Kwaśniewska J. - Zbieramy zioła

SAVE OFFLINE

JADWIGA KWAŚNIEWSKA KRYSTYNA MIKOŁAJCZYK '

Zbieramy

zioła

WVDAWNICTWA AKCYDENSOWE

P ro je k t graficzny okładki i stro n y tytułow ej M aciej W ojciechow ski

Wstęp

R e d ak to r R en ata G órska R e d ak to r techniczny Jo la n ta T rzcińska-W ykrota

W y d a w n ic tw a A k c y d e n s o w e . W a r s z a w a 1984 r . W y d a n ie I I I . N a k ł a d 4 0.000+ 350 e g z . A r k . w y d . 10,50 A r k . d r u k . 11,25 Z a m . 2 1 7 /V I /8 3 . C e n a z ł 82,—

G rudziądzkie Z a k ł a d y G r a f i c z n e i m . W . K u l e r s k i e g o G rudziądz, pi. W o l n o ś c i 5 — z a m . 3092

Z ainteresow anie ziołolecznictw em i zapotrzebow anie na zioła i leki ziołowe ciągle w zrasta. W ynika to z ogólnego zaintereso­ w ania na now o n a tu rą i potrzebą zbliżenia się do niej. W ielkie powodzenie leków roślinnych spow odow ane je st tym , że w p rze­ ciw ieństw ie do leków syntetycznych nie pow odują one uboczne­ go, szkodliwego działania na organizm ludzki. D latego też p re p a ra ty ziołowe, k tóre mogą być stosow ane przez dłuższy czas, są nieocenione w leczeniu schorzeń przew lekłych. Surow ce zielarskie do produkcji leków pozyskuje się z roślin leczniczych u p raw ianych oraz roślin w ystępujących n a n a tu ra l­ nych stanow iskach. Pom im o stałego rozszerzania aso rty m en tu ziół upraw ianych, zbiór z n a tu ra ln e j bazy surow cow ej jest w dalszym ciągu bardzo pow ażnym źródłem zaopatrzenia zielar­ stw a. Ze stanow isk n a tu ra ln y c h pozyskuje się około 130 ziół. W śród nich z n a jd u ją się zioła niezastąpione w lecznictw ie, takie ja k dziuraw iec, rum ianek, lipa, podbiał, pokrzyw a, kocanki,, św ietlik i w iele innych. R ośliny te spotyka się na łąkach, p astw i­ skach, w ogrodach, parkach oraz jak o chw asty na n iek tó ry ch polach upraw nych. Głów nym celem tej książki je st uzm ysłow ienie czytelnikom ja k w ielkim skarbem dla człowieka jest to n a tu ra ln e źródło cen­ nych i poszukiw anych leków, po to, aby czerpiąc z niego nie do­ puszczać do zniszczenia roślin leczniczych i ich stanow isk. W ska­ zujem y czytelnikom ja k w łaściw ie i racjonalnie w ykorzystać istniejące zasoby n a tu ra ln e , ab y przez zbiór nie dopuścić do ich w yczerpania. W części ogólnej poświęca się dużo uw agi ochronie przyrody,, k tó rej przestrzeganie jest podstaw ow ym w aru n k iem racjo n al­ nego zbioru.

Zbiór ziół może być prow adzony zarów no dla potrzeb p rze­ m ysłu zielarskiego, jak rów nież w niew ielkich ilościach na w ła ­ sne potrzeby. Zamieszczone opisy (z rysunkiem ) roślin leczni­ czych u łatw ią ich rozpoznanie i prow adzenie zbioru. C zytelnicy uzyskają inform acje, gdzie poszczególne rośliny w ystępują, kie­ dy i ja k ą część rośliny należy zbierać, ja k suszyć, aby zioła zachow ały swoje lecznicze właściwości. Mogą więc z powodze­ niem korzystać z tych in stru k c ji osoby, k tó re zarobkow o chcia­ łyby zająć się zbieraniem ziół na potrzeby przem ysłow e, ja k rów nież zbierający na w łasne potrzeby. B ardzo często zbiorem ziół interesuje się młodzież szkolna. D latego przy opisach n iektórych roślin dodajem y uwagę, ze dana roślina je st zalecana do zbioru przez m łodych zbieraczy. O m aw iając poszczególne rośliny lecznicze podano rów nież nazw ę surow ca, jego działanie i zastosowanie. Inform acje te są bardzo ogólne i w żadnym przypadku nie mogą być podstaw ą do sam odzielnego leczenia ziołami. Inform acja dotycząca zaw artości głów nych związków czynnych pow inna posłużyć jako w skazów ­ ka do sposobu prow adzenia zbioru oraz przeprow adzenia susze­ nia w odpow iedniej tem p eratu rze. Dla osób, k tóre chcą zbierać zioła dla przem ysłu podaje się w a ru n k i odbioru ziół w p u n k tach skupu. Licząc się z tym , że coraz więcej osób zechce pozyskać zioła na w łasny użytek, podano zestaw ziół stosow anych w najczęściej w ystępujących dolegliwościach. Uwzględniono rów nież m ożli­ wość zebrania ziół do tego zestaw u z działek i ogródków, podając kró tk ie w skazów ki o ich upraw ie. A utorki

Część ogólna

W ystęp ow an ie zió ł W śród roślinności Polski, liczącej około 3000 gatunków , w y­ stęp u je bardzo dużo roślin o w łaściw ościach leczniczych. W ofi­ cjaln y m obrocie tow arow ym z n a jd u ją się surow ce zbierane z ponad 100 roślin dziko u nas rosnących, a ogólna ich ilość w n a ­ szej przyrodzie dochodzi do 300 roślin. Rośliny lecznicze w ystępują w różnych zbiorow iskach roślin­ nych, k tórych skład jest w ynikiem klim atu, gleby, w zajem nego oddziaływ ania na siebie roślin oraz w pływ u gospodarki ludzkiej. Zbiorow iska, w śród których m ożna znaleźć zioła, to roślinność łąk słodkich i kw aśnych, torfow isk, lasów i zarośli, nasłonecz­ nionych wzgórz, przydroży, pól i ogrodów, rum ow isk, zbiorni­ ków w odnych itp. G ranica podziału roślin na zbiorowiska nie zawsze jest w y­ raźna. W iele roślin w ystępuje w dw u lub k ilk u ‘zbiorowiskach. Na przykład rd est ptasi rośnie przy drogach, zabudow aniach i jednocześnie na polach i w ogrodach jako chw ast. M niszek po­ spolity nie tylko je st chw astem , ale w y stę p u je rów nież na łą ­ kach, traw nikach , przy drogach, a naw et w lasach. Z bierający zioła pow inien dobrze się orientow ać, w jak ich zbiorow iskach m oże znaleźć poszukiw aną roślinę. W śród ziół dużą grupę stanow ią te rośliny, k tó re nie ty lk o rosną dziko, ale są rów nież w ysadzane dla celów zdobniczych bądź spożywczych czy pastew nych. Należą tu ta j znane drzew a, ja k lipa szerokolistna i w ąskolistna, głóg jedno- i dw uszyjkow y, jarz ąb pospolity, kasztanow iec, a także często w ysadzane k rze­ w y: dziki be? czarny, róża pom arszczona, porzeczka czarna, k a ­ lina koralow a, rośliny pastew ne, jak przelot, żyw okost oraz licz­ ne zielne rośliny ozdobne. R acjonalnie prow adzony zbiór roślin może odbywać się bez szkody dla ich w artości zdobniczych lub innych, dla któ ry ch zostały one wysadzone. Zbiór ziół ze stanow isk n a tu ra ln y c h nie pokryw a ciągłe w zra­ stającego zapotrzebow ania. D latego też coraz więcej roślin 5

w prow adza się do upraw y. Z p lan ta cji pozyskuje się już w ię­ ksze ilości takich ziół ja k rum ianek, dziuraw iec, b ra te k polny oraz m ydlnicę, glistnik i inne. N atom iast je s t w iele roślin zie­ larskich, k tó ry ch dotąd nie udało się w prow adzić do upraw y, bądź ich u p raw a je st zaw odna i bardzo kosztow na. W tej s y tu ­ acji p rak ty czn ie jed y n y m źródłem pozyskania ty ch ziół je st zbiór ze sta n u naturalnego.

Zbiór ziół a ochrona przyrody Roślinność naszego k ra ju ulega ciągłym zm ianom . Je st to spo­ w odow ane m iędzy innym i upraw ą łąk, pastw isk, chem iczną w alką z chw astam i, prow adzeniem m elioracji, likw idow aniem w szelkich nieużytków . Zanieczyszczenie rzek, staw ów i jezior

niekorzystnie w pływ a na rozw ój i w ystępow anie roślin. W e fe ­ kcie ro ślin y (w ty m rów nież ro ślin y lecznicze) giną lub w ystę­ pu ją w niew ielkich ilościach. Do w yniszczenia niektórych, szczególnie w artościow ych dla lecznictw a gatunków , może się rów nież przyczynić nie k ontrolow any ich zbiór. T a k w łaśnie się stało w czasie ostatniej w ojny, kiedy to okupant zm uszał do prow adzenia rabunkow ego zbioru ziół. W ty m okresie zostały praw ie całkow icie w yniszczone tak ie ro ślin y jak: m iłek w iosen­ ny, arcydzięgiel, tojady, rosiczki, goryczki, pokrzyk wilcza ja ­ goda i inne.

Ustawy i zarządzenia w sprawie ochrony przyrody N aukow cy — przyrodnicy zaniepokojeni zm ianam i w w ystę­ pow aniu roślin podejm ow ali i prow adzili akcję m ającą na celu ochronę ojczystej przyrody. D zięki działalności prof. R aciborow skiego i prof. S zafera oraz w ielu innych uczonych już w 1934 roku została w ydana pierw sza w Polsce ustaw a o ochronie przyrody. Dla u trzy m an ia n a tu ra ln y c h zespołów roślinnych za­ częto tw orzyć p a rk i narodow e i re z e rw a ty przyrody. W kw ie­ tn iu 1949 roku zostaje w ydana now a ustaw a o ochronie p rzy ­ rody, k tóra w nikliw ie ro z p a tru je spraw y n a tu ra ln e j szaty roś­ lin n ej. Na podstaw ie tej uchw ały M inister L eśnictw a i P rz e ­ m ysłu D rzew nego dn. 2 8 II 1957 r. w ydał rozporządzenie dotyczące gatunkow ej ochrony roślin. Obecnie obow iązuje rozporządzenie M inistra L eśnictw a i P rz e ­ m ysłu D rzew nego z dnia 30 k w ietn ia 1983 r., k tó re weszło w ży­ cie z dniem 1 czerw ca 1983 r. R ozporządzenie to rozszerza listę gatunków roślin, podlegających całkow itej i częściowej ochro­ nie. ^ Całkowitej ochronie podlega: — drzew 5 gatunków , — krzew ów i k rzew inek 20, — roślin zielnych 151, w śród k tó ry c h z n ajd u ją się rów nież ro ś­ lin y lecznicze m iędzy innym i: tojad, m iłek w iosenny, rosicz­ ki, arcydzięgiel litw or, goryczki, barw inek pospolity, arnika górska, storczykow ate, w idłaki (z tym , że wolno ścinać kło­ sy zarodnikowe). Niszczenie, zryw anie, ścinanie lub usuw anie z n a tu ra ln y c h stanow isk roślin, podlegających całkow itej ochronie oraz ich zbyw anie je st zabronione.

Rys. 1. A rn ik a (górna i dolna część rośliny)

R ozporządzenie u znaje za podlegające częściowej ochronie n a7

stęp u jące g a tu n k i roślin leczniczych i przem ysłow ych dziko rosnących: — porosty: płucnica islandzka (porost islandzki), — k rzew y i krzew inki: w ilżyna ciernista, k ru szy n a pospolita, bagno zw yczajne, m ącznica lekarska, kalina koralow a, — ro ślin y zielne: kopytnik pospolity, grzybienie białe, p ie r­ w iosnka w yniosła, m arzan k a wonna, p o k rzy k wilcza jagoda, p a p ro tk a zw yczajna, n ap arstn ica purpurow a, c en tu ria pos­ polita (tysiącznik), goryczka trojeściow a, kocanki piaskow e, ciem iężyce, zim ow it jesienny, konw alia m ajow a, tu rzy ca piaskow a, turów ka leśna. Pozyskanie roślin (i ich części) podlegających częściowej ochronie m oże odbyw ać się tylko na określonych obszarach i w ilościach uzgodnionych przez zainteresow ane zbiorem in ­ sty tu c je z w łaściw ym i teren o w y m i organam i ad m inistracji państw ow ej stopnia w ojew ódzkiego i N aczelnego K onserw atora P rzyrody. Zbioru roślin i ich części mogą dokonyw ać ty lk o osoby im iennie upow ażnione przez w yżej w ym ienione in sty ­ tucje. W stosunku do osób, k tó re nie p rzestrzeg ają przepisów o ochronie przyrody, p rzew idziane są sankcje karne. P rzy p o m in am y w tym m iejscu, że nie wolno prow adzić zbio­ r u jakichkolw iek roślin na te re n a c h parków narodow ych i r e ­ zerw atów przyrody.

Zbiór ziół nie objętych ochroną przyrody Zbiór pozostałych roślin (chociaż nie są one objęte ochroną gatunkow ą) pow inien być ta k prow adzony, a b y nie był pow o­ dem zm niejszania ich w ystępow ania. T ylko ro ślin y w ystępujące jako chw asty w śród roślin u p raw ­ nych, m ożna zbierać dow olnie i bez ograniczeń, dla pozostałych stosuje się tak ie m etody zbioru, k tóre zapew niają dalsze w y stę ­ pow anie i p raw idłow y rozw ój, a m ianowicie: — zbiera się zioła w m iejscach obfitego ich w ystępow ania, — na żadnym stanow isku nie zbiera się w szystkich roślin; część pozostaw ia się na rozm nożenie, — p rzy zbiorze nie niszczy się i nie zad ep tu je innych roślin, — zbierając kw iaty, liście i ziele nie niszczy się całych roślin, ab y m ogły one odrastać z łodygi czy podziem nych części, — korzenie i kłącza zbiera się ty lk o z roślin starszych, dosta­ tecznie w yrośniętych, — części korzeni i kłączy nie n ad ające się na surow iec zakopuje się na m iejscach zbioru, z nich m ogą bow iem w yrosnąć now e rośliny, 8

— przy zbiorze kw iatów i owoców z drzew i krzew ów nie wol­ no łam ać czy ścinać gałęzi ani też niszczyć liści i kory, — pączki i korę zbiera się tylko z gałęzi uprzednio ściętych podczas w yrębów , trzebieży lub przecinek, '— liście z drzew i krzew ów zbiera się tylko w tak iej ilości, aby rośliny nie osłabiać an i nie oszpecić, — ab y nie dopuścić do m arnow ania się zbieranych ziół, zbiera się ty lk o te, na k tó re istn ieje zapotrzebow anie i tylko tak ą ich ilość, ja k ą m ożna w ysuszyć w odpow iednich w arunkach, — zioła zbiera się w tak i sposób, aby odpow iadały obowiązu­ jącym norm om jakościow ym i m ogły być zużyte, ponieważ, niew łaściw ie zebrane surow ce są z konieczności niszczone, a zatem tego rodzaju zbiór je s t m arn o traw stw em zasobów n a tu ra ln y c h . — najdorodniejsze okazy roślin na m iejscach zbioru należy po­ zostawić na n asienniki (a więc ty ch roślin nie ścinać przed kw itnieniem i nie zryw ać kw iatów ) po to, ab y nasiona ty ch roślin sam e się rozsiały. P a m ię ta jm y więc, że od zbierających zależy stan szaty roślin­ nej w m iejscach zbioru. P rz y zbiorze pow inno się m ieć na w zględzie nie chw ilow y zysk, ale cel dalszy — u trz y m an ie za­ sobów ziół na stały m poziomie.

Surow ce zielarskie

Związki czynne w surowcach Surow ce zielarskie zaw dzięczają sw oje w łaściw ości specjal­ nym substancjom chem icznym , k tó re nazyw ane są pow szechnie zw iązkam i czynnym i. W ystępują on zw ykle w grupach, a nie pojedynczo. Obok zw iązków podstaw ow ych w y stęp u ją związki dodatkow e, k tó re często zw iększają działanie pierw szych. W pra­ wdzie są jeszcze rośliny zielarskie, k tó ry ch skład chem iczny nie jest dotąd dokładnie znany, ale w iele roślin zostało zbada­ nych, a n aw et w yodrębniono już ich składniki. D zieli się je na grupy. Do najw ażniejszych z nich należą: — alkaloidy — związki zasadow e zaw ierające azot, działające silnie na organizm ludzki, często trująco; — w ęglow odany — zw iązki sk ładające się z w ęgla, w odoru i tlenu, należą do nich: glikoza (cukier gronow y) — spotykana w owocach, fruktoza (cukier owocowy) — znacznie słodsza od glikozy,

sacharoza (cukier trzcinow y) — najobficiej w ystępująca w trzcin ie cukrow ej i korzeniach buraków , in u lin a — najczęstsze w korzeniach ro ślin z rodziny b o ta­ nicznej złożonych, ja k m niszka pospolitego, cykorii podróż­ nika, skrobia — grom adzona w podziem nych częściach roślin (bulw y ziem niaka) oraz nasionach, śluzy — związki zbliżone składem do w ęglowodanów, m a ją ­ ce zdolność silnego pochłaniania wody; glikozydy — zw iązki złożone, zaw ierające m iędzy innym i glikozę — stąd ich nazw a (niektóre w ykazują działanie t r u ­ jące), do glikozydów należą: a n to c jan y — b arw n ik i w ystępujące głów nie w kw iatach i owocach; w środow isku kw aśnym m ają barw ę czerw oną, w zasadow ym — niebieską, a w obojętnym — fioletow ą, fiaw ony — b arw niki przew ażnie o b arw ie żółtej, saponiny — w ielocząstkow e glikozydy, ich w odne roztw ory pienią się jak m ydło; g arb n ik i — odznaczają się cierpkim , ściągającym sm akiem , strą c a ją białko; m ają duże znaczenie w lecznictw ie i g a r­ barstw ie (wiążą się nieodw racalnie z su b stan cją białkow ą skóry); białka — podstaw ow e związki, wchodzące w skład w szyst­ kich organizm ów żyw ych, n iek tó re w y k azu ją także działa­ nie lecznicze; tłuszcze — spełniają rolę zapasow ych su b stan cji odżyw ­ czych; kw asy organiczne (jabłkow y, cy trynow y, szczawiowy, m rów kow y itp.) — zw iązki o odczynie kw aśnym ; w itam in y — su bstancje syntetyzow ane głów nie przez ro ś­ liny, nieodzow ne dla organizm u ludzkiego, k tó re m uszą być dostarczane z pokarm em ; olejki — n ad ają roślinom sw oiste arom aty, łatw o u latn ia ją się, zwłaszcza w w ysokiej tem p eratu rze; te rp e n y — związki arom atyczne, w ystęp u jące często w ro ś­ linach, zwłaszcza iglastych; żyw ice — w ydaliny kom órek żyw icorodnych, spotykane u roślin iglastych, o bardzo skom plikow anej budow ie, w cho­ dzą one w skład balsam ów ; goryczki — su bstancje gorzkie, pobudzające w ydzielanie ślin y i soków traw ien n y ch , stosow ane jako środki pobudza­ jące a p e ty t i u łatw iające traw ienie; enzym y (ferm enty) — od g ry w ają rolę w przem ianie m aterii, re g u lu ją przebieg procesów życiow ych. W roślinach obu­ m ierający ch pow odują rozpad składników .

Podział surowców zielarskich Zw iązki czynne rozm ieszczone są w roślinie w różny sposób, najczęściej grom adzą się tylko w n iek tó ry ch częściach rośliny, np. olejek ta ta ra k u praw ie w yłącznie w kłączu rośliny, g a rb n i­ ki dębu głów nie w korze drzew a itp. Surow cem zielarskim je st ta część rośliny, w której nagrom adzona je st najw iększa ilość określonych zw iązków czynnych. D latego też dla celów leczniczo-przem ysłow ych nie zbiera się na ogół całych roślin, a tyiko ściśle określone ich części, ja k kw iaty, liście, korzenie itp. J e ­ ż e li n aw et z n iek tó ry ch roślin używ a się w lecznictw ie kilka ich części, to zbiera się je najczęściej oddzielnie. K ażda zatem część rośliny ch a ra k te ry z u ją c a się zaw artością zw iązków czyn­ nych je st innym surow cem zielarskim . Niżej w ym ieniono g ru ­ p y surow ców zielarskich, dla każdej z nich podając rów nież n azw ę łacińską używ aną w lecznictw ie i obrocie ziół: kłącze kora korzeń kw iat

— — — —

R hizom a C ortek R adix Flos

liść owoc pączek ziele

— --— —

Folium F ru ctu s Gem m a H erba

Surow ce, k tó ry ch nie obejm ują w yżej podane grupy, łączy się w grupę tzw . różne. Do tej g ru p y należą np. m orszczyn (plecha glęnu m orskiego), szyszki chm ielu (ow ocostany chm ielu), zarod­ niki w idłaka, znam iona k u k u ry d zy , s trą k i fasoli i inne. O kreślając poszczególny surow iec podaje się nazw ę części ro ślin y i botaniczną nazw ę g a tu n k u rośliny (czasem rodzaju, do którego roślina należy). Jako przy k ład m ianow nictw a surow ców m ożna podać, że z podbiału pospolitego (Tussilago farfara) zbie­ ra się kw iat podbiału (Flos Farfarae) i liść podbiału (Folium Farjarae). P rzynależność do jednej z g ru p nie określa jed n a k bliżej, w ja k i sposób roślin a m a być zebrana. Do g ru p y kw iatów należą nie tylko surow ce w postaci poje­ dynczych kw iatów , jak kw iat ślazu dzikiego, ale rów nież su ­ row ce zbierane w postaci całych kw iatostanów , ja k k w ia t lipy, k w ia t ru m ian k u . P od nazw ą k w iat w y stęp u ją rów nież surow ce stanow iące ty lk o część kw iatu. Na przykład jako k w ia t jasn o ty białej zbiera się korony kw iatow e, a pod nazw ą kw iat m aku — p łatk i korony. Liście jed n y ch roślin zbiera się bez ogonków liściow ych (np. liść orzecha włoskiego), innych z ogonkam i (np. liść pokrzyw y). A by otrzym ać „ziele” , zbiera się z jed n y ch roślin całą nad­ ziem ną część k w itnącej ro ślin y (np. z p rzy w ro tn ik a p astersk ie­ go), z innych zaś roślin tylko w ierzchołkow ą część łodygi — 11

ukw ieconą i ulistnioną (np. z dziuraw ca zw yczajnego, k rw a w ­ nika pospolitego). N iektóre kłącza roślin po zbiorze k o ru je się, tj. zdejm uje się nożem zew n ętrzn ą ich skórkę (np. kłącze tata ra k u ), inne suszy się ze skórką (np. kłącze pięciornika). Ze w zględu na silniejsze lub słabsze działanie na organizm ludzki i zw ierzęcy zw iązków znajdujących się w roślinach, su ­ row ce zielarskie dzielą się rów nież na tru ją c e i n ietru jące. D o tru ją c y c h zaliczane są te surow ce, k tó re u ż y te w ilości p rze­ kraczającej daw ki lecznicze w yw ołują zatrucie. P rz y zbiorze su ­ rowców tru ją c y c h nie w olno zatrudniać dzieci. Nie m ożna ta ­ kich surow ców zbierać i suszyć jednocześnie z innym i. Po za­ kończeniu suszenia zbiera się je bardzo dokładnie, aby pozosta­ w ione części nie dostały się do innych surow ców. Po w szystkich pracach z surow cem tru ją c y m m yje się do­ kładnie ręce. W czasie p ra c y nie dotyka się rę k ą oczu i ust.

.

B y s. 2. K w iaty ru m ia n k u pospolitego a ) niezupełnie rozw inięty, b) w p ełn i ro zk w itu , c) p rzek w itły

Zbiór ziół

• rj-

Zbiór ziół pow inien być ta k prow adzony, a b y uzyskane su ­ row ce zachow ały swe cenne związki działające leczniczo. A b y to osiągnąć, należy p rzestrzegać zasad zbioru.

Czas zbioru Z aw artość zw iązków czynnych w roślinie ulega w ahaniom . N a p rzy k ła d zm ienia się ona w zależności od w ieku rośliny, s ta ­ dium rozw oju, w jakim z n a jd u je się część ro ślin y zbierana n a surow iec, od pogody, a n aw et od pory dnia. N a podstaw ie czyn­ ników w a ru n k u ją c y c h dużą zaw artość w roślinie zw iązków czynnych zostały ustalone te rm in y zbioru poszczególnych su ­ rowców. T e rm in y te dla surow ców w obrębie tej sam ej g ru p y są na ogół podobne; w ogólnym zarysie określa się je n a stę p u ­ jąco. Kory zbiera się w czesną w iosną, w początkach w egetacji ro ś­ liny, tj. w ty m czasie, kiedy kora łatw o d a je sią oddzielić od drew na. Z d ejm u je się korę z m łodych, zdrow ych gałęzi, zazw y­ czaj 2—3-letnich. K w iaty m a ją najw yższą jakość na początku lub w pełni kw i­ tnienia. N ie zryw a się kw iatów przek w itający ch lub przek w i­ tły ch (rys. 2). Liście zbiera się na ogół w tedy, gdy są ju ż dobrze w yrośnię­ te, ale jeszcze m łode. 12

Owoce soczyste pozyskuje się p raw ie w yłącznie w tedy, gdy s ą już w ybarw ione, dojrzałe, ale jeszcze jędrne. Nie należy zbie­ ra ć owoców p rzejrzałych, gdyż ich w artość użytkow a je st zni­ kom a. Korzenie i kłącza w ykopuje się najczęściej jesienią lub wcze­ sną wiosną, tj. w tedy, kiedy nagrom adzone są w nich cenne sk ład n ik i na okres zimowy. Tylko niek tó re z nich, ja k np. ko­ rz e n ie m ydlnicy, m ogą być zbierane późną-w iosną, a kłącza ta ­ ta r a k u rów nież latem , gdyż w ted y zaw artość zw iązków czyn­ nych układa się w yjątkow o korzystnie. Ziele, podobnie ja k kw iaty, zbiera się na początku kw itnienia. T ylko dla n iek tó ry ch surow ców z tej g ru p y przedłuża się okres z b io ru na pełnię kw itnienia, ja k np. ziela k rw aw nika, a naw et n a okres w y tw arzan ia się pierw szych owoców, np. dla ziela iio łk a trójbarw nego, ziela tasznika. Pączki drzew zbiera się zim ą lub bardzo w czesną wiosną, jak np. pączki topoli. Pączki pękające nie n ad ają się już do zbioru. Zbiór prow adzi się w dni bezdeszczowe, suche, po w yschnię­ c iu rosy. Je d y n ie przy zbiorze podziem nych części rośliny pogoda w czasie zbioru nie m a znaczenia. Na zbiór n ad ­ ziem nych części rośliny najlepiej je st w ybierać godziny dużego nasłonecznienia. D otyczy to przed e w szystkim surow ców olej­ kow ych, ja k np. k w iatu ru m ianku. W zależności od sposobu rozw oju roślin okres zbioru poszcze­ gólnych’ surow ców trw a krócej lu b dłużej — od k ilk u dni, jak 13

dla k w ia tu tarn in y , do k ilku m iesięcy, ja k liścia pokrzyw y. Na ogół najlep szy surow iec o trz y m u je się prow adząc zbiór n a początku okresu zbioru każdego surow ca. J e st on w ted y rów ­ nież najb ard ziej w ydajny, a więc i najb ard ziej opłacalny. A by do zbioru ziół przystępow ać w odpow iednim m om encie, każdy zbieracz pow inien sam określić sobie te rm in y zbioru po­ szczególnych ziół w sw ojej okolicy i term in ó w tych p rze strz e ­ gać.

Ogólne uwagi o przeprowadzaniu zbioru — R ozpoczynając zbiór należy zorientow ać się, k tó re z ro ślin polecanych do zbioru przez terenow o w łaściw y p u n k t sk u p u ziół w y stęp u ją w najbliższej okolicy w dużej lub p rz y n a j­ m niej w dość dużej ilości i ty lko te zbierać. — Z bieraną roślinę należy dobrze znać, ab y jej nie m ylić z in ­ nym i roślinam i. Ja k ju ż podaw ano, każda roślina m a in n e działanie lecznicze, zbiera się zatem ściśle określoną roślinę. — A by u n ik n ąć zm ieszania się ziół, zbiera się zaw sze tylko j e ­ den surow iec. P rzestrzeg an ie tej zasady je s t rów nież w ażne ze w zględu na w łaściw e organizow anie p racy przy zbiorze i m a w pływ na zw iększenie w yników zbioru. — W ybiera się do zbioru ro ślin y dorodne, zdrow e, m łode, nie zakurzone. — Zbiera się zioła uw ażnie, zwłaszcza części bardziej w rażliw e na zgniatanie, ja k k w ia ty i m łode liście. S urow ce uszkodzo­ ne p rzy zbiorze ciem nieją w czasie suszenia, przez co tra c ą na jakości. Surow iec z e b ra n y sta ra n n ie w ygląda n a tu ra ln ie i budzi zaufanie, podczas gdy zeb ran y niew łaściw ie nie z n a j­ dzie odbiorcy. — Zioła zbiera się do przew iew nych koszy, co zapew nia im do­ stęp pow ietrza i zabezpiecza przed zaparzeniem . A b y uchronić zioła przed zaparzeniem , rozkłada się je do suszenia zaraz po zakończeniu zbioru. — Nie m ożna zbierać ziół do w orków i plecaków , gdyż suro­ wiec w nich zgniata się, zniekształca i szybko zaparza. W y­ jątk ie m m ogą być owoce jałow ca, korzenie i kłącza z b ieran e w dni chłodne. — N ie w olno pozyskiw ać ziół z pól i lasów, na k tórych stoso­ w ane b y ły środki ochrony, przed w ygaśnięciem okresu k a ­ ren c ji oraz z poboczy a u to strad , torów kolejow ych i w po­ bliżu zakładów przem ysłow ych. — Zbiór pow inien być prow adzony w w aru n k ach zapew niają­ cych czystość surow ca, a zatem w czasie zbioru przestrzega się czystości osobistej oraz używ anych sprzętów i narzędzi. 14

Z biera się zioła tak, ja k b y się m iało sam em u je w ykorzy­ styw ać. — N ależy przestrzegać zaleceń co do zbioru poszczególnych surow ców z całą sum iennością pam iętając o tym , że suro­ wiec przeznaczony je st na leki, k tó re m ają ratow ać zdrowie, a n aw et życie ludzkie.

Kalendarz zbioru Wczesna wiosna pączki k o ra korzeń kw iat

— topoli, — w ierzby, kaliny, kasztanow ca, kru szy n y , jesionu,. orzecha włoskiego, b erberysu, szakłaku, — łopianu, pokrzyw y, b erb ery su , żyw okostu, — podbiału.

Wiosna kłącze kora k w iat korzeń liść ziele

— perzu, — w ierzby, kaliny, kasztanow ca, kru szy n y , jesionu, orzecha włoskiego, b erb ery su , szakłaku oraz dębu, — podbiału, pierw iosnki, tarn in y , m niszka, stokrotki, — m ydlnicy, — brzózy, — b arw inka, glistnika, m iodunki, m niszka bez ko­ rzenia, tasznika.

Późna wiosna kłącze korzeń k w iat

— perzu, tata ra k u , — m ydlnicy, — ak acji białej, bzu czarnego, głogu zliściem , jas­ n o ty białej, jarzębiny, kaliny, kasztanow ca, kon­ walii, przelotu, ru m ia n k u pospolitego, stokrotki, liść — babki w ąskolistnej, babki zw yczajnej, bobrka trójlistkow ego, brzozy, konw alii, lepiężnika, pod­ biału, pokrzyw y, porzeczki czarnej, ziele — bagna, barw inka, bluszczyku, fiołka trójbarw nego, glistnika, janow ca, ja sn o ty białej, m acierzanki, przetacznika, p rzyw rotnika, srebrnika, tasznika,. m arzan k i w onnej, pokrzyw y, żarnow ca, porost islandzki W czesne lato kłącze k w ia t

— ta ta ra k u , — b ław atk a, jasn o ty białej, kocanek piaskow ych, krw aw nika, lipy, m ak u polnego, ostróżki polnej, 15

róży czerw onej, ru m ian k u pospolitego, ślazu dzi­ kiego, w iązów ki błotnej, liść — babki w ąskolistnej, babki zw yczajnej, bielunia, bobrka tró j listkow ego, bukw icy, jeżyny, lulka, m aliny, orzecha włoskiego, podbiału, pokrzyw y, porzeczki czarnej, poziomki, ślazu dzikiego, ziele — bukw icy, dym nicy, dziuraw ca, fiołka tró jb a rw n e ­ go, janow ca, krw aw nika, lnicy, m acierzanki, nos­ trzyka,. ostróżki polnej, ostrożenia w arzyw nego, piołunu, pokrzyw y, połonicznika, poziew nika, przetacznika, rd estu ptasiego, rozchodnika, rzep i­ ku pospolitego, serdecznika, skrzy p u polnego, sre ­ brnika, tysiącznika, uczepu, owoc — borów ki czernicy, m aliny, porzeczki czarnej, porost islandzki. Lato kłącze kw iat

— tata ra k u , — bław atka, dziew anny, jasn o ty białej, kocanek pia­ skowych, krw aw nika, lipy, m aku polnego, ostróż­ ki polnej, ru m ia n k u pospolitego, ślazu dzikiego, wiązówki, w rotyczu, wrzosu, liść — bielunia, bobrka trójlistkow ego, borów ki czernicy, jeżyny, lulka, m aliny, orzecha włoskiego, pokrzy­ wy, poziomki, ziele — biedrzeńca, bukw icy, bylicy pospolitej, dym nicy, dziuraw ca, fiołka trójbarw nego, krw aw nika, ln i­ cy, m acierzanki, nawłoci, ostrożenia w arzyw nego, piołunu, podróżnika, połonicznika, poziew nika, rd estu ptasiego, rd estu ostrogorzkiego, rozchodni­ ka, rzepiku pospolitego, sk rzy p u polnego, starca Fuchsa, św ietlika, wrzosu, w rotyczu, ■owoc — jarzębiny, porost islandzki, szyszki chm ielu, zarodniki w idłaka. Wczesna jesień kłącze — perzu, ta ta ra k u , pięciornika, rd e stu wężownika, kw iat — dziew anny, jasn o ty białej, ślazu dzikiego, w rzosu, liść — bielunia, borów ki brusznicy, bobrka tró jlistk o w e­ go, m ącznicy, pokrzyw y, ziele — glistnika, kopytnika, m niszka z korzeniem , po­ krzyw y, połonicznika, w rzosu, owoc — bzu czarnego, jarzębiny, kru szy n y , róży dzikiej, szakłaku, szyszki chm ielu. 16

Jesień |

kłącze korzeń

owoc

— perzu, pięciornika, rd e stu w ężow nika, tata ra k u , — b erb ery su , biedrzeńca, bylicy pospolitej, bzu hebdu, glistnika, kobylaka, łopianu, m niszka, m ydlnicy, podróżnika, pokrzyw y, w ilżyny ciernistej, żyw okostu, — b erb ery su , bzu czarnego, głogu, jarzębiny, kaliny, jałow ca, róży dzikiej, róży pom arszczonej, ta r n i­ ny, szakłaku,

Późna jesień kłącze korzeń ziele owoc

— perzu, pięciornika, rd e stu w ężow nika, tata ra k u , — biedrzeńca, bzu hebdu, łopianu, m niszka, podróż­ nika, pokrzyw y, w ilżyny ciernistej, żyw okostu, — jem ioły, — jałow ca,

Zima owoc ziele

— jałow ca, — jem ioły.

Suszenie ziół

•

Suszenie je s t jed n y m ze sposobów u trw ala n ia surow ca. Zioła dobrze w ysuszone m ożna przez dłuższy czas przechow yw ać i nie tracą one sw ych w łaściw ości leczniczych. W św ieżej roślinie zaw artość w ody w ynosi od 70 do 90°/o, a w ysuszony surow iec zielarski pow inien zaw ierać od 8 do 12%, czasem od 14 do 18% wody. Suszenie należy przeprow adzić jak najszybciej po zbiorze. Przez szybkie suszenie zapobiega się zm ianom w zaw artości składników oraz ham u je rozw ój drobnoustrojów , w pływ ających u jem n ie na zm ianę w yglądu surow ca. N ależy pam iętać, że przez nieodpow iednie suszenie m ożna zm arnow ać całą p a rtię ziół, cho­ ciaż była ona w łaściw ie zebrana. Celem suszenia je st uzyskanie pełnow artościow ego surow ca, tj. takiego, k tó ry zachowa n ie ty lk o swój w łaściw y wygląd, barw ę n ajbardziej zbliżoną do n a tu ra ln e j oraz cechy c h a ra k te rystyczne, ja k zapach, sm ak, ale tak że składniki lecznicze, bez k tó ry c h surow iec nie przedstaw ia żadnej w artości. O w łaściw ym przebiegu suszenia decydują dw a czynniki: — dostęp pow ietrza, — ciepło. 2 — Z b ie r a m y z io ła

i n

P a ra wodna, k tó rą surow iec w trakcie w ysychania oddaje o ta­ czającej go atm osferze, m usi być odprow adzona, aby nie n a stą ­ piło skroplenie i w tórne zaw ilgocenie surow ca. Dlatego zarów ­ no pom ieszczenie suszarnicze, ja k i podkład, na k tó ry m je st roz­ łożony surow iec, m uszą być przew iew ne. Zdolność w chłaniania p a ry w odnej przez p rzepływ ające pow ietrze uzależnioną je st od tem peratury^. Bez nadm iernego podnoszenia te m p e ra tu ry m ożna przyspieszyć suszenie przez w yw ołanie ru ch u (przepły­ wu) pow ietrza. Suszenie ziół m ożna prow adzić w suszarniach n a tu ra ln y c h (po­ w ietrznych) lub ogrzew anych. S uszarnie n a tu ra ln e i ogrzew a­ ne m ogą być specjalnie budow ane lub prow izoryczne. Na p ro ­ w izoryczną suszarnię n a tu ra ln ą m ożna przeznaczyć w szelkie, nadające się do tego celu, pom ieszczenia (szopy, stodoły, w iaty). Pom ieszczenia te m uszą być przew iew ne, zacienione oraz za­ bezpieczone przed kurzem , niedostępne dla zw ierząt dom ow ych i w olne od w szelkich zapachów . P rzed rozpoczęciem suszenia każde pom ieszczenie pow inno być sta ra n n ie uporządkow ane. . W prow izorycznych suszarniach n a tu ra ln y c h większość surow ­ ców dobrze w ysycha p rzy pom yślnej pogodzie. W dni chłodne b rak dostatecznie w ysokiej te m p e ra tu ry suszenia m ożna w pe­ w nym stopniu w yrów nać wzm ożonym przepływ em pow ietrza. ' Osiąga się to przez rozkładanie surow ca ja k najcieńszą w arstw ą, sporządzanie dodatkow ych w ietrzników oraz przez otw ieranie okien. Pow ierzchnię zajętą pod suszenie n ależy w ykorzystać jak najekonom iczniej. W ty m celu b u d u je się sposobem gospo­ darczym rusztow ania, sto jak i na k tórych m ożna ułożyć ram y suszarnicze piętrow o, w odległości od 15 do 25 cm jed n a od drugiej. R am y m ożna w ysuw ać ze stojaków , co ułatw ia w zna­ cznym sto p n iu rozkładanie ziół, kontrolow anie suszenia i zbie­ ra n ie w ysuszonego surow ca. Surow ce pow inny być rozłożone pojedynczą w arstw ą, zw ła­ szcza k w ia ty i liście. N iektóre zioła, ja k ziele dziuraw ca, baldachy bzu czarnego, m ożna rów nież zaczepiać o rozw ieszone sznurki, d ru ty , a korzenie po naw leczeniu ich na sznurek. Nie pow inno się suszyć ziół pow iązanych w pęczki, gdyż zioła zn ajd u jące się w ew nątrz pęczka tru d n iej w ysychają, przez co gniją i pleśnieją. S uszarnie n a tu ra ln e spełniają dużą rolę p rzy suszeniu surow ca, czasem je d n a k zachodzi konieczność dosu­ szenia ziół w suszarniach ogrzew anych, a dla n iek tó ry ch tru d n o w ysychających suszenie w podw yższonej tem p e ra tu rz e je st n ie­ zbędne. W w a ru n k ach dom ow ych rolę suszarni ogrzew anej może spełnić każde pom ieszczenie ogrzew ane, p ły ty kuchenne, piecy­ ki itp. W ten sposób suszy się przede w szystkim surow ce t r u ­ 18

dniej w ysychające, ja k korzenie, owoce. Susząc surow iec w m iejscach ogrzew anych, rozkłada się go rów nież cienką w arstw ą n a specjalnych sitach lub n a czystych blachach w yłożonych papierem . Podczas suszenia należy zwrócić uw agę, b y surow ca nie p rzy ­ palić i nie przesuszyć. Szczególnie baczną uw agę należy zw ró­ cić na regulow anie te m p e ra tu ry p rzy suszeniu surow ców w y­ m agających niskich tem p e ra tu r, np. surow ców olejkow ych (do 35°). W zasadzie surow ców zielarskich nie m ożna suszyć na słoń­ cu, ze w zględu na zm ianę ich barw y, rozkład su b stan cji oraz silne w ydzielanie związków lotnych. Bez szkody dla w artości surow ców m ożna suszyć na słońcu kory, korzenie, owoce, chro­ niąc je przed deszczem, zaw ilgoceniem od rosy i przed kurzem . K orzenie i owoce, jako tru d n ie j w ysychające, po suszeniu na słońcu w ym agają najczęściej dosuszenia w podw yższonej tem ­ p eratu rze. Z e b ran e surow ce zielarskie pow inny być niezw łocz­ nie przeniesione do suszenia. N ależy ta k organizow ać zbiór, a b y zebrać każdorazow o tylko ty le ziół, ile m ożna odpowiednio w ysuszyć. Surow iec należy doczyścić i dosortow ać przed rozkładaniem lub podczas rozkła­ dania do suszenia. Suszące się zioła należy stale kontrolow ać, w m iarę po trzeb y przegarniać, spraw dzać stopieii w ysuszenia. N ależy czuwać, aby utrzy m y w ała się tem p e ra tu ra odpow ied­ nia dla danego surow ca. N ajw yższe te m p e ra tu ry , jak ie mogą być stosow ane p rzy suszeniu poszczególnych surow ców , poda­ n e są w części szczegółowej in stru k cji. Suszenie p rzery w a się w tedy, gdy grubsze części surow ca, ja k ogonki liściowe, łody­ gi, łam ią się p rz y zginaniu. D obrze w ysuszone k w iaty przy zgniataniu szeleszczą. Po zakończeniu suszenia należy surow iec sta ra n n ie zebrać, ab y nie pozostawić resztek, k tó re zanieczyś­ ciłyby następną p a rtię ziół. Zw łaszcza szczególną uw agę i ostro­ żność należy zachow ać przy suszeniu ziół tru ją c y c h (dokładne usunięcie ich z sit, a poza ty m m ycie rąk, nied o ty k an ie do oczu itp.).

