kuchni doszły wieści, że znikła „nowa dziewczyna", ją też pamiętam, jak w fartuszku podawała do stołu, choć właściwie pamiętam jedynie jej kręcone, jasne włosy i typowy, że tak się wyrażę, archetypowy uśmiech. Ponoć już wieczorem się tam zamknęli i zmorzył ich sen. „Wąs" zaczął dobijać się do drzwi. Przez chwilę dochodziły ze środka hałasy i ciche szepty, aż wreszcie zapadła cisza. Nikt nie otworzył drzwi. „Wąs" nakazał winowajcom, by je otworzyli. Wkrótce potem pojawił się Dyrek. Był cały czerwony, włosy miał rozwiane, wąsy zmierzwione, brzuch podskakiwał mu, my zaś, złośliwi podwładni, ustawieni pod ścianą tworzyliśmy szpaler. Szarpnął klamkę niczym gestapo i zaczął walić pięściami w drzwi, niczym zdradzony mąż w marnej operetce. Później pamiętam już tylko, że z hukiem ich wyrzucono (dziewczynę oczywiście też), sofistyczne, patetyczne, pełne fałszu przemowy, i że wszyscy stanęliśmy po stronie seniora, i że wszyscy milczeliśmy. Jak się można było spodziewać, powiedziałabyś, powiedziałem mojej żonie. Dziś wiem, skąd się brało moje poczucie winy, przerażenie i wstyd, i tłumiąc uczucia, jakie budziły we mnie ówczesne metody, dziś już wiem, jaki rytuał dokonywał się w tamtym, w zastępstwie ojca, ojcowskim internacie: był to rytuał publicznej kastracji, służący wzbudzeniu w nas strachu i odbywający się z naszym współudziałem, z naszym współudziałem kastrowano naszego kolegę, aby nas zastraszyć, tym sposobem uczyniono nas perwersyjnymi współuczestnikami bezgranicznie perwersyjnego aktu, powiedziałem mojej żonie, i nie ma najmniejszego znaczenia, czy byli tego świadomi, czy tylko działali zgodnie z ówczesnymi metodami, metodami wychowawczymi, niszczycielskimi metodami niszczycielskiego

wychowania. Albo na przykład sobotnie raporty, opowiadałem żonie. Zeby miała jakieś wyobrażenie. Najpierw wynoszono z jadalni kilka długich stołów, z nich zestawiano jeden bardzo długi stół i nakrywano obrusem. Wszystko to miało miejsce w sali zabaw. Wtedy pojawialiśmy się my, wychowankowie, i ustawialiśmy się w rzędzie między bezgranicznie długim, nakrytym obrusem i pustym stołem a krzesłami. Strach obezwładniał nas niczym fizycznie dotykalna materia. I wtedy ktoś, zazwyczaj niższy rangą wychowawca albo wyższy rangą członek niższego szkolnego personelu, wnosił wielką, czarno oprawioną księgę, księgę raportów, i w milczeniu kładł ją na środku stołu. Znowu następowała chwila oczekiwania, coraz gorzej wróżącego oczekiwania nad niemą, szatańską, rozpłaszczoną na białym, otoczonym krzesłami stole księgą rapor tów. I w tym momencie, w chwili pełnej wahań, westchnień, tak, w chwili kiedy wszyscy byli już bliscy załamania, wkraczał na czele ciała pedagogicznego dyrektor. Wszyscy siadali na swoich miejscach. W grobowej ciszy. Zakładali okulary. Słychać było pochrząkiwania i skrzypienie krzeseł. Teraz, kiedy napięcie sięgało już zenitu, otwierała się czarna księga, niby księga Apokalipsy. Było w niej wszystko, wszystkie przewinienia i wszystkie zasługi. Każdego wyczyty-wano z nazwiska. Wyczytany wychodził na środek i w osamotnieniu trząsł się ze strachu przed zwierzchnikami siedzącymi za stołem niczym na tronie. Znał wprawdzie swoje zasługi i niedociągnięcia, ale i tak czekał w niepewności, gotowy na każdą niespodziankę. Dyrek w milczeniu