OBRONA WIARY

SAVE OFFLINE

SPIS TREŚCI

PRAWDZIWE ELITY

5

ZAPOMNIANA IDEA

9

WINA I KARA

13

HAMLET I PSYCHOANALITYK

21

LICZY SIĘ MOTYW

31

O CZYŚĆCU

35

PIRAT I KSIĄDZ

41

WOLNOŚĆ RELIGIJNA

45

O KAZNODZIEJACH

47

GDYBYM MÓGŁ WYGŁOSIĆ TYLKO JEDNO KAZANIE

53

INTERNACJONALIZM

63

RADY, KTÓRE ODRZUCAMY

67

KSIĘGA HIOBA

73

GROŹNE PIĘKNO ASCEZY

89

LINIA DEMARKACYJNA

93

O NAUCE RELIGII

97 -

405

-

OBRONA WI ARY

NAJNOWSZE ODKRYCIE

101

BUNT ROZWYDRZONYCH DZIECI

105

PRZERWA NA REKLAMĘ: PRAWDA W REKLAMIE

115

ZŁE IDEAŁY

129

KU LEPSZEMU

123

PAGODA POSTĘPU

129

BUNTOWNICY W KRÓTKICH MAJTECZKACH

133

W ZDROWYM CIELE ZDROWE CIELĘ

137

NIE SZATA ZDOBI CYWILIZACJĘ

143

WIARA PUSTYNI

155

DRUGA STRONA PUSTYNI

165

KRUCJATY

177

CHRZEŚCIJAŃSTWO WSCHODNIE

183

WOJNA ZE SMOKIEM

189

MISTYCYZM

201

PRZERWA NA REKLAMĘ: GRZECH SKRUCHY

205

O NOWEJ POEZJI

209

O NOWEJ RZEŹBIE

219

ARCHITEKTURA

225

LITERATURA BEZKRĘGOWA

229

WIARA INTELEKTUALISTÓW

233

OŚWIECONE ZWĄTPIENIE

239

WIELKI BÓG NAMSE

243

-406-

SPIS TREŚCI

MĘCZEŃSTWO W IMIĘ MAMONY

247

O GRZECHU PIERWORODNYM

249

LUDZIE Z CRO MAGNON

253

O PRZEROŚCIE NOWOCZESNOŚCI W HISTORII

257

PRZERWA NA REKLAMĘ: Z BIEGIEM MĘTNYCH RZEK

263

MIĘDZY SNEM A JAWĄ

267

MOC AUTOSUGESTII

271

MIECZ DLA NIEWOLNIKA

275

NIEBEZPIECZNE ZABAWKI

279

PAŃSTWO WIE LEPIEJ

285

ZAPOMNIANA WOLNOŚĆ

291

PRAWO NA STRAŻY ANARCHII

295

SKUTECZNA POLICJA

303

PRZERWA NA REKLAMĘ: ILUZJA OPTYMIZMU

307

BEZPODSTAWNA PODSTAWA

309

NIEBEZPIECZNA BEZOSOBOWOŚĆ

313

MARKSIZM

317

ŚWIAT NAJMITÓW

323

WŁADZA DAWNIEJ I DZIŚ

329

WOLNY CZŁOWIEK W FORDZIE

333

NACIĄGANIE PRAWA

341

CORAZ DALEJ OD DEMOKRACJI

345

GLOBALIZM PANA WELLSA

353 -407-

OBRONA W I A R Y

W O BEC P O T O P U

359

JED N O ŚĆ I R Ó Ż N O R O D N O ŚĆ

363

ŻEBRO ADAMA

365

N IE DO PARY

369

PRZERW A NA REKLAMĘ: REKLAMA ZŁEJ M O R A LN O ŚC I

373

ZAMASKOWANY FANATYZM

379

REFORM A KOŚCIOŁA

383

PR O M Y K NA DZIEI

387

O PR Z E P O W IE D N IA C H

393

WYKAZ ŹRÓ DEŁ

397

W SERII

FIDES

& RATIO

DOTYCHCZAS UKAZAŁY SIĘ:

G. K. Chesterton, o r t o d o k s j a G. K. Chesterton, w i e k u i s t y c z ł o w i e k G. K. Chesterton, h e r e t y c y Jacques Maritain, t r z e j r e f o r m a t o r z y Ronald A. Knox, u k r y t y s t r u m i e ń Jacques Maritain, n a u k a i m ą d r o ś ć Jean Daniélou, a n i o ł o w i e i i c h m is j a G.K. Chesterton, o b r o n a ś w i a t a - w y b ó r p u b l i c y s t y k i Dietrich von Hildebrand, k o ń t r o j a ń s k i w m i e ś c i e b o g a Dietrich von Hildebrand, s p u s t o s z o n a w i n n i c a Karl Adam, j e z u s C h r y s t u s Jacques Maritain, R e l i g i a i k u l t u r a G.K. Chesterton, o b r o n a c z ł o w i e k a - w y b ó r p u b l i c y s t y k i Joseph de Maistre, o p a p i e ż u w p r z y g o t o w a n iu :

G.K. Chesterton,

o b r o n a r o z u m u - w y b ó r p u b lic y s ty k i

G. K. Chesterton

OBRONA WIARY W Y BÓ R PUBLICYSTYKI (1920- 1930)

przełożyła

JA G A R y d z e w s k a

© Copyright 2012 by Fronda.pl sp. z o.o. & Jaga Rydzewska Wybór i tłumaczenie: JAGA RYDZEWSKA Projekt okładki opracowanie typograficzne i łamanie: JAN ZIELIŃSKI Korekta: IWONA ZIELIŃSKA Ministerstwo i Dziedzictwa Narodowego ■

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

ISBN 978-83-64095-03-0 WYDANIE II

Wydawca: FRONDA PL SP. Z O. O. ul. Łopuszańska 32 02-220 Warszawa tel. 22 836 54 44, 22 877 37 35, fex: 22 877 37 34 e-mail: [email protected] www.wydawnictwofronda.pl www.facebook.com/Frondawydawnictwo

P rAW d ZIw e

P

e L i TY

ewna dziennikarka stwierdziła, w kontekście sztuki te­ atralnej o życiu Gauguina na wyspach Polinezji, że każ­

dy geniusz powinien mieć specjalne przywileje. Dziennikarka przyznała łaskawie, że moralność to rzecz całkiem dobra dla przeciętnych zjadaczy chleba, lecz artystom, jako posiadaczom niezwykłej umysłowości, należy pozwolić na niezwykłe normy moralne. Jak większość śmiałych poglądów wygłaszanych przez oso­ by postępowe, również i ten frazes jest tak oklepany, że czujemy się z lekka znużeni, słysząc go po raz kolejny. Nasze praprabab­ ki wpisywały go sobie do sztambuchów, by usprawiedliwić eks­ cesy Byrona. Damy w starożytnym Rzymie, roniąc westchnie­ nia nad video meliora> używały go pewnie w charakterze pociechy dla Owidiusza. Ciekawe, że ta obrona niekonwencjonalności już dawno stała się konwencją, a nikt jeszcze nie wytknął logicznych luk, które w niej zioną. A luki są dwie, jedna z gatunku praktycz­ nych, druga z gatunku teoretycznych —i ta druga, jak to nieraz bywa, jest pewnie bardziej praktyczna z nich dwóch. - 5"

OBRONA WIARY

Zacznijmy od tego, że aby ocenić całą sprawę wystarczy trochę zdrowego rozsądku. To czysty obłęd oznajmiać wszem i wobec, że każdy może zostać anarchistą, jeśli tylko zosta­ nie artystą, prawdziwym albo chociaż udawanym. Oferta cie­ płej posadki dla geniusza nie wywoła nagłej erupcji genialności. Skutek będzie tylko taki, że wielu szarlatanów zacznie poda­ wać się za geniuszy, a wielu głupców zacznie się za geniuszy uważać. A ktoś, kto w ten sposób rekrutuje niezwykłych ludzi odkryj e, że ustawiła się do niego kolejka, której koniec ginie za horyzontem, złożona z durniów wszelakiego rodzaju, poczy­ nając od wariatów z monstrualnie rozdętym ego, a na pospoli­ tych nudziarzach kończąc. Nie - jeśli dziennikarka naprawdę chce obdarzyć moralną swobodą niektórych przedstawicieli ludzkości, jej wypowiedź należałoby całkowicie odwrócić. Powinna ona brzmieć raczej tak: „Ludzie o umysłach wybitnych i wzniosłych są zdolni ściśle trzymać się norm moralnych. Oni bowiem rozumieją, że warto się poświęcać, gdyż nagroda jest wielka, chociaż odległa. Bądź­ my jednak wyrozumiali dla osób bardziej prostackich i przy­ ziemnych; pozwólmy im na prymitywne przyjemnostki, które tak lubią. A co do ludzi rzetelnie głupich, byłoby przecież czy­ stym okrucieństwem osądzać ich surowo za moralne potknię­ cia. Idiota —czy to w znaczeniu starogreckim, czy nowoczesnym - powinien mieć specjalne przywileje. Wolno mu domagać się własnej, prywatnej moralności, choćby to nawet była prywat­ na niemoralność. Jego przykład nie wstrząśnie społeczeństwem -6 -

PRAWDZIWE ELI TY

tak jak upadek moralny wielkiego poety; jego osobowość jest rozwinięta w stopniu mikroskopijnym, a przy tym dość uciążli­ wa, więc skrzywdzi najwyżej sam siebie. Zgódźmy się zatem, że geniusz ma obowiązek postępować moralnie, podczas gdy ma­ toł może sobie pozwolić na tyle niemoralności, ile tylko zapra­ gnie jego matolkowata duszyczka.” Natomiast patrząc od strony teoretycznej, zasadny wyda­ je się argument, że artysta mniej, a nie bardziej od innych ludzi potrzebuje takiego przywileju. Artysta umie czerpać całą masę skondensowanej przyjemności z bardzo wielu aspektów życia, jakich inni nawet nie zauważają. Nie widzę najmniejszego po­ wodu, aby mu w dodatku pozwalać na uganianie się za przy­ jemnościami, jakie dla innych są zakazane. Że artysta bawił­ by się lepiej, gdyby żadna moralność go nie obowiązywała - to oczywiste; w takich warunkach każdy by się lepiej bawił. Że ar­ tysta tworzyłby lepszą sztukę, gdyby mógł wykraczać poza nor­ my moralne czy etyczne - a, to już wcale nie jest oczywiste i nikt tego nigdy nie dowiódł. W żadnym wypadku nie uznał­ bym, że estetyka jest ważniejsza od etyki. A tak jak się spra­ wy mają, we współczesnych dziełach sztuki nawet estetyka stoi często pod znakiem zapytania.

ZAPO m n IA n A IDEA

ak wiadomo, człowiek zawsze musi iść z postępem. Teza ta

J

oparta jest na tej samej logice, co przysłowie, że kłamstwo

ma krótkie nogi. Gdy kłamstwo ma długie nogi, nie nazywa się go kłamstwem, a gdy społeczeństwo w jakiejś dziedzinie nie dokonuje postępu, przestaje tę dziedzinę cenić. Ludzie uznają za postęp wszystko, za czym aktualnie idą, i w tej akurat sferze będą z pewnością odnotowywać każdy krok do przodu. Lecz je­ śli coś zaniedbują, można spokojnie założyć, że zaniedbają też odnotować to zaniedbanie. Na przykład, od co najmniej dwustu lat stopniowo pod­ upada idea Honoru. Warto zauważyć, że gdy tylko odeszliśmy od rycerskich ideałów, natychmiast zbudowano rozliczne no­ woczesne systemy, które w świetle owych ideałów jawiłyby się jako wybitnie odrażające. Weźmy chociażby zadłużenie zagra­ niczne. Gdy upadło rycerstwo, ludzie po raz pierwszy dopuści­ li myśl, że ich monarchia czy republika ma być permanentnie, wiecznie i niezmiennie zadłużona u jakiejś grupy bogaczy. Każ­ dy poprzedni król uznałby stanowczo, że coś takiego w ogó­ -9 -

OBRONA WI ARY

le nie wchodzi w grę, nawet jeśli sam był bardzo złym królem, rozwiązującym swe finansowe problemy za pomocą konfiskat i egzekucji. Jan bez Ziemi, znany ze swej drapieżnej chciwo­ ści, odczuwałby równie mocno jak idealista Ryszard Lwie Ser­ ce, że jest absolutnie nie do przyjęcia pozostać na zawsze w sy­ tuacji klienta i petenta wobec Izaaka z Yorku. Takiej sytuacji żaden rycerz by nie ścierpiał. Ale gdy raz straciliśmy poczucie, że gdzieś trzeba zakreślić granicę, stało się niewykonalne, by zakreślić ją gdziekolwiek. Dlatego właśnie nowoczesny świat finansów wygląda tak jak wygląda - otchłanne mroki sekre­ tów, przerzucanie się nic nie znaczącymi miliardami, realizo­ wanie czeków in blanco wystawionych na nieznaną przyszłość. W tych sprawach nikt już chyba nie wie, czy stoi po właści­ wej stronie; wystarczy wiedzieć, że wszyscy postępują jedna­ kowo źle. Pociesza nas haniebna, żałosna myśl, że płyniemy na tej samej łodzi, więc na wszelki wypadek wolimy nie py­ tać, czy nie jest to aby statek niewolniczy lub piracka korwe­ ta. Socjaliści twierdzą, że poczucie własności nie istnieje, bo sami jedzą do syta i śpią luksusowo w domach zadłużonych na dziesiątki lat. Lecz to, co naprawdę dziś nie istnieje, to poczu­ cie honoru - ten niewidzialny dyskomfort, który uwierał kie­ dyś pośród komfortu, ta abstrakcyjna obelga, która psuła kiedyś smak wykwintnych potraw. Honor jest obecnie traktowany jak każde inne wierzenie, wyparte przez naukowy światopogląd. Postęp moralny, obwieszczony przez prasę i popularną li­ teraturę, jest postępem tylko i wyłącznie humanitarnym. Jego - io -

ZAPOMNI ANA IDEA

apologeci nie mają do powiedzenia nic poza tym, że kary są dziś łagodniejsze i sposób bycia mniej wojowniczy. Nabrali na­ wet z lekka absurdalnego zwyczaju, by gratulować sobie, że tak wspaniale unikają zła, które ani ich nie nęci, ani nie jest im przy­ datne, i w dzisiejszych czasach nie służyłoby ich celom. Milio­ ner, który zrobił majątek na prowadzeniu lombardów, oznajmia nie bez słusznej dumy: „Z przyjemnością stwierdzam, że ni­ gdy w życiu nie spaliłem na stosie heretyka”. Znakomity makler giełdowy zauważa konfidencjonalnie: „To doprawdy niezwykłe, ale rzadko, o ile w ogóle, zdarzało mi się lać roztopiony ołów na zbuntowanych wasali, oblegających mój zamek”. Następny nasz premier powie z cnotliwą miną: „Zdołałem powstrzymać się przed łamaniem kołem mojego przyjaciela i szwagra, lidera opozycji”. Bankier, lichwiarz, wszechmocny i bezkarny władca ludzkich rzesz, stwierdza z uzasadnionym zadowoleniem: „We wszystkich moich księgach rachunkowych nie znajdzie się ani jednego zapisu, wskazującego, abym zaszlachtował dwa tysiące innowierców, jak to się zdarzyło podczas Nocy świętego Bar­ tłomieja.” A przecież nawet i w tej jednej dziedzinie postęp nie dostarczył tak znów wielu powodów do radości. Podczas ostat­ niej wojny nauka nie tylko nie zmniejszyła, lecz zdołała zwięk­ szyć liczbę zabitych i różnorodność metod, jakimi ich zabijano. A w nowej cywilizacji monopolów i maszynerii ukrywa się tuż pod powierzchnią niepokojący rys zdziczenia. Od czasów Rousseau i rewolucji francuskiej (prawdzi­ wych sprawców tej zmiany) dokonaliśmy wielkiego postępu,

OBRONA WI ARY

jeśli chodzi o wiele form miłosierdzia i materialnej pomocy. Lecz choć rzeczywiście kładziemy dziś na to mocny nacisk, i dlatego się pod tym względem rozwijamy, pod innymi wzglę­ dami nie widać żadnego ulepszenia, a to z tego powodu, że o nich zapomnieliśmy. Najbardziej jaskrawym przykładem jest ta właśnie honorowa duma, o której wyżej wspomniałem - to dziwaczne uczucie, które sprawia, że jesteśmy nader wybredni, dokonując życiowych wyborów. Bardzo szybko odkryjemy róż­ nicę, jeśli zamiast pytać: „Kto daje pieniądze na cele dobroczyn­ ne?” zapytamy: „Kto odmawia przyjęcia tych pieniędzy w imię osobistej godności?”.

w in a

Z

i Ka r a

nakomity pisarz, pan Arnold Bennett, w jednej ze swoich żartobliwych literackich dykteryjek wezwał niedawno do

większej wyobraźni w stosunkach międzyludzkich i większego zrozumienia dla bliźnich. W tym apelu, ze wszech miar słusz­ nym, posunął się jednak nieco za daleko. Oświadczył mianowi­ cie, że nigdy nie powinniśmy nikogo osądzać. Nie należy bo­ wiem potępiać ludzi, dokonując moralnych ocen. Jakiś czas temu pan Bennett dowiódł, że jego miłosierdzie i wielkoduszność zaiste zasługują na miano cnót heroicznych, bo nie tylko zrecenzował moją książkę, ale napisał o niej spo­ ro ciepłych słów. Co prawda, wyraził jednocześnie wątpliwość, czy da się pogodzić prawdziwą inteligencję z akceptacją jakie­ gokolwiek dogmatu. Tymczasem w gruncie rzeczy istnieją tyl­ ko dwa rodzaje ludzi: ci, którzy akceptują dogmaty i wiedzą o tym, oraz ci, którzy akceptują dogmaty i nie zdają sobie z tego sprawy. Jedyna moja przewaga nad panem Bennettem polega na tym, że należę do pierwszej z tych dwóch grup. Podejrze­ wam, że ów zdolny pisarz do tego stopnia nie uświadamia sobie - 13 -

OBRONA WI ARY

własnego dogmatyzmu, że nie jest nawet świadom, co znaczy słowo „dogmat”. Jeśli używa tego słowa w potocznym znacze­ niu, to przecież samo twierdzenie o niezgodności dogmatu z in­ teligencją brzmi już cokolwiek dogmatycznie. To samo dotyczy jego własnego zakazu potępiania innych ludzi. W gruncie rze­ czy jest to bowiem dogmatyczny zakaz zakazywania. Pan Arnold Bennett nie zaciemnia kwestii żadną kosz­ marną metafizyką determinizmu; jest na to autorem zbyt bły­ skotliwym i sprawnym. Odwołuje się do naszego współczucia, ba, do naszych uczuć chrześcijańskich, i na tym właśnie opie­ ra koncepcję, że nie wolno nigdy osądzać ludzi, a nawet w ogó­ le ich obwiniać. Podobnie jak każdy, kto tak twierdzi, wyobraża sobie, że działa w imię miłosierdzia i humanizmu. I podobnie jak każdy, kto tak twierdzi, robi coś dokładnie przeciwnego. Idea, że nie wolno osądzać ludzi oznacza tak naprawdę, że wolno ich wieszać bez sądu. Osądzanie zostaje w prakty­ ce zastąpione nie przez miłosierdzie, ale przez coś, co moc­ no przypomina morderstwo. Albowiem tok rozumowania po­ dąża zawsze wedle tej samej logiki, którą obserwowałem już w setkach dyskusji o przeznaczeniu i wolnej woli. Najpierw ktoś apeluje, jak pan Bennett: „Bądźmy bardziej wyrozumiali dla na­ szych bliźnich, nie wińmy ich za występki, bo nie do nas należy, żeby ich osądzać”. Potem jakaś druga osoba, obdarzona zdro­ wym rozsądkiem, pyta: „Więc naprawdę dałby się pan okraść albo zabić bez żadnego oporu?”. Na co rozmówca odpowiada, również jak pan Bennett: „Co to, to nie. Ukarałbym przestępcę, -14-

WI NA I KARA

żeby ochronić siebie i społeczeństwo, ale nie winiłbym go, bo nie podejmuję się ferować wyroków”. Gdzieś po drodze nasze­ mu filozofowi zupełnie wyleciało z głowy, że chciał być bardziej wyrozumiały dla zabójców i kieszonkowców. Samo choćby po­ czucie humoru powinno mu podpowiedzieć, że kieszonkowiec wolałby, żeby ktoś go winił, niż żeby ktoś go posyłał do więzie­ nia dla ochrony społeczeństwa. Patrząc na problem od mistycznej, głęboko moralnej stro­ ny, pan Bennett rzecz jasna ma rację. Nie wiemy, co Pan Bóg jeden wie o zasługach danej osoby. Nie wiemy też, co Pan Bóg myśli o potrzebach społeczeństwa. Osobnik, który truje swoją małą siostrzenicę, żeby odziedziczyć po niej majątek, może kie­ rować się tajemnymi motywami, których nie znamy. Może też wypełniać jakieś zapotrzebowanie społeczne. Nie jesteśmy nie­ omylni, kiedy karzemy przestępców - i nie jesteśmy nieomyl­ ni, gdy podejmujemy działania dla ochrony społeczeństwa. Czy kijem go, czy pałką - nie zdołamy uniknąć błędów płynących z niewiedzy. Jednak nawet pogrążeni w niewiedzy widzimy coś, co jaskrawo rzuca się w oczy: to właśnie rozwiązanie pana Bennetta jest mniej miłosierne. Twierdzenie, że możemy karać lu­ dzi, lecz nie powinniśmy ich obwiniać oznacza, ni mniej ni wię­ cej, że mamy prawo być dla nich okrutni, lecz nie mamy prawa być łagodni. Gdyż, bądź co bądź, wina sama w sobie stanowi komple­ ment. Stanowi zaś komplement, ponieważ w potępieniu za­ wiera się apel - apel do człowieka jako do twórczego artysty, -15-

OBRONA WI ARY

rzeźbiącego własną duszę. Jeśli powiecie do kogoś w waszym zwykłym otoczeniu „ty łobuzie!” albo „ty niegodziwcu!”, wyda się to cokolwiek bezceremonialne, ale w istocie będzie stano­ wić skrót myślowy. Jest to streszczenie, ujmujące w dwóch sło­ wach subtelną moralną antyfonę, której nie macie czasu wy­ głosić, będąc towarzysko rozrywani i ogólnie załatani. Gdy na proszonym obiedzie w Mayfair spotykacie milionera, mo­ nopolistę wielu rynków, i z typową dla was szlachetną szcze­ rością informujecie go: „Jesteś łajdakiem!”, skracacie po prostu dla wygody pewną dłuższą wypowiedź, która w całości brzmi mniej więcej tak: „Człowieku obdarzony boskim duchem, zdol­ nym wzlecieć wyżej niźli aniołowie - jakże ty mogłeś unurzać ducha swego w cuchnącym moralnym bagnie, które sprawiło, że jesteś łajdakiem?”. Gdy na przyjęciu zostajecie przedstawie­ ni ministrowi, biorącemu łapówki przy rządowych kontraktach, i z miejsca mówicie mu, jak to ogólnie przyjęte: „Jest pan kana­ lią”, wasze słowa stanowią po prostu ostatni fragment następują­ cej analizy o charakterze etycznym: „Cóż za żałosne widowisko robi pan z siebie, panie ministrze! Będąc stworzony na Boży ob­ raz i podobieństwo, powinien pan stanowić odbicie niebiańskiej chwały. Pan jednak do tego stopnia pofolgował swym niskim in­ stynktom, że obecnie jest pan kanalią”. Końcówka wypowiedzi zastępuje całość; całkiem jakbyśmy powiedzieli „bus” zamiast „autobus”. A jeszcze bardziej przypomina to sytuację siedem­ nastowiecznego purytanina, który mógł nosić imię: „Gdyby-Jezus-Chrystus-Nie-Umarł-Za-Ciebie-Byłbyś-Przeklęty” -16-

WI NA 1 KARA

i nazwisko „Higgins”, ale o którym dla powszechnej wygody mówiono po prostu „Przeklęty Higgins”. Tak czy owak, jest oczywiste, że ilekroć nazywamy człowieka tchórzem, apeluje­ my do niego, pytając, jak może być tchórzem, skoro mógłby być bohaterem. Ilekroć robimy wyrzuty grzesznikowi, implikujemy, że leży w jego mocy zostać świętym. Ale karanie kogoś tylko dla ochrony społeczeństwa ozna­ cza brak szacunku i jakichkolwiek względów. Oznacza również brak hamulców i proporcji w tym, co wyrządzamy sprawcy. Ist­ nieją pewne granice kary, na jaką, zdaniem zwyczajnego czło­ wieka, zasługuje wina innego zwyczajnego człowieka. Potrzeby społeczeństwa nie znają jednak granic. Nawet gdybyśmy mie­ li możność, nie gotowalibyśmy milionera we wrzącym oleju ani nie obdarlibyśmy żywcem ze skóry jakiegoś nędznego małego polityka, bo nie uważamy, że człowiek zasługuje, by obdzierać go żywcem ze skóry za to, że bierze procent od zamówień rzą­ dowych. Wcale jednak nie wiadomo, czy obdarcie go ze skóry nie posłużyłoby ochronie społeczeństwa. Korupcja może znisz­ czyć państwo, a tortury działają odstraszająco. W każdym razie, bezsens tortur w takiej sytuacji nie jest oczywisty, choć oczy­ wista jest ich niesprawiedliwość i mściwość. Jeśli nie stosujemy takich szalonych kar, to przede wszystkim dlatego, że kieruje nami idea kary adekwatnej do przestępstwa, a nie kary ade­ kwatnej do potrzeb społecznych. Dopiero gdy jedyną racją staje się racja stanu, można z góry przewidzieć, że rozpęta się okru­ cieństwo. -17-

OBRONA WI ARY

I rzeczywiście, doświadczenie uczy, że ilekroć brano pod uwagę tylko interes państwa ludzie robili się dużo okrutniejsi. A działo się tak, bo pozbywali się wszelkiej odpowiedzialności, związanej z winą czy niewinnością jednostki. Z tego co wiem, w pogańskim Rzymie - tym modelowym ustroju opartym w całości na świeckiej, obywatelskiej lojalności wobec państwa - zgodnie z prawem brano na tortury niewolników z każdego domu, którego dotyczyło urzędowe śledztwo. I gdyby ktoś za­ protestował, mówiąc, że niewolnikom nie zarzuca się przecież żadnego przestępstwa, państwo odpowiedziałoby na nowocze­ sną modłę: „Nie wymierzamy kary za przestępstwo; chronimy tylko porządek społeczny”. Ten przykład w dzisiejszych czasach odnosi się co naj­ mniej do jednej istotnej sprawy. Oczywiście, nie chcę tu powie­ dzieć, że wszystkie okrucieństwa w historii uzasadniano inte­ resem państwa; bywało różnie. Takie jednak uzasadnienie miał despotyzm w świecie pogańskim. A świat współczesny, pod tym względem i wieloma innymi, upodabnia się do świata pogań­ skiego. Dzisiejszy despotyzm wzoruje się na owym rzymskim obyczaju, i to pod dwoma zasadniczymi względami. Po pierw­ sze, wrócił do pogańskiej hierarchii wartości, kładąc nacisk na skutki społeczne, nie na sprawiedliwość dla pojedynczego człowieka. Po drugie, tak samo jak poganie, w pierwszym rzę­ dzie stosuje to podejście do podporządkowanych i zależnych warstw społecznych - niewolników oraz tych, którzy niewiele się od niewolników różnią. -18-

WI NA I KARA

Państwo pogańskie z natury jest państwem niewolni­ czym - i na tej dokładnie idei opiera się dzisiejszy socjalizm, wprowadzając zależność ludzi od państwa. A nikt nie jest o tym przekonany bardziej niż socjaliści. Polityk laburzystowski pierwszy powie, w teorii, że kara powinna być nie zadość­ uczynieniem moralnym, lecz tylko metodą społecznej regula­ cji. I on też pierwszy sprawi, w praktyce, aby regulacji podlegali ludzie prości i ubodzy. Oczywiście, podleganie regulacjom to jedno, a podleganie torturom to drugie. Jednak wystarczy, że zasada zostanie powszechnie zaakceptowana, a droga postępu może szybko skręcić w stronę tortur. W sferze psychologicznej sytuacja już teraz wygląda niewesoło. Lewicowy humanitarysta zapewne przyjmie to ze zdumieniem, niemniej jest prawdą, że kiedy państwo pod przymusem odbiera matce dzieci, matka może to odczuwać jako okrutną udrękę. Odbieranie dzieci ro­ dzicom stało się już tak pospolite, że nie zwraca niczyjej uwa­ gi. Rzuca to jednak pewne światło na argument pana Bennetta. Nikt nie zdoła udawać, że uboga, kochająca matka zapóźnionego w rozwoju dziecka zasługuje na to, by odebrać jej jedyne szczęście w życiu. Każdy jednak może udawać, że jest to działa­ nie konieczne dla dobra społeczeństwa. Nikt nie powie, że mi­ łość do dziecka stanowi zbrodnię, która powinna zostać uka­ rana. Ale bez trudu można powiedzieć, że odebranie dziecka posłuży jakimś dalekosiężnym społecznym celom. I tak oto eli­ minacja kar oznacza rozrost tyranii. Ludzie nigdy by nie gnębili innych w taki sposób, gdyby chodziło tylko o wymierzenie kary. -19-

OBRONA WI ARY

Dopiero kiedy całkowicie oczyścimy karę z elementów odwetu staje się ona do tego stopnia nikczemna. Ta tyrania wciąż się szerzy. I nie będzie nadziei na wol­ ność i demokrację, dopóki znów wielkim głosem nie zacznie­ my się domagać prawa do winy. Nie poczujemy się jak wolni lu­ dzie, póki na powrót nie wywalczymy świętego przywileju kary. Ilekroć potępiamy człowieka za coś, co zdecydował się zrobić, stwierdzamy tym samym, że on sam podjął decyzję. Twierdze­ nie, że nie był zdolny zachować się inaczej uwłacza jego ludz­ kiej godności. Jeśli się z tym nie zgadzamy, jedyna alternatyw­ na teoria brzmi, że nie panujemy nad własnym postępowaniem. Skoro tak, nasi władcy mogą używać dowolnych metod, żeby nas trzymać w ryzach. Doprawdy, byłoby już lepiej, gdyby roz­ szalały motłoch wzniecił zamieszki w całej Anglii, gromko żądając prawa, by pójść na szubienicę.

H a m l e t i PSY C H oA N A lIT yK 1

D

ziś rano byłem zajęty prowadzeniem badań naukowych w tej wielkiej, nowatorskiej dziedzinie, jaką jest psycho­

analiza. Zacząłem na długo przed śniadaniem i kontynuowa­ łem przez całą porę śniadaniową, a nawet jeszcze dłużej. Każdy dziennikarz słyszał, że psychoanaliza opiera się głównie na ana­ lizie snów. Ale żeby analizować sny, trzeba je najpierw wyśnić, a żeby je wyśnić, trzeba spać. I tak oto, podczas gdy inni mar­ nowali złociste chwile poranka na mniej ważne i uczone trudy, gdy prości, ciemni wieśniacy od świtu kopali w swoich pro­ stych, ciemnych warzywnikach, aby wyhodować proste, ciemne fasole i kartofle, gdy księża intonowali swoje klesze zaklęcia, a poeci układali liryczne strofy do słowików - ja, pionier po­ stępu, dokonywałem odkryć o setki lat wyprzedzających nasze 1 Hamlet był jedną z ulubionych postaci psychoanalizy. „Hamlet zdolny jest do wszystkiego, tylko nie do zemsty na człowieku, który zamordował jego ojca i zajął miejsce u boku matki, na człowieku, który pokazuje mu urzeczywistnienie jego wypartych marzeń dziecięcych” - napisał Zygmunt Freud (cytat pochodzi z książki Wielkie eseje w nauce, Prószyński i Spółka, Warszawa 1998).