Zbiór ziół dla przem ysłu zielarsk iego Nie tylko zbiór i suszenie m ają w p ły w na otrzym anie pełno­ w artościow ego surow ca, rów nież jego w łaściw e przechow yw a­ n ie i tran sp o rt. 19

Surowce świeże Zioła świeże dostarcza się do p u n k tu sku p u tylko po w cześ­ niejszym uzgodnieniu te rm in u dostaw y. Surow ce św ieże po zbiorze należy ja k najszybciej dostarczyć do p u n k tu skupu. J e ­ żeli zachodzi konieczność p rzetrzy m an ia ziół świeżych, należy przechow yw ać je w m iejscu zabezpieczonym przed opadam i (pod dachem ), przew iew nym i chłodnym , bez zapachów. T akie surow ce ja k kw iaty, ziela, liście m uszą być wówczas rozłożone cienką w a rstw ą (do 10 cm), aby się nie zaparzały. Św ieże zioła przew ozi się do p u n k tu skupu w przew iew nych koszach, łu b ia n ­ kach, luźno ułożone. Zioła układa się w kosze w ostatniej chw i­ li przed tran sp o rtem . Szczególnie w rażliw e na tra n sp o rt są k w ia ty świeże, owoc bzu czarnego, k tó re należy transportow ać w płaskich koszach lub skrzyneczkach. D obrze jest oddzielić poszczególne w arstw y surow ca gałązkam i lu b p rętam i w sunię­ tym i w boki kosza. W czasie tra n sp o rtu należy surow iec chronić przed deszczem i słońcem . Silne zw iędnięcie, obce zapachy, zaparzenie i zapleśniem e, w oda na pow ierzchni surow ca są w adam i, k tó re m ogą b yć pow odem dyskw alifikacji dostarczonego surow ca i odm ow y p rzyjęcia.

Surowce suszone Pom ieszczenia w k tó ry c h przechow uje się zioła, m uszą być suche, zacienione, przew iew ne, a surow iec zabezpieczony przed szkodnikam i. W ysuszone zioła nie m ogą być poddaw ane bezpo­ śred n iem u działaniu pow ietrza i św iatła słonecznego, aby nie stra c iły w ym aganego w yglądu i tym sam ym właściw ości lecz­ niczych. D latego też n ie pozostaw ia się w ysuszonych ziół luzem , lecz p a k u je się je do czystych toreb, w te opakow ania, w k tó ­ ry ch będą przew ożone do punktów odbioru. Szczególnie sta ­ rannego opakow ania w ym agają surow ce higroskopijne, tj. ła ttw o w chłaniające wilgoć z pow ietrza, ja k np. kw iat jasn o ty białej. P a k u je się ostrożnie i uw ażnie, a b y uniknąć pokrusze­ nia. Surow ce łatw o kruszące się n ajlep iej w kładać do opako­ w ań w godzinach ran n y ch . Podczas tra n sp o rtu należy rów nież zabezpieczyć surow iec przed zaw ilgoceniem i pokruszeniem .

Przyjmowanie surowców

uzgadniane z najbliższym p u n k tem skupu ziół. P u n k ty skupu in fo rm u ją rów nież o w ym aganiach co do jakości i term in ach odbioru surow ca (szczególnie ziół dostarczanych w stanie św ie­ żym). Surow ce sk u p u je się po cenach obow iązujących w dniu dostaw y, w edług obow iązujących cenników skupu. Podstaw ą oceny surow ców suszonych, ja k i św ieżych są obo­ w iązujące n o rm y skupu, któ ry ch kom plet zn ajd u je się w każ­ dym punkcie sku p u ziół. B adanie jakości polega na u staleniu tożsam ości surow ca, określeniu jego cech m orfologicznych, b a r­ w y, zapachu, sm aku, w ilgotności oraz procentu dom ieszek, za­ nieczyszczeń organicznych i m ineralnych, ustaleniu, w jak im stopniu odpow iadają one określonym cechom w obowiązujących, norm ach skupu.

Punkty skupu ziół Z akłady Z ielarskie „H erbapol” prow adzą na te re n ie sw ojej działalności skup ziół w p u n k tach skupu podporządkow anych oddziałom zakładów zielarskich. W zależności od rozm ieszczenia i rozm iarów ząsobów n atu raln y ch , od stopnia zainteresow ania okolicznej ludności zbiorem ziół, organizuje się: — p u n k ty skupu ziół stałe — czynne przez cały rok co­ dziennie lub tylko w okre­ ślonych dniach tygodnia, — p u n k ty skupu ziół sezonowe — czynne ty lk o w pew nych okresach roku, w k tórych m ożliw a je s t w ysoka po­ daż surow ca, — p u n k ty skupu ziół — m ogą m ieć c h a ra k te r staprow izoryjne łych lub sezonow ych. P ro ­ w adzone są przez osoby upow ażnione do skupu przez zakłady zielarskie na podstaw ie zaw artej um owy. O podanie ad resu najbliższej placów ki skupu m ożna zwTracać się do urzędów gm innych albo do zakładów zielarskich i ich oddziałów, k tó re na te re n ie sw ojej działalności k ie ru ją cało­ k ształtem sp raw zw iązanych ze zbiorem i skupem ziół. Dla u łatw ienia kontak tó w z placów kam i przem ysłu podaje­ m y w ykaz i a d resy Zakładów Z ielarskich „H erbapol” i ich te­ renow ych oddziałów,

N iektóre p u n k ty skupu ziół skupują w yłącznie surow ce su ­ szone, inne — surow ce św ieże i suszone. D la u trży m an ia p la ­ now anego zbioru, a so rty m e n t i wysokość zbioru pow inny być 20

21

Adresy placówek przemyśla zielarskiego

Lp.

1.

Z a k ła d y Z ie la rs k ie „ H e rb a p o l”

B iałostockie Z akłady Z ielarsk ie „H erbapol” ul. S kładow a 3 15-399 B iałystok teł. 224-84 do 86

T e r e n d z ia ła n ia (w o je w ó d z tw o )

białostockie łom żyńskie olsztyńskie część o stro­ łęckiego suw alskie

Z a k ła d y Z ie la rs k ie „ H e rb a p o l”

T e r e n d z ia ła n ia (w o je w ó d z tw o )

15-399 Białystok ul. S kład o w a 3 ' 17-100 Bielsk P odlaski, ul. G en. W aszkiew icza 77 19-300 Ełk, ul. C z arn a 2 18-400 Łomża, ul. Ż abia 15 13-100 Nidzica, ul. R. T ra u g u tta 18 17-300 Siem iatycze, ul. C iechanow iecka 21 16-400 S uw ałki, ul. W ierzbow a 5 12-160 W ielbark, ul. F. N ow ow iejskiego 23

B ydgoskie Z akłady Z ielarsk ie „H erbapol” ul. K raszew skiego 1 85-401 Bydgoszcz tel. 22-32-63

bydgoskie koszalińskie pilskie to ru ń sk ie w łocław skie

86-200 Chełm no, ul. R ynek 12 86-300 G rudziądz, ul. L. W aryńskiego 65 78-230 K arlino, ul. K oszalińska 83 88-320 Strzelno, Sław sko Dolne gm., 87-800 W łocław ek, ul. 20 Stycznia 25/27 77-400 Złotów, ul. K u ja ń sk a lOd

3.

G d ańskie Z akłady Z ie­ la rsk ie „H erbapol” ul. T o ruńska lOa 80-747 G dańsk tel. 31-36-31 do 35

elbląskie gdańskie słupskie

82-300 Elbląg, ul. S adow a 52/54 82-500 K w idzyn, ul. P la n to w a 1 83-000 P ru szcz G dański, ul. B ohaterów A rm ii R a­ dzieckiej 5

O d d z ia ły s u r o w c o w e z a k ła d ó w z ie la r s k ic h

76-200 Słupsk, ul. J. Poniatow skiego 46a 83-110 Tczew, ul. C zatkow ska 2b

O d d z ia ły s u ro w c o w e z a k ła d ó w z ie la rs k ic h

2.

22

Lp.

,

bielskie katow ickie kieleckie m . k rak o w sk ie n ow osądeckie tarn o w sk ie

4.

K rak o w sk ie Z akłady Z ielarsk ie „H erb ap o l” ul. K. C h ału p n ik a 14 31-462 K rak ó w tel. 11-33-08

5.

L u b elsk ie Z ak ład y Zie­ b ialsk o -p o d ­ la rsk ie „H erb ap o l” lask ie chełm skie ul. D iam entow a 25 k ro śn ień sk ie 20-471 L u b lin lubelskie tel. 412-21 do 26 przem yskie rzeszow skie ta rn o b rzesk ie zam ojskie

6.

Łódzkie Z ak ład y Zie­ la rsk ie „H e rb a p o l” ul. W ólczańska 4a 90-720 Łódź tel. 33-27-02

częstochow ­ skie m . łódzkie p io trk o w sk ie płockie sierad zk ie sk iern iew ick ie

32-700 Bochnia, ul. P arty za n tó w 7 25-377 K ielce, ul. W ojska Polskiego 41/43 32-200 M iechów, ul. J. Słow ackiego 1 24-400 O strow iec Ś w ięto­ krzyski, ul. Siem ieńska 78 28-400 Pińczów , ul. B atalionów C hłop­ skich 54

22-100 Chełm , ul. L u b elsk a 88 22-370 Izbica, woj. zam oj­ skie 37-50-0 Jaro sław , ul. P ró c h n ick a 17 20-471 L ublin, ul. D iam entow a 25 37-100 Ł ańcut, ul. Podzw ierzyniec 41 22-401 Zam ość, ul. K ilińskiego 76 38-500 Zabłoćce, gm. Sanok

99-300 K utno, ul. P rzem ysłow a 7 M roga, 90-423 Bielaw y 97-300 P io trk ó w T ry b u n a l­ ski, ul. G lin ian a 6 98-200 Sieradz, ul. A rm ii C zerw onej 3 23

Lp.

Z a k ła d y Z ie la rs k ie „ H e rb a p o l”

T e r e n d z ia ła n ia ( w o je w ó d z tw o )

O d d z ia ły s u ro w c o w e z a k ła d ó w z ie la rs k ic h

97-200 Tom aszów M azo­ w iecki, A leja W yzw ole­ n ia 20

7.

P oznańskie Z akłady Z ielarsk ie „H erbapol” ul. T ow arow a 47/51 61-896 P oznań tel. 59-538

gorzow skie k aliskie konińskie leszczyńskie poznańskie szczecińskie zielonogórskie

68-400 G orzów W ielkopol­ ski, ul. B. C hrobrego 7 64-100 Leszno, ul. O krężn a 4 67-100 N ow a Sól, ul. 22 L ipca 11 62-140 Skoki, ul. P. F in d e ra 11 73-110 S ta rg a rd Szczeciń­ ski, ul. S. C zarnieckiego 2 62-020 Sw arzędz, ul. B abow icka 8 63-200 W rześnia, ul. W. L en in a 27

8.

W arszaw skie Z akłady Z ielarskie „H erb ap o l” ul. O łów kow a 54 05-800 P ruszków tel. (58) 70-71

ciechanow skie część o stro­ łęckiego radom skie siedleckie stołeczne w a r­ szaw skie

06-100 P u łtu sk , ul. W ojska Polskiego 38 26-600 Radom -W ośniki, ul. W ośnicka 123 08-100 Siedlce ul. F lo riań sk a 55 09-100 S trachów ko k. P ło ń ­ ska

9.

W rocław skie Z akłady Z ielarskie „H erbapol” ul. M ikołaja 65/68 50-127 W rocław tel. 44-66-35

jeleniogórskie legnickie opolskie w ałbrzyskie w rocław skie

46-200 K luczbork, ul. P odw ale 12 50-220 Legnica, ul. H etm ań sk a 1 48-300 Nysa, ul. J . P oniatow skiego 3a 58-141 Stanow ice, gm. Strzegom

24

O bjaśnienia n ajw ażniejszych nazw botanicznych u żyw a­ nych w opisach roślin i surow ców Ś w iat ro ślin n y dzieli się na dw ie grupy: ro ślin y niższe, czyli plechow ce, i ro ślin y wyższe — organow ce. Z roślin niższych tylko nieliczne dostarczają, surow iec zielarski. N ależy do nich' m iędzy innym i porost islandzki. W iększość roślin zielarskich należy do roślin w yższych. D zielą się one na: rodniow ce, roz­ m nażające się za pom ocą zarodników złożonych z jed n ej ko­ m ó rk i (należą do nich paprocie, m chy i widłaki), i rośliny kw ia­ towe, rozm nażające się przez nasiona, k tó re po zapyleniu p ow stają w jego zalążni. R ośliny kw iatow e dzielą się na: nagozalążkow e, do k tó ry ch należą rośliny iglaste, i na okrytozalążkowe, k tó re dzielą się n a ro ślin y jednoliścienne i dw uliś­ cienne. Z kolei te rośliny dzieli się na rodziny, a te n a rodzaje i gatunki. Bylina. R oślina w ieloletnia, k tó ra tra c i na zimę części nadzie­ m ne, n atom iast pędy podziem ne przezim ow ują w glebie. Dw uletnie rośliny. R ośliny w y tw arzające w pierw szym roku k ró tk i pęd, najczęściej z gęsto skupionym i liśćm i w postaci ro­ zetki. W n astęp n y m roku w y tw a rz ają pęd k w iatow y i po w y­ daniu nasion obum ierają. Jednoroczne rośliny. R ośliny te zaczynają rozw ój wiosną, przed zim ą w y dają nasiona, po czym całe obum ierają. P ęd. Rozróżnia się pędy nadziem ne i podziem ne. P ęd nadziem ­ n y składa się z łodygi stanow iącej oś i osadzonych na niej liści, pąków i kw iatów . P ęd y podziem ne to cebule, bulw y, kłącza, rozłogi. Kłącza. P ęd y podziem ne (pozornie przypom inające korzenie) p o k ry te łuskow atym i liśćm i albo bliznam i po nich. W y tw arzają nadziem ną część rośliny z pąków głów nie pachw inow ych, a w m iarę w zrostu ro ślin y korzenie. Korzenie. P odziem ne organy rośliny, p rzy pom ocy k tó ry ch roś­ lina pobiera w odę w raz z solam i m ineralnym i. Zespół korzeni nazyw am y system em korzeniow ym (palow y lub wiązkowy). Rozłogi. Są to długie, cienkie pędy, płożące się na pow ierzchni lub pod pow ierzchnią gleby i służą do rozm nażania w eg etaty w ­ nego. Liść. Liście dzieli się na łuskow ate, przykw iatow e, kw iatow e i właściwe. Liść w łaściw y składa się z ogonka, blaszki, i niekie­ d y z przylistk ó w i pochw y. Liść m oże być pojedynczy lub zło­ żony. Liście złożone m ogą być nieparzystopierzaste, parzystop ierzaste lub dłoniasto złożone. S k ład ają się one z osi pierw sze­ go, drugiego lub trzeciego rzędu itp. oraz z listków . W edług

k ształtu dzieli się liście na igiełkow e, rów now ąskie, lancetow a­ te, łopatkow ate, jajow ate, odw rotniejajow ate, eliptyczne, n e rk o w ate, koliste, sercow ate, strzałkow ate, oszczepowate, rom bow ate. Liść m oże być ogonkowy, siedzący, m oże zbiegać po ło­ dydze itp. W ierzchołek liścia m oże być zaokrąglony, tępy, u cięty, zaostrzony, ostry itp. U nerw ienie liści bywTa rów noległe {zawsze u ro ślin jednoliściennych, ja k traw y), p ierzaste lub dłom aste. Liść może być w rębny, klapow any lub śieczny. .Brzeg blaszki m oże być u k ształto w an y bardzo różnie: karbow a­ ny, piłkow any, ząbkow any itp. Ulistnienie, tj. rozm ieszczenie liści na łodydze, m oże być skręloległe, naprzeciw ległe lub okółkowe.

Rys. 3. R odzaje liści a) n ieparzystopierzasty, b) p arzystopierzasty, c) p rzery w an o p ierzasty , d) podw ójnie pierzasty, e) dłoniasty

a ) skrętoległe, b) naprzeciw ległe, c) okółkow e

Rys. 4. K ształty liści a) igiełkow aty, b) rów now ąski, c) lancetow aty, d) łopatkow aty, e) ja jo w aty , f) o d w rotniejajow aty, g) nerk o w aty , h) sercow aty 26

(

Kwiat z n ajd u je się zw ykle na szypułce zakończonej dnem 'kw iatow ym czyli osadnikiem . K w iat składa się zw ykle z k ie­ licha, korony najczęściej o b a rw n y c h i w onnych p łatk a ch oraz organów rozrodczych: pręcików w ytw arzający ch pyłek i słup­ ków. K w iaty bez korony i kielicha nazyw a się nagim i, bez słup­ ków — pręcikow ym i, bez pręcików — słupkow ym i, a bez słup­ ków i pręcików ■— n ijakim i lub płonnym i (nie w y tw arzają n a ­ sion). W edług sy m etrii odróżnia się k w iaty prom ieniste, grzbieciste i niesym etryczne. D ziałki kielicha i p łatk i korony mogą być wolne lub zrośnięte w różny sposób. Kwiatostan. Rozróżnia się k w iato stan y groniaste (jednoosiowe), pojedyncze i podw ójne oraz w ierzchotkow e (wieloosiowe) Do groniastych pojedynczych należy: grono, kłos (rów nież szyszka, kolba, kotka), baldach i główka, a do groniastych podw ójnych: 27

Część szczegółouia

Ba bka ta nce toma ta Plantago lanceolcita In n e nazwy: b ab k a w ąskolistna, języczki polne Rodzina: B abkow ate — Plantaginaceae Opis rośliny. J e s t to bylina, w ykształcająca rozetę w ydłużonolancetow atych liści, w ystępująca na łąkach, traw n ik ach , m ie­ dzach i jak o pospolity chw ast, zwłaszcza koniczyny. Rys. 6. T ypy k w iatostanów a) klos, b) grono, c) w iecha, d) baldachogrono, e) głów ka, f) koszyczek z listkiem okryw y, g) baldach, h) baldach złożony, i) w ierzchołka d w u r a - ' ( m ienna, j) sierpik

w iecha (złożone grono), złożony kłos (np. u żyta), złożony bal­ dach, grono dźw igające główki. W ierzchotki m ogą być w ieloram ienne, dw uram ienne, jed n aram ien n e. W edług sposobu u s ta ­ w ienia bocznych kw iatów odróżnia się: skrętki, w achlarzyki, sierpiki. W ierzchotki m ogą być pojedyncze bądź złożone. P o d baldach — to kw iastostan złożony, o kw iatach ustaw ionych m niej w ięcej na jed n y m poziom ie i z tego w zględu przypom i­ nający ch baldach, ale o szypułkach w y ra sta jąc y c h na osi w róż­ nych wysokościach. Owoc. P o w staje w zalążni słupka, k tó ra ro zrasta się po zapło­ dnieniu. W ew nątrz owocu zn ajd u ją się nasiona pow stałe z za­ lążków. Owoce dzielą się n a suche i soczyste (m ięsiste). S u ch e dzielą się na: niełupki (ziarniaki i orzechy), rozłupki i to reb k i (mieszki, strąki, łuszczyny, puszki). N ajczęściej w ystępujące owoce m ięsiste to jagody i pestkow ce. Owoce, k tó re w ykształ­ cają się nie ty lk o z zalążni słupka ale i z in n y ch części kw iatu^ n azyw ane są szupinkam i.

Ity s. 7. B abka lan ceto w ata

Surowiec. Liść babki lancetow atej (Folium Lanceolatae) — śro ­ dek śluzow y i przeciw zapalny. Pow inien składać się z m łodych, zdrow ych liści bez ogonków liściow ych. Z biera się liście od w iosny do jesieni w dni suche i ciepłe. Suszy się je w suszar­ niach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie lub w ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. C hroni się liście przed zaparzeniem w czasie zbioru i suszenia. W ysuszone liście pow inny zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę — zieloną. Liście ściem niałe usuw a się. W ilgo­ tność do 12%. Roślina je s t już w upraw ie; z roślin dziko ros­ nących zbiera się liście ty lko na pokrycie dodatkow ego zapo­ trzebow ania.

Babka zmyczajna Plantago maior Inne nazwy: babka pospolita, babka szerokolistna Rodzina: B abkow ate — Plantaginaceae Opis rośliny. Roślina w ystępująca pospolicie w pobliżu zabu­ dowań, na łąkach, pastw iskach i m iedzach. J e st to bylina o ro­ zecie szerokojajow atych liści z w yraźnym i 5 do 9 nerw am i. Surowiec. Liść babki zw yczajnej (Folium Plantaginis maioris), środek przede w szystkim o działaniu bakteriobójczym , prze­ ciw zapalnym i w y k rztu śn y m . Z biera się liście od w iosny do jesieni w dni ciepłe i suche w y b ierając m łode, zdrow e i nie za­ kurzone. Suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. Rozkłada się je do suszenia cienką w arstw ą, a w suszarniach n a tu ra ln y c h n aw et pojedynczą. W y­ suszone liście pow inny m ieć barw ę zieloną, w ilgotność do 12%..

Berberys zinycza jny B erberis vulgaris Inna nazwa: kw aśnica Rodzina: B erberysow ate — Berberidaceae Opis rośliny. J e st to k rze w wysokości do 1,5 m, u zb ro jo n y w liczne tró jd zieln e kolce, znad k tórych w y ra sta ją k ró tk o p ęd y z liśćm i i kw iatam i. K w iaty m a żółte, zebrane w luźne grona. Owocem je s t w ydłużona, bardzo kw aśna, czerw ona jagoda. 30

Rys. 8. B erberys zw yczajny

Owoce dojrzew ają zazwyczaj we w rześniu. W ystępuje na całym obszarze k ra ju w zaroślach, na zboczach, m iedzach, brzegach lasów. W ysadzany jest rów nież w parkach jako krzew ozdobny. P rzez rolników byw a niszczony, gdyż n a jego liściach w y stę p u je w iosenne pokolenie rdzy zbożowej, skąd przenosi się ona na zboże. Surowiec. K ora b e rb e ry su (Cortex Berberidis) — środek regu­ lu jący traw ienie, rzadziej stosow any. Owoc b e rb e ry su (Fructus Berberidis) zaw iera kw asy organiczne, cukry, w itam inę C i in­ ne; stosow any je s t jako lek w itam inow y i środek dietetyczny. Zbiór. K orę zbiera się ze zdrow ych, m łodych, 2— 3 letn ich ga­ łęzi, wiosną, kiedy to m ożna ją łatw o oddzielić od drew na, z uprzednio ściętych gałęzi, oczyszczonych z krótkopędów i kol­ ców. W odstępach około 20 cm nacina się korę wokół gałęzi, aż do drew na, a n astęp n ie przecina się ją wzdłuż i w ten sposób pow stałe odcinki k o ry zdejm uje się, podw ażając je w zdłuż n a­ cięć tępą stroną noża. Owoce zbiera się w całych gronach, gdy nabiorą b arw y jaskraw oczerw onej. Nie należy opóźniać ich zbioru, gdyż p rze jrz a łe ciem nieją w czasie suszenia. 31

Suszenie. K orę suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrze­ w anych. Owoce suszy się w całych gronach w suszarni ogrze­ w anej do 40°C, początkow o do 30°C, zaw sze p rzy dużym p rze ­ pływ ie pow ietrza. Rozkłada się grona cienką w arstw ą. Po w y­ suszeniu ociera się owoce z szypułek. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg k o ry i około 5 kg owoców św ieżych. Cechy dobrego surowca. K ora b e rb e ry su pow inna składać się z odcinków długości 5— 35 cm i grubości do 2 m m , b a rw y z ze­ w n ą trz b ru n atn o szarej, w ew n ątrz żółtaw ozielonej. W ilgotność do 12%. Owoc b e rb e ry su po w ysuszeniu pow inien zachow ać n a ­ tu ra ln ą barw ę. Nie m oże zaw ierać szypułek, liści i gałązek. N ie może być przypalony, ściem niały. W ilgotność do 14%. U w aga. N iekiedy n a specjaln e zam ów ienie zb iera się rów nież k orę ko­ rzen i i okorow ane korzenie berberysu. Z biera się je w czesną w iosną i je sienią, w m iarę m ożności łącząc zbiór obydw u surow ców . K orzenie m yje rsię p rzed zdjęciem kory.

Biedrzeniec mniejszy P im pin ella saxífraga

Biedrzeniec wielki P im pin ella m aior Inne nazwy: bibernella, rozpikam ień Rodzina: B aldaszkow ate — Umbelliferae Opis rośliny. B ylina do 50 cm wysoka, o łodydze w iotkiej, roz­ gałęzionej, m ało ulistnionej, u góry całkow icie bezlistnej. Liście odziom kow e złożone są z okrągłych listków , przypom inających liście jarzębiny. J e st to cecha, k tó ra pozw ala odróżnić b ied rze­ niec od innych gatu n k ó w rodziny baldaszkow atych. K w iaty drobne, białe, zebrane są w dość duże baldachy. K w itnie w lipcu i sierpniu. Cała roślina m a c h a rak tery sty czn y , nieco o stry zapach. B iedrzeniec w ielki różni się od biedrzeńca m niejszego w zrostem , osiąga w ysokość 1 m. K orzenie biedrzeńca w ielkiego i m niejszego, tra k to w a n e są jako surow iec tej sam ej w artości. W ystępują w całym k ra ju p rzy drogach, n a suchych zboczach, pastw iskach. Surowiec. K orzenie biedrzeńca (Radix Pimpinellae) zaw iera olejek, g arbniki i inne; stosow any je st p rzy dolegliw ościach żo­ łądka i jako środek w y k rz tu śn y w przew lekłych nieżytach dróg oddechow ych. Ziele biedrzeńca (Herba Pimpinellae) o m ałym zapotrzebow aniu.

Rys. 9. B iedrzeniec m niejszy (dolna i g órna część rośliny)

Zbiór. K orzenie w ykopuje się jesienią lub bardzo w czesną wios­ ną. W ykopuje się rośliny starsze, a więc o w iększych korze­ niach. Po w ykopaniu oczyszcza się je sta ra n n ie z ziem i (w m ia­ rę możności bez ich m ycia) i usuw a drobne korzonki oraz od­ cina części nadziem ne. Ziele zbiera się w początkach kw itnienia rośliny, ścinając całe pędy -wraz z liśćm i odziom kowym i. Suszenie. K orzenie suszy się w czasie suchej i ciepłej pogody w suszarniach n a tu ra ln y c h , p rzy m niej sp rzy jającej pogodzie, w tem p e ra tu rz e podw yższonej do 35°C. Z iele suszy się w su­ szarniach n atu raln y ch . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg korzeni św ieżych i z około 4,5 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. K orzeń biedrzeńca pow inien składać się z kłącza, często w ielogłow ego i korzeni w alcow atych lub w rzecionow atych, dobrze oczyszczonych, zdrow ych. Po w ysu­ szeniu pow inien m ieć barw ę z zew nątrz szarożółtą lub szaro­ 3 — Z b ie r a m y z io ła

32

33

b ru n a tn ą , n a przełom ie żółtaw obiałą, zapach silny, sw oisty. W ilgotność do 12%. Z iele pow inno składać się z ukw ieconych pędów b a rw y n a tu ra ln e j. Uwaga. W celu zw iększenia w y stępow ania bied rzeń ca pow inno się w y sie­ w ać n asio n a w m iejscach jego w ystępow ania.

N ajlepiej jest wysiewać świeżo dojrzałe nasiona.

Bieluń dziędzierzauia D atu ra stram on iu m Inne nazwy: blekot, cygańskie ziele, dądera, diabelskie ziele Rodzina: P siankow ate — Solanaceae

pól i ogrodów; je s t już rów nież w upraw ie. Łodygę m a w id lasto rozgałęzioną, w y rastającą do 1 m, k w ia ty — dość duże, bia­ łe, o kształcie kielicha, owoce z kolcam i, przypom inające owoc kasztanow ca. Surowiec. Liść bielunia (Foliuvi Stram onii) zaw iera silnie dzia­ łające alkaloidy, głów nie atropinę; wchodzi w skład w yrobów p rzeciw astm aty czn y ch A stm osan (papierosy, tytoń). Liście zbie­ ra się w czasie kw itn ien ia ro ślin y (lato, w czesna jesień). Suszy się je w dni suche i słoneczne w suszarniach n atu raln y ch , w czasie n ie sp rzy jającej pogody w suszarniach ogrzew anych, w te m p e ra tu rz e 50 do 65°C. W ysuszone liście pow inny m ieć b arw ę zielonaw ą, w ilgotność do 12%. Ze w zględu na tru ją c e w łaściw ości bielunia należy po w szyst­ kich pracach zw iązanych z jego zbiorem , suszeniem , pakow a­ niem m yć ręce, a w czasie pracy nie dotykać ręk am i u st i oczu. Liście bielunia nie m ogą dostać się do innych surow ców .

Roślina trująca! Opis rośliny. J e s t to roślina roczna. W y stęp u je na glebach żyz­ nych: w pobliżu zabudow ań, na rum ow iskach lu b jako chw ast

Bluszczyk kurdybanek G lechom a hederacea

Rys. 10. B ieluń dziędzierzaw a 34

Inna nazwa: bluszczyk ziem ny Rodzina: W argow e — Labiatae Opis rośliny. B ylina o łodydze pełzającej, górą wznoszącej się, 10—40 cm długiej, rozgałęzionej, gęsto po k ry tej liśćm i k sz ta łtu nerkow atego lub sercow atookrągłego, brzegiem grubo karbo­ w anym i. W k ą ta c h liści w y tw a rz ają się po 1— 3 d robne k w iaty o koronach niebieskofioletow ych. K w itn ie od k w ietnia do czerw ca, najobficiej na początku m aja. W ystępuje na przydrożach, w zaroślach i jako c h w ast ogrodów na glebach próchnicznych. Surowiec. Z iele bluszczyku (Herba Glechomae) — środek reg u ­ lu ją c y traw ienie, w zm acniający. Z apotrzebow anie m ałe, często je d n a k nie pokryte, praw dopodobnie z powodu nierozpoznania stanow isk ro ślin y przez zbieraczy. Zbiór. Z ryw a się lub ścina części nadziem ne ro ślin w począt­ kach kw itn ien ia rośliny, bez najniższej części łodygi, zw ykle słabo ulistnionej lub o liściach pożółkłych. Z zebranego surow ­ ca usuw a się sta ra n n ie in n e rośliny, ścinane zazw yczaj z p ę­ dam i bluszczyku. Suszenie. Z iele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lub ogrzew anej do 40°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z 4— 5 kg św ieżego ziela. 35-

Rys. 11. Bluszczyk k u rd y b an e k

długich ogonkach, w y ra sta jąc e z płożących się, biaław ych kłą­ czy. W ystępuje na m okrych łąkach, bagnach, przy brzegach wód stojących, zw ykle masowo. Surowiec. Liść bobrka trójlistkow ego (Foliurn M enyanthidis) zaw iera związki gorzkie, flaw onoidy, zw iązki garbnikow e i in ­ ne; z n ajd u je zastosow anie głów nie jako środek pobudzający w ydzielanie soków traw ien n y ch ; wchodzi w skład m ieszanki ziołowej „D igestosan” (środek żołądkow y) i innych leków . Zbiór. Liście zbiera się zaraz po ich w yrośnięciu, gdyż w ted y są zdrow e, bez plam i ordzaw ień, k tó re często w y stęp u ją na starszych liściach. Zbiera się liście bez ogonka liściow ego lub ty lko z jego resztą. Z ryw a się je lub ścina nożem. M ożna rów ­ nież w ybierać liście z pokosów w czasie koszenia łąk, ale w tedy odrzuca się uszkodzone, z plam am i, usuw a ogonki liściow e oraz inne ro ślin y w zięte z pokosu jednocześnie z liśćm i bobrka. Roz­ kłada się je do suszenia zaraz po zbiorze. Suszenie. Suszenie pow inno przebiegać szybko, gdyż liście dłu­ go suszone ciem nieją. Surow iec o najlepszym w yglądzie o trz y ­ m u je się w suszarniach n a tu ra ln y c h w w aru n k ach zacienienia i dużego dostępu pow ietrza. Liście rozkłada się cienką, a naw et pojedynczą w arstw ą. W okresie n ie sprzyjającej pogody nale-

Cechy dobrego surowca. Z iele bluszczyku pow inno składać się z pędów długości do 20 cm, ulistnionych i ukw ieconych, barwy n a tu ra ln e j: liści i łodygi — ciem nozielonej, kw iatów — niebieskofioletow ej. W ilgotność do 12%.

Bobrek trójlistkouiy M e n y a n th e s trifoliata Inne nazwy: bobownik, koniczyna błotna, tró jliste k Rodzina: B obrkow ate — M enyanthaceae Opis rośliny. Bylina. W czesną w iosną m a k w ia ty barwy białoróżow ej, zebrane w kłos na prosto w zniesionej bezlistnej łodyż­ ce, dochodzącej do 30 cm. P otem w ykształca liście, w yłączni« odziom kowe, złożone z trz e ch listków , gładkie, błyszczące, na 36

Rys. 12. B obrek tró jlistk o w y

ży suszyć liście w suszarniach ogrzew anych, jed n ak w niezb y t w ysokiej tem p eratu rze, do 30°C. Suszenie należy zakończyć, g d y głów ny n e rw liścia łatw o się łam ie p rzy zginaniu. P a k u je się liście ostrożnie, gdyż łatw o się kruszą. P rzechow uje się susz w suchych m iejscach, bez dostępu św iatła. 1 kg suszu o trz y ­ m u je się z około 5 kg liści świeżych. C echy dobrego surowca. Pow inien składać się z liści zdrow ych, dobrze już w yrośniętych, bez plam i bez dom ieszki in n y ch ro ś­ lin. D ługość ogonka liściow ego nie m oże przekraczać 5 cm. Po w ysuszeniu pow inien zachow ać n a tu ra ln a barw ę. W ilgotność do 12 % .

Suszenie. S uszy się po rozłożeniu cienką w arstw ą uw ażając, aby n ie było liści zlepionych. M ożna je suszyć w suszarni n a tu ra ln e j dobrze zacienionej. Susząc w suszarniach ogrzew anych stosuje się te m p e ra tu rę do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg liści św ieżych. Cechy dobrego surowca. D obrze zebrane i w ysuszone liście po­ w inny m ieć b arw ę oliw kowozieloną. N ie m ogą m ieć dom ieszki in n y ch części rośliny. W ilgotność do 12%.

lu k u jica zmyczajna Betonica officinalis

Brzoza brodaiukouiata B etu la verrucosa

Inne nazwy: betonika, bukw ica lekarska, bukw ica czerw ona Rodzina: W argow e — Labiatcie

Brzoza omszona

Opis rośliny. B ylina w y rastająca do 80 cm, o łodydze w znie­ sionej, szorstko owłosionej, w y raźnie czterokanciastej, słabo

B etu la pubescen t Inne nazwy: brzezina, brzoza biała Rodzina: B rzozow ate — Betulaceae R oślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis roślin. D rzew a liściaste dziko rosnące i w ysadzane. Brzoza brodaw kow ata posiada gałązki nagie, p o k ry te żyw iczną w ydzie­ liną, zazw yczaj zw ieszające się. Brzoza om szona p rzybiera cza­ sem postać krzaczastą. M łode jej gałązki są omszone, gałęzie w zniesione. W ystępują w całym kraju. Brzoza om szona rośnie zazw yczaj w m iejscach w ilgotnych, brzoza brodaw kow ata w suchszych. Surowiec. Liść brzozy (Folium Betulae) stosow any pow szechnie jak o le k p rz y schorzeniach n e re k i p rzy stan ach obrzękow ych. W chodzi w skład m ieszanki przeciw reum atycznej „R eum osan” i m oczopędnej „U ro san’’. Zapotrzebow anie na surow iec bardzo duże. Zbiór. Z biera się liście m łode, gdy jeszcze nie uzyskały n o r­ m alnej w ielkości i są p o k ry te lepką żyw icą. Liście obryw a się ręcznie i uk ład a w koszach bez ugniatania, gdyż łatw o się zle­ piają i w ted y w suszeniu ciem nieją. Zbiór liści może być łączo­ n y z w yrobem m ioteł. Z eb ran e liście n ależy ja k najszybciej rozkładać do suszenia. 38

Rys. 13. B ukw ica zw yczajna (dolna i g ó rn a część rośliny) 39

rozgałęzionej i ty lk o odlegle ulistnionej. Liście m a jajow atopodługow ate, brzegiem ch ara k te ry sty c z n ie reg u la rn ie karbow ane; łodygow e — param i siedzące; odziom kowe — długoogonkowe. K w ia ty b a rw y purp u ro w ej skupione są w szczytow y pozorny kłos zbity, często w dole przeryw any. K w itn ie od czerw ca do sierpnia. W ystępuje w zaroślach, rzadkich lasach, n a wzgórzach, łąkach śródleśnych, ale rzadko w w iększej ilości. Surowiec. Ziele bukw icy (Herba Betonicae) zaw iera garbniki, goryczki, je s t środkiem głów nie przeciw biegunkow ym . Zapo­ trzebow anie m ałe, ale m im o to tru d n e do pokrycia w pełnej ilości. Zbiór. Z biera się ziele w początkach k w itnienia rośliny, ścina­ jąc górne części pędów i liście odziomkowe. Suszenie. M ożna suszyć ziele w suszarni n a tu ra ln e j lub w cza­ sie nie sprzyjającej pogody w suszarni ogrzew anej w tem p e ra ­ tu rz e do 35°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z ukw ie­ conych i ulistnionych pędów długość do 30 cm. N ie może zawie­ rać kw iatów przekw itłych, łodyg bezlistnych i zdrew niałych. Po w ysuszeniu pow inien zachować n a tu ra ln ą barw ę: ky^atów purpurow ą, liści i łodyg zieloną.

Rys. 14. Bylica p iołun

Bylica piołun A r te m is ia absinthium Inne nazwy: absynt, piołun, w erm u t Rodzina: Złożone — Compositae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. B ylina około 1 m wysoka, cała srebrzysto owłosio­ na, o siln y m arom atycznym zapachu. Liście m a 1- do 3-krotnie pierzastosieczne, k w iaty żółtaw e zebrane w liczne, drobne, zw i­ sające koszyczki kw iatow e. K w itnie od lipca do sierpnia. W ystępuje pospolicie p rzy zabudow aniach, n a rum ow iskach i ja ­ ko chw ast pól i ogrodów. Surowiec. Ziele piołunu (Herba Absinthii) zaw iera gorycze, o lej­ ki, g arb n ik i i inne; pobudza w ydzielanie soków traw ien n y ch . 40

W iększe lub częste daw ki piołunu m ogą działać szkodliwie. Zbiór. Ziele zbiera się w czasie rozw ijania pierw szych koszycz­ ków kw iatow ych. Ścina się za pom ocą sekatorów , sierpów czy noży w ierzchołki obficiej u listnionych pędów oraz liście odziom­ kowe. N ie m ożna opóźniać zbioru do czasu pełnego kw itnienia roślin. Zbiór należy prow adzić w czasie suchej, słonecznej po­ gody. Suszenie. Ziele piołunu należy do surow ców tru d n ie j w ysycha­ jących, n ależy więc je suszyć w suszarniach o dużym przew ie­ wie i rozkładać do suszenia cienką w arstw ą. W czasie deszczo­ w ej pogody m ożna otrzym ać dobrej jakości ziele tylko susząc w suszarni ogrzew anej. T e m p era tu ra suszenia nie pow inna je ­ dnak przekraczać 35°C. Suszenie trzeb a zakończyć, gdy łodygi 41

p ę k a ją p rzy zginaniu. Z iele piołunu m a siln ie gorzki sm ak. W obawie, by n ie zanieczyścić nim innych surow ców, suszy się j e oddzielnie, a po w ysuszeniu zbiera dokładnie, aby n a w e t najm n iejsze jego cząstki nie dostały się do surow ca suszonego po nim . 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3,5 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Shrow iec pow inien składać się z w ierz­ chołków pędów ulistnionych, z dużą ilością koszyczków kw iato­ w ych jeszcze nie rozw iniętych. Nie może zaw ierać ziela przek w itają ce g o i o zdrew niałych łodygach. Po w ysuszeniu pow i­ nien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. Długość pędów nie może p rze­ kraczać 30 cm. W ilgotność do 13°/o.

By lica pospolita

Suszenie. Z iele i korzenie b y lic y m ożna suszyć w norm alnej tem p eratu rze, jeśli rozłoży się je pojedynczą w arstw ą. W su­ szarni ogrzew anej suszy się je w te m p e ra tu rz e do 30°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg św ieżych korzeni i oko­ ło 4 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. K orzeń bylicy pow inien składać się z gładkich na pow ierzchni korzeni głów nych i n ajg ru b szy ch ko­ rzen i bocznych, o n iep rzy jem n y m zapachu, bez zanieczyszczeń ziem ią. Po w ysuszeniu pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę: z' zew nątrz jasn o b ru n a tn ą , na przełom ie biaław ą. W ilgotność 12%. Ziele b y lic y pow inno składać się z w ierzchołków pędów’ bogato ulistnionych i o licznych koszyczkach kw iatow ych. Nie m oże zaw ierać pędów przek w itający ch ani łodyg zdrew niałych. W ilgotność do 12%. Uwaga. N ie m ożna m ylić bylicy p o sp o litej z bylicą po ln ą — m niejszą, w y ­ ra s ta ją c ą ty lk o do 60 cm, o łodygach silnie czerw onaw o nabiegłyeh, od nasad y rozgałęzionych, liściach m niejszych, od spodu i z w ierzch u zielo­ nych, k w iatach czerw onaw ych.

A r te m is ia vulgaris Inne nazwy: bielica, b y ln ik Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. J e s t to by lin a dochodząca do 1,5 m wysokości, gó­ rą rozgałęziona. Łodygi dołem m a zielone, a górą czerw onaw o nabiegłe, liście duże, pierzasto-w rębne, z w ierzchu ciem nozielo­ ne, od spodu biało w ełniste, k w ia ty niepozorne, żółtaw e, zeb ra­ ne w koszyczki na w ierzchołkach rozgałęzień łodygi. K w itnie od lipca do w rześnia. W ystępuje pospolicie w całym k raju : na przydrożach, m iedzach i jako chw ast, głów nie ogrodów. Surowiec. K orzeń bylicy (Radix Artem isiae) i ziele bylicy (Herba A rtem isiae) — środki stosow ane p rzy dolegliw ościach prze­ wodu pokarm ow ego. Zbiór. K orzenie w ykopuje się jesienią. Po zeb ran iu korzeni od­ cina się z nich nadziem ne części ro ślin y w ra z z szyjką k o rze­ niow ą i górną częścią korzenia, zw ykle zd rew niałą oraz cienkie korzenie, a następnie oczyszcza się je z ziem i, w m iarę m ożnoś­ ci bez ich m ycia. Często zachodzi potrzeba oddzielenia rów nież w iększych korzeni bocznych, aby usunąć ziem ię, znajdującą się w rozw idleniach korzeni. Pod nazw ą „ziele” zbiera się w począt­ kach kw itn ien ia rośliny górne czyści pędów . Ścina się tylko pędy zdrow e, czyste, dobfze ulistnione. D la zw iększenia w su ­ row cu zaw artości liści m ożna zebrać rów nież liście z nie ścię­ ty c h pędów. 42

C enturia pospolita C sn ta u riu m u m bella tu m Inne nazwy: goryczka czerw ona, tysiącznik, żółć ziem na Rodzina: G oryczkow ate — Gentianaceae Roślina chroniona! Opis rośliny. R oślina dw uletnia, w y rastająca do 30 cm w yso­ kości, o łodydze niegałęzistej lub ty lk o w górze rozgałęzionej. Liście odziom kowe tw orzą rozetkę, łodygow e rozłożone są p a ­ ram i nakrzyżlegle. K w iaty zabarw ione żyworóżowo tw orzą podbaldach na w ierzchołku łodygi. W y stęp u je na łąkach, wzgórzach, brzegach lasów, w zaroślach. W prow adzana je s t ju ż rów nież do upraw y. Surowiec. Z iele tysiącznika (Herba Centaurii) zaw iera związki goryczow e i inne składniki: stanow i znany i ceniony lek gorz­ ki, pobudzający czynność przew odu pokarm ow ego. Zapotrze­ bow anie bardzo duże, p o k ryw ane głów nie surow cem im porto­ w anym . Zbiór. Tysiącznik je st o b jęty częściową ochroną p rzy ro d y i dla­ tego zbiór surow ca pow inien być prow adzony w ścisłym poro­ 43

zum ieniu z teren o w y m i placów kam i zielarskim i i tylko w iloś­ ci akceptow anej do zbioru przez w ładze ochrony przyrody. Zie­ le zbiera się na początku i w czasie kw itn ien ia rośliny, ścinając je nożycam i lub nożem n a wysokości około 5 cm nad ziem ią. Ścięte rośliny od rastają i to pozwala pow tórzyć z nich zbiór je sienią. Nie m ożna ścinać w szystkich roślin; znaczną ich część należy pozostaw ić do rozm nożenia. Suszenie. Surow iec dobrze w ysycha w suszarniach n a tu ra ln y c h . W suszarniach ogrzew anych stosuje się tem p e ra tu rę do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z ukw ieconych pędów b a rw y n a tu ra ln e j: kw iatów różow ej, liś­ ci i łodyg zielonej. W ilgotność do 12%. Uwaga. W m iejscach n a tu ra ln e g o w ystępow ania tysiączn ik a n ależy sto­ sow ać jego podsiew y. N asiona w ysiew a się zaraz po ich dojrzeniu.