czytał dotyczące nieszczęśnika tygodniowe notatki, kręcił głową w prawo i w lewo, szeptem naradzał się z pochylonymi w jego stronę, słuchającymi albo mówiącymi coś nauczycielami, aż wreszcie zapadał werdykt. Mogła być to nagana, pochwała, reprymenda, można było zostać uznanym za przykład do naśladowania albo za karę być pozbawionym prawa do sobotniego, a nawet niedzielnego opuszczenia internatu. Ale nie to, nie sam akt, sama procedura były tu najistotniejsze, powiedziałem mojej żonie. Czułem, że być może nie powinienem jej mówić o tym wszystkim, a w każdym razie nie tak, że całymi dniami i tygodniami nie mówię o niczym innym, bo może ją tym nudzę, a z całą pewnością zadręczam, podobnie jak, choć nie aż w takim stopniu, zadręczałem samego siebie, tylko że siebie zadręczałem inaczej, że tak powiem,

bardziej płodnie, zresztą już wtedy, gdy mówiłem, kiedy opowiadałem mojej żonie o swoim dzieciństwie, wyraźnie czułem, jak zbierał, rósł i dojrzewał we mnie ropiejący od dawna, a teraz jeszcze zaogniony nowym zagrożeniem wrzód dzieciństwa, który chciał już pęknąć i teraz pękł, zadręczałem się tymi opowieściami, ale jednocześnie przynosiły mi one ulgę. Ta procedura, opowiadałem żonie, była niczym boski wyrok, dokładnie taka, jak ją sobie wyobrażają kaprale, tak, powiedziałem mojej żonie, taka jak obozowy apel, choć oczywiście to była tylko zabawa. Później dowiedziałem się, że Dyrek też wyfrunął przez komin jednego z tamtejszych krematoriów, i jeśli ten fakt mam uznać za ziszczenie się losu, to rzeczywiście był on owocem reguł, jakie sam wobec nas stosował, kultury, w którą tak wierzył i do jakiej nas przygotowywał, powiedziałem mojej żonie. Z bezosobowego i w gruncie rzeczy zimnego, ale przewidywalnego świata pedagogicznej dyktatury trafiłem nagle do ciepłego i paternalistycznego terroru, w wieku dziesięciu łat wziął mnie bowiem do siebie mój ojciec, opowiadałem żonie. W tamtych latach, pamiętam, niejednokrotnie próbowałem opisywać uczucia, jakie żywiłem wobec ojca, czy trudny związek, jaki mnie z nim łączył, chciałem to uczynić w miarę dokładnie, choć może nie zawsze sprawiedliwie, ale jak mogłem być sprawiedliwy wobec rodziców, jak mogłem być rzeczywiście sprawiedliwy wobec samego siebie, skoro dla mnie istnieje tylko jedna prawda, moja prawda, i nawet jeśli popełniam błąd, tak, jedynie moje życie, mój Boże!, jedynie moje życie może z niego uczynić prawdę, próbowałem więc stworzyć wiarygodny obraz mojego ojca, uczuć, jakie wobec niego żywiłem, i związku, jaki nas łączył, ale nigdy mi się to nie udawało, dziś wiem, że to nie może się udać, wiem także, w każdym razie podejrzewam czy się domyślam, że od tamtego czasu ciągle jeszcze ponawiam próby, nawet i teraz, teraz i zawsze, ale już wiem, że daremnie. „Muszę wreszcie pojąć, jak bardzo niemożliwą dla niego rzeczą było mnie zrozumieć...", napisałem. „...Zapewne ze mną, podobnie jak z samym sobą, łączyły go uczucia pełne najrozmaitszych obaw, które on prawdopodobnie nazywał miłością, i wierzył, że tak jest, więcej, tak prawdopodobnie było, jeżeli zgodzimy się z sensem tego słowa wraz z całym jego absurdem i zapomnimy o towa rzyszącej mu tyranii...", napisałem. W internacie obowiązywały zasady, których wprawdzie się