OBRONA WI ARY

barbarzyńskie czasy, bezlitośnie penetrując wszystkie senne koszmary, z których świetlana przyszłość wywiedzie kiedyś swoje wyrocznie i przykazania. Nie będę tu z detalami opisywał, co mi się śniło - aż tak bezlitosny nie jestem. W rzeczy samej, mam wrażenie, że psy­ choanalityk bywa nieznośnym nudziarzem przy śniadaniu. Najogólniej mówiąc, we śnie wędrowałem przez Albert Hall2 i jakieś leżące pod nim katakumby, spierałem się z teozofem i jadłem cynamonowy ciągnący placek, którego dzisiaj nikt nie piecze, tak że odszedł w przeszłość, jak tyle innych rzeczy, któ­ rymi Anglia słusznie mogła się chlubić. Trudno mi dopaso­ wać ten sen do Freuda i jego teorii o stłumionych pragnieniach. Przysięgam bowiem, że nigdy w życiu nie stłumiłem pragnie­ nia, by zjeść placek ani by spierać się z wyznawcą teozofii, a jeśli chodzi o wędrówkę po Albert Hall, to przecież żaden normal­ ny człowiek nie mógłby tego pragnąć. Kiedy zszedłem na śniadanie, przejrzałem poranną gaze­ tę; nie, wcale nie była to popołudniówka, jak moglibyście dow­ cipnie zasugerować. Nie podchodzę do moich badań z aż tak wielkim oddaniem. Tak więc, powtarzam, przejrzałem poran­ ną gazetę, gdzie odkryłem obszerny artykuł na temat psycho­ analizy. Wyjaśniał on doprawdy wszystko, z wyjątkiem tyl­ ko tego, na czym psychoanaliza się zasadza. Naturalnie, ten 2 Hala koncertowa, wzniesiona ku czci księcia Alberta, męża królowej Wiktorii, uchodząca za sztandarowy przykład brzydoty i architektonicznego bezguścia. - 22 -

HA ML E T I PSYCHOANALITYK

aspekt prasa zawsze omawia wycinkowo. W miarę moich skromnych możliwości spróbowałem więc złożyć te wycinki w całość. Wyszło mi, że sny to zaledwie symbole; symbole, jak rozumiem, czegoś ogromnie pierwotnego i przerażającego, co pozostaje tajemnicą. To chyba bardzo nienaukowe użycie sło­ wa „symbol”. Symbol nie jest maską, lecz raczej demonstracją - nie zakrywa sekretu, lecz wyraża coś, czego już lepiej nie da się wyrazić. Jedzenie placka może, owszem, świadczyć, że chcę odgryźć nos mojemu ojcu (bo stanowię ciężki przypadek kom­ pleksu Edypa), ale samo w sobie nie posiada większych walo­ rów symbolicznych. Błąkanie się pod Albert Hall może su­ gerować, że pragnę zabić stryjka, ale wykładnia ta nie poraża swą oczywistością. Nie sądzę, żebyśmy podczas marzeń sen­ nych zbliżali się choć trochę bardziej do prawdy, skoro w nocy skrywamy wszystko przed sobą jeszcze dokładniej, niż tłumi­ my to za dnia. Tak czy owak, zamordowany stryjek skojarzył mi się z Hamletem, o którym za chwilę. Na razie chcę tylko powie­ dzieć, że moja codzienna gazeta zbyła temat dość powierz­ chownie. Z tym większą ulgą otworzyłem „London Mercury”, by znaleźć tam artykuł o psychoanalizie pióra pana Johna Davysa Beresforda. Jak słusznie zauważa pan Beresford, pomysł, by w snach doszukiwać się znaków jest stary jak świat. Ba, nawet dora­ bianie teorii do tego pomysłu jest starsze niż można by są­ dzić. I nic dziwnego, gdyż jest to zachowanie tak naturalne, -23-

OBRONA WI ARY

że nawet się go nie zauważa; właśnie dlatego nie odkryto go wcześniej. Na długo zanim nastała moda na psychoanalizę, ja sam (a Bóg mi świadkiem, żaden ze mnie psycholog) powtarza­ łem, że jest ziarno prawdy w ludowych tradycjach, w tym rów­ nież w powiedzeniu, że sny sprawdzają się na opak. Człowiek nieraz myśli w nocy o sprawach, nad którymi nie zastanawia się za dnia. Lecz oprócz ziarna prawdy, to ludowe powiedzenie posiada pewną cnotę, którą zagubiła elitarna i antyludowa na­ uka współczesna. Dawny zabobon miał jeden ważny składnik, świadczący o psychicznej normalności: nigdy nie był głoszo­ ny całkiem serio. Bowiem choć nazywamy średniowiecze epoką wiary, oddalibyśmy mu równy hołd, nazywając je epoką wątpli­ wości; zdrowych wątpliwości, a nawet zdrowej drwiny. Mrożą­ ce krew w żyłach historie o duchach zawierały element przy­ mrużenia oka, mniej lub bardziej świadomy. Z lękiem łączyła się rozrywka. Prości ludzie zbyt dobrze znali świat roślin, aby nie przychodziło im czasem do głowy, że upiorne oblicze ducha może być wydrążone z dyni. Tymczasem psychoanaliza jest traktowana ze śmiertelną powagą. Jeden kmiotek mógł się kiedyś mądrzyć do drugie­ go: „Słyszałeś, kumie? Sny sprawdzają się na opak!”, i obaj wy­ szczerzali się w uśmiechach. Lecz kiedy pan Beresford powia­ da, że spośród wszystkich teorii naukowych teoria Freuda jest najbardziej atrakcyjna dla pisarzy, „bo dotyczy seksu, tego nie­ mal uniwersalnego tematu powieści”, widać, że zwraca się do osób wolniej chwytających i poważniejszych niż kmiotkowie. -24-

HA ML E T I PSYCHOANALITYK

Nikogo to nie bawi. Zupełnie jakby ludzie stracili zdolność reagowania na bodźce humorystyczne. Ongiś, gdy jednej pomywaczce śnił się pogrzeb, druga odpowiadała: „To znaczy ślub!”, i obie zaczynały chichotać. Gdy jednak pan Beresford oznaj­ mia, że teoria Freuda „zwiastuje sugestię bardziej wyzwolonej moralności, bowiem obszernie wyjaśnia fizyczną i duchową ko­ nieczność uwolnienia pragnień” - nikt jakoś nie chwyta puen­ ty. W głębokiej, smętnej ciszy nie słychać ani jednego chichotu. Naprawdę dziwna sprawa. Oto błyskotliwy współczesny artysta opowiada dowcipy skrzące się humorem znacznie bardziej wy­ sublimowanym niż prostackie żarty kmiotków i pomywaczek - a jego dużo subtelniejszy trud spotyka się z dużo słabszym odzewem. To zaledwie jeden z przykładów nienaturalnej po­ wagi, w której, jak w sztucznej próżni, są prowadzone wszyst­ kie te nowoczesne eksperymenty. Gdyby Freud miał szansę za­ prezentować swe teorie w średniowiecznej gospodzie, zdobyłby bardziej żywiołowy aplauz. Pan Beresford zastanawia się, czy teoria, głosząca, że stłu­ mione pragnienia to Nemezis ludzkiej psychiki, może do­ starczyć kanwy dla przyszłych arcydzieł literackich. Pierwszą myślą jest, by sprawdzić to na przykładzie już istniejących arcy­ dzieł. Niestety - klasycy zawodzą. Lady Makbet cierpi, chodząc we śnie, ale nie dlatego, że powściągnęła chęć zamordowania Dunkana, lecz raczej, o dziwo, dlatego, że tej chęci uległa. Stryj Hamleta miewa paskudne nastroje, lecz nie dlatego - jak moż­ na by sądzić - że zmarnował swe życiowe szanse pozostawiając -25-

OBRONA WI ARY

brata przy życiu i władzy, lecz właśnie dlatego, że tryumfalnie wyzwolił swe pragnienie, by nalać mu truciznę do ucha. Zgod­ nie z teorią psychoanalizy, tak jak się ją przedstawia, człowieka powinny nawiedzać duchy wszystkich ludzi, których nie zamor­ dował. Jeśli wliczyć osoby, które pragnęliśmy zabić w mgli­ stych, niekonkretnych fantazjach, zebrałby się niezły tłumek, drepczący nam po piętach. A tymczasem Makbetowi ukazu­ je się duch Banka, choć Banko jednym ciosem został usunięty z tego padołu i z Makbetowej podświadomości. Piekło powin­ no oznaczać żal za wszystkimi zaprzepaszczonymi okazjami do zbrodni, nieznośną myśl o domach jeszcze nie spalonych i nie obrabowanych lub o bogatych wujaszkach, wciąż żywych. Tym­ czasem wedle Dantego dotyczy ono wyłącznie rzeczywistych, dokonanych czynów. Piekło dantejskie nie jest odbiciem cho­ robliwie pobudzonej imaginacji złodzieja, który nic nie ukradł, i mordercy, który nikogo nie zamordował. Krótko mówiąc, rzu­ ca się w oczy, że poeci i mędrcy dawnych czasów nie mieli po­ jęcia o teorii stłumionych pragnień. Nawet jeśli pan Beresford zdoła stworzyć wybitne dzieło literackie w oparciu o psycho­ analizę, oni w każdym razie poradzili sobie bez niej. Z całej tej kwestii płynie jednak przypadkiem pewien morał, który wydaje mi się aktualny i ważny. Ma on związek z ideą kary. Psychoanalitycy, brzęcząc niby podniecone osy, krążą ta­ jemniczo wokół problemu Hamleta. Interesują ich zwłaszcza rzeczy, których Hamlet nie był świadom, nie mówiąc już o rze­ -26-

HA ML E T I PSYCHOANALITYK

czach, których Szekspir nie byl świadom. Staroświeccy racjona­ liści, tacy jak ja, usiłują tłumaczyć, że nie ma sensu badanie mó­ zgu Kota w Butach ani dociekanie prawdziwych relacji między Jasiem i Małgosią, lecz nasze słowa są jak groch o ścianę. Dys­ kusja przeniosła się już z problemu, czy Hamlet był szalony, na problem, czy każdy przypadkiem nie jest szalony, ze szczegól­ nym uwzględnieniem psychiatrów. Ciekawe przy tym, że nawet kiedy dyskutanci są tak subtelni, że dostrzegają subtelne kwe­ stie, nigdy nie są tak prości, by dojrzeć kwestie oczywiste. Pewien wyrafinowany psycholog oznajmił na przykład, że świadomość Hamleta chciała zrobić jedno, a podświadomość drugie. Świadoma część psychiki bez oporu, a nawet z miłą chęcią zaakceptowała obowiązek zemsty - cóż, kiedy na sku­ tek szoku temat stał się przykry i narodziła się w Hamlecie dzi­ waczna, utajona niechęć do całego planu. Nie przyszło chy­ ba dyskutantom do głowy, że bądź co bądź jest coś przykrego, najoględniej mówiąc, w poderżnięciu gardła własnemu stryjo­ wi i mężowi własnej matki. Można się przed tym wzdragać, ale nie rozumiem, czemu koniecznie podświadomie. Istnieje też ewentualność, że człowiek byłby całkiem świadom własnej od­ razy do takiego obowiązku. Różnica między podejściem Ham ­ leta a nowoczesną moralnością jest prosta: on wierzył, że moż­ na się przed czymś wzdragać, a jednak to zrobić. Patrząc na argumenty psychoanalityków doprawdy odnosi się wrażenie, że morderstwo na głowie własnej rodziny to zwy­ kła familijna rozrywka, uciecha wesoła i niewinna, której młody -2 7-

OBRONA WI ARY

książę oddałby się z ochotą, gdyby nie te ponure, sekretne myśli, odzierające pomysł z całego uroku. Przypuśćmy, że jakiś psy­ choanalityk, współczesny jegomość z klasy średniej, dowiedział­ by się (na przykład podczas seansu spirytystycznego), że powi­ nien pojechać do domu, do willowej dzielnicy Londynu, i wbić nóż stołowy we własnego stryja, który otruł kogoś, lecz znajdu­ je się poza zasięgiem prawa. Niewykluczone, że pierwszą myślą psychoanalityka byłoby, że to świetny pomysł na weekend, i tyl­ ko w jego podświadomości kołatałoby się mgliste przeczucie, że jest jednak w tej sprawie coś nieprzyjemnego. Niemniej wyda­ je się też możliwe, że ów podświadomy opór przedarłby się cał­ kiem blisko pod powierzchnię świadomości. Nie owijając w bawełnę, trzeba stwierdzić, że psychoana­ litycy zatracili ostatnie resztki zdrowego rozsądku. Nie ma po­ trzeby odwoływać się do podświadomości, aby wyjaśnić pobud­ ki Hamleta. Sam Hamlet wcale ich nie taił. Rzekłbym nawet, że objaśniał je aż nazbyt chętnie. Był człowiekiem, na które­ go obowiązek spadł w postaci okropnej i odstręczającej, pod­ czas gdy on nie nadawał się do takich obowiązków. Swoje we­ wnętrzne rozdarcie uświadamiał sobie od początku do końca. Nie kierowała nim podświadomość, lecz aż nazbyt uświado­ mione sumienie. Ciekawe, że stosując teorię wypierania do postaci sce­ nicznej psychoanalityk pokazuje na własnym przykładzie, jak wygląda wypieranie u psychoanalityków. Gdyż to on wła­ śnie żywi podświadome uprzedzenia. Nie chce widzieć cze­ - 28 -

HA ML E T I PSYCHOANALITYK

goś, co innym ludziom wydaje się ewidentne - tego, że Szek­ spir na pewno wierzył w określoną etykę i niemal na pewno nie wierzył w dzisiejszą toporną psychologię. Szekspir był przekonany, że możliwa jest walka obowiązku z naturalny­ mi skłonnościami. Lecz psychoanalityk instynktownie woli nie dostrzegać, że duchowy konflikt Hamleta był konfliktem między obowiązkiem a charakterem. Zamiast tego wprowa­ dza konflikt między świadomością a podświadomością. Daje Hamletowi kompleks, bo inaczej musiałby mu dać sumienie. Sugeruje, że zabijanie stryjów jest naturalnym ludzkim zacho­ waniem, bo inaczej musiałby przyznać, że zabicie stryja może czasem być obowiązkiem. Najwidoczniej tylko jakiś tajemny, mroczny kompleks powstrzymuje nas wszystkich przed wybi­ ciem naszych stryjów do nogi. Oto do jakich koncepcji, chcąc nie chcąc, dochodzi psy­ choanalityk. A dzieje się tak, bo nie chce on wziąć na serio pro­ stej (czy też, jeśli wolicie, prymitywnej) etyki, na jakiej oparta jest szekspirowska tragedia. Ta etyka zawiera bowiem trzy za­ łożenia, przed którymi chorobliwa podświadomość nowocze­ sna naprawdę cofa się w popłochu jak przed ogniskiem bólu. Założenia wyglądają tak: po pierwsze, może się zdarzyć, że powinniśmy zrobić coś, co jest słuszne, nawet jeśli sama myśl nas odstręcza. Po drugie, coś, co jest słuszne może się łączyć z ukaraniem jakiegoś człowieka, zwłaszcza człowieka potęż­ nego. Po trzecie, kara może przybrać formę walki i zabija­ nia. Nowoczesny doktryner jest uprzedzony przeciw każdemu -29-

OBRONA WI ARY

z tych założeń. Pierwsze nazywa ascezą, drugie mściwością, a trzecie na ogół militaryzmem. Że istotnie obowiązkiem młodego mężczyzny mogłoby być, w dużym stopniu wbrew wrodzonym skłonnościom, rzucenie na szalę własnego życia, wyciągnięcie miecza i zabicie tyrana - to idea, której umysł no­ woczesny unika jak ognia. Nic dziwnego, że nasze czasy są tak dobre dla tyranów.

LlC zY S i Ę M o Ty W

G

eneralnie biorąc, interesuje mnie nie tyle, co ludzie ro­ bią, ile dlaczego to robią. Rzecz jasna, w sytuacjach

skrajnych dopuszczam pewne wyjątki. Gdybym, dajmy na to, szedł sobie ulicą, a ktoś znienacka wcisnąłby mi na oczy ka­ pelusz, zapewne poczułbym w pierwszej chwili pewną urazę nie tylko wobec tego czynu, ale nawet wobec sprawcy, choć sprawca mógł się przecież kierować zarówno niechęcią, jak życzliwością. Mógł być korektorem w gazecie, któremu przez całe lata kazano czytywać moją rubrykę, aż w końcu, osza­ lały z nudów, postanowił odegrać się za swe męczarnie. Jed­ nak równie dobrze mógł być człowiekiem miłosiernym, któ­ ry, wiedząc że tego ranka zbudowano na ulicy nową Świątynię Postępu ze stali i szkła, postanowił oszczędzić mi wstrząsu, ja­ kiego z pewnością doznałbym na jej widok, i zadziałał może nazbyt obcesowo, lecz z podziwu godną przytomnością umy­ słu. Motywacja ma ogromne znaczenie praktyczne. Ktoś, kto A

uderzy mnie, gdy zbliżam się do Świątyni Postępu, nie tknie mnie palcem, jeśli nie będę się do niej zbliżał. A muszę tu " 31 ~

OBRONA WI ARY

z zadowoleniem stwierdzić, że w normalnych warunkach omi­ jam takie instytucje szerokim lukiem. Nic jednak nie po­ wstrzyma dyszącego żądzą zemsty korektora, który zaataku­ je wszędzie, gdziekolwiek mnie dopadnie. Krótko mówiąc, twierdzenie, że teoria liczy się bardziej niż praktyka jest rozsądniejsze, niż z pozoru wygląda. M oż­ na to zresztą udowodnić. Nieco by mnie zirytowało, gdybym odkrył, że zostałem otruty kwasem pruskim. Mojej irytacji nie zmniejszyłaby chłodna detektywistyczna ciekawość, czy otruł mnie entuzjastyczny darwinista, który poprzysiągł zabić każdego krytyka swej doktryny, czy entuzjastyczny wyznaw­ ca Christian Science1, który poprzysiągł udowodnić, że tru­ cizna nie zabija, ponieważ wiara uzdrawia. Gdybym jednak, wijąc się w konwulsjach, zachował zdolność logicznego my­ ślenia, stwierdziłbym, że istnieje zasadnicza różnica między fanatycznym zabójcą a fanatycznym uzdrowicielem. Wyda­ jąc ostatnie tchnienie, dodałbym jeszcze, że fanatyczny uzdro­ wiciel jest dużo groźniejszy. Darwinista wymorduje bowiem tylko niedużą, myślącą mniejszość, która ma tyle niezależno­ ści intelektualnej, że nie pozwoliła się zastraszyć przez wiel­ kie imię Darwina, podczas gdy uzdrowiciel może wymor­ dować wszystkich jak leci, wierząc, że ich potem uzdrowi. Racja stojąca za naszymi działaniami jest równie ważna jak 1 Sekta protestancka, oparta na wierze, że cierpienie, choroba i śmierć nie istnieją obiektywnie, są tylko złudzeniami umysłu, toteż można się z nich wyleczyć za pomocą odpowiednich myśli. -32-

LICZY Się MOTYW

same działania - i ten właśnie pogląd powinien nosić nazwę racjonalizmu. Na przykład, toczy się obecnie dyskusja nad granicami dopuszczalnej swobody w tak zwanych publikacjach o tre­ ści erotycznej. Pan James Douglas, redaktor naczelny „Sun­ day Express”, z wielką energią i moim zdaniem równie wielką słusznością zaprotestował przeciw owym trującym wyziewom rozprzestrzenianym wszem i wobec. Ja jednak chcę dowiedzieć się od pana Douglasa, jakie teoretyczne racje stoją za jego obu­ rzeniem. Wówczas okazuje się, że w sferze teorii pan Douglas oddał pole wrogowi, stwierdził bowiem, że moralność (rozu­ miana jako rozróżnienie między dobrem a złem) zmienia się stopniowo i jest w każdej epoce inna. I w tym szczególe tkwi diabeł. Dekadent może odpowiedzieć: „Dokładnie tak! Moja moralność należy do nowej ery, a pan głosi moralność cza­ sów minionych. Ja jestem nadczłowiekiem, który ma się obja­ wić w końcu dwudziestego wieku, a pan należy do zakurzonej epoki wiktoriańskiej i powinien był pan umrzeć już w wieku dziewiętnastym”. Tymczasem nie jest wcale prawdą, że idea dobra i zła zmie­ nia się w czasie. Zmienia się tylko nacisk kładziony na takie czy inne dobro; zmienia się tolerancja dla poszczególnych rodza­ jów zła. Kiedyś ludzie tolerowali okrutniejsze kary; dziś tolerują nieodpowiedzialne spekulacje na giełdzie i finansową kontrolę nad społeczeństwem. Człowiek średniowieczny nie uważał jed­ nak, że miłosierdzie jest złe, a człowiek współczesny nie uważa - 33“

OBRONA WI ARY

nieuczciwości za dobrą. Różne bywa znaczenie, jakie przypisu­ jemy cnotom i występkom, różne są też ich proporcje, lecz cno­ ta pozostaje cnotą, a występek występkiem, w każdych czasach i dla wszystkich ludzi, z wyjątkiem jedynie szaleńców. W chaosie nieobliczalnych zmian nie dałoby się rozstrzy­ gnąć żadnego etycznego sporu - nie dałoby się go nawet zacząć. A gdyby nie było trwałej, niezmiennej etyki, nie dałoby się sku­ tecznie wprowadzić nawet tymczasowych reform.

O c zY śćcU

ir William Joynson-Hicks, minister spraw wewnętrznych

S

w obecnym rządzie, kierując parę słów do mieszkańców

Londynu oznajmił podobno: „Nie życzymy sobie, by księża się wtrącali, nie życzymy sobie czyśćca i nie zamierzamy pod przy­ musem chodzić do spowiedzi”. Co za ulga! Doprawdy, kamień spadł ze wszystkich naszych serc. Już nigdy nie ujrzymy, jak policjant łapie za kołnierz Bogu ducha winnego przechodnia i przemocą wlecze do najbliższego konfesjonału. Nasze umiłowanie wolności nie będzie doznawać katuszy na widok ciężarówek z zakratowanymi oknami, zwożą­ cych, jak co dzień, przymusowych penitentów do Katedry Westminsterskiej. Najwięksi grzesznicy naszych czasów nie będą już siłą odziewani w białe płótna i kijami zapędzani przed oblicze księdza. Wszystko to nareszcie odejdzie w przeszłość. Obowią­ zek ustnej spowiedzi zniknie z konstytucji, a państwo nie bę­ dzie go odtąd wymuszać na ostrzach bagnetów. Spowiedź stanie się kwestią wolnego wyboru jednostki, by nie powiedzieć za­ chcianki, jak wszystkie decyzje światopoglądowe w prawdziwie - 35-

OBRONA WI ARY

nowoczesnym społeczeństwie. Będzie najzupełniej dobrowolna, jak dobrowolne jest dla ludzi ubogich zapisywanie dzieci do wy­ znaczonych szkół państwowych. Będzie w pełni zależna od woli obywatela, tak jak system ubezpieczeń zależy od woli ubezpie­ czonych. Prawo przestanie ją narzucać, tak jak nie narzuca teo­ rii, głoszącej, że wyciąg z wirusów uodpamia przeciw chorobie. Od tej pory każdy człowiek, przez nikogo nie zmuszany, zdecyduje, czy się spowiadać, czy nie - podobnie jak przez nikogo nie zmuszany decyduje, czy posyłać dzieci do szkoły i poddawać je szczepieniom. Rządowi do głowy nie przyjdzie zmuszać wolne­ go obywatela, by wyznawał swe grzechy, jak nie przychodzi mu do głowy zmuszać go, by ubezpieczał pracowników. Co by nie mówić o owym protestanckim postępie, który doprowadził nas do nowoczesnego państwa, każdy wszak przyzna, że państwo to ma przynajmniej jedną zaletę: we wszystkich dziedzinach swej działalności odżegnuje się od jakiegokolwiek przymusu. Nie­ którzy nawet wątpią, czy wprowadzi zakaz palenia papierosów. Zaiste wspaniała to nowina, że rząd planuje uchylić prawo, narzucające nam obowiązek spowiedzi. Mnie jednak bardziej ciekawią słowa, które poprzedziły tę rewelację. Pomijam fra­ zes: „Nie życzymy sobie, by księża się wtrącali”. Materia ta była już poruszana tak często, że zdarła się z kretesem, a jej przetar­ te włókienka nie są w stanie utrzymać najbłahszej nawet my­ śli. Zatrzymam się nad innym interesującym fragmentem wy­ powiedzi pana ministra. „Nie życzymy sobie czyśćca”- powiada sir William. Można by poczynić płochą uwagę, że byli tacy, co -36-

O CZYŚĆCU

minęli czyściec, poszli dalej i trafili gorzej, ale nie o to przecież chodzi. Nie zamierzam też pytać sir Williama, skąd u niego ta pewność, że nie potrzebuje żadnej fazy przejściowej. Logicz­ nie biorąc, jeśli ktoś nie potrzebuje czyśćca, to albo nie ma nic do oczyszczenia, albo nie chce, żeby mu cokolwiek czyszczono. Ale nie tym się zajmujemy; nie naszą jest sprawą przenikać se­ krety ministerialnej duchowości. Coś, co mnie w tych słowach intryguje, to nie religia, lecz filozofia i logika. „Nie życzymy so­ bie czyśćca.” Ciekawy jest stosunek do prawdy - niekoniecznie do prawd wiary, ale do prawdy jako takiej; do samej idei praw­ dy. Słowa te oznaczają, ni mniej ni więcej, że kiedy sir William zapuka do wrót tamtego świata, zbliży się doń święty Piotr lub jakiś usłużny anioł i spyta, dyskretnie zniżając głos niczym do­ brze wyszkolony kamerdyner: „Czy życzy pan sobie, by przygo­ tować panu czyściec?”. Może celowe będzie tu użycie porównania. Ilekroć my, wyznawcy pewnego światopoglądu, znajdujemy w gazecie arty­ kuł na temat przyszłości Kościoła, relacji między nauką a religią i tym podobnych kwestii, znamy z góry przebieg i treść wywo­ du. Oko nasze mknie szybko po kolumnach, dopóki nie napo­ tka dużej litery „G” na początku słowa „Galileusz”. Ujrzawszy, że temat został uwzględniony jak przystoi, wracamy pogodnie do naszych zwykłych zajęć. Można polegać na ludziach, którzy pisują takie artykuły; nigdy nas nie zawiodą. A ponieważ Gali­ leusz to ewidentnie jedyny astronom, jakiego znają, a kara nało­ żona nań przez Inkwizycję to jedyna decyzja Kościoła, jaka kie­ - 37-

OBRONA WI ARY

dykolwiek obiła im się o uszy, jest naturalne, że osądzają wiele kwestii w świetle tego jednego wypadku, na ile, rzecz jasna, mają o nim pojęcie. Nie zamierzam tu absolutnie pogłębiać ich pojęć, choć mógłbym powiedzieć im o Galileuszu parę rzeczy nowych i interesujących. Na przykład, nie był on tym człowie­ kiem, którego podziwiają, to znaczy człowiekiem prześladowa­ nym za odkrycie, że Ziemia krąży wokół Słońca. Paradoksal­ ne jak to się może zdawać, teoria kopernikańska stanowi dzieło Kopernika, który wykładał astronomię w Rzymie, pod okiem władz kościelnych i za ich aprobatą, zaś nim jeszcze Koper­ nik przeprowadził jej dowód, została zasugerowana w samym środku wieków średnich przez Mikołaja z Kuzy, którego Ko­ ściół, ten znany prześladowca, ukarał w ten sposób, że uczynił go kardynałem. Prawda, jak mi się zdaje, wygląda odwrotnie niż jej popularna wersja. Galileuszowi nie zarzucano, że otworzył dyskusję, ale że ją zamknął. Ludzi drażniła jego pewność sie­ bie, jego postawa Galileus locutus est> causafinita esty czy też, by użyć języka współczesnego, jego orzeczenie, że teoria koperni­ kańska nie jest hipotezą, lecz prawem. A już szczególnie dzia­ łało ludziom na nerwy, że Galileusz podpierał swoje twierdze­ nia cytatami z Biblii; to okropna maniera, również u naukowca. Wszystkie te zajmujące szczegóły są znane każdemu, kto ma jakieś pojęcie o temacie, za wyjątkiem osób, które ciągle na ten temat piszą. Ale jeśli wspominam o tym wybitnym Włochu, to nie po to, żeby o nim dyskutować. Nie o to mi chodzi. Dzienni­ karze, wysławiający jego imię tak często i w tak luźnym związku -38-

O CZYŚĆCU

z faktami, mają zwyczaj dorzucać znaną anegdotę, moim zda­ niem też nie za bardzo opartą na faktach. Zgodnie z anegdo­ tą, kiedy Galileusz odwrócił się w końcu od trybunału, przed którym wyparł się teorii o ruchu Ziemi, mruknął pod nosem: „A jednak się kręci”. Może to powiedział, a może nie, jedno jest w każdym razie pewne: i Galileusz, i inkwizytorzy byliby zgod­ ni, że Ziemia albo się kręci, albo nie, i że tak czy owak oni sami nie mają na to najmniejszego wpływu. Lecz kiedy sir William Joynson-Hicks oznajmia, że nie życzy sobie czyśćca, nie przychodzi mu do głowy, że brzmi to zupełnie, jakby katolicy, w odpowiedzi na artykuł gloryfi­ kujący Galileusza, powstali i zakrzyknęli chórem: „Nie życzy­ my sobie Układu Słonecznego!”. Wówczas może sir Willia­ mowi zaświtałoby mgliście, że Układ Słoneczny jest w stanie istnieć niezależnie od naszych pragnień, i że czyściec jest w sta­ nie istnieć niezależnie od tego, czy on akurat życzy go sobie, czy nie. Wiem, że zabrzmi to dziwnie, ale potęgi władające ko­ smosem mogą uważać, że polityk czy prawnik, przekroczywszy próg śmierci, niekoniecznie osiąga tę doskonałą ekstazę czy­ stości, która pozwala ujrzeć Boga w całej Jego chwale i prze­ trwać to doświadczenie. Kosmos może być tak urządzony, by uwzględniać ten paradoks - i do tego sprawa się sprowadza. Dla nas na ziemi nie ulega wątpliwości, że każdy polityk jest bezgrzeszny i stanowi stosowne towarzystwo dla świętych Pań­ skich. To oczywiste, że prawnik z natury swej jest przepełnio­ ny miłością Bożą i wyzbyty jakiegokolwiek egoizmu, a względy - 39"

OBRONA WI ARY

materialne nie mają dlań znaczenia. Lecz choć przekracza to naszą ludzką wyobraźnię, owej kosmicznej potędze nikt nie za­ broni sądzić, że nawet prawnikowi, przy całej jego perfekcji, przyda się parę końcowych poprawek. A w takim razie z pew­ nością w kosmosie przewidziano coś na taką ewentualność. Gwiazdy przed Nim nieczyste i w aniołach braki dostrzega1, więc jeśli Pan Bóg zdecyduje, że i w ministrze spraw wewnętrz­ nych znajdzie się jeszcze miejsce dla jakichś ulepszeń, cóż mo­ żemy począć, jak tylko przyznać, że w Swej wszechwiedzy po­ trafi uleczyć zło, którego my nawet nie dostrzegamy.