Chaber błauiatek Centaurea cyanus Inne nazwy: bław atek, chaber, m odrak Rodzina: Złożone — Compositae Roślina polecana do zbiorą przez młodzież szkolną

Opis rośliny. Roślina jednoroczna lub d w uletnia, znana ze sw ych szafirow ych kw iatów zebranych w ch ara k te ry sty c z n e koszyczki kw iatow e. W ystępuje jako chw ast roślin upraw nych, a zwłaszcza zbóż ozi­ m ych. Surowiec. K w iat b ław atka (Flos Cyani) zaw iera śluzy, garbniki, b a rw n ik an tocyjanow y i inne: Z n a jd u je zastosow anie jako ła­ godnie d ziałający środek m oczopędny, przeciw zapalny, zw łasz­ cza do p rzem yw ania oczu; w przem yśle do b arw ienia na kolor n ieb iesk i m ateriałó w i p roduktów żyw nościow ych. Z apotrzebo­ w anie bardzo duże w k ra ju i na eksport.

Rys. 15. C e n tu ria pospolita

JRyS. 16. C haber b ła w a te k 44

45

Zbiór. Surow cem są zew nętrzne, języczkow ate k w ia ty koszycz­ ka kw iatow ego, zw ane często niew łaściw ie „p łatk am i” ; zbiera się jed n a k całe koszyczki kw iatow e i z nich w yskubuje się ze­ w n ętrzn e kw iaty. N ależy to robić delikatnie, aby nie zgniatać kw iatów i nie w yry w ać jednocześnie kw iatów ru rkow atych, k tó re są tra k to w a n e w surow cu jako niepożądana dom ieszka Zaw sze zryw a się tylko świeżo rozkw itłe koszyczki lub dopiero rozkw itające. W przypadku gdy placów ki zielarskie sk upują rów nież całe koszyczki świeże, należy koszyczki układać luźnow łu b ian k ach i zaraz po zbiorze dostarczać do p u n k tu odbioru. Suszenie. K w iaty p rzy dłuższym suszeniu b lak n ą i tra c ą w a r­ tość; n ależy więc suszyć szybko, najlepiej w te m p e ra tu rz e pod­ w yższonej do 45°C. W w aru n k ach dom ow ych m ożna je suszyć w piecykach i p ły tach kuchennych, lekko ogrzanych. K w ia­ ty rozkłada się cienką w arstw ą na papierach, a w czasie susze­ nia przegarnia, aby w ysychały rów nom iernie. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg św ieżych kwiatów . Cechy dobrego surowca. K w iat bław atk a pow inien składać się z kw iatów języczkow atych b a rw y szafirow ej, z ja k n ajm n iejszą dom ieszką kw iatów ru rk o w aty ch . N ie m oże zaw ierać k w ia tó w w yblakłych. W ilgotność do 12%.

Rys. 17. Chm iel zw yczajny

Ch miel zinycza jny H um uhis lupulus Rodzina: K onopiow ate — Cannabaceae Opis rośliny. B ylina pnąca się, o łodydze kanciastej, długiej do 5 m, liściach dużych 3- do 5-klapow ych, u nasady sercow ato w yciętych. J e s t to roślina dw upienna. Ż eńskie jej kw iatostany, a n astęp n ie owocostany, złożone są z listków zachodzących na siebie dachów kow ato; z k sz ta łtu przypom inają szyszki. Na w e­ w n ętrzn ej stronie listków szyszki w y tw a rz ają się gruczoły, k tó ry ch głów ki osypują się z w ysuszonych szyszek w postaci złocistożółtego, m iałkiego proszku zw anego lupuliną. W ystępuje w zaroślach, olszynach, w iklinach. J e st również, u p raw ian y dla przem ysłu brow arniczego. Surowiec. Szyszki chm ielu (Stro)jilus Łupali), stanow iące śro ­ dek o działaniu uspokajającym , wchodzą w skład specyfiku ziowego ,,N ervosol” . Z ew n ętrzn ie używ ane są do m ycia włosów. Zbiór. O w ocostany ro ślin y (szyszki) zbiera się w ty m czasie, gdy są już całkow icie w yrośnięte, ale m ają jasnozielony k o lo r (jeszcze n ie żółkną). Z ryw a się je bez szypułek.

Suszenie. Surow iec suszy się w suszarni n a tu ra ln e j o dużym przew iew ie lub w ogrzew anej do 40°C. D o suszenia rozkłada się szyszki cienką w arstw ą, aby ich nie przew racać i nie kruszyć. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3,5 kg św ieżych szyszek. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z ca­ łych ow ocostanów (szyszek) b a rw y jasnozielonej. Długość szyp u łk i nie m oże przekraczać 2 cm. Nie pow inien zaw ierać luź­ nych, oderw anych od ow ocostanów łusek. W ilgotność do 12%. Uwaga. Lupulina je st p oszukiw anym surow cem farm ak o p ealn y m . W p ra k ­ tyce u zy sk u je się ją z w ysuszonych szyszek pochodzących z u p raw y .

Chrzan pospolity A rm oracia lapathijolia, syn on im Cochlearia armoracia Rodzina: K rzyżow e — Crucijerae ■Opis rośliny. J e s t to bylina o odziom kowych liściach dużych, podłużnych, nagich, o korzeniach grubych, m ięsistych. Łodyga 47

kw iatow a górą rozgałęziona, w y rasta do 1 m ; na w ierzchołkach w y tw arza białe k w iaty zeb ran e w luźną wiechę. W ystępuje w upraw ie i w pobliżu zabudow ań jako roślina zdzi­ czała. Surowiec. K orzeń ch rzan u {Radix Cochleariae) m a duże znacze­ nie w przem yśle spożyw czym i jako lek stosow any przy w ielu dolegliw ościach, jak bóle reum atyczne. W chodzi w skład pie­ przu ziołowego. Zbiór. W ykopuje się korzenie jesienią i bardzo w czesną w iosną dużym i łopatam i lub w idłam i am erykańskim i, albo w ybiera się je ze skib podczas zaoryw ania m iejsc w ystępow ania rośliny. Z korzeni odcina się nadziem ne części oraz drobne korzonki i oczyszcza się je z ziem i. G rubsze korzenie przecina się wzdłuż. Suszenie. W ciepłe i suche dni m ożna suszyć korzenie w su ­ szarni n a tu ra ln e j, a dosuszać w tem p e ra tu rz e podw yższonej; w dni deszczowe suszy się je w suszarni ogrzew anej do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3,5 kg św ieżych korzeni. Cechy dobrego surowca. K orzenie lub ich części b arw y z zew ­ n ą trz — ja sn o b ru n a tn e j, w ew nątrz — biaław ej. W ilgotność nie m oże być wyższa niż 12%.

Zbiór. Jako „ziele” zbiera się w ierzchołki pędów w początkach kw itnienia rośliny. K orzenie w ykopuje się jesien ią i bardzo w czesną w iosną. Odcina się część nadziem ną ro ślin y i usuw a drobne korzenie oraz ziemię. Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j; korzenie w dni ciepłe w suszarni n a tu ra ln e j, w in n e zaś d n i w suszarni ogrze­ w anej w te m p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z 4 kg ziela świeżego i około 3 kg korzenia świeżego. Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno składać się z pędów długości do 25 cm z kw iatam i i liśćm i. Nie może zaw ierać łodyg zdrew niałych. Po w ysuszeniu ziele pow inno zachow ać n a tu ra l­ ną barw ę: liści i łodyg zieloną, kw iatów błękitną. K orzeń pow inien składać się z całych lub p rze k ra ja n y c h korze­ ni barw y z zew nątrz jasn o b ru n a tn e j, w ew nątrz biaław ożółtej.

Cykoria podróżnik Cichorium in tybu s Inne nazwy: dzika cykoria, podróżnik błęk itn y , podróżnik le­ karski Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny: B ylina d o rastająca do wysokości 60 cm. W ytw a­ rza w iosną rozetę liści odziom kowych, brzegiem zatokow o-pierzastopcw ycinanych, w ydłużonych, a n astęp n ie sztyw ną łody­ gę p raw ie bezlistną, odstająco-gałęzistą. N ieliczne duże koszy­ czki kw iatow e z b łęk itn y m i kw iatam i w ykształcają się na w ierzchołkach łodyg i w k ątach liści. K w itn ie od lipca do w rze­ śnia. W ystępuje na przydrożach, m iedzach i m iejscach kam ienistych. J e st rów nież up raw ian a do produkcji n a m ia ste k kaw y. Surowiec. Z iele podróżnika (Herba Cichorii) i korzeń podróżni­ ka (Radix Cichorii) zaw ierają goryczki, in u lin ę i inne składniki, d ziałają żółciopędnie, m oczopędnie, u łatw ia ją traw ienie.

Rys. 18. C ykoria p o dróżnik

48

4 — Zbieramy zioła

l

49

Dymnica pospoliia F um aria cjficinaHs Inne nazwy: dym nica lek arsk a, dym ów ka, kokorczyk, polna ru ta Rodzina: M akow ate — Papaveraceae Opis rośliny. Roślina jednoroczna, około 40 cm wysoka, o wio­ tkiej, ale silnie rozgałęzionej łodydze, gęsto po k ry tej d ro b n iu t­ kim i listk am i b a rw y sinozielonej. K w iaty o w ydłużonej koronie b arw y różow opurpurow ej rozw ijają się stopniow o od m aja do w rześnia. W ystępuje jako chw ast pól i ogrodów. Surowiec. Ziele dym nicy (Herba Fumariae) zaw iera garbniki, zw iązki goryczowe, żyw icow e i inne; używ ane je s t jako lek przy schorzeniach przew odu pokarm ow ego i złej przem ianie m aterii.

Zbiór. Z biera się całe pędy z zakw itających roślin. Ścina się je o stry m i nożam i bez najniższej części łodygi, nieulistnionej. Suszenie. Ziele suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j o dużym p rze­ w iew ie lub w ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z 5 k g ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno się składać z pędów d łu ­ gości. około 25 cm, ulistnionych i ukw ieconych, b arw y n a tu ­ raln e j; liście sinozielone, kw iaty różow opurpurow e. Nie powin­ no zaw ierać bezlistnych łodyg. W ilgotność do 13%.

Dziewanna wielkokwiatowa Verbasc.um th apsiform e

Dziewanna kutnerow ata V erb a sću m

Rys. 19. D ym nica pospolita 50

'

p

hlomoide*

Inne nazwy: dziew anna lekarska, kędzierzaw ica polna, dziew izna, szabla Rodzina: T rędow nikow ate — Scrophulariaceae Opis rośliny. R ośliny dw uletnie, gęsto k utnerow ate, w y ra sta ją ­ ce do 2 m, o łodydze zakończonej nibykłosem złocistożółtych kw iatów o zrośniętych w nasadzie p łatk ach korony, średnicy 3—5 cm, rozw ijających się od czerw ca do jesieni. O bydw a ga­ tu n k i różnią się m iędzy sobą nieznacznie, głów nie liśćm i, k tóre u dziew anny w ielkokw iatow ej zbiegają po łodydze do n astęp ­ nego w ęzła liściowego. Surowiec. K w iat dziew anny (Flos Yerbasci) lu b korona dzie­ w an n y (Corolla Verbasci) — to k o ro n y kw iatow e z przy ro śn ię­ ty m i do nich pręcikam i, z k tó ry c h 2 dłuższe są p raw ie nagie, a 3 krótsze gęsto biaław o owłosione; środek śluzow y o działaniu w y k rztu śn y m . Z biera się k orony kw iatow e w m iarę rozw ijania się kw iatów , n ajlep iej dwa ra z y dziennie, ale ty lk o w dni su­ che i po obeschnięciu rosy. W dni w yjątkow o ciepłe i suche m ożna suszyć k w ia ty w suszarniach n a tu ra ln y c h rozłożone pojedynczą w arstw ą. W inne dni suszy się w yłącznie w tem p e­ ra tu rz e podw yższonej, początkow o nieznacznie podw yższonej, później do 35°C. W ysuszone k w ia ty m ają zachow ać n a tu ra ln ą , złocistożółtą barw ę. K w ia ty częściowo z b ru n atn iałe nie n adają się n a surow iec leczniczy i nie są przyjm ow ane. Po w ysusze­ n iu surow ca do w ilgotności 10% p a k u je się go w szczelne opa­ kow ania, ja k b u tle, puszki, to rb y w yklejone pergam inem .

Nie używ a się w lecznictw ie koron z gatunków dziew anny o k w iatach drobnych lub o pręcikach innej b a rw y niż om aw ia­ nych gatunków . Z biera się kw iat dziew anny tylko na specjalne zam ów ienie p u n k tu skupu ziół.

Dziki bez. czarny S am bu cu s nigra Inne nazwy: bez biały, bez czarny, bez lekarski, bzowina, holunder, hyćka Rodzina: P rzew iertn io w ate — Caprifoliaceae R oślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. K rzew lu b drzew o znane ze sw ych dużych, pie­ rzasty ch liści i drobnych białokrem ow ych kw iatów , o silnym

Rys. 20. D ziki bez czarny 52

zapachu, zebranych w duże baldachy. K ora pnia szara lub b ru ­ natn a, ch ara k te ry sty c z n ie popękana. W ew nątrz gałązek lekki, biały rdzeń. K w itn ie w m aju i czerw cu. Owoce — czarne, lśniące jagody; d o jrzew ają w sierp n iu i w rześniu. W ystępuje w zaroślach, przy drogach, na rum ow iskach. J e st rów nież w ysadzany dla celów ozdobnych. Surowiec. K w iat bzu czarnego (Flos Sambuci) i owoc bzu czar­ nego (Fructus Sambuci). K w iat zaw iera zw iązki o działaniu przed e w szystkim napotnym ; wchodzi w skład m ieszanki prze­ ciw gorączkow ej „P y ro sa n ” i in n y ch leków. Owoc zaw iera a n to cjany, w itam iny, zwłaszcza w itam in ę C, kw asy organiczne i in ­ n e składniki; zn ajd u je zastosow anie jako środek reg u lu jący traw ienie, m oczopędny, przeciw skurczow y i napotny. Ma rów ­ nież znaczenie w przem yśle spożyw czym . Zbiór. Chcąc uzyskać kw iat zbiera się kw iato stan y w ty m cza­ sie, gdy część kw iatów w baldachach jeszcze się nie rozw inęła. Nie n ad ają się do zbioru kw iatostany, z k tó ry c h już opadają pierw sze kw iaty. K w iatostany ścina się nad najw yżej położo­ nym i liśćmi, używ ając noża lub sekatora (kw iatostanów nie m ożna zrywać). K w iatostany układa się luźno w koszach i ja k najszybciej przenosi do suszenia. Zbiór kw iatostanów przepro­ w adza się ty lko w suche dni i po obeschnięciu rosy. K w iat o tar­ ty — w łaściw y surow iec — u zyskuje się przez otarcie kw iatów n a sitach o śred n icy oczek 3 m m lub ręczne ich osniykiw anie zaraz po w ysuszeniu. P rz y zbiorze owoców ścina się rów nież całe baldachy. Z biera się je w ty m czasie, gdy w szystkie owoce w baldachu są dojrzałe, lśniąco czarne. B aldachy składa się do płaskich koszy i zaraz po zbiorze rozkłada do suszenia lub do­ starcza do p u n k tu skupu ziół. Suszenie. W bardzo ciepłe i suche dni m ożna suszyć kw iatosta­ n y w suszarni n a tu ra ln e j, ale po uprzednim rozw ieszeniu ich na sznurach czy d ru ta c h i zacienieniu m iejsc suszenia. W dni o zm iennej pogodzie trzeba je suszyć w te m p e ra tu rz e podw yż­ szonej do 35°C, w w arunkach dużego przew iew u. Suszenie p rzery w a się, gdy k w iaty są już suche, a szypułki kw iatostanów jeszcze nie są w ysuszone, lecz giętkie i nie k ru szą się przy ocieraniu. Cechy dobrego surowca. K w iat pow inien m ieć b arw ę żółtaw obiałą, nie m oże zaw ierać szypułek. Owoce nie m ogą być zbry­ lone oraz przypalone. W ilgotność: kw iatów — 11%, owoców' — 14% . O w ocostany dostarczane do p u n k tu skupu w sta n ie św ieżym pow inny być świeżo zebrane, nie pogniecione, ułożone w płas­ kich koszach, nie m ogą m ieć n aw et śladu pleśni. 53

Dziurawiec zwyczajny

Dziki bez hebd .Sambucu* ebulus

U ypericu m perforatu m

In n e nazw y: bez zielony, bez karłow y R odzina: P rzew iertn io w ate — Caprifoliaceae

In n e nazwy: krzyżow e ziele, przestrzelon, św iętojańskie ziele Rodzina: D ziuraw cow ate — G uttiferae

O pis rośliny. B ylina z liści i kształtu k w iato stan u podobna do dzikiego bzu czarnego, ale je s t znacznie niższa, gdyż w y ra sta do w ysokości od 0,5 m do 2 m. Ma prosto w zniesioną łodygę, liście o 5, do 9 liściach podługow atych, zaostrzonych, ostro ząb­ kow anych. K w iaty b a rw y bladoróżow ej ro zw ijają się od m aja do lipca. Cała roślina o silnym , niem iłym zapachu. W y stęp u je w zaroślach, na brzegach lasów, przydrożach, nad rzek am i oraz je st w ysadzany w ogrodach jako roślina ozdobna. Surow iec. K orzeń bzu heb d u (Radix Ebuli) zaw iera su bstancje gorzkie, saponiny, garbniki; działa napotnie, moczopędnie, rozw alniająco. Zbiór. K orzenie zbiera się jesien ią i bardzo w czesną w iosną. M ocnym i łopatam i w yk o p u je się całe k a rp y korzeniow e, odci­ n a z nich części nadziem ne, rozdziela na pojedyncze korzenie i sta ra n n ie oczyszcza z ziem i. Oczyszczone k ra je się n a kaw ałki grubości około 2 cm. Suszenie. K orzenie suszy się w suszarni ogrzew anej w tem p e­ ra tu rz e do 40°C. W bardzo ciepłe dni m ożna je rów nież suszyć w suszarni n a tu ra ln e j, w w aru n k ach dużego przew iew u, a do­ suszać w podwyższonej tem p eratu rze. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg św ieżych korzeni. C echy dobrego surowca. K orzenie dokładnie oczyszczone z zie­ m i, b a rw y z zew nątrz — ja sn o b ru n a tn e j, n a przełom ie — bia­ ław ej. Uwaga. Części korzeni odcięte przy zbiorze zakopuje się n a m iejscach zbioru, gdyż z nich może w yrosnąć now a roślina.

\

54

Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. B ylina w ysoka do 70 cm. Liście z aw ierają liczne pęcherzyki olejków w postaci prześw iecających kropek, w sku­ te k czego sp ra w ia ją w rażenie dziurkow anych. S tąd nazw a dziu­ raw iec. Ł odyga tw orzy w górze naprzeciw ległe rozgałęzienia, zakończone złocistożółtym i kw iatam i, delik atn ie czarno kroprkow anym i. K w itn ie od czerw ca do w rześnia. W ystępuje na m iedzach, w zgórzach, brzegach lasów, łąkach, przy row ach. J e st rów nież u praw iany. Surow iec. Z iele dziuraw ca (Herba Hyperici) zaw iera olejek, flaw onoidy, garb n ik i inne związki; stosow any je st p rzy leczeniu

w ielu schorzeń, głów nie żołądka i w ątroby. Z używ any je s t do w yrobu m ieszanek i w ielu innych leków ziołowych. Zbiór. Ziele dziuraw ca zbiera się w początkach kw itn ien ia roś­ liny, często już w czerw cu. W ierzchołki zakw itających pędów, dobrze ulistnione, ścina się nożem, sekatorem lub sierpem . N a­ leży uw ażać, by nie w y ryw ać roślin z korzeniam i. Z roślin w cześnie ściętych m ożna zazw yczaj pow tórzyć zbiór na jesieni, gdyż z pozostałej części pędu odbijają boczne pędy. Ścięte zie­ le składa się luźno do koszy i przenosi ja k najszybciej do susze­ nia. Suszenie. Ziele dziuraw ca suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie i dobrze zacienionych. Surow iec rozkłada się cienką w arstw ą. W suszarniach ogrzew anych stosuje się te m p e ra tu rę suszenia do 35°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Dobrze zebrane i w ysuszone ziele dziuraw ca pow inno składać się z ulistnionych szczytów pędów z kw iatam i, długości do 35 cm, b a rw y n a tu ra ln e j: kw iatów — żółtozłocistej, liści — zielonej. Nie m oże zaw ierać zd rew n ia­ łych lub bezlistnych łodyg, pędów o kw iatach pzrekw itłych, z to reb k am i nasiennym i. W ilgotność do 12%. Ziele przeznaczone do dostaw y w stanie św ieżym należy zaraz po ścięciu dostarczyć do p u n k tu skupu ziół. UWąga. A by przez zbiór ziela nie zfnniejszyć w ystępow ania d ziuraw ca, konieczne je st rozsiew anie nasio n rośliny w m iejscach je j n a tu ra ln e g o w y stęp o w ania. P rzep ro w ad za się podsiew y zaraz po d o jrzen iu n asio n . T am , gdzie to je st możliwe, pow inno się przed siew em w zruszyć ziemię.

Zbiór. S trączki zbiera się p rzy okazji om łotu lub łuskania fasoli w szystkich odm ian o strąk ach jasnych. Na surow iec przeznacza się strą k i zdrow e i czyste. Z biera się je bez szypułek. Zbiór strączków na potrzeby lecznictw a z roślin u p raw ian y ch dla celów spożyw czych je st w yk o rzy stan iem części rośliny, któ­ ra dla gospodarstw a rolnego czy ogrodniczego nie przedstaw ia większej w artości ani jako ściółka, ani jako pasza (strąk i fasoli zjadane są ty lk o przez owce). Suszenie. S trączk i fasoli zebrane po om łocie w zasadzie pow in­ ny być już dostatecznie w ysuszone, tj. do w ilgotności 12%. Jeśli stw ierdzi się ich zawilgocenie, dosusza się je w w a ru n k ach n a ­ tu ra ln y c h lub w lekko podw yższonej tem p eratu rze. Cechy dobrego surowca. S trączki pow inny być zdrow e, czyste,, bez dom ieszki łodyg i liści.

Fiołek trójbarwny Viola tricolor

Fiołek polny Viola arvensis Inne nazwy: b ra te k polny, b ra te k tró jb a rw n y , b ratk i, m acoszkar sierotka Rodzina: Fiołkow ate — Violaceae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Fasola zuiykła Phaseolus m lg a r is Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae R oślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. R oślina jednoroczna, pow szechnie u praw iana w odm ianach karło w aty ch i tyczkow ych dla zbioru nasion i n ie­ dojrzałych strąków . Surowiec. S trączki fasoli (Pericarpium Phaseoli) — suche owo­ cnie fasoli, tj. s trą k i bez nasion, w ażny środek przeciw c u k rzy ­ cy; w chodzą w skład m ieszanki ziołowej „D iabetosan” (prze­ ciw cukrzycow ej). 56

Opis rośliny. R ośliny roczne lub dw uletnie. Łodygę m ają k a n ­ ciastą, w dolnej części ścielącą się, rozgałęzioną. Fiołek tró jb a r­ w ny m a k w ia ty dość duże, b a rw y niebiesko-fioletow o-żółtej. K w iaty fiołka polnego około dw a razy m niejsze, biaław e lu b jasnożółte. K w itn ą od m aja do w rześnia. D rugoroczne rośliny zakw itają wiosną, jednoroczne pod koniec lata. W ystępuje na polach jak o chw ast, p rzy drogach, na wzgórzach, brzegach lasów, często masowo. Surowiec. Ziele fiołka tró jb arw n eg o (Herba Vio,lae tricoloris) stosow ane je s t p rzy w ielu dolegliw ościach, najczęściej jakośrodek leczący choroby na tle przem ian y m aterii, w y rz u ty skór­ n e i inne. W chodzi w skład m ieszanki ziołowej reg u lu jącej prze­ m ianę m ate rii „D egrosan”. Zbiór. Z biera się pędy rośliny w początkow ym okresie jej k w it­ nienia, w y b ierając dobrze u listn io n e i zdrowe, o liściach in te n ­ 57'

sy w n ie zielono zabarw ionych. Ścina się je bez najniższej części łodygi, zw ykle pokładającej się, o pożółkłych liściach. P rzed rozłożeniem do suszenia lub dostaw ą surow ca w stanie św ie­ żym p rzeb iera się ziele, odrzucając pędy o niew łaściw ej b a rw ie oraz in n e ro ślin y ścięte jednocześnie z surow cem . Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j o dużym p rze­ w iew ie lu b w suszarni ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 5 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca: Pow inien składać się z ulistnionych i ukw ieconych pędów. N ie może zaw ierać pędów z korzeniam i i o zżółkłych liściach. Po w ysuszeniu pow inien zachować n a tu ­ ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%. Uwaga. M ożna zw iększyć w ystępow anie obydw u g atu n k ó w fiołka przez rozsiew anie ich nasion. Do tego celu pow inny być w yk o rzy stan e w szystkie nasiona odsiane z surow ca przy jego oczyszczaniu z dom ieszek i zanieczy­ szczeń.

Rys. 22. Fiołek a) tró jb a rw n y , b) polny 58

Glistnik jaskółcze ziele Chelidonium maius Inne nazwy: g listn ik pospolity, jaskółcze ziele, ziele od broda­ wek, żółtnik Rodzina: M akow ate — Papaveraceae Roślina trująca! Opis rośliny. R oślina w y ra sta jąc a do w ysokości 80 cm. W czesną w iosną w ykształca rozetę liści dużych, jasnozielonych, spodem sinaw ych, a następnie w idlasto rozgałęzioną, ulistnioną łodygę i na w ierzchołkach jej rozgałęzień żółtopom arańczow e kw iaty. K w itnie od m aja do w rześnia. P rzek w ita szybko, w ykształcając to reb k i przypom inające w yglądem strąki. K orzenie m a walco­ w ate, ciem nobrunatne. P rz y złam aniu łodygi, liści czy kw iatu w ypływ a ciem nożółty sok, k tó ry byw a używ any do w ypalania brodaw ek. W ystępuje w pobliżu zabudow ań, na rum ow iskach, w zaroślach, na brzegach lasów oraz w p ark ach i ogrodach jak o chw ast. Surowiec. Ziele glistnika (Herba Chelidonii) i korzeń glistnika (Radix Chelidonii). O bydw a surow ce zaw ierają silnie działające alkaloidy. W yciągi z surow ców w chodzą w skład w ielu specyfików ziołowych. Zbiór. Ziele zbiera się wiosną, w początkach kw itnienia, kiedy łodygi są jeszcze cienkie i niezdrew niałe. Ścięte ro ślin y o drasta­ ją i zakw itają jesienią, w ty m więc czasie m ożna zbiór ziela po­ w tórzyć. Ścięte ziele składa się do koszy bez u gniatania, gdyż w m iejscach złam ania lub zgniecenia ziele b ru n atn ieje . P od­ czas zbioru n ależy uważać, ab y sokiem rośliny nie splam ić ubrania, rą k i koszy. K orzenie zbiera się z roślin starszych jesienią i bardzo w czesną wiosną. P o w ykopaniu oczyszcza się je dokładnie z ziem i i oddziela od nadziem nych części ro ślin y oraz od szy jk i korzeniow ej. Je sie n n y zbiór korzeni w w ielu p rzy ­ padkach m ożna łączyć ze zbiorem ziela. Suszenie. Ziele łatw o w suszeniu ciem nieje, m ożna więc je su.szyć w w a ru n k a ch n a tu ra ln y c h jed y n ie w dni c ie p łe j bezdeszczowe rozkładając pędy w arstw ą pojedynczą. W czasie gorszej pogody suszy się ziele w su szarn i ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. W ażne jest, aby rozkładać je na sitach i w czasie su­ sz en ia n ie przew racać (liście schną znacznie szybciej od łodyg i łatw o k ruszą się). K orzenie m ożna podsuszać w suszarni n a ­ tu ra ln e j, a dosuszać w suszarni ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C . Po zakończeniu suszenia, zarów no ziela, ja k i korzeni,

n a le ż y sta ra n n ie zebrać je, aby n aw et n ajm n iejsze ich resz tk i nie d o stały się do in n y ch surow ców, gdyż stanow iłyby zanie­ czyszczenie, dyskw alifikujące te surow ce. 1 kg suszu o trzy m u ­ je się z około 6 kg św ieżego ziela i św ieżych korzeni. Cechy dobrego surowca. Ziele glistnika pow inno składać się z pędów ulistnionych z pączkam i i kw iatam i, długości do 40 cm. N ie m oże zaw ierać pędów zb ru n atn iały ch lu b o kw iatach p rz e ­ kw itłych. W ilgotność do 14%. K orzeń glistnika pow inien składać się z dobrze już w yrośnię­ ty ch korzeni. W ysuszone korzenie pow inny m ieć b arw ę cie­ m n o b ru n a tn ą, czasem czarną, a na przełom ie żółtaw ą lub ró żo - ' w o b ru n atn ą. W ilgotność do 12%.

Głóg jednoszyjkouiij Crataegus m on o gyn a

Głóg d muszyjkoiuy C rataegus o xyacan tha inne nazwy: babicha, bulim ączka, ciernie białe Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. Głóg jednoszyjkow y to krzew lub drzew o, głóg dw uszyjkow y — krzew . O bydw a g atu n k i m ają k w ia ty białe, zebrane w kw iato stan y w kształcie baldaszków . K w itn ą w m a­ j u i w czerw cu, z ty m że głóg dw uszyjkow y około dw a tygod­ n ie w cześniej. Owoce — m ięsiste, czerw one dojrzew ają wczeną jesienią. Owoc głogu jednoczyjkow ego zaw iera jed n ą pestkę, głogu dw uszyjkow ego — dw ie lub trz y pestki. W ystępuje w zaroślach, przy drogach, na zboczach, brzegach la ­ sów oraz je s t w ysadzany jako k rze w ozdobny; głóg dw uszyjko­ w y często na żyw opłoty. Surowiec. K w iat głogu z liściem (Flos Crataegi cu m Folio) i owoc głogu (Fructus Crataegi). Z aw ierają związki flaw onoidowe, garbniki, w itam iny i inne. Z n a jd u ją zastosow anie głów nie p rzy niedom aganiach serca, zwłaszcza na tle nerw icow ym i m iażdżycy. W chodzą w skład w ielu leków nasercow ych. Owo­ ce są rów nież w y k orzystyw ane do pro d u k cji win.

Rys. 23. G listn ik jaskółcze ziele

Rys. 24. Głóg dw uszyjkow y 60

61

Zbiór. K w ia ty zbiera się w początkow ym okresie kw itnienia, tj. w tedy, gdy część kw iatów je s t jeszcze w pączkach. Ścina się j e w raz z pierw szym i 2.— 5. liśćm i sekatorem lub nożem. Zbiór pow inien być prow adzony w dni bezdeszczowe i po obeschnięciu rosy. Wobec tego, że okres kw itnienia głogu je s t k ró tk i (czasem trw a tylko 3 dni), do zbioru k w iatu należy przystąpić w p ierw ­ szy pogodny dzień, po rozw inięciu się p ierw szych kw iatów . L e­ piej je s t zebrać kw iato stan y o kw iatach w dużej części nie roz­ w iniętych niż przekw itających. Nie należy zbierać kw iatów z oprzędam i owadów lub o liściach uszkodzonych przez owady. Z ebrane kw iato stan y składa się luźno do koszyków , gdyż k w ia ­ ty zgniecione lub zaparzone łatw o ciem nieją. Owoce głogu zbie­ ra się, gdy m ają ciem noczerw oną barw ę i zanim zm iękną. Owo­ ce zryw a się bez szypułek. Suszenie. K w iato stan y suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lu b w lekko podw yższonej tem p eratu rze, zaw sze w w arunkach d u ­ żego dostępu pow ietrza. Owoce należy suszyć w te m p e ra tu rz e początkow o tylko nieznacznie podw yższonej, a podsuszone w tem p e ra tu rz e do 50°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg kw iatów lub około 4 kg owoców świeżych. Cechy dobrego surowca. K w ia t pow inien składać się z kw iatów i liści o n a tu ra ln e j barw ie. Nie może zaw ierać gałązek oraz kw iatów przekw itłych. D ostaw a do p u n k tu skupu ziół kw iatów św ieżych może dotyczyć ty lk o surow ca nie zaparzonego i n ie zgniecionego, świeżo zebranego. W ilgotność suszu do 12%. D obrze zebrane i w ysuszone owoce głogu pow inny mieć b a rw ę w iśniow oczerw oną, nie m ogą być przypalone. W każdym opa­ kow aniu pow inny być owoce zebrane z jednego g a tu n k u głogu.

Janowiec barwierski G cnista tinctoria Inna nazwa: żółcidło Rodzina: M otylkow ate — Pa.pilionac.eae Opis rośliny. K rzew inka, w y rastająca do 30— 60 cm, o w znie­ sionych lub dźw igających się gałązkach. Liście m a rów now ąsk olancetow ate z szydełkow atym i p rzylistkam i. Żółte k w ia ty ze­ b ran e są w k w iatostany na szczytach gałązek. K w itnie od m a ja do lipca. W ystępuje n a brzegach lasów, w zaroślach, przy drogach i ro­ wach. 62

Rys. 25. Jan o w iec b arw ie rsk i

Surowiec. Z iele janow ca (Herba Genistae) zaw iera alkaloidy, olejek, g arb n ik i i inne; zn ajd u je zastosow anie głów nie jako środek m oczopędny. Zbiór. Ścina się w ierzchołki zakw itających pędów nożem lub sekatorem . Suszenie. Z iele suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j o silnym prze­ wiewie, po rozłożeniu go pojedynczą w arstw ą. 1 kg suszu o trzy ­ m u je się z około 4 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z w ierzchołków dobrze ulistnionych i ukw ieconych pędów, długości do 35 cm. Po w ysuszeniu pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgot­ ność do 12%.

Jarząb pospolity Sorbus aucupcria Inne nazwy: jarząb ek , jarzębina Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. D rzew o liściaste, znane ze swoich koralow oczerw onych owoców, zebranych w duże płaskie ow ocostany. K w i63

Rys. 26. Ja rz ą b pospolity a) kw iaty, b) owoce

tn ie w m aju. Owoce dojrzew ają w sierpniu i w e w rześniu. W ystępuje w lasach i zaroślach. W ysadzany je s t rów nież jako drzew o ozdobne w parkach, przy drogach, zabudow aniach, na glebach żyźniejszych i dostatecznie w ilgotnych. Surowiec. K w iat jarz ęb in y (Flos Sorbi) i owoc jarzębiny (Fructus Sorbi). K w iat zn a jd u je zastosow anie głów nie jako środek m oczopędny. Owoce, k tó re zaw ierają garbniki, cukry, kw as jabłkow y i dużo w itam in y A i C oraz inne związki, są środkiem głównie w ita­ m inow ym i dietetycznym . Ponadto są surow cem do w yrobu w i­ tam inow ego napoju ,,S orbovit” , „R osavit” i dżemów. Zbiór. K w iaty zbiera się w początkach k w itnienia, ścinając całe k w iatostany. Do zbioru owoców na potrzeby lecznicze p rzy stę ­ pu je się w m om encie, gdy ty lko dojrzeją i nabiorą czerw onej barw y, gdyż owoce zebrane w czasie pełnej dojrzałości lub po przym rozkach są m iękkie i ciem nieją w czasie suszenia. N ato­ m iast dla przem ysłu spożywczego zbiera się owoce po p rz y ­ m rozkach, gdyż w tedy są m niej gorzkie. Podczas zbioru należy zw racać uw agę, b y nie łam ać gałęzi. P rz y zbiorze kw iatów i owoców używ a się rozstaw ianych d rab in lub sekatorów ty cz­ kow ych. Suszenie. K w iaty suszy się najczęściej w n a tu ra ln e j suszarni. W su szarn i ogrzew anej te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna p rze­ kraczać 30°C. Suszy się je w całych baldachach i po w ysusze­ niu ociera się k w ia ty z szypułek lub osm ykuje ręcznie.

Owoce suszy się tylko w suszarniach ogrzew anych, ale w n ie­ zbyt w ysokiej tem p e ra tu rz e . S uszenie rozpoczyna się w tem ­ p e ra tu rz e około 30°C i stopniow o podnosi się do 40°C. P rzed suszeniem o sm ykuje się owoce z szypułek. Owoce do suszenia rozkłada się w arstw ą pojedynczą, gdyż suszone w grubszej w arstw ie zap arzają się i zb rylają. Z w ysuszonego surow ca od­ siew a się resztę szypułek i usuw a owoce zb ru n atn iałe. 1 kg su­ szu o trzy m u je się z około 5 kg św ieżych kw iatów i około 4 kg św ieżych owoców. W ilgotność: owoców 14%, kw iatów 12%. C echy dobrego surowca. O bydw a surow ce pow inny być dobrze oczyszczone z szypułek. Po w ysuszeniu pow inny zachow ać n a ­ tu ra ln ą barw ę: k w iaty — biaław ą, owoce — czerw onokoralow ą. Owoce świeże, zależnie od uzgodnienia z p u n k tem skupu, mo­ żna dostarczać w postaci całych ow ocostanów lub oddzielone od szypułek. P o w in n y one być dostarczone do p u n k tu skupu ziół zaraz po zbiorze w płaskich koszach. Jeżeli zajdzie konie­ czność p rze trz y m an ia surow ca, n ależy um ieścić go w m iejscu chłodnym , przew iew nym , pod dachem , rozsypany cienką w ar­ stw ą.

ibsnota biała Uamium alb u m % Inne nazwy: głucha pokrzyw a, m artw a pokrzyw a Rodzina: W argow e — Labiatae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. B ylina do 60 cm w ysoka. Z k sz ta łtu liści przypo­ m ina pokrzyw ę, ale nie parzy. R ozrasta się- w kępy dzięki licz­ nie w y tw arzan y m podziem nym rozłogom. K w iaty białe, ze­ b ran e w okółki w k ątach liści, zakw itają stopniowo od dołu ku górze. K w itnie od w iosny do jesieni, najobficiej w m a ju i czerw ­ cu. W ystępuje w pobliżu zabudow ań, w ogrodach, zaroślach, częs­ to masowo. Surowiec. K w iat jasn o ty białej (Flos Lam ii albi) i ziele jasn o ty białej (Herba Lam ii albi) zaw ierają zw iązki garbnikow e, śluz, flaw onoidy, olejek i inne. Z n a jd u ją zastosow anie w w ielu do­ legliw ościach, zwłaszcza na tle w adliw ej przem ian y m aterii; k w iat jasn o ty białej je st stosow any głów nie w chorobach ko­ biecych. 5 — Z b i e r a m y z io ia

65

Zbiór. Do zbioru obydw u surow ców w ybiera się dni suche. J a ­ ko kw iat jasn o ty białej zbiera się sam e korony kw iatow e. W ysk u b u je się je ostrożnie, nie zgniatając. Z eb ran e kw iaty p rze­ nosi się ja k najszybciej do suszenia. P rz y zbiorze kw iatów nie m ożna ścinać całych pędów. Pozostaw ione pędy w y tw arzają no­ we okółki kw iatów zakw itających stopniow o i przez dłuższy czas są one źródłem surow ca. Jako ziele ścina się górne, uk w ie­ cone części pędów, długości 25 cm. Suszenie. K w iat i ziele jasn o ty białej w ym agają bardzo s ta ra n ­ nego suszenia; niedosuszenie surow ca pow oduje jego zaparze­ nie i ściem nienie koron. N ajlepiej jest suszyć w suszarni ogrze­ w anej w tem p e ra tu rz e początkow o nieznacznie podw yższonej, później do 40°C, zawsze przy silnym przepływ ie pow ietrza. W su szarn i n a tu ra ln e j m ożna suszyć ty lko w czasie bardzo su ­ chej i upalnej pogody, w w arunkach dobrego zacienienia i d u ­ żego dostępu pow ietrza, po rozłożeniu w arstw ą pojedynczą. W ysuszone kw iaty p a k u je się w opakow ania szczelne. 1 kg su­ szu o trz y m u je się z około 8 kg kw iatów św ieżych i około 4,5 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. K w iaty, sam e korony, bez kielichów pow inny być białe z odcieniem krem ow ym . W ilgotność 12%). Ziele pow inno być ulistnione i ukw iecone oraz zachować n a tu ­ ra ln ą barw ę, zarów no liści, ja k i kw iatów . D ostarczony do p u n k tu skupu ziół kw iat św ieży nie może być zgnieciony lub zaparzony. , .