bałem, ale nigdy nie czułem wobec nich szacunku, powiedziałem mojej żonie. I w sumie były one niczym szczęśliwy los, mogły mnie pokarać albo mogły mi sprzyjać, nigdy jednak nie obejmowały mojego sumienia: prawdziwie winny poczułem się dopiero w jarzmie miłości, powiedziałem żonie. Tamten okres mojego dzieciństwa oznaczał dla mnie najstraszniejszy kryzys, żyłem w świecie animicznej wiary, moje myśli, niczym myśli praczłowieka, tak silnie ograniczały wszelkiego rodzaju tabu, że przypisywałem im niemal materialną siłę, wierzyłem we wszechmoc tabu, powiedziałem mojej żonie. Jednocześnie zaś, bez wątpienia pod wpływem mojego ojca, wierzyłem w istnienie Wszechmogącego, który zna moje myśli od pierwszej chwili ich narodzin, zna je i kładzie na wadze, ja tymczasem często miewam myśli, których zważyć niepodobna. Ojciec miał na przykład zwyczaj od czasu do czasu coś mi tłumaczyć, opowiadałem mojej żonie. Nie potrafił zaś się nie powtarzać, zawsze więc wiedziałem, co zechce mi powiedzieć, zawsze wcześniej, przed nim, znałem tekst czy przypowieść, ale się do tego nie przyznawałem, a on posłusznie za mną powtarzał: na chwilę odzyskiwałem w ten sposób wolność, a włosy stawały mi dęba ze strachu, opowiadałem mojej żonie. Przerażony szukałem jakiegoś punktu zaczepienia, wystarczyło, że dostrzegłem wygnieciony kołnierzyk jego koszuli, trzęsącą się samotną dłoń, zmarszczki wysiłku na czole, cały jego daremny trud - cokolwiek, co mnie wzruszało, i na widok tego miękłem jak masło. Wtedy wypowiadałem w duchu magiczne słowo, głos chwili triumfu i wezwanie do natych-miastowego odwrotu: biedak... Masełko topniało, łzy wzruszenia napływały mi do oczu, i tak spłacałem powoli ciążący na mnie dług wobec srogiej ojcowskiej miłości. Czy niezależnie od wszystkiego, mimo wszystko, mimo dwu- i wieloznaczności tego słowa, jednak go wtedy kochałem, zapytała moja żona, a ja odpowiedziałem, że nie wiem, i bardzo trudno mi na to odpowiedzieć, czyniłem mu tyle wyrzutów i miałem do niego tyle pretensji, że wydawało mi się, że czułem, odnosiłem wrażenie, czy tak musiało mi się wydawać, takie musiałem odnosić wrażenie, tak musiałem czuć, że go nie kocham, a przynajmniej nie kocham go tak, jak powinienem, nie kocham go wystarczająco, a skoro nie potrafiłem go kochać, prawdopodobnie go nie kochałem, powiedziałem mojej żonie, i sądzę, że tak było dobrze, czy

uciekając się do mocniejszego określenia, tak było nam pisane, powiedziałem żonie, tylko tak bowiem mogliśmy stworzyć idealną, wzorcową konstrukcję bytu. Zasady władzy, zgodnie z którymi musieliśmy żyć, są niepodważalne, tymczasem my nie zawsze potrafimy do końca im sprostać: przed ojcem i przed bogiem zawsze pozostajemy grzeszni, powiedziałem mojej żonie. W rezultacie ojciec wychowywał mnie w tym samym duchu, w duchu tej samej kultury, co internat, i tak samo nie zastanawiał się nad celem, jakiemu ma służyć takie wychowanie, jak ja nie zastanawiałem się ani nad celem mojego buntu i nieposłuszeństwa, ani nad własnymi porażkami: wprawdzie się nie rozumieliśmy, ale doskonale ze sobą współżyliśmy, powiedziałem mojej żonie. I choć nie wiem, czy go kochałem, z całą pewnością niejednokrotnie, w głębi serca, szczerze było mi go żal: ale przez to, że czasami go ośmieszałem, a potem żałowałem, przez to potajemnie, zawsze w najgłębszej tajemnicy -obalałem