1 Księga Hioba 25,5 oraz 4,18 w przekładzie Biblii Tysiąclecia. -40-

P I r AT I KSIĄDZ

T

o bardzo znamienne i dojmująco tragiczne, że pierwszą oznaką kapitulacji premiera pod naciskiem wyzyskiwa­

czy jest symboliczny gest odtrącenia, skierowany do biskupów. Premier powiedział podobno, że biskupi nie powinni wtrą­ cać się do rozmów między właścicielami kopalń, ekspertami i strajkującymi górnikami, bo właściciele kopalń czy eksperci nie wtrącają się do spraw kościelnych. Z grubsza biorąc, ozna­ cza to jedno z dwojga: albo chrześcijaństwo nie ma nic wspól­ nego z etyką, albo cywilizacja przemysłowa nie ma żadnego obowiązku postępować etycznie. W tej sytuacji zostaje nam tylko rozmyślać, czym w ogóle jest chrześcijaństwo i czym jest etyka, skoro chrześcijanie nie muszą trzymać się zasad chrze­ ścijańskich, a ludzie nie muszą trzymać się zasad etycznych. Nie sądzę, by premier chciał zasugerować taki właśnie wniosek, lecz tylko taki wniosek się nasuwa. I jest on nie do przyjęcia. Nie możemy tolerować tezy, że religia jest czysto prywat­ ną sprawą, ściśle oddzieloną od spraw publicznych, tak że jed­ no nigdy nie pokrywa się z drugim. Nie możemy dopuścić do -41-

OBRONA WI ARY

sytuacji, gdy pirat powie księdzu: „Ty jesteś panem w twoim ko­ ściele, a ja panem na moim okręcie. Ja ci nie przeszkadzam, kiedy idziesz z ludźmi w procesji, a ty mi nie przeszkadzaj, kiedy wie­ szam ludzi na rei”. Na tejże zasadzie prezes Międzynarodowej Gildii Włamywaczy mógłby powiedzieć papieżowi: „Ty dzier­ żysz klucze do nieba i piekła, a są to miejsca, gdzie wolałbym się na razie nie pokazywać, jeśli zdołam tego uniknąć. Ja ze swej strony dzierżę klucze do budynku przy ulicy Fitzarlington 273, skąd zamierzam dziś wieczór zabrać rozmaite cenne srebra, a po­ nieważ to zwykły biznes, mam nadzieję że nie będziesz się wtrą­ cał do mojej dziedziny, tak jak ja nie wtrącam się do twojej”. Jest to rozumowanie z gruntu błędne. Nie da się ustano­ wić najwyższego etycznego autorytetu i jednocześnie oznajmić, że jest to autorytet czysto etyczny, który nie ma prawa wypo­ wiadać się o materialnej rzeczywistości. Autorytet etyczny z na­ tury swojej musi stać ponad wszystkim co materialne, ponad wszystkim co błogosławione i co przeklęte, bo inaczej nie bę­ dzie etycznym autorytetem. Ci, którzy nie uznają Rzymu za taką najwyższą instancję, siłą rzeczy nie uznają papieskiego prawa do ferowania ocen. Ci, którzy sądzą, że zamiast Rzymu powinien przemawiać jakiś kościół protestancki będą woleli, aby to jego głos brzmiał najdonośniej. Lecz każdy, kto akceptu­ je jakąkolwiek instytucję, stojącą na straży dowolnego etyczne­ go ideału, choćby opartego na komunizmie albo poglądach eks­ centrycznej sekty, musi przyjąć, że ten ideał stanowi ostateczną miarę wszystkiego na świecie. Inaczej mówiąc, to sumienie jest -42-

PIRAT I KSIĄDZ

najwyższym sędzią ludzkich myśli i zamiarów. Żaden zdrowo myślący człowiek nie zgodzi się z tezą, że religia czy etyka są zamknięte w odrębnej sferze, oddzielonej nieprzenikalną ba­ rierą od wszystkich innych sfer, więc kiedy znajdujemy się aku­ rat w sferze nieetycznej mamy prawo postępować nieetycznie. Bóg - a dla ludzi mających mniej szczęścia, etyka - musi stać na pierwszym miejscu, bo inaczej zniknie zewsząd. Otóż, nowoczesny merkantylny świat zbudowano na prze­ ciwnej tezie, która zdawała się bardziej praktyczna. I właśnie dlatego ów świat popadł dziś w beznadziejny chaos. Stworzy­ li go ludzie przekonani, że religia obowiązuje tylko w niedzie­ le, a wiara jest czymś zamkniętym i oprawionym w okładkach Biblii, nie mającym żadnego związku z życiową filozofią. Ich poglądy były jednak raczej symptomem niż przyczyną zmian. a

Średniowieczne chrześcijaństwo, bardzo niedoskonałe i niepeł­ ne, zmuszone radzić sobie w prymitywnych warunkach, opie­ rało się przynajmniej na kolosalnym, zdroworozsądkowym za­ łożeniu, że najpierw jest ideał, a potem rzeczywistość, bo to, co ogólne zawiera w sobie to, co szczególne. Postęp ówczesnego społeczeństwa był pod wieloma względami powolny i niepo­ radny, lecz ideę mieli rozumną i zdrową. Etyka nie była trakto­ wana jak, powiedzmy, mineralogia - coś, co powinno znać swo­ je miejsce. Była raczej czymś, co wskazuje miejsce wszystkim innym sprawom. Kiedy dzisiejszy polityk informuje, że kopalniami mogą zajmować się mineralodzy, ale nie etycy, niechcący ujawnia - 43-

OBRONA WI ARY

całą nowoczesną obłudę. Ujawnia, że państwo stało się etycz­ ną anarchią, nie posiadającą żadnego autorytetu, który umiał­ by pokazać właściwe miejsce mineralogom, a co dopiero właści­ cielom kopalń. W dziewiętnastowiecznych wywodach na temat tolerancji po raz pierwszy pojawiła się osobliwa teza, że religia to rodzaj hobby - coś, co nie wykracza poza cztery ściany pry­ watnego domu i nie powoduje żadnych skutków dla bliźnich, choćby było nie wiedzieć jak dziwaczne. I na tej właśnie tezie wyrosło całe to wielkie świeckie społeczeństwo, które znamy od urodzenia, oparte nie na etyce ani moralności, lecz na material­ nych interesach, a dziś popadające w końcu w rozsypkę i zmie­ rzające ku własnej zagładzie.

WOLNOŚĆ Re LIG I j n A

Z

ałóżmy, że jakiś człowiek bardzo serio oznajmi, że w na­ szych oświeconych czasach trzeba pozwolić każdemu,

kto zechce, na wyznawanie dowolnej religii. I załóżmy, że inny człowiek w odpowiedzi opisze pewną formę kultu religijnego, jaką napotkał w swych podróżach, polegającą na rzucaniu nie­ mowląt na pożarcie świętemu krokodylowi. Ten, kto mówi, że każdy ma prawo wyznawać dowolną religię, tak naprawdę ma na myśli co innego niż mówi. Ma na myśli, że w społeczeństwie uznającym wspólne fundamental­ ne wartości etyczne każdy ma prawo głosić i wyznawać swój własny pogląd na temat źródeł tych wartości i mocy, która je sankcjonuje. Póki ktoś się zgadza, że nie wolno rzucać niemow­ ląt w paszczę krokodyla, może swą niechęć do ludzkiej ofiary uzasadniać w dowolnie pomysłowy sposób. Może twierdzić, że kieruje nim oświecony egoizm, bo jeśli dzisiaj rzuci niemow­ lę krokodylowi, to ono mu kiedyś odpłaci pięknym za nadobne. Może utrzymywać, że życie ewoluuje ku coraz większej dosko­ nałości, więc jeśli pozwolimy niemowlakowi żyć, wyewoluuje - 45"

OBRONA WI ARY

w superniemowlaka. Może oświadczyć, że jego zdaniem na­ leży uzyskać jak największe szczęście dla jak największej licz­ by istot, a pod tym względem zwycięska większość niemowląt przeważa nad pokonaną mniejszością krokodyli. Może uważać, że to po prostu kwestia estetycznego i hedonistycznego gustu, bo on sam lubi bawić się z dziećmi, a niespecjalnie przepada za zabawą z krokodylami. W każdym razie, jedno jest jasne: zwo­ lennik wolności religijnej z góry zakłada, że wszyscy jesteśmy zgodni w kwestiach etycznych, niezależnie od tego, jakimi dro­ gami dotarliśmy do tej zgody. A takie założenie wcale nie ozna­ cza, że trzeba tolerować wszystkie praktyki religijne - bo nie­ które mogą być z naszą etyką sprzeczne.

O

Ż

k AZ n

°DZIEJACH

aden dziennikarz się nie uskarża, kiedy z dziennikarskiej konieczności ktoś mu zmieni tytuł publikacji, zwłaszcza

dokonując skrótu. Gdybym wymyślił sobie, że mój artykuł ma być zatytułowany: „Studia nad warunkami życia w cywilizacji minojskiej w epoce heroicznej ze szczególnym uwzględnieniem gospodarczej i społecznej roli kobiet przed i po domniemanej dacie wyprawy Argiwów przeciw Troi” - gdybym dał artykuło­ wi taki zgrabny tytulik, naprawdę nie miałbym prawa się żalić, ujrzawszy następnie me dzieło w „Sensacjach Chicagowskich” (dokąd sam je wysłałem) opatrzone nagłówkiem: „Jak Helena Trojańska prowadziła dom”. Także w mniej skrajnych wypad­ kach skrót bywa często nieunikniony, zwłaszcza gdy tekst napi­ sany dla statecznych czytelników książek trzeba w trymiga i na kolanie przerobić dla niecierpliwych czytelników gazet. Lecz nawet nieszkodliwa zmiana potrafi być intelektualnie frapująca. Na przykład, pewna gazeta poprosiła mnie jakiś czas temu, żebym napisał esej z dziedziny etyki na temat: „Gdybym mógł wygłosić tylko jedno kazanie”. Kiedy naturalną koleją rzeczy esej - 47“

OBRONA WI ARY

trafił do druku, ukazał się pod tytułem: „Gdybym był kaznodzie­ ją”. Nie żebym się skarżył; skrót został ewidentnie wymuszony przez brak miejsca. Jednak sens obu tytułów jest inny. Tytuł „Gdybym mógł wygłosić tylko jedno kazanie” roztacza wizję słodką i upojną - ukazuje mnie zakneblowanego przez więk­ szą część życia, bo tylko w ten sposób dałoby mi się zatkać gębę. Byłby to prawdziwy błogostan dla ludzkości, gdybym nie odzy­ wał się wcale przez dwadzieścia lub trzydzieści lat; stąd już tylko krok do cudownej utopii, w której urodziłbym się głuchoniemy. Lecz założenie jest takie, że raz, i tylko raz, knebel zostaje mi wy­ jęty i przez krótką chwilę mogę się podzielić refleksjami milczące­ go żywota. Ponieważ tak właśnie to zrozumiałem, zaatakowałem coś, co - jak wynika z moich doświadczeń z rodzajem ludzkim stanowi groźbę największą: egoizm i pychę. Jeśli dano by mi tylko moment, aby wykrzyczeć jedno jedyne ostrzeżenie, wykrzyczał­ bym to właśnie, a potem na zawsze mógłbym zamilknąć. Lecz „Gdybym był kaznodzieją” to całkiem inna wizja. Nie jest to kojący obraz, który ukazuje, jak siedzę bezpiecznie za­ kneblowany i czekam na swoje pięć minut, lecz nieprzyjemny, złowieszczy obraz, na którym widać, jak stanąłem na ambonie i rozkręcam się na całego, z kaznodziejskim zapałem perorując ile dusza zapragnie w ramach czynności zawodowych. Zamiast krótkiej, ożywczej irytacji, wywołanej moją jedyną przemową, budzę w ludziach rozpacz, bo widzą przed sobą nieskończoną, ginącą w oddali perspektywę moich kolejnych mów. A przede wszystkim zmienia to zupełnie mój własny stosunek do sprawy -48-

O KAZNODZIEJACH

Nie streszczam w jednym tekście i jednym kazaniu tego, co na­ prawdę mam do powiedzenia, lecz, jak przystało na kaznodzie­ ję, przetrząsam Biblię w poszukiwaniu coraz to nowych tek­ stów i drążę umysł w poszukiwaniu coraz to nowych kazań. I

choć wiele bzdur powiedziano o nadmiernym autorytecie

kaznodziejów (który nie jest przynajmniej tak bezsensowny, jak autorytet anonimowych dziennikarzy), nie ulega wątpliwości, że pod pewnym względem kaznodzieja jest w korzystnym położe­ niu, a raczej, że wierni są w położeniu niekorzystnym. Na pewno świetnie by wyglądało, gdyby szeregi wiernych topniały w oczach w miarę jak kazanie ciurka powolutku między „Po Czterdzie­ ste” a „Po Pięćdziesiąte”, ale w rzeczywistości nie zdarza się, żeby ludzie całymi grupami wstawali z ławek, ziewając ostentacyjnie i wychodząc z kościoła, by wyrazić swój brak entuzjazmu. Naj­ dobitniej chyba zaprotestował ktoś, kto ściągnął buty i postawił je obok ławki, dając do zrozumienia, że dość już usłyszał i te­ raz pora się zdrzemnąć. Lecz tacy bohaterscy humoryści trafiają się rzadko. Szacunek czy konwenans trzyma wiernych w ryzach, i w tym znaczeniu każdy, chcąc nie chcąc, musi wysłuchać kaza­ nia. Za to nikt, kto nie ma ochoty nie musi czytać mojego arty­ kułu i nie wyobrażam sobie, żeby to uczynił. Kaznodzieja, jak każdy, otrzymuje praktyczne rady. I, jak każdy, zazwyczaj otrzymuje rady złe. Słyszy na przykład, że powi­ nien się wystrzegać „nudnych dogmatów”. Nigdy nie zdołałem odkryć, co miał na myśli pewien znamienity dziennikarz, kie­ dy oznajmił, że modlitwa nie ma nic wspólnego ani z religią, - 49-

OBRONA WI ARY

ani z dogmatami. Dodał, że agnostyk też może się modlić. Tyl­ ko czekałem, aż zacznie domagać się tego prawa dla ateistów. Co miał na myśli, nie wiem do dziś. Każdy ateista, każdy racjo­ nalnie myślący racjonalista z miejsca zauważy ewidentny fakt, że modlitwa zależy od paru nader konkretnych dogmatów. Po pierwsze, zakładamy, że istnieje jakiś niewidzialny byt, mogą­ cy wysłuchać naszych słów, choć nie zostały one przekazane materialnymi środkami łączności - a takie założenie jest do­ gmatem. Po drugie, zakładamy, że ów byt ma do nas stosunek życzliwy, a nie wrogi - co jest następnym dogmatem. I po trze­ cie, byt ten nie jest ograniczony logiką istniejących związków przyczynowych, lecz potrafi w te związki ingerować w reakcji na nasze prośby - a to już jest dogmatem kolosalnym i potęż­ nym. Lecz napomykam o tym jedynie na marginesie, bo tak wygląda najczęstsza błędna rada, udzielana kaznodziejom. Kapłan idący za tą radą powinien odsunąć na bok systemy reli­ gijne i mówić spontanicznie, z serca albo (jeśli ma po temu wa­ runki osobiste) z głowy. Doradcy chyba nie zdają sobie spra­ wy, że w ich oczach kapłan czy kaznodzieja jest personą dużo ważniejszą niż był w poprzednich stuleciach. Żądają od niego geniuszu i oryginalności, których próżno by oczekiwać od po­ szczególnych osób, wykonujących dowolny inny zawód. Nie­ szczęsny ksiądz w zwykłej parafii, zamiast nauczać tego, czego sam się nauczył, czyli określonego systemu myśli religijnej, po­ winien własnym sumptem przekształcić się w połączenie Savonaroli, Swedenborga i zawodowego hipnotyzera. Lecz nie każdy -50-

O KAZNODZIEJACH

rodzi się hipnotyzerem, autorem prozy poetyckiej lub chary­ zmatycznym przywódcą. Każdy za to potrafi objaśnić sensow­ ny system religii i moralności, jeśli taki system poznał. W rzeczywistości tylko religia i dogmaty sprawiają, że ka­ zanie da się wytrzymać. System myśli może zostać objaśnio­ ny przez dowolnego myślącego człowieka, co nie znaczy, że ów człowiek jest myślicielem. W bardzo podobnej sytuacji znajdują się lekarze. Nie oczekujemy od rodzinnego doktora, aby był ge­ niuszem w rodzaju Pasteura, Listera czy innego wielkiego od­ krywcy. Chcemy tylko, żeby znał system, którego go nauczono - wiarę i dogmaty akceptowane przez medyczną profesję. Do­ radzać kaznodziei, żeby dał sobie spokój z teologią i oddzia­ ływał za pomocą swej osobowości, to jak doradzać lekarzowi, żeby machnął ręką na fizjologię i poprzestał na hipnotyzowa­ niu pacjenta lśniącymi, skupionymi oczami.

GDYBYm

mógł

WYGŁOSIĆ

Ty LKO JE d NO

G

k a Za n I e

dybym mógł wygłosić tylko jedno kazanie, byłoby to ka­ zanie przeciw pysze. Im dłużej patrzę na ludzką egzy­

stencję, zwłaszcza tę nowoczesną, praktyczną i eksperymental­ ną, tym bardziej wierzę w dawną religijną doktrynę, że wszelkie zło wzięło się z jakiejś próby wywyższenia własnej osoby; z ja­ kiejś chwili, gdy w poprzek całego sklepienia niebios przebiegła z trzaskiem głęboka rysa, niczym pęknięcie w lustrze, bo hen, na wysokościach, Lucyfer zrobił szyderczy grymas. Pierwszy fakt, który trzeba tu odnotować, jest dość osobli­ wy. Ze wszystkich koncepcji dotyczących grzechu, grzeszność pychy jest najczęściej odtrącana w teorii i najpowszechniej ak­ ceptowana w praktyce. Dzisiejsi ludzie sądzą, że owa teologicz­ na idea nie ma związku z codziennym życiem; i kiedy przed­ stawia się ją jako teologiczną ideę, tak chyba naprawdę jest. Ale w rzeczywistości znajduje się tak blisko ich życia, że przez tę bliskość właśnie jej nie rozpoznają. Przetestujmy to doświadczalnie, robiąc niewielki ekspery­ ment, bynajmniej nie przykry. Załóżmy, że czytelnik, a jeszcze - 53-

OB RO N A W I A R Y

lepiej autor, uda się do angielskiego pubu czy innego powszech­ nie dostępnego miejsca, gdzie ludzie wchodzą w społeczne in­ terakcje. Mogłoby to być nawet metro czy tramwaj, tylko że panujące tam warunki nie sprzyjają długim, filozoficznym dys­ putom równie dobrze jak pub czy staroświecka gospoda. Cho­ dzi w każdym razie o miejsce, gdzie gromadzą się różnoracy i zupełnie przeciętni osobnicy. Zazwyczaj są to ludzie nieza­ możni, bo większość ludzkości jest niezamożna; inni prospe­ rują całkiem nieźle, lecz z punktu widzenia snobów należą do pospólstwa; słowem, nasz materiał doświadczalny powinien się składać z najzupełniej typowych istot ludzkich. Załóżmy dalej, że badacz, nawiązawszy z nimi kontakt i demonstrując wszelkie oznaki grzeczności, zagai jak rasowy gawędziarz, czyli na przykład tak: „Teologowie są zdania, iż to właśnie jeden z aniołów, a więc bytów o wyższej niż ludzka inteligencji, nie chcąc znajdować naturalnej radości w uwiel­ bieniu Boga, lecz dążąc do tego, by samemu stać się obiektem największej czci, uczynił dywersję w projekcie Opatrzności, za­ burzył prawidłowe zakończenie prac nad wszechświatem i nie dopuścił, aby w pełni przejawiła się radosna natura kosmosu”. Poczyniwszy tę uwagę, badacz powinien potoczyć po kompa­ nii zachęcającym wzrokiem, wyraźnie oczekując potwierdzenia i jednocześnie zamawiając takie napitki, jakie rytuał każe spo­ żywać w tym akurat miejscu i czasie albo po prostu częstując wszystkich papierosami, żeby wzmocnić ich siły w tej godzi­ nie próby. Cokolwiek jednak spożyją i wypalą, musimy stwier­ - 54"

G D Y B Y M MÓG Ł W Y G Ł O S I Ć T Y L K O J E D N O K A Z A N I E

dzić, że ustosunkowanie się do powyższej opinii będzie od słu­ chaczy wymagać niemałego wysiłku. Ich komentarze okażą się, jak mniemam, dość niezborne i pełne rezerwy: „Taa, jasne...”, względnie: „Odbiło ci, koleś?”, albo: „O, kurczaki!”, czy też: „No to chlup pod te anioły!”. Będą to bowiem komentarze tak naj­ zupełniej wolne od wszelkiego dogmatyzmu i religijnej stron­ niczości, jak nasza przymusowa państwowa edukacja. Krótko mówiąc, ktoś, kto spróbuje przedstawić tę doktrynę zwykłej gromadzie ludzi właśnie jako doktrynę, odkryje, że mówi do nich obcym językiem. Nawet jeśli dla uproszczenia oznajmi, że pycha jest najgorszym z siedmiu grzechów głównych, wywo­ ła w słuchaczach tylko mgliste i dość nieprzyjemne wrażenie, że mają do czynienia z kaznodzieją. A przecież jego kazanie po­ tępia coś, co wszyscy potępiają - przynajmniej u innych. Niechaj jednak nasz badacz kontynuuje doświadcze­ nie, wykazując cierpliwość naukowca. Niechaj posiedzi trochę w pubie - ja zrobię to chętnie i bez poświęcenia - czy w innym podobnym miejscu, gdzie można się gromadzić dla rozmów i rozrywek, i niechaj skrzętnie rejestruje, w jaki sposób zwy­ czajne istoty ludzkie opowiadają o sobie nawzajem. Ponieważ jest naukowcem, całkiem możliwe, że pierwszy raz w życiu wi­ dzi zwykłych ludzi. Słuchając uważnie, dowie się, jakim tonem mówią o przyjaciołach, wrogach i znajomych. Będzie to na ogół ton dosyć pobłażliwy i umiarkowany, choć zabarwiony silnymi uczuciami sympatii i antypatii. Badacz usłyszy niejedną aluzję, czasem zawoalowaną, do powszechnie znanej słabości jakiegoś - 55-

OBRONA W IA R Y

Szwagra do napojów wyskokowych, ale też wiele usprawiedli­ wień, a nawet pewną dumę, że Szwagier nawet zalany w pest­ kę zachowuje się jak dżentelmen lub że nieźle odpyskował po­ licjantowi. Jakiś osławiony idiota, zawsze obstawiający konia, który przegra, zostanie obgadany z prawie serdeczną pogar­ dą. Da się też wyczuć, zwłaszcza pośród ubogich, prawdziwie chrześcijańskie zmiłowanie dla tych, którzy „narobili sobie kło­ potów”, bo kultywowali obyczaj włamań i kradzieży kieszon­ kowych. I w miarę jak przed oczami badacza będą się prze­ suwać te barwne postacie, niczym szereg duchów wywołanych przez inkantację plotki, okaże się, że pewien gatunek człowie­ ka, i zazwyczaj tylko ten gatunek, albo wręcz jeden konkret­ ny reprezentant tego gatunku, wzbudza w ludziach autentycz­ ną, rzetelną niechęć. Ton głosu zmienia się, gdy o nim mowa, rysy twardnieją z dezaprobatą, atmosfera nagle się oziębia. Bar­ dzo to dziwne, bo zgodnie z nowoczesnymi teoriami społecz­ nymi naprawdę trudno odkryć, czemu takie z niego monstrum i co jest z nim nie tak. Rozmówcy będą dawać to do zrozu­ mienia za pomocą obrazowych metafor, wspominając o pew­ nym typie, któremu woda sodowa uderzyła do głowy i które­ mu się zdaje, że pojadł wszystkie rozumy. A potem ktoś burknie ze złością: „Wchodzi tutaj i myśli, że jest Bogiem Wszechwie­ dzącym”. I w tym momencie badacz z trzaskiem zamknie no­ tes i wycofa się z miejsca eksperymentu, być może płacąc wcze­ śniej za wszystkie napoje i zakąski, które musiał skonsumować dla dobra nauki. Dostał czego chciał. Uzyskał intelektualne -56-

G D Y B Y M MÓG Ł W Y G Ł O S I Ć T Y L K O J E D N O K A Z A N I E

zaspokojenie. Mężczyzna w pubie powtórzył dokładnie, słowo po słowie, teologiczną formułę opisującą Szatana. Pycha jest trucizną tak zjadliwą, że zatruwa nie tylko cno­ ty Zatruwa też inne występki. To właśnie czują zwykli ludzie w gospodzie. Tolerują pijaczynę, hazardzistę a nawet złodzie­ ja, ale mają poczucie, że tkwi jakieś nikczemne zło w człowie­ ku, mogącym się chlubić tak wielkim podobieństwem do Boga W szechwiedzącego. Na dobrą sprawę, wszyscy rozumiemy w głębi duszy, że py­ cha, z której wyrosły inne grzechy, wywiera na te grzechy dziw­ ny wpływ, sprawiając, że zastygają w lodowatej zatwardziało­ ści. Weźmy na przykład mężczyznę, który jest nader kochliwy i swobodny w sferze seksualnej. Nawet jeśli rozmienia się on na drobne w przelotnych, nic nie wartych romansach, ze szko­ dą dla własnej duszy, może wciąż zachowywać coś, co sprawia, że jest zdolny przyjaźnić się z innymi mężczyznami, a nawet przyjaźnić serdecznie i wiernie. Ale gdy tylko ten rodzaj czło­ wieka uzna swoją słabość za siłę, zmienia się w kogoś zupeł­ nie innego. Powstaje zimny, fałszywy uwodziciel, najpodlejszy gatunek łobuza, osobnik na ogół traktowany z instynktow­ ną niechęcią i pogardą przez przedstawicieli własnej płci. Ktoś inny może być z natury gnuśny i nieodpowiedzialny, zaniedby­ wać wiele obowiązków, a jednak niewykluczone, że przyjaciele wciąż traktują go wyrozumiale, póki jego wady płyną wyłącznie z niedbalstwa. Lecz kiedy niedbalstwo staje się wystudiowane, wkracza diabelska pycha. Człowiek zmienia się w upozowanego - 57"

O BR O N A W I A R Y

artystę z bohemy, celowego pasożyta, żerującego na społeczeń­ stwie w imię swego domniemanego geniuszu. Zaczyna głosić, że jako poeta ma prawo żyć po królewsku z cudzych pieniędzy i gardzić ludźmi lepszymi od siebie, harującymi ciężko, aby on mógł marnotrawić. Pycha, zgodnie z subtelną religijną defini­ cją, jest rzeczywiście i najdosłowniej diabelska. Moglibyśmy pokazać tę samą prawdę na dowolnym ty­ pie grzesznika. Łatwo wykazać, że nawet skąpiec, wstydzący się trochę własnej patologii, jest bardziej ludzki i sympatycz­ ny niż milioner, który pyszni się własną chciwością, przedsta­ wiając ją jako ogólnoludzką normę, podziwu godną skromność i życie pełne znoju. I nawet tchórzostwo jako zwykła słabość nerwów jest lepsze niż tchórzostwo podniesione do rangi cnoty i teorii intelektualnej. Wystarczy odrobina wyobraźni, żeby po­ czuć życzliwość dla tych, którzy, jak stado owiec, ulegają panice i wiedzą o tym. Lecz trudno o życzliwość dla zadufanego pacy­ fisty, propagującego coś, co uważa za pokój na ziemi. Ludzie nie cierpią zadufania, bo to najbardziej oschła postać pychy. Sytuacja jest więc paradoksalna. Religijna idea, że pycha jest złem została odrzucona jako mistycyzm, zbędny dla no­ woczesnej etyki, która ma być po prostu życiowa i użyteczna. A przecież pilnie potrzebujemy tej akurat idei - właśnie dla­ tego, że etyka musi być życiowa i użyteczna. Nawet jeśli chce­ my tylko zapewnić ludziom szczęście, pycha z pewnością ich unieszczęśliwi. Praktyczne argumenty, wskazujące pychę jako źródło ludzkich konfliktów i udręk, są - na ile to w ogóle -58-

G D Y B Y M MÓG Ł W Y G Ł O S I Ć T Y L K O J E D N O K A Z A N I E

możliwe - jeszcze bardziej ewidentne niż argumenty mistycz­ ne, potępiające ją za wywyższanie własnego ego nad duszę świa­ ta. A przecież, choć dostrzegamy pychę i jej ponure skutki we wszystkich sferach nowoczesności, bardzo rzadko wspomina się o niej w dzisiejszych książkach i teoriach etycznych. Wręcz przeciwnie, literatura i etyka w swojej masie wydają się jakby specjalnie obmyślone, aby ją szerzyć. Tuziny skrybów i mędr­ ców trudzą się dniami i nocami, wysławiając asertywność i sa­ morealizację, nauczając, że każde dziecko powinno rozwijać swą osobowość (cokolwiek to oznacza), każdy dorosły powinien się poświęcić osiąganiu sukcesu, a każdy, kto osiągnął sukces musi wykształcić w sobie magnetyczną osobowość przywódcy, bar­ dziej przemożną od innych osobowości. Uczą nas, że człowiek może stać się nadczłowiekiem (również w drodze kursów ko­ respondencyjnych). Bardziej wysublimowana i artystyczna lite­ ratura pokazuje, w jaki sposób szczególnie nadludzki nadczłowiek ma się odnosić do tłumu poślednich nadludzi, tworzących populację tego osobliwego świata. W teorii, nowoczesność namawia zatem do egoizmu. Ale niechaj nie spędza nam to snu z powiek. Teoria to jedno, a prak­ tyka drugie. A w praktyce nowoczesność, dokładnie tak samo jak starożytność, nadal z całego serca potępia egoistów. Czło­ wiek o silnej, magnetycznej osobowości wciąż jest człowiekiem, którego znajomi z największą chęcią kopnęliby w tylną część ciała. Osobnik przechodzący ostrą fazę samorealizacji jest łu­ biany równie szczerze w tanich piwiarniach, jak w elitarnych -

59

"

O BR O N A W I A R Y

klubach. Nawet najbardziej postępowi, oświeceni ludzie umieją przejrzeć nadczlowieka na wylot i zobaczyć w nim nudzia­ rza. Filozofia pychy załamuje się nie w teorii, lecz w praktyce. Gdziekolwiek zgromadzi się dwóch lub trzech, włącza się mo­ ralny instynkt, zaś wystarczającą odpowiedź na tę nowoczesną herezję stanowi po prostu nowoczesne ludzkie doświadczenie. Gdybym mógł wygłosić tylko jedno kazanie, na pewno nie zdołałbym go honorowo zakończyć, nie dając świadectwa temu, co wedle mej wiedzy jest solą i ostoją prawd religijnych. Sto­ sunek do pychy i pokory to tylko jedna z tysiąca postaw, któ­ re znalazłem w Kościele katolickim i odkryłem, że są słusz­ ne, podczas gdy świat nieustannie grawituje ku niesłusznym. Myślę, że bez tradycji Kościoła ten sekret, łączący subtelność z normalnością zostałby niemal kompletnie zapomniany po­ między ludźmi. Mnie na przykład tylko ze dwa razy obiła się o uszy jakaś wzmianka o pokorze, zanim trafiłem w sferę ka­ tolickich wpływów. Nawet to, co kocham najżarliwiej, jak wol­ ność czy wyspiarska poetyczność Anglii, pod tym względem zabłąkało się na manowce. A zabłąkało się, ponieważ sami się oszukujemy. Na przykład, angielska definicja patriotyzmu to świetny przykład definicji pychy. Patriotyzm jest najwznioślej­ szym ze wszystkich naturalnych uczuć, póki mówimy: „Obym okazał się godny Anglii!”. Zaczyna się jednak przeradzać w śle­ pe zakłamanie, kiedy wystarczy oznajmić: „Jestem Anglikiem”. To nie przypadek, że patriotyzm jest traktowany jak płomien­ na wizja, wznioślejsza i lepsza od samego patrioty, w krajach -60-

G D Y B Y M MÓ GŁ W Y G Ł O S I Ć T Y L K O J E D N O K A Z A N I E

o tradycji katolickiej, takich jak Francja, Polska czy Irlandia, podczas gdy w miejscach bardzo od tej tradycji odległych, ta­ kich jak Berlin czy Belfast, wyrodził się w pospolite heretyckie uwielbienie dla własnej krwi i kości, dla własnego modelu kul­ tury, z patriotą w roli elementu składowego. Słowem, gdybym mógł wygłosić tylko jedno kazanie, wy­ brałbym takie, które mocno zirytuje wiernych, zwracając ich uwagę na Kościół, bezustannie rzucający rękawicę diabłu z jego diabelską pychą. Gdybym mógł wygłosić tylko jedno kazanie, miałbym całkowitą pewność, że nie poproszą mnie o następne.