Rys. 27. Ja sn o ta biała

Jem ioła pospolita V isciim alb u m Inne nazwy: jem ioła biała, starzęśla Rodzina: G ązew nikow ate — Loranthaceae Opis rośliny. P aso ży tu je na gałęziach drzew , najczęściej topoli i brzozy, a z ig lasty ch na gałęziach sosny. R ów nom iernie w idełkow ato rozgałęzione jej pędy b a rw y oliw kow ozielonej tw orzą w iecznie zielone k u liste krzaki. Liście m a w ydłużone, skórzaste. K w iaty w ytw arza w k ątach liści w lu ty m i m arcu. Owoce — białe, lepkie, w kształcie jagody dojrzew ają późną jesienią. W ystępuje na drzew ach przydrożnych, w parkach, lasach, sa­ dach. Surowiec. Z iele jem ioły (Herba Visci) stosow ane je s t p rzy nad­ ciśnieniu, krw otokach i innych. W chodzi w skład m ieszanek ziołowych: „C ardiosan” (działającej na serce) i „S klerosan” (stosow anej w leczeniu m iażdżycy). Zbiór. Z iele zbiera się od jesie n i do wiosny. Do zbioru w yko­ rz y stu je się przede w szystkim w y ręb y drzew , na k tó ry ch rośnie jem ioła. Zbiór surow ca z drzew rosnących przeprow adza się przy użyciu drab in , strącając jem iołę (łatw o łam ie się w w ęz­ łach łodygi) za pomocą długich tyczek lub bosaków, gdyż rośnie zw ykle z dała od pnia, w m iejscach tru d n o dostępnych. Na su ­ row iec przeznacza się w ierzchołki pędów, a z dolnych części

Rys. 28. Jem io ła posp o lita 67

66

pędu ty lk o liście. G ru b e łodygi i owoce oddziela się jako n ie­ p rzy d atn e. Suszenie. Z iele jem ioły tru d n o w ysycha i dlatego pow inno być suszone w tem p e ra tu rz e podw yższonej. S tosuje się je d n a k ty l­ ko lekko podwyższona, tem p e ra tu rę do 25°C, gdyż w w yższej uleg ają rozkładow i lecznicze składniki jem ioły. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z liści i cieńszych łodyg. W ysuszone ziele pow inno m ieć barwTę zie­ loną lub żółtozieloną. W ilgotność do 12%.

Suszenie. Liście suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j dobrze zacie­ nionej. R ozkłada się je cienką w arstw ą, odrzucając jednocześnie zebrane z liśćm i części łodyg i liście z ogonkam i. Liście należy suszyć ta k długo, aż głów ne n e rw y blaszek liściow ych będą ła ­ tw o się łam ać przy zginaniu. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg św ieżych liści. Cechy dobrego surowca. Pow inien się składać z blaszek liścio­ w ych bez ogonka liściowego lub z jego resztką długości do 3 cm. W ysuszony liść pow inien zachować zieloną barw ę, spodem ja ­ śniejszą. W ilgotność do 12%.

U w aga. W okolicach, gdzie jem io ła w ystępuje nielicznie, nie p o w in n a by ć z b ieran a z uw agi n a m ożliw ość je j w yniszczenia. W ta k ic h okolicach m o­ żna ją zb ierać jedynie z drzew owocowych, dla k tó ry ch 'rozw oju jem io ła je s t szkodliw a.

Jeżyna fałdow ana R u b u s plicatus i inne g a tu n k i jeżyny, w y stępujące pod w spólną nazw ą R ubus fruticosus Inne nazwy: czarna m alina, dziady, jeżyna Rodzina: R óżow ate — Rosaceae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. K rzew o pędach łukow ato w ygiętych lub ścielą­ cych się, p o k ry ty ch kolcam i. Liście z w ierzchu żyw ozielone, spodem m iękko owłosione, na długim ogonku liściow ym . K w i­ tn ie biało, latem . Owoce, k ształtem przypom inające owoce m a­ lin, d o jrzew ają w sierpniu i w rześniu. W ystępuje w lasach, zaroślach, n a skarpach, m iedzach, p rz y drożach, często masowo. Surowiec. Liść jeż y n y (Folium Rubi fruticosi) jest środkiem głów nie reg u lu jący m traw ien ie. W chodzi w skład h e rb a ty zio­ łow ej. OwToce świeże są cennym surow cem spożywczym . Zbiór. Liście zbiera się w iosną i latem . Ścina się je nożem bez ogonka liściowego. W ybiera się liście m łode, zdrow e. Z je d n e j ro ślin y pow inno się zebrać nie więcej niż 1/4 liści, a b y jej n ie osłabić i nie oszpecić. Liście grom adzi się na płachtach, a p rzed ich tra n sp o rte m składa się do koszy, luźno układając. 68

Rys. 29. Jeży n a fałd o w an a a) owoce, b) k w iaty

69

Kalina koraloina V ib u rn u m opulus Rodzina: P rz ew ie rtn io w a te — Caprifoliaceae Roślina chroniona

Opis rośliny. Krzew , dochodzący do 4 m wysokości. Liście m a szerokie, od spodu om szone, brzegiem ząbkow ane, rozm iesz­ czone naprzeciw ległe. K w iaty w podbaldachach: środkow e — drobne, niepozorne, zielonkaw e; zew nętrzne — większe, białe. K w itnie: m aj — lipiec. Owoce — szkarłatnoczerw one jagody d o jrzew ają we w rześniu. W ystępuje w w ilgotnych zaroślach i nad rzekam i. J e st często w ysadzana w p ark ach ja k o roślina ozdobna, zwłaszcza w odm ia­ nie o k u listy ch kw iatostanach. Surowiec. K ora k a lin y koraloW ej (Cortex V ib u rn i opuli), środek 0 działaniu ściągającym , przeciw skurczow ym . Zbiór. K orę zbiera się w czesną wiosną, tj. w m arcu i kw ietniu. Ze ściętych gałęzi kalin y odcina się drobne gałązki i zd ejm uje korę w odcinku około 20 cm. W ty m celu n ależy naciąć korę w okół gałązki aż do drew na, a następnie przeciąć ją w zdłuż 1 podw ażając tępą stro n ą noża zdejm ow ać poszczególne je j od­ cinki. . Suszenie. K orę suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j, rozkładając ją

Rys. 30. K alin a koralow a a) gałązka z kw iatam i, b) owoce 70

cienką w arstw ą. Można rów nież suszyć na słońcu bądź w su­ szarni ogrzew anej w te m p e ra tu rz e do 40 °C. P rz y p rzeg am ian iu kory należy uw ażać, aby ru rk i nie w chodziły jed n a w drugą, gdyż w tedy dłużej schną i m ogą zapleśnieć. Suszenie m ożna za­ kończyć, gdy kora przy zginaniu pęka z trzaskiem . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 2,5 kg św ieżej kory. Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z odcinków dłu­ gości od 5 do 25 cm, grubości do 3 m m . W ysuszona kora pow in­ na m ieć b a rw ę z zew nątrz b ru n atn o sz arą z jaśn iejszy m i przetchlinkam i, w ew nątrz — szaropiaskow ą lub bru n atn o żó łtą. W il­ gotność do 12%. U w aga. Ze w zględu n a duże zapotrzebow anie lecznictw a należy zw iększać n asad zan ia kaliny.. N iekiedy w y stę p u je zapotrzebow anie n a k w iat kalin y (k w iaty o ta rte z szyp u łek po w ysuszeniu kw iatostanów ) i n a owoc k alin y (owoce dojrzałe, bez szypułek).

Kasztanowiec zwyczajny Ąesculus hippocastanum Inna nazwa: kasztan Rodzina: K asztanow cow ate — Hippocastanaceae Opis rośliny. W ysokie drzew o liściaste, o dużych dłoniasto zło­ żonych liściach. K w itn ie w m aju. W ystępuje w parkach, przy drogach oraz p rzy zabudow aniach. Surowiec. K w ia t kasztanow ca (Flos Hippocastani) i k o ra kasz­ tanow ca (Cortex Hippocastani) zaw ierają flaw onoidy, garbniki, saponiny i inne. Stosow ane są głów nie przeciw guzom k rw a w ­ niczym , żylakom . Zbiór. K w iaty zbiera się w całych k w iatostanach z drzew bia­ ło kw itnących. Z kw iatostanów obryw a się pojedyncze k w iaty i rozkłada do suszenia. Podczas zbioru należy- uw ażać, b y nie niszczyć k o ry drzew a i nie łam ać gałęzi. Do zbioru k o ry w y k o rzy stu je się przecinkę gałęzi i usuw anie drzew . Z biera się korę z m łodszych gałęzi, gładkich na pow ierz­ chni. Suszenie. W czasie pogody ciepłej i bezdeszczow ej m ożna su­ szyć k w ia ty w suszarniach n a tu ra ln y c h , dobrze zacienionych i o silnym przew iew ie. W d n i pochm urne suszy się je w su­ szarniach ogrzew anych w te m p e ra tu rz e do 35°C. 71

K orę suszy się w suszarniach natu raln y ch , n a słońcu i w lekko ogrzanych. Rozkłada się ją cienką w arstw ą. Cechy dobrego surowca. Św ieży kw iat kasztanow ca nie m oże być zgnieciony i zaparzony. Pow inien być ułożony w płaskich koszach. N ie może zaw ierać szypułek kw iatostanow ych. W ysu­ szony k w iat pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę biało-różow ą. W ilgotność do 12%. K ora kasztanow ca pow inna składać się z odcinków długości 5 do 30 cm i grubości do 5 m m . Nie m oże zaw ierać odcinków z plam am i lub z cząsteczkam i drew na. W ysuszona kora pow in­ n a m ieć b arw ę z zew nątrz jasnobrązow ą lub brązow oszarą, w e­ w n ą trz — żółtobrunatną. W ilgotność do 12%.

,

Kocanki piaskoire 'Helichrysum arenarium Inne nazwy: kocanka żółta, kocie łapki, n ieśm ierteln ik żółty, radostka, słom ianka, suchokw iat Rodzina: Złożone — Compositae Roślina chroniona

Opis rośliny. B ylina w y ra sta jąc a do 30 cm wysokości, cała w eł­ nisto filcow ata. K w iaty m a żółtocytrynow e lub pom arańczow e, zebrane na w ierzchołkach pędów w k u liste koszyczki, spraw ia­ jące w rażenie suchych. K w itn ie w czerw cu i lipcu. W ystępuje n a suchych, piaszczystych nieużytkach, m iedzach, skarpach, przydrożach, brzegach lasów, często masowo. Surowiec. K w iat kocanki (Flos Helichrisi) m a duże znaczenie p rzy leczeniu w oreczka żółciowego, w ątroby, przew odu pokar­ m owego. W chodzi w skład m ieszanki ziołowej „Cholagoga II” (żółciopędna), „G astrochołu” i innych. Zbiór. K w ia ty kocanki zbiera się w początkach kw itnienia, g d y ro zw ijają się dopiero pierw sze koszyczki kw iatow e. Z ebrane w pełni kw itnienia w suszeniu p rzek w itają i tra c ą w artość. Ścina się kw iato stan y bez szypułki. Do zbioru używ a się ostrych noży, a b y uniknąć w y ry w an ia roślin z korzeniam i. K w iato sta­ nów o pom arańczow ej b arw ie kw iatów nie n ależy składać z k w iato stan am i o k\Viatach żółtych. Suszenie. K w iaty kocanki pow inno się w ysuszyć szybko, ale w niezb y t w ysokiej tem p e ra tu rz e , dlatego lepiej suszyć je w 72

Rys. 31. K ocanki piaskow e

suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie. W suszarni ogrzew anej stosuje się tem p e ra tu rę do 30°C. D obrze w ysuszone kwuaty p rzy poruszaniu szeleszczą, a zgniecione w ręce łatw o pow tórnie rozsypują się. 1 kg suszu o trz y m u je się z około3,5 kg kw iatów świeżych. Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z koszyczków bez szypułek lu b tylko z resztką szypułki, b arw y n a tu ra ln e j; nie może zaw ierać koszyczków rozsypujących się. W ilgotność do 12%

Krwawnik pospolity Achillea millejoHum Inna nazwa: tysiąclist Rodzina: Złożone — Compositae Roślina polecana do zfcioru przez m łodzież szkolną

Opis rośliny. B ylina w y rastająca do 50 cm, o sztyw nej łodydze ulistnionej, zakończonej baldachokształtnym kw iatostanem złożonym z d robn ych koszyczków o białych kw iatach. K w itnie 73

od czerw ca do sierpnia. C ała roślina m a silny, balsam iczny za­ pach. W ystępuje pospolicie na m iedzach, przydrożach, p rzy zabudo­ w aniach, n a łąkach, pastw iskach. Je st już rów nież upraw iana. Surow iec. Ziele k rw aw n ik a (Herba Millefolii) i kw iat k rw a w n i­ ka (Flos Millefolii). O bydw a surow ce zaw ierają olejek, g a rb n i­ ki, gorycz, flaw onoidy i inne, k tó re m a ją duże znaczenie w leczeniu przew odu pokarm ow ego, chorób zw iązanych z w adliw ą przem ianą m aterii; wchodzi w skład w ielu m ieszanek ziołowych. M łode liście ro ślin y są cenną paszą, zwłaszcza dla drobiu. Zbiór. K w iaty i ziele zbiera się tylko z m iejsc nasłonecznionych i zawsze z roślin św ieżo rozkw itłych. Ścina się surow ce sier­ pem lub nożem. Jako ziele ścina się górną, ulistnioną część pę­ du. Chcąc uzyskać k w ia t o ta rty ścina się kw iato stan y ro ślin y n ad najw yższym liściem , a w łaściw y surow iec — koszyczki kw iatow e o trz y m u je się po w ysuszeniu kw iatostanów przez o tarcie koszyczków na sitach, a następnie oczyszczenie ich z do­ m ieszk i szypułek.

Suszenie. Ziele i k w iato stan y krw aw n ik a suszy się w suszar­ niach n a tu ra ln y c h , w zacienieniu. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg św ieżego ziela i około 5 kg św ieżych baldachów . C echy dobrego surowca. Ziele k rw aw n ik a pow inno składać się z w ierzchołków pędów z kw iatam i i liśćm i n a tu ra ln e j barw y. Wilgotrfość do 13%. K w iat krw aw n ik a pow inien składać się tylko z koszyczków kw iatow ych b arw y białej, bez dom ieszki szypułek. W ilgotność do 12%.

Kukurydza zwyczajna Ze a m a y s Rodzina: T raw y — Gramineae Opis rośliny. J e st to roślina jednoroczna, u p raw ian a na ziarno i paszę dla bydła. Surow iec. Z nam ię k u k u ry d zy (S tigm a Maydis) to pęczki n it­ kow atych znam ion żeńskich kw iatów rośliny w ytw arzający ch się na grubych kolbach w k ątach liści — środek m oczopędny i przeciw skurczow y. Z biera się znam iona młode, jeszcze nie za­ sychające, b a rw y jasnozielonej. S uszy się je w su szarn i n a tu ­ ra ln e j, po rozłożeniu cienką w arstw ą. N ależy chronić surow iec przed zgniataniem i zaparzeniem .

Lebiodka pospolita Origanum m lgare Inne nazwy: dziki m ajeran ek , m acierzanka wysoka, m acierduszka Rodzina: W argow e — Labiatae

®ys. 32. K rw a w n ik pospolity (dolna i górna część rośliny) 74

Opis rośliny: J e s t to bylina, w y ra sta ją c a do w ysokości 80 cm, o łodydze rozgałęzionej, ulistnionej nakrzyżlegle. K w ia ty dro­ bne, purpurow ofioletow e w y tw a rz a n a w ierzchołkach rozgałę­ zień łodyg od czerw ca do w rześnia. Cała roślina je s t silnie a ro ­ m atyczna. W ystępuje na słonecznych w zgórzach, brzegach lasów , w zaroś­ lach, nad row am i. 75

d y n c z e koszyczki, ja k u podbiału, ty lko w gałęziste kw iato stan y n a łodydze do 30 cm w ysokiej. '.Surowiec. Liść lepiężnika (Folium Petasitidis), środek śluzow y. Z apotrzebow anie przew ażnie na eksport, zm ienne. Liście zbiera się późną w iosną i na początku lata, kiedy są jeszcze m łode i niezupełnie w yrośnięte; długość blaszki nie pow inna p rze k ra ­ czać 13 cm, a szerokość 25 cm. B laszki ścina się bez ogonków liściow ych. Liście suszy się w w aru n k ach n a tu ra ln y c h po roz­ ło żen iu w arstw ą pojedynczą dolną stro n ą blaszki k u górze lub w tem p e ra tu rz e podwyższonej do 40°C. 1 kg suszu otrzym uje się z około 4,5 kg liści św ieżych. W ysuszone liście pow inny za­ chow ać n a tu ra ln ą barw ę, nie m ogą zaw ierać liści z plam am i, zb ru n a tn ia ły ch i pokruszonych. N ie zbiera się surow ca z lepięż­ n ik a lekarskiego (Petasites officinalis) o liściach przy p o m in ają­ c y c h liście łopianu — okrągław ych, bardzo dużych, spodem ■cienko szaraw o kutn ero w aty ch .

Lipa drobnolistna Rys. 33. L ebiodka pospolita

Tilia cordaSa, syn o n im -T ilia parvifolia

Lipa szerokolistna Tilia p ia ty p k y llo s , syn on im -T ilia grandifolia

Surow iec. Ziele lebiodki (H erba O rigani) pow inno składać się z zakw itających pędów długości do 25 cm, ukw ieconych i u lis tnionych; działa żółciopędnie i pobudza czynność żołądka. Z biera się ziele w początkach kw itn ien ia rośliny. Suszy się je w su ­ szarni n a tu ra ln e j lub w ogrzew anej, w tem p e ra tu rz e do 35°C.

Lepiężnik kutnerowaty P e ta sites spurius, syn o n im P etąsites to m ęn tcsu s Inna nazwa: podbiała Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. B ylina z w yglądu liści i kw iató w przypom inająca podbiał, ale liście m a zw ykle szersze niż dłuższe, bez fioleto­ wego odcienia unerw ienia i spodem gęsto biało ku tn ero w ate, a k w ia ty rów nież żółte i w koszyczkach, ale z e b ran e nie w poje­ 76

■Rodzina: L ipow ate — Tiliaceae O pis rośliny. O bydw a g a tu n k i to wysokie, rozłożyste drzew a li­ ściaste, znane ze sw ych w onnych, m iododajnych, żółtaw obiały ch kw iatów , zebranych w kw iato stan y kształtu baldaszka. K w iato stan lipy szerokolistnej składa się z 2 do 5 kw iatów , a dro b n o listn ej z 5 do 11 kw iatów . Z szypułką każdego kw iato sta­ n u zrośnięta je s t do połowy ch arak tery sty czn a dla lip y w ydłu­ żona, błoniasta podsadka jasnozielonej barw y. Lipa szerokolistn a zakw ita w’ końcu czerwca, drobnolistna około dw óch tygodni później. 'W ystęP uj e dziko i jest pow szechnie w ysadzana jako drzew o użytkow e i ozdobne. Surow iec. K w iat lipy (Flos Tiliae) zaw iera flaw onoidy, śluzy, o le je k i inne zw iązki; z n ajd u je szerokie zastosow anie jako śro­ d e k napotny, przeciw kaszlow y i uspokajający. J e s t rów nież uży w an y jako n am iastk a h erbaty. Zbiór. Na surow iec zbiera się całe k w iatostany w raz z podsadką 77

kw iatow ą. Zbiór rozpoczyna się w ty m czasie, gdy w iększość kw iatów w kw iatostanie je s t już rozw inięta, a prow adzi się go do pełni kw itnienia lip. N ie zryw a się kw iatów przekw itłych. Wobec tego, że lipa szybko przekw ita, nie należy zw lekać ze zbiorem . K w iat lipy zbiera się za pomocą rozstaw ionych d ra b in i dlatego przed zbiorem k w ia tu należy przygotow ać takie d ra ­ biny, na k tó ry c h można stać w ygodnie i zawiesić koszyczek d o składania kw iatów . Poza tym , nie m ając w łasnych drzew , n a ­ leży uzyskać zgodę p ry w a tn y c h w łaścicieli n a zbieranie su ro w ­ ca na ich tere n ac h lub zezw olenie odpow iednich in sty tu cji na zbiór n a teren ach kom unalnych i państw ow ych. M ożna le g ity ­ m ować się pozw oleniem na prow adzenie zbioru dla p o trz e b przem ysłu, ale jednocześnie złożyć zobowiązanie, że drzew a n ie zostaną uszkodzone, a te re n zbioru będzie pozostaw iony w n a ­ leżytym porządku. Suszenie. K w iat lip y dobrze w ysycha w suszarni n a tu ra ln e j. N ależy go jed n ak ułożyć cienką, luźną w arstw ą. Po w ysuszeniu p a k u je się kw iat do toreb. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg kw iatów świeżych. Cechy dobrego surow ca. P ow inien składać się z kw iatostanów w raz z podsadkam i, barw y: kw iatów — żółtobiałej, podsadek — jasnozielonej. N ie m oże zaw ierać kw iatów p rzek w itły ch , owoców, podsadek z plam am i. D obrze w ysuszony kw iat pow i­ nien m ieć p rzyjem ny, m iodow y zapach. W ilgotność do 12%. Uw aga. Nie zbiera się k w iatu z często w ysadzanej w p ark a ch lip y sre ­

Lnica pospolita L i m r ia vulgaris In n a nazw a: dzikie lw ie paszcze, p antofelki M atki Boskiej Rodzina: T rędow nikow ate — Scrophulariaceae Opis rośliny. J e s t to bylina, w y ra sta jąc a do 60 cm, o łodydze: niegałęzistej p o k ry te j cienkim i liśćm i, górą zaostrzonym i, o 1— — 3 nerw ach. Ż ółtopom arańczow e kw iaty rośliny zebrane są w grono na wierzchołku łodygi; z kształtu p rzypom inają k w iaty rośliny ozdobnej — lwiej paszczy. W ystępuje na m iedzach, żw irow iskach, przy drogach, na skarpach. Surowiec. Z iele lnicy (Herba Linariae) zaw iera flaw onoidy, kw asy organiczne, alkaloid i inne związki; zn ajd u je zastosow a­ nie głów nie p rzy zaburzeniach tra w ie n n y ch i przew lekłych z a parciach. Z biera się górne części pędów długości do 25 cm, w początkach kw itn ian ia rośliny. Suszy w suszarniach n a tu ra ln y c h lub w lekko podw yższonej tem p e ra tu rz e . Po w ysuszeniu ziele pow inno zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%.

b rzy stej o k w iatach z odurzający m zapachem i w iększych od k w iató w om ów ionych gatunków lipy.

Rys. 34. L ipa a) drobnolistna, b) szerokolistna 78

Rys. 35. L nica pospolita

Lulek czarny

Łopian miększy

Hyoscyamus niger

\ r c t i u m lappa

Łopian mniejszy

Inne nazwy: blekot, szalej Rodzina: Psiankow ate — Solanaceae

Ą,rctium m inus Roślina trująca!

Łopian pajęczynouiaty

Opis rośliny. R oślina roczna lub d w u letn ia o niem iłej, odurza­ jącej woni, gruczołow ato owłosiona, w d o ty k u lepka. W yrasta do 80 cm. Liście m a duże, zatokow o-pierzasto-w rębne lub sie­ czne. K w iaty, w kształcie nap arstk a, brudnożółte z fioletow ym i żyłkam i, ro zw ijają się od czerw ca dc jesieni. W ystępuje na gle­ bach zaśbbnych w wapń: na rum ow iskach, p rzy zabudow aniach i jako ch w ast pól i ogrodów. Surowiec. Liść lulka (Folium Hyoscyami) zaw iera silnie działa­ jące alkaloidy, ja k hyoscyam ina, atropina, skopolam ina; w y k a­ zują działanie przeciw skurczow e, przeciw dychaw iczne. Liście zbiera się w czasie k w itnienia rośliny, k ilk a k ro tn ie pow tarzając zbiór. Liście należy suszyć dokładnie, gdyż nie dosuszone pleś­ nieją i tra c ą w artość. N ajlepiej je st suszyć je w tem p e ra tu rz e 40— 45°C. W ysuszone liście n ab ierają b a rw y szarozielonej, od górnej stro n y z odcieniem żółtaw ym ; są silnie skurczone i po­ w yginane. W ilgotność do 12°/o. Liście lu lk a n ie mogą dostać się do in n y ch surow ców. O statnio pozyskuje się surow iec z upraw .

4 rctiu m to m en to su m

Rys. 36. L u le k czarny

Rys. 37. Ł opian w iększy

80

6 — Zbieramy zioła

Inne nazwy: głowacz, łopień, łopuch, dziady Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. Są to ro ślin y dw uletnie. W pierw szym ro k u w y­ tw a rz a ją rozetę odziom kow ych liści — bardzo dużych, długoogonkow ych oraz silne, palow e, m ięsiste korzenie. W następ­ n y m roku w y kształcają ulistnioną, rozgałęzioną łodygę. Na wie­ rzchołkach rozgałęzień łodygi w ykształcają się k w ia ty zebrane w koszyczki o k ry te haczykow atym i łuskam i. P rzek w itające ko­ szyczki kw iatow e przyczepiają się ty m i łuskam i do u b ra ń i sier­ ści zw ierząt. Poszczególne g a tu n k i łopianu różnią się m iędzy sobą nieznacznie, głów nie w ielkością oraz stopniem ow łosienia liści i koszyczków kw iatow ych.

81

W ystępują pospolicie w pobliżu zabudow ań, n a rum ow iskach, w zaroślach i zaniedbanych ogrodach. W prow adzane są rów nież do u praw y. Surowiec. K orzeń łopianu (Radix Bardanae, synonim Radix Lappae) zaw iera inulinę, zw iązki śluzowe, olejek, garbniki i in ­ n e cenne składniki. Z n a jd u je zastosow anie głów nie jako środek „czyszczący k rew ”, p rzy wszelkiego ro d za ju w ysypkach skór­ nych; zew nętrznie u żyw any je st do pielęgnacji włosów. Zbiór. K orzenie zbiera się jesienią i bardzo w czesną w iosną, zaw sze tylko z jednorocznych roślin, tj. tych, k tó re jeszcze nie kw itły . W czasie kw itn ien ia korzenie szybko tra c ą swoje w łas­ ności lecznicze i sta ją się w łókniste, niełam liw e; nie n a d a ją się n a surow iec zielarski. K orzenie w ykopuje się dużym i łopatam i lub grubym i, m etalow ym i prętam i, dołem spłaszczonym i. W y­ kopane korzenie m y je się, oddziela od nadziem nej części ro ślin y i oczyszcza z drobnych korzonków . G rubsze korzenie p rzek raw a się podłużnie, w m iarę p o trzeb y na krzyż. Suszy się korzenie w suszarniach ogrzew anych w te m p e ra tu ­ rze do 50°C. Tylko w d n i ciepłe m ożna podsuszać korzenie w suszarni n a tu ra ln e j, dosuszając w te m p e ra tu rz e podw yższonej. Cechy dobrego surowca. Św ieże korzenie pow inny być m ięsiste, dobrze oczyszczone i obsuszone z wody. K aw ałki korzeni n ie p ow inny być grubsze niż 4 cm. W ysuszony surow iec pow inien być b a rw y z zew nątrz jasn o szaro b ru n atn ej, na przełom ie szarobiałej; p rzy zginaniu pow inien pękać. W ilgotność do 13%.

Rys. 38. M acierzan k a p iaskow a

Uwaga. Ze w zględu n a duże zapotrzebow anie n a korzen ie łopianu, ro ślin a p o w in n a być rozm nażana w szędzie tam , gdzie nie h am u je w zro stu ro ślin u p raw n y ch .

Macierzanka piaskoira T h y m u s s erp yllu m

'

Inne nazwy: cząberek, dzięcielnica, m acierzanka pospolita Rodzina: W argow e — Labiatae Opis rośliny. J e st to drobna krzew inka, w ysoka do 15 cm, roz­ ra sta ją c a się w duże, niskie kępy. P ęd y ro ślin y są gęsto p o k ry ­ te dro b n y m i liśćmi, a na ich w ierzchołkach skupione są różow ofioletow e k w iaty. K w itn ie całe lato. Cała ro ślin a m a silny, a ro ­ m aty czn y zapach. W ystępuje na suchych pastw iskach, słonecznych w zgórzach, 82

p rz y drogach, n a brzegach lasów, głów nie sosnowych. Surowiec. Z iele m acierzanki (Herba Serpylli) zaw iera olejek, garbniki, gorycz, flaw onoidy i in n e związki; stosow ane je s t przy w ielu dolegliw ościach jako środek przeciw bólow y, w y k rztu śn y , odkażający, w chodzi w skład m ieszanki „S eptosan” (o działa­ n iu odkażającym ). Zbiór rozpoczyna się w początkow ym okresie k w itn ien ia rośli­ n y i prow adzi w dni pogodne, po obeschnięciu rosy. P ęd y ścina się na tak iej wysokości, a b y w surow cu nie znalazły się dolne części — zdrew niałe, bezlistne lub z pożółkłym i liśćm i. Do zbioru używ a się ostrych noży lub sekatorów , aby rośliny nie w y ry w a ły się z korzeniam i. Suszenie. Ziele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h , p rzy d u ­ żym dostępie pow ietrza. Surow iec rozkłada się cienką w arstw ą, a b y n ie przew racać go w czasie suszenia, gdyż liście łatw o się osypują. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg św ieżego ziela. 83

Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z ulistnionych i ukw ieconych pędów, nie dłuższych niż 15 cm. Nie może za­ w ierać łodyg bez liści oraz pędów p rzek w itły ch i z b ru n a tn ia ­ łych. W ysuszony surow iec pow inien zachow ać barw ę n a tu ra l­ ną. W ilgotność do 12°/o. Uwaga. P od nazw ą m a cierzan k i w y stę p u je w iele g atu n k ó w i fo rm zbliżo­ ny ch p o krojem , b arw ą i b u dow ą k w iatu , a różniących się jed y n ie k sz ta ł­ te m liści i w ysokością łodyg. S urow iec zbiera się ze w szystkich g atu n k ó w m a cie rz an k i o przyjem n ym zapachu.

Mak polny P a pa ver rhoeas Inne nazwy: m ączek, m ak dziki, m ak zajęczy Rodzina: M akow ate — Papaveraceae Opis rośliny. J e st to roślina roczna, niekiedy dw uletnia, znana ze sw ych dużych, jaskraw oczerw onych kw iatów . K w itn ie od m aja do sierpnia. W ystępuje jako chw ast ro ślin upraw nych, zwłaszcza zbóż ozi­ m ych. Surow iec. K w iat m aku (Flos Rhoeados) zaw iera silnie d ziałają­ cy alkaloid, związki śluzow e, glikozydy i in n e składniki; je st u ży w an y jak o środek uspokajający i pow lekający. Zbiór. P od nazw ą k w ia t zbiera się p łatk i ko rony kw iatow ej. Z biera się je delikatnie, ab y nie zgniatać, gdyż w m iejscach zgniecenia czy załam ania ciem nieją, tra c ą w ygląd i w artość. Z eb ran y ch płatków nie u g n iata się. Suszenie. P ła tk i suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h zacienio­ nych i o dużym przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych w nieznacznie podw yższonej tem p eratu rze, nie powyżej 30°C. S uszenie w wyższej te m p e ra tu rz e pow oduje zlepianie się p ła t­ ków. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 9 kg św ieżych płatków . Cechy dobrego surowca. W łaściw ie zeb ran y i w ysuszony su ro ­ wiec pow inien składać się z pojedynczych p łatk ó w b arw y czerw ono-fioletow ej. Nie m oże zaw ierać płatk ó w zlepionych. W il­ gotność do 12%.

34

Malina uiłaściira Rubus idcK-us Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. K rzew w y ra sta jąc y do 2 m wysokości, znany ze sw ych arom atycznych, czerw onych owoców. K w itn ie w m a ju i czerwcu. Owoce d o jrzew ają w czerw cu i lipcu. W ystępuje w lasach, zaroślach oraz je s t u p raw ian y dla celów spożywczych. Surowiec. Liść m aliny (Folium R ubi idaei) zaw iera garbniki, kw asy organiczne i inne składniki; je st środkiem głów nie ścią­ gającym , w chodzi w skład h e rb a ty ziołowej. Owoc m aliny (Fructus Rubi idaei) zaw iera w itam inę C, kw asy organiczne, p ek ty n y , fruktozę, glikozę i inne; z n a jd u je zastoso­ w anie jak o środek w itam inow y i napotny. Św ieży owoc je st po­ nadto cennym surow cem dla przem ysłu spożywczego. Zbiór. Liście zbiera się w iosną i latem w y b ierając m łode, ale ju ż dobrze w yrośnięte. Ścina się je bez ogonka lub tylko z jego częścią. Owoce zbiera się świeżo dojrzałe, jęd rn e, zaw sze w cza­ sie suchej pogody. Nie m ożna przeznaczać na surow iec leczni­ czy owoców p rzejrzały ch , gdyż tak ie podczas suszenia zlepiają się, b ru n atn ieją , a n aw et pleśnieją. Suszenie. L iście m aliny m ożna suszyć w suszarniach n a tu ra l­ nych, zacienionych. Owoce suszy się w suszarniach ogrzew a­ nych o dużym przew iew ie, w te m p e ra tu rz e do 50°C, początko­ wo tylko nieznacznie podw yższonej. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3 kg liści św ieżych i około 7 kg owoców św ieżych. Cechy dobrego surowca. D obrze zebrane i w ysuszone liście po­ w in n y zachow ać n a tu ra ln ą barw ę: na pow ierzchni — zieloną, od spodu biaław ą. Surow iec nie m oże zaw ierać liści o zbyt d łu ­ gich ogonkach. W ilgotność do 12%. Owoc m aliny pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę i p rzy je m ­ n y arom at. N ie m oże zaw ierać owoców zlepionych w g ru d k i. W ilgotność do 15%.

85

Miodunka plam ista P u lm on aria ojjicinalis

Miodunka ćma P u lm on aria obscura Inne nazwy: płucnik, suchotnik, miodunka lekarska Rodzina: Szorstkolistne — B oraginaceae Opis rośliny. B yliny w y ra sta jąc e do 30 cm wysokości. C ale sil­ nie szczeciniasto owłosione. Liście odziom kow e — sercow ato jajo w ate, ogonkowe, łodygow e — znacznie m niejsze, siedzące. K w ia ty — początkow o czerw one, potem niebieskofioletow e. K w itn ą od m arca do m aja. R óżnią się nieznacznie: m iodunka ćm a je s t nieco w ięcej ow łosiona i m a le tn ie liście odziom kow e

o blaszce krótszej od ogonka, a m iodunka plam ista m a blaszki liściow e co n ajm n iej rów ne długości ogonka i liście zw ykle z w ierzchu biaław oplam iste. W ystępują w lasach liściastych i w zaroślach. Surowiec. Ziele m iodunki (Herba Pulmonariae) zaw iera śluzy, alantoinę, zw iązki m ineralne, saponiny i inne; je st stosow ane p rzy chorobach dróg oddechow ych i m echanicznych uszkodze­ niach płuc, np. pyłam i węgla. Zbiór. Z iele zbiera się w czasie kw itnienia roślin ścinając n ad ­ ziem ną część ro ślin y i liście odziom kowe. Dolne części łodyg pozostaw ia się w celu ułatw ienia roślinie dalszego w zrostu. Suszenie. Z iele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrze­ w anych do 35°C. Rozkłada się je w arstw ą pojedynczą. 1 kg su ­ row ca o trzy m u je się z około 4 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. P ęd y o sercow ato jajo w a ty ch liściach, owłosionych, b arw y: kw iatów — fioletow ej, liści — z w ierzchu zielonej, często biaław oplam istej, dołem srebrzystozielonej. W ilgotność do 12%. Uwaga. Nie m ylić ro ślin z m io d u n k ą w ąsk o listn ą (Pulmonaria angustifolia) n ie u żyw aną w lecznictw ie.

I

Mniszek pospolity T araxacum officinale Inne nazwy: bole oczy, b rodaw nik m ieczow aty, dm uchaw iec, mlecz, lw i ząb, m niszek lek arsk i Rodzina: Złożone — Compositae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. B ylina. W czesną w iosną w ytw arza rozetę liści od­ ziom kowych, długich, bezogonkow ych, na brzegach rozm aicie w ycinanych i żółte kw iaty zebrane w duży koszyczek na obłej łodyżce w ew n ątrz pustej, do 30 cm w ysokiej. N asiona po doj­ rzeniu tw orzą na łodyżce puchow ą kulę. Cała roślin a m a m lecznobiały sok, w idoczny po zerw aniu kw iatów lub liści. W ystępuje bardzo pospolicie na łąkach, przy drogach oraz jako chw ast roślin up raw n y ch i traw ników . Surowiec. K w iat m niszka (Flos Taraxaci) o niew ielkim zapo­ trzebow aniu. K orzeń m niszka (Radix Taraxaci) o bardzo dużym zapotrzebow aniu. Ziele m niszka z korzeniam i (Herba Taraxaci 87

V

Rys. 40. M niszek pospolity

cu m radicibus) o dużym zapotrzebow aniu i ziele m niszka (Herba Taraxaci) o średnim zapotrzebow aniu. Z aw ierają inulinę, go­ rycze, garbniki, sole m in e raln e i inne cenne składniki. K orzeń m niszka w chodzi w skład m ieszanek ziołowych: „D egrosan” — reg ulującej przem ianę m aterii, „Cholagoga II ” — żółciopędnej, „D iabetosan” — przeciw cukrzycy i innych leków . Zbiór. K orzenie zbiera się w jesieni z roślin starszych. W yko­ p u je się je ostrą łopatą, a b y w ydobyć w całości, bez kaleczenia. P rz y kopaniu korzeni na tra w n ik a ch lub p rzy drogach używ a się ja k najw ęższych łopat, aby pow stały dołek łatw o zasypać. W ykopane korzenie m y je się dokładnie, ale szybko, obsusza na przew iew ie, następnie odcina się części nadziem ne w raz z sz y j­ ką korzeniow ą i jak najszybciej suszy. Pod nazw ą kw iat zbie­ ra się koszyczki kw iatow e w ty m czasie, gdy zaczynają się roz­ wijać, gdyż zebrane w pełnym rozkw icie p rzek w itają i w y­ k ształcają nasiona podczas suszenia. K oszyczki kw iatow e z ry ­ wa się bez szypułki. Ziele m niszka należy ścinać w czesną w iosną, gdy koszyczki kw iatow e są jeszcze w pączkach. N a surow iec ścina się całą rozetę liściow ą. N iekiedy zbiera się, na specjalne żądanie odbiorcy, ziele m nisz­ ka bez kw iatostanów . Ziele m niszka z korzeniam i zbiera się w czesną jesienią. S ta ra n n ie oczyszcza się je z ziem i, drobnych korzeni i zb ru n atn iały ch liści. K w iatostany lub szypułki kw iato­ stanow e zn ajd u jące się na n iek tó ry ch roślin ach usuw a się. 88

Suszenie. W szystkie surow ce suszy się w suszarniach ogrzew a­ nych w n iezb y t w ysokiej tem p e ra tu rz e , około 30°C. P rz y su ­ szeniu ziela m niszka z korzeniem pow inno się zw racać uw agę, b y dokładnie w ysuszyć szy jk i korzeniow e. W bardzo ciepłe dni m ożna rów nież suszyć korzenie i ziele w suszarniach n a tu ra l­ nych o dobrym zacienieniu i przew iew ie. K w iaty lepiej je s t podsuszyć w ogrzew anej suszarni w niższej tem p e ra tu rz e , a ty l­ ko dosuszyć w n a tu ra ln e j. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 6 kg kw iatów św ieżych, 4 kg św ieżych korzeni i około 4,5 kg św ieżego ziela. Cechy dobrego surowca. K w iat pow inien składać się z koszycz­ ków nie rozsypujących się, bez szypułki kw iatostanow ej lub z je j resztą długości do 1,5 cm, b a rw y n a tu ra ln e j. K orzenie po­ w inny m ieć grubość do 2 cm i b arw ę z zew nątrz szarobrunatną,, na przełom ie b iaław ą z żółtym w alcem osiowym. Z iele nie mo­ że zaw ierać liści zbrunatniałych. W ilgotność w szystkich surow ­ ców do 12%. K orzenie dostarczane do p u n k tu skupu ziół w stan ie świeżym, nie m ogą m ieć na pow ierzchni wody. K w iaty i ziele pow in n y być świeżo zebrane, nie zaparzone, luźno złożone w koszach.

Mydlnica lekarska Saponaria officin lis Inne nazwy: m ydlnik, m ydlnikow y korzeń, m ydłow nik, psie goździki Rodzina: G oździkow ate — Caryophyllaceae Opis rośliny. B ylina w y rastająca do 80 cm, o długich, w alcow a­ tych, brunatnoczerw onaw ych korzeniach i kłączach, łodygach sztyw nych, naprzeciw ległe ulistnionych. Liście m a jajow ate, ostro zakończone, o w yraźnych trz e ch nerw ach. K w iaty dość duże, bladoróżow e, czasem białe, zebrane są na w ierzchołkach pędów w d w u ram ien n e w ierzchotki. W ystępuje p rzy zabudow aniach, na przydrożach, m iedzach, w zaroślach i jako chw ast zbóż ozim ych oraz roślin w ieloletnich. J e s t ju ż rów nież w upraw ie. Surowiec. K orzeń m y d ln icy (Radix Saponariae) zaw iera d u że ilości zw iązków saponinow ych; stosow any je st głów nie jak o lek w y k rztu śn y . W przem yśle uży w an y je st do płynów gaszących, chałw y a w gospodarstw ie dom ow ym odw ar z korzeni służy do czyszczenia m ateriałó w w ełnianych. 89-

«

.Zbiór. P o d nazw ą korzeń zbiera się korzenie i kłącza rośliny. Z biera się je w iosną aż do zakw itnięcia roślin i jesienią. W yko­ p u je się je w idłam i am erykańskim i. Wobec tego, że części pod­ ziem ne silnie ro zra sta ją się, kopie się je głęboko i w dostatecz­ nie dużym prom ieniu. Na polach w ybiera się je z ziem i przy jesiennej orce. Z w ykopanych korzeni i kłączy odcina się n a d ­ ziem ne części rośliny, usuw a się drobne korzonki oraz ziemię, w m iarę m ożności n ie m y jąc ich. N ajgrubsze i najcieńsze k łą ­ cza zakopuje się na m iejscach zbioru, a b y w yrosły z nich now e rośliny. Suszenie. W iosną m ożna suszyć surow iec w suszarniach n a tu ­ raln y c h w w aru n k ach dużego dostępu pow ietrza albo na słoń­ cu. N atom iast jesienią w ym aga suszenia w suszarniach ogrze­ w anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. D obrze w ysuszone korzenie pow inny p rzy zginaniu łam ać się z trzaskiem . 1 kg suszu o trzy ­ m u je się z około 3,5 kg korzeni i kłączy św ieżych. Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z korzeni i kłączy grubości do 7 m m , b arw y z zew nątrz b runatnoczerw onaw ej, na przełom ie białej i rdzenia żółtej. Nie m oże zaw ierać drobnych korzonków , resztek części nadziem nych, zanieczyszczeń m ine­ ralnych. Św ieży surow iec pow inien być dostarczany do p u n k tu sku p u ziół w koszach w iklinow ych. W ysuszony surow iec pow i­ nien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%.

Rys. 41. M ydlnica le k a rsk a :90

Naiułoć pospolita JSolidago virga

—

aurea

Inne nazwy: polska mimoza, złota dziewica, złota rózga, złotnik Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. J e s t to bylina o prostej i sztyw nej łodydze w gór­ nej części rozgałęzionej, w ysokości do 1 m. L iście dolne m a •ogonkowe, eliptyczne, górne siedzące, lancetow ate, brzegiem piłkow ane. K w ia ty żółte zebrane w koszyczki tw o rzą na w ierz­ chołkach rozgałęzień łodygi w ielokrotne grona. K w itn ie w lipcu i sierpniu. W ystępuje p rzy drogach, na zboczach, w zaroślach, lasach, częs­ to masowo. Surow iec. Ziele naw łoci (Herba Solidaginis), zaw iera flaw onoidy, g arbniki i inne; środek o działaniu głów nie m oczopędnym . Zbiór. Ziele zbiera się w początkach kw itnienia rośliny. Ścina się górne części pędów ulistnione i ukw iecone. N ie zbiera się

Rys. 42. N aw łoć p o sp o lita (górna i do ln a część rośliny) 91

\

pędów ro ślin w pełni kw itn ien ia lub przekw itających, gdyż k w iaty tak ich pędów w czasie suszenia d o jrzew ają i w y sy p u ją się z koszyczków w raz z puchem . Pędy ścina się nożami, sier­ pam i lub sekatoram i. Suszenie. Z iele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. Z iele rozkłada się cienką w arstw ą, a b y nie zachodziła konieczność przew racania go w czasie suszenia. P rzery w a się suszenie, gdy łodygi p rzy zginaniu łatw o łam ią się. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z pędów u listniony ch z kw iatam i częściowo w pączkach, długości do 30 cm. N ie m oże zaw ierać łodyg zdrew niałych i bezlistnych, pędów o k w iatach p rzek w itły ch (z puchem ). W ilgotność do 12%. U w aga. D la celów leczniczych nie zbierać innych gatu n k ó w ja k n aw ło ć k an a d y jsk a , późna i w ąskolistna.