jego ojcowską władzę, autorytet, boga, i wtedy on - mój ojciec tracił nade mną władzę, a ja stawałem się straszliwie samotny, powiedziałem mojej żonie. Żeby odzyskać równowagę, potrzebowałem tyrana, powiedziałem mojej żonie, ojciec zaś nigdy nie próbował na miejsce, jakie zajmował w moim świecie, znaleźć innego uzurpatora, boga naszej zależności od losu czy boga prawdy, powiedziałem mojej żonie. Byłem złym synem, złym uczniem i złym Żydem. Moje żydostwo pozostawało dla mnie niejasną okolicznością mojego pochodzenia, jedną z moich licznych przywar, siedzącą przed lustrem łysą kobietą w czerwonym szlafroku, powiedziałem mojej żonie. Powiedziałem też jej wiele innych rzeczy, wszystkiego już nawet nie pamiętam. Pamiętam, że bardzo ją tym męczyłem, ale sam też byłem i aż do dziś jestem bardzo zmęczony. Auschwitz, powiedziałem mojej żonie, w moim odczuciu wyrosło z nadmiaru cnót, w których duchu wychowywano mnie już od wczesnego dzieciństwa. Tak, już wtedy, metodami wychowawczymi stoso-wanymi w latach mojego dzieciństwa, niewybaczalnie mnie złamano, już wtedy rozpoczęło się moje nie-umieranie, powiedziałem mojej żonie. Byłem skromnym, nie zawsze przodującym w wynikach uczestnikiem cichego spisku wymie-rzonego przeciw mojemu życiu.

Auschwitz, powiedziałem mojej żonie, jawiło mi się pod postacią ojca, tak, słowa ojciec i Auschwitz brzmią we mnie tym samym echem, powiedziałem mojej żonie. I jeżeli twierdzenie, że bóg to zgłory-fikowany ojciec, jest prawdziwe, to mnie bóg objawił się pod postacią obozu w Auschwitz, powiedziałem mojej żonie. Wreszcie umilkłem i nie odzywałem się przez wiele dni, moja żona też wyglądała na zmęczoną, ale chyba nie zrozumiała tego, co jej powiedziałem, jak gdyby nie zrozumiała, co chciałem powiedzieć, albo zrozumiała mnie inaczej, moja żona wierzyła, że teraz, kiedy już wszystko powiedziałem, kiedy wszystko z siebie wyrzuciłem, wyplułem, poczułem się wolny, tak jak gdybym od tego wszystkiego mógł się uwolnić, jak gdyby można mnie było od tego uwolnić, tak się jej chyba wydawało, myślałem, choć widziałem jednocześnie, że niepewnie próbuje się do mnie zbliżyć i jakoś mnie zrozumieć. A ja się przed tym broniłem; nie mogłem znieść niczyjego zrozumienia, gdyż ono tylko uświęcałoby stan mojej zależności. Ale to było jeszcze niczym wobec siły, z jaką zrozumiałem swoje postępowanie, tak, w ostatnich godzinach tamtej nocy, której wszystko stało się dla mnie jasne, zrozumiałem, jak traktowałem własną żonę, muszę tu użyć właściwego słowa, bo to słowo jest jak katharsis, otóż: jak ją traktowałem. Tak, byłem dla niej okrutny, bardzo bliski i bardzo okrutny, i sam doprowadziłem do tego, że w pewnym sensie stała mi się raz na zawsze obca, i choć to, co teraz powiem, jest oczywiście przesadą, dużą przesadą, ale jakbym ją w pewnym sensie zamordował, a ona była tego świadkiem, widziała, sama widziała, jak zabijam człowieka; i wszystko wskazywało na to, że nigdy nie zdołam jej wybaczyć. Nie ma sensu zastanawiać się, jak długo mogliśmy jeszcze ze sobą żyć, żyć obok siebie w milczeniu. Czułem się bezgranicznie przygnębiony, samotny i bezsilny, nie potrafiłem nic robić, nie potrafiłem znaleźć zastępczego zajęcia, zamiast mobilizować się do pracy, pogrążałem się w odrętwieniu. Choć podejrzewam, że rzucając w duchu szereg oskarżeń, w skrytości oczekiwałem od niej pomocy; ale jeśli nawet tak było, chyba nie dawałem nic po sobie poznać. Któregoś dnia, jeśli dobrze pamiętam, wieczorem, a jestem pewien, że pamięć mnie nie myli, późnym wieczorem moja żona wróciła do domu,