INTERNACJONALIZM

P

o wielu, wielu latach - można by rzec, po doświadczeniach życia całego - zrozumiałem wreszcie, co tak naprawdę ma

na myśli jakiś poczciwy zwolennik socjalizmu z zamożnej dziel­ nicy Londynu, kiedy oznajmia, że jest internacjonalistą i że ludz­ kość liczy się bardziej niż ciasne uczucia narodowe. Zrozumienie spłynęło na mnie nagle, po kilkugodzinnej rozmowie z takim właśnie człowiekiem. Był to człowiek od dziecka wychowany w przeświadczeniu, że Anglicy są narodem osobiście wybranym przez Boga. Moż­ liwe, że jego ojciec i dziadek na serio wierzyli, że pochodzą od zaginionych plemion Izraela. W każdym razie, wszystko co go otaczało, od codziennej gazety poczynając, a na cotygodnio­ wym nabożeństwie kończąc, oparte było na założeniu, że Angli­ cy są solą ziemi, a już w szczególności solą owych mórz, którymi władała Brytania. Członkowie jego rodziny w ogóle nie sięga­ li myślą poza brytyjskie sprawy, żyjąc w imperium, nad którym słońce nigdy nie zachodziło, czy może raczej nigdy nie wzeszło. Ich kościół był - jakże by inaczej - Kościołem anglikańskim, -63-

OBR O NA W I A R Y

choćby zamienił się przez to w miejscową kaplicę; ich religia sprowadzała się do Biblii, rozumianej jako coś, co towarzyszy brytyjskiej fladze. Kiedy zdałem sobie z tego sprawę, pojąłem też całą resztę. Właśnie dlatego on i jemu podobni tak się ekscytują nudną jak flaki z olejem teorią internacjonalizmu. Właśnie dlatego bra­ terstwo ludów, które dla mnie było oczywiste, dla nich było ob­ jawieniem. Teza, że trzeba kochać cudzoziemców zdawała się im paradoksem tak niesamowitym, że aż przenikającym dresz­ czem; zawierała w sobie bowiem Boski paradoks, że trzeba mi­ łować nieprzyjaciół. Nie dziwmy się, że wszyscy ci internacjonaliści pasjami or­ ganizują wizyty zagraniczne, delegacje międzynarodowe, roz­ mowy dwustronne i wymianę uścisków dłoni. Robią to, aby z niegasnącym zdumieniem wciąż na nowo odkrywać, że dłonie i serca cudzoziemców nie różnią się szczególnie od ich własnych. Ich internacjonalistyczny zapał jest niczym krzyk, który z prze­ jęcia niemal więźnie w gardle: „Patrzcie! Francuzi też chodzą na dwóch nogach! Spójrzcie tylko! Niemcy mają nosy w tym sa­ mym miejscu co my!”. Katolik, zwłaszcza urodzony i wychowa­ ny w wierze katolickiej, nigdy nie zrozumie takich olśnień, bo jego religia od zarania jest mocno zakorzeniona w przeświad­ czeniu o jedności wszystkich potomków Adama - jedynego na­ rodu wybranego. Katolik żywi dla swego kraju lojalność, nie­ raz wręcz żarliwą, bo taki właśnie patriotyzm i przywiązanie do konkretnych miejsc stanowi przyrodzoną część jego życia reli­ -64-

INTERNACJONALIZM

gijnego, znającego ideę lokalnych sanktuariów i lokalnych reli­ kwii. Ale tak samo jak kult relikwii jest wtórny wobec wiary, tak też patriotyzm jest wtórny wobec ludzkiego braterstwa. Katolik powie: „oczywiście, że musimy kochać wszystkich ludzi, ale co kochają wszyscy ludzie? Kochają swoją ziemię, swoje prawowi­ te granice, pamięć o swych przodkach. Dlatego są patriotami to normalne”. Lecz patriocie protestanckiemu nigdy nawet do głowy nie przyszło, że może istnieć jakiś patriotyzm poza jego własnym. Protestantyzm, w pewnym sensie, sam jest patrioty­ zmem - ale też, niestety, niczym więcej. Zaczął od patrioty­ zmu i na nim poprzestał. My, katolicy, zaczęliśmy od ludzkości, a potem wykroczyliśmy poza nią, ku wszystkim jej różnorod­ nym miłościom i tradycjom. Trudno o jaśniejsze oświecenie niż ten nagły przebłysk prawdy, jaki w ostatniej chwili życia ujrzała jedna z najwspanial­ szych wyznawczyń angielskiego protestantyzmu, należąca do osób najbardziej protestanckich i najbardziej angielskich. Takim właśnie przebłyskiem były ostatnie słowa siostry Cayell1, któ­ ra sama zginęła jako męczennica nowoczesnej religii, zwanej nacjonalizmem. Gdy białe słońce śmierci zajrzało jej w oczy i przeniknęło w głąb umysłu, wykrzyknęła, jak człowiek, który dokonał wstrząsającego odkrycia: „Teraz rozumiem, że patrio­ tyzm to za mało”. Przedśmiertne słowa angielskiej męczennicy,

1 Edith Cavell (1865-1915) - bohaterska pielęgniarka, rozstrzelana _ _ ✓ przez Niemców, symbol heroizmu z okresu I Wojny Światowej. -65-

OBRONA W IA R Y

oddającej życie w Belgii, często były odtąd cytowane przez ludzi, którzy są niczym więcej, jak tylko kosmopolitami. A prze­ cież są to ostatni ludzie na świecie, którzy mogliby te słowa pojąć. Oni bowiem próbują dowieść czegoś dokładnie przeciw­ nego. Nie twierdzą, że patriotyzm to za mało, ale że to o wiele za dużo.

RA d Y , Kt ÓRE O d RZU cAMY

J

edynie Kościół katolicki broni człowieka przed poniżają­ cą niewolą, jaką jest bycie typowym dzieckiem swoich cza­ sów. Porównywałem Kościół z nowymi religiami, takimi jak so­

cjalizm, i w tym właśnie punkcie Kościół się od nich różni. Te Nowe Religie pod wieloma względami pasują do nowych wa­ runków - lecz tylko do nich. Kiedy warunki się zmienią, zale­ dwie za sto czy dwieście lat, Nowe Religie, skupione na swo­ im jednym celu, staną się praktycznie bezcelowe. Tymczasem W iara ma nie tylko świeżość nowej religii, lecz także bogactwo religii starej, a zwłaszcza jej wszystkie rezerwy. Pod tym wzglę­ dem starodawność daje wielką przewagę, szczególnie gdy cho­ dzi o odnowę i zachowanie młodości. Wyłącznie przez ana­ logię ze zwierzęcym ciałem zakładamy, że wszystko co stare musi być stwardniałe i sztywne. Lecz to niedekwatna metafo­ ra, bo oparta na skojarzeniu z żyłami i kośćmi. W sferze ponad­ czasowego ducha starość oznacza giętkość, a przede wszystkim - różnorodność i wiele alternatyw do zaoferowania. Patrząc na dzieje religii, obserwujemy swoisty płodozmian - dawne pola -67-

O BR O N A W I A R Y

mogą przez dłuższy czas leżeć odłogiem, a potem znów stają się uprawne. Kiedy zaś nowa religia czy inna bieżąca moda zasie­ wa wszędzie tę samą monokulturę, po pewnym czasie pola ja­ łowieją, a wiatr porywa ziarna. Religia tak stara jak katolicyzm miała czas, by zapełnić wielkie skarbce i zbrojownie; może do woli przebierać między zasobami wielu wieków, przywołując jedno stulecie na pomoc innemu. Może zawezwać stary świat, aby w nowym przywrócić równowagę. Tak czy owak, Nowe Religie pasują do Nowego Świata i to jest ich najtragiczniejsza ułomność. Każda stanowi wytwór współczesnych warunków, co zresztą łatwo udowodnić. Socja­ lizm to reakcja na kapitalizm. Spirytyzm to reakcja na materia­ lizm, a w skrajnej postaci po prostu pokłosie nieszczęść wojny światowej. Lecz także i w pewnym subtelniejszym sensie fakt, że Nowe Religie nadają się dla świata sprawia, że tak napraw­ dę nie nadają się dla ludzi; a fakt, że łatwo je przyjąć, sprawia, że są nie do przyjęcia. Wszystkie podkreślają własną postępo­ wość, ponieważ konkretna epoka, w której powstały, szczyci się postępem. Twierdzą, że są demokratyczne, ponieważ nasz sys­ tem wciąż żałośnie popiskuje, że jest demokracją. Czym prę­ dzej postarały się być w zgodzie z nauką, co nieraz oznacza­ ło tylko przedwczesną kapitulację przed naukowymi błędami. W pośpiechu pozbywały się wszelkiej symboliki, którą można by nazwać przestarzałą, i wszelkich szat, które uchodzą za sta­ romodne. Szczyciły się, że mają wesołe obrzędy i radosne kaza­ nia; ich kościoły konkurowały z kinami; nieraz zresztą zmienia­ - 68-

RADY, KT Ó RE O D R Z U C A M Y

ły się w kina. W bardziej umiarkowanej postaci ich stan ducha sprowadzał się do wychwalania naturalnych przyjemności, czy­ li rozkoszy czerpanych z natury, w tym również z natury ludz­ kiej. Są to przyjemności zaiste znakomite, i znakomita jest wol­ ność, pozwalająca się nimi cieszyć - a jednak wszystko to ma swe ograniczenia. W gruncie rzeczy wcale nie potrzebujemy religii, która ma rację tam, gdzie i my mamy rację. Potrzebujemy religii, która ma rację tam, gdzie my się mylimy. W wypadku bieżących du­ chowych mód problem w gruncie rzeczy nie polega na tym, czy religia dopuszcza wolność, ale (w najlepszym razie) na tym, czy ta nowa wolność dopuszcza religię. Ludzie nowocześni akcep­ tują nowoczesne trendy z całym dobrodziejstwem ich inwenta­ rza - z tym co przyjemne, co anarchiczne, co nudne, co oczy­ wiste - i domagają się, by każda religia została przykrojona na ich miarę. Ale trend będzie istnieć nawet bez religii. Mówią, że religia powinna być bliżej ludzi - podczas gdy sami wolą obra­ cać się wśród ludzi dalekich od religii. Mówią, że religia ma być praktyczna - podczas gdy sami i bez religii są praktyczni. M ó­ wią, że religia ma być zgodna z nauką, choć sami zgadzają się z nauką, a nie bardzo chcą zgodzić się z religią. Mówią, że chcą takiej właśnie religii, bo sami tacy właśnie są. Twierdzą, że jej chcą, mając na myśli, że mogą się bez niej doskonale obyć. Zupełnie inaczej wygląda sprawa, gdy religia - w swoim etymologicznym znaczeniu oznaczająca coś, co wiąże - nakłada ludziom więzy etyki, która nie jest zgodna z trendem panującym - 69-

O BR O NA W I A R Y

w danym miejscu i czasie. Tak działo się, kiedy święci mówili o pojednaniu groźnym, kipiącym z wściekłości warchołom, nie znoszącym nawet widoku przeciwników. Tak działo się, kie­ dy głoszono miłosierdzie poganom, którzy ani trochę w to nie wierzyli; i tak dzieje się dziś, kiedy głosi się czystość nowym po­ ganom, którzy też zupełnie w to nie wierzą. W takich wypad­ kach człowiek zderza się z autentyczną religią; i wtedy właśnie widać szczególny i samotny tryumf wiary katolickiej. Nie polega on po prostu na tym, że religia ma słuszność tam, gdzie i my mamy słuszność, ani że niesie pogodę ducha, nadzieję czy humanitarne współczucie. Nie —tryumf katolicy­ zmu leży w tym, że ma on słuszność tam, gdzie my byliśmy w błędzie, a świadomość ta, jak bumerang, wraca do nas już po fakcie. Jedno słowo, mówiące coś, czego nie wiemy, ma więk­ szą wartość niż tysiąc słów, mówiących to, co wiemy Tym moc­ niej nas to uderza, jeśli nie tylko czegoś nie wiedzieliśmy, ale nie mogliśmy nawet w to uwierzyć. Może wydawać się para­ doksem, że prawda uczy nas więcej poprzez słowa, które od­ rzucamy, niż słowa, które akceptujemy. A jednak jest to rzecz ewidentna, powszechnie znana i można ją zilustrować dowol­ nym przykładem. Załóżmy, że ktoś nam odradza chodzenie do pubów. Uwa­ żamy go za nudziarza, męczącego, choć zapewne pełnego do­ brych intencji. Jeśli przeciwnie, ktoś doradza, żebyśmy spę­ dzali w pubach jak najwięcej czasu, nie mamy wątpliwości, że jego intencje są jak najlepsze, zaś ideał, który głosi - do­ -70-

RADY, KT Ó RE O D R Z U C A M Y

prawdy wzniosły, aczkolwiek na tyle prościutki i oczywisty, że nie ma potrzeby go bronić. Lecz jeśli ów ktoś nam powie, by­ śmy unikali jednego konkretnego pubu, zwanego „Pod Koro­ ną”, z lewej strony za stawem, ostrzeżenie może się wydać zbyt dogmatyczne i autorytatywne, nie poparte wystarczającą argu­ mentacją. Załóżmy jednak, że udajemy się do pubu „Pod Ko­ roną” , gdzie z miejsca trują nas rumem lub narzucają nam na głowę pierzynę i rabują z pieniędzy. Dochodzimy do wniosku, że człowiek, który nam to miejsce odradzał, wiedział coś o nim i posiadał naukową, wspartą dogłębnymi badaniami wiedzę na temat okolicznych lokali z wyszynkiem. Wypełzając z pubu ledwo żywi, tym bardziej cenimy jego radę, jeśli odrzuciliśmy ją przedtem jako głupi przesąd. Przestroga robi większe wrażenie, gdy nie znamy racji, które za nią stały, lecz po skutkach widzimy, że była słuszna. Wszystko, co arbitralne i zarazem precyzyjnie trafne, przykuwa naszą uwagę. Łatwo możemy zapomnieć radę, którą uważamy za ewidentnie sensowną - choćby już w chwili, gdy się do niej stosujemy. Lecz niezmierzona jest nasza mistyczna rewerencja dla rady, którą uznawaliśmy za nonsens.

KSiĘGA H IO BA 1

K

sięga Hioba stanowi pośród innych ksiąg Starego Testamen­ tu zarówno zagadkę filozoficzną, jak historyczną. Ponieważ

interesuje nas zagadka filozoficzna, możemy zacząć od paru słów wyjaśnienia czy też ostrzeżenia, dotyczących aspektu historyczne­ go. Od dawna już trwają dyskusje, które części tego dzieła należą do pierwotnej wersji, a które zostały dopisane znacznie później. Gło­ wią się nad tym uczeni doktorowie, bo od tego są uczonymi dok­ torami; lecz generalnie biorąc badacze zawsze skłaniali się do tezy, że części dopisane, o ile w ogóle istnieją, ograniczają się do prolo­ gu i epilogu prozą oraz ewentualnie do przemowy młodego czło­ wieka, który pod sam koniec pojawia się z apologią. Wiem, że nie jestem kompetentny, by rozstrzygać o tych kwestiach, lecz nieza­ leżnie od opinii czytelnika wypada tu przypomnieć pewną ogól­ niejszą prawdę. Otóż, kiedy mamy do czynienia ze starodawnym dziełem artystycznym nie powinniśmy zakładać, że stopniowy 1 Cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia, wydanie z 1990 r., z wyjątkiem cytatu z Księgi Hioba 31,35. Fragment Psalmu 127 w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego. - 73“

O BR O N A W I A R Y

rozwój umniejsza jego wartość. Księga Hioba mogła powstawać powoli, tak jak Opactwo Westminsterskie. Ale ludzie, którzy two­ rzyli dawną ludową poezję, podobnie jak ludzie, którzy tworzyli Opactwo Westminsterskie, nie przywiązywali do ściśle określonej daty i ściśle określonego autora wagi tak wielkiej, jak ta, którą przy­ wiązujemy dziś, a która stanowi produkt graniczącego z obłędem indywidualizmu naszych czasów. Zostawmy na razie casus Hioba, bo komplikuje go aspekt religijny, i weźmy taką chociażby Iliadę. Wielu ludzi przyswoiło sobie tę typową formułkę nowoczesnego sceptycyzmu, głoszącą, że Homer nie został napisany przez Ho­ mera, tylko przez kogoś innego o tym samym imieniu. Na tej samej zasadzie wielu ludzi utrzymuje, że Mojżesz nie był naprawdę Moj­ żeszem, tylko kimś innym, kto też nazywał się Mojżesz. Lecz co się tyczy Iliady, warto pamiętać, że jeśli zawiera ona wstawki, doda­ ne przez innych poetów, nie było to wówczas czymś równie szoku­ jącym jak dziś, w naszych indywidualistycznych czasach. Tworze­ nie epiki plemiennej uważano do pewnego stopnia za obowiązek całego plemienia, porównywalny z budową plemiennej świątyni. Wierzcie zatem, jeśli chcecie, że prolog Hioba, epilog i mowa Elihu to elementy dodane po zakończeniu oryginalnego dzieła. Nie za­ kładajcie tylko, że mają one ten ewidentnie nieautentyczny charak­ ter, jaki musiałyby mieć wstawki do współczesnej indywidualistycz­ nej powieści. Nie traktujcie ich tak, jak byście potraktowali rozdział z książki George’ a Mereditha2, który w rzeczywistości został na­ 2 George Meredith (1828-1909) - poeta i skandalizujący pisarz. " 74-

K S I Ę G A H IOB A

pisany przez kogoś innego, albo scenę w dramacie Ibsena, która co ze zgrozą odkryliście - została podstępnie i przebiegle wkręcona przez pana Williama Archera3. Pamiętajcie, że tamten dawny świat, który stworzył Iliadę i Księgę Hioba, wszystko co robił postrzegał jako tradycję. Człowiek w owych czasach mógł omalże przekazać poemat synowi, by go ukończył, jak przekazywał mu zasiane pole, by zebrał żniwo. To, co zwiemy homerycką jednością jest faktem albo nie. Iliada mogła zostać napisana przez jednego autora, a mo­ gła i przez stu. Nie zapominajmy jednak, że w owych czasach wię­ cej było jedności pośród stu ludzi niż dzisiaj w duszy jednego czło­ wieka. Całe miasto potrafiło wówczas stawać jak jeden mąż. Dzisiaj niejeden mąż przypomina miasto w stanie wewnętrznej wojny. Nie zagłębiając się zatem w kwestie autorstwa, ocenianego przez pryzmat nauki, możemy stwierdzić, wspominając o zagad­ ce historycznej, że Księga stanowi spójną całość w takim znacze­ niu, w jakim stanowi ją każde wybitne dzieło tradycyjne; w takim znaczeniu, w jakim katedra w Canterbury stanowi spójną całość. Generalnie dotyczy to również aspektu, który nazwałem zagad­ ką filozoficzną. Księga Hioba w pewnym sensie wyróżnia się na tle pozostałych ksiąg, wchodzących w skład kanonu Starego Te­ stamentu. Mylą się jednak ci, którzy twierdzą, że brak jest między nimi więzi, że Stary Testament stanowi tylko luźny zbiór tekstów, pozbawiony spójności i celu. Nic podobnego. Czy to za sprawą

3 William Archer (1856-1924) - krytyk literacki, znawca i miłośnik Ibsena, którego tłumaczył na angielski. - 75-

O BR O N A W I A R Y

nadprzyrodzonej duchowej prawdy, czy stabilnej narodowej tra­ dycji, czy może dzięki pomysłowej selekcji, dokonanej w później­ szych czasach, Stary Testament jest zauważalnie jednolity. Jeśli nie zdamy sobie z tego sprawy, próba zrozumienia Starego Testamen­ tu będzie tak absurdalna, jak byłyby badania nad jedną ze sztuk Szekspira bez świadomości, że autor miał w ogóle jakiś cel filozo­ ficzny. To zupełnie jakby czytać dzieje Hamleta, księcia duńskiego, w przekonaniu, że jest to autentyczna historia pewnego Wikinga z książęcego rodu. Taki czytelnik ani w ząb by nie pojął, że wszyst­ kie rozterki Hamleta stanowią celowy zabieg artystyczny. Powie­ działby tylko: „Ale ten szekspirowski bohater guzdrze się z zabi­ ciem swego wroga!”. I podobnie postępują dzisiejsi niszczyciele Biblii, którzy, tak się niefortunnie składa, w głębi serca zawsze są czcicielami Biblii. Nie rozumieją szczególnego tonu i intencji Sta­ rego Testamentu; nie widzą jego zasadniczej koncepcji, która głosi, że wszyscy ludzie stanowią tylko narzędzia siły wyższej. Ci na przykład, którzy wzdragają się na okrucieństwa i zdra­ dy popełniane przez sędziów i proroków Izraela, myślą w sposób, który naprawdę nie ma tu nic do rzeczy. Są nazbyt chrześcijańscy. Odczytują owe przedchrześcijańskie pisma przez pryzmat czysto chrześcijańskiej idei —idei świętych, idei, że Bóg działa w pierw­ szym rzędzie przez szczególnie dobrych ludzi. Jest to idea głęb­ sza, śmielsza i ciekawsza niż dawna koncepcja żydowska. Wynika z niej, że w dobroci i prostocie tkwi jakaś niesamowita moc, która na dłuższą metę umie stwarzać i przetwarzać świat i jego imperia. Koncepcję Starego Testamentu można raczej nazwać zdroworoz­ "7 6

-

K S I Ę G A H I OB A

sądkową. Głosi ona, że siła to siła, spryt to spryt, sukces docze­ sny to sukces doczesny, a Jehowa posługuje się nimi dla Swoich własnych ostatecznych celów, podobnie jak posługuje się żywioła­ mi przyrody lub cechami świata materialnego. Używa siły bohate­ ra identycznie jak siły mamuta - nie mając przy tym dla mamu­ ta żadnych szczególnych względów. W głowie mi się nie mieści, że tylu prostolinijnych ateistów czytywało o oszustwie Jakuba nie pojmując, że człowiek, który to opisał (kimkolwiek był) wiedział równie dobrze jak my, że Jakub był fałszywym krętaczem. Naj­ głębsze ludzkie poczucie honoru nie podlega aż takim zmianom. Lecz owi prostolinijni ateiści, podobnie jak większość sceptyków współczesnych, to chrześcijanie. Wyobrażają sobie, że patriarcha z założenia miał być skarbnicą wszelakich cnót, sądzą, że Jakub był stawiany za wzór jako ktoś w rodzaju świętego; nie dziwota, że czują się z lekka jakby zaskoczeni. Ale nie taka jest atmosfera Sta­ rego Testamentu. Bohaterowie Starego Testamentu nie są dzieć­ mi Bożymi, lecz Bożymi niewolnikami —ogromnymi i strasznymi niewolnikami, niczym dżinny, niewolnicy Aladyna. W znacznej części Starego Testamentu centralne miej­ sce zajmuje idea, którą można by nazwać ideą samotności Boga. Bóg jest nie tylko główną postacią Starego Testamentu - Bóg jest właściwie postacią jedyną. Na tle Jego jasno wytyczonych ce­ lów każda inna wola zdaje się przyciężka i odruchowa, jak u zwie­ rząt; na de Jego niezmiennej obecności wszyscy zrodzeni z ciała przesuwają się jak cienie, aby zaraz zniknąć. Bezustannie powra­ ca ta sama nuta. „Do kogo On się zwracał po radę i światło?” ~11~

O BR O N A W I A R Y

„Sam jeden wygniatałem winne grona do tłoczni, z narodów ani jednego nie było ze mną.” Wszyscy patriarchowie i prorocy sta­ nowią zaledwie Jego narzędzia lub broń, którą się posługuje - bo Pan jest wojownikiem. Używa Jozuego jak topora lub Mojżesza jak miarki. Samson jest dla Niego tylko mieczem, a Izajasz trąbą. *

Święci chrześcijańscy z założenia mają upodabniać się do Boga, mają być, że tak powiem, Jego maleńkimi statuetkami. Postać ze Starego Testamentu z założenia jest nie bardziej podobna do Boga, niż piła czy młotek miałyby być podobne do cieśli. To jest główny klucz do hebrajskiego Pisma i jego najważniejsza charakterystyka jako całości. Są w tym Piśmie niezliczone przykłady swoistego szorstkiego humoru, intensywnych uczuć i silnych indywidualności, gdyż ni­ gdy ich nie brak w wielkiej prymitywnej epice i poezji. Tym nie­ mniej, główna cecha pozostaje; poczucie, że Bóg nie tylko jest sil­ niejszy niż człowiek, nie tylko bardziej nieodgadniony, lecz że Jego zamiary sięgają dalej, że lepiej wie co robi, że w porównaniu z Nim mamy w sobie coś z nietrwałości, bezrozumności i wędrowności bydląt, nie zostawiających śladu, kiedy giną. „Ten, co mieszka nad kręgiem ziemi, której mieszkańcy są jak szarańcza, On rozciągnął niebiosa jak tkaninę.” Moglibyśmy ująć to inaczej. Owa księga tak usilnie podkreśla osobowość Boga, że graniczy to z podkreślaniem bezosobowości człowieka. Póki ów olbrzymi kosmiczny mózg nie skieruje myśli na jakąś sprawę, sprawa ta jest niepewna i w zasa­ dzie nieważna; człowiekowi brak mocy, aby zapewnić jej przetrwa­ nie. Jeśli domu sam Pan nie zbuduje, próżno człowiek o nim się -78-

K S IĘ G A H IOB A

frasuje. Jeśli miasta sam Pan strzec nie będzie, próżno czuwa straż po blankach wszędzie.” W każdej innej swej części Stary Testament upaja się i de­ lektuje ową nicością człowieka wobec Boskich celów. Księga Hio­ ba wyróżnia się zdecydowanie, gdyż ona jedna pyta: „No dobrze, ale co jest Boskim celem?”. Czy ów cel jest wart, by poświęcać dla niego nawet tę naszą nędzną ludzkość? Oczywiście, łatwo ze­ trzeć na proch nieistotną ludzką wolę; niech się dzieje wola nieba, wspanialsza i łaskawsza. Ale czy ta wola jest naprawdę wspanial­ sza i łaskawsza? Niechaj Pan Bóg używa Swych narzędzi; niechaj je łamie. Ale co On właściwie nimi robi i w jakim celu zostały zła­ mane? I to właśnie za sprawą tego pytania widzimy zagadkę filo­ zoficzną jako podstawową zagadkę Księgi Hioba. Toteż jest to najbardziej interesująca ze starożytnych ksiąg; a nawet i te słowa nie oddają całego jej obecnego znaczenia. M o­ glibyśmy omalże powiedzieć, że Księga Hioba to najbardziej in­ teresująca z książek współczesnych. Lecz w gruncie rzeczy żadne z tych twierdzeń nie zawiera pełnej prawdy, gdyż zarówno fun­ damentalna ludzka religia, jak i fundamentalna ludzka bezboż­ ność są zarazem nowe i stare; filozofia albo jest wieczna, albo nie jest filozofią. Współczesny zwyczaj mówienia: „Takie mam zda­ nie, ale mogę się mylić” to zwyczaj kompletnie irracjonalny. Sko­ ro mówię, że mogę się mylić, to znaczy, że nie mam zdania. Inny współczesny zwyczaj polega na mówieniu: „Ludzie mają różne światopoglądy religijne; to jest mój światopogląd, bo pasuje do mnie i dobrze mi z nim”. Oto bezmyślność w postaci czystej. - 79“

O BR O N A W I A R Y

Światopogląd na skalę kosmosu budujemy nie po to, by do nas pasował, ale by pasował do świata. Człowiek tak samo nie może posiadać prywatnej religii, jak prywatnego słońca i księżyca. Pierwszy z intelektualnych uroków Księgi Hioba polega na tym, że cała jest przejęta gorącym pragnieniem, by poznać praw­ dę; rzeczywistą prawdę, nie tylko pozór. Gdyby tę Księgę napisali ludzie nowocześni, odkrylibyśmy pewnie, że Hiob i jego pocieszy­ ciele całkiem nieźle się dogadują, a to za sprawą prostego zabie­ gu: wszystkie różnice przypisaliby różnicom usposobienia, stwier­ dzając, że pocieszyciele są z natury „optymistami”, a Hiob z natury „pesymistą”. I jak to nieraz z ludźmi bywa, przez pewien czas czuli­ by się wygodnie, w przyjemnej zgodzie mówiąc coś, co ewidentnie mija się z prawdą. Jeśli bowiem słowo „pesymista” posiada w ogó­ le jakieś znaczenie, Hiob absolutnie nie jest pesymistą. Jego przy­ padek sam jeden starczy, by dowieść, jak absurdalne są współczesne usiłowania, aby wszystko, co się da położyć na karb wrodzonych cech charakteru. Hiob wcale nie patrzy na życie posępnie. Jeśli pra­ gnienie szczęścia i gotowość do radości stanowią cechy optymi­ sty, Hiob jest optymistą; jest optymistą oburzonym i ciężko obra­ żonym. Chce, by wszechświat usprawiedliwił się przed nim - nie dlatego, aby zamierzał przyłapać wszechświat na błędzie, lecz dla­ tego, że bardzo pragnie poznać usprawiedliwienie. Żąda od Pana Boga, by się wytłumaczył, ale bynajmniej nie w takim duchu, w ja­

4 John Hampden (ok. 1595-1643) był jednym z przywódców buntu Parlamentu przeciw królowi Karolowi I. -80-

K S I Ę G A H IOB A

kim Hampden4 mógłby tego żądać od Karola I, lecz tak jak żona mogłaby się domagać tfumaczeń od męża, którego szczerze szanu­ je. Ostro napomina swego Stwórcę, bo jest z Niego dumny. Mówi nawet o Wszechmocnym jako o wrogu, ale w głębi ducha ani przez moment nie wątpi, że ów wróg kieruje się jakimiś racjami, których on sam nie rozumie. Rzuca subtelne i słynne bluźnierstwo: „O, żeby tak mój wróg napisał wyjaśnienie!”. Nie przejdzie mu nawet przez myśl, że to wyjaśnienie mogłoby się okazać nieprzekonujące. Z ca­ łej duszy chce zostać przekonany - innymi słowy, myśli, że Pan Bóg, gdyby tylko zechciał, potrafiłby go przekonać. Reasumując, może­ my powtórzyć, że jeśli słowo „optymista”w ogóle coś znaczy (w co wątpię), Hiob jest optymistą. Targa słupami, wspierającymi świat, i obłąkańczo wali pięściami w sklepienie niebios; smaga batem gwiazdy, ale nie żeby je uciszyć, lecz żeby zmusić je do mówienia. W taki sam sposób należy podejść do tych oficjalnych opty­ mistów, pocieszycieli Hioba. I znów, jeśli słowo „pesymista”znaczy cokolwiek (w co wątpię), pocieszyciele Hioba są raczej pesymista­ mi niż optymistami. W gruncie rzeczy wcale nie wierzą, że Bóg jest dobry, uważają tylko, że jest tak mocny, że dużo roztropniej nazywać go dobrym. Przesadziłbym może z krytyką, twierdząc, że są ewolucjonistami, niemniej tkwi w nich coś z zasadniczego błędu ewolucyjnych optymistów. Na okrągło powtarzają, że każdy ele­ ment we wszechświecie jest dostosowany do reszty; zaiste, a to ci dopiero pociecha, że cała mnogość paskudnych rzeczy pasuje do siebie nawzajem. Wkrótce ujrzymy, w jaki sposób Bóg w kulmina­ cyjnym punkcie utworu stawia ten argument na głowie. - 81 -