Nostrzyk żółty M elilotus offictnalis

Rys. 43. N ostrzyk żółty

Inne nazwy: n o strzyk lekarski, tata rsk a traw a, b arkusz

gach. Ścięte pędy rozkłada się ja k najszybciej do suszenia. Suszenie. Suszyć m ożna w suszarniach n a tu ra ln y c h , gdyż ziele łatw o i szybko w ysycha; n ależy ty lko chronić je w suszarni p rze d św iatłem . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien się składać z u listnionych i ukw ieconych w ierzchołków pędów, nie dłuższych niż 35 cm. N ie m oże zaw ierać pędów o kw iatach p rzek w itły ch lub łodydze zdrew niałej i grubszej niż 5 m m. W ysuszony surow iec pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę i m ieć zapach k u m ary n y (św ieżego siana). W ilgotność do 12%.

Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae Opis rośliny. Rośliny jednoroczne lub d w u letn ie, w y ra sta jąc e do w ysokości 1,5 m, o silnie rozgałęzionych łodygach. Liście m ają długoogonkowe, trójdzielne, z przylistkam i, o brzegach ząbkow anych. K w iaty — żółte, drobne, tw orzą na w ierzchoł­ kach pędu jed n ostronne grona.. K w itną od czerw ca do sierpnia. Owocem je s t strąk ; w strą k a ch nostrzyka żółtego znajd u je się przew ażnie jedno nasiono, podczas gdy w strą k a ch n ostrzyka w yniosłego zw ykle dw a nasiona. W ystępuje na przydrożach, skarpach, w zaroślach, często w d u ­ żych skupieniach. Surowiec. Ziele nostrzyka (Herba Meliloti) zaw iera związki a ro ­ m atyczne (kum arynę), alantoinę, kw asy i inne składniki; je s t to środek przeciw skurczow y, a zew nętrznie — rozm iękczający i odciągający. U żyw any je s t na okłady p rzy ow rzodzeniach, za­ paleniach skóry. Zbiór. Z biera się w ierzchołki pędów o łodygach cienkich, siln ie u listnione i ukw iecone oraz boczne rozgałęzienia. N atom iast n ie należy zbierać części pędów o grubych lub zdrew niałych łody92

Orzech i-ułoski Juglam n g ia Rodzina: O rzechow ate — Juglandacece Opis rośliny. D rzew o owocowe o dużych, nieparzysto pierzasto złożonych liściach, kw iatach w kołkow atych kłosach. 93

W ystępuje w ogrodach i p rzy zabudow aniach, gdzie je st w ysa­ dzane dla zbioru owoców — orzechów w łoskich. Surowiec. Liść orzecha włoskiego (Folium Juglandis), śro d ek ściągający i przeciw zapalny; używ any je s t głów nie p rzy dole­ gliw ościach przew odu pokarm ow ego. Zbiór. Liście zbiera się m łode, ale już dobrze w yrośnięte i z ty ch — zw ykle p rzy rozkładaniu surow ca do suszenia — oddziela się na surow iec pojedyncze listki, a ogonki liściow e usuw a się. W ybiera się liście zdrow e, jednolicie zielone, tj. bez plam i zżółknień. Liście pow inno się zbierać z odrostów korzeniow ych, przeznaczonych na usunięcie. Je śli zbiera się je z drzew ow ocu­ jących, m e pow inno się zryw ać ich w ięcej niż 1/10 ogólnej iloś­ ci liści, aby nie osłabić drzew . Suszenie. Liście suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie po rozłożeniu pojedynczą w a rstw ą lub w suszar­ niach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 30°C, często je p rzeg arniając. Liście m ożna uw ażać za w ysuszone, gdy głów ne n e rw y łatw o łam ią się p rzy zginaniu liścia. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4,5 kg św ieżych liści. Cechy dobrego surowca. Ś w ieży surow iec pow inien składać się z pojedynczych listków b a rw y zielonej, spodem nieco ja ś n ie j­ szej, o c h a rak tery sty czn y m , p rzy jem n y m zapachu. W ysuszone liście pow inny m ieć b arw ę zbliżoną do n a tu ra ln e j, a zapach sła­ bszy niż św ieżych liści. N ie m ogą zaw ierać dom ieszki ściem ­ n iały ch liści. W ilgotność do 12%.

W ystępuje w całym k ra ju na w ilgotnych łąkach i w zaroślach,, na glebach żyźniejszych. Surowiec. Z iele ostrożenia w arzyw nego (Herba Cirsii oleracei), środek po p raw iający traw ienie. M ycie włosów w odw arze ostro­ żenia m a zapobiegać w ypadaniu włosów. Zbiór. Ścina się całe pędy ro ślin i z ty ch oddziela się n a suro­ wiec liście i zaw iązki kw iatostanów w raz z otaczającym i je list­ kam i. Łodygi odrzuca się. Z iele łatw o zaparza się, a więc ja k najszybciej rozkłada się je do suszenia. Suszenie. Z iele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o silnym przew iew ie i po rozłożeniu na ram a ch suszarniczych pojedyn­ czą w arstw ą albo w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 30°C. W okresie deszczowej pogody suszenie ciepłem sztucz­ nym je st konieczne ze w zględu na tru d n o w ysychające ko­ szyczki kw iatow e. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4,5 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Św ieży surow iec pow inien składać się w yłącznie z liści i zaw iązków k w iatostanów bez łodyg lub ty lk o

U w aga. W n iew ielkiej ilości zb iera się rów nież w czesną w iosną korę m ło­ dych, gładkich gałązek.

Ostrożeń imrzyiuny C irsiu m oleraceum Inna nazwa: czarcie żebro Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a do w ysokości 1 m, o łodydze słabo rozgałęzionej, na całej długości z rzadka, a le rów nom ier­ nie p o k ry te j dużym i liśćm i — w ydłużonym i, gładkim i, liro w ato-pierzasto-dzielnym i. K w ia ty m a jasnożółte (niekiedy p u rp u ­ rowe), zebrane na w ierzchołkach łodyg w prosto w zniesione ko­ szyczki kw iatow e. K w itnie od lipca do w rześnia. 94

95

s ich resz tk ą długości do 15 cm. B arw a liści, łodygi i okryw ko­ szyczków — zielona. W ysuszony surow iec pow inien mieć barw ę zbliżoną do n a tu ra ln e j; n ie m oże zaw ierać liści ściem niałych i kw iatów w ysypujących się z koszyczków kw iatow ych. W ilgot­ ność do 12%.

Ostróżeczka polna Consolida regalis Inne nazwy: ostróżka polna, sroczka, rogulki Rodzina: Jask ro w ate — Ranunculaceae Roślina trująca! Opis rośliny. J e s t to jednoroczna roślina, do 50 cm wysoka, znana z fioletow ych kw iatów z c h a rak tery sty czn ą, w ydłużoną ■ostrogą.

W ystępuje na polach jako chw ast ro ślin upraw nych. K w itnie od czerw ca do sierpnia. Surowiec. K w ia ty ostróżeczki (Flos Consolidae) o bardzo du­ żym zapotrzebow aniu, głów nie na eksport, oraz ziele ostróżecz­ ki (Herba Consolidae) lek przeciw robaczy, wchodzi w skład p re­ p a ra tu „D elacet” (przeciw wszawicy). Zbiór. K w ia ty zbiera się tylko świeżo rozkw itłe, intensyw nie zabarw ione. O bryw a się je delikatnie, bez szypułek. Pod nazw ą ,,ziele” ścina się pędy zakw itających roślin. Suszenie. Ziele i kw iat ostróżeczki dobrze w ysychają w prze­ w iew nych pom ieszczeniach; n ależy tylko chronić je w suszarni p rzed św iatłem . Z arów no kw iaty, ja k i ziele rozkłada się do suszenia cienką w arstw ą. Po w ysuszeniu surow ca p a k u je się w to rb y i szczelnie zaw iązuje, chroniąc je w te n sposób nadal przed św iatłem . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg św ieżych kw iatów i około 4 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. K w iaty ostróżeczki pow inny m ieć je ­ dnolitą barw ę. S zypułki zn ajd u jące się przy n iek tó ry ch kw ia­ tac h nie mogą być dłuższe niż 2 cm. W ilgotność do 13%. Ziele m a składać się z ulistnionych i ukw ieconych pędów, a nie może zaw ierać p rzek w itły ch pędów lub o zżółkłych liściach. W ilgot­ ność do 12%. W ysuszone surow ce pow inny zachow ać n a tu ra ln ą barw ę.

Perz właściwy A g ro p yro n repens, syn on im Triticum

r e g

e n

i

Inne nazwy: biały perz, psia pasza, p y rn ik Rodzina: T raw y — Gramineae Roślina polecana do zbioru przez m łodzież szkolną

Opis rośliny. J e s t to bylina, w y ra sta jąc a do 1,5 m wysokości, o długich podziem nych rozłogach — w alcow atych, b a rw y bia­ ław ej, za k tó ry c h pom ocą łatw o ro zra sta się, przez co należy do n ajbardziej uporczyw ych chw astów . W ystępuje na polach, łąkach, traw n ik ach , przydrożach, w ogro­ dach. Surowiec. K łącze perzu (Rhizoma Agropyri) zaw iera węglowo­ dany, kw asy organiczne, inulinę, związki m in eraln e i inne; IRys. 45. O stróżeczka polna 7 — Zbieramy zioła 96

97.

stosow ane je st przy chorobach nerek, przew odu pokarm ow ego, złej przem ianie m aterii, w y rz u ta c h skórnych i przy w ielu in ­ nych dolegliw ościach. W chodzi w skład m ieszanek ziołowych: reg u lu jącej przem ianę m a te rii — „D egrosan” i działającej rozw alniająco — „N orm osan” . Zbiór. K łącza pozyskuje się w czesną w iosną i jesienią p rzy w szelkiego rodzaju m echanicznej u p raw ie gleby. Świeżo w y­ do b y ty z gleby perz grom adzi się w jedno m iejsce, a n astęp n ie w ybiera kłącza odpow iednie na surow iec, tj. grube, m ięsiste, jasne; odcina się od nich części nadziem ne i oczyszcza z ziem i (nie m y jąc kłączy). N ie w yk o rzy stan e na surow iec części ro ślin kom postuje się. Suszenie. K łącza perzu tru d n o w ysychają, a w nie sp rz y ja ją ­ cych w a ru n k a ch suszenia łatw o p leśnieją i dlatego w su szar­ niach n a tu ra ln y c h suszy się je tylko w czasie ciepłej i suchej pogody. W chłodne i deszczowe dni lepiej je s t je suszyć w su ­ szarn i ogrzew anej w te m p e ra tu rz e do 40°C. Kłącza suszone w suszarniach n a tu ra ln y c h dosusza się ciepłem sztucznym . Po w ysuszeniu oczyszcza się kłącza z korzonków i łusek przez ich om łacanie lub ocieranie n a sitach itp. i w te n sposób o trz y m u je się ta k zw ane kłącze o tarte. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 2,5 kg św ieżych kłączy.

Rys. 46. P erz w łaściw y (dolna i g órna część rośliny) 98

Cechy dobrego surowca. K łącze n ieo ta rte pow inno składać się z rozłogów bez nadziem nych części rośliny, dokładnie oczysz­ czonych z ziem i. K łącze o tarte pow inno być poza ty m oczysz­ czone z korzonków i łusek. W ysuszone kłącza pow inny m ieć barw ę jasnosłom kow ą, nie zaw ierać kłączy k rótszych niż 2 cm. W ilgotność do 14°/o.

Pierwiosnka lekarska PrimuJa officinalis

Pierwiosnka wyniosła P rim u la elatior Inne nazwy: kluczyki, pierw iosnki Rodzina: P ierw iosnkow ate — Primulaceae R oślina chroniona!

Opis rośliny. B yliny w y ra sta jąc e do 40 cm wysokości. W y­ kształcają rozetę podłużnie jajo w a ty ch odziom kow ych liści i złocistożółte k w ia ty zebrane w podbaldachy na w ierzchołkach łodyżek kw iatostanow ych. K ielichy kw iatow e są dzw onkow ate, p rzy czym pierw iosnka lek arsk a m a kielichy luźno otaczające dolną część korony kw iatow ej, a pierw iosnka w yniosła m a kie­ lichy otaczające koronę niezbyt luźno. K w itną od m arca do m a­ jaW ystępują na słonecznych w zgórzach, łąkach, skarpach, nad rzekam i, pierw iosnka w yniosła na ogół obficiej niż pierw iosnka lekarska. Są rów nież upraw iane jako rośliny ozdobne, a w osta­ tn ich latach i dla celów leczniczych. Surowiec. K w iat pierw iosnki (Flos Primulae), synonim K w iato­ sta n pierw iosnki (Inflorescentia Primulae). Stosow any w cho­ robach dróg oddechow ych. Zbiór. Zbiór przeprow adza się w początkach kw itn ien ia rośliny.. Pod nazw ą „ k w ia t” zbiera się k w iato stan y ro ślin y ścinając j e bez łodyżek kw iatostanow ych. Surow iec zbiera się w m iejscach m asowego w ystępow ania roślin, w skazanych przez w ładze ochrony przyrody. Ścina się k w iato stan y o strym i nożam i, a b y uniknąć w y ry w a n ia roślin. Suszenie. K w iato stan y suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lu b w ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. W ilgotność do 12°/o. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z k w ia -

tw o korzeniące się. W w ęzłach rozłogów w y tw a rz ają się now e rośliny. L iście m a pierzastodzielne, zielone, od spodu srebrzysto owłosione. K w itn ie od m aja do sierpnia. Występuje n a pastw iskach, łąkach, przy row ach, najczęściej w dużych skupieniach. Surowiec. Z iele sreb rn ik a (Herba Anserinae), środek przeciw skurczow y. Pobudza czynności żołądka i w ątroby. Zbiór. Ziele zbiera się w czasie k w itnienia ro ślin y ścinając je j części nadziem ne. Nie zbiera się ty lko rozłogów z korzeniam i. Inne rośliny ścięte z surow cem usuw a się. Suszenie. Z iele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j dobrze zacie­ nionej lub w suszarni ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 45°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno się składać z liści, kw ia­ tów i rozłogów, k tó re jeszcze nie w ytw orzyły korzeni. Po wyr suszeniu ziele pow inno zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 14%. D ostarczone do p u n k tu skupu ziół św ieże ziele nie po­ w inno być zgniecione i zaparzone.

Rys. 47. P ierw io sn k a lek arsk a

tostanów bez szypułek lub z je j resztą długości do 2 cm. W y­ suszony k w ia t pow inien zachować n a tu ra ln ą barw ę: korony kw iatow ej — żółtą, kielichów — jasnozieloną, nie pow inien m ieć kw iatostanów rozsypanych. U w aga. Surow cem zbieranym z om aw ianych p ierw iosn ek je st ró w nież k orzeń p ierw iosnki (Radix P rim ula e), cenny surow iec w y k rztu śn y ; te n je d n a k u zyskiw any jest w yłącznie z roślin upraw nych.

Pięciornik gęsi P o te n tilla a n s e ń m Inne nazwy: dziewicze ziele, gęsia traw a, sre b rn ik Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. Niska bylina, w ykształcająca rozetę liści odziom­ kow ych, k w ia ty na długich szypułkach i rozłogi nadziem ne, ła■/ 100

Rys. 48. P ięcio rn ik gęsi 101

Pięciornik kurze ziele P o te n tilla erecta Inne nazwy: kurze ziele, panieński korzeń, pięciornik Rodzina: R óżow ate — Rosaceae Opis rośliny. Bylina, w y ra sta jąc a do 30 cm wysokości, o w rze­ cionow atych lub nieco bulw iastych, prostych lub pow yginanych kłączach. W iosną w y ra sta ją z kłączy liście odziom kowe, k tó re w krótce giną, a następnie w ykształcają się p ęd y wznoszące się łukow ato, w górze rozgałęzione. Liście m a głęboko w ycinane, siedzące, przypom inające k u rzą stopę, a k w ia ty drobne, czteropłatkow e, żółte, rozm ieszczone na w ierzchołkach rozgałęzień pędu. K w itn ie od m aja do w rześnia.

W ystępuje na śródleśnych łąkach, pastw iskach, torfow iskach, zaw sze na glebach próchniczych i w ilgotnych. Surowiec. K łącze pięciornika (Rhizom a Tormentillae) zaw iera duże ilości garbników (około 20°/o); je s t szeroko stosow anym środkiem ściągającym ; w chodzi w skład m ieszanki przeciw bie­ gunkow ej „T annosan” i in n y ch leków . Zbiór. K łącze pozyskuje się jesien ią z roślin dobrze ju ż rozroś­ niętych. W ykopuje się je m ałym i łopatkam i lub m otyczkam i, sta ra n n ie zarów nując dołki po roślinach. K łącza odcina się od nadziem nych części rośliny i oczyszcza z drobnych korzonków , części z b ru n a tn ia ły ch i ziem i; w m iarę po trzeb y kłącza m y je się. Suszenie. K łącza suszy się w suszarniach ogrzew anych w te m ­ p e ra tu rz e do 60 °C albo w suszarniach n a tu ra ln y c h i dosusza ęiepłem sztucznym . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 2,5 kg k łą ­ czy świeżych. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z kłą­ czy zdrow ych, grubości od 0,5 do 2 cm, dobrze oczyszczonych z resztek części nadziem nych rośliny, korzonków i ziem i. W y­ suszone kłącza pow inny być bard zo tw arde, m ieć barw ę z zew­ n ą trz ciem nobrunatną, na przełom ie czerw ono-brunatną. W il­ gotność do 12%. U w aga. K łącza p ięcio rn ik a m ożna zb ierać ty lk o n a m iejscach obfitego w y stęp o w an ia rośliny. R ośliny rzad ziej rosnące pozostaw ia się do roz­ m nożenia.

Podbiał pospolity Tussilago farfara Inne nazwy: boże liczko, ośla stopa, podbiał zw yczajny Rodzina: Złożone — Compositae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Rys. 49. P ięc io rn ik kurze ziele 102

Opis rośliny. B ylina. W czesną w iosną pojaw iają się złocistożółte kw iaty, zebrane w pojedyncze koszyczki na w ierzchołkach ło­ d y żek obficie p o k ry ty c h łuskam i. P o zakończeniu kw itnienia w y ra sta ją liście do 20 cm długości, okrągław osercow ate, o gór­ nej pow ierzchni zielonej, dolnej — biaław ej, gęsto k u tn ero w a ­ te j. Ogonki liściow e i nerw y liści — zielonofioletowe. 103

W ystępuje na łąkach, n a d row am i, p rzy drogach, na nasypach, na gliniastych zboczach, n a polach. i Surowiec. K w iat podbiału (Flos Farfarae) o dużym zapotrzebo­ w aniu. Liść podbiału (Folium Farfarae) o bardzo dużym zapo­ trzebow aniu. Są to znane środki pow lekające i w ykrztuśne, u żyw ane p rzy nieżytach dróg oddechow ych. K w iat p rzerab ian y je st na syrop przeciw kaszlow y i sok, a liść je s t składnikiem m ieszanki ziołowej „ P e k to sa n ” (stosow anej w chorobach dróg oddechow ych) i innych leków . Zbiór. P od nazw ą kw iat podbiału zbiera się koszyczki kw iatow e w ty m czasie, gdy zaczynają się one rozw ijać lub świeżo się roz­ w inęły. N ie zryw a się koszyczków o k w iatach przekw itających, gdyż te w czasie suszenia dojrzew ają i'w y s y p u ją się z koszycz­ ków. Z biera się koszyczki bez łodyżek. Liście zbiera się w m a­ ju, czerw cu, tj. kiedy są jeszcze młode, zdrow e i każdy z nich n a d a je się na surow iec. P rz y zbiorze w późniejszych m iesiącach

należy uw ażać, b y nie zebrać liści z b ru n atn y m i lub rdzaw ym i plam am i chorobow ym i. Liście zbiera się bez ogonków. N ajlepiej je st ścinać liście nożam i. Suszenie. K w iaty pow inno się suszyć w suszarniach ogrzew a­ nych, gdyż w te d y zachow ują n a tu ra ln y w ygląd. T e m p e ra tu ra suszenia pow inna być początkow o nieznacznie podwyższona,, później do 45°C. W ysuszony surow iec oczyszcza się z koszycz­ ków o k w iatach przekw itłych. Liście rów nież tru d n o w ysycha­ ją; w dni ciepłe m ożna je je d n a k suszyć w suszarniach n a tu ­ ralnych, ale przy dużym dostępie pow ietrza i po rozłożeniu w arstw ą pojedynczą. N ajlepiej je st rozkładać je dolną stronąblaszki liściow ej k u górze, gdyż ta tru d n iej w ysycha. P rz y roz­ k ład an iu liści usuw a się w szelkie zanieczyszczenia. M ożna rów ­ nież suszyć liście po naw leczeniu ich na m ocne nici. 1 kg su­ szu o trz y m u je się z około 5 kg kw iatów i około 5 kg św ieżych liści. Cechy dobrego surowca. K w iat podbiału pow inien składać się z koszyczków bez łodyżek, świeżo rozw iniętych. Do p u n k tu skupu ziół pow inny być dostarczone kw iaty świeżo zebrane, nie zaparzone, w opakow aniach przew iew nych. W ysuszony kw iat pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę i nie pow inien zaw ierać kw iatów przekw itłych. W ilgotność do 12%. Liście pow inny być zdrowe, bez plam . W ysuszone liście pow in­ ny zachować n a tu ra ln ą b arw ę i nie m ogą być pokruszone. W il­ gotność do 12%.

Pokrzyira ziuyczajna Urtica dioica

Rys. 50. P odbiał pospolity a) k w iaty, b) liście 104

Inne nazwy: pokrzyw a dw upienna, pokrzyw a w ielka Rodzina: P okrzyw ow ate — Urticaceae Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a ponad 1 m, o sztyw nej, w y­ raźnie czterokanciastej łodydze. W kątach liści w ykształcają, się kw iaty, zeb ran e w zw isające grona. Liście i łodygi p o k ry te są włoskam i, k tó re przy dotknięciu w ydzielają p arzący płyn. W ystępuje p rz y zabudow aniach, na rum ow iskach, w zaroślach i jak o chw ast zaniedbanych ogrodów i w szelkich m iejsc zacie­ nionych. Surowiec. Liść pokrzyw y (Folium Urticae) o b a rd z o dużym za­ potrzebow aniu, ziele pokrzyw y (Herba Urticae) o średnim za­ 105-

p o trzebow aniu i korzeń pokrzyw y (Radix Urticae) o dość d u ­ ż y m zapotrzebow aniu. C enne składniki surow ców , ja k chlorofil, w itam iny, zw iązki garbnikow e, kw as m rów kow y, flaw onoidy p o z w a lają na stosow anie ich p rzy w ielu niedom aganiach, ja k niedokrw istość, zła przem iana m aterii, biegunki; liść wchodzi w skład m ieszanki przeciw cu krzycy „D iabetosan” . Z ew nętrz­ nie używ a się je do m ycia włosów. Św ieże liście przyrządzone na sposób szpinaku są w artościow ą jarz y n ą. C ałe m łode pędy z n a jd u ją zastosow anie jako cenna pasza dla bydła, nierogacizny i drobiu. Zbiór. P rz y zbiorze ziela i liści pokrzyw y pow inno się ścinać całe pędy ro ślin y w ty m czasie, gdy są one w yrośnięte, a liście dobrze ju ż w ykształcone, zawsze je d n a k p rzed kw itnieniem rośliny. J e ś li zam ierza się przygotow ać do dostaw y liście po­ krzyw y, trzeb a oberw ać je z łodyg. Liście pow inno się obryw ać p o przew iędnięciu pędów na pokosach, gdyż zw iędnięte nie p a-

irzą. Ł odygi kom postuje się. W dobrych w a ru n k a ch w zrostu ro ślin y m ożna od w iosny do jesieni zebrać trz y pokosy u iistnionych pędów. K orzenie w ykopuje się jesienią i w czesną wio­ sną. Po w ykopaniu korzenie oczyszcza się z części nadziem nych ro ślin y i ziemi. Suszenie. Liście, ziele i korzenie pokrzyw y suszy się w suszar­ niach n a tu ra ln y c h , dobrze zacienionych i o dużym dostępie po­ w ietrza rozkładając je cienką w arstw ą. W czasie chłodnej po­ gody korzenie suszone w suszarni n a tu ra ln e j pow inno się dosu­ szyć w te m p e ra tu rz e podw yższonej do 40°C. 1 k g suszu o trzy­ m u je się z około 4,5 kg św ieżych liści, około 4 kg ziela i około 4 kg św ieżych korzeni. Cechy dobrego surowca. Liście pow inny być zdrow e, in ten sy w ­ n ie zielono zabarw ione. P o w ysuszeniu pow inny m ieć n a tu ra ln ą barw ę, nie m ogą być pokruszone. Ziele pokrzyw y pow inno skła­ dać się z pędów na całej długości ulistnionych, o niezdrew niałych łodygach. K orzenie pokrzyw y pow inny być dokładnie oczyszczone z części m in eraln y ch i innych części rośliny. W il­ gotność w szystkich surow ców 12°/o.

Połonicznik nagi Herniaria glabra Inne nazwy: połonicznik gładki, p tasie m ydło, w ronie m ydło Rodzina: G oździkow ate — Caryophrjllaceae

JRys. 51. P okrzyw a zw yczajna

Opis rośliny. R oślina roczna lub dw uletnia, drobna. Ł odygi m a ścielące się, do 15 cm długie, p o k ry te drobnym i, o krągłym i list­ kam i. K w iaty — drobne, żółtozielone w y stęp u ją po kilka w k ą ­ tach liści. K w itn ie od m aja do jesieni. W ystępuje na piaszczystych, suchych nieużytkach, w dolinach rzek. Surowiec. Z iele połonicznika (Rerba Herniariae) zaw iera związ­ k i saponinow e, arom atyczne, garb n ik i i inne składniki; je st w ażnym lekiem w chorobach n e re k i pęcherza. Zbiór. Ziele zbiera się z roślin rozkw itających. W ybiera się ro ­ ślin y o jed n o litej, zielonej barw ie. Na surow iec ścina się całą roślinę, bez najniższej części łodygi, zw ykle zgrubiałej i bez­ listn ej. A by p rzy zbiorze nie w y ry w ać roślin z korzeniam i, ści­ n a się pędy o stry m i nożami. Z eb ran e pędy otrząsa się dokład­ n ie z ziem i i pyłu. ' 4

107

Porzeczka czarna R ibet n igru m Inne nazwy: sm orodzina, sm rodzinki liodzina: S kalnicow ate — Sazifragaceae Roślina w stanie naturalnym chroniona!

Rys. 52. P ołonicznik n ag i

Suszenie. Ziele połonicznika dobrze w ysycha w suszarniach n a ­ tu ra ln y c h o silnym przew iew ie i dostatecznie zacienionych. S u ­ sząc je w suszarniach ogrzew anych sto su je się tem p e ra tu rę d o 40 °C. Z iele rozkłada się cienką w arstw ą, a b y w czasie suszenia nie przegarniać. Z iele uw aża się za w ysuszone, gdy łodyżki ła ­ tw o się łam ią: R ozkładając surow iec do suszenia i zbierając g o po w ysuszeniu w y trząsa się sta ra n n ie zanieczyszczenia m in e ­ raln e. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z do­ b rze ulistnionych pędów z kw iatam i, bez zanieczyszczeń m in e­ raln y ch . W ysuszone ziele pow inno zachow ać n a tu ra ln ą b a rw ę , nie m oże być pokruszone. W ilgotność do 12%. Uw aga. P o d nazw ą ziele połonicznika zbiera się ró w n ież pędy p o ło n iczn ik a kosm atego (Herniaria hirsuta), podobnego do połonicznika nagiego, a le o p ę d a ch gęsto, odstająco ow łosionych. W obaw ie o zm niejszenie się w ystępow ania połonicznika zaleca się zb ierać go ty lk o z m iejsc o dużym w ystępow aniu rośliny. N asiona połonicznika o dsiane p rzy oczyszczaniu surow ca pow inny b y ć w ysiew ane n a m iejscach zbioru rośliny.

-Opis rośliny. K rzew znany ze sw ych owoców — czarnych ja ­ gód, k tó re d o jrzew ają pod koniec czerw ca i w lipcu. Cała roś­ lina w raz z owocem ma silny, sw oisty zapach. W ystępuje w w ilgotnych zaroślach, nad brzegam i wód. Je st po­ wszechnie w ysadzana w ogrodach. •Surowiec. Liść porzeczki czarnej (Folium Ribis nigri) i owoc porzeczki czarnej (Fructus Ribis nigri) zaw ierają olejek, w ita­ m iny, g arbniki i inne. Liście — środek m oczopędny i przeciw b a k te ry jn y . M ają duże znaczenie w przem yśle: liście przy kw a­ szen iu ogórków i do m ary n at, owoce do w yrobu soków, konfi­ tu r, dżem ów itp. Zbiór. Z ryw a się liście młode, ale już dobrze w yrośnięte i zdro­ we. P rz estrzeg an ie w cześniejszego zbioru je st konieczne, gdyż w ciągu la ta liście sta ją się zb y t sztyw ne i są porażone przez g rz y b k i pasożytnicze. Owoce zryw a się świeżo dojrzałe, bez szypułek. O bydw a surow ce zbiera się tylko z roślin w upraw ie, gdyż dziko rosnące są objęte częściow ą ochroną przyrody. Suszenie. Liście suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrza­ nych w tem p e ra tu rz e do 35°C. R ozkłada się je cienką w arstw ą. O w oce suszy się albo na silnym słońcu, albo w ogrzew anych su­ szarniach susząc początkow o w nieznacznie podw yższonej tem ­ peratu rze, później w w yższej, do 50°C. Owoce rozkłada się do .suszenia w arstw ą pojedynczą. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg liści św ieżych i około 6 kg owoców świeżych. C echy dobrego surowca. Liść pow inien składać się z całych liś•ci b a rw y zielonej, bez plam . W ysuszony liść pow inien zacho­ w ać n a tu ra ln ą barw ę i zapach, nie może być pokruszony. W il­ g o tn o ść do 12%. Owoce pow inny być dojrzałe, nie uszkodzone, aaa pow ierzchni suche, b arw y czarnej. Po w ysuszeniu pow inny zachow ać n a tu ra ln y wygląd, nie m ogą być pozlepiane i spalone. W ilgotność do 14%.

109

Poziewnik miękkoiułosp Galeopsis pubescens

PozieiDiiik polny

„

G aleopsis ladanum

Pozietnnik pstry Galeopsis spećiosa

Pozieinnik szorstki Galeopsis te tr a h it Rodzina: W argow e — Labiatae Opis rośliny. Są to ro ślin y jednoroczne, w y ra sta jąc e do 1 m w y­ sokości. Ł odygi m ają owłosione, w yraźnie czterokanciaste, o szerokolancetow atych lub jajow atolancetow atych liściach, kw iatach typow ych dla ro ślin w argow ych, barw y: poziew nika polnego — jasnopurpurow ej i w argi dolnej żółtej, poziewnika. szorstkiego — p u rp u ro w ej i w arg i dolnej p u rp u ro w ej z ciem ­ nym deseniem , poziew nika pstrego — bladożółtej i w argi dolnej, purpurow ofioletow ej, poziew nika m iękkow łosego — p u rp u ro ­ w ej i ru rk i korony żółtaw ej. K w itn ą od czerw ca do jesieni. W ystępują na polach, przydrożach, w zaroślach, w idnych la ­ sach. Surowiec. Ziele poziew nika (Herba Galeopsidis) to górne części pędów długości do 30 cm, zebrane w początkach k w itn ien ia rośliny. Zapotrzebow anie zm ienne, przew ażnie na eksport. Z ie­ le suszy się w suszarniach n atu raln y ch . W ysuszone ziele pow in­ no m ieć n a tu ra ln ą barw ę; nie może zaw ierać łodyg bezlistnych, zdrew niałych. P rz y uzgadnianiu zbioru surow ca należy poinform ow ać się z jakiego g a tu n k u poziew nika pow inien być zebrany.

Przelot pospolity

kw iatach zebran y ch w luźne głów ki — drobnych, b a rw y żółtej,, często żółto-pom arańczow o-brązow ej. K w itnie od m aja do koń­ ca lata. W ystępuje n a łąkach, przydrożach, suchych zboczach. J e s t w upraw ie jako ro ślin a pastew na. Surowiec. K w iat przelotu (Flos A nthyllidis) uży w an y przy schorzeniach n a tle w adliw ej p rzem iany m aterii, o średnim zapotrzebow aniu. Z biera się niezupełnie rozw inięte głów ki kw iatow e. S uszy się je w suszarniach n a tu ra ln y c h lu b w ogrze­ w anych w tem p e ra tu rz e do 35°C; w ysycha trudno, a przy dłuż­ szym suszeniu zm ienia barw ę. 1 kg suszu o trzy m u je się z oko­ ło 4,5 kg kw iató w świeżych. W ysuszony surow iec pow inien składać się z głów ek nie rozsypujących się, bez szypułki lub z jej resztką długości do 1 cm, b a rw y zbliżonej do n a tu ra ln e j. W ilgotność do 13%.

Rys. 53. P rzelo t pospolity (dolna i górna część rośliny)

A n th y llis vulneraria Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae Opis rośliny. B ylina, czasem roślina d w uletnia, około 40 c m w ysoka, silnie owłosiona, o liściach niep arzy sto p ierzasty ch , 110

lll

Przetacznik leśny Veronica officinalii Inne nazwy: potocznik, p rzetacznik lekarski, urocznik Rodzina: T rędow nikow ate — Scrophulariaceae Opis rośliny. B ylina o pędach długości do 20 cm, płożących się i korzeniących. W przeciw ieństw ie do łodygi grona kw iatow e są prosto w zniesione w górę. Cała roślina je s t owłosiona. K w ia­ ty niebieskie. K w itnie w czerw cu i lipcu. W ystępuje na łąkach, w zaroślach, rzadkich lasach. Surowiec. Ziele przetacznika (Herba Veronicae) zaw iera sub­ stan cje gorzkie, garbniki, kw asy organiczne i in n e składniki; zn a jd u je zastosow anie p rzy dolegliw ościach dróg oddechow ych i przew odu pokarm ow ego.

Zbiór. Ziele zbiera się w początkach kw itnienia rośliny. Ścina się nadziem ne części ro ślin y bez pędów z korzonkam i p rzy b y ­ szowymi. Suszenie. Surow iec suszy się w n a tu ra ln y c h suszarniach o sil­ nym przew iew ie albo w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra ­ tu rz e do 35°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg ziela św ie­ żego. Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z pędów dobrze ulistnionych i kw iatostanów ; n ie m oże zaw ierać pędów z ko­ rzeniam i. W ysuszone ziele pow inno zachować n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%. Uwaga. P rzy zbiorze n ie m ożna m ylić p rzetaczn ik a leśnego z in n y m i g a­ tu n k a m i p rzetaczn ik a, nie zb ieran y m i n a cele lecznicze; m a ją one p ędy w zniesione i k w iaty in n ej b arw y. N asiona p rze tac zn ik a odsiane z w ysuszonego surow ca p rzy jego oczysz­ czaniu pow inny być w ysiew ane w m iejscach w y stępow ania rośliny.

Przymiotno kanadyjskie Erigeron canadensis Inne nazwy: przym iotło k anadyjskie, przym iotnik, sta re ziele, sta ry krzew Rodzina: Złożone — Compositae

Rys. 54. P rzetaczn ik leśny 112

Opis rośliny. J e st to roślina jednoroczna lub dw u letn ia. W yra­ sta do w ysokości od k ilk u n a stu do 100 cm. Ma pro stą łodygę po k ry tą drobnym i, rów now ąsko lancetow atym i listk am i z obu końców zw ężającym i się, szorstko owłosionym i. G órą łodyga rozgałęzia się tw orząc k w iatostan k sz ta łtu grona o licznych ko­ szyczkach kw iatow ych, śred n icy do 0,5 cm, b a rw y b rudnobiałej. K oszyczki złożone są z kw iatów ru rk o w aty c h i tylko n ie­ licznych kw iatów języczkow atych, które, ta k ja k ru rkow ate, skierow ane są do góry. K w itn ie od czerw ca przez całe lato. W ystępuje pospolicie w całym k ra ju na piaszczystych pastw is­ kach, polach, zboczach, zrębach. Surowiec. Ziele przym iotna (Herba Erigeronis), środek o dzia­ łan iu głów nie przeciw krw otocznym . Zbiór. Surow iec zbiera się z roślin zakw itających ścinając gór­ ne, ukw iecone części łodygi. G rom adzi się pędy w koszu skła­ d ając je bez u gniatania. W y d ajn y zbiór u zyskuje się prow adząc go na początku kw itnienia rośliny. 8 — Zbieramy zioła

113

Suszenie. Suszy się surow iec w pom ieszczeniach przew iew ­ nych, zacienionych. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg su ­ row ca świeżego. Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z ukw ieconych, górnych części pędów, n ie dłuższych niż 30 cm. Nie może za­ w ierać łodyg zdrew niałych i bezlistnych oraz kw iatostanów o koszyczkach przekw itłych z w ysypującym i się kw iatam i i p u ­ chem kielichow ym . Pow inien m ieć barw ę n a tu ra ln ą i w ilgot­ ność do 12%. Uwaga. P rzy zbiorze nie m ylić przy m io tn a kanady jsk ieg o z rów nież p o s­ policie w y stęp u jący m w k r a ju przym iotnem o strym (Erigeron acer) o ko­ szyczkach kw iatow ych śred n icy do 1,5 cm i k w iatac h języczkow atych barw y niebieskaw ej.

Przyuirotnik pasterski A lchem illa pastoralis Inne nazwy: fartuszki, gęsie łapki, lw ia łapa, naw rocznik, gwiazdosz, gw iazdka Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a do 40 cm wysokości, b a rw y szarozielonej, o łodydze w górze rozgałęzionej. Ma liście o cha­ rak te ry sty cz n y m półkolistym kształcie, 7— 9-klapow e, na dłu­ gich ogonkach — odziom kowe i siedzące — łodygow e. Ponad liście wznoszą się skupienia niepozornych, żółtaw ozielonych kw iatów . K w itn ie od m aja do sierpnia. W ystępuje na żyznych, w ilgotnych łąkach, w zaroślach, nad row am i. Surowiec. Ziele p rzy w ro tn ik a (Herba Alchemillae) zaw iera g a r-

Rys. 55. P rzy m io tn o k an a d y jsk ie

Rys. 56. P rz y w ro tn ik p as tersk i (górna i dolna część rośliny) 114

115

bniki, su b stan cje żywicowe, gorycz i in n e składniki; je st śro ­ dkiem p rzed e w szystkim ściągającym i reg u lu jący m w ydziela­ nie soków traw iennych. Zbiór. Z biera się ziele z m łodych roślin w początkach k w itn ie ­ nia. Ścina się za pomocą noży lub nożyc nadziem ne pędy roś­ lin y w raz z odziom kow ym i liśćm i. Na łąkach zaleca się w ybie­ ran ie ziela z pokosów. Z zebranego surow ca usuw a się in n e ro ślin y ścięte razem z pędam i przyw rotnika. O drzuca się rów ­ nież zd rew niałe części łodyg i żółknące liście. Suszenie. Ziele suszy się w suszarniach n atu raln y ch , w w a ru n ­ kach dobrego zacienienia i przew iew u. W suszarniach ogrzew a­ nych te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna przekraczać 40°C, a po­ czątkow o pow inna być znacznie niższa. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4,5 kg św ieżego ziela. Cechy dobrego surowca. Z iele pow inno składać się z pędów u listnionych i ukw ieconych. N ie może zaw ierać zbyt g ru b y ch i zdrew niałych oraz b ezlistnych łodyg. P o w ysuszeniu surow iec pow inien zachować n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%.

Rdest ostrogorzki P o ly g o n u m h yd ro p ip er Rys. 57. R d est ostrogorzki

Inne nazwy: pieprz polny, pieprz wodny Rodzina: R destow ate — Polygonaceae Opis rośliny. R oślina jednoroczna, do rastająca do w ysokości 1 m. Ł odygę m a dźw igającą się lub prosto w zniesioną, zgrubia­ łą w w ęzłach liściow ych, często czerw ono nabiegłą, zwłaszcza w w ęzłach liściow ych. Liście m a długie, zaostrzone, u n asad y otoczone b iaław ą lub żółtaw ą pochwą liściow ą. Na w ierzchoł­ kach łodyg i w k ątach w yżej położonych liści w y tw arzają się cienkie, luźne, kłosokształtne kw iatostany, górą lekko się zw ie­ szające. Złożone są z drobnych, białoróżow ych kw iatów . K w i­ tn ie od lipca do w rześnia. O w ocam i są m ałe, brązow e orzeszki. Cała roślina m a ostry, piekący sm ak. W ystępuje w całym k r a ju nad brzegam i wód, p rzy row ach, na przychaciach, zawsze na glebach żyźniej szych i w ilgotnych. Surowiec. Ziele rd e stu ostrogorzkiego (Herba Poły goni lny dr opiperis) zaw iera garbniki, flaw onoidy, zw iązki m in eraln e i in ­ ne; środek o działaniu przeciw krw otocznym . Zbiór. Z iele rd estu zbiera się w początkow ym okresie, k w itn ie­ nia. N a surow iec ścina się górne części pędów z kw iatostanam i, 116

silnie ulistnione. Ze ściętych pędów usuw a się części zeschnięte lub nad m iern ie zgrubiałe łodygi. Suszenie. Suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h dobrze zacienio­ nych. W ogrzew anych suszarniach tem p e ra tu ra suszenia nie może przekraczać 3Ó°C. R ozkłada się ziele pojedynczą w arstw ą, a b y go w czasie suszenia nie przew racać. Ziele je s t suche, gdy łodygi przy zginaniu łam ią się. 1 kg suszu o trzy m u je się z oko­ ło 4 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z gór­ nych części pędów — ulistnionych, ukw ieconych, n ie grubszych niż 3 m m i nie dłuższych niż 30 cm. W ysuszony surow iec powi­ n ien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. Nie może być zanieczyszczony pędam i innych gatunków rd estu . W ilgotność do 12%. Uwaga. P rz y zbiorze n ie m ylić rd e stu ostrogorzkiego z innym i, podo b n y ­ m i g atu n k am i rd e stu , o kłosach zb ity ch i pro sto w zniesionych, n ie m a ją ­ cych ch arak tery sty czn eg o sm ak u rd e s tu ostrogorzkiego; zw łaszcza n ie m ylić z n a jb a rd z ie j podobnym — rd este m p lam isty m (Polygonum persi­ caria), k tó ry ch a rak te ry z u je się p o n ad to liśćm i o ciem nych plam ach.