nie wiem skąd, nie dopytywałem, nawet nie zapytałem, skąd wraca, nagle, naturalnie, żałośnie i smutno błysnęła mi w głowie myśl: „Ale ładna Żydówka!", przypomniało mi się, jak szła po zielononiebieskim dywanie, jak gdyby kroczyła po morzu, i nagle sama przerwała panujące pomiędzy nami milczenie, przerwała naszą ciszę. Że jest już trochę późno, powiedziała, ale widzi, że jeszcze siedzę i czytam. I że żałuje, powiedziała moja żona, ale coś jej wypadło, choć mnie to już pewnie nie interesuje. Siedzę sobie i czytam, czytam albo piszę, czytam i piszę, obojętne, powiedziała moja żona. Tak, powiedziała moja żona, małżeństwo ze mną było dla niej niezłą szkołą. Dzięki mnie, powiedziała moja żona, zrozumiała i doświadczyła tego wszystkiego, czego w rodzinnym domu nie rozumiała ani nie chciała rozumieć. Nie rozumiała, bo zrozumienie tego wszystkiego, teraz już wie, wówczas kiedy była młodą dziewczyną, po prostu by ją zabiło. I po kryjomu, powiedziała moja żona, w głębi duszy uważała się za tchórza, teraz jednak wie, a wie to właśnie dzięki mnie i ze mną spędzonym latom, że po prostu chciała żyć, musiała żyć. I teraz, powiedziała moja żona, też czuje, że chce żyć. Żal jej mnie, zwłaszcza że w swoim żalu jest zupełnie bezsilna; przecież zrobiła wszystko, co było w jej mocy, by mnie uratować (słuchałem zdumiony). Chociażby z wdzięczności, mówiła dalej moja żona, przecież to ja wskazałem jej drogę, którą teraz nie potrafię z nią iść, bo rany, które w sobie noszę, są głębsze i większe niż rozum, i nawet jeśli mogłem się z nich wyleczyć, widocznie, przynajmniej tak się jej wydaje, powiedziała moja żona, wyleczyć się nie chciałem, i to kosztowało nas naszą miłość i nasze małżeństwo. Powtórzyła, że bardzo żałuje, że tak mnie niszczono i że się poddałem, choć początkowo wydawało się jej, że jest inaczej, wręcz przeciwnie, powiedziała moja żona, początkowo podziwiała we mnie, że niszczono mnie, ale ja jednak się nie poddałem, tak mnie wtedy oceniała i się pomyliła, powiedziała moja żona, ale to jeszcze nie stanowiłoby problemu, nie czuła się rozczarowana, choć oczywiście było jej przykro, powiedziała moja żona. Powtórzyła, że chciała mnie uratować, ale bezowocność jej starań, oddania i miłości zabiły w niej uczucia, którymi mnie darzyła, jest nieszczęśliwa, pozostało w niej tylko poczucie pustki i daremnego trudu. Powiedziała, że wiele mówiłem o wolności, ale wolność, na którą tak często się powoływałem, powiedziała moja żona, nie oznaczała wcale wolności, wolności artysty (tak powiedziała), wolności mojego zawodu, o ile wolność rozumiemy szerzej, jako siłę i akceptację,