O BR O N A W I A R Y

Kiedy sam Pan Bóg (cokolwiek niespodzianie) wkracza pod koniec poematu, dzieło osiąga nieoczekiwany i wspaniały wymiar, który czyni je wielkim. Od początku opowieści wszystkie ludz­ kie istoty, a zwłaszcza Hiob, zadawały pytania na temat Boga. Pospolitszy poeta opisałby Boga wkraczającego po to, by w taki czy inny sposób udzielić odpowiedzi. Za sprawą prawdziwie na­ tchnionej twórczej koncepcji okazuje się, że gdy Bóg się pojawia, to tylko po to, by zadać jeszcze więcej pytań na Swój własny te­ mat. W owym dramacie sceptycyzmu sam Pan Bóg przybiera po­ stawę sceptyka. I czyni to, co zawsze czynili wielcy obrońcy religii, na przykład Sokrates. Obraca racjonalizm przeciw niemu same­ mu. Zupełnie jakby chciał nam pokazać, że kiedy już przycho­ dzi do zadawania pytań, On potrafi zadać takie, które przyćmią i strywializują wszystkie pytania, jakie zdoła wymyślić człowiek. Poeta, przejawiając wyborną intuicję, ukazuje Boga, akceptujące­ go z ironią coś w rodzaju polemicznej równości ze Swymi oskar­ życielami. Bóg chce traktować dyskusję jak równorzędny inte­ lektualny pojedynek: „Przepasz no biodra jak mocarz! Będę cię pytał —pouczysz Mnie”. Wiekuisty przybiera postawę pełną ol­ brzymiej, sardonicznej pokory. Nie ma nic przeciw temu, by go oskarżano. Żąda jedynie prawa przysługującego każdemu oskar­ żonemu; chce wziąć w krzyżowy ogień pytań świadka oskarże­ nia. Ba, doprowadza tę prawną paralelę jeszcze dalej. Zasadniczo bowiem pierwsze pytanie, które zadaje Hiobowi, jest pytaniem, które jak najbardziej miałby prawo zadać każdy oskarżany przez Hioba przestępca. Pyta, kim Hiob jest. Zaś Hiob, jako człowiek - 82 -

K S I Ę G A HI OBA

uczciwy i myślący, zastanawia się nad tym i dochodzi do wniosku, że nie wie. Oto pierwszy kapitalny fakt, związany z przemową Boga. Wszyscy ludzcy sceptycy zostają zapędzeni w kozi róg przez wyż­ szy gatunek sceptycyzmu. Ta właśnie metoda, stosowana czasem przez najtęższe, a czasem przez poślednie umysły stała się odtąd lo­ gicznym orężem prawdziwych mistyków. Sokrates, jak już powie­ działem, posłużył się nią, kiedy stwierdził, że starczy odpowiednia ilość sofistyki, by zniszczyć każdego sofistę. Jezus Chrystus użył jej, kiedy przypomniał saduceuszom —którzy nie rozumieli, na czym będzie polegało małżeństwo w niebie —że skoro o tym mowa, nie rozumieją, na czym w ogóle polega małżeństwo. Kiedy w XVIII wieku załamała się chrześcijańska teologia, Butler5 użył tej meto­ dy, by wykazać, że argumenty racjonalistów mogą zostać użyte do podważenie religii mętnej tak samo jak doktrynalnej, i etyki ra­ cjonalistycznej tak samo jak chrześcijańskiej. Stąd właśnie bierze się fakt, że ludzie mający wiarę religijną mają też filozoficzne wąt­ pliwości, jak kardynał Newman6, pan Balfour7 czy pan Mallock8. Ale to tylko małe strumyki z ujścia rzeki; księga Hioba to pierw­ szy wielki wodospad, od którego rzeka bierze początek. Toteż kiedy

5 Joseph Butler (1692-1752) - biskup, autor prac teologicznych. 6 BI. John Henry Newman (1801-90) - był konwertytą na katolicyzm, kardynałem i pisarzem. 7 Artur Balfour (1848-1930) - znany głównie jako polityk, także autor książek poświęconych rozważaniom nad filozofią i religią. 8 William Mallock (1849-1923) - pisywał eseje i książki. -83-

O BR O N A W I A R Y

stykamy się z zadufanym i pewnym siebie siewcą wątpliwości, nie należy go namawiać, by przestał wątpić; to nie jest skuteczna me­ toda. Skuteczna metoda polega raczej na zachęcaniu, by wątpił da­ lej, by wątpił coraz bardziej, by co dzień zaczynał wątpić w coraz to nowe i coraz dziwniejsze elementy wszechświata, aż w końcu, w nagłym przebłysku oświecenia, być może zwątpi w siebie. Na tym polega pierwszy fakt, związany z tą przemową; na subtelnym natchnieniu, dzięki któremu Pan Bóg pojawia się w fi­ nale nie po to, by rozwiązać zagadki, lecz by je mnożyć. Drugim takim faktem, również nadającym poematowi charakter religij­ ny, nie zaś tylko filozoficzny, jest owo ogromne zaskoczenie, któ­ re sprawia, że Hiob czuje się nagle usatysfakcjonowany wyłącznie dlatego, że ukazano mu coś niepojętego. Przemowa Boga, werbal­ nie biorąc, jest znacznie bardziej enigmatyczna i nieprzenikniona niż pytania dręczące Hioba; a jednak Hiob, dotychczas nieukojony, osiąga ukojenie. Niczego się nie dowiedział, lecz czuje przejmującądo szpiku kości, ekscytującą atmosferę czegoś, co jest zbyt dobre, by dało się wysłowić. Pan Bóg odmówił wyjawienia Swych planów, co samo w sobie, niczym ognisty znak, wskazuje, że posiada plany. Zagadki Boga dają więcej satysfakcji niż rozwiązania człowieka. Po trzecie, oczywiście, mamy kapitalny przebłysk intuicji: Pan Bóg karci zarówno tego, kto go oskarżał, jak tego, kto go bronił; jednym młotem powala pesymistów i optymistów. I w tym wła­ śnie punkcie Pan Bóg, jak wspomniałem, dokonuje jeszcze głębszej i subtelniejszej inwersji, odwracając na opak argument, używany przez mechanicznych, powierzchownych pocieszycieli Hioba. Me­ -84-

K S I Ę G A H IO B A

chaniczny optymista usiłuje usprawiedliwić wszechświat głosząc, że wszechświat to racjonalny, sprawny schemat, a najlepsze w nim jest to, że wszystko da się wyjaśnić. Zaś Pan Bóg słyszy to i grzmi, ciskając słowa tak klarowne, że niemal brutalne. Jasno z nich wyni­ ka, że jeśli coś we wszechświecie można uznać za najlepsze, w za­ kresie obejmującym ludzi, to właśnie to, że wszechświat nie poddaje się wyjaśnieniom. Pan Bóg z naciskiem podkreśla niemożność zro­ zumienia wszystkiego, co nas otacza: „Czy deszcz także ma ojca?... Z czyjego łona lód wyszedł?”. Posuwa się dalej i podkreśla jawną i bijącą w oczy nieracjonalność porządku świata: „Kto kopał ka­ nały ulewie lub drogę chmurze ze grzmotem, by padał deszcz na pustkowiu, w pustyni zupełnie bezludnej?”. Bóg zmusza człowie­ ka, by ujrzał stworzone przezeń dzieło, choćby nawet na czarnym de nieistnienia. Otwiera Hiobowi oczy na zaskakujący wszech­ świat, choćby nawet musiał mu w tym celu pokazać wszechświat idiotyczny. Aby zbić człowieka z tropu, Pan Bóg na chwilę staje się blużniercą, omalże ateistą. Roztacza przed Hiobem rozległą pano­ ramę stworzeń; ukazuje mu konia, orła, kruka, dzikiego osła, pa­ wia, strusia, krokodyla, i tak opisuje każde z nich, że brzmi to, jakby opisywał niestworzone monstra. Wszystko razem łączy się w ro­ dzaj psalmu czy rapsodu na temat poczucia zadziwienia. Stwórca wszechrzeczy zdumiewa się istotami, które sam stworzył. I to jest trzeci mocny punkt poematu. Hiob wysuwa znak za­ pytania; Bóg odpowiada wykrzyknikiem. Zamiast dowieść Hio­ bowi, że świat jest wytłumaczalny, wskazuje, że świat jest o wie­ le dziwniejszy, niż Hiob sobie wyobrażał. I wreszcie, poeta, z ową -85-

O BR O NA W I A R Y

nieuświadomioną artystyczną precyzją, typową dla prostej epiki, osiąga też inny cel, pełen znacznie większej finezji. Nie czyniąc naj­ mniejszego wyłomu w nieugiętej niepoznawalności, jaką Jehowa celowo się otacza, poeta zdołał tu i ówdzie, w rozsianych metafo­ rach, w dyskretnych niuansach na skraju uwagi, przekazać nieocze­ kiwane i wspaniałe sugestie, że tajemnica Boga jest radosna, a nie smutna - sugestie na pół przypadkowe, niczym światło przebłyskujące momentami przez szczelinę w zamkniętych drzwiach. Od strony czysto poetyckiej aż trudno nachwalić tę instynktowną, lot­ ną lekkość, z jaką owe optymistyczne konkluzje wymykają się z in­ nych kontekstów, zupełnie jakby sam Wszechmocny nie do koń­ ca zdawał sobie sprawę, że padają z Jego ust. Weźmy na przykład ów słynny fragment, w którym Jehowa z miażdżącym sarkazmem pyta Hioba, gdzie był, kiedy kładziono fundamenty ziemi, a po­ tem (jakby mimochodem ustalając datę) wspomina czas, gdy sy­ nowie Boży z radości śmiali się na całe gardło. Nie można oprzeć się wrażeniu, nawet na podstawie tej skąpej informacji, że mieli do­ bry powód, by się radować. Albo znów kiedy Pan Bóg wymienia śnieg i grad w zwyczajnym katalogu zjawisk materialnego kosmo­ su, mówi o nich jak o skarbie, który odkłada na dzień bitwy - i jest w tym nawiązanie do jakiegoś kolosalnego Armageddonu, kiedy zło zostanie w końcu obalone. Artystycznie rzecz biorąc, trudno o coś lepszego niż ten opty­ mizm, przebijający przez agnostycyzm jak ogniste złoto słoneczne na skraju czarnej chmury. Ludzie, którzy patrzą powierzchownie, dostrzegając tylko barbarzyński rodowód poematu, mogą uważać -8 6 -

K S IĘ G A H I OBA

za wydumane, że przywiązuję tyle wagi do przypadkowych porów­ nań czy zwrotów. Ale człowiek dobrze obeznany ze wspaniałymi przykładami na pół barbarzyńskiej poezji, ze starymi balladami czy Pieśnią o Rolandzie, nie popełni tego błędu. Ten, kto wie, czym jest prymitywna poezja, musi też wiedzieć, że podczas gdy jej świado­ ma forma jest prosta, niektóre z jej głębszych efektów są finezyjne. Iliada przekazuje nam wrażenie, że jest w Hektorze i Sarpedonie pewna smętna, rycerska rezygnacja, nie dość gorzka, by nazwać ją pesymizmem i nie dość pogodna, by nazwać ją optymizmem. Ho­ mer nigdy nie zdołałby ująć tego w uczone słowa. A jednak zdołał to ująć w słowa proste. Pieśń o Rolandzie przekazuje przesłanie, że chrześcijaństwo narzuca swoim bohaterom pewien paradoks; głę­ boka pokora w odniesieniu do własnych grzechów łączy się z nie­ ugiętą bojowością w sferze idei. Oczywiście Pieśń nie umiałaby tego wprost powiedzieć; ale skutecznie to wyraża. Tak też i Księ­ ga Hioba, co należy jej przyznać, zawiera wiele subtelnych efektów, które płyną z duszy autora, choć niekoniecznie z umysłu. A naj­ ważniejszy z nich nie został tu jeszcze wspomniany. Nie wiem, i wątpię, aby wiedzieli uczeni, czy i jaki wpływ wywarła Księga Hioba na późniejszy rozwój myśli żydowskiej. Jeśli jednak w ogó­ le jakiś wpływ wywarła, niewykluczone, że ocaliła ją przed kata­ strofalną zapaścią i degeneracją. W Księdze tej pada bowiem pyta­ nie, czy Bóg nieodmiennie karze nieprawość za pomocą doczesnej kary i nagradza cnotę doczesną pomyślnością. Gdyby Żydzi odpo­ wiedzieli błędnie, mogliby stracić cały swój dalszy wpływ na ludz­ kie dzieje. Ba, mogliby nawet upaść na takie dno intelektualne, jak -87-

OBRONA W IA R Y

współczesne oświecone społeczeństwo. Kiedy bowiem ludzie raz zaczną myśleć, że pomyślność stanowi nagrodę za dobro, następna klęska jest już ewidentna. Skoro materialna pomyślność to nagroda za dobro, widoczną oznakę dobra stanowi materialna pomyślność. Można więc porzucić ciężki trud, jakim jest zapewnianie sukcesu dobrym ludziom, i wziąć się za coś łatwiejszego, czyli zapewnianie ludzi sukcesu, że są dobrzy. Oto, co stało się z dzisiejszą komercją i dzisiejszym dziennikarstwem. Oto finał i Nemezis niegodziwego optymizmu, typowego dla pocieszycieli Hioba. Na ile Żydzi mogli zostać przed tym ocaleni, ocaliła ich ta właśnie Księga. Jak od początku podkreślam, Księga Hioba jest godna uwagi przede wszystkim dlatego, że nie kończy się w sposób konwencjo­ nalnie zadowalający. Hiob nie dowiaduje się, że nieszczęścia, które nań spadły są skutkiem jego grzechów albo częścią planu, mające­ go na celu jego moralne udoskonalenie. W prologu widzimy Hioba poddanego udrękom nie dlatego, że był najgorszym z ludzi, ale dla­ tego, że był najlepszym. Z całego poematu płynie lekcja, że najwię­ cej pociechy człowiek czerpie z paradoksów; i wedle wszelkich ludz­ kich świadectw, właśnie paradoks najmocniej podtrzymuje nas na duchu. Nie muszę tu sugerować, że ów paradoks najlepszego czło­ wieka w najgorszym położeniu miał jeszcze przed sobą podniosłą i przedziwną przyszłość. Nie muszę mówić, że w najswobodniej­ szym i najbardziej filozoficznym sensie jedna postać w Starym Te­ stamencie naprawdę była typem i zapowiedzią; i nie muszę tłuma­ czyć, co zostało zapowiedziane w ranach Hioba.

GROŹNE P i ĘKNO

W

asc ezY

piśmie „The Humanist” pojawił się artykuł, podpisa­ ny pseudonimem Podróżnik. Artykuł zawiera głów­

nie obelgi i wyzwiska pod adresem ascezy, autor wyjawia bo­

wiem struchlałemu ludowi wstrząsającą prawdę o Szymonie Słupniku. Nawiasem mówiąc, to bardzo dziwne, że owi piew­ cy ludzkiej wolności, jeden za drugim, podążają zawsze tą samą utartą drogą. Telepie się po niej i Podróżnik, gniewnie przy tym urągając. Ilekroć czytamy napastliwy artykuł o ascezie, wystarczy przebiec tekst wzrokiem, a niezawodnie będzie tam Szymon Słupnik, podobnie jak w artykule o stosunku Ko­ ścioła do nauki musi jak amen w pacierzu pojawić się Galile­ usz. To drugie można jeszcze zrozumieć; bo rzeczywiście jest to praktycznie jedyny negatywny przykład, jaki autorzy zdo­ łaliby wyszukać. Co innego asceza. W dziejach ruchów asce­ tycznych można znaleźć masę skrajności i dziwactw - a jed­ nak w każdym artykule tylko słup Szymonowy wyrasta przed naszymi oczami, całkiem jakby on jeden stał na całej pusty­ ni. Wyjaśnienie jest proste i oczywiste: mamy do czynienia -89-

O BR O N A W I A R Y

ze światkiem dziennikarskim, znającym historię tylko w króciuteńkich wycinkach. Asceta, męczennik, żołnierz - na takich ludzi patrzy się dziś krzywo. Ktoś, kto nie rozumie ich motywacji skupia się na tym, co straszne, i tylko ktoś, kto rozumie skupia się na tym, co bohaterskie. Pacyfista ciągle się oburza: „Jak można twier­ dzić, że wojna jest heroiczna, skoro jest tak potworna, a ludzie idą na rzeź i cierpią z powodu obrzydliwych ran?”. Na co patrio­ ta naturalnie odpowie: „Twierdzę, że wojna jest heroiczna wła­ śnie dlatego, że jest potworna, że ludzie idą na rzeź i odnoszą rany”. I tak oto spór toczy się w nieskończoność. Na tej samej zasadzie ktoś może powiedzieć: „Jak można uważać świętego Wawrzyńca za wspaniałą postać, skoro został usmażony żyw­ cem na ruszcie? Bycie smażonym na ruszcie nie jest doświad­ czeniem ani radosnym, ani pięknym. Można je wręcz uznać za nieprzyjemne i mało atrakcyjne”. Zaś ideowy przeciwnik, rzecz jasna, odpowie: „I właśnie dlatego uważam, że święty Wawrzy­ niec był wspaniały”. Dawni bardowie z grubą przesadą opisywali rzezie pod­ czas bitew, aby ich herosi zdawali się bardziej bohaterscy; i do­ kładnie w tym celu dawni hagiografowie przesadzali, opisując prześladowania i umartwienia. Motywacja herosów, pustelni­ ków i świętych była dla odbiorców całkowicie czytelna. Lecz gdy tylko nastała nowa etyka, kwestionująca dawną, zjawili się ludzie, którzy umieli dostrzec jedynie potworność, nie widząc heroizmu. Gdy ideał religijny począł się rozmywać, usłyszeli­ -90-

G R O Ź N E PIĘ KN O A S C E Z Y

śmy, jak neopoganie mówią o świętych na sposób Swinburne’a: „przerażająca i odstręczająca chwała”, „resztki po biczach i włosiennicach”. Nie winię Podróżnika za to, że nie potrafi ujrzeć drugiej strony medalu; bo i skąd mógłby wiedzieć takie rzeczy? Nikt mu nigdy nie objaśnił najzupełniej racjonalnej, inteligentnej teorii, na której oparto szczególne powołanie ascetów. Nie za­ mierzam tu uzupełniać jego edukacji, bo wymagałoby to całej obszernej książki. Chcę tylko zwrócić uwagę na jeden aspekt sprawy. Otóż, asceza jest aktem wolności, być może w ogóle największym, jaki istnieje. Można podziwiać świętego Szymo­ na, bo trwał na swym słupie, a można się przed tym wzdra­ gać, ale jeśli był podziwiany, to wyłącznie dlatego, że w każ­ dej chwili mógł zejść na ziemię. Patrząc na wszystkie te dziwne i przerażające rzeczy, jakie asceta potrafił robić sam sobie, lu­ dzie uważali za najbardziej niesamowite, że robił to sobie sam. Jeśli nawet było to wariactwo, to w każdym razie wybrane świa­ domie przez wolnych ludzi. A czemu dokonali takiego właśnie wyboru - to już temat na zupełnie inną opowieść.

LINIA DEMa RKACyJNA

G

azeta „Morning Post”zamieściła niedawno uwagę, doty­ czącą czegoś, co napisałem w popełnionej przeze mnie

książce Wiekuisty Człowiek. Nie przyszłoby mi do głowy, żeby na tych łamach bronić mego dzieła, lecz zamierzam jak najbar­ dziej bronić mojego poglądu. A pogląd ten dotyczył tematu zagadkowego i zarazem mi­ łego, mianowicie zwierząt. Moją tezę dałoby się podsumować w skrócie tak: „Im bardziej będziemy patrzeć na człowieka jak na zwierzę, tym mniej się okaże podobny do zwierzęcia”. Su­ gerowałem też, że kiedy naprawdę spojrzymy na istotę ludz­ ką świeżym okiem, używając czysto zdrowego rozumu, nieska­ żonego żadną sofistyką, nigdy nie odbierzemy istoty ludzkiej jako zwierzęcej. Dowodzi tego zresztą sam fakt, że mówiąc „zwierzęta” mamy na myśli inne zwierzęta oprócz nas. Jeśli ktoś powie: „Jest jakieś zwierzę w ogrodzie” i odkryjecie, że cho­ dzi o pastora, poczujecie się tak zaskoczeni, że żaden wykład o ewolucyjnych początkach i strukturze biologicznej tegoż pa­ stora nie zatrze w pełni wrażenia, że normalnie tak się ludzi nie -93“

O BR O N A W I A R Y

określa. Jeśli ktoś powie: „Chodź, zobacz zwierzęta”, i okaże się, że zwierzętami są ciotki mówiącego, pomyślicie, że był to żart; możecie to uznać za żart lekceważący i w nienajlepszym gu­ ście, lecz nie przyjdzie wam do głowy, by potraktować to jako poważną wypowiedź o jedności przyrody. Grozi nam, że zapo­ mnimy ten pierwszy i podstawowy fakt, tę olbrzymią różnicę i dysproporcję między człowiekiem a resztą stworzeń. Zwierzęcość człowieka nie rzuca się w oczy; widzimy ją dopiero po chwili zastanowienia. Myślałem, że rzecz jest jasna jak słońce, bo w Wiekuistym Człowieku wskazałem po prostu to, co oczywiste. A jednak owej jasnej jak słońce, oczywistej myśli nie zdołałem - okazuje się - jasno przekazać, skoro doskonały krytyk literacki, zwolennik ewolucji, dał mi odpór na łamach „Morning Post”, co zasko­ czyło mnie tak bardzo, jak potrafi zaskoczyć odkrycie, że mó­ wiło się do osoby głuchej jak pień. Krytyk pouczył mnie bo­ wiem bardzo serio, że nie jest do końca zgodne z prawdą, aby zwierzęta nie posiadały ani śladu przymiotów artystycznych czy duchowych, bo gdybym przeczytał dzieła Fabre’a lub in­ nego wybitnego biologa dowiedziałbym się, że oznaki takich przymiotów zostały już odkryte, policzone i opracowane w po­ staci tabel. I

to właśnie mam na myśli, kiedy mówię o przeoczeniu

oczywistych faktów. Krytyk próbuje mnie przekonać, że jeśli poczytam o konkretnych eksperymentach konkretnego bada­ cza, opisanych w konkretnej książce, być może po raz pierw­ - 94-

LINIA DEM ARKACYJNA

szy dopatrzę się czegoś, co biologowie uznają za podobieństwo między umysłem ludzkim a pod-ludzkim. Lecz żeby się tego dopatrzeć nie muszę czytać książek. Krytyk sugeruje, że powi­ nienem przez wiele lat obserwować małpy - przynajmniej tak długo, jak niezmordowany francuski naukowiec - aby w końcu dojść do wniosku, że pod niektórymi względami małpy przy­ pominają ludzi. Ale przecież dokładnie o to chodzi. Jak długo trzeba by obserwować człowieka, żeby dojść do wniosku, że nie jest małpą? Wiele wyższych zwierząt dzieli z ludźmi nastroje i sub­ telne odcienie duszy. W iem o tym doskonale i bez nauko­ wych opracowań. Nie jestem wybitnym francuskim biologiem - za to mam psa. Każdy, kto pomieszka przez tydzień z moim psem zauważy, że wiele jego procesów umysłowych przebie­ ga identycznie jak u jego pana, tylko szybciej. Mój pies uwiel­ bia swoich przyjaciół, choć skłonny jestem wątpić, czy modli się za swoich wrogów. Z całą pewnością czuje emocje i z całą pewnością na swój sposób myśli. Kwestia, czy rozumuje, zależy od tego, jak zdefiniujemy rozumowanie. W pewnym sensie ro­ zumuje równie dobrze jak każdy, to znaczy, wyciąga z różnych zdarzeń prawidłowe wnioski na przyszłość, choć mam wraże­ nie, że nie zawraca sobie głowy rozumowaniem abstrakcyjnym. O tym, że piłka może toczyć się w różnych kierunkach wie równie dobrze, jak ci, którzy muszą mu tę piłkę rzucać. Wie, że koła samochodu się obracają, i zdążył już odkryć, wskutek drobnego, acz pożytecznego incydentu, że lepiej im w tym nie - 95-

OB RO NA W I A R Y

przeszkadzać. Można całkiem serio powiedzieć, że używając na­ ukowej metody eksperymentalnej dokonał odkrycia w dziedzi­ nie praktycznej mechaniki. Lecz wątpię, czy mówi sobie w du­ chu: „Piłka jest cała okrągła i dlatego toczy się wszędzie, podczas gdy koło jest zaledwie wycinkiem kuli i dlatego toczy się tylko w jedną stronę”. Cokolwiek powoduje tę różnicę, różnica istnieje. Moim zdaniem jest to więcej niż różnica. To linia demarkacyjna, wy­ znaczająca odmienną jakość, a nie tylko większą ilość. Jeśli ktoś patrzy na Matterhorn, nie ma sensu tłumaczyć, że pod mikro­ skopem ujrzy kryształy o dokładnie takich samych kształtach.

O N a u CE R e L IG ii

T

a osobliwa atmosfera kulturalna, która nas otacza, jest gę­ sta nie od nadmiaru myśli, ale od banałów. Bardzo wielu

ludzi wie, że mówiąc na określony temat należy używać okre­ ślonego frazesu. Nie przychodzi im do głowy, aby pomyśleć chwilę i sprawdzić, w jaki sposób ten sam frazes pasowałby do innego tematu. Oto na przykład frazes, który usłyszałem kiedyś od bardzo sympatycznej i inteligentnej osoby i który wszyscy słyszeliśmy setki razy od setek takich osób. Młoda matka powiedziała mi: „Nie chcę uczyć mojego dziecka żadnej religii. Nie chcę mu ni­ czego narzucać. Wolę, żeby samo bez mojego wpływu dokona­ ło wyboru, kiedy dorośnie”. Jest to bardzo powszechny banał, często powtarzany, lecz nigdy w rzeczywistości nie wprowadzany w życie. To oczywiste, że matka zawsze wywiera wpływ na dziecko. To oczywiste, że równie dobrze mogłaby powiedzieć: „Mam nadzieję, że samo znajdzie sobie przyjaciół, kiedy dorośnie, tak więc nie będę go przedstawiać żadnym ciotkom ani wujkom”. Dorosły człowiek - 97"

O BR O N A W I A R Y

nigdy nie ucieknie od odpowiedzialności za wywarcie wpływu na własne dziecko, nawet jeśli bierze na siebie olbrzymią odpo­ wiedzialność, jaką jest niewywieranie żadnego wpływu. M at­ ka może dziecko wychować nie narzucając mu religii, lecz nie uniknie narzucenia mu środowiska. Jeśli decyduje, by wyłączyć z tego środowiska religię, określa jego kształt; a jest to kształt diabelnie ubogi i nienaturalny. Matka mogłaby również wycho­ wać dziecko na samotnej wyspie otoczonej rozległymi woda­ mi, aby nie skaziły go żadne przesądy i tradycje społeczne. Ale to ona dokonuje wyboru - wybiera wyspę, wody i samotność, i jest za to dokładnie tak samo odpowiedzialna, jak gdyby wy­ brała sektę menonitów albo teologię mormońską. Jest jasne dla każdego, kto pomyśli bodaj przez dwie minuty, że odpowie­ dzialność za ukształtowanie dzieciństwa stanowi nieuniknio­ ny element stosunków między rodzicem a dzieckiem, nie mają­ cy nic wspólnego z wychowaniem religijnym czy ateistycznym. Ale ci, którzy powtarzają te oderwane frazesy nie myślą nad nimi przez dwie minuty. Nie próbują łączyć ich z żadną filozo­ fią. Słyszeli ten frazes używany wobec religii, a nigdy nie przy­ chodzi im na myśl, by zastosować go do czegokolwiek poza religią - by wyjąć te słowa z ich konwencjonalnego kontekstu i zobaczyć, czy mają sens w innym kontekście. Słyszeli, że są lu­ dzie, którzy nie chcą uczyć dzieci nawet swojej własnej religii. Na tej zasadzie mogą też istnieć ludzie, którzy nie chcą uczyć dzieci nawet swojej własnej cywilizacji. Jeśli dziecko, gdy doro­ śnie, może woleć inną wiarę, to przecież równie dobrze może -98-

O N A U C E R E L IG I I

również woleć inną kulturę. Może z irytacją myśleć o tym, że zostało wychowane jako swedenborgianin; może z całego ser­ ca żałować, że nie wyrosło jako sandemanianin1. Jednak rów­ nie dobrze może żałować, że zostało wychowane jako angiel­ ski dżentelmen, a nie jako dziki Arab z pustyni. Gdy zaś będzie podróżować z jednego krańca świata na drugi (bo inni ludzie zdecydowali kiedyś, że trzeba nauczyć je geografii), może po­ zazdrościć Chińczykom godności kodeksu Konfucjusza albo szlochać nad ruinami wielkiej cywilizacji Azteków. Ktoś jednak przedtem musi je ewidentnie wychować na kogoś; a chyba naj­ cięższa w ogóle odpowiedzialność to wychować je na komplet­ ne, nienacechowane zero.

1 Swedenborgianie to wyznawcy słynnego mistyka Emanuela Swedenborga; sandemanianie to szkocki odłam protestancki, na czele którego stał Robert Sandeman. - 99-

N aJ N O w SZE O D K rYCIE

P

ewna wysoce postępowa gazeta, zawsze dotrzymująca kroku najnowszym osiągnięciom światłej myśli, zamieści­

ła niedawno artykuł opatrzony ogromnym, bijącym w oczy ty­ tułem: „Nowa metoda walki z przestępczością”. No cóż, sły­ szałem już o wielu takich metodach, poczynając od trzymania opryszków w laboratoriach, gdzie ich niepoprawne skłonno­ ści miały zostać naprawione, a kończąc na bardziej humanitar­ nym projekcie, zachęcającym ich, by ulegali każdej zachcian­ ce, bo w przeciwnym razie ludzkość bezpowrotnie straci szansę, by ujrzeć ich prawdziwą osobowość. Przeczytawszy więc tytuł z uczuciem na pograniczu dejavu i nudy, natknąłem się raptem na podtytuł, który wzbudził moje niekłamane zainteresowanie, a który brzmiał: „Odbudowa wpływu domu rodzinnego”. Jak wynika z artykułu, uczeni socjologowie drążąc archi­ wa historyczne odkryli, że w zamierzchłych czasach istnia­ ła pewna instytucja, zachowana jeszcze tu i ówdzie z dala od cywilizacji. Nazywano ją Domem, bądź Domem Rodzinnym. W owej instytucji bez trudu można było natknąć się na dzieci, -

ioi

-

O BR O N A W I A R Y

spędzające tam niemało czasu. Nie chwaląc się powiem, że ja również w moich wędrówkach po świecie natrafiłem na ów osobliwy relikt, choć nigdy bym się nie spodziewał, że ujrzę o nim wzmiankę w jakimkolwiek projekcie naukowym. Nie ma potrzeby wdawać się w szczegółowe opisy tych przebrzmia­ łych obyczajów. Wystarczy w skrócie powiedzieć, że dzieci były uwiązane do prehistorycznych zwierząt, zwanych rodzicami. Aż do tej pory uczeni sądzili, że zwierzęta te, groźne, a nawet ludo­ żercze, z natury swej miały skłonność, by rozszarpywać i poże­ rać własne młode. Nauka jednak ciągle idzie naprzód. Najnow­ sze odkrycia sugerują, że drapieżne cechy tych stworów zostały jednak wyolbrzymione. Bazując na tych właśnie odkryciach na­ ukowcy wynaleźli metodę walki z przestępczością, polegającą na odtworzeniu czegoś, co miałoby przypominać prymitywną, zapomnianą instytucję tak zwanej „rodziny”. Brzmi to zupełnie, jakby nam powiedziano, że powinniśmy wrócić na drzewa i wić sobie domy wśród gałęzi, albo jakby or­ nitolodzy ogłosili, że bociany naprawdę przynoszą dzieci. Nie tak dawno temu każda wzmianka o wychowawczym wpływie rodziny zostałaby z pogardą odtrącona. Teraz, kiedy już wie­ my, że „rodzina”jest pojęciem naukowym, możemy podejść do tematu bez najmniejszego lęku. Zapewne wkrótce ujrzymy, że gdzieniegdzie w celach eksperymentalnych odtwarza się domy rodzinne. Jak wszystkie śmiałe innowacje, i ta metoda z począt­ ku wzbudzi pusty śmiech. Obskuranci i ludzie zacofani szy­ dzić będą z nowatorskiej koncepcji domu, w którym w środku - 10 2 -

N A J N O W S Z E O D KR YCI E

są dzieci, tak jak szydziliby z domu uwitego na drzewie. Po­ stęp pójdzie jednak naprzód i zostawi w tyle prześmiewców. I choć dzisiaj wydaje się to szaloną przepowiednią, możemy sobie przecież wyobrazić, że pewnego dnia matka opiekująca się własnym dzieckiem będzie stanowić zwyczajny widok, nie zwracający niczyjej uwagi. Ale nie tylko na tym polu rozkwitają nowe, świeże idee. Mam wszelkie podstawy sądzić, że gazeta, o której mowa, ob­ wieści niebawem, że odkryto nową metodę jedzenia. Metoda polegać ma jakoby na umieszczeniu pokarmu między szczęka­ mi i przesuwaniu w głąb gardła. Ofiarni męczennicy nauki już się przygotowują do tego szalonego eksperymentu.