Rdest ptasi P o ly g o n u m avtculare Inne nazwy: drutow iec, św ińska traw a, w róble języczki Rodzina: R destow ate — Polygonaceae R oślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

O pis rośliny. Roślina roczna o łodygach silnie rozgałęzionych, długich do 50 cm, ścielących się po ziemi, p o k ry ty c h drobnym i, e lip ty czn y m i listkam i. W k ą ta c h liści ro zw ijają się niepozorne, białoróżow e kw iaty. K w itn ie przez całe lato. W ystępuje pospolicie w cały m k ra ju jako ch w ast roślin u p raw ­ nych, p rz y zabudow aniach, drogach, często tw orzy jed n o litą d a rń , ch ętn ie zjadaną przez ptactw o i zw ierzęta domowe.

Surow iec. Z iele rd estu ptasiego (Herba Polygoni avieularis) za­ w iera garbniki, zw iązki krzem ionkow e, flaw onoidy i inne skła­ dniki; z n a jd u je zastosow anie p rzy w ielu dolegliw ościach, zw ła­ szcza w ątroby, nerek, wchodzi w skład k ilk u m ieszanek zioło­ w ych i w ielu in n y ch leków. Zbiór. Z biera się ulistnione, n iezdrew niałe szczyty pędów na po­ czątku kw itn ien ia unikając zbioru w m iejscach zakurzonych łub zaśm ieconych. P ęd y ścina się nożam i lub nożycam i, a w m iejscach m asow ego w ystępow ania m ożna je kosić. W yryw a­ nie roślin zaleca się tylko na polach upraw nych, ale w tedy z w y rw anych ro ślin odcina się niezw łocznie korzeń w raz z dolną, zdrew niałą lub bezlistną częścią łodygi. N ie zostaw ia się tej czynności na później, aby od korzeni nie b ru d ziły się pędy. Do zbioru surow ca należy przystępow ać ja k najw cześniej, gdyż w okresie późniejszym pędy rd e stu po k ry te są b iałym i plam a­ m i w yw ołanym i przez grzybki pasożytnicze i nie n ad ają się do zbioru. P rz ed w łożeniem ziela do kosza otrząsa się je staran n ie z p y łu i piasku. Suszenie. Ziele najlepiej jest suszyć w suszarni n a tu ra ln e j w w arunkach dużego przew iew u i zacienienia. S uszenie m ożna za­ kończyć w tedy, gdy łodygi łam ią się przy zginaniu. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3,5 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z pędów dobrze ulistnionych, niezdrew niałych, n a tu ra ln e j barw y. Nie może zaw ierać ziela z korzeniam i. W ilgotność do 12%.

Rdest ujężotunik P o lyg o n u m bistorta Inne nazwy: raczki, rączko we szyjki, rd e st łąkow y, wężownik

Rys. 58. R dest ptasi

Rodzina: R destow ate — Polygonaceae Opis rośliny. J e s t to bylina o wężowato w ygiętym , grubym , spłaszczonym kłączu oraz łodydze, w y rastającej do wysokości l m — sztyw nej, z rzad k a ulistnionej, zakończonej zbitym , w alcow atym kłosem złożonym z drobnych, różow ych kw iatów . K w itnie przez całe lato. W ystępuje w całym k ra ju na w ilgotnych to rfia sty ch łąkach. Surowiec. K łącze w ężow nika (Rhizoma Bistortae) zaw iera g a rb ­ niki (duże ilości), kw asy i in n e związki; z n ajd u je zastosow anie głów nie jak o lek ściągający (biegunki i zatru cia pokarm ow e).

118

119

Zbiór. K łącza zbiera się jesienią. W ykopuje się je w idłam i am e­ rykańskim i, niezw łocznie zarów nując dołek pow stały przy ko­ paniu. W ydobyte kłącza m y je się szybko, lecz dokładnie, a po obeschnięciu oczyszcza z części nadziem nych i szyjki korzenio­ w ej oraz z korzeni. Do oczyszczania kłączy używ a się noży n ie ­ rdzew nych. Suszenie. K łącza suszy się w suszarni ogrzew anej w te m p e ra tu ­ rze do 50°C, rozkładając je w arstw ą pojedynczą. 1 kg w y su ­ szonego surow ca o trzy m u je się z około 3 kg kłączy świeżych. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z k łą ­ czy dobrze oczyszczonych z innych części rośliny, długości do 10 cm, a grubości co n ajm n iej 0,5 cm. N a kłączach w idoczne ślady: od górnej stro n y po częściach nadziem nych, a od dolnej stro n y po usuniętych korzeniach. W ysuszone kłącza są tru d n o łam liw e, tw ard e; m ają b arw ę z zew nątrz ciem nobrunatną, na przełom ie — od różow ej do brunatnoróżow ej. W ilgotność do 12% .

Robinia akacjowa Robinia pseudoacacia Inne nazwy: akacja biała, grochodrzew Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae Opis rośliny. D rzewo, w y rastające do 20 m, kolczaste, znane z e sw ych białych, w onnych kw iatów , zebranych w zw isie grona. W ystępuje w lasach, zaroślach, parkach, przy zabudow aniach. Rośnie dziko i je s t w ysadzane. Surowiec. K w iat ak acji białej (Flos Pseudoacaciae) zaw iera gli­ kozydy, olejek i inne związki. Zbiór. Surow iec zbiera się na początku kw itnienia rośliny, aby nie zebrać p rzek w itły ch kw iatów . Z drzew zryw a się kw iato­ sta n y i z ty ch o sm ykuje się świeżo rozkw itłe k w iaty lub dopie­ ro rozkw itające. Do suszenia rozkłada się je jak najszybciej po dokonanym zbiorze. Suszenie. K w ia ty suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lub ogrzew a­ nej do 35°C. W czasie suszenia k w ia ty często przeg arn ia się. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 7 kg św ieżych kw iatów . Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z kw ia­ tów nie przekw itających, o koronie kw iatow ej białej, kielichu zielonym , o m iłym zapachu; n ie m oże zaw ierać in n y ch części rośliny, ja k np. szypułek kw iatostanow ych. W ysuszone k w iaty pow inny m ieć n a tu ra ln ą barw ę i w łaściw y sobie zapach. Po­ w in n y być w ysuszone do w ilgotności 11%; przy poruszaniu po­ w inny w yraźnie szeleścić, a zgniecione w ręce łatw o pow tórnie rozsypyw ać się; nie mogą być pokruszone.

Róża dzika Rosa canina

Rys. 59. R d est w ężow nik (górna i dolna część rośliny) 120

Inne nazwy: róża polna, róża pospolita, szypszyna, często nie­ w łaściw ie nazyw ana głogiem Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. Z n a n y krzew kolczasty, zw ykle ponad 1 m wyso­ ki, o łukow ato w ygiętych pędach. K w iaty, zw ykle pojedyncze — różowe lub białe, o p rzy je m n y m różanym zapachu. O w oce — szkarłatnoczerw one, kuliste, nieco w ydłużone, dojrzew ają we 121

w rześniu. N azw ą róża dzika obejm uje się w iele gatunków róży ró żniących się m iędzy sobą nieznacznie b a rw ą oraz w ielkością kw iatów , owoców, liści, w ysokością itp. W ystępuje przy drogach, dom ach, na m iedzach, w zaroślach, n a w szelkich nieużytkach. Surowiec. Owoce róży (F ructus Rosae c u m sem ine) są najbo­ gatszym w k ra ju źródłem w itam iny.C , ponadto zaw ierają w ita ­ m inę E, A, K, Bi, B 2, k a ro te n y , cukry, k w a sy organiczne, zw iąz­ ki m in eraln e; je s t środkiem w itam inow ym , m oczopędnym , śc ią ­ gającym ; wchodzi w skład m ieszanki ziołowej „C ardiosan" dzia­ łającej n a serce, i nap o ju w itam inow ego ,,R osavit” . Z apotrzebo­ w anie — bardzo duże. Zbiór. Owoce zbiera się, gdy są ju ż czerw one, ale jeszcze tw a r­ de, n ieprzejrzałe. Z eb ran e w ty m okresie zaw ierają ju ż w ita ­ m iny, najw ażniejsze sw e zw iązki czynne i po w ysuszeniu za­ trz y m u ją czerw oną b a rw ę — nie ciem nieją. Owoce róży p o m ar­ szczonej dojrzew ają sukcesyw nie, ich zbiór rozpoczyna się pod koniec lipca i prow adzi aż do października. Zbiór owoców róży dzikiej rozpoczyna się pod koniec sierpnia. Suszenie. Owoce suszy się w suszarniach ogrzew anych w te m ­ p e ra tu rz e do 60°C, p rzy dużym przew iew ie. W ciepłe i suche d ni m ożna suszyć je rów nież w suszarniach n a tu ra ln y c h w w a­ ru n k ac h dobrego przew iew u i po rozłożeniu na sitach p o jed y n ­ czą w arstw ą. T ak suszone owoce dosusza się w tem p e ra tu rz e podw yższonej. 1 kg suszu o trzym uje się z około 3 kg św ieżych owoców.

■Rys. 60. R óża dzika

Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z doj­ rz a ły c h owoców bez szypułek, nie pogniecionych i nie zaparzo­ nych. D obrze w ysuszone owoce pow inny m ieć b a rw ę od ciem nopom arańczow ej do ciem noczerw onej, nie m ogą być pokruszo­ ne. ■Owoce dostarczane w stanie św ieżym pow inny być świeżo zebrane, ułożone w płaskich koszach. Uwaga. Surow iec leczniczy i spożywczy uzyskuje się ró w nież z gatu n k ó w ■róży w ysokow itam inow ych, rzadziej w k r a ju w ystępujących, a m ianow i­ c ie: róży g irlandow ej (Rosa cinnamomea), w prow adzanej w ostatn ich la ­ ta c h do u p raw y i w ysadzanej p rzy to rac h kolejow ych w celu elim inow a­ n ia płotów przeciw śnieżnych oraz róży pom arszczonej (Rosa rugosa) — w ysadzonej w p ark a ch , ogrodach ozdobnych, często n a żyw opłoty. Z e w zględu n a cenne składniki sw ych owoców w szystkie om ów ione ga­ tu n k i róży zasłu g u ją n a jak najw ięk sze rozpow szechnienie.

Rumianek pospolity M atricaria cham om illa Inne nazwy: ru m ia n ek lekarski, ru m ia n ek praw dziw y .Rodzina: Złożone — Compositae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. R oślina roczna, w y ra sta jąc a do 50 cm wysokości, zw ykle silnie rozgałęziona. K w iaty m a zebrane w koszyczki k w iato w e na w ierzchołkach rozgałęzień łodygi. Z ew nętrzne k w iaty koszyczka — języczkow ate, białe, w ew nętrzne — ru rk o ­ w ate, żółte. K w ia ty białe w m iarę przekw itania opuszczają się k u dołowi. K w itn ie od m aja do jesieni. Cała roślina m a p rzy jem n y , a ro ­ m atyczny zapach. W ypukłe dno koszyczka ru m ia n k u pospoli­ tego w odróżnieniu od nieleczniczych gatunków ru m ia n k u o po­ dobnych kw iatach je s t w ew nątrz puste. Je st to najw ażniejsza, rozpoznaw cza cecha ru m ian k u leczniczego. W ystępuje na polach, w ogrodach, przy zabudow aniach, na przydrożach i w szelkich niezb y t w ilgotnych nieużytkach. Surowiec. K w iat ru m ian k u (Flos C ham om illae), synonim — koszyczek ru m ia n k u (A n th o d iu m C ham om illae) zaw iera olejek z głów nym składnikiem azulenem , flaw onoidy, cholinę i inne składniki; je st szeroko stosow any jako lek o działaniu przeciw 123

R ys. 61. R u m ian ek pospolity

zapalnym , pobudzającym czynność żołądka, przeciw gorączko­ w ym , p rzeciw ferm en tacy jn y m . W chodzi w skład m ieszanek: „•Nervosan” (uspokajającej), „P y ro san ” (przeciw gorączkow ej) i ,,V agosan” (do irygacji pochw y); w yciąg sp iry tu so w y z k w ia tu ru m ia n k u — A zulan je s t środkiem przeciw zapalnym i przeciw zakaźnym . Zbiór. K oszyczki kw iatow e zbiera się n a początku k w itn ie n ia , tj. w tedy, g d y białe k w ia ty są skierow ane jeszcze k u górze lu b prostopadle do szypułki. K w iaty zebrane w ty m stadium rozw oju nie dojrzew ają w czasie suszenia i nie k ru szą się po w ysu­ szeniu. Nie zryw a się koszyczków o białych kw iatach skierow a­ nych k u dołowi. K oszyczki zryw a się ręcznie, delikatnie o d ry ­ w ając szypułki pod sam ym koszyczkiem i nie zgniatając p rz y ty m koszyczka albo za pom ocą specjalnych grzebieni. U ży­ cie grzebieni w ydatnie zwiększa w ydajność dziennego zbio­ ru , ale zeb ran y surow iec zaw iera dużo koszyczków z długim i szypułkam i i te m uszą być usunięte. Bez dosortow ania może być zakw alifikow any jako niższy gatunek. K w ia t ru m ia n k u ła tw o się zaparza, należy więc go ja k najszybciej rozłożyć do suszenia.

Suszenie. W czasie ciepłej i suchej pogody m ożna suszyć kw iat w suszarniach n a tu ra ln y c h zacienionych i o dużym przew ie­ wie. W deszczowe dni konieczne je st suszenie surow ca w tem ­ p e ra tu rz e lekko podw yższonej, do 35°C. Do suszenia rozkłada się k w ia ty w a rstw ą pojdynczą, a b y uniknąć ich przeg arn y w ania w czasie suszenia, co m a w pływ na kruszenie się koszyczków. W ysuszone k w ia ty zsypuje się d elik atn ie do to reb lub najlepiej do skrzynek w yłożonych papierem . 1 kg suszu o trzy m u je się z 4,5 do 5 kg kw iatów świeżych. Cechy dobrego surowca. K w iat ru m ia n k u pow inien składać się z koszyczków bez szypułek lub z jej resztą nie dłuższą jed n ak niż 2 cm; nie m oże zaw ierać koszyczków przek w itający ch lub p rzekw itłych oraz liści i łodyg rośliny. W ysuszony kw iat powi­ n ien zachować n a tu ra ln ą barw ę, nie może zaw ierać koszyczków ściem niałych i pokruszonych. W ilgotność do 12%. T akie w ady surow ca, ja k zaw artość kw iatów o niew łaściw ej barw ie, nad m iern a ilość rozkruszu i zanieczyszczeń organicz­ n y ch są podstaw ą do zakw alifikow ania k w iatu do niższej k la­ sy jakości. K w iat dostarczany w stanie św ieżym do p u n k tu od­ b io ru nie m oże być zw ilgotniały na pow ierzchni, zgnieciony i zaparzony; pow inien być zapakow any w opakow ania przew ie­ w ne i dostarczony zaraz po zbiorze. W razie konieczności prze­ trz y m an ia surow ca świeżego rozkłada się go cienką w arstw ą w m iejscu chłodnym , przew iew nym , zabezpieczonym przed deszczem . Uwaga. K w iat ru m ia n k u należy do b ard zo cennych dla leczn ictw a su ro w ­ có w i dlatego w y stęp ow an ie ru m ia n k u n ależy zw iększać przez rozsiew anie nasion n a n ieu ży tk ach i m iejscach jego n atu raln eg o w y stęp o w an ia. N a podsiew y pow in n y być w y k o rzy sty w an e n asiona odsiane z rozkruszonego su ro w ca, suszonego w w a ru n k a c h n a tu ra ln y c h .

Rzepik, pospolity Agrim onia eupatorio In n e nazwy: jabłecznik, parzydło pospolite, śm ietannik, świec­ k ie ziele Rodzina: R óżow ate — Rosaceae Opis rośliny. B ylina w ysoka do 1 m. Łodygę m a sztyw ną, słabo rozgałęzioną i ulistnioną, zwłaszcza w górnej części. Na w ierz­ chołkach łodyg w ykształcają się k w iato stan y w kształcie luz125

n y c h kłosów . K w ia ty drobne, żółte. K w itn ie od czerw ca d o sierpnia. W ystępuje na przydrożach, suchych łąkach, m iedzach, zboczach i w zaroślach. Surowiec. Z iele rzepiku (Herba Agrimoniae) zaw iera olejek, go­ rycze, garbniki, dużo krzem ionki i inne; zn a jd u je zastosow anie jako środek żółciotw órczy i przeciw zapalny. Zbiór. Z iele zbiera się w początkach kw itn ien ia ścinając górne części pędów oraz liście odziom kowe. Ze ściętego ziela odrzuca się in n e ro ślin y ścięte z pędam i rzepiku oraz części pędów ozbyt g ru b ej i zdrew niałej łodydze. Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lub ogrzew anej, w tem p e ra tu rz e do 40°C. Do suszenia rozkłada się pędy poje­ dynczą w arstw ą. Ziele uw aża się za w ysuszone, gdy łodygi p rz y

zginaniu łatw o pękają. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Z iele pow inno składać się z w ierzchoł­ ków pędów ulistnionych i ukw ieconych, długości do 50 cm oraz z liści odziom kowych. Po w ysuszeniu pow inno zachow ać n a tu ­ ra ln ą barw ę. N ie m oże zaw ierać pędów o zdrew niałych łodygach i przekw itłych kw iatach.

Serdecznik pospolitij Leonurus cardiaca Inne nazwy: gęsia stopa, lw i ogon Rodzina: W argow e — Labiatae Opis rośliny. B ylina do 1,5 m w ysoka. Łodyga — gałęzista, dość silnie ulistniona. Liście ch arak tery sty czn e: dolne 5— 7-dłoniastosieczne, górne 3-sieczne lub klapow e. K w iaty — drobne, tw orzą niby-okółki w k ątach liści; są różowawe. Z ąbki kielicha

Rys. 62. R zepik pospolity 126

Rys. 63. Serdecznik pospolity 12T

— tró jk ą tn ie szydlaste, kłujące, zwłaszcza kw iatów p rzek w it­ łych. C ała roślina dość silnie owłosiona. W ystępuje pospolicie na przydrożach, pod płotam i, na rum ow is­ kach; poza tym jest u praw iany. Surow iec. Ziele serdecznika (Herba Leonuri) zaw iera glikozydy, alkaloidy, g arbniki i inne; stosow ane je st jako środek nasercowy, uspokajający. Zfc:ór. Surow cem są górne części łodyg, zebrane w początkach k w itn ie n ia rośliny oraz liście odziomkowe. Ścina się pędy zdro­ we, silnie ulistnione, m niej w ięcej w połow ie długości łodygi. Nie zakurzone ścięte pędy składa się do koszy. Z biór ziela m oż­ na pow tórzyć po w yrośnięciu bocznych pędów rośliny z pozo­ stałej części łodygi. W chodzi w skład m ieszanki „C ardiosan” . Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j rozkładając je n iezb y t g ru b ą w arstw ą. W suszarniach ogrzew anych suszy się w te m p e ra tu rz e do 35°C. Suszenie m ożna zakończyć w m om en­ cie, k ied y łodygi przy zginaniu łatw o pękają. 1 kg suszu o trz y ­ m u je się z około 4 kg ziela świeżego. C echy dobrego surowca. Pow inno składać się z w ierzchołków pędów silnie u listnionych i niezdrew niałych, b a rw y n a tu ra ln e j, w ysuszonych do w ilgotności 13%.

Skrzyp polny E ą u is e tu m arvense Inne nazwy: chwoszczka, jed lin k a polna, kostka Rodzina: S krzypow ate — Eąuisetaceae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. R oślina zarodnikow a, trw ała , o dw u k ształtn y ch pędach: zarodnikow ych — rozw ijających się w cześnie na w ios­ n ę i pędów zielnych — w y ra sta jąc y c h po zaniknięciu pędów za­ rodnikow ych. P ęd y zarodnikow e są b a rw y brunatnożółtej i składają się z łodyżki, n a k tó rej w ierzchołku zn ajd u je się ja k ­ by szyszka z zarodnikam i. P ę d y płonne, zielone, do 40 cm, w y ­ sokie, m ają kształt m ałej choinki, gęsto rozgałęzionej. K olanka pędu obejm ują jak b y k ołnierzyki zakończone 12— 18 czarn ia­ w ym i, biało obrzeżonym i ząbkam i. N ajniższe m iędzyw ęźle bocznych pędów je s t dłuższe od otaczającej je pochw y liścio128

Rys. 64. Skrzyp

a) polny, b) leśny, c) bło tn y

w ej. Cała roślina w y daje ch ara k te ry sty c z n e skrzypienie z po­ w odu dużej zaw artości krzem ionki. W ystępuje w całej Polsce na polach, przy drogach, row ach, na glebach kw aśnych. Surowiec. Ziele skrzypu polnego (Herba Eąuiseti arvensis) za­ w iera duże ilości krzem ionki, częściowo rozpuszczalnej w wo­ dzie, związki saponino we, g arbniki i inne składniki; z n ajd u je za­ stosow anie głów nie w chorobach n e re k i płuc. W chodzi w skład m ieszanek: stosow anej w chorobach płuc — „P u lm o san ” , m o­ czopędnej — „U rosan” i działającej na serce — „C ardiosan” . Zbiór. Z biera się zielone pędy, bez dolnej części — z b ru n a tn ia ­ łej, nierozgałęzionej. Ścina się lub zryw a ro ślin y ju ż dobrze w yrośnięte. W ybiera się pędy o żyw ozielonej barw ie, czyste. P rz y zbiorze usuw a się dokładnie in n e rośliny, zebrane ze skrzypem . Suszenie. Suszy się najczęściej w suszarniach n a tu ra ln y c h , gdzie łatw o w ysycha. W suszarniach ogrzew anych suszy się ziele w te m p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu uzyskuje się z około 4 kg świeżego ziela. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z pędów nadziem nych b a rw y zielonej lub zielonej z lekkim szaraw ym odcieniem ; nie m oże zaw ierać części zb runatniałych, ziela w y­ 9 — Zbieramy zioła

129

blakłego, pokruszonego oraz dom ieszki in n y ch gatunków sk rz y ­ pu. W ilgotność do 12%. Uwaga. Nie m ożna mylić ze skrzypem polnym innych gatu n k ó w skrzypu, jak : sk rzy pu olbrzym iego — podobnego do sk rzypu polnego, ale w yższego i o m iędzyw ęźlach biaław ych, skrzypu leśnego — o delikatnych, zw isają­ cych rozgałęzieniach oraz sk rzy p u błotnego —’ w ykształcającego ty lk o je d n o k ształtn e pędy, a więc tw orzącego kłoski zarodnikow e n a p ę d a ch zielonych. W obec tego, że kłoski zarodnikow e skrzyp b łotny w y k ształca nie w iosną, a w czesnym latem , są one często w idoczne w okresie zbioru skrzy p u polnego; je st to w skazów ką dla zbierających, że w m iejscu ty m rośnie sk rzy p błotny i nie należy ta m zbierać surow ca zielarskiego.

Słonecznik ziuyczajny Helianthus annuus Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. J e st to roślina jednoroczna, znana ze sw ych złocistożółtych kw iatów zebran y ch w duże kw iatostany. W ystępuje w upraw ie jako roślina przem ysłow a i pastew na. Surowiec. K w iat słonecznika (Flos Helianthi) — środek głów nie przeciw gorączkow y. W chodzi w skład m ieszanki „P ulm osan” (stosow anej w chorobach płuc). Zbiór. P od nazw ą „ k w ia t” zbiera się zew n ętrzn e k w iaty ko­ szyczka — języczkow ate, płonne. W yskubuje się je z koszycz­ ków po zapyleniu się ru rk o w aty c h kw iatów , ale zanim zaczną b runatnieć. W yskubuje się je ostrożnie, bez zgniatania, składa w kosze luźno i jak najszybciej rozkłada się do suszenia. Suszenie. Surow iec suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub w lekko podw yższonej tem p eratu rze, zawsze p rzy dużym dostępie pow ietrza. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 6 kg św ieżych kw iatów . Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z języczkow a ty ch kw iatów b arw y n a tu ra ln e j, bez dom ieszki kw iatów ru rk o w a ­ ty ch i in n y ch części rośliny. W ilgotność do 12%.

130

Starzec Fućhsa Senecio Fuchsii Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a do 1 m wysokości. Rośnie nad potokam i, row am i, rzadko n a niżu, a obficiej w S udetach i K arpatach. Ł odygę m a górą rozgałęzioną, liście lancetow ate, w ydłużone, zw ężone dołem w w y ra ź n y ogonek, ostro piłkow ano-ząbkow ane. Koszyczki kw iatow e o żółtych k w iatach tw orzą parasolow ate kw iatostany. K w iatów języczkow a ty c h je st w ko­ szyczku p rzew ażnie 5, listków o k ry w y koszyczka — przew aż­ nie 8. Surowiec. Z iele starca Fuchsa (Herba Senecionis Fuchsii) to górne części zakw itających pędów, dotąd pozyskiw ane w yłącz­ nie dla odbiorców zagranicznych. Z iele suszy się w suszarni n a ­ tu ra ln e j lub w tem p e ra tu rz e podw yższonej do 35°C. Po w ysu­ szeniu pow inno ono zachować n a tu ra ln ą barw ę: kw iatów żółtą, liści i łodyg — zieloną; nie m oże zaw ierać pędów o k w iatach przekw ita j ących.

Stokrotka pospolita Bellis perennis Inne nazwy: gęsie pępki, przypołudnik czerw ony, stokroć Rodzina: Złożone — Compositae ,

*

Opis rośliny. J-est to drobna b y lin a spotykana na łąkach, tr a ­ w nikach, pastw iskach, przy row ach, drogach. W ykształca roze­ tę łopatkow atych liści przyziem nych i koszyczki kw iatow e na bezlistnej łodyżce, do 20 cm w ysokiej. Środkow e k w ia ty koszy­ czka żółte, ru rk o w ate, a zew n ętrzn e od góry białe, od spodu, czerw one, języczkow ate. K w itnie od wczesnej w iosny do jesie­ ni, najobficiej wiosną. Surowiec. K w iat stokrotki (Flos Bellidis) jest środkiem głów ­ nie m oczopędnym . P ow inien składać się z koszyczków kw iato ­ w ych bez szypułki lub z jej resztą, długości do 0,5 cm. Zbiera się świeżo rozw inięte koszyczki, suszy w suszarni n a tu ra ln e j lu b ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. W ysuszone koszyczki po­ w inny zachow ać n a tu ra ln ą barw ę; nie m ogą być pokruszone.

\

Szczaw lancetow aty

Ślaz dziki

Rum ex hydrolapathum

j&ialva silvestris

Szczaw kędzierzawy „

inne nazwy: m alw a dzika, ślazik, ślaz leśny, ślaz zajęczy

Rum ex crispus

Rodzina: Ślazow ate — Malvaceae Opis rośliny. R oślina d w u letnia lub trw ała o łodygach w znie­ sionych lub lekko pokładających się, ponad 1 m długości, o liś­ ciach okrągłych, 5— 7-klapow ych, brzegiem karbow anych, kw ia­ tach dość dużych, około 5 cm średnicy, w y rastający ch po kilka w k ątach liści, b a rw y purpurow oróżow ej z ciem niejszym i żył­ kam i. K w itnie od lipca do w rześnia. W ystępuje na przydrożach, rum ow iskach, m iedzach, przy zabu­ dow aniach. W prow adzany je s t rów nież do upraw y. Surowiec. K w iat ślazu dzikiego (Flos Malvae silvestris) i liść ślazu (Folium Malvae) — surow ce śluzowe. Z n a jd u ją zastoso­ w anie w nieżycie gardła, suchym kaszlu. Zbiór. K w iaty zbiera się w m iarę ich rozkw itania, zawsze św ie­ żo rozkw itłe. Z ryw a się je ręcznie bez szypułek. Liście zbiera

Szczaw tępolistny Rum ex obtutifolim

Szczaw skupiony R um ex conglom eratic Snne nazwy: kobylak, koński szczaw, szczaw kobyli Rodzina: R destow ate — Polygonaceae Opis roślin. Są to b y lin y o dużych, w ydłużonych liściach. Ło­ dygi m ają wysokie, prosto wzniesione, sztyw ne, słabo ulistnione; zakończone są dużą w iechą kw iatów , a następnie czerw onobrązow ych, tró jk an ciasty ch owoców, wokół uskrzydlonych. K w itną od czerw ca do sierpnia. Poszczególne gatu n k i różnią się m iędzy sobą długością i kształtem liści, a przede w szystkim w ysokością łodyg i m iejscem w ystępow ania. W ystępują: szczaw lan c e to w a ty — nad brzegam i wód, w row ach, kędzierzaw y — na polach i łąkach, tęp o listn y — w zaroślach, nad row am i, w w ilgotnych lasach, skupiony — w row ach, zaroślach, na mo­ krych łąkach. Surowiec. K orzeń kobylaka (Radix Hydrolapathi) stosow any p rzy biegunkach i n ieżytach jelit. K orzenie zbiera się jesienią i w czesną wiosną. W ykopuje się je silnym i łopatam i, oczyszcza z d robnych korzeni, szybko m yje, obsusza na w ietrze, a następ­ nie p rzek raw a wzdłuż nożem nierdzew nym . K orzenie suszy się w te m p e ra tu rz e podw yższonej lub na słońcu i dosusza w su­ szarn i ogrzew anej. D obrze zebrane i w ysuszone korzenie po­ w inny być b a rw y z zew n ątrz brązow ej, na przełom ie żółtej; p rzy zginaniu pow inny łam ać się z trzaskiem . W ilgotność do 12% .

\

232

,

się w początkach kw itn ien ia rośliny, gdyż później są zazw yczaj porażone p rzez rdzę. Z ry w a się m łode, ale ju ż całkow icie w y­ kształcone. Suszenie. K w ia ty i liś c ie ,suszy się w su szarniach n a tu ra ln y c h albo ogrzew anych stosując te m p e ra tu rę do 35°C. O bydw a su ­ row ce rozkłada się cienką w arstw ą. W czasie suszenia p łatk i k orony kw iatow ej n a b ie rają b a rw y szafirow ofioletow ej i sk rę ­ cają się. Suszenie kw iatów je s t zakończone, gdy p rzy dotyku ju ż nie w yczuw a się wilgoci, a k w iaty zgniecione w ręce łatw o pow tórnie rozsypują się. Liście uw aża się za wysuszone, gdy przy zginaniu pękają. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 5,5 kg kw iatów św ieżych i około 4,5 kg św ieżych liści. Cechy dobrego surowca. K w iat ślazu dzikiego m a składać się z całych kw iatów , złożonych z korony, kielicha i kieliszka. Szyp u łk i z n ajd u jące się p rzy n iek tó ry ch k w iatach nie mogą być dłuższe niż 0,5 cm. W ysuszony kw iat m a m ieć b arw ę koron szafirow ofioletow ą. Liście pow inny być zielone, bez plam i ordzawień.

Śliwa tarnina P rim u s spinosa \

podstaw ionych koszy lub na rozłożone płachty. Ze w zględu na k ró tk ie k w itn ien ie ta rn in y nie m ożna zw lekać ze zbiorem. K w iaty zbiera się w bezdeszczow e dni i po w yschnięciu rósy, gdyż w ilgotne ciem nieją w czasie suszenia. Owoce zbiera się w pełnej dojrzałości (październik, listopad), ale g d y są tw ard e i jędrne. Z biera się je strząsając na płach ty rozłożone wokół krzew ów . O padłe liście w raz z ow ocam i usuw a się. Owoce św ie­ że należy dostarczać do punktów skupu w płaskich koszach, ja k najszybciej po zbiorze. .Suszenie. K w iaty suszy się szybko, gdyż łatw o ciem nieją. W okresie suchej pogody m ożna je suszyć w suszarniach n a tu ­ ra ln y c h o dużym przew iew ie. P rz y m niej sprzy jającej pogodzie lepiej je suszyć w suszarniach ogrzew anych, ale p rzy niezbyt w ysokiej tem p e ra tu rz e , do 35°C. 1 kg suszu u zy sk u je się z oko­ ło 5 kg kw iatów świeżych. Owoce suszy się w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e początkow o 40°C, później 60°C, rozkładając do suszenia cienką w arstw ą. 1 kg suszu uzyskuje się z około 3,5 k g owoców św ie­ żych. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z kw ia­ tó w i pączków kw iatow ych, n ie pow inien zaw ierać innych części rośliny. B arw a w ysuszonych kw iatów — biała z odcie­ niem krem ow ym . W ilgotność do 12%. D obrze w ysuszone owo­ ce pow inny m ieć b arw ę praw ie czarną. N ie m ogą zaw ierać liści i innych części rośliny. W ilgotność do 14%.

Inne nazwy: ciernik, ciernie, korcipka, ta rn in a , tark a, ta rń Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. K rzew 2 do 3 m wysoki, gęsto rozgałęziony, cier­ nisty. Z ak w ita w czesną w iosną (kwiecień, m aj) przed rozw inię­ ciem się liści. K w iaty m a drobne, białe, z k sz ta łtu przypom i­ nające k w ia ty drzew owocowych. Owoce — m ałe, k u liste p e st­ kowce, b a rw y ciem nogranatow ej, p o k ry te w oskow atym nalo­ tem , dojrzew ają we w rześniu, październiku. W ystępuje p rzy drogach, m iedzach, na brzegach lasów, tw orząc gęste zarośla. Rośnie w m iejscach nasłonecznionych. Surowiec. K w iat ta rn in y (Flos Pruni spinosae) o działaniu m o­ czopędnym , rozw alniającym , reg u lu jący m przem ianę m aterii. Z apotrzebąw anie niew ielkie. Owoc ta rn in y (Fructus P runi spi­ nosae) to w artościow y środek dietetyczny. D ziałanie nieznacz­ nie zapierające, przeciw b ak tery jn e. Z n a jd u je rów nież zastosow ahie w przem yśle przetw órczym . M ożna z nich sporządzać dżem y, k o n fitu ry , m arm olady. Zbiór. Z biera się świeżo ro zk w itłe kw iaty, ręcznie lub ścina do 334

Świetlik łąkowy Euphrasia K o stk o w a n a Inne nazwy: p tasie oczka, św iecznik, złodziej m leczny Rodzina: T rędów nikow ate — Scrophulariaceae Opis rośliny. R oślina jednoroczna, w y ra sta jąc a do 30 cm w yso­ kości. Łodygę m a sztyw ną, słabo rozgałęzioną, liście — rów no­ m iern ie p o k ry w ające łodygę, k sz ta łtu jajow atego, o brzegach ząbkow anych, kw iaty — białe, fioletow o żyłkow ane, z żółtą plam ką na dolnej w ardze. K w itn ie od lipca do w rześnia. Św ie­ tlik je st półpasożytem , gdyż jego korzenie p o b ierają pokarm y z k orzeni in n y ch roślin. W ystępuje na łąkach, pastw iskach, w zaroślach, nad row am i. Surowiec. Z iele św ietlika (Herba Euphrasiae) zaw iera glikozy­ 135

\ dy, garbniki, olejek, żywice, gorycz i inne. Z najd u je zastoso­ w anie p rzy stanach zapalnych oczu. Zbiór. Z biera się pędy ro ślin y W 'początkach kw itnienia. Ścina się je poniżej rozgałęzienia łodygi, tj. bez najniższej części, zw ykle bezlistnej lub o zb ru n atn iały ch liściach. Ziele zbiera się w czasie suchej pogody i po obeschnięciu rosy. Suszenie. Ziele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h przy du­ żym przew iew ie, a p rzy n ie sprzyjającej pogodzie w tem pera-, tu rz e podw yższonej do 35°C. Surow iec rozkłada się cienką w a r­ stw ą. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z u listnionych pędów z kw iatam i. N ie może zaw ierać bezlistnych ło­ dyg, pędów z korzeniam i i in n y ch roślin. W ysuszony pow inien m ieć n a tu ra ln ą barw ę i w ilgotność do 12%. Uwaga. W Polsce w ystępuje 12 g atu n k ó w i 2 odm iany św ietlika, p rzy czym 5 g atu n k ó w d aje m ieszańce ze św ietlikiem łąkow ym . W szystkie w y stęp u jące św ietliki m a ją w łaściw ości lecznicze i m ogą być pozyskiw ane n a surow iec zielarski.

Rys. 66. Ś w ietlik łąkow y 136

Tasznik pospolity

v

Capsella bursae-pastoris Inne nazwy: k a le tk a pasterska, kaszka, sum ki pastusze, tobołki pastusze Rodzina: K rzyżow e — Crucijerae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. R oślina roczna lub dw uletnia, do 60 cm wysoka. Liście — zatokow o ząbkow ane lub pierzastodzielne: dolne — ogonkowe w rozecie, łodygowe — siedzące. K w iaty — drobne, białe, rozw ijają się stopniowo i bardzo szybko w y tw a rz ają owo­ ce — sercow ate łuszczynki.

Rys. 67. T asznik pospolity 137

W ystępuje na polach i w ogrodach jako chw ast oraz na p rzy drożach, p rzy zabudow aniach, często masowo. S urow iec. Ziele tasznika (Herba Bursae pastoris) działa przeciw krw otocznie. Zbiór. Z biera się całą nadziem ną część ro ślin y w raz z liśćm i od­ ziom kow ym i. Z biera się je w tym czasie, gdy zaczynają k w it­ nąć lub gdy w ykształcają pierw sze owoce. N a surow iec w y ­ b ie ra się ro ślin y o w iększej ilości liści i niezb y t wysokie, do 30 cm. Ścina się pędy o stry m i nożami, aby rośliny n ie w y ry ­ w ały się z korzeniam i. Z surow ca usuw a się inne rośliny ścięte z tasznikiem . Suszenie. Suszyć najlepiej w suszarniach n a tu ra ln y c h . W su ­ szarniach ogrzew anych te m p e ra tu ra pow inna być niezbyt w y­ soka, do 35°C. Ziele rozkłada się cienką w arstw ą. U w aga. Nie m ożna m ylić ta szn ik a pospolitego z tobołkam i polnym i (Thlaspi arvense) o łuszczynkach w iększych, okrąg ław y ch i łodydze obfi­ ciej ulistn ionej niż łodyga tasznika. Hys. 68. T a ta ra k zw yczajny

Tatarak ztuyc.zajny Acorus calamus Inne nazwy: aj er, kalm us, kłącz, szuw ar, ta ta rsk ie ziele Rodzina: O brazkow ate — Araceae Opis rośliny. Bylina, o silnie arom atycznym kłączu i szablas­ ty c h liściach do 1 m w ysokich. K w iatostan kolbow aty, składa­ ją c y się z niepozornych, zielonkaw ych kw iatów . K w itnie w m a­ ju i czerw cu; owoców w naszym klim acie nie w ytw arza. W ystępuje najczęściej grom adnie, przy brzegach rzek, s ta w ó w ,' jezior, na bagnach i w ilgotnych łąkach. Surowiec. K łącze ta ta ra k u nieokorow ane (Rhizom a Calami crud u m ) i kłącze ta ta ra k u okorow ane (Rhizoma Calami m u n d a tu m ) zaw ierają olejek, gorycz, garbniki i inne składniki. Z n ajd u ją zastosow anie p rzy dolegliw ościach przew odu pokarm owego, ze­ w n ętrzn ie do pielęgnacji włosów. O lejek tata ra k o w y m a duże znaczenie w przem yśle kosm etycznym , m y d larsk im i innych. Zbiór. K łącza zbiera się od w iosny do jesieni. W yciąga się je z w ody czy m ułu hakam i lub grabiam i, a w suchszych m ie j­ scach w ykopuje w idłam i am erykańskim i. Z w ydobytych roślin odcina się nierdzew nym i nożam i części nadziem ne, korzenie o ra z z b ru n atn iałe części kłączy. W m iarę po trzeb y kłącza szyb­ 138

ko się m y je obsuszając je zaraz na przew iew ie. P rzed susze­ niem k ra je się kłącza na kaw ałki długości około 20 cm, a g rub­ sze kłącza przecina się wzdłuż. A b y otrzym ać kłącza okorow a­ ne, z w ym y ty ch i obsuszonych k łączy usuw a się skórkę aż do białego m iąższu i ja k najszybciej rozkłada do suszenia. Suszenie. K łącza suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych. T e m p era tu ra nie pow inna przekraczać 40°C z uw agi na u trzy m an ie w surow cu olejku (tatarakow ego). D obrze w ysuszone kłącza sta ją się tw a r­ d e i przy zginaniu łatw o pękają. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4,5 kg k łączy świeżych. Cechy dobrego surowca. K łącze ta ta ra k u nieokorow ane — to d o b rze oczyszczone z ziem i i korzeni kaw ałki kłączy grubości do 3 cm. D ostarczone do p u n k tu sku p u ziół w stan ie św ieżym n ie m ogą m ieć n a pow ierzchni w ody. W ysuszone kłącza pow in­ n y m ieć barw ę z zew nątrz jasn o b ru n a tn ą lub brunatnozieloną, n a przełom ie biaław ą. K łącza ta ta ra k u okorow ane są to kłącza bez skórki, b a rw y biaław ej. W ilgotność do 12%. Uwaga. P laców ki zielarsk ie p rzy jm u ją rów nież w ysuszone o b ierk i ta ta ­ ra k u , otrzym yw ane p rzy k o ro w an iu k łączy — surow iec olejkow y. Nie m o g ą one m ieć zanieczyszczeń m in eraln y ch . O d cięte części kłączy przy doczyszczaniu surow ca zak o p u je się n a m iej­ sc ac h zbioru w celu u łatw ien ia roślinie ro zm n ażan ia się. 139

Topola czarna Populus nigra Inne nazwy: topola nadw iślańska, sokora Rodzina: W ierzbow ate — Salicaceae Opis rośliny. W ysokie drzew o liściaste o rozłożystej k o ro n ie i czarnej, spękanej korze. W ystępuje nad brzegam i rzek, zwłaszcza W isły; jest rów nież w ysadzane przy domach, drogach, w parkach. Surowiec. Pączki topoli — G em m ae Populi zaw ierają olejek, flaw onoidy, żyw ice i in n e związki; z n ajd u ją zastosow anie p rz y chorobach dróg oddechow ych, nerek, w chodzą w skład m ie­ szanki ziołowej „P y ro san ” (przeciw gorączkow ej) Zbiór. P ączki zbiera się w czesną wiosną, zanim zaczną pękać; w ted y są silnie nażyw iczone i m ają balsam iczny zapach. P ącz­ ki zryw a się ręcznie ze ściętych gałązek, w yk o rzy stu jąc do zbio­ r u w szelkie przecinki gałęzi. Suszy się je zaraz po zbiorze. Suszenie. Pączki suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h albo ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 30°C. R ozkłada się je poje­ dynczą w arstw ą, aby nie zlepiały się. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg św ieżych pączków . Cechy dobrego surowca. Pączki dobrze w ysuszone, o silnym p rzy je m n y m zapachu, brązow e, o łuskach ściśle p rzy leg ają­ cych, błyszczące, p o k ry te balsam em , nie pozlepiane, nie p rz y ­ palone, na p rzek ro ju zielonkaw e, o w ilgotności do 12%.

Surowiec. Ziele uczepu (Herba Bidentis) stosow ane w choro­ bach skóry. P ow inien składać się z w ierzchołków pędów dłu­ gości do 20 cm, ukw ieconych i obficie ulistnionych. Z biera się J e w początkach kw itnienia rośliny, suszy w su szarn i n a tu ra l­ nej lub ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. W ysuszone ziele .powinno zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę liści, łodyg i kw iatów . W ilgotność do 12%.