dodać do nich należy także odpowiedzialność, tak, i miłość, powiedziała moja żona; nie, ja pod pojęciem wolności zawsze rozumiałem jedynie wolność skierowaną przeciw czemuś albo komuś, powiedziała moja żona, atak albo ucieczkę, bądź obydwa naraz, bez tego nie istniała, i wygląda na to, że nie mogła istnieć dla mnie wolność, powiedziała moja żona. A kiedy akurat nie było „nikogo ani niczego", wówczas sam wynajdywałem i sam tworzyłem sobie takie sytuacje, by mieć przed czym uciekać i czemu się sprzeciwiać. I od lat okrutnie i podstępnie zmuszałem ją do tej potwornej, tym razem wreszcie musi być ze mną szczera, haniebnej (używając mojego określenia) roli, powiedziała moja żona, nie tak jednak, jak człowiek szuka pomocy w tym drugim, którego kocha, czy jak chory w lekarzu, nie, powiedziała moja żona, tak przymuszałem ją do tej roli (tu znów uciekła się do mojego ulubionego słowa), jak kat zmusza swoją ofiarę, powiedziała moja żona. Powiedziała, że zawróciłem jej w głowie swoim intelektem, potem wzbudziłem w niej współczucie, a kiedy już mi współczuła, uczyniłem z niej swojego słuchacza, słuchacza opowieści o moim strasznym dzieciństwie i okropnościach, które stały się moim udziałem, a kiedy ona chciała stać się uczestnikiem tych zdarzeń, by mnie wyprowadzić z ich labiryntu, z pułapki, tak, z bagna, i przywieść do siebie, do miłości, abyśmy wreszcie mogli razem wydostać się z tych moczarów i zostawić je na zawsze za sobą, jak chorobę czy złe wspomnienie, wtedy po prostu puściłem jej rękę (takiego wyrażenia użyła wtedy moja żona) i zacząłem biec z powrotem na bagna, i ona nie ma już siły, powiedziała moja żona, by drugi raz, czy kto wie, ile jeszcze razy, iść po mnie i mnie stamtąd wyciągać. Wygląda bowiem na to, powiedziała moja żona, że ja wcale nie chcę wydostać się z bagna mojego strasznego dzieciństwa i innych okropności, najwyraźniej nie ma dla mnie żadnej drogi, jakkolwiek by się dla mnie poświęciła, powiedziała moja żona, nawet gdyby poświęciła dla mnie życie, wie, widzi, że wszystko na próżno, że jej trud jest daremny. Tak, kiedy napotkaliśmy siebie (tego wyrażenia użyła moja żona), wydawało się jej, że to ja uczyłem ją żyć, a później z przerażeniem spostrzegła, ile jest we mnie destrukcyjnej siły i że ze mną czeka ją nie życie, ale samounicestwienie. I że mam chorą świadomość, powiedziała moja żona, i że to jest przyczyna wszystkiego, moja chora, zatruta świadomość, powtarzała bez końca, na zawsze zatruta, zgniła, toksyczna

świadomość, której muszę się pozbyć, tak, powiedziała moja żona, uwolnić od niej, oderwać, jeżeli chcę żyć, a ona postanowiła, powtórzyła, że chce żyć. Tu moja żona na chwilę zamilkła, stała skulona, ze splecionymi dłońmi, samotna, przerażona, blada, z rozmazaną szminką, i nagle, bezwiednie przeszła mi przez głowę myśl, że może jest jej zimno. Wtedy szybko i oschle, niczym złą wiadomość, która dopiero wypowiedziana przestaje być taka zła, oznajmiła, że owszem, nie ma sensu ukrywać, „ma kogoś", kogoś, za kogo wyszłaby za mąż. I że on, powiedziała, nie jest Żydem. Ciekawe, ale odezwałem się dopiero w tym momencie, jak gdyby z tego wszystkiego, co usłyszałem, dotknął mnie jedynie ten fakt. Za kogo ona mnie ma, może za fanatycznego obrońcę rasy?!, wrzasnąłem. Nie musiałem być w Auschwitz, krzyczałem, żeby poznać tę epokę i ten świat, krzyczałem, i żeby nie zaprzeczać temu, czego się dowiedziałem, żeby nie zaprzeczać w imię dziwacznej, choć przyznaję, nad wyraz przydatnej zasady życia, która właściwie jest zasadą przystosowania się, tak, wrzeszczałem, nie mam nic przeciwko, ale bądźmy szczerzy, wrzeszczałem, tak, bądźmy szczerzy, że taka asymilacja nie jest asymilacją rasową rasową!, śmiać