BUNT ROZWYDRZONYCH DZIECI

C

iągle słyszymy, że każde pokolenie buntuje się przeciw poprzedniemu. Nikt jakoś nie dostrzega, że jest to za­

zwyczaj bunt przeciw poprzedniemu buntowi. Najnowszym powodem do rebelii jest tak naprawdę poprzednia reforma. Weźmy pierwszy z brzegu przykład. Gazety obszernie re­ cenzują nowy gatunek powieści. Nie - nie jest to wcale powieść nieprzyzwoita. Przeciwnie, jest ona bardziej przyzwoita, niż jej twórcy zdają sobie sprawę; graniczy wręcz z surową cnotliwością. Ilustruje, w gruncie rzeczy, nawrót ku staroświeckiej ety­ ce, będący reakcją na etykę nowoświecką. To nie tyle bunt có­ rek, ile tryumf prababek. Panna May Sinclair napisała dziełko w tym właśnie guście, o samotnej kobiecie, której życie zostało zrujnowane wskutek wy­ chowania - a ściślej biorąc, wskutek wrażliwości i łagodności, jakie jej okazywano, oczekując, by zawsze zachowywała się „jak najpięk­ niej”. Całkiem zbieżny pogląd prezentuje pani Delafield w książ­ ce pod szalenie oryginalnym tytułem: Oszustwo. Autorka sugeru­ je, że dzieci, ni mniej ni więcej, są szkolone w oszukiwaniu innych -

10 5

-

O BR O N A W I A R Y

ludzi, a przede wszystkim samych siebie. Metodą tego szkolenia jest szacunek okazywany ich uczuciom oraz ciągłe odwoływanie się do lepszej strony ich natury, na przykład powtarzanie: „przecież nie uderzysz tatusia”. No cóż, staromodny i bardziej prostolinijny styl wycho­ wawczy nie ograniczał się do perswazji: „nie uderzysz tatusia”. Czasem wybierało się inną opcję: „bo tatuś uderzy ciebie”. Ale nie szukam tutaj argumentów za ani przeciw surowemu ojcu. Chcę tylko zauważyć, że panna Sinclair i inni podobni pisa­ rze tak naprawdę wysuwają argumenty za dawnym surowym ojcem, a przeciw niedawnemu ruchowi, który miał tegoż ojca zreformować i zresocjalizować. Sam jeszcze pamiętam cza­ sy, kiedy postępowcy oferowali nam, w charakterze świetla­ nej perspektywy, te same metody wychowawcze, które z takim gniewem opisują dziś pisarki w mrocznej retrospektywie. Wy­ jaśniali, że prawdziwe wychowanie polega wyłącznie na roz­ wijaniu lepszej strony charakteru i powinno ograniczać się do mówienia dzieciom, by „jak najpiękniej” się zachowywały. Trze­ ba dziecku łagodnie perswadować, że nieładnie jest bić tatusia, nie odwołując się do bardziej arbitralnych argumentów. Do ta­ kiej właśnie etycznej edukacji sprowadzał się w czasach mo­ jej młodości cały plan pedagogiczny wobec następnego po­ kolenia. Z góry nam wyliczono, o ile skuteczniejsze okaże się takie podejście, niż ponura i brutalna koncepcja autorytetu ro­ dziców. Ta właśnie wizja kształcenia młodzieży, tak pełna ra­ dosnego humanizmu, stanowić miała nadzieję na lepsze czasy. -106 -

BUNT ROZWYDRZONYCH DZIECI

Innymi słowy, kazano nam pokładać nadzieję w czymś, co le­ dwo zdążyło wejść w życie, a już zostało nazwane oszustwem przez panią Delafield, i co panna Sinclair znienawidziła jako źródło udręczenia. Obie autorki, jak się zdaje, ucierpiały nie z powodu autorytaryzmu dziadków, lecz permisywizmu ojców. Ich narzekania to pierwszy owoc reformy wychowawczej, bę­ dącej wspólnym dziełem społecznych idealistów i stowarzy­ szeń szerzących kulturę świecką. Powtarzam, że opisuję w tej chwili ich opinie, a nie moje własne. Nie wychwalam ani rózgi, ani metod psychologicznych, wskazuję tylko, że protest prze­ ciw metodom psychologicznym siłą rzeczy oznacza swego ro­ dzaju argument za rózgą. Nigdy nie wierzyłem szczególnie ani w jedno, ani w drugie. To tylko postępowcy, pokolenie za po­ koleniem, z wielkim nakładem sił i środków stwarzają coraz to nowe problemy, po czym lamentują wniebogłosy, domagając się, by je rozwiązać. Ich humanizm sam w sobie nie był zły. Nie potępiajmy ka­ tegorycznie wiktoriańskiego idealisty za to, że chciał być dobry dla dzieci. Dość śmieszni są ci młodzi pisarze, tupiący i woła­ jący: „Nigdy, przenigdy nie wybaczę mojej matce, że traktowa­ ła mnie z wielką czułością!”, albo deklarujący z pasją: „W mym sercu gorzeje płomień zemsty, ilekroć wspomnę, że tata był dla nas zawsze uprzejmy przy obiedzie! Dusza moja zanosi się szlochem na myśl o bezczelnej samokontroli stryjka Jana, który nigdy, cokolwiek bym zrobił, nie złoił mi skóry!”. Ideali­ sta po prostu idealizował człowieka, i trudno się dziwić, skoro -107-

O BR O N A W I A R Y

przedstawiono mu ten ideał, bardzo serio, jako najlepszy mo­ del edukacyjny. Ale skoro ujmujemy się za późnowiktoriańskim idealizmem, trzeba ująć się również za wczesnowiktoriańskim autorytetem. Jeden rzut oka na młodych pisarzy - i już znaj­ dziemy dobre słowo dla stryjka, łojącego skórę rozwydrzonemu smarkaczowi. To lekka przesada, krytykować pradziadka z rózgą wyłącznie za to, że nie stosował środków wychowawczych, z których my właśnie się wycofujemy. Trudno go obwiniać, że nie odkrył naszych wybornych sentymentalnych metod, skoro, jak następnie stwierdzono, okazały się one funta kłaków warte. Dzisiejsi postępowcy są zatem w fatalnej sytuacji. Na gwałt usiłują znaleźć trzeci model - nie autorytet, potępiony, bo nie jest łagodną perswazją, i nie łagodną perswazję, która okazała się gor­ sza nawet od autorytetu. Największym przybliżeniem do jakiejś alternatywy okazała się koncepcja indywidualności. Głoszą więc teraz, że należy pozwolić dziecku, by odnalazło swoją prawdziwą osobowość, bo każda ludzka istota powinna być sobą. Ze wszystkich mętnych frazesów dzisiejszego świata ten jest chyba najbardziej pozbawiony treści. W jaki sposób sied­ miolatek ma zdecydować, czy odnalazł swą prawdziwą osobo­ wość? I w jaki sposób, skoro o tym mowa, ma to za niego roz­ strzygnąć jakikolwiek dorosły? Jak w ogóle można to ocenić? To wyrażenie ma sens tylko w najwyższym, mistycznym zna­ czeniu, bo każdy człowiek został stworzony z jakimś zamysłem Bożym - lecz nawet ten zamysł pozostaje dla nas tajemnicą. A dla kogoś, kto nie wierzy w Boga, mówienie o „prawdziwej -108 -

BUNT ROZWYDRZONYCH DZIECI

osobowości” musi stanowić po prostu bełkot. Żądanie, aby być sobą jest wysoce niekonkretne. To nie mistyczna zagadka, tylko zagadywanie problemu. Z czysto ludzkiego punktu widzenia, osobowość człowie­ ka kształtuje się poprzez współdziałanie sił wewnątrz dziecka i sił na zewnątrz. Dziecko nie może wyrastać w próżni, bez żad­ nych zewnętrznych oddziaływań. Warunki tak czy owak ufor­ mują mu charakter lub wywrą na nie wpływ, niezależnie od tego, czy będzie to rózga dziadka, perswazja ojca czy konwersacja mię­ dzy postaciami w powieści panny Sinclair. Czy jest na świecie ktoś, kto potrafi bez wahania stwierdzić, który z tych elementów wspomógł prawdziwą osobowość dziecka, a który ją wypaczył? Bo czym jest prawdziwa osobowość? Ci dzisiejsi filozofo­ wie myślą, jak się zdaje, że jest to jakaś konkretna i złożona isto­ ta, ukryta już w postaci gotowej wewnątrz każdego niemow­ laka, a my tylko mamy pozwolić, żeby ze śpiewem na ustach wymaszerowała na zewnątrz. A przecież czytając biografie wy­ bitnych ludzi rozumiemy, że bardzo trudno byłoby ocenić, na ile ich charakter wynikał z wrodzonych predyspozycji, a na ile z prób życiowych, przez które przeszli, cierpień, które przeżyli i prawd, które zdołali odkryć. Dzisiejsi psychologowie powin­ ni dać nam jakieś wskazówki, pozwalające sprawdzić, czy ich transcendentalna idea prawdziwej osobowości została w danym wypadku zrealizowana. W obecnym stanie rzeczy każdy może wskazać dowolną część osobowości i powiedzieć, że to sztucz­ ny dodatek, zamazujący to, co prawdziwe. -109-

OB RO NA W I A R Y

Spójrzmy na bohaterów powieściowych. Większość zwa­ riowanych i anarchicznych postaci literackich to dla mnie isto­ ty kompletnie wydumane; tak samo myślałbym o nich w praw­ dziwym życiu, gdyby w ogóle się w nim pojawiały. Lecz nawet postać literacka powinna stanowić wypadkową doświadczeń i podstawowych impulsów; powinna zmieniać się wskutek swo­ ich przeżyć. Czytelnik może dumać, jaką drogą poszedłby jej rozwój, gdyby te przeżycia ją ominęły. Każdy może się zaba­ wiać, próbując odjąć doświadczenia od charakteru i uzyskać czystą, nieskażoną osobowość; każdy, ma się rozumieć, kto chce marnować czas. Toteż, nie będąc fanatycznym wyznawcą dawnych metod, czy to opartych na przymusie, czy na perswazji, jestem zdania, że jedne i drugie wspomagały się zdrowym rozsądkiem, którego zupełnie brakuje w wypadku trzeciej koncepcji. Rodzic, karząc dziecko albo łagodnie do niego przemawiając, był przynajmniej świadom pewnej prostej prawdy. Był mianowicie świadom, że Bóg jeden wie - w najdosłowniejszym sensie tego zwrotu - jaki charakter rzeczywiście ma dziecko i na kogo powinno wyrosnąć, aby było w pełni sobą. Jedyne, co możemy zrobić, to przekazać mu takie prawdy, które, jak wierzymy, zawsze będą prawdziwe, na kogo by nie wyrosło. Trzeba posiadać kodeks moralny, który na­ szym zdaniem da się zastosować do wszystkich dzieci na świecie, a skoro tak, należy go narzucić również naszemu dziecku. Je­ śli ma poczuć się naprawdę sobą jako oszust czy sadysta, musimy mu wyjaśnić, że nie chcemy, aby ktokolwiek realizował się po­ - 1 io-

BUNT ROZWYDRZONYCH DZIECI

przez oszustwa czy sadyzm. Innymi słowy, musimy na tyle moc­ no wierzyć w jakąś religię albo światopogląd, aby odpowiedzial­ nie się na tym oprzeć, wszystko jedno jakie rewelacje ogłosi nam następne pokolenie. Bóg jeden wie, powtarzam, jaki będzie sku­ tek ostateczny. My jesteśmy odpowiedzialni za to, co zachodzi na początku - czyli za to, co sami wkładamy dziecku do głowy. *

Kiedy Jefferson tworzył amerykańską Deklarację Niepodległo­ ści, wywiódł prawa człowieka z zamierzeń Stwórcy; i to jest filo­ zoficzna podstawa dla każdej teorii, która głosi, że człowiek ma prawo oczekiwać sprawiedliwości. Tak czy owak, ludzie wierzą­ cy w rozmaite religie albo nie wierzący w żadną zdołali uwie­ rzyć, że człowiek takie prawo posiada. Potem, w XIX wieku, na­ deszła reakcja - wolność, by wątpić w wolność. Gdy dorastałem, w kręgach akademickich modne były szyderstwa z praw czło­ wieka. Z upodobaniem powtarzano za Matthew Arnoldem1, że nikt, kto wejrzy w głąb siebie, nie znajdzie tam żadnych zgoła praw. Dobrze by zrobiło Matthew Arnoldowi, gdyby został kop­ niakiem wyrzucony z własnego domu, jak irlandzki dzierżawca, powieszony za napisanie artykułu, jak polski szlachcic, zesłany na Sybir, jak rosyjski nihilista, lub zmasakrowany, jak Ormianin. Wówczas, wejrzawszy w głąb siebie, zrozumiałby, co też ludzie mają na myśli, gdy mówią o prawach człowieka. 1 M atthew Arnold (1822-1888) - wpływowy literat, krytyk i poeta.

O BR O N A W I A R Y

Ale pomińmy tę kwestię - w tym miejscu opisuję tylko bieg wydarzeń. Dawne religijne poczucie ludzkich praw zosta­ ło wyparte przez nowy sceptycyzm, głoszący, że samo pojęcie praw człowieka jest transcendentalne i przez to bzdurne. Cał­ kiem możliwe, że większość ludzi powie tak i dziś w odniesie­ niu do praw, które naprawdę należą się człowiekowi, takich jak prawo do sprawiedliwości, prawo do chleba czy też tego, co Jef­ ferson nazwał prawem do życia, wolności i dążenia do szczę­ ścia. Te trzy ostatnie w nowoczesnej frazeologii są zbiorczo na­ zywane „prawem do bycia sobą”. O

dziwo, gdy nastała z kolei reakcja naXIX-wieczną reakcję,

zaczęło to być rozumiane nie tylko jako prawo do bycia sobą, lecz bardziej jako prawo, by być kimś innym. Nazywa się to również prawem do „nowych doznań”. Ludzie żywią dziś głębokie, mi­ styczne wręcz przekonanie, że należy im się wolność zdobywania nowych doświadczeń, wolność eksperymentowania na własnym życiu, nawet jeśli te eksperymenty przekraczają granice nie tylko zwyczajności, ale normy. Niemal wszystkie powieści i liczne ar­ tykuły w gazetach opierają się dziś na dogmacie, że człowiek ma prawo uczynić to czy tamto w tym jedynie celu, by wypróbować, jakich wrażeń się przy tym doznaje. Dzisiejszy nastolatek nie do­ maga się czegoś, co każdy powinien mieć. Domaga się czegoś, co każdy, w teorii, mógłby mieć. Rości sobie prawo nie tylko do własnych życiowych przygód, ale również do cudzych. Wyznawcy postępu uważają, że mistycyzm to nonsens. Doskonale —powiem zatem, że ich własne podejście to wyjąt­

BUNT ROZWYDRZONYCH DZIECI

kowo nonsensowny rodzaj mistycyzmu. Byłoby absurdem, gdy­ bym oznajmił, że odebrano mi prawo do upojnych doznań suł­ tana w haremie lub do poczucia mocy, przenikającego kapitana okrętu. Przecież nie zostałem wyzuty z należnego mi dziedzic­ twa. Nie jestem prawowitym właścicielem wszelakich emocji i ekstaz, jakie tylko na tym świecie istnieją. A jednak w taki właśnie absurdalny sposób zachowuje się bohaterka dzisiejszej powieści, flirtująca z mężem przyjaciółki i twierdząca, że w jej życiu otwiera się oto nowa wspaniała przygoda, więc ma pra­ wo zaliczyć to nowe doświadczenie. Tylko dlaczego jej prawo miałoby być większe niż prawo żony, która, bądź co bądź, była tam pierwsza? Pan Bóg raczy wiedzieć. Nasza bohaterka (która w Boga nie wierzy) nie wie na pewno. A skoro pojawił się nowy, nieuświadamiany dogmat, na­ kazujący robić najrozmaitsze rzeczy, aby się przekonać, co się przy tym czuje, niedawno dwóch młodych ludzi2 wprowadzi­ ło tę teorię w życie w sposób całkowicie konsekwentny i lo­ gicznie uzasadniony. Nigdy dotąd nie zabili dziecka i ciekawi byli, jak to jest. Wedle zasad nowej religii mieli święte pra­ wo zaspokoić swą ciekawość nowych przeżyć. Tak też uczyni­ li. Można by sądzić, że za to morderstwo zawiśli na szubienicy. 2 Mowa o sprawie Richarda Loeba i Nathana Leopolda, którzy w 1924 roku zamordowali 14-letniego chłopca. Jak powiedzieli sądowi, chcieli się dowiedzieć, co się czuje zabijając człowieka. Ponieważ pochodzili z bardzo bogatych rodzin, bronił ich najsławniejszy amerykański adwokat. Skazano ich na dożywocie, z możliwością warunkowego zwolnienia. Ta sprawa, bardzo głośna w USA, stała się potem kanwą dla filmu Hitchcocka. -113-

O BR O N A W I A R Y

Nic podobnego - nie na darmo ich ojcowie byli potężnymi mi­ lionerami. I w tym momencie przychodzi mi do głowy, że jest przecież pewne przeżycie, którego nikt z nas dotąd nie do­ świadczył. Nigdy i nigdzie, pośród całej różnorodności naszego wszechmądrego zachodniego świata, nie zdarzyło się jeszcze, abyśmy powiesili milionera. A przecież byłaby w tym chwała, pasja i promienne piękno, do którego aż serca nam się wyrywa­ ją. Czemuż, o czemuż nie jest nam to dane?

przerw a na r ek lam ę:

P rAw d A

P

w r e k l a m ie

lutokrata, jak cesarz w bajce, jest nagi i sam o tym nie wie. Dziwne to uczucie, widzieć jego reklamy na tle jego sekre­

tów; a jeszcze dziwniej, kiedy reklama zdradza sekret. Plutokra­ ta skrywa wiele wstydliwych tajemnic, lecz głośno przechwala się tym, z czego jest dumny. I właśnie pycha, lepiej od wstydu, odsłania jego prawdziwe oblicze. Gdy się dowiemy, co ten czło­ wiek podziwia, już nie musimy pytać, co uważa za haniebne. W tym sensie, reklama mówi prawdę, i to mówi jej aż za dużo. Nie chodzi rzecz jasna o prawdę o towarach, a już w żad­ nym razie nie o producencie. Reklama mówi prawdę o nabywcy, lub przynajmniej o tym, jak producent wyobraża sobie nabywcę - i jest to prawda przerażająca. Szczerze aż do bólu uj awnia coś, co uchodzi za duchową kondycję przeciętnego człowieka naszych czasów. A najdziwniejsze, że nikt nie dostrzega tej sensacyjnej zdrady sekretu, bo mamy ją pod nosem i już nam spowszednia­ ła. Jest za blisko, jak ziemia; jest za duża, jak układ słoneczny. Najłatwiej ujrzeć ją w prasie brukowej wydawanej przez wiel­ kie koncerny, gdzie kolumna z artykułem wstępnym sąsiaduje -115-

O BR O N A W I A R Y

z kolumną reklamową, albo w amerykańskich miesięcznikach kulturalnych, gdzie w samym środku ambitnego artykułu znaj­ dziemy całostronicową reklamę kosmetyków czy modnych ubrań. Nikt nie zdaje sobie sprawy z tego, co naprawdę widzi, gdyż prawdę można ukryć w ciągłym hałasie i zamęcie równie dobrze jak za murem milczenia. A oto, co mam na myśli. Poważne książki, artykuły wstęp­ ne i popularne romanse wciąż podtrzymują pewien mglisty wzorzec ludzkiej godności, odziedziczony częściowo po szcząt­ kach dawnej chrześcijańskiej cywilizacji, a częściowo po repu­ blikańskim ideale obywatela, który to ideał też zresztą stanowił (i szkoda, że o tym nie wiedział) jedną z pozostałości chrze­ ścijaństwa. Tak czy owak, istniało i do pewnego stopnia na­ dal istnieje założenie, że nowobogacki splendor i snobizm za­ sługują na pogardę; że człowiek biedny ma tyle samo dumy co bogaty; że uzależnienie od wygód i narkotyków to rzeczy niemęskie. Otóż, reklamy w swej masie stanowią totalną negację tak pojmowanej ludzkiej godności. Zakładają, że każdy męż­ czyzna zrobi wszystko, by stać się bogaty lub chociaż wyglądać na bogatego; że każda kobieta jest opętana manią, by być mod­ ną lub chociaż wyglądać na modną; że każdy człowiek, choćby żył w luksusach, tęskni do jeszcze większych luksusów; że naj­ gorsze, co może kogoś spotkać, to, po pierwsze, brak pienię­ dzy, a po drugie, brak dostępu do sfer, gdzie obracają się ludzie bogaci. A przede wszystkim zakłada się i proklamuje wszem i wobec, że jeśli ktoś jest takim właśnie ograniczonym pajacem, - 1 16 -

PRZERWA NA REK LAM Ę: PRAWDA W REK LAM IE

jakim widzą go twórcy reklam, nie musi się tego ani trochę wstydzić i może to ogłaszać z podniesionym czołem - w każ­ dym razie na szpaltach przeznaczonych dla reklamy. Gdyż naj­ ciekawsze, że nikt nie ośmieliłby się przedstawić tak własnej osoby w artykule wstępnym. W efekcie człowiek współczesny mówi dwoma głosami naraz. Z jednej strony oznajmia dumnie: „Wierzymy w ideały demokratyczne, szanujemy samo pojęcie i naturę pracy. Niko­ go nie można lekceważyć jako obywatela tylko dlatego, że pra­ cuje fizycznie albo żyje skromnie”. A jednocześnie przez cały czas człowiek współczesny piszczy drugim głosem: „Czy jeśli będę palił ten gatunek cygar naprawdę zacznę wyglądać jak ofi­ cer Gwardii? Tak bym chciał, żeby wszystkie dziewczęta my­ ślały na mój widok, że z pewnością należę do elitarnego klubu! O, nie mogę żyć bez tego! O, dajcie mi, dajcie, najmodniejsze spodnie!”. Czy ludzie rzeczywiście tacy właśnie są? Czy jest aż tyle prawdy w reklamie?

ZŁE IDEAŁY

T

rzeba wszem i wobec mówić, choć nikt poza nami tego nie powie, że w dzisiejszych czasach idealizm stoczył się

bardzo nisko. Materializm był niski zawsze. W wiekach ciem­ nych duńscy wikingowie myśleli tylko o łupach - ale bohater­ stwo króla Alfreda było prawdziwie bohaterskie, a pobożność świętego Dunstana prawdziwie pobożna. Niejeden średnio­ wieczny baron ożenił się wyłącznie dla zdobycia posagu - ale święty Franciszek poślubił Panią Biedę z miłości. Bardzo wie­ lu łajdaków w czasach rewolucji francuskiej wpełzło do sena­ tu przez rynsztok, nikt jednak nie wątpi, że garstka idealistów, głodujących na poddaszu czy ginących na szafocie miała prawo do swego sic itur ad astra. Za to w naszej epoce idealizm stał się niemal obrzydliw­ szy od materializmu. Czytam oto artykuł jakiegoś filantropa, apelującego, by zorganizować przemysł bardziej po ludzku, co jest i moim postulatem. Filantrop zaleca rozwiązania przyjęte w pewnej amerykańskiej fabryce, ponieważ w tej akurat fabryce „robotnik może opuścić stanowisko pracy wyglądając jak makler -119-

O BR O N A W I A R Y

giełdowy”. To ci dopiero pochwała; to dopiero osiągnięcie! Fi­ lantrop naprawdę uważa, że nieelegancko jest być robotnikiem, lecz być maklerem - to rzecz wzniosła. To znów dla odmiany natrafiam na wypowiedź amerykańskiego bojownika o pokój, który promienieje radosną nadzieją, że cała ludzkość niebawem włączy się w ten biznes z Braterstwem, „a Francuzi przestaną wreszcie gadać o honorze” i doszlusują do reszty. Oto przeraża­ jąca szczerość półgłówka, wyobrażającego sobie, że jest idealistą. On naprawdę myśli, że przysłuży się sprawie Pokoju, jeśli namó­ wi wszystkich, by na pierwszym miejscu stawiali własne bezpie­ czeństwo, nie zawracając sobie głowy honorem czy hańbą. W naszych czasach, które uchodzą za wyprane z idealizmu, najgroźniejsze są właśnie ideały. Ideałem stała się dziś niewola, zwana bezpieczeństwem socjalnym; ideałem stała się chciwość, nazywana wydajnością i produkcją; ideałem stała się nierozwa­ ga, nazywana przedsiębiorczością; i tak dalej. To samo dotyczy tej nieustannej, hałaśliwej propagandy, tej ciągłej kampanii re­ klamowej, która chlubi się, że pomaga ludziom pokonać nie­ śmiałość, dając im ambicję, upór i pewną cechę, zwaną dziś wiarą w siebie, a kiedyś określaną jako zarozumialstwo. Psycholog nie zastanawia się, czy istotnie robi ludziom przysługę, pozbawia­ jąc ich ostatnich resztek skromności i dobrych manier. Wierzy, że świat stanie się lepszy, a przyszłość jaśniejsza, jeśli uda mu się przekształcić nie wadzącego nikomu introwertyka w nie liczące­ go się z nikim chama. Jego propaganda ukazuje dwa autentyczne portrety: spokojny dżentelmen Przed Użyciem Naszego Ideału -120 -

ZŁE IDEAŁY

i wyszczekany, wyluzowany prostak Po Użyciu Naszego Ideału. Kiedy porównać obecne czasy z innymi okresami ludzkich dzie­ jów, doprawdy zdumiewające jest to szczere przekonanie, że Ide­ ał polega na tym, aby być powierzchownym, wesołkowatym pry­ mitywem, tępo przeświadczonym o własnych zaletach. Podkreślam, że to, nad czym boleję, co uważam za godne najwyższego potępienia, to nie rozkwit wady, zwanej zarozumial­ stwem, lecz rozkwit cnoty, zwanej wiarą w siebie. Wady plenią się bowiem jak chwasty, wyrastając z ludzkiej słabości wszędzie gdzie tylko mogą, ale cnoty są hodowane i wspierane. Miłość własna to cecha, która pospolicie krzewi się wśród ludzi, i do pewnego stopnia nawet słusznie. Coś, co mnie drażni, to nie jej realność, lecz jej rzekoma idealność. Tłumy niemądrych ludzi stają się jeszcze bardziej niemądre i zadufane, niż byłyby z na­ tury, bo systematyczna edukacja wpaja im, że powinni uwierzyć w siebie, a slogany trzeciorzędnej nauki głoszą, że należy wyle­ czyć ludzkość z poczucia wstydu i z kompleksu niższości. Tyle się dziś dyskutuje, czy kapitalizm jest zgodny z chrześcijaństwem albo czy sztuka współczesna zaprzecza chrześcijaństwu - a mnie zdumiewa ślepota chrześcijan, nie dostrzegających, że w tym właśnie punkcie ich wiara jest dziś najmocniej i najenergiczniej atakowana, i że oprócz pornografii, plutokracji i wszystkich in­ nych rzeczy, przeciw którym protestujemy, powinniśmy walczyć z systemem komercji, wielkim chórem wysławiającym pychę.