Uczep trójlistkouiy Bidens tripartitus Inne nazwy: dw uząb, czereda, strzałk i Rodzina: Złożone — Compositae Opis rośliny. Je st to roślina jednoroczna, w ystępująca przy ro­ w ach, n a m okrych łąk a c h ’ brzegach wód stojących. W yrasta do 60 cm. Ł odygę m a silnie rozgałęzioną, zw ykle ciem noczerw oną, liście 3—5-dzielne z w iększym listkiem środkow ym , zbiegające w krótki, oskrzydlony ogonek, grubo i tępo piłkow ane. K w iaty m a ty lk o ru rkow ate, ciem nożółte, w koszyczkach na g ru b y ch i k ró tk ic h szypułkach. Owoce górą rów no ścięte, z 2— 3 ośćmi. 140

Wiązóiuką błotna F i 1ipendula ulmaria In n e nazw y: taw u ła łąkow a, kozia broda, królow a łąk Rodzina: Różow ate —- Rosaceae

Opis rośliny. J e st to bylina, w y rastająca pow yżej 1 m, o liś­ ciach dużych, przery w an o pierzastych, łodydze — słabo u listnionej, zakończonej dużym kw iatostanem drobnych, krem o­ w ych kw iatów o m iłym , m iodow ym zapachu. K w itn ie w czer­ w cu i lipcu. 141

W ystępuje na w ilgotnych łąkach, nad rzekam i, w w ilgotnych zaroślach, row ach. Surowiec. K w iat w iązów ki (Flos Ulmariae) — znany pow szech­ n ie lek napotny; wchodzi w skład m ieszanki p rzeciw reum atycz­ nej „R eum osan” i przeciw gorączkow ej „ P y ro sa n ”. Zbiór. Surow cem są k w ia ty bez szypułek. P rz y zbiorze ścina się całe kw iato stan y w początkach kw itnienia, tj. gdy część kw iatów je s t nie rozw inięta. Zbiór prow adzi się w suche dni i po obeschnięciu rosy; k w ia t -składa się luźno w kosze i zaraz po zbiorze rozkłada do suszenia. Suszenie. K w iato stan y suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h do­ brze przew iew nych, rozkładając je w arstw ą pojedynczą. S usze­ nie p rzery w a się w m om encie, gdy kw iaty są już suche — k r u ­ szą się p rzy zgniataniu, a szypułki kw iatostanow e są nieco w il­ gotne, jeszcze elastyczne. N astępnie oddziela się kw iaty od szy­ pułek p rzez ręczne osm ykiw anie lub otarcie na sicie o śred n icy oczek 3 m m . Zanieczyszczenia odsiewa się. 1 kg suszu o trz y ­ m u je się z około 6 kg kw iatostanów świeżych. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z k w ia -

Rys. 70. W iązów ka błotna 142

tów b arw y n a tu ra ln e j; nie może zaw ierać części łodyg i szy­ pułek kw iatostanow ych. W ilgotność do 12%. Do punktów sku p u ziół, k tó re odbierają surow ce świeże, do­ starcza się k w iato stan y zaraz po zbiorze, w opakow aniach prze­ wiew nych. Uwaga. Dla zw iększenia w ystęp o w an ia w iązów ki rozsiew a się je j n asio n a n a m iejscach nie koszonych, gdzie może łatw iej rozm nożyć się.

Wierzba biała S alix alba Rodzina: W ierzbow ate — Salicaceae Opis rośliny. Z nane drzew o liściaste lub krzew o żółtaw ej lu b ja sn o b ru n a tn e j korze, liściach — zielono-srebrzystych. W ystępuje p rz y drogach, nad rzekam i, na zalew iskach rzecz­ nych. Surowiec: K ora w ierzby (Cortex Salicis) zaw iera glikozyd sa licynę, g arbniki i inne związki; stosow ana je s t p rzy stan ach go­ rączkow ych i reum atycznych, w chodzi w skład m ieszanek zio­ łow ych: przeciw gorączkow ej i przeciw reum atycznej — „ P y ro ­ sa n ” i „R eum osan” i innych. Zbiór. K orę zbiera się w czesną wiosną, gdy ro ślin y rozpoczęły w egetację, ale jeszcze nie w ytw o rzy ły liści. Z biera się je jed y ­ n ie z gałązek ściętych, a więc n ależy w ykorzystyw ać do zbioru w szelkie w y rę b y i ogław ianie drzew . Z w y b ran y ch gałęzi 2—4-letnich, o korze gładkiej i zdrow ej usuw a się boczne gałązki, a następnie zd ejm u je się korę odcinkam i długości około 20 cm. N ie m ożna pozyskiw ać k o ry przez struganie. Suszenie. K ora pow inna być w ysuszona szybko; suszy się więc ją w pom ieszczeniach o dobrym przew iew ie i rozkłada n ie z b y t g ru b ą w arstw ą. R u rk i nie pow inny wchodzić jed n a w drugą, gdyż połączone źle w ysychają i pleśnieją. Suszy się rów nież ko­ rę w ierzby, ja k w szystkie kory, n a słońcu. W suszarni ogrze­ w anej te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna przekraczać 40°C. K ończy się suszenie, gdy p rzy zginaniu kora łatw o łam ie się. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 2,5 kg kory św ieżej. Cechy dobrego surowca. K ora pow inna składać się z odcinków w kształcie r u re k długości do 25 cm, grubości do 2 m m , b arw y z zew nątrz — szarozielonej, od w ew n ątrz — jasn o b ru n a tn e j. W ysuszona kora pow inna m ieć n a tu ra ln ą b arw ę i wilgotnośćdo 12%. 143*

W ilżyna ciernista Ononis spinosa Inne nazwy: w ilczyna, iglica, kolka, sw ar niew ieści, wilczy ogon Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae Roślina chroniona!

Opis rośliny. B ylina lub d ro b n y krzew o w ysokości około 60 cm. Liście — drobne tró jdzielne. Na w ierzchołkach pędów i w k ą ­ tach liści um ieszczone są pojedynczo lub p aram i kw iaty o b a r­ w ie in ten sy w n ie różow ej. Ma w ydłużone kolce. W ytw arza d łu ­ gie korzenie, z zew nątrz b ru n atn e , na przełom ie żółtawobiałe, z w y raźn y m i ciem niejszym i prom ieniam i. W ystępuje na suchych łąkach, pastw iskach, przydrożach, sk a r­ pach. Surowiec. K orzeń w ilżyny (Radix Ononidis) zaw iera olejek, flawonoidy, garbniki, sole m iń eraln e i inne; z n a jd u je zastosow a­ n ie p rzy w ielu dolegliw ościach, w chodzi w skład Fitolizyny,

środka używ anego przy n iek tó ry ch chorobach dróg m oczowych. Zbiór. K orzenie i kłącza zbiera się jesienią lub w czesną wiosną. Ze w zględu na głębokie ukorzenienie roślin w ykopuje się je dużym i łopatam i lub w yoruje. W ykopane korzenie oczyszcza się z drobnych korzeni, nielicznych zresztą u w ilżyny, szybko m yje, obsusza na pow ietrzu i rozkłada do suszenia. G rubsze ko­ rzen ie m ożna rozkraw ać podłużnie, aby szybciej w ysychały. Suszenie. K orzenie suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o d u ­ żym przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych w te m p e ra tu ­ rze do 45°C. Suszy się je sta ra n n ie i dopiero dobrze w ysuszone p a k u je w torby, gdyż nie dosuszone korzenie bardzo łatw o ple­ śnieją. 1 kg suszu otrzy m u je się z około 4 kg św ieżych korzeni. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z g ru b ­ szych, przew ażnie w ielogłow ych kłączy i korzeni — w ydłużo­ nych, spłaszczonych, skręconych i pow yginanych; nie może za­ w ierać części zbru n atn iały ch , nadziem nych i d robnych korzon­ ków. P o w ysuszeniu pow inien m ieć b a r w ę 'z zew nątrz szaro­ b ru n atn ą , na przełom ie — szarobiaław ą. Surow iec dostarczany do p u n k tu skupu ziół w stanie św ieżym nie m oże m ieć na po­ w ierzchni resz tek wody. Uwaga. w ilżyna k tó ry ch n iące je

O prócz w ilżyny ciern istej w y stę p u ją u nas in n e g atu n k i w ilżyny: bezbronna (Ononis a w e n sis) i w ilżyna rozłogow a (Ononis repens), korzeni n ie zbiera się na surow iec zielarski. G łów ne cechy róż­ od w ilżyny ciern istej — to silne ow łosienie pędów i b ra k kolców.

/

Wrotycz pospolity Tanacetum vulgare Inne nazwy: piżmo, w rotycz sw ojski, m lecznica Rodzina: Złożone — Compositae Roślina trująca! Opis rośliny. B ylina, ro zrastająca się w duże kępy. Łodygi — sztyw ne, w y ra sta jąc e do 1,5 m, zakończone kw iatostanem spła­ szczonych na k sz ta łt guziczków koszyczków kw iatow ych, złożo­ nych ty lk o z ru rk o w aty c h kw iatów (bez kw iatów języczkow atych) b arw y pom arańczow ożółtej. Liście — duże, pierzaste, po­ dobne do jarzęb in y . K w itnie od czerw ca do sierpnia. Cała roś­ lina m a korzenny, o stry zapach. W ystępuje dość pospolicie w całym k ra ju p rzy drogach, zabu­ dow aniach, na m iedzach, skarpach, w zaroślach. 10 — Z b ie r a m y z i o ł a

14

g

Surowiec. K w iat w rotyczu (Flos Tanaceti), synonim — koszy­ czek w rotyczu (A n th o d iu m Tanaceti) zaw iera olejek, g arbnik i su bstancję gorzką. U żyw any je st jako środek przeciw w szawicy. Zbiór. Z biera się koszyczki kw iatow e w początkach kw itnienia. Ze w zględu n a silne szypułki kw iatostanow e lepiej jest ścinać koszyczki nożem czy nożycam i. P rzy rozkładaniu do suszenia usuw a się zanieczyszczenia, najczęściej w postaci liści i szypułek. Suszenie. Koszyczki kw iatow e w ew nątrz tru d n o w ysychają, a zbyt długo suszone ciem nieją. Z atem n ajlepiej suszyć w te m ­ p e ra tu rz e podw yższonej. Z uw agi na lotne składniki w surow ­ cu, te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna przekroczyć 35°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4,5 kg kw iatów św ieżych. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z ko­ szyczków kw iatow ych bez szypułki lub z jej resztką długości do 3 m m . K w iat W ysuszony pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b a r­ wę i zapach (silny po ro ztarciu surow ca). Nie może zaw ierać koszyczków z w ysypanym i kw iatam i.

tów rośliny. Ścina się w ierzchołki ukw ieconych gałązek d łu ­ gości do 35 cm. Suszenie. Surow iec suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno składać się z ulistnionych i ukw ieconych w ierzchołków pędów. K w iaty pow inny być praw ie w yłącznie w pączkach. W ysuszone ziele pow inno mieć n a tu ra ln ą barw ę, nie może zaw ierać łodyg bez liści i kw iatów . W ilgotność do 12%.

Uwaga. W m ałych ilościach zbiera się rów nież ziele w rotyczu. Aby o trzy ­ m ać dobry surow iec, należy ścinać jedynie górne części zak w itający ch pędów , dobrze ulistnione i suszyć je szybko, ale dokładnie.

Sym phytum officinale

Żarnowiec miotlasty SąrothamnuM icoparius Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae

Roślina trująca? Opis rośliny.. J e st to d ro b n y krzew , od n a sad y silnie rozgałę­ ziony. G ałązki m a zielone, wzniesione, rózgow ato w ydłużone, kanciaste. N ajw yższe listki m a nie podzielone, niższe 3-listkow e. K w iaty m a złocistożółte po 1 do 2 w k ą ta c h liści. K w itn ie w m aju i czerw cu. W ystępuje dziko i jako w ysiany dla zw ierzyny na w zgórzach, p rzy drogach, w rzadkich piaszczystych lasach. Surowiec. Z iele żarnow ca (Herba Sarotham ni) zaw iera alkalo­ idy, olejek, zw iązki gorzkie; wchodzi w skład m ieszanki zioło­ w ej działającej na serce — „C ardiosan” . Zbiór. Z iele zbiera się w czasie rozw ijania się pierw szych kw ia­ 146

Uwaga. Ż arn o w ca m iotlastego n ie m ożna mylić z janow cem b arw iersk im o k w iatach podobnych do k w iató w żarnow ca, ale nieco m niejszych, bez odcienia pom arańczow ego i liściach w yłącznie niepodzielnych, w ydłużo­ nych, ró w now ąskolancetow atych.

Żyiiiokost lekarski Inne nazwy: żyw y gnat, kosztyw ał Rodzina: S zorstkęlistne — Boraguiaceae Opis rośliny. B ylina, w ysoka do 1 m, o g rubej w zniesionej ło­ dydze. Liście odziom kowe — duże, w ydłużone, łodygow e — m niejsze, zbiegające po łodydze do następnego w ęzła liściow e­ go. Na w ierzchołku łodygi w y tw arza kw iaty — zwisłe, barw y fioletow ej łub białej, kształtu dzbanuszków . K w itnie w m aju i lipcu. Cała roślina jest szorstko owłosiona. K orzenie m a g ru ­ be, długie, m ięsiste, rozgałęzione, o skórce ciem nobrunatnej. W ystępuje na łąkach, w ilgotnych polach, w row ach. Surowiec. K orzeń żyw okostu (R adix S y m p h y ti), ceniony środek pow lekający, zm iękczający, przyspieszający gojenie przy obra­ żeniach kości. W chodzi w skład m ieszanek ziołow ych i innych leków. Zbiór. K orzenie w ykopuje się jesien ią i w czesną w iosną, uży­ w ając do tego dużych i silnych łopat. Po odcięciu części nad­ ziem nych i w szelkich części zbutw iałych oraz po dokładnym w ym yciu odcina się od k a rp y pojedyncze korzenie i suszy je bez rozkra w ania. Suszenie. K orzenie suszy się w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C, przy dużym przepływ ie pow ietrza i po rozłożeniu korzeni pojedynczą w arstw ą. W ciepłe i suche dni 147

4

m ożna rów nież suszyć je na słońcu, a dosuszać w tem p e ra tu rz e podw yższonej. Za w ysuszone korzenie m ożna uznać, gdy cał­ kow icie stw ardniały, p rzy zginaniu p ękają i ich b arw a z zew ­ n ą trz je s t czarna. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg korze­ n i świeżych. C echy dobrego surowca. Pow inien składać się z kaw ałków ko­ rzenia, zdrow ych, grubości do 2 cm. W ysuszone korzenie po­ w in n y być tw arde, łam iące się z trzaskiem , z zew nątrz ciem ne, praw ie czarne, na przełom ie — białe lub biaław e. W ilgotność do 12%.

Leśne rośliny zielarskie %

Zbiór surow ców pozyskiw anych z typow o leśnych roślin zie­ larskich organizow any je st przez P rzedsiębiorstw a P rodukcji Leśnej „L as” oraz Z akłady Z ielarskie „H erbapol” . Przedsię­ biorstw a te poprzez w łasne p u n k ty skupu prow adzą skup su­ row ców leśn y ch w ram ach planów skupu uzgodnionych z w ła­ dzam i ochrony p rzyrody i ad m in istra c ji leśnej. P rz y stę p u ją c do zbioru leśn y ch surow ców n ależy uzgodnić w punkcie skupu ziół m iejsca i te rm in y zbioru poszczególnych surowców. Z bioru leśnych ro ślin objętych częściową ochroną p rzy ro d y m ogą dokonyw ać, podobnie jak i nieleśnych roślin chronionych, ty lk o dośw iadczeni zbieracze, w yznaczeni przez placów ki in sty tu c ji zainteresow anych zbiorem na podstaw ie upow ażnienia w cześniej w ydanego przez w ojewódzkiego kon­ serw atora przyrody.

Boróiuka brusznica Vaccinium vitis idaea

Rys. 72. Ż yw okost lek arsk i

148

Inne nazwy: borów ka, brusznica, czerw ona jagoda, czerw ienica Rodzina: W rzosow dte — Ericaceae Opis rośliny. K rzew inka w ysokości około 20 cm. Liście m a zim otrw ałe, ow alne, błyszczące, brzegiem podw inięte, zielone, spodem ciem no kropkow ane. K w itn ie od m aja do lipca. Owoce — jagody, początkow o białe, w m iarę dojrzew ania czerw ienie­ jące, dojrzew ają od końca lipca do w rześnia. W ystępuje w lasach sosnowych i na wrzosowiskach. Surowiec. Liść borów ki brusznicy (Folium Vitis idaeae), znany lek dróg m oczow ych i środek przeciw biegunkow y. J e st skła­ dnikiem lek u przeciw biegunkow ego „Idalbina” . Z apotrzebow a­ n ie na te n surow iec bardzo duże. Owoce borów ki b rusznicy (Fructus V itis idaeae) — cen n y surow iec dla przem ysłu spo­ żywczego, w lecznictw ie stosow any jako środek przeciw biegun­ kow y i ściągający. Zapotrzebow anie lecznictw a — m ałe, prze­ m ysłu spożywczego — bardzo duże. Zbiór liści prow adzi się jesienią i w czesną wiosną, tj. po zakoń­ czonej w egetacji ro ślin y i przed jej rozpoczęciem. Ścina się 149

gałązki o liściach zdrow ych, intensyw nie zielono zabarw ionych. Liście — w łaściw y surow iec, osm ykuje się z gałązek przed w y ­ suszeniem . M ożna rów nież suszyć gałązki i z w ysuszonych om łacać liście, ale w tedy zachodzi potrzeba starannego oddzie­ len ia liści od pokruszonych gałązek. Owoce zbiera się dojrzałe, lecz jeszcze tw arde, zryw ając je ręcznie. P rz ed suszeniem u su ­ wa się z surow ca owoce o niew łaściw ej barw ie i liście rośliny. Suszenie. Liście m ożna suszyć w suszarniach n a tu ra ln y c h roz­ k ład ając je cienką w arstw ą. Owoce suszy się w tem p e ra tu rz e podw yższonej, początkowo do 30°C, potem w w yższej, do 60°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg św ieżych liści i około t 5 kg św ieżych owoców. Cechy dobrego surowca. Liście w stanie św ieżym pow inny m ieć barw ę zieloną; nie m ogą zawuerać dom ieszki gałązek. W ysuszo­ ne liście pow inny zachować n a tu ra ln ą barw ę, nie m ogą być po­ kruszone. W ilgotność do 12%. Owoce św ieże pow inny m ieć barw ę czerw oną, nie mogą m ieć dom ieszki liści i gałązek. W y­ suszone owoce pow inny zachow ać n a tu ra ln ą barw ę, nie m ogą być spalone. W ilgotność do 15%.

Rys. 73. B orów ka brusznica 150

Boróyjka czarna Vaccinium m yrtillus Inne nazwy: czernica, czarna jagoda, borówka, jagodzina Rodzina: W rzosow ate — Ericaceae Opis rośliny. D robna krzew inka, znana ze sw ych owoców — czarnych jagód. K w itnie w m aju ; owoce zaczynają dojrzew ać pod koniec czerw ca (5— 6 tygodni od kw itnienia). W ystępuje w lasach, w m iarę w ilgotnych, zwłaszcza iglastych. Surowiec. Liść borów ki czernicy (Folium Myrtilli) ma znacze­ nie w leczeniu cukrzycy. Owoc borów ki czernicy (Fructus M y r ­ tilli) działa przeciw biegunkow o, przeciw zakaźnie, przeciw gorączkowo, przeciw robacznie. W chodzi w skład m ieszanki ,,Tonnosan” (przeciw biegunkow ej). Zbiór. Liście zbiera się pod koniec owocowania rośliny, osmykując je z gałązek obficie ulistnionych i zdrow ych. O sm ykuje się iiście ostrożnie, aby z n im i nie uryw ać w ierzchołków gałą­ zek. Z żadnej ro ślin y nie zryw a się w szystkich liści. Zbiera się owoce świeżo dojrzałe. N ajlepszym naczyniem do składania ja ­ gód je st lekki, płaski kosz. Suszenie. Liście m ożna suszyć w suszarniach n a tu ra ln y c h , jeśli rozłoży się je cienką, p raw ie pojedynczą w arstw ą. Owoce suszy się w tem p e ra tu rz e podw yższonej przy dużym przepływ ie po­ w ietrza. Rozpoczyna się suszenie w te m p e ra tu rz e około 30°C, stopniowo ją podw yższając aż do 60°C. 1 kg suszu o trzym uje się z około 4 kg liści św ieżych i około 7,5 kg św ieżych owoców. Cechy dobrego surowca. Liść borów ki czernicy pow inien skła­ dać się z liści zdrow ych, b a rw y zielonej, bez dom ieszki innych części rośliny. W ysuszony liść pow inien zachoiyać n a tu ra ln ą barw ę, nie pow inien być pokruszony. W ilgotność do 12%. Owoc w stanie św ieżym to jagody dojrzałe, nie pogniecione, barw y jednolicie czarnej, bez dom ieszki innych części rośliny, jak liś­ cie, gałązki. W ysuszony owoc pow inien zachow ać barw ę czar­ ną. Jagody nie m ogą być przypalone lub zbrylone; pow inny być dobrze w ysuszone, ale nie całkow icie stw ard n iałe (w dotyku elastyczne). W ilgotność do 16%.

Dąb szypułkowy

Jałowiec pospolity

Quercus robur (synonim Q. pedunculata)

Juniperus communis

Dąb bezszypułkowy Quercus sessilis (synonim Q. sessiliflora} Rodzina: B ukow ate — Fagaceae Opis roślin. O bydw a g a tu n k i dębu to w ysokie drzew a liściaste. W ystępują w lasach; są rów nież w ysadzane w parkach, przy za­ budow aniach. Surowiec. K ora dębu (Cortex Quercus) zaw iera duże ilości g a r­ bników, działa ściągająco, przeciw zapalnie i odkażająco. Zbiór. Z biera się korę wiosną, tj. w początkach w egetacji ro ś­ liny, k ied y m ożna ją łatw o oddzielić od d rew n a gałęzi. Z biera się ją z gałęzi m łodych, o korze gładkiej, bez porostów. Z dej­ m u je się korę odcinkam i po uprzednim usunięciu drobnych ga­ łązek, nacięciu kory aż do d rew n a poprzecznie w odstępach co 20— 30 cm i następnie podłużnie. Używa się p rzy zbiorze noży nierdzew nych, gdyż na inne oddziaływ ują zw iązki garbnikow e, znajdujące się w surow cu w znacznym procencie. Z bioru kory dokonuje się p rzy okazji w yrębów lub przecinek gałęzi w cza­ sie p rześw ietlan ia m łodników . Zawsze zbiera się korę w ści­ słym porozum ieniu z ad m in istracją leśną. Suszenie. Suszy się korę w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrze­ w anych w tem p e ra tu rz e do 50°C. Można rów nież suszyć ją na słońcu chroniąc przed deszczem i rosą. 1 kg suszu o trzym uje się z około 2,5 kg świeżej kory. Cechy dobrego surowca. K ora świeża pow inna składać się z k a ­ w ałków w kształcie ru re k lub ry n ie n e k długości 5— 30 cm, na pow ierzchni gładkich, b a rw y z zew nątrz szarej lub zielonaw oszarej, w ew n ątrz żó łtobrunatnej. W ysuszona kora pow inna m ieć barw ę z zew n ątrz bru n atn o szarą, w ew nątrz brunatnoczerw onaw ą. G rubość k ory do 3 m m . W ilgotność do 12%.

Inne nazwy: jałow iec, jodłow iec Rodzina: C yprysow ate — Cupressaceae Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. K rzew iglasty, d o rastający do 3 m wysokości, cza­ sem m ałe drzew o. Igły m a rów now ąskie, silnie kłujące, w yra­ stające po 3 w jed n y m okółku. K w itn ie latem . Z kw iatów żeń­ skich — zielonkaw ych szyszeczek — w ytw arza się k u lista i m ię­ sista szyszkojagoda, k tóra dojrzew a dopiero w n astęp n y m roku, zm ieniając b arw ę na ciem nofioletow ą, praw ie czarną i n ab iera­ jąc arom atu; na krzew ach zn ajd u ją się jednocześnie ow oce d w u letnie i jednoroczne.

Rys. 74. Jało w iec pospolity 152

1W

'W ystępuje na całym niżu i w górach, najobficiej w północno—■ w schodniej części k raju . Rośnie w rzadkich lasach, na słone­ cznych wzgórzach, m iedzach i piaszczystych nieużytkach. Surowiec. Owoc jałow ca (Fructus Juniperi), tj. dojrzałe szyszkojagody, m a bogaty zestaw składników . Z aw iera olejek, flawonoidy, żywice, kw asy organiczne i inne. Z n ajd u je zastoso­ w anie przy leczeniu niek tó ry ch chorób n e re k oraz układu pokarm ow ego. Używ a się go do produkcji olejku, w yrobu wó­ dek gatunkow ych, m a ry n a t itp. Zbiór. Owoce zbiera się późną jesienią i zim ą, przez strząsanie ic h na płach ty rozkładane wokół krzew ów . Zbiór rozpoczyna się po pierw szych przym rozkach, gdyż "w tedy dojrzałe owoce łatw iej się osypują. N iedopuszczalne je s t otrząsanie owoców przez obijanie kijam i, gdyż pow oduje to łam anie się gałęzi i opadanie rów nież niedojrzałych owoców. O sypanie się zielo­ nych owoców obniża jakość zebranego surow ca i zm niejsza, a czasem zupełnie p rzek reśla możliwość zbioru w roku n a stę p ­ nym . Z ebrany surow iec zaw iera zw ykle dużo igliwia, owoców niew ykształconych, o sz aro b ru n atn y m zabarw ieniu. U suw a się je za pom ocą w ialni, m łynków i żm ijek; w ykorzystując in n y ciężar owoców drobnych oddziela się je od owoców dobrze w y­ rośniętych, dojrzałych. Suszenie. Owoce suszy się w suszarni n a tu ra ln e j o silnym p rze ­ wiewie. W m iarę potrzeby dosusza się je w suszarni ogrzew a­ nej w tem p e ra tu rz e do 30°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 2,5 kg owoców świeżych. Cechy dobrego surowca. Owoce pow inny m ieć jednolitą czar­ ną barw ę; pow inny być dobrze'w ysuszone, a le nie przesuszone; ro z ta rte w palcach nie pow inny w ykazyw ać soku, tylko lepką, ciągnącą się wokół p estek smółkę. W ilgotność do 18%.

Koniralia majowa Convallaria maialis Inne nazwy: konw alia, lanuszka, lanka Rodzina: L ilięw ate — Liliaceae Roślina trująca! Roślina chroniona!

Opis rośliny. Je st to bylina, znana ze sw ych białych, w onnych kw iatów , zebranych w jed n o stro n n e grono. 154

W ystępuje w lasach, zwłaszcza m ieszanych i w zaroślach, częs­ t o w dużych skupieniach. Je st rów nież w ysadzana w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna. W ostatnich latach czynione .są staran ia o w prow adzenie jej do u p raw na potrzeby lecznic­ tw a. Surowiec. K w iat konw alii (Flos Convallariae) i liść konw alii ,{Folium Convallariae). O bydw a surow ce zaw ierają glikozydy o działaniu nasercow ym . W odpow iednim stosunku zużyw ane są ja k o ziele konw alii do produkcji w ielu w ażnych leków. ..Zbiór. K w iaty i liście zbiera się jednocześnie, w początkach k w itnienia rośliny, tj. w tedy, gdy ro zw ijają się pierw sze kw ia­ ty , często już w pierw szej połowie m aja. A by otrzym ać kw iat .konw alii, zbiera się k w iatostany w raz z szypułką kw iatostano­ wy (głąbikiem ). Liście ścina się bez ogonka lub ty lko z jego re ­ sztą. Na każdym m iejscu zbioru pozostaw ia się część liści, aby p rz e z nie w y tw a rz an y m i pokarm am i kłącza m ogły być zasilane w ciągu dalszych m iesięcy roku, co pozwoli im na w ytw orzenie w n astępnym ro k u now ych liści i kw iatów . Do ścinania surow ­ ców używ a się ostrych noży, aby zapobiec w y ry w an iu kłączy rośliny. Zbiór prow adzi się w dni suche, po dokładnym w ys­ chnięciu rosy, gdyż zw ilgotniałe surow ce łatw o zaparzają się i ciem nieją. Suszenie. W dni cieple i suche m ożna suszyć obydw a surow ce w suszarniach n a tu ra ln y c h , po rozłożeniu ich pojedynczą w a r­ stw ą. Zw łaszcza liście w ym agają starannego rozłożenia, gdyż zlepione łatw o b ru n atn ieją . W razie m niej sp rzy jającej pogody n ależy suszyć je w tem p e ra tu rz e podwyższonej do 30°C. 1 kg :suszu o trz y m u je się z około 7 kg kw iatów i około 5,5 kg św ie­ żych liści. Cechy dobrego surowca. K w iaty w stanie św ieżym — to kw ia­ to sta n y w raz z szypułką kw iatostanow ą barw y: kw iatów — białej, szypułki — zielonej, o arom atycznym zapachu. Po w y­ du szen iu k w iato stan y pow inny m ieć barw ę zbliżoną do n a tu ­ raln e j — żółtaw obiałą kw iatów i jasnozieloną szypułek. W ilgot­ ność do 12%. Liść pow inien składać się z blaszek liściow ych bez ogonka lub z jego częścią i m ieć barw ę jednolicie zieloną. P o w ysuszeniu pow inien zachować zieloną barw ę, nie może być pokruszony. W ilgotność do 12%. Uwaga. W ażne je st, ab y w ystępow anie k o nw alii w stan ie n a tu ra ln y m nie .zm niejszało się i dlatego placów ki zielarsk ie pow inny dopilnow ać, aby .zbiór kw iatów i liści k o nw alii w szędzie przebiegał w ilości ak cep to w an ej ;przez w ładze ochrony przy ro d y i b y ł w ykon y w an y przez dośw iadczonych .zbieraczy w rac jo n aln y sposób. W celu zm niejszenia zbioru konw alii w lasach na b u k iety p ow inna być rozszerzana jej u p raw a w ogrodach. 155

Kopy mik pospolity Asarum europaeum Inne nazwy: kleśniec, n a rd a leśna, polska ipekakuana Rodzina: K okornakow ate — Aristolochiaceae Roślina tru jąca! Roślina chroniona!

Opis rośliny: B ylina znana z liści nerkow atego kształtu, zim o­ zielonych, błyszczących, ciem nozielonych. Ł odygi m a płożące się, łatw o korzeniące się w węzłach. N iepozorne, fioletow oczerw onaw e k w ia ty w y ra sta ją w kątach liści; zakw itają w czesną wiosną. W ystępuje w liściastych lasach i zaroślach, na glebach glinias­ ty ch i próchniczych, zasobnych w wapń. Surowiec. Ziele kopytnika z korzeniam i (Herba Asari c u m ra dicibus) o działaniu głów nie w ykrztuśnym , przeciw kaszlcw ym ;, z astęp u je im portow aną w ym iotnicę; w w iększych daw kach działa w ym iotnie i znajdow ał zastosow anie w leczeniu nałogo­ wego alkoholizm u. J e st stosow any w edług w skazań lekarza. Zbiór. Z iele zbiera się w czesną jesienią, kiedy to roślina za­ w iera najw ięcej olejku, uznanego za najw ażniejszy jej zw iązek

■czynny. R ośliny zbiera się w dni ciepłe i po w yschnięciu rosy. Z b iera się całe rośliny, tj. liście w raz z kłączam i i korzeniam i. Podw aża się ro ślin y łopatkam i lub m ocnym i nożam i. Zbiera się k o p y tn ik tylko na m iejscach o najobfitszym jego w ystępow aniu zaw sze pozostaw iając p rzy n ajm n iej połowę roślin do rozrośnięc ia się. Z ebrane ro ślin y otrząsa się dokładnie z resztek ziem i (nie m y je się) i zaraz po zbiorze rozkłada do suszenia. Z b ió r kopytnika pow inien odbyw ać się w yłącznie na m iejscach uzgodnionych do zbioru z w ładzam i ochrony p rzy ro d y i powi­ n ien być w y konyw any przez w ykw alifikow anych zbieraczy. 'Suszenie. Surow iec suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o du­ żym przew iew ie lub w ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 30°C. R ozkłada się ro ślin y pojedynczą w arstw ą, co ułatw ia ich w ysu­ szenie i zachow anie n a tu ra ln e j barw y. 1 kg suszu o trzym uje się z około 4 kg ziela świeżego. Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno składać się z całych, roślin zdrow ych i czystych, o liściach jednolicie ciem nozielono zabarw ionych, o silnym , sw oistym zapachu. Po w ysuszeniu pow inno zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę i zapach; n ie pow inno być pokruszone. W ilgotność do 12%. TJwaga. W celu zm niejszenia zbioru k o p y tn ik a ze sta n u n atu ra ln eg o po­ w inno się w p ro w ad zać go do u p ra w i p ó łu p raw , zw łaszcza w la s a c h ,, w m iejscach w ystęp o w an ia. P ow inien być rów nież w ysadzany, częściej n iż dotąd, w p ark a ch i ogrodach, sk ąd w w ielu p rzy p ad k ach może być u zyskiw any n a p o trzeby lecznictw a. R ozm naża się rośliny za pom ocą sa­ dzonek, k tó re pow inny składać się z części kłącza w raz z liśćm i i ko rze­ n iam i przybyszow ym i.

Kruszyna pospolity Frangula alnus In n e nazwy: szakłak kruszyna, troszczynow a kora, troszczyna Rodzina: Szakłakow ate ■— Rlnamno.ceae Roślina chroniona!

Rys. 75. K o p y tn ik pospolity 156

Opis rośliny. J e s t to krzew w y ra sta jąc y do 5 m, silnie rozga­ łęzio n y o liściach ułożonych skrętolegle, eliptycznych, gład­ kich, całobrzegich, z 6—8 skośnym i nerw am i bocznym i z każ­ d e j strony, korze bru n atn o szarej z c h a ra k te ry sty c z n y m i szarobiały m i p rzetchlinkam i w kształcie poprzecznych kresek. K w ia157

t y niepozorne, zielonkaw e rozwijają, się od w iosny do ko ń ca lata. Owoce m a okrągłe, początkow o zielone, po dojrzeniu czar­ ne, w ew n ątrz czarnoczerw one. Są to pestkow ce z 2— 3 nasiona­ mi. Z aczynają dojrzew ać pod koniec sierpnia. W ystępuje w lasach i zaroślach na glebie dostatecznie w ilgot­ nej lub n aw et podm okłej, często na stanow iskach w ystępow ania olchy. N ajbogatsze stanow iska w ystępow ania k ru szy n y zn ajd u ­ ją się w woj. lubelskim i rzeszow skim oraz w woj. białostockim i olsztyńskim . Surowiec. K ora k ru sz y n y (Cortex Frangulae) je st cenionym; i często stosow anym lekiem przeczyszczającym i żółciopędnym . W chodzi w skład m ieszanek ziołowych: „N orm osan” — stoso­ w anej p rzy przew lekłych zaparciach, żółciopędnej — „C holagoga II”, reg ulującej przem ianę rńaterii — „D egrosan” i in n y c h p re p a ra tó w ziołowych. Z apotrzebow anie na te n surow iec je s t bardzo duże. Owoc k ru sz y n y (Fructus Frangulae) działa podo­ b n ie ja k kora. Zbiór. K orę zbiera się w czesną wiosną, gdy tylko m ożna j ą zdjąć z gałęzi. Podobnie ja k korę dębu i in n e kory z d e jm u je

się ją w odcinkach, ale na ogół dość długich. K orę zdej­ m u je się z gałęzi m łodych, nie spękanych, bez porostów i zaw­ sze tylko z uprzednio ściętych p rzy okazji prac zw iązanych z gospodarką leśną. Nie można zbierać kory z gałęzi na p n im Owoce zbiera się w zależności od zapotrzebow ania dojrzałe lub jeszcze niezupełnie dojrzałe — czerw onaw e. Zbiera się je ręcz­ nie w ybierając owoce o w ym aganej barw ie. Suszenie. K orę suszy się w suszarniach n atu raln y ch , na słońcu; lub, w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. Roz*kłada się ją cienką w arstw ą uw ażając, aby poszczególne kaw ał­ ki nie w chodziły jed e n w drugi, gdyż w tedy długo schną i mo­ gą zapleśnieć. Owoce suszy się w tem p e ra tu rz e podw yższonej, początkow o nieznacznie, później do 60°C. Rozkłada się je na si­ tach cienką w a rstw ą i często przegarnia, aby nie zlepiały się. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3 kg k o ry św ieżej i około 4 kg św ieżych owoców. Cechy dobrego surowca. K ora pow inna składać się z kawałkóww kształcie ru re k lu b rynienek; nie pow inna zaw ierać odcin­ ków k o ry z ciem nym i w ew n ątrz plam am i. W ysuszona kora m a składać się z odcinków długości 5 do 40 cm, grubości 1 do 2 mm,, b a rw y w ew nątrz żółtobrunatnej lub po dłuższym przechow y­ w aniu pom arańczow oczerw onej. W ilgotność do 12%. Owoce po­ w inny być bez szypułek, nie m ogą być pogniecione. Po w ysu­ szeniu pow inny zachow ać n a tu ra ln ą bartfrę; nie m ogą być przy­ palone lub zbrylone. W ilgotność do 14%. Uwaga. K ora k ru szy n y może znaleźć zastosow anie w lecznictw ie dopieropo upływ ie ro k u od je j zbioru, gdy n a s tą p i w n iej ro zk ład zw iązków dzia­ łający ch szkodliw ie n a organizm ludzki. N ie mylić k ru szy n y pospolitej z szakłakiem pospolitym (R h a m n u s cathar— tica), opisanym dalej.

Mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi Inne nazwy: chruścina, m ącznica garbarska, niedźw iedzia jago­ da, niedźw iedzie grono, niedźw iedzie ucho Rodzina: W rzosow ate — Ericaceae ,

Rys. 76. K ru szy n a pospolita 158

Roślina chroniona!'

Opis rośliny. J e s t to krzew inka o ścielących się gałązkach, gęs­ to p okrytych zim otrw ałym i, skórzanym i liśćm i k sz ta łtu ło p a t153»

kow atego. Dolna strona liści jest nieco jaśniejsza i m niej lśn ią ­ ca niż górna, a brzegi liści są podw inięte. U nerw ienie liści je st w ielokrotnie rozgałęziające się, tw orzące ja k b y siateczkę w i­ doczną przede w szystkim od dolnej stro n y liścia. K w itnie od m aja do czerwca; owocam i są czerw one jagody podobne do ja ­ gód borów ki brusznicy, ale o m ączystej śródskórni bez k w aśn e­ go sm aku. W ystępuje w suchych lasach sosnowych, zwłaszcza w północ­ nej części k raju . Surowiec. Liść m ącznicy (Folium Uvae-ursi) je st w ażnym le ­ kiem p rz y dolegliw ościach pęcherza, m iedniczek nerkow ych i dróg m oczowych. Zbiór. Z biera się liście jesienią i bardzo w czesną wiosną, tj. po zakończeniu w egetacji ro ślin y i przed jej rozpoczęciem. Ścina się górne części gałązek i z ty ch osm ykuje się liście. N a ogół gorszej jakości surow iec o trz y m u je się p rzez om łacanie liści z w ysuszonych gałązek i odsiew anie ich na sitach, w ialniach itp., gdyż tru d n o je st odsiać w szystkie części gałązek. Suszenie. Liście suszy się w w arunkach n a tu ra ln y c h rozłożone cienką w arstw ą. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg liści świeżych. Cechy dobrego surowca. Surow iec m a zaw ierać liście b a rw y jednolicie zielonej, bez dom ieszki gałązek. W ysuszone liście po­ w in n y zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. U w aga. N ie m ylić m ącznicy le k arsk ie j z b o ró w k ą brusznicą, o pisaną ■wcześniej.

w yrośnięte. O późnianie zbioru n ie je s t w skazane, gdyż w ciągu lata pow stają na liściach plam y i tru d n iej jest w tedy, zebrać su­ rowiec o w ym aganej barw ie. Suszenie. Liście suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h . Uważa się je za wysuszone, gdy ogonki przy zginaniu pękają z trzas­ kiem . 1 kg suszu o trzy m u je się z około 5 kg św ieżych liści. Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z liści b arw y na pow ierzchni zielonej, od spodu szarozielonej. W ysu­ szony surow iec pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę; nie może zaw ierać liści ściem niałych lub z plam am i i ordzew ieniam i oraz liści pokruszonych. W ilgotność do 12%.

Szakłak pospolity Rhamnus cathartica Inna nazwa: szakłak ciern isty Rodzina: Szakłakow ate — Rham naceae Opis rośliny. K rzew w y ra sta jąc y do 3 m, z k ró tk im i cierniam i w rozw idleniach gałązek, o ciem nej korze. Liście m a eliptyczne o brzegach drobno piłkow anych. Od głównego n e rw u odchodzą po trz y n e rw y boczne. N iepozorne, zielonkaw e k w ia ty w y ra ­ sta ją na m łodych gałązkach w k ątach niższych liści. Owoce —• pestkow ce są początkowo zielone, później czarne.

Poziomka pospolita Fragaria vesca Rodzina: Różow ate — Rosaceae Opis rośliny. D robna bylina, znana ze sw oich jadalnych, w on­ nych, czerw onych owoców. W ystępuje pospolicie w lasach, zaroślach, na zboczach. Surowiec. Liść poziom ki (Folium Fragariae), zaw iera flaw onoidy, w itam iny, g arbniki i inne; znajd u je zastosow anie przy le ­ czeniu n e re k i pęcherza oraz zaburzeń na tle przem iany m aterii; wchodzi w skład h e rb a ty ziołowej. Zbiór. Liście zbiera się n a początku la ta zry w ając je z ogonka­ m i lu b bez ogonków. W ybiera się liście zdrow e, młode, ale już 160

Rys. 77. S zak łak pospolity 11 — Z b ie r a m y z i o ł a

161

W ystępuje w zaroślach i n a brzegach lasów, rzadko w w iększej ilości. W p ark ach i przy zabudow aniach w ysadzany je st jako krzew ozdobny. Surowiec. K ora szakłaku (Cortex R ham ni catharticae) i owoc szakłaku (Fructus R h a m n i catharticae), środki żółciopędne i przeczyszczające. Zbiór. K orę zbiera się w iosną w sposób opisany przy zbiorze k ory dębu. Z dejm uje się ją w odcinkach o w ym iarach około 20 cm. Zaw sze zbiera się korę z gałęzi uprzednio ściętych. Suszenie. K orę suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h , na słońcu lub w suszarniach ogrzew anych w te m p e ra tu rz e do 60°C. P o­ szczególne k aw ałk i kory nie pow inny wchodzić jed n e w drugie. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg k o ry w stanie św ieżym . Cechy dobrego surowca. K ora pow inna składać się z kaw ałków długości 5 do 20 cm, grubości do 3 mm, b a rw y z zew nątrz b ru n atnoszarej, od w ew nątrz żółtej, a po w ysuszeniu żółtobrązow ej do czerw onobrązow ej; nie pow inna zaw ierać odcinków z ciem ­ n y m i plam am i. Owoce pow inny być bez szypułek, b arw y czar­ nej, nie pogniecione; n ie m ogą być przypalone i zbrylone. U w aga. P rzy zbiorze trzeb a um ieć odróżnić szaklak pospolity od kruszyny pospolitej, podobnej z liści i owoców. S zaklak zasługuje n a rozpow szech­ n ienie jak o roślina lecznicza i ozdobna.

w ym , o plechach w kształcie rozgałęzionych krzaczków b a rw y sreb rzy stej. Surowiec. P o ro st islandzki (Lichen islandicus) o dużej zaw arto­ ści zw iązków śluzow ych, stosow any głównie jako środek p rze ciw kaszlow y. Zbiór. P le ch y zbiera się od w iosny do jesieni; n ajlepiej je zbie­ rać w ciągu lata w dni suche i ciepłe, kiedy plechy m ają m niej wilgoci. W y jm u je się je z podłoża ręcznie, w y b ierając dobrze w yrośnięte. Oczyszcza się je z igliwia, m chów i resztek in n y ch roślin. , Suszenie. Surow iec dobrze, w ysycha w suszarniach n a tu ra ln y c h , ale na ogół w ym aga dłuższego suszenia. 1 kg suszu o trz y m u je się z 2— 3 kg porostu świeżego. Cechy dobrego surowca. P o ro st islandzki to plechy bez dom ie­ szki innych roślin i bez zanieczyszczeń m ineralnych. W ysuszo­ ne plechy pow inny być sztyw ne, silnie poskręcane, barw y sre­ b rzystej łub b ru n atn o sre b rz y ste j. łatw o łam liw e.

Widłak goździsty Lycopodium clavatum ■

Tarczoumica islandzka Cetraria islándica, synonim Lichen islandicus Inne nazwy: porost islandzki, płucnica islandzka, m ech islan ­ dzki, szary m ech, obrost Rodzina: T arczow nicow ate — Parmeliaceae /

Roślina chroniona?

Opis rośliny. J e st to porost o plechach dołem rynienkow atych, górą rozszerzonych i rozgałęzionych, składających się z głęboko, w ciętych i pozaw ijanych blaszek. W ygląd p orostu zm ienia się w zależności od pogody. W czasie suszy plech y są tw arde, k ru ­ che, b a rw y sreb rzy stej lub b ru n atń e j i sreb rzy stej. Podczas deszczowej pogody są one m iękkie, elastyczne i zm ieniają b a r ­ wę na szaraw ozieloną. W ystępuje niekiedy grom adnie, na nizinach — w lasach sosno­ wych, w górach — na skałach i innych ubogich siedliskach. Często w y stę p u je z in n y m porostem — chrobotkiem ren ifero ­ 162

Inne nazwy: babim ór, czołga, kołtun, łapa niedźw iedzia, m orzybab, pas św. Jana, w arkocznica Rodzina: W idłakow ate — Lycopodiaceae Roślina chroniona?

Opis rośliny. J e s t to roślina zarodnikow a trw ała, o pędach w idlasto rozgałęzionych, płożących się, zakorzeniających się w w ę­ złach. Liście m a drobne, cienkie, rów now ąskolancetow ate. W lipcu i sierp n iu odgałęziają się ku górze pędy zarodnikonośne w dolnej części ulistnione, zakończone 2—4 kłosam i, na których w ykształcają się zarodniki, w ysypujące się z kłosów po dojrze­ niu. W ystępuje w lasach, zwłaszcza sosnowych, na w rzosow iskach . Surowiec. Z arodniki w idłaka (Sporae Lycopodii) — środek a d sorbcyjny i osłaniający, stosow any w postaci zasypki oraz w y ­ korzy sty w an y w produkcji p recy zy jn y ch odlewów, w piro tech ­ nice i innych gałęziach produkcji. Zbiór. Z roślin ścina się kłosy zarodnikow e w ty m czasie, g d y zaczynają żółknąć i pękać. Ścina się je ostrym i nożycam i do163:

podstaw ianych koszyczków. P rz y zbiorze nie m ożna w yryw ać pędów rośliny, k tóre um ocow ane są w glebie tylko za pomocą d robnych korzonków przybyszow ych. Suszenie. K łosy suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h rozłożone na p apierach lub płachtach. Z w ysuszonych kłosów w ytrząsa się bardzo delik atn ie zarodniki pod przykryciem lub w szczelnie zaw iązanych torbach i n astęp n ie przesiew a się je przez gęste sito. Chcąc otrzym ać zarodniki tzw. przesiane, należy używ ać do przesiew ania jedw abnych sit. Cechy dobrego surowca. Bardzo drobne zarodniki, w ielkości 30 do 35 m ikronów , barw y jasnożółtej, bez dom ieszki innych częś­ ci rośliny, nie zanieczyszczone zw iązkam i m in eraln y m i i orga­ nicznym i. P rz y p rzesypyw aniu spraw iają w rażenie p rzelew ają­ cego się płynu. W ilgotność do 5% . Uwaga. Z bioru zarodników w id ła k a m ogą dokonyw ać w yłącznie osoby w y ty p o w an e w ty m celu przez placów ki zielarskie, o rganizu jące ich zbiór w sposób uzgodniony z w ojew ódzkim i k o n se rw ato ra m i przyrody. Z aro ­ dn ik i unoszące się w pow ietrzu w pobliżu ognia z a p a la ją się z w ybuchem .

Rys. 78. W idłak goździsty 164

W rzos ziuyczajny Calluna vulgaris Rodzina: W rzosow ate — E r ic a ce a e Roślina polecana do zbioru przez młodzież szkolną

Opis rośliny. Pospolita krzew inka o drobnych, różowofioletowych kw iatach zebranych w jednostronne kw iatostany. K w it­ nie w sierpniu i wrześniu. Występuje jako podszycie rzadkich lasów, na wyrębach, pola­ nach leśnych, w miejscach suchych, słonecznych. Surowiec. K w iat wrzosu (Flos Er icae) i ziele wrzosu (H e r b a Ericae), zaw ierają gorycze, flawonoidy, sole m ineralne i inne; sto­ sowane są przede wszystkim przy chorobach dróg moczowych. /

/

Rys. 79. W rzos zw yczajny 165

Zbiór. K w ia ty i zioła należy zbierać w początkow ym okresie kw itnienia roślin. Nie n ależy opóźniać zbioru, gdyż p rzekw itające k w iaty w suszeniu brązow ieją. K w iaty osm ykuje się z ło­ dyżek, a p rzed suszeniem oczyszcza na sitach z liści i łodyżek. M ożna rów nież ścinać ukw iecone części pędów i z ty ch po w y­ suszeniu om łacać lub ocierać kw iaty, a następnie dokładnie oczyścić z dom ieszki gałązek i liści. A by otrzym ać ziele wrzosu, ścina się ukw iecone w ierzchołki pędów. Ja k o ziele przyjm ow a­ ne są rów nież (do wysokości zapotrzebow ania) odpady pow stałe przy doczyszczaniu kw iatu w rzosu, a więc liście i część kw ia­ tów. Suszenie. Obydwa surow ce m ożna suszyć w suszarniach n a tu ­ ralnych, dobrze zacienionych lu b w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4,5 kg św ieżych kw iatów i około 3,5 kg św ieżego ziela. Cechy dobrego surowca. K w iat wrzosu pow inien składać się z kw iatów o jed n o litej, n a tu ra ln e j barw ie. Pow inien być ta k do­ czyszczony, ab y zaw ierał ja k n ajm n iej zielonych części rośliny, nie więcej niż 15®/o. Ziele w rzosu powinno składać się z gór­ nych części pędów ulistnionych i ukw ieconych. Długość pędów nie m oże przekraczać 20 cm. Nie może zaw ierać łodyg bez liści i kw iatów , ja k też łodyg zdrew niałych. W ilgotność obu surow ­ ców do 12%.

Zioła tu podręcznym użyciu U żyw ając w gospodarstw ie dom ow ym surow ców roślinnych, często nie zdajem y sobie spraw y, że m ają one oprócz w alorów odżywczych, sm akow ych, rów nież w łaściw ości lecznicze. Nie zastanaw iam y się używ ając czosnku, cebuli, chrzanu, n atk i pie­ truszki, co zaw ierają i jakie je s t ich działanie. A przecież czosnek w ykazuje działanie bakteriobójcze, obni­ ża ciśnienie krw i, pobudza tra w ie n ie i dlatego należy do surow ­ ców zielarskich. Zw iązki czynne czosnku niszczą b a k te rie cho­ robotw órcze (często n aw et te na k tó re nie d ziałają antybiotyki), obniżają poziom cholesterolu we krw i. W w aru n k ach dom owych m ożna uznać czosnek za doskonały lek p rzy przew lekłych nie­ żytach i stan ach in fek cy jn y ch dróg oddechow ych (1— 2 ząbki czosnku posiekać lub rozetrzeć i dodać do szklanki przegotow a­ 166

nego m leka). Zaleca się go stosow ać szczególnie dla dzieci, m ło­ dzieży i osób w podeszłym w ieku. Bez cebuli nie może się obejść żadna gospodyni. Trzeba p rzy ­ pom nieć, że cebula obniża ciśnienie, pow oduje spadek cukru w e krw i, je s t bogatym źródłem w itam in i składników m in eral­ nych (m iędzy innym i siark i i cynku). C ebula bardzo często, W tru d n y c h w arunkach życia i p rzy niew łaściw ym odżyw ianiu ratow ała ludzi od aw itam inozy. C ebula w stanie surow ym dzia­ ła bakteriobójczo na jam ę ustną, przew ód pokarm ow y, popraw ia traw ienie, znosi nadm ierną ferm en tację, działa przeciw zapal­ nie. Syrop z cebuli (p o k rajan ą surow ą cebulę zasypuje się cu­ krem ) zaleca się przy kaszlu oraz zapaleniu oskrzeli. W leczeniu ludow ym stosow ane są okłady z pieczonej cebuli na owrzodze­ nia, czyraki. Chociaż cebula i czosnek m ają tak duże w łaściw ości leczni­ cze, spożyw anie ich w n adm iarze w stanie surow ym może oka­ zać się szkodliw e dla osób chorych na w ątrobę, żołądek. W tych przypadkach lepiej je st spożyw ać cebulę gotow aną (sos cebulo­ wy, zupa cebulow a, cebula duszona). C hrzan u żyw any jest jako dodatek do spożyw anych w ędlin, m ięsa i ryb. C hrzan ułatw ia traw ienie, ale nie pow inny go nad­ używ ać osoby z zapaleniem przew odu pokarm ow ego, nerek i w ątroby. W lecznictw ie ludow ym stosow any je s t jako środek do okładów (starte korzenie w w oreczku) p rzy bólach m ięśnio­ w ych i reum atycznych. C hrzan działa bakteriobójczo i grzybobójczo. Zielona n a tk a pietruszki dodaw ana do zup, sałatek ma poza w aloram i zdobniczym i i sm akow ym i działanie lecznicze. J e st • źródłem stosunkow o łatw o przysw ajalnego żelaza oraz dużych ilości w itam in y C. W iększe niż dotąd zastosow anie w codziennym żyw ieniu po­ w inien znaleźć owoc km inku. Owoc ten w ykazuje działanie przeciw skurczow e na m ięśnie gładkie przew odu pokarm owego, pobudza w ydzielanie soków traw ien n y ch , je st skutecznym środ­ kiem w iatropędnym . B ardzo w ażną w łaściw ością km inku jest działanie h am u jące nad m iern ą ferm en tację w jelitach; pobu­ dza rów nież czynności gruczołów m lecznych, co je st niezm iernie ważne dla m atek karm iących — m leko m atek n ab iera wówczas słabych w łaściw ości w iatropędnych. Można z owoców km inku sporządzać n a p a r i pić po 1/3— 1/2 szklanki, 2— 3 razy dziennie po posiłkach. K m inek m ożna dodawać do różnych potraw , np. do surów ki z k a p u sty kiszonej, bigosu, barszczu białego; znana je st rów nież zupa km inkow a. M ożna też posypać km inkiem bu­ łeczki, słone paluszki. K m inek m ielony często je st używ any ja ­ ko dodatek do tw arogu. 167

Już na podstaw ie tych k ilku przykładów m ożna nabrać p rze­ konania, że stosując odpow iednie dodatki do potraw , podnosi się nie tylko ich sm ak, ale zapobiega jednocześnie różnego rodzaju dolegliw ościom . M ożna rów nież, zam iast tra d y c y jn e j, im portow anej h erb a ty pić h e rb a ty ziołov,7e. H e rb a ty ziołowe są w sprzedaży, ale m ożna je rów nież przygotow ać sam em u, dobierając pod w zględem sm a­ kow ym i w łaściw ości leczniczych odpow iednie zioła. W skład tak ich h e rb a te k może wchodzić liść jeżyny, liść poziomki, owoc róży, k w ia t lipy, kw iat ru m ianku, dolarze w ysuszone obierki z jabłek, owoc poziomki. W dom u pow inno się rów nież zgrom adzić odpow iedni zestaw ziół, k tó re m ogą w razie choroby stanow ić doraźną pomoc, do chw ili uzyskania porady u lekarza. Z estaw ziół, po k tóre sięga­ m y bez p o rad y lekarza nie m oże zaw ierać ziół tru ją cy c h i sil­ nie działających na organizm ludzki; konieczne jest rów nież ostrożne stosow anie ziół ta k zw anych nieszkodliw ych dla zdro­ wia. Np. ziele piołunu je s t doskonałym środkiem na pobudze­ nie a p e ty tu i zw iększenie w ydzielania soków traw ien n y ch , a je ­ dnak u ży w an y zbyt często i w zbyt dużych daw kach może po­ wodow ać zatrucia. P onadto nie pow inny go stosow ać osoby ze stanam i zapalnym i i k rw aw ieniam i przew odu pokarm ow ego, posiadające żylaki odbytu, kobiety w ciąży. P a m ię ta jm y rów nież, że sam i nie zaw sze m ożem y rozpoznać chorobę i w ted y używ ane zioła mogą okazać się niew łaściw ie zastosow ane — zam iast leczyć, opóźniają leczenie w łaściw ej choroby. N ajprostszym i i najczęstszym i sposobam i przyrządzania ziół są w yciągi w odne w postaci naparów i odw arów . Są to postacie pły n n e leku, nietrw ałe, trzeb a je więc przyrządzać przed uży­ ciem . Sposób przyrządzania dostosow any je st do rodzaju ziół,' aby w yciąg zaw ierał su b stan cje działające leczniczo. N apar o trz y m u je się przez zalanie ziół odpow iednią ilością w rzącej w ody, przy k ry w a i ogrzew a dla u trz y m an ia te m p e ra ­ tu r y przez 15 m in u t (można w łaźni w odnej — naczynie z n a ­ p arem um ieścić w w iększym naczyniu z gorącą wodą). N astęp­ n ie naczynie z n aparem odstaw ia się na 15 m in u t. Z aw artość n ależy przecedzić i uzupełnić do przepisanej ilości, przep łu k u ­ jąc zioła pozostałe na sitku gorącą wodą. O dwar o trzy m u je się przez zalanie ziół w odą o tem p e ra tu rz e pokojow ej w odpow iedniej proporcji, p rzy k ry w a i podgrzew a od k ilku do 30 m inut, najczęściej nie doprow adzając do w rze­ nia. Z aw artość cedzi się, a pozostałość na sitk u p rzep łu k u je go­ rącą przegotow aną wodą, uzupełniając odw ar do przepisanej ilości. 168

Liść mięty pieprzowej N apar z liści m ięty działa przeciw skurczow o p rzy dolegliw o­ ściach przew odu pokarm ow ego i zaburzeniach w traw ien iu objaw iających się nudnościam i, w ym iotam i, w zdęciam i i zga­ gą. W ykazuje działanie żółciopędne oraz p rzeciw ferm en tacy jn e i dezy n fek cy jn e (zm ienia m ikroflorę przew odu pokarm owego). N ap ar sporządza się z 1 łyżki liści na H/a— 2 szklanek w ody P ije się po pół szklanki n a p a ru 2— 3 razy dziennie. N apar z n a j­ d u je rów nież zastosow anie w in h alacji dróg oddechow ych w stanach nieżytow ych (1 łyżkę liści zalać H/a szklanki w rzącej wody, w dychać parę zaw ierającą olejek). Lekki, przestudzony i osłodzony n a p a r m ięty (pół łyżki liści m ięty na 1 szklankę wody) stanow i zdrow y napój zwłaszcza w okresie upałów . Rów ­ nież bardzo dobrze gasi prag n ien ie h erbata, do k tó re j w rzuco­ no 1— 2 liści św ieżej m ięty.

Liść szałwii Szałw ia m a w łaściw ości przeciw zapalne i h a m u je w zrost drobnoustrojów oraz krw aw ienia z uszkodzonych, drobnych naczyń krw ionośnych. N apar z liści szałw ii służy do płukania p rzy stan ach zapalnych ja m y u stn ej, gardła, ropnym zapaleniu dziąseł. N ap ar przyrządza się z 1 łyżki liści na szklankę wody. P łu ­ kać należy lekko ciepłym n aparem .

Kwiat lipy Lipę stosuje się przede w szystkim jako śro d ek napotny, w chorobach przebiegających z podw yższoną tem p e ra tu rą , p rze­ z ię b ie n ia c h , zapaleniu oskrzeli, zaflegm ieniu dróg oddechowych. N ap ar sporządza się z 1 ły żk i kw iatów na szklankę wody. P ije się gorący, w ieczorem przed snem . M ożna rów nież do n a ­ p a ru dodać soku m alinow ego lub trochę m iodu. Bardzo dobrym środkiem nap o tn y m je st n a p a r z m ieszanki składającej się w rów nych częściach z k w iatu lipy, k w iatu bzu czarnego i kw ia­ tu ru m ianku.

Kwiat rumianku Środek zalecany dla każdego, od niem ow lęcia do późnej sta­ rości. Stosow any je st w n ieżytach żołądka i jelit. W ykazuje działanie przeciw zapalne i z n a jd u je zastosow anie w chorobach 169

przew odu pokarm ow ego, n erek , zaburzeniach w ydzielania żółci. Z ew nętrznie stosuje się n a p a r ru m ian k u do p łu k an ia w stanach zapalnych do okładów p rzy podrażnieniach skóry. Stosow any je st rów nież do przem yw ania oczu w stan ach zapalnych skóry pow iek i spojów ek oraz do kąpieli w przypadkach niegojących się ra n i owrzodzeń. Szczególne znaczenie m a ru m ian ek dla m a­ łych dzieci, gdyż działa w iatropędnie i przeciw skurczow o. Mo­ żna go podaw ać niem ow lętom . (Łyżeczkę n a p a ru należy wlać do b u telk i z m lekiem ). N ap ar ru m ia n k u sporządza się z łyżki kw iatów na szklankę wody. Do przem yw ania oczu używ a się słabszego n ap aru (pół łyżki kw iatów na szklankę wody). N ależy pam iętać, że n a p a r z ru m ia n k u w ym aga staran n eg o przecedzenia (można położyć na sitku dodatkow ą w arstw ę ligniny). M ożna też sporządzać n a p a r z przygotow anej przez przem ysł h e rb a tk i (fix).

Kwiat bzu czarnego K w iat bzu czarnego stosuje się jako lek napotny, przeciw ­ gorączkow y, m oczopędny oraz do płukania ja m y ustnej i g a r­ dła. P ije się po pół szklanki odw aru 3—4 razy dziennie. O dw ar sporządza się z 1— lVa łyżki kw iatów na szklankę wody.

Owoc maliny Suszone owoce m aliny od daw na stosow ane są jako środek napotny. N ap ar z owoców szczególnie zalecany je st dla dzieci w chorobach przebiegających z podwyższoną tem p e ra tu rą (gry­ pa, zapalenie oskrzeli, przeziębienia). N apar sporządza się z 2 łyżek owoców na P /2 szklanki w ody i p ije w ieczorem . Dla dzieci zm niejsza się daw kę do połowy.

Owoc borówki czernicy (jagoda czarna) Suszone owoce są doskonałym środkiem przeciw biegunko­ w ym . S tosuje się je głów nie w biegunkach spow odow anych za­ każeniem jelito w y m i zatru ciem pokarm ow ym .

N ajskuteczniej działa odw ar sporządzony z łyżki owoców na szklankę wody, k tó ry pije się w ilości pół szklanki 2— 4 raz y dziennie.

Kwiat nagietka N apar z kw iatów nagietka stosuje się zew n ętrzn ie jako śro­ dek przeciw zapalny, gojący, do płukania jam y u stn ej i gardła, do okładów na ran y , oparzenia, odm rożenia i w rzody oraz do przem yw ania oczu przy zapaleniu powiek i spojówek. N apar sporządza się z pół łyżki kw iatów na szklankę wody.

Liść pokrzywy Stosow any je st jako lek m oczopędny w n iek tó ry ch schorze­ niach nerek, ściągający w biegunkach różnego pochodzenia, w zaburzeniach traw ien ia i p rzem ian y m ate rii w yw ołanej nie­ doborem n iek tó ry ch m ikroelem entów oraz w przypadkach osłabionych czynności krw iotw órczych. Ponadto stosuje się gojako środek pom ocniczy w początkach cukrzycy (obniża niezna­ cznie poziom c u k ru w e krw i). O becnie pokrzyw a zn ajd u je coraz szersze zastosow anie w lecznictw ie. Z uw agi na to, że skute­ cznie uzupełnia niedobór m ikroelem entów w organizm ie i dzia­ ła krw iotw órczo, pow inna być stosow ana przede w szystkim w okresie w iosennego osłabienia. Stosuje się odw ar sporządzony z pół łyżki liści na szklan­ kę wody. Pić lU szklanki 2 raz y dziennie przez 3—A tygodnie. K u rację m ożna pow tarzać 3— 4 raz y w roku. Można rów nież stosować sok ze św ieżych liści i łodyg (ziela). Ścina się w ów czas pokrzyw y (najlepiej w m aju, zawsze przed' kw itnieniem ) płucze, przepuszcza się przez sokow irów kę i odcedza sok. M ożna tak i sok przechow yw ać w lodówce kilka dni. P ije się po 3 łyżki dziennie. Można rów nież dodawać liście pokrzyw y do szpinaku. Pole­ cić m ożna liście pokrzyw y jak o przypraw ę do niek tó ry ch zup (np. jarzynow ej, rosołu, barszczu ukraińskiego). Liść p o k rzy w y je st rów nież stosow any do pielęgnacji włosów (zapobiega łupieżow i i łojotokow i). Te sam e w łaściw ości ma ko­ rzeń pokrzyw y. O dw ar z korzeni stosuje się na skórę głow y w przypadku łojotoku, łupieżu i w ypadaniu włosów. O dw ar z łyżki korzeni (rozdrobnionych) n a P /2 szklanki w ody gotuje się na w olnym ogniu 10 m inut, a następnie przestudzonym odwa­ rem obm yw a się skórę głowy lekko pocierając tam ponem z w a­ ty nam oczonvm w odwarze. /

171

Owoc kasztanowca (dojrzałe kasztany) O prócz gotow ych leków stosuje się d o jrzałe kasztany do n asiadów ek p rz y hem oroidach. J e s t to znany i ceniony środek do leczenia w w aru n k ach dom owych. K asztan y (4—5) m oczyć przez dobę, obrać ze skórki, pokrajać n a p lasterk i, gotować w 1 1 w ody przez około 10 m in. Przecedzić, rozcieńczyć dodając 2— 3 1 w ody i ew en tu aln ie n ap ar z ru m ian k u . Do nasiadów ek stosow ać odw ar lekko ciepły.

D obrze je st rów nież uzupełnić zestaw zgrom adzonych ziół n iek tó ry m i gotow ym i m ieszankam i, u żyw anym i przy najczęś­ ciej w ystępujących dolegliw ościach.

„Pyrosan” — w skład tej m ieszanki w chodzi kw iat ru m ia n k u pospolitego, kw iat lipy, owoc m aliny, pączki topoli, liść brzozy, 'kora w ierzby, kw iat bzu czarnego. M ieszankę stosuje się w sta ­ nach gorączkow ych, przeziębieniach, grypie, nieżytach dróg oddechow ych. „Septosan” — w skład m ieszanki w chodzi liść m ięty, liść szał­ wii, ziele ty m ianku. S tosuje się ją w ostry ch i przew lekłych stan ach zapalnych jam y u stn ej i gardła, zapaleniu dziąseł i a n ­ ginie (do płukania). „Normosan” — w skład tej m ieszanki wchodzi kora kruszyny, kłącze perzu, owoc km inku, liść m ięty, owoc bzu czarnego, ko­ rzeń m niszka, liść senesu. S to su je się ją p rz y zaparciach, zw ia• szcza przew lekłych, niestraw ności, w zdęciach, zaburzeniach w tra w ie n iu i p rzy sw ajan iu pokarm ów , w adliw ej przem ianie m aterii, otyłości. / W k ażdym dom u pow inien znajdow ać się środek op atru n k o ­ w y w aerozolu „H em ostin” w skład którego wchodzą w yciągi roślinne. Z aw iera szereg zw iązków działających przeciw zapal­ nie, p rzeciw b ak tery jn ie i krw iotam ująco. P re p a ra t na pow ierz­ chni sk ó ry tw orzy błonkę, k tó ra chroni uszkodzone m iejsce przed zew nętrznym zakażeniem . S tosuje się go na m ałe po- ’ w ierzch n ie zranienia, zadrapania, otarcia naskórka, oparzenia. Zioła przechow yw ane n a w łasny u ży tek pow inny być dobrze w ysuszone, należy trzy m ać je w oddzielnych opakow aniach, w suchym m iejscu. Ziół w w arunkach dom ow ych nie n ależy przechow yw ać dłużej niż ro k (od zbiorów do zbiorów). 172

Zioła zbierane z działek i ogrodów N iektóre ro ślin y zielarskie należą do roślin ozdobnych, inne są jednocześnie w arzyw am i lu b ro ślin am i przem ysłow ym i, często używ anym i w gospodarstw ie dom owym . Są zatem w śród roślin u p raw ian y ch do innych celów (nie zielarskich) takie, k tó ­ r e jednocześnie m ogą być zb ieran e jako zioła. N a przykład u p raw ia się w ogrodach, ogródkach czy na działkach ta k w ażne ro ślin y zielarskie, ja k konw alia, nagietek, róża dzika, pom arsz­ czona, girlandow a, fasola, porzeczka czarna, pierw iosnek, m a­ lina, dziki bez czarny, m ydlnica, ślaz dziki. Z biór surow ców z tak ic h ro ślin n ie zm niejsza m ożliw ości dalszego ich rozw oju i ich w alorów ozdobnych. Oprócz ro ślin w ysadzanych dla celów nie zielarskich na dział­ kach mogą się znaleźć ro ślin y typow o lecznicze, zwłaszcza te, k tó re często zn a jd u ją zastosow anie w leczeniu dom owym .

Nagietek lekarski J e st to znana roślina, u p raw ian a niem al w każdym ogródku i na każdej działce, dla pięknych kw iatów . N ie m a więc po­ trz e b y opisyw ania u p raw y nagietka. Surow iec zielarski zbiera się z roślin, k tó re m ają k w iaty o inten sy w n y m pom arańczow ym zabarw ieniu. Z ry w a się całkow icie rozw inięte koszyczki kw iato­ w a, pozostaw iając częściowo rozw inięte koszyczki) a więc roś­ lina w dalszym ciągu kw itnie i nie p rze staje być ozdobą ogro­ du). Surow cem są w praw dzie tylko p łatk i (kw iaty języczkow ate), ale ab y ułatw ić sobie zbiór, zryw a się całe koszyczki kw ia­ to w e i z nich w y sk u b u je k w iaty języczkow ate. M ożna rów nież suszyć całe koszyczki kw iatow e (ale już w tem p e ra tu rz e lekko podw yższonej) i z nich po w ysuszeniu ocierać k w iaty. Na b a r­ dziej w y d a jn y zbiór m ożna liczyć p rzy u p raw ie nagietka o kw iatach pełnych, k tó re w yróżniają się tym , że w szystkie k w ia ty w koszyczku są kw iatam i języczkow atym i.

Szałwia lekarska J e s t rośliną w ieloletnią. W y rasta do 40—60 cm. P ow ierzchnia pędów i liści p o k ry ta je s t sre b rz y sty m i w łoskam i, co n adaje jej ja k b y a k sam itn y ’w ygląd. N a szczycie pędów w ytw arza, kw iaty o zabarw ieniu fioletow ym . R oślina je st bardzo chętnie odwie­ dzana przez pszczoły. Szałw ia w ogródku lub n a działce może pozostaw ać na jed n y m m iejscu przez 3, a n a w e t 4 lata. D la uniknięcia w ym arzania roślin dobrze jest je lekko okryć na zi­ 173

m ę. N ie należy rów nież ziela ścinać zbyt nisko i zbyt późno przed zim ą. Szałw ia dobrze rośnie na m iejscach nasłonecznio­ nych, na glebie żyznej. N asiona szałw ii m ożna w ysiew ać d o skrzyneczek w m arcu na głębokość 1 cm albo do g ru n tu w kw ietniu. O rien tacy jn ie podaje się, że na obsadzenie 10 m 2 po­ trz e b a 3 g nasion. W schody roślin u k a z u ją się po 10— 14r dniach. Rozsadę w ysadza się na m iejsce stałe w m aju, gdy m a 2— 3 p a ry liści. Szałw ia kw itnie dopiero w drugim roku,. W pierw szym roku, gdy się rozkrzew i m ożna zebrać część liści. W następ n y ch latach m ożna obryw ać liście lub ścinać całe pę­ d y przed kw itnieniem . Z eb ran e liście lu b ziele suszy się w p rze­ w iew nym i zacienionym m iejscu.

Rumianek pospolity M ożna go zbierać w ,s ta n ie n atu raln y m , ale tam w y stę p u je coraz rzadziej. N ależy do roślin, k tóre nie staw iają sp ecjalnych w ym agań glebow ych. J e s t rośliną jednoroczną. W yrasta d o około 50 cm wysokości. Ł odyga delikatna, rozgałęziona. Rozga­ łęzienia zakończone k w iato stan em ty p u koszyczka. W ogródku lub na działce przeznacza się dla niego m iejsce, na k tó ry m pozbiorze (pierw sza połowa lipca) m am y zam iar upraw iać in n e rośliny. R um ianek u p raw ia się z nasion. Ziem ia pod w ysiew m u­ si być staran n ie przygotow ana, a pow ierzchnia dobrze w y ró w ­ nana. N asiona w ysiew a się w e w rześniu (na 10 m 2 potrzeba 2 g nasion) w rzędy co 40 cm, bez przykrycia, lekko u g niatając po­ w ierzchnię ziemi. W schody ukazują się po 1— 3 tygodniach.. W iosną należy spulchnić ziem ię i nie dopuścić do zachw aszcze­ nia ru m ian k u . Zbiór zazw yczaj rozpoczyna się w pierw szej po­ łow ie czerw ca. Z ryw a się koszyczki kw iatow e świeżo rozkw itłe, bez łodyżek. Zbiór prow adzi się k ilk a k ro tn ie w m iarę ro zw ija­ nia się kw iatów . N ie należy dopuszczać do ich p rzekw itania, gdyż m oże nastąpić w ysypanie nasion i zachw aszczenie glebv. K w ia ty przekw itłe nie posiadają już w ym aganych cech jak o ś­ ciow ych. K w ia ty zaraz po zbiorze n ależy rozłożyć do suszenia pojedynczą w arstw ą, najlep iej na sitach lub czystych papierach, w m iejscu przew iew nym . Dobrze w ysuszony ru m ian ek p a k u je się do papierow ych to reb i trzy m a w suchym pom ieszczeniu.

kow anych. Na szczytach pędów ro zw ijają się kw iaty b a rw y ró­ żo w ofioletow ej, zebrane w k w iato stan w form ie kłoska. M ięta najlepiej rośnie na ziem i żyznej, zasobnej w składniki pokar­ mowe, próchnicznej i dość w ilgotnej. D obrze rozw ija się na m iejscach nasłonecznionych i w tak ich w arunkach roślina w y­ tw arza więcej o lejk u eterycznego. M iętę pozostaw ia się na tym sam ym stanow isku przez 2 do 3 lat. Po ty m czasie, wczesną w iosną w ykopuje się rozłogi, oddziela najdorodniejsze, zdrowe i w ysadza na now ym m iejscu. Na potrzeby dom owe w ystarcza upraw a kilku do k ilk u n a stu roślin. Sadzonki rozłogowe długoś­ ci 10— 12 cm w ysadza się w m arcu i kw ietniu na głębokość 6— — 7 cm w rozstaw ie 40X30 cm. N ależy zw racać uw agę b y nie dopuścić do zachw aszczenia m ięty, szczególnie w pierw szym okresie jej rozw oju. Dla celów leczniczych m ożna zbierać poje­ dyncze liście lub ścinać całe pędy w początkach kw itnienia. Ze­ b ran e liście lub ścięte ziele n ależy suszyć w m iejscu przew ie­ w nym , zacienionym , rozkładając do suszenia cienką w arstw ą. Po w ysuszeniu ziela m ożna liście (w łaściw y surow iec) oddzielić od łodyg. N iektóre gospodynie kilka gałązek ziela m ię ty wiążą w pęczek i zaw ieszają w kuchni. M ięta w ysychając d a je przy­ jem n y zapach. S tanow i rów nież e le m en t dekoracyjny. Na w łasne p o trzeb y można rów nież na działkach i w ogród­ k ach upraw iać zioła przypraw ow e np. bazylię, czarnuszkę, lub­ czyk, km inek i inne. Sprzedaż nasion (w m ałych porcjach) tych roślin prow adzą sk lepy „H erbapolu” . U praw a w ogródkach i na działkach roślin typow o zielarskich takich ja k np. om ówione może być prow adzona nie tylko na potrzeb y w łasne, ale rów nież dla przem ysłu. W te n sposób w ogrodach i na działkach m ogą się znaleźć n aw et ro ślin y obję­ te k o n tra k tac ją w danym rejonie.

Mięta pieprzowa Je st by lin ą rozm nażającą się w yłącznie w egetatyw nie, n a j­ częściej przez rozłogi podziem ne. W yrasta, w zależności od w a­ runków , od 30 do 100 cm wysokości. N a w zniesionych pędach osadzone są liście gładkie, w y raźnie żyłkow ane, o brzegach p ił— 174 175

Wpkaz piśmiennictuja

Borkowski B., Z a ry s fa rm a k o g n o zji. Warszawa 1952. Cybulska H., Janicka H., K arpała Z., Olesiński A., Rajkowski Z., R um iń­ ska A., Tumiłowicz H., Wiszniewski J.: U p ra w a i zb ió r ziół. Wyd. III, W arszawa 1956. F a rm a k o p ea polska. Wyd. III, Warszawa 1954. F a rm a k o p ea polska. Wyd. IV, tom 2, Warszawa 1970. Gawłowska J., Z ie la rz w słu żb ie o ch ro n y p r z y r o d y . K raków 1955. Gobiec K., Konieczny Z., R e c e p ta riu sz zielarski'. Wyd. III, Warszawa 1967. Górski M., S u sza rn ic tw o zie la rsk ie . W arszawa 1954. Grochowski W., L eśn e zio ła le c zn ic ze i p r z e m y s ło w e . Warszawa 1970. Grochowski W., J a d a ln e o w o ce leśn e i ich u ży tk o w a n ie . Warszawa 1972. In s tru k c je zb io ru zió ł w y d a w a n e p r z e z Z je d n o c ze n ie P Z „ H erbapol” w la ­ tach 1950— 1968. Kwaśniewska J., Skulimowski J., Tumiłowicz H., P o ra d n ik zb ie ra c za ziół.

Warszawa 1956. Motyka J., Panycz T., R o ślin y leczn ic ze i p rz e m y sło w e . Lw ów 1936. Muszyński J., U p ra w a i zb ió r ro ślin leczn iczyc h . Łódź 1946. Muszyński J., Z io ło leczn ic tw o i le k i roślin n e. Wyd. V, Warszawa 1954. Nowiński M., R oślin y le c zn icze flo ry p o lsk ie j. Poznań 1959. Ożarowski A., Łańcucki J., Gąsiorowska K., L e k i ro ślin n e. Warszawa 1978. Polski K om itet Normalizacyjny. P o lsk ie n o rm y su ro w c ó w ziela rsk ich . W arszawa 1958—1968. Strażewicz W., N asze ro ślin y le k a rsk ie . W arszawa 1925. Swiejkowski L., R o ślin y le czn icze. Warszawa 1950. Szafer W., Kulczyński S., Paw łow ski B., R o ślin y p o lsk ie . Wyd. IV, W ar­ szawa 1967. Tyszyńska-Kownacka D., Z io ła na d zia łce i w o g ró d k u p rz y d o m o w y m . Warszawa 1980. U rbaniak M., L eśn e su ro w ce zie la rsk ie . Warszawa 1952. Ziemlinskij S. J., L e k a r s tw ie n n y je rastien ia. Moskwa 1951. Z io ło le c zn ic tw o pod red. A. Ożarowskiego. W arszawa 1980.

Spis treści

S tr. ■Wstęp

.

•

.........................................................................................................

Część o g ó ln a "W ystępowanie ziół

•

3 5

.

Z b ió r ziół a o ch ro n a p r z y r o d y ....................................................................... — ustaw y i zarząd zen ia w sp raw ie ochrony przyrody . . • . — zbiór ziół n ie objętych ochroną p r z y r o d y ....................................

6 7 8

:Surow ce z i e l a r s k i e .......................................• .............................................. — zw iązki czynne w s u ro w c a c h • . — podział surow ców zielarsk ich . . . . . . . . . .

9 9 11

.Zbiór z ió ł..................................................• ........................................................ 12 — czas zbioru . . . . •................................................................................12 — ogólne u w agi o p rzep ro w ad zan iu z b i o r u ....................................................14 — k alen d arz zbioru . • ....................................................................... 15 :Suszenie z i ó ł .................................................................................... •

.

.

.

17

Z biór ziół dla p rzęm y słu zielarskiego ...........................................................19 — surow ce ś w i e ż e • 20 — surow ce s u s z o n e ..............................................................................................20 — p rzy jm o w an ie s u r o w c ó w ................................................................................ 20 — p u n k ty sk u p u ziół . 21 .A dresy placów ek p rzem ysłu z ie la rs k ie g o .................................................... 22 O b jaśn ien ia n ajw ażn iejszy ch n azw b o tanicznych używ anych w opi­ sach roślin i s u r o w c ó w ....................................• ................................................... 25 . •Część s z c z e g ó ło w a ............................................................... 29 B ab k a l a c e n t o w ą t a ...................................... • ....................................................... 29 B ab k a z w y c z a j n a ............................................................... 30 B erberys zw yczajny 30 I B ie d r z e n ie c ......................................................... • ................................................... 32 B ielu ń d z i ę d z i e r z a w a .......................................... 34 B luszczyk k u r d y b a n e k ............................................................... 35 ■Bobrek tr ó jlis tk o w y .......................................... ■ . 36 ;12 — Z b ie r a m y z i o ł a

177

B r z o z a ............................. B ukw ica zw yczajna . . . . Bylica p i o ł u n ............................. Bylica p o s p o lita ............................. C e n tu ria pospolita (tysiącznik) . C h ab er b ła w a te k ............................ C hm iel zw yczajny . . . . C h rzan p o s p o lity ............................ C y k o ria podróżnik . . . . D ym nica pospolita . . . . D z i e w a n n a .................................... Dziki bez c z a r n y ............................. D ziki bez h e b d ............................. D ziuraw iec zw yczajny . F aso la z w y k ł a ............................. F io łek (b ra tek polny) G listn ik jaskółcze ziele . G ł ó g .................................................. Ja n o w iec b arw ie rsk i . . . . J a rz ą b pospolity (jarzębina) . Ja s n o ta b i a ł a .................................... Jem io ła p o s p o lita ............................. Jeży n a fałd o w an a . . . . K alin a k o r a lo w a ............................ K asztanow iec zw yczajny K ocanki piaskow e . . . . K rw a w n ik pospolity . . . . K u k u ry d z a zw yczajna . ' . L eb io d k a pospolita . . . . L ep iężnik k u tn e ro w a ty . L i p a .................................................. L nica p o s p o l i t a ........................... L u lek c z a r n y ................................... Ł o p i a n ........................................... M acierzanka piaskow a . M ak p o l n y ...................................... M alina w ła ś c iw a ............................ M io d u n ka .................................... M niszek pospolity . . . . M ydlnica le k a rsk a . . . . N aw łoć p o s p o lita ............................ N ostrzyk ż ó ł t y ............................. O rzech w ł o s k i ............................ O strożeń w arzyw ny (czarcie żebro) 178

S tr. 38 39

40 42 43 45 46 47 48 50 51 52 54 55 56 57 59 61 62 63 65 67 68 70 71 72 73 75 75 76 77 79 80 81 82 84 85

91

S tr. O stróżeczka po ln a

....................................•

...................................................9®

Perz właściwy ............................................................. 97 P ie r w io s n k a .................................................................. • • 99 Pięciornik gęsi (srebrnik) 1"' Pięciornik kurze z i e l e ...................................................................................... 102 ................................................................ 193 Podbiał pospolity . Pokrzywa z w y c z a j n a ........................................................... 105 Połonicznik nagi . • . . . I .................................................................107 Porzeczka c z a r n a ...................................................................................... 109 Poziewnik . 110' Przelot p o sp o lity ................................................................................................... 110 Przełącznik leśny .............................................. 112 Przym iotno k a n a d y j s k i e ............................................................................... 113 Przyw rotnik pasterski . . . . • .....................................................115 Rdest o s t r o g o r z k i • . 116 Rdest ptasi ............................................................................... ...... 118 Rdest w ę ż o w n ik ............................................................................... . . 119 Robinia akacjow a (akacja) . ........................................ 121 Róża d z i k a ............................................................................... 121 Rum ianek pospolity . 123 * 125Rzepik p o sp o lity ......................................................................... Serdecznik pospolity . . . . • • ........................................................... 127’ Skrzyp' p o ln y ............................................................................... 128 • 130' Słonecznik zw yczajny. ~ . . • ..................................... • • Starzec Fuchsa • 131 Stokrotka pospolita . . . . • ............................................................131 Szczaw ( k o b y l a k ) ......................................................................... 132 Slaz dziki ...................................................................................... 133 Śliwa ta r n in a ............................................................................... . . . 134 Świetlik łąkowy . 135 Tasznik p o s p o l i t y • 137 T atarak zwyczajny . 138 Topola c z a r n a • 140 Uczep trójlistkow y...................... : ................................................................. 149 Wiązówka błotna (ta w u ła ) ............................................. • • • • 141 W ierzba biała .............................................................................................143 W ilżyna c i e r n i s t a .............................................................................................144 Wrotycz pospolity . 145 Żarnowiec m io tla sty ............................................................................................ 146 Żywokost lekarski • ................................................................. 147 Leśne rośliny z ie la r sk ie ............................................................................................ 149

92 93 94

Borówka brusznica . Borówka c z a r n a

.

.

.

•

............................................................149 • ,151 179

S tr. D ąb 152 • 153 Ja ło w iec p o s p o l i t y .......................................... K o n w alia m ajow a . 154 K o p y tn ik p o s p o li ty ........................................................................................... ■ 156 ................................................................ 157 .K ru szyna pospolita M ącznica le k arsk a . t ■ 159 P o zio m k a pospolita ................................................................160 S zak łak p o s p o l i t y ..................................................................................... 161 T arczow nica islandzka (porost islandzki) . . . . . . . . 162 W idłak g o ź d z i s t y • 163 W rzos zw yczajny ......................................................... 165 .Zioła w podręcznym u ż y c i u ........................................................ Z ioła zbierane z działek i ogrodów

166

............................................. 173

W ykaz p i ś m i e n n i c t w a ............................................................................................ 176