mi się chce!, ale dostosowaniem się do tego, co jest, do istniejących okoliczności, totalną asymilacją z panującymi stosunkami, raz takimi, a raz innymi, nie warto przecież mówić o ich jakości, są, jakie są, warto zaś mówić i trzeba mówić o naszych decyzjach, czy godzimy się na totalną asymilację, czy się na nią zgadzać nie chcemy, krzyczałem, choć już chyba ciszej, potem jednak należy, a nawet trzeba mówić o naszych zdolnościach przystosowawczych, czy jesteśmy zdolni, czy też nie, poddać się totalnej asymilacji, tymczasem ja już od wczesnego dzieciństwa wiedziałem, że nie jestem do tego zdolny, nie potrafię się przystosować do tego, co jest, do życia, a jednak, mimo to, jestem, istnieję i żyję, choć tak, że jestem tego świadom: nie potrafię się przystosować, już we wczesnym dzieciństwie wiedziałem: asymilacja mnie zabije, bardziej niż decyzja, że się asymilacji nie poddam, co w jakimś sensie też mnie zabije. I pod tym względem jest zupełnie obojętne, czy jestem Żydem, czy nie, aczkolwiek w tym sensie żydos-two jest dużym plusem, i

tylko pod tym wzglę dem, czy rozumie?! Zawołałem, tylko i wyłącznie w tym jednym j e d y n y m sensie skłonny jestem być Żydem, i tylko i wyłącznie dlatego uważam moje żydostwo za szczęście, za szczególne szczęście, czy nawet za łaskę, nie sam fakt, że jestem Żydem, na to, kim jestem, gwiżdżę, krzyknąłem, ale fakt, że jako napiętnowany Zyd mogłem znaleźć się w Auschwitz i dzięki mojemu żydost-wu coś przeżyłem, stanąłem z czymś oko w oko i wiem, że czegoś się raz na zawsze dowiedziałem i że tego nigdy nie zapomnę. Po chwili umilkłem. I rozstaliśmy się. Lata, które potem nastąpiły, nie żyją jednak w moich wspomnieniach jako posępna pustynia, a to dzięki temu, że wtedy, tak jak zresztą zawsze: później, wcześniej i oczywiście także w latach mojego małżeństwa, pracowałem, uratowała mnie praca, choć w rzeczywistości uratowała mnie jedynie dla śmierci. W tamtych latach nie tylko doszedłem do kilku przełomowych wniosków, ale w tamtych latach zrozumiałem, że moje przekonania, od pierwszego po ostatnie, pozostają w związku z moimi losami. W tamtych latach poznałem także naturę mojej pracy, która w istocie rzeczy nie jest niczym innym, jak kopaniem grobu, który inni zaczęli kopać dla mnie w powietrzu, w wichrach, w nicości. W tamtych latach śnił mi się ponownie pewien sen, dziś już wiem, że wziął się z historii „pana nauczyciela", sen o moich ukrytych nadziejach i o zadaniach, jakie przede mną stoją. W tamtych latach zrozumiałem własne życie z jednej strony jako fakt, z drugiej strony jako formę duchowego istnienia, czy raczej formę istnienia w okolicznościach, w których przetrwanie było właściwie niemożliwe, a nawet niezamierzone, istnienie, które jednak domaga się swoich praw, domaga się nadania mu formy, tak jak kamień szlifu, by mógł trwać dalej, obojętne po co, obojętne dla kogo - dla każdego i dla nikogo, dla tych, którzy są, i dla tych, których nie ma, bez różnicy, dla tych, którzy będą się z naszego powodu (ewentualnie) za nas wstydzić; i formie tej, jako faktowi, mogłem położyć kres, ale tylko wówczas, tylko wtedy, kiedy tym faktem byłem ja sam. W tamtych latach spacerowałem w lesie z doktorem Oblathem. W tamtych latach zacząłem pisać karteczki o swoim małżeństwie. W

tamtych latach odezwała się do mnie moja żona. I raz, kiedy czekałem na nią w naszej kawiarence, w nadziei, że teraz też przyniesie mi recepty, weszła, trzymając za rękę dwójkę dzieci. Ciemno-oką dziewczynkę z bladymi plamkami piegów wokół noska i upartego chłopczyka z wesołymi, świdrującymi oczkami jak szaroniebieskie kamyczki. Przywitajcie się z wujkiem, powiedziała. To mnie wreszcie, raz na zawsze otrzeźwiło. Czasami jeszcze niby wynędzniały, uratowany przed zagładą lis przebiegnę przez miasto. Wychwycę jakiś głos, mignie mi przed oczyma jakiś obraz, jak gdyby woń moich skamieniałych, gnuśnych, jąkających się uczuć nacierała na mnie z zaświatów. Przystaję przed domami, na rogach ulic, węszę, wodzę wokół przerażonym wzrokiem, chcę się rzucić do ucieczki, ale coś mnie zatrzymuje. Pod nogami słyszę szum kanałów, jak gdyby brudny nurt moich wspomnień chciał wyrwać się z koryta i porwać mnie z sobą. Niech więc będzie; jestem gotowy. Ostatkiem zebranych z wielkim trudem sił pokazałem jeszcze moje grzeszne, uparte życie, by potem w dłonie wzniesione wysoko w górę chwycić tobołek tego życia i zanurzyć się choćby w ten ciemny nurt czarnej wody niech się zanurzę Mój Boże! niechże się zanurzę na wieki wieków Amen. Książki oraz bezpłatny katalog Wydawnictwa W.A.B. można zamówić pod adresem: 02-502 Warszawa, ul. Łowicka 31 tel./fax (22) 646 01 74, 646 01 75, 646 05 10, 646 05 11 e-mail: [email protected] www.wab.com.pl Kadysz za nienarodzone dziecko to wewnętrzna spowiedź człowieka niosącego przez cale dorosłe życie przytłaczający ciężar wspomnień własnego ponurego dzieciństwa, żydowskiego pochodzenia i Holocaustu. Co zaskakujące, lata międzywojenne i to, co pozostało w nich z czasów

monarchii austro-węgierskiej, uznawanej powszechnie za krainę oświeconej szczęśliwości, jawią się tu w barwach niemal równie mrocznych jak koszmar Auschwitz. Kertesz - i jego bohater - próbuje jednak źródeł tego mroku szukać w sobie, a za dziecko, którego nie miał odwagi powołać do życia, zmawia swą opowieścią kadysz, żydowską modlitwę za zmarłych. To właściwie historia miłosna o przeżywającym kryzys małżeństwie. Bohaterem jest pisarz, Żyd, który był w Oświęcimiu. Jego żona bardzo chce mieć dziecko, on - nie. Kiedy próbuje wyjaśnić żonie, dlaczego, powracają obozowe wspomnienia. Imre Kertesz Bohater Kertesza to człowiek nieustępujący ani na krok, po Oświęcimiu konsekwentnie uchylający się przed normalnością; a jednocześnie -żałosny egoista, który rozkoszuje się upadkiem, wykorzystuje Oświęcim jako wymówkę, nie chcąc sprostać wymaganiom życia. Thomas Schmidt, „Die Zeit" Imre Kertesz (ur. 1929) był więźniem obozów Auschwitz i Buchenwałd. Pisarz i tłumacz (m.in. Nietzschego, Freuda i Hofmann-sthala). Autor powieści, m.in. Los utracony (1975; wydanie polskie 2002), Fiasko (1988), która wkrótce ukaże się nakładem WA.B., oraz Kadysz za nienarodzone dziecko (wydanie węgierskie 1990). Powieści te, połączone wspólnotą obozowych doświadczeń bohaterów, nazwane zostały przez krytyków „trylo-gią łudzi bez losu". Imre Kertesz publikował także opowiadania i eseje, tłumaczone na kilkanaście języków. Laureat literackiej Nagrody Nobla 2002 oraz wielu nagród węgierskich i zagranicznych. ISBN 83-89291-25-8 9 7 8 8 3 8 9 2 9 1 2 5 7 CTNA 24,90 ZŁ PATRONATMEDIALNY