KU LEpSZEMU

P

ewien profesor, natchniony duchem proroczym, wygłosił przepowiednię na temat przyszłości. Nie wiem, czego był

profesorem - może profetyzmu. Należał w każdym razie do tych entuzjastów ewolucji, którzy robią wrażenie, jakby znali przyszłość lepiej niż teraźniejszość, o przeszłości nie wspomi­ nając. Gardził bowiem przeszłością tak samo jak teraźniejszo­ ścią. Jak stwierdził, my wszyscy, którzy należymy do gatunku ludzkiego, jesteśmy jeszcze surowizną, istotami wymagający­ mi obróbki i nie do końca uformowanymi. No cóż; wszyscy jak wszyscy, ale na pewno dotyczy to niektórych profesorów. Żaden taki filozof nie odpowiedział dotąd na pytanie, któ­ re nasuwa się wielu ludziom i które ja sam, daleko nie szuka­ jąc, też często stawiałem: skoro wszystko się zmienia, łącznie z ludzkim umysłem, to skąd możemy wiedzieć, czy są to zmia­ ny na lepsze? Weźmy prosty, by nie rzec prościutki przykład. Jakiś wy­ znawca postępu, powiedzmy pan Bernard Shaw, stwierdza, że odmawia jedzenia zwierzęcego mięsa, bo osiąga w ten sposób -123-

O BR O N A W I A R Y

nowy, wyższy poziom etyczny. Ale jego wegetariańska etyka opiera się przecież tylko na tym, że zachował dawny ideał miło­ sierdzia. Inny postępowiec równie dobrze mógłby oświadczyć, że osiągnął nowy, wyższy poziom etyczny i zerwał pęta zaha­ mowań, bo jada mięso ludzkie. A przecież on tylko by wypa­ czył dawny ideał wolności. Łatwo by dowiódł, zgodnie z najlep­ szymi nowoczesnymi wzorcami, że cała dotychczasowa groza wobec ludożerstwa to przesąd i tabu, irracjonalne ogranicze­ nie ludzkiego wyboru. Bądź co bądź, jesteśmy jeszcze surowi­ zną. Zaiste, cóż za uroczo trafna metafora. Możliwe, że profe­ sor, o którym była mowa wyżej, z utęsknieniem wyczekuje dnia, kiedy owa surowizna zostanie porządnie ugotowana i podana w potrawce. Otóż, bez stałego etycznego wzorca nikt nie zdoła oce­ nić, która z tych ewolucyjnych zmian jest zmianą na lepsze. Bez niezmiennej, nigdy nie ewoluującej definicji miłosierdzia czy wolności nie odróżnimy, czy wyższa etyka naprawdę stoi wyżej albo czy swobodniejsza moralność naprawdę jest bar­ dziej swobodna. Profesor podał kilka niezbornych przykła­ dów. Stwierdził, między innymi, że na pewno zmieniamy się na lepsze, bo trzysta lat temu kobiety bywały palone na stosie. A ja odpowiem, że za trzysta lat kobiety będą poddawane eks­ perymentom medycznym. Bądź co bądź, mam dokładnie ta­ kie samo prawo jak on, by udrapować się w pelerynę wieszcza, wpaść w natchnienie i z rozwianym włosem wygłaszać pro­ roctwa. Wiem o przyszłości dokładnie tyle samo, co ów pro­ -124-

KU L E P S Z E M U

fesor i każdy inny człowiek - czyli nic. Załóżmy jednak, że naukowcy pewnego dnia rozpoczną eksperymenty nie tylko na zwierzętach, lecz również na ludziach, kierując się tą samą zasadą, co opisany wyżej intelektualista, piewca Nowego Ludożerstwa. Całkiem łatwo można argumentować, jak to się robi od stuleci, że eksperymenty na ludziach są pożyteczne, że ktoś musi cierpieć dla dobra ogółu albo że jest to rodzaj ofiary dla wyższych celów. Ja tylko chciałbym wiedzieć, w jaki spo­ sób zwolennik postępu orzeknie, czy byłby to krok naprzód czy krok wstecz? Na jakiej podstawie to oceni, skoro etyka, jego zdaniem, też podlega ewolucyjnym zmianom? Eksperymen­ tator powie, tak jak dzisiaj, że postęp wymaga przykrych, lecz niezbędnych badań. Jego przeciwnik powie, tak jak dzisiaj, że postęp polega na rosnącej wrażliwości na cierpienie i porzuce­ niu wszelkiej przemocy. Lecz w jaki sposób nieszczęsny filozof ma rozstrzygnąć, która z tych wersji jest prawdziwie postępo­ wa? Może to zrobić tylko wtedy, jeśli pozostanie mu jakiś wzo­ rzec prawdy, który nigdy nie straci prawdziwości. Problem w tym, że istotą tych ewolucyjnych teorii jest właśnie założenie, że żadna prawda nie trwa wiecznie. Opinie i poglądy są zmienne i nietrwałe, podobnie jak ciało i umysł. Skoro tak, jedyne, co na pewno da się powiedzieć o przyszło­ ści, to że będzie inaczej niż teraz. Nie da się powiedzieć, czy będzie lepiej. Idea, że dojdzie do zmian na lepsze lub na gor­ sze zakłada, że my i nasi potomkowie zawsze będziemy mieć coś wspólnego, coś, co wszyscy próbujemy ulepszyć, kierując -125-

OBRONA W IA R Y

się tą samą normą. Lecz skoro wszystko się zmienia, czemu ta norma miałaby zostać niezmienna? Czyżby nie podlegała pra­ wom ewolucji? Czyżby została jakoś inaczej stworzona? Może to coś w rodzaju cudu? A może ten wspólny wzorzec sumienia pochodzi od Boga? Przerażający pomysł! Nie muszę się tutaj zagłębiać w konkretne proroctwa na­ szego profesora, które wyglądałyby jak parodia literatury scien­ ce fiction, gdyby nie to, że żaden szanujący się autor nie umie­ ściłby takich bzdur w powieści, nawet parodystycznej. Profesor, ma się rozumieć, tryska postępowym optymizmem. Uważa, że wszystko idzie świetnie, a świat staje się lepszy z minuty na mi­ nutę. Na przykład, ludzie tracą dziś wzrok, słuch, zęby i włosy w takim tempie, że budzi to radosne nadzieje w sercu humani­ tarnego miłośnika ludzkości. Albowiem, jak wyjaśnił profesor, kiedy wreszcie pozbędziemy się tych prymitywnych i zanikają­ cych organów dostaniemy ich lepsze, mechaniczne substytuty. Innymi słowy, staniemy się dumnymi posiadaczami sztucznych szczęk, sztucznych oczu, sztucznych uszu oraz zestawu peruk. Będzie to znakomicie współgrać z naszym sztucznym otocze­ niem i sztuczną ideologią. Profesor nie wyjaśnił niestety, jak szybko nauka wyprodu­ kuje mechaniczny substytut dla pewnego małego, pośledniego organu, który dotąd umykał uwadze dociekliwych techników. Mam na myśli tę część człowieka, która w istocie widzi, sły­ szy, czuje, mówi i myśli. Zaiste, dziwaczne to i mocno irytujące, lecz gdy zabraknie tego pomniejszego elementu (tak trudne­ -126-

KU L E P S Z E M U

go do zakupienia) zazwyczaj okazuje się, że teleskopy nie mogą same przez siebie patrzeć, telefony nie mogą same się słuchać, a książki nie mogą same się pisać ani czytać. Człowiek nie zdo­ ła nawet mówić na żaden temat, jeśli kompletnie i całkowicie nic nie myśli. Chociaż należy przyznać, że czasem prawie mu się udaje.

PAGODA POSTĘPU

J

est pewien modny błąd, który pleni się dokoła tak bujnie, że można by poświęcić resztę życia na beznadziejną próbę wy­ rwania go z korzeniami. Pokażę go na przykładzie listu do ga­

zety, napisanego przez jakąś panią i opatrzonego przez redak­ cję tytułem: „Czy kobiety poszły za daleko?”. W liście chodzi o sukienki, jakoby nieprzyzwoite, ale to mnie akurat nie inte­ resuje. Przytoczę fragment, wcale nie głupszy niż wypowiedzi niezliczonych inteligentów i myślicieli na ten sam temat, za to jaśniej od nich stawiający sprawę: „Kobiety poszły za daleko tak zawsze mówili ludzie o wstecznej umysłowości i przeciwni­ cy postępu. Myślę, że aż do końca świata będzie istniał ten typ mężczyzny, który zarzuca kobietom, że posuwają się za dale­ ko. Lecz nikt nie zatrzyma biegu ewolucji, a kobiety dalej będą szły naprzód”. Pytanie tylko, dokąd zajdą. Ale zajmijmy się listem. Otóż, każdy myślący człowiek chce zatrzymać bieg ewolucji na jakimś konkretnym znaku granicznym, osadzonym w jego umyśle. Gdybym zaproponował, aby ludzie chodzili nago, autorka listu -129-

OB RO NA W I A R Y

mogłaby się zgorszyć. Jednak mam takie samo prawo jak ona, by uznać przeciwnika moich poglądów za przeciwnika postę­ pu. Gdybym oświadczył, że chodzenie nago powinno być obo­ wiązkowe i przemocą ludziom narzucane, autorka listu pewnie by się oburzyła. Ja zaś odparłbym, używając jej własnych słów, że aż do końca świata będą istnieć ludzie o wstecznej umysło­ wości. Gdybym następnie wysunął postulat, aby obdzierać lu­ dzi nie tylko z ubrań, lecz i ze skóry, mogłaby mi wskazać jakieś moralne obiekcje. Lecz jej własny argument i tu byłby nieod­ party: nikt nie zatrzyma biegu ewolucji, a jeśli ewolucja polega na obdzieraniu ludzi ze skóry, to znaczy, że ewolucja będzie po­ stępować dalej. Argument jest równie dobry po jej stronie jak po mojej - a po obu stronach jest bezwartościowy. Oczywiście, równie łatwo można by wymusić na ludziach postęp i ewolucję w dokładnie przeciwnym kierunku. Ludzie bowiem - oznajmilibyśmy - powinni nosić jak najwięcej ubrań. Dzikie plemiona odziewają się skąpo, ubiór jest oznaką cywi­ lizacji, toteż musi ewoluować w stronę maksymalnej obfitości. Jeśli zakładam dziesięć kapeluszy jestem człowiekiem wysoce cywilizowanym, a gdy założę dwanaście mój poziom cywiliza­ cyjny zauważalnie się podniesie. I nawet kiedy wyewoluuję tak daleko, że będę nosił sześć par spodni jedna na drugiej, powi­ nienem powitać siódmą parę z entuzjazmem, jako powiewają­ cy sztandar postępu. Przeciwstawiając sobie wzajem te dwie szalone skrajności widzimy gdzie znajduje się ośrodek równowagi —czyli ośrodek -13°-

PAG ODA P O S T Ę P U

normalności. Ten, kto zapytał, czy kobiety nie poszły aby za da­ leko, przynajmniej pod jednym względem przyjął słuszne za­ łożenie. Założył bowiem, że istnieje jakieś „za daleko”. Istnieje pewien punkt, począwszy od którego coś, co kiedyś było dys­ kryminowane staje się przesadne. Do pewnej granicy coś jest cenne; dalej jest niepożądane. Nie nadwerężymy sobie intelek­ tu, rozważając logicznie, w jakim stadium albo w jakich wa­ runkach osiągniemy stan całkowicie nas zadowalający, czy to w kwestii ubrań, czy w dowolnej innej dziedzinie społecznej. Dla ludzkiego rozumu jest najzupełniej wykonalne, aby wyzna­ czyć jakiś limit dla pagody z kapeluszy, zanim wzniesie się ona w nieskończoność. Naprawdę, da się policzyć liczbę ludzkich nóg i po krótkim namyśle dopasować do nich właściwą licz­ bę spodni. Można by się, owszem, pomylić, obliczając ilu ka­ peluszy potrzebuje hydra, a ile par spodni niezbędne jest dla stonogi; istnieją też na świecie ludzie, którzy nie noszą spodni, względnie kapeluszy. Zawsze znajdą się wyjątki; zawsze też będą skrajności, dobre i złe, ale zasadnicza sprawa polega na tym, że wyjątki i skrajności, dobre czy złe, mają to do siebie, że nie leżą w złotym środku, lecz zmierzają w diametralnie prze­ ciwne strony. Pozwólmy człowiekowi mieć ideał jakiegoś stroju czy oby­ czaju. Ideał składa się z różnych elementów w określonych proporcjach —a jeśli te proporcje zostaną zaburzone, rozminą się z ideałem. Człowiek powinien mieć jasną koncepcję, cze­ go konkretnie chce - i wtedy nie pozwoli, by coś, czego chce, -131-

O BR O NA W I A R Y

zostało porwane i zmiażdżone przez bieg ewolucji. Ideał może być dowolnie rewolucyjny lub reakcyjny, lecz musi być stały. Je­ śli stanie się bardziej rewolucyjny albo bardziej reakcyjny, to się wypaczy, a już założenie, że ma się w nieskończoność stawać coraz bardziej rewolucyjny lub coraz bardziej reakcyjny to czy­ sty, obłąkany nonsens. Jak człowiek ma wiedzieć czego chce, jak ma w ogóle chcieć tego, czego chce, jeśli nieustannie się to zmienia? Postęp, w pozytywnym znaczeniu tego słowa, nie polega na szukaniu kierunku, w którym można by iść w nieskończo­ ność. Taki kierunek nie istnieje - chyba że w sferze transcen­ dentalnej, w kwestiach takich jak miłość do Boga. Prawdziwy postęp polega na szukaniu miejsca, w którym można by się za­ trzymać.

BUNTOWNICY W KRÓTKICH MAJTECZKACH

O

becny kult luksusu, przyjemnego życia, swobody seksu­ alnej i tym podobnych rzeczy uważam w sporej części

za dziecinadę - dziecinadę w dosłownym znaczeniu. Dziecko jest zachłanne, lecz nie rozumie skutków własnej zachłanno­ ści. Czytam książki, których sens sprowadza się do tego, że po­ szukiwacz rozkoszy powtarza raz po raz: „Muszę mieć Szczę­ ście. Muszę mieć Miłość. Muszę mieć Zycie. Dlaczego wam to przeszkadza? Zrozumcie wreszcie, że nie potrafię żyć ina­ czej jak tylko wędrując od jednej przyjemności do drugiej!”. Wydaje mi się to równie mądre jak przemowa dzikusa, który oznajmia: „Muszę mieć dżin. Lubię dżin. Lubię więcej i wię­ cej dżinu. Dajcie mi natychmiast sto butelek dżinu!”. Takie podejście do życia na pewno nie przemęczy intelektu. M oż­ na jednak zauważyć, że jest to podejście krótkowzroczne. Dżin rzeczywiście daje człowiekowi szczęście. Do pewnego momen­ tu więcej dżinu da człowiekowi więcej szczęścia, lecz nieste­ ty, jeszcze więcej dżinu przyniesie, poza szczęściem, również a

inne skutki. Ow prosty, miłujący rozkosze filozof nie ogarnia ■

I33

"

OB RO NA W I A R Y

wyobraźnią następnych etapów, podczas których najpierw bę­ dzie pijany w sztok, potem pijany w trupa, aż wreszcie będzie już tylko trupem. Prześledzenie tej drogi nie wymaga nadzwy­ czajnej intelektualnej biegłości. A jednak ani dzikus, ani współ­ czesny autor nie daje sobie z tym rady. Żaden nie rozumie cze­ goś, co ludzie rozumieli od zarania dziejów, mianowicie że ludzkim umysłem, tak samo jak ciałem, rządzą określone prawa i ograniczenia. Jeśli każda chwila w życiu ma być przełomowa, każde przyjęcie ma być szaloną imprezą, każde zdarzenie wy­ jątkiem od reguły, każdy człowiek ekscentrykiem, każdy dzień świętem, a społeczeństwo ma obchodzić nieustający karnawał, ludzie odkryją, że wszystko to zionie rozpaczliwą nudą. Inny intrygujący przejaw nowoczesnej naiwności widać w podejściu do wojny, dyscypliny wojskowej czy różnych form ryzyka. Ludzie, którzy tych rzeczy nie lubią stale powtarzają, że trzeba z tym skończyć, lecz nie wnikają, skąd się to wzię­ ło. Zakładają, że królowie, kapitaliści czy inni przedstawicie­ le klas uprzywilejowanych wymyślili sztandary i granice pań­ stwowe, żeby nas wytresować do bronienia ich przy pomocy karabinów i bagnetów. Nie przychodzi im do głowy, że można potrzebować karabinów i bagnetów nie mając żadnych sztan­ darów ani granic, gdyż karabiny i bagnety nadają się też do obrony czego innego. Oni sami mogą uznać je za niezbędne, je­ śli zechcą bronić własnego idealnego ustroju. Zdumiewa mnie, z jaką dziecinną naiwnością idealiści, jeden po drugim, wpada­ ją w tę pułapkę. W epoce Woltera i Rousseau wielu czarujących -134-

B U N T O W N I C Y W K R Ó T K IC H M A J T E C Z K A C H

dżentelmenów w pudrowanych perukach było przekonanych, że wystarczy złamać berło, żeby złamać miecz, całkiem jakby tylko królowie potrzebowali armat, a bitwy brały się wyłącznie z dynastycznych ambicji despotów. Wszyscy znamy ciąg dalszy. Ironia losu potrafi być nader pouczająca. A przecież dokładnie to samo przytrafiło się następnie bolszewikom, bo rosyjscy re­ wolucjoniści też zaczynali jako pacyfiści. Sprawa wydaje się tak prosta, że dziecko mogłoby ją zrozumieć - ja zaś czytam tuziny dzieł, stworzonych przez pacyfistycznych poetów i wieszczów, którzy dalej zupełnie nic nie rozumieją. Dokładnie ten sam rodzaj infantylnej naiwności każe lu­ dziom wierzyć, że zawsze już będą chodzić na przyjęcia kok­ tajlowe albo przełamywać dawno nieistniejące konwencje. Na swój sposób to nawet wzruszające, ale w taki właśnie sposób wzrusza nas coś żałosnego.

W ZDROWYM CIELE ZDROWE CIELĘ

M

am przed sobą broszurę o Zdrowym Odżywianiu, któ­ ra podaje szczegółowe przepisy kulinarne na wegeta­

riańskiego indyka, wegetariańskie kotlety i w pełni higienicz­ ny jarski pasztet. Nigdy nie zdołałem pojąć, dlaczego życie

zgodne z naturą ma polegać na spożywaniu posiłków tak za­ kłamanych, omalże konspiracyjnych, jak imitacja indyka. Jest to zresztą imitacja, która graniczy z parodią. W dawnych cza­ sach podczas grubiańskich zabaw jakiś nieokrzesany, komicz­ ny wieśniak mógł, owszem, parodiować indyka, ale dziś robi to subtelny, pełen powagi humanitarysta. Niezupełnie też rozu­ miem, jak imitacja kotletów ma się do wegetariańskiego ide­ ału. Ktoś, kto uważa jedzenie mięsa za zwykły kanibalizm nie powinien przecież przyrządzać warzyw na podobieństwo mar­ twego zwierzęcia. To zupełnie jakby nawrócony kanibal z No­ wej Gwinei układał sobie kawałki pieczeni na podobieństwo misjonarza. Misjonarze z pewnością spoglądaliby na poczyna­ nia swej nowej owieczki z uczuciem bliższym niepokoju raczej niż aprobaty. " I37"

OB RO NA W I A R Y

Pomińmy jednak kwestię, czy to wegetariańskie ustępstwo na rzecz mięsożerców jest logicznie spójne. Abstrahując od ustępstw, zajmijmy się wiarą w Zdrowe Odżywianie nie tylko pod kątem jej wpływu na praktyki kulinarne. Spójrzmy przede wszystkim na jej teoretyczne założenia. Autorzy broszury mają usta pełne etyki i filozofii. Poświę­ cają całe stronice powszechnemu braterstwu, poczuciu wspól­ noty, szczęściu i uzdrawianiu. By zacytować jednego z nich, książka prezentuje „także pewne pomoce umysłowe, ustanowio­ ne w całej powodzi dzisiejszej literatury psychologicznej - lecz wzniesionej na wyższy wymiar”. Ustanawianie czegoś w powo­ dzi wydaje się zadaniem mocno karkołomnym, a wznoszenie powodzi na wyższy wymiar to zaiste wyczyn nie lada, jednak pod tym mętnym stylem kryje się najzupełniej konkretny po­ gląd, podzielany przez wielu wykształconych ludzi i zasługują­ cy na bliższą uwagę. Rozdział pod tytułem „Jak myśleć” zawiera dwadzieścia cztery wskazówki, z których początkowe brzmią następują­ co: „Opróżnij umysł”, „Myśl o tym, co najlepsze”, „Doceniaj”, „Analizuj”, „Przygotuj się fizycznie”, „Przygotuj się psychicz­ nie” - i tak dalej. Spotykałem już zaangażowanych studentów tej szkoły, którzy, jak się zdaje, rozpoczęli kurs, lecz w czasie na­ szego spotkania nie posunęli się poza wypełnienie pierwszego z tych zaleceń. W każdym razie, bardziej rzucało się w oczy, że zdołali przeprowadzić procedurę opróżniania umysłu niż że za­ częli rozmyślać o tym, co najlepsze, albo że coś przeanalizowali -138-

W ZDROWYM CIELE ZDROWE CIELĘ

lub docenili. Przyznam jednak bez oporu, że byli również tacy, którzy naprawdę przemyśleli pewne sprawy, choć osobiście nie nazwałbym tych spraw najlepszymi. Ich poglądy tworzą sys­ tem, któremu warto przyjrzeć się bliżej. Ponieważ jak dotąd udało mi się docenić, teraz przejdę do analizy. Bez powierzchownych żartów i dziennikarskich igra­ szek, spróbuję odkryć, skąd bierze się różnica między nami. Ja naprawdę chciałbym wiedzieć, dlaczego ich idealny wegetaria­ nin tak bardzo różni się od mojego idealnego chrześcijanina. Przeprowadziwszy analizę, dochodzę do wniosku, że cały antagonizm wyrasta z jednego elementarnego przekona­ nia, skrytego w umysłach tych ludzi: oni wierzą, że ciało nale­ ży traktować bardzo serio. Chociaż dawni poganie częściej by­ wali stoikami niż epikurejczykami, dla obecnych zwolenników Zdrowego Odżywiania ciało stanowi rodzaj pogańskiego boga. Ciało, samo w sobie, jest dla nich początkiem - jeśli nie stwór­ cą duszy w niebie, to przynajmniej producentem duszy na zie­ mi. Pod tym względem ich ascetyzm został zbudowany na ma­ terializmie. Chcą, byśmy jedli świeże owoce i pili czystą wodę po to, by nasze umysły były świeże i nasze życie czyste. Ciało, ich zdaniem, to coś w rodzaju magicznej fabryki, przerabiającej warzywa na cnoty. I w ten oto sposób trawienie zyskuje pierw­ szy atrybut bóstwa: staje się praprzyczyną. Następna oznaką boskości przejawia się w tym, że jeśli tra­ wienie jest zadowolone, to inne sprawy są nieistotne, a w każ­ dym razie drugorzędne. Funkcje ciała - mówią nam ci ludzie -139-

O BR O N A W I A R Y

- nie są groteskowe, lecz pełne powagi, a najdrobniejsze na­ wet sygnały czegoś, co ciało chce nam przekazać powinny być traktowane jak straszliwe ostrzeżenia. W tej religii znajdzie się nawet miejsce dla sztuki, bo ciało powinno być przyodziane pięknie jak ołtarz, i miejsce dla nauki, bo rytuały powinny być odprawiane przy użyciu hieratycznych, uczonych słów. Odnoszę się z pełnym zrozumieniem do wszystkiego, co otacza bogów i ołtarze. Ja jednak nie kłaniam się przed tym oł­ tarzem ani nie wierzę w tego boga. Wcale nie uważam, że cia­ ło należy traktować serio. Myślę, że dużo zdrowiej i bezpiecz­ niej jest traktować je z przymrużeniem oka, a nawet szorstko i z góry. Gdy ciało ma swoje wakacje, jak podczas wielkich za­ baw i świąt, należy mu pozwalać nie tylko na to, co mądre, ale i na to, co głupie i zwariowane. Należy pozwalać, by tańczyło, ale również by stawało na głowie, brykało i robiło koziołki. In­ nymi słowy, ilekroć wolno mu przesadzać ze swoimi cielesny­ mi przyjemnościami, powinno też przesadzać ze swymi ciele­ snymi absurdami. Ciało ma swoją wartość, swoje prawa i swoje miejsce pod słońcem, nie jest jednak naszym królem - już prę­ dzej dworskim błaznem. Był pewien ludzki i historyczny sens w dawnych karna­ wałowych żartach i bufonadach, choćby zdawały się jałowe, trywialne albo wciąż te same. Przejawiał się w nich ludowy instynkt, nakazujący stawiać opór pogańskiej powadze, otacza­ jącej sprawy zmysłowe i cielesne. Jedząc pieczone prosię z jabł­ kiem w pysku, człowiek z samego założenia miał sobie zdawać -140-

W ZDROWYM CIELE ZDROWE CIELĘ

sprawę, że i on jest stworzony z tego co prosię budulca. Dlate­ go każdy, kto wyczuwa ów element groteski będzie się również skłaniał do konserwatyzmu żywieniowego, nie chcąc zmieniać czegoś, co ludowy instynkt stworzył na swoje własne absurdal­ ne podobieństwo. Spojrzy z powątpiewaniem na bożonarodze­ niowy pudding w kształcie piramidy czy Partenonu, bo pudding powinien być okrągły i zabawny - jak świat. A kiedy pan Pickwick, równie okrągły i zabawny jak pudding i jak każdy świat, w którym warto żyć, rozkraczył się z uśmiechem pod jemiołą, oczyścił tę roślinę z jej starożytnego, niemal wegeta­ riańskiego smętku i pogaństwa, ze skojarzeń z krwią Baldura i ludzkimi ofiarami druidów.

n ie sz a t a z d o b i c y w il iz a c j ę

K

iedy krzyżowcy przybyli do Palestyny i nadjeżdżali z Jaffy drogą, po obu stronach której złociły się pomarańczowe

gaje, kierowały nimi rozmaite motywy, zapewne złożone i moc­ no dziś krytykowane. Sami krzyżowcy, podobnie jak ich krytycy, mogli mieć przeróżne podejście do krucjat. Jedni chcieli znaleźć Boga, inni złoto, jeszcze inni może czarną magię. Lecz czego­ kolwiek szukali, na pewno nie szukali malowniczości. Nie da się powiedzieć, że przybyli z szaroburej cywilizacji gnani zwykłym ludzkim pragnieniem intensywnych barw, które dzisiaj sprawia, że orientalne bazary przyciągają zachodnich artystów. W tam­ tych czasach Zachód tak samo jak Wschód pysznił się kolorami, podobnie jak pyszni się nimi zachód i wschód słońca. Wielu lu­ dzi nadjeżdżających tą drogą nosiło stroje pasujące do najpięk­ niejszego pomarańczowego gaju i mogące konkurować z naj­ wspanialszymi szatami orientalnych władców. Z kim by go nie porównać, król Ryszard Lwie Serce musiał wyglądać efektow­ nie, kiedy jechał w wysokim czerwonym siodle zdobnym w wy­ tłaczane złote lwy, mając na głowie wielki szkarłatny kapelusz, -143-

O BR O NA W I A R Y

a na ramionach płaszcz pokryty srebrnymi półksiężycami. Ów szlachcic, który służył stosunkowo mało jaskrawemu rodowi Joinville, a który nosił szkarłatny strój w żółte pasy, mógłby, że tak powiem, rozłożyć na łopatki konkurencję z najbarwniejszych ba­ zarów azjatyckich. Stroje europejskie miały poza tym walor ale­ goryczny, i to bardziej nawet od strojów cywilizacji wschodniej. Owszem, to prawda, że heraldyka w swoich pięknych początkach była sztuką i dopiero później wyrodziła się w naukę. Lecz jako nauka również przywiązywała wagę do znaczenia, toteż kolory­ styka zachodnia była nieraz symboliczna tam, gdzie wschodnia była czysto przypadkowa. Do pewnego stopnia Wschód niewąt­ pliwie naśladował to bardziej uduchowione zdobnictwo; pisa­ łem już w innym miejscu o typowych lwach heraldycznych, które nawet Saraceni, ze swoim ikonoklazmem, wyrzeźbili na bramie świętego Szczepana. A jednak ówczesne piękno nigdy nie było naśladowane równie masowo, jak naśladowane jest współcze­ sne prostactwo. Doprawdy ręce opadają, kiedy na to patrzymy. Wielki czerwony kapelusz króla Ryszarda, haftowany w zwie­ rzęta i ptaki, nie ocienił ziemi tak szeroko, jak dzisiejsze nakrycia głowy, których nikt zresztą nie ozdabia haftami ukazującymi owe naturalne i uniwersalne wizerunki, bo nikt o tym nawet nie myśli. Prymitywny turysta z Zachodu ma dzisiaj pełne prawo sądzić, że gdziekolwiek się pojawi na szerokim świecie, stanie się wzorem mody dla miejscowych. Jest nawet gorzej. On już stal się wzorem, bo mieszkańcy Azji imitują ubrania turysty na dużo większą ska­ lę, niż naśladowali żółte pasy szlachcica. -

144

-

N I E S Z A T A ZDOBI C Y W I L I Z A C J Ę

Być może dopiero wtedy, gdy cywilizacja choruje, zaczyna za­ rażać inne. A gdy choroba jest ostra i bardzo zakaźna, szerzy się jak epidemia. Tak czy inaczej, plemiona zasiadające wokół słonecz­ nych zdrojów Afryki nie podjęły pieśni świętego Franciszka, kie­ dy stanął na szczycie średniowiecza, śpiewając kantyczkę o słoń­ cu. Gdy Michał Anioł wyciął ze śniegu rzeźbę, jego pomysłu nie pochwycili Eskimosi, choć mieli do dyspozycji olbrzymie zasoby naturalnego surowca. Za to wielu murzyńskich królów nosiło cy­ lindry, a bardziej zdeprawowani zakładali nawet spodnie. A więk­ szość nowoczesnych narodów aż się wyrywa, żeby zdobyć bez­ duszną maszynową broń i brutalny system fabrycznej produkcji. *

Ludzie wciąż mówią o klęsce i upadku afgańskiego władcy, któ­ ry próbował zaprowadzić europejskie maniery wśród Azjatów1. Szkoda tylko, że po obu stronach sporu mało kto wypowia­ da się rozsądnie. Dyskusja obraca się wokół powierzchownych aspektów takiej przemiany. Nie dostrzegamy, że przemiana się nie udała, bo była - właśnie powierzchowna. Oto piękny mo­ rał na użytek wielu moralistów, z namaszczeniem ogłaszających nowe prawa w dziedzinie religii i moralności. Wszyscy ci mo­ raliści uwielbiają głębie i gardzą powierzchownością, a przecież jedyne co robią, to prześlizgują się po powierzchni płycizny.

1 Mowa o królu Amanullahu (1892-1960), który po nieudanych próbach unowocześnienia Afganistanu został w 1929 roku zmuszony do abdykacji. -145-

O BR O N A W I A R Y

Wychwalają praktyczne rozwiązania, z całą mocą odżegnując się od dogmatów. Oni również, tak jak afgański książę, na siłę wci­ skaliby opornych Afgańczyków w europejskie garnitury. Zacznijmy od teorii. Na potrzeby dyskusji przyjmijmy za­ łożenie (absolutnie nieprawdopodobne), że książę Walii, pod­ czas jednej z podróży po szerokim świecie, zatrzymał się w jakimś dziewiczym zakątku Birmy lub Tybetu, gdzie buddyzm czy braminizm przetrwały w niezmienionej formie do dzisiejszych czasów, albo może dotarł do dalekiego, izolowanego rejonu Chin, gdzie Chińczycy dalej wiodą tradycyjne życie, nietknięte kapitalizmem i komunizmem. Załóżmy, że był tym zafascynowany, podobnie jak wielu inteligentnych, kulturalnych Europejczyków. Znalazł wy­ tchnienie od współczesnego świata w godności tych starodawnych tradycji. Doszedł więc do wniosku, jak niejeden filozof przed nim, że filozofia chińska jest jedyną prawdziwą filozofią. A potem wró­ cił nagle do Anglii i użył swoich wpływów na dworze, w rządzie i w społeczeństwie, by przeforsować ustawę, zmuszającą wszyst­ kich Anglików, by ubierali się po chińsku, wszystkie Angielki, by krępowały stopy, wszystkie kościoły, by paliły kadzidełka ku czci buddyzmu lub konfucjanizmu, i wszystkie rady miejskie, by prze­ budowały miasta w stylu pekińskich pagód. Ponieważ jest rzeczą pewną, że książę Walii nigdy tego nie zrobi, spuśćmy zasłonę mil­ czenia na możliwe konsekwencje. Ale to jest właśnie coś, co zrobił afgański książę; to się zdarzyło naprawdę. Nie, nie chcę tutaj wygłaszać pesymistycznych banałów, w rodzaju że Wschód jest Wschodem, a Zachód Zachodem, -146-

N I E S Z A T A ZDOBI C Y W I L I Z A C J Ę

i jedno z drugim nigdy się nie zejdzie. Jedno mogłoby się zejść z drugim, ale tylko na bardziej fundamentalnym poziomie. An­ gielski filozof nie robi z siebie głupca, kiedy podziwia chińską fi­ lozofię. Tyle tylko, że jeśli chce wprowadzić w Anglii chiński ce­ remoniał, to od filozofii musi zacząć. Afgański reformator nie był głupcem, uważając, że duch europejski bardziej sprzyja rozwojo­ wi; lecz powinien był zacząć od europejskiego ducha, nie od eu­ ropejskich garniturów. Krótko mówiąc, tym, co dzieli ludzi, jest światopogląd, a ujmując to w sposób bardziej konkretny - religia. Religia jest korzeniem, jest ziarnem. Jeśli to zignorujemy, będzie­ my przywiązywać sztuczne kwiaty do uschłego drzewa. Gdyby wszyscy chrześcijanie stali się konfucjanistami, wy­ tworzyliby pewnie kulturę podobną do chińskiej. Gdyby wszy­ scy konfucjaniści stali się chrześcijanami, wprowadziliby pew­ nie chrześcijańskie reformy. Morał, który z tego płynie i który bardzo jest w dzisiejszych czasach potrzebny, brzmi następu­ jąco. Kiedy następnym razem usłyszycie o jakimś nieszczę­ snym misjonarzu, nie wyobrażajcie sobie, że musi to być dureń, nadający się tylko na przystawkę dla kanibali. *

Pewien wybitny kapitalista wyraził niedawno opinię, że wszyst­ ko w Chinach poszłoby dobrze, gdybyśmy byli zabrali stam­ tąd misjonarzy, i, jak należy się domyślać, zostawili tylko kup­ ców. Ja osobiście powiedziałbym (wprowadzając do tej opinii drobną poprawkę), że wszystko poszłoby dobrze, gdybyśmy byli -147-

O BR O N A W I A R Y

zabrali stamtąd kupców, a zostawili misjonarzy. Z tą niewielką różnicą, chętnie zaakceptuję treść i formę powyższego zdania. A w ten sposób okaże się ono nawet bliższe prawdy. Nie chcę przez to powiedzieć, że wina leżała wyłącznie po kupieckiej stronie. Z pewnością istniały obszary graniczne, gdzie jeden typ ludzi płynnie przechodził w drugi. Mogli żyć na tym świecie an­ typatyczni misjonarze, którzy niczym nie różnili się od handla­ rzy, bo tak samo targowali się i eksploatowali ludność. Na pew­ no żyją na tym świecie antypatyczni handlarze, którzy wzorem misjonarzy prawią innym ludziom kazania umoralniające. Lecz mimo to, między obu gatunkami wciąż widać różnicę; i każdy inteligentny człowiek przyzna, że jest to różnica zdecydowanie na korzyść misjonarzy. Bowiem jeśli nasza cywilizacja ma coś do zaofiarowania pozostałym mieszkańcom planety, to z pewnością może ofiarować im idee, a nie tylko sprzedawać spodnie, buty czy kapelusze. Tak jak się sprawy mają, zdążyliśmy już ucierpieć przez to, że Chińczyk zmienił kapelusz chiński na europejski ani trochę nie zmieniając głowy pod kapeluszem. Osiągnęliśmy han­ dlowy sukces, sprzedając Chińczykowi parę angielskich spodni z amerykańskim rewolwerem w tylnej kieszeni. Nasz stosunek do ekspansji europejskich metod w Azji był zawsze pokrętny, niemoralny i niespójny. Upieraliśmy się, że Azjaci muszą używać maszyn, ale robiliśmy tu wyjątek dla kara­ binów maszynowych. Daliśmy im prawo wstępu na nasze uczel­ nie, ale zabroniliśmy wstępu do ich własnych rządów. Wyśmie­ waliśmy ich, kiedy nosili swoje ludowe stroje, po czym śmialiśmy -148-

N I E S Z A T A ZDOBI C Y W I L I Z A C J Ę

się równie głośno, kiedy przebrali się w nasze ubrania. Nazywali­ śmy Chińczyków pogańskimi żółtkami, gdy nie chcieli wytknąć nosa poza własny kraj, ale gdy tylko się z niego ruszyli zostali przemianowani na Żółte Niebezpieczeństwo. Mieliśmy preten­ sję, że są głusi na perswazje Zachodu, aby ich następnie oskarżyć, że zaczęli słuchać Rosji. I wreszcie, wyrażamy całkiem uzasad­ niony niepokój wobec przedłużających się chińskich wojen do­ mowych, jednocześnie dodając z uśmiechem, że wszystko to są wojenki na niby. Nie trzeba być wcale stronnikiem Chin ani tym bardziej wrogiem Europy, żeby zauważyć, że nie przyłożyliśmy się zbytnio do rozwiązania azjatyckich problemów, toteż w efek­ cie patrzymy na Azję przez pryzmat chaotycznych, irracjonal­ nych emocji. A przecież problem chiński naprawdę jest poważny. Najwyższa pora, żeby porządnie się zastanowić nad Chińczy­ kiem - takim jaki jest, a nie jakim go widzimy, gdyż w naszych oczach Chińczyk stanowi tylko wcielenie dziwactw i skrajności dalekich antypodów. Nie wypowiadam się tutaj o kwestiach po­ litycznych, dyplomatycznych czy wojskowych. Chcę po prostu zwrócić uwagę na parę zaniedbanych aspektów filozoficznych całego zagadnienia. A zacznę od tego, że ów wybitny plutokrata mylił się, zrzucając winę na misjonarzy. Na świecie żyją dwa rodzaje ludzi - świadomi wyznawcy dogmatów i nieświadomi wyznawcy dogmatów. Moje doświad­ czenie uczy, że ci drudzy są dużo bardziej dogmatyczni. Skutek wygląda tak, że w każdej chwili przemieszczają się po kuli ziem­ skiej wielkie gromady nieświadomych misjonarzy. Nauczają swej -149-

O BR O N A W I A R Y

wiary gdziekolwiek się znajdą, a niektórzy, bardziej fanatyczni, nawet stosują się do własnych nauk - lecz nie mają pojęcia, że na­ uczają czegokolwiek. Żyją w osobliwym złudzeniu, że ich kon­ kretny pogląd jest poglądem powszechnie przyjętym i praktyko­ wanym. Za każdym ich działaniem stoi określony rodzaj myśli, choć nieraz jest to myśl dość bezmyślna. Każdy ich gest implikuje, że mają poczucie pewnej społecznej wyższości, choć jest to wyższość, której powodów nie rozważyli zbyt dogłębnie. I przez takich to ludzi rozpadają się zewnętrzne przyczółki naszej cy­ wilizacji, funkcjonujące daleko od jej granic. Rozpadają się wła­ śnie dlatego, że są zewnętrzne i dalekie, a ich więź z główną bazą, za mocno rozciągnięta, uległa zerwaniu. Kiedy nasze koncep­ cje wyłaniały się z cywilizacji europejskiej, ich kształt wynikał na ogół z takiej czy innej idei filozoficznej czy moralnej. Lecz ile­ kroć Europejczycy zawędrują hen poza Europę nie wiedzą, jak bronić tych koncepcji w terminach filozoficznych czy moralnych. A tak się niestety składa, że tam, gdzie są nieudolni, są zarazem aż za bardzo wydolni. Zapomnieli, jak wyglądają ich podstawy teoretyczne, więc mogą być już tylko praktyczni, co oznacza, że znaleźli się na żałośnie słabej pozycji. Uprawiają dogmatyzm, choć stracili dogmat. Krótko mówiąc, Europejczyk w Azji przybiera ton pełen wyższości, ale nie w sprawach, w których naprawdę stoi wyżej.To doprawdy przedziwna ironia losu, osobliwa sprzeczność, swoiste odwrócenie ról. Nie tylko Azja zapożyczyła z Europy wszyst­ ko co najgorsze, ale Europa również w wielkim stopniu zapoży­ " I 5° ~

N I E S Z A T A ZDOBI C Y W I L I Z A C J Ę

czyła cale zło Azji. Aby przedstawić sprawę w obrazowym skró­ cie, weźmy kwestię stroju, zwłaszcza szat religijnych, i zestawmy ją z ideami religijnymi, z których wyrastają zewnętrzne przeja­ wy kultury. Stroje wielu ludów orientalnych, skoro o tym mowa, są dziś naprawdę dużo piękniejsze niż ubrania większości ludzi na Zachodzie. Co prawda trudno już, żeby były brzydsze. Jed­ nak w każdym razie bardziej przypominają te swobodne, lotne, a przecież tradycyjne wzory, które możemy znaleźć w najwyż­ szej kulturze helleńskiej i w innych humanistycznych okresach ludzkości. Są na ogół bardziej naturalne i zarazem symboliczne niż ubiór dzisiejszych Europejczyków, a przynajmniej europej­ skich mężczyzn. Lecz ten azjatycki element nigdy nie rozprze­ strzenił się na Europę. Nie wydaje się specjalnie prawdopodobne, że londyńscy maklerzy znienacka pojawią się na giełdzie odzia­ ni w barwne, krzykliwe szaty, jakie możemy podziwiać u wielu arabskich żebraków. Nie liczyłbym, że bankier w Birmingham podkreśli swą godność olbrzymim turbanem, ze szczytu które­ go będzie spływać wspaniałe strusie pióro. Te elementy kultu­ ry, które u ludzi Wschodu pozostały bardziej ludzkie niż u nas, wykazują ledwo znikome oznaki ekspansywności. Bo ekspan­ sja, oczywiście, przebiega w przeciwną stronę. To arabski że­ brak na siłę chce wyglądać jak makler, w każdym razie we frag­ mentach stroju. To hinduski książę pospiesznie przebiera się za bankiera z Birmingham. Najbrzydsze rzeczy, jakie nasza cywi­ lizacja stworzyła kiedykolwiek, czyli ubiór i obyczaje wielkich przemysłowych miast, rozprzestrzeniły się po całym świecie tak -151-

O BR O NA W I A R Y

szeroko, jak nigdy nie rozprzestrzeniło się chrześcijaństwo, jak nigdy nie rozprzestrzeniła się rycerskość, ani monogamia, ani demokracja, ani idee obywatelskie. Nie zdołaliśmy sprawić, by daleki Azjata czuł się chrześcijaninem, za to udało się nam spra­ wić, że wygląda jak londyński chuligan. Myślę, że to jeden z naj­ dziwniejszych i najbardziej złowrogich paradoksów historii, kiedy wziąć pod uwagę, co chrześcijańska cywilizacja miała do ofiarowania, a co ofiarowała. Lecz podczas gdy ta zaraza prostactwa przenikała z Euro­ py do Azji, coś przenikało również z Azji do Europy. Dziwne, ale również była to zaraza. Jej wpływ nie zaznaczył się tak szyb­ ko, ani być może nie rozszerzył się tak powszechnie jak moda na wulgarny styl i pospolite ubrania. Lecz był to wpływ znacz­ ny i ubolewania godny. Tym, co przybyło do nas z Azji, była rozpacz. Cokolwiek jeszcze znajduje się w Azji, do nas trafi­ ły wszystkie negatywne, anarchistyczne idee, jak pogarda dla jednostki, obojętność dla romantyzmu codziennego życia, pe­ symizm i paraliż ducha walki. Bowiem to idee przywędrowa­ ły ku nam z głębi azjatyckiego lądu, i były to przede wszystkim złe idee. W iem oczywiście, że na tak wielkim i złożonym kon­ tynencie jest wiele najrozmaitszych idei i ideałów, w tym wie­ le takich, które wcale złe nie są. Nie mówię jednak o tym, co najgłębsze w samej Azji, bo o tym z konieczności wiem mało, lecz tylko o tych azjatyckich ideach, które najgłębiej wżarły się w Europę, bo o nich niestety wiem aż za dużo. Uderza mnie ta zdumiewająca lustrzana antyteza: żadna z dwóch wielkich cy­ -152-

N I E S Z A T A ZDOBI C Y W I L I Z A C J Ę

wilizacji nie dała drugiej tego, co było w niej najlepsze. My da­ liśmy im zniekształcenie; oni dali nam chorobę. A przecież właśnie w dziedzinie idei nasza własna cywili­ zacja stoi wyżej. Niektórzy w to nie wierzą, bo zakładają, że głę­ bokie idee to wyłącznie te, które są przygnębiające. Nie potrafią uwierzyć, że najgłębsze ze wszystkich idei są inspirujące - choć to prawda. A tych odważnych, inspirujących koncepcji, dzięki którym życie staje się w pełni życiem znajdziemy w chrześci­ jańskiej cywilizacji bez porównania więcej niż w jakiejkolwiek innej kulturze - więcej idei wolnej woli, więcej idei rycersko­ ści i osobistego miłosierdzia; więcej świeżego powiewu nadziei. Metafizyka i moralność zostały przez naszych ojców opraco­ wane nie mniej dogłębnie i subtelnie niż jakakolwiek mroczna, zgorzkniała metafizyka azjatycka. Ale Europejczyk podróżujący po Azji nie ma pojęcia, że reprezentuje te idee. Żyje w naiwnym złudzeniu, że reprezentu­ je tylko jakąś firmę sprzedającą balsam do włosów albo kije do golfa. Kiedy powróci ze Wschodu, całkiem możliwe, że sam za­ cznie używać pesymistycznych wschodnich pojęć w przerwach między zachodnim handlowym samochwalstwem. Nigdy nie nauczył się własnej religii, więc jest bardzo prawdopodobne, że nauczy się cudzej, i to takiej, która stoi niżej niż jego własna. Kiedy się nad tym zastanowić, można ujrzeć w całkiem nowym świetle to mocno obrzydzone słowo: „misjonarz”.

WIa RA P u ST y n I

K

iedy umysł przyzwyczai się do pustynnej monotonii, percepcja ulega osobliwej zmianie. Mam wrażenie, że

zmiana ta dotychczas nie została zauważona ani objaśniona przez przedstawicieli nauk psychologicznych. Stwierdzenie, że monotonia z natury swojej w pewnym momencie staje się nowością, zabrzmi chyba dziwnie. Lecz jeśli spróbujemy zrobić prosty eksperyment, wypowiadając jakieś zwykłe słowo - jak „księżyc”lub „człowiek”- pięćdziesiąt razy pod rząd, odkryjemy, że przez samo tylko powtarzanie słowo stało się niezwykłe. „Człowiek” zmienił się w obce zwierzę o nazwie egzotycznej jak gnu, a „księżyc” brzmi jak imię księżycowego potwora. Ta magia jednostajności działa również poprzez jednostajność pustyni, kiedy podróżnika po jakimś czasie ogarnia uczucie, że natrafił na tajemnicę, pozwalającą spojrzeć na wszystko z nowej perspektywy. I coś z tego samego magicznego uproszczenia przejawia się w religiach pustyni, zwłaszcza w islamie. Wyjaśnia to w pewnym stopniu nadludzkie nadzieje na przyszłość, jakie przepełniają pustynnych proroków, i ich barbarzyńską -155-

O BR O N A W I A R Y

obojętność wobec przeszłości. Dopiero kiedy odczujemy ten element, nie tylko prostoty, ale prymitywnej surowości, a w pewnym sensie nawet nowości, możemy zacząć rozumieć zarówno ogrom, jak niewystarczalność potęgi, która wyłoniła się z pustyni - wielkiej religii Mahometa. W czerwonym kręgu pustyni, w miejscu sekretnym i mrocz­ nym, prorok odkrywa to, co oczywiste. Bynajmniej z niego nie szydzę. To, co oczywiste bardzo łatwo zapomnieć; i skoro o tym mowa, upadek każdej wysoko rozwiniętej cywilizacji zaczyna się od tego, że zapomina ona o prawdach oczywistych. Nie ulega jednak wątpliwości, że ludzie na pustkowiu mają skłonność, by postrzegać skrajnie proste idee jako nowatorskie odkrycie. Ist­ nieje taka pasja skupienia, która pochodzi z braku porównania. Samotny człowiek patrzący na samotną palmę istotnie widzi podstawowe prawdy dotyczące palmy; a podstawowe prawdy są zasadnicze. W idzi na przykład, że choć palma może się zdawać drzewem bardzo prosto zaprojektowanym, to nie on sam ją za­ projektował. Palma może wyglądać jak drzewko z dziecięcego rysunku - lecz to nie on jest dzieckiem, które umie ją naryso­ wać. On sam nie ma bowiem władzy nad tym cudownym karto­ nem, gdzie rysunki ożywają, ani nad tą cudowną zieloną kredką, z której wyrasta wszelka zieleń. Już na pierwszy rzut oka zauwa­ ża, że musiała tu działać moc, przy której i on sam, i palma są jak małe dzieci. Innymi słowy, pustelnik jest wystarczająco inte­ ligentny, by uwierzyć w Boga; toteż muzułmanin, człowiek pu­ styni, też jest wystarczająco inteligentny, by uwierzyć w Boga. -156-

W IARA PUSTYNI

Lecz jego wiara nie posiada tej ludzkiej złożoności, która płynie z porównania. Ktoś, kto spogląda na palmę, rzeczywiście zdaje sobie sprawę z prostego faktu, że stworzył ją Bóg, podczas gdy ktoś, kto spogląda na latarnię uliczną w nowoczesnej metropo­ lii może zostać przekonany przez sto odmian sofistycznego pu­ stosłowia, że stworzył ją sam osobiście. Lecz człowiek na pu­ styni nie jest w stanie porównać palmy z latarnią, ani nawet ze wszystkimi drzewami, które bardziej niż latarnia są warte, by się im przyglądać. Toteż jego religia, choć prawdziwa na tyle, na ile ogarnia, nie posiada różnorodności i witalności kościołów, pro­ jektowanych przez ludzi chodzących pośród lasów i sadów. Mówię tu o muzułmańskim typie religii, nie zaś o orien­ talnym typie zdobnictwa, który jest od tej religii dużo starszy. Lecz orientalne zdobnictwo, choć nieraz podziwu godne, na tle gotyckich katedr jest niczym skamieniały las na tle żywego lasu rozśpiewanego ptasimi głosami. Krótko mówiąc, mieszkaniec pustyni ma nadmierną skłonność do uproszczeń i do brania swojej pierwszej prawdy za prawdę ostateczną. I tak jak doty­ czy to religii, tak też dotyczy etyki. Ten, kto wierzy w istnienie Boga, wierzy w równość ludzi. Jedną z zalet wiary muzułmań­ skiej zawsze było to, że postrzegała ona ludzi po prostu jako lu­ dzi i umiała chętnie witać przedstawicieli różnych ras. Mimo to, nawet pod tym względem była to wiara tak surowa i pier­ wotna, że jej model równości kojarzył się bardziej z jednostaj­ ną pustynią, niż z różnorodnością lasów i pól. Samo jej ludzkie podejście było nieczłowiecze. -157-

O BR O N A W I A R Y

Lecz choć to ludzkie podejście jest raczej rudymentar­ ne, jest też prawdziwe i konkretne. Kiedy człowiek spotyka na pustyni innego człowieka, postrzega go naprawdę jako istotę ludzką. W idzi w nim kształt tak podstawowy i samoistny, jak w palmie czy piramidzie. Odkrywszy go na horyzoncie, nie tra­ ci czasu na dumania, przez jakie fazy pośrednie człowiek mógł wyewoluować z wielbłąda. Dostrzegając go z dużej odległości w postaci kropki, nie wydziera się na całe gardło, aby spytać, czy skończył uniwersytet albo czy jest całkiem pewny, że ma w so­ bie czystą krew germańską. Człowiek to człowiek —i jako taki jest ogromnie ważny. Jedno, co ratuje ich moralność i co sta­ nowi przeciwwagę dla ogromu ich zbrodni, to fakt, że muzuł­ manie wykazują naprawdę dużo zdrowego rozsądku. A zdrowy rozsądek zaczyna się od tego, że istnieje powszechna więź, łą­ cząca wszystkich ludzi. To prawda, że w muzułmańskim charakterze leży głę­ boki i ogromnie niebezpieczny potencjał fanatyzmu, o której to groźbie wspomnę szerzej w dalszym toku książki1. Fana­ tyzm wydaje się skrajnym przeciwieństwem zdrowego rozsąd­ ku. Osobliwe, że w istocie są to dwie strony tego samego me­ dalu. Pustynny fanatyk jest groźny właśnie dlatego, że uznaje swoją wiarę za namacalny fakt, a nie za prawdę w naszym bar­ dziej transcendentalnym sensie. Kiedy przyswaja sobie doktry­ nę, bierze ją tak jak wielbłądy czy palmy, to znaczy całkowicie 1 Mowa o książce The New Jerusalem, z której pochodzi ten fragment. -158-

W IARA PUSTYNI

dosłownie. Kiedy postrzega człowieka nie jako istotę ludzką, lecz jako muzułmanina lub niewiernego, odróżnia muzułmani­ na od niewiernego dokładnie w ten sam sposób, jak człowieka od wielbłąda. Lecz nawet wówczas akceptuje ludzką równość, w sensie równości muzułmanów. Nie dzieli włosa na czworo według wskazań pseudonauki, dzielącej rasy na wyższe i niższe. Pod tym akurat względem ma intelektualną przewagę nad wy­ znawcą judaizmu, który zazwyczaj intelektualnie go przewyż­ sza, a w niektórych kwestiach nawet duchowo przerasta. Mówi się, na przykład, że wielu Żydów nie wierzy w życie pozagro­ bowe - jednak gdyby wierzyli, ich wizja życia pozagrobowego byłaby godna geniuszu Izajasza i Spinozy, podczas gdy raj mu­ zułmański jest nader przyziemny. Lecz przy wszystkich subtel­ nościach swego intelektu Żydzi cierpią z powodu druzgocącej katastrofy: bycia Narodem Wybranym. To złudzenie fatalnie zaszkodziło również Niemcom, jak też ludziom, którzy lubią nazywać się Anglosasami. Od takiego akurat oszukiwania wła­ snego sumienia mieszkaniec pustyni, choć bardziej dziki, jest zupełnie wolny. Jeśli nie patrzy na kogoś jak na muzułmanina, patrzy na niego jak na człowieka. Swoiste barbarzyństwo ratu­ je go chociaż przed etnologią. Lecz również pod tym względem to, co oczywiste jest dla niego i oświeceniem, i barierą. Oczywistość nie pozwala mu, na przykład, na żadną subtelność ani wytworność w odczuwa­ niu płci. Islam wspaniale podkreśla równość ludzi - lecz jest to równość mężczyzn. Nikt, kto widział Arabów, wchodzących -159-

O BR O N A W I A R Y

prosto z pustyni do palestyńskich czy egipskich miast, nie za­ przeczy, że szlachetna godność jest dostępna również dla naj­ uboższych. Ci ludzie, odziani w rozpadające się łachmany, no­ szą się niczym królowie albo prorocy ze wspaniałych biblijnych opowieści. Trudno się dziwić, że tylu artystów chętnie szkicuje ich z natury, tworząc ilustracje do Starego i Nowego Testamen­ tu. Na drodze do Kairu można spotkać ze dwadzieścia małych grupek do złudzenia przypominających Świętą Rodzinę pod­ czas ucieczki do Egiptu - z jedną jedyną różnicą. To mężczy­ zna jedzie na osiołku. Na Wschodzie to właśnie mężczyzna jest pełen godności, a nawet ceremonialny. Obnosi się nie tylko z przywództwem, ja­ kie często przyznaje się mężczyznom, ale również ze specyficz­ ną urodą i statecznością, jakiej na Zachodzie oczekujemy wy­ łącznie od kobiet. Ambitny mężczyzna świata zachodniego chce mieć elegancką kobietę, która zasiądzie u szczytu stołu, kiedy on zaprosi znajomych na obiad. W świecie muzułmańskim oczeku­ je się w takiej sytuacji, że to elegancki mężczyzna zasiądzie na głównym miejscu w domu. Nawet na ulicach to on jest pawiem, strojniejszym i barwniejszym od pawicy. I choćby założył stosun­ kowo skromny, częściowo europejski strój, co widuje się w Kairze i wielkich miastach, i tak w pewien nieuchwytny sposób okazuje nie tylko swą godność, lecz także męską pompatyczność. Rycerskość wobec kobiet nie jest bowiem ideą ewidentną. Nie jest jasna jak słońce, nie rzuca się w oczy jak palma na pusty­ ni. To subtelna równowaga między płciami, dająca wyszukaną -160-

W IARA PUSTYNI

i głęboko poetycką przyjemność ludziom, którzy potrafią na tym grać i tym się posługiwać. Nie jest to coś, co dzikus postrzegałby jako naturalne. Żeby to stworzyć, nie wystarczy być zdrowym na umyśle. Dzikusowi na ogół się zdaje, zgod­ nie z jego prymitywnym zdrowym rozsądkiem, że cała rozryw­ ka i chwała należą się tej płci, która jest silniejsza i mniej uwią­ zana, podobnie jak cała władza należy się rodzicom raczej niż dzieciom. Muzułmanin pojmuje litość dla cudzej słabości; to­ też potrafi dawać królewskie jałmużny kalekom czy sierotom. Lecz szacunek dla cudzej słabości jest dla niego pustym słowem; ta mistyczna idea jawi mu się jako niezrozumiała zagadka. To samo dotyczy czegoś, co można by nazwać lżejszym aspek­ tem innego, bardziej ucywilizowanego uczucia. Muzułmański ogląd rzeczywistości, dosłowny i twardy, nie zostawia miejsca na pewien ulotny drobiazg - tę wspaniałomyślną grę w zalo­ ty, która na Zachodzie przewija się przez wszystkie opowie­ ści o zakochanych. Gdziekolwiek jest rycerskość, jest dworność; gdziekolwiek jest dworność, jest komedia, salonowa i roman­ tyczna. Lecz nie ma komedii na pustynnych piaskach. Kolejnym najzupełniej logicznym i spójnym elementem tej logicznej i spójnej wiary, zwanej mahometańską, jest element zwany przez nas wandalizmem. Ponieważ tak niewiele jest oczywistych spraw mających kluczowe znaczenie, i ponieważ do tych kluczowych spraw nie zaliczają się sentymenty na poły ar­ tystyczne, na poły antykwarskie, których nie da się nazwać oczy­ wistymi, islam na ogół wyrzuca takie sentymenty poza nawias. -161 -

O BR O N A W I A R Y

Byłoby bardzo trudno wyłożyć w paru roztropnych słowach, jaki jest dzisiaj pożytek z egipskich piramid. Toteż Saladyn, wielki wojownik saraceński, najzwyczajniej w świecie ogołocił piramidy z budulca, aby wznieść fortecę na kairskim wzgórzu. Niełatwo określić, jakie obowiązki ma człowiek wobec Sfink­ sa, toteż mamelucy używali go wyłącznie w charakterze tar­ czy strzelniczej. Trudno by w nich odnaleźć te sprzeczne uczu­ cia, zarazem wzruszenia i ironii, którymi rozdarci byli pierwsi chrześcijanie w obliczu pogańskiej literatury i sztuki. Islam, jak powiedziałem, traktuje wszystko dosłownie i nie potrafi się ni­ czym bawić z przymrużeniem oka. Przyczyna tego kontrastu między islamem a chrześcijań­ stwem jest historyczna, i musimy być jej świadomi, jeśli chce­ my zagłębiać się w te historyczne sprawy. Kościół chrześcijań­ ski już w bardzo wczesnym okresie stworzył ideę, że trzeba na nowo przebudować cywilizację w całej jej złożoności. Była to próba wypracowania nowej równowagi, odmiennej niż dawna równowaga stoików, lecz tak samo nie mogącej sobie pozwolić na chwiejność. Odmiennej - bo dawny system oznaczał istnie­ nie wielu religii pod władzą jednego rządu, podczas gdy nowy oznaczał istnienie wielu rządów pod władzą jednej religii. Lecz idea różnorodności w ramach jedności, choć w pewnym sen­ sie odwrócona, przecież w nim pozostała. Ludzie nowej Eu­ ropy dokładali usilnych starań, by zachować całość dawnego dziedzictwa i dopasować ją do nowego systemu, choćby kosz­ tem jednostkowych wyrzeczeń. Poszczególni chrześcijanie mo­ -162 -

W IARA PUSTYNI

gli wszystko stracić, lecz chrześcijaństwo, w miarę możliwości, nie powinno uronić ani okruchu. Islam z samej swojej natu­ ry był zupełnie inny, nawet w najlepszych okresach. Podczas gdy średniowiecze po omacku próbowało przywrócić świetność dawnego Rzymu, Mahomet nie próbował przywrócić świetno­ ści Babilonu. Budowniczowie Meczetu Omara nie spogląda­ li na piramidy tak jak budowniczowie Bazyliki świętego Pio­ tra mogli spoglądać na Partenon. Więcej nawet - nikomu do głowy by nie przyszło, nawet podświadomie, żeby tego od nich oczekiwać. Islam był ruchem; dlatego przestał się poruszać. Posiadł jedną wielką ideę - i żadnej innej. Lecz iskra Boża rozpala się tam, gdzie dochodzi do tarcia - tarcia dwóch elementów du­ chowych, takich jak tradycja i inwencja albo materia i symbol. Religie potępiane za złożoność posiadły coś, co przypomina ta­ jemnicę płci: umieją płodzić myśli. Filozofia pustyni może tyl­ ko rozpocząć się na nowo od początku. Nie jest w stanie rosnąć; niedostępne jest dla niej to, co protestanci nazywają postępem, a katolicy rozwojem. Sam okrzyk, że nie ma boga prócz Boga stanowi tylko powtórzenie jednej myśli, tak jak powtarzają się piaszczyste wydmy i sunące po niebie chmury. To wyznanie wiary brzmi jak nieskończone echo, które wiecznie będzie wy­ powiadać to samo święte słowo. Kiedy ujrzałem najpotężniejsze i najwspanialsze ze wszyst­ kich meczetów tej ziemi, odkryłem, że ich inskrypcje noszą tę właśnie cechę umyślnej i wyzywającej jednakowości. Dawne -163-

OBR O NA W I A R Y

arabskie pismo jest tak eleganckie i precyzyjne, że można go używać w charakterze ornamentu, niczym piktogramów sztu­ ki greckiej. To całkiem jakby stworzyć heraldykę z pisma ręcz­ nego albo pokryć tapetę autografami. Problem w tym, że li­ teracki styl tych inskrypcji jest tak samo pełen powtórzeń jak styl dekoracyjny; i chyba właśnie dlatego da się go użyć do de­ koracji. Frazy powracają co chwila, jak ozdobne gwiazdy czy kwiaty. Wielu ludzi wyobraża sobie, że katolickie kredo skła­ da się z bezcelowych powtórzeń, ale to dlatego, że są za leniwi, żeby go wysłuchać albo nie są na tyle bystrzy, żeby je zrozumieć. Rzeczywiście, w całym kredo przewijają się te same terminy, jak w dowodzie Euklidesa, lecz są one stopniowo różnicowa­ ne i rozwijane jak matematyczny dowód. Tymczasem na in­ skrypcjach w meczecie ciągle powracają identyczne całe zda­ nia, nie jak poszczególne kroki w dowodzeniu, lecz raczej jak refren piosenki. Taką właśnie aurę roztacza duch piaszczystych pustkowi; tak brzmi głos pustyni, niosący się wraz ze śpiewem muezzina z wysokich wieżyc miasta. Dochodzi wręcz do tego, że mówiąc o tych powtórzeniach człowiek sam zaczyna się po­ wtarzać, tak przemożne wrażenie wywiera monotonia tych wy­ dmowych horyzontów, tych niesamowitych płaszczyzn, przy­ tłaczających duszę powagą oczywistości.

DRUGA STRONA P u STy N I

L

ecz istnieje też druga strona pustyni. Co prawda, dziwne to uczucie mówić o drugiej stronie czegoś tak ogromne­

go, nagiego i przytłaczająco oczywistego. Ale prócz ogromnych i nagich oczywistości, które muzułmanie tam znaleźli - całkiem jakby znaleźli szkielet olbrzyma - istnieje także, o ile da się tak powiedzieć, oczywistość przenicowana. Żeby wyjaśnić, co mam na myśli, muszę cofnąć się do pu­ styni i do tych dni, które tam spędziłem. Przewożono mnie z obozu do obozu, abym wygłaszał coś, co grzecznie określa­ no jako wykłady. W pewnym momencie podczas tych wędró­ wek znalazłem się w wysokim, wąskim domu komendanta bazy wojskowej w Kantarze. Jak okiem sięgnąć, aż po hory­ zont, był to jedyny budynek w okolicy. Na piętrze okalał go ta­ ras z drewnianą balustradą, a patrząc za balustradę człowiek widział morze namiotów, ciągnące się na dziewięć mil. Kie­ dy zapadł zmierzch i księżyc zajaśniał nad tym widmowym, płóciennym miastem, wdałem się pogawędkę z paroma ofi­ cerami bazy - szpakowatymi, twardogłowymi mężczyznami, -165-

O BR O N A W I A R Y

mówiącymi z osobliwą, niemal beznamiętną rzeczowością, ty­ pową dla wojskowych. Opowiadali o samotnym żołnierzu na dalekiej placówce, na krańcu jedynej linii telefonicznej, który usłyszał przez telefon o czymś, co ledwo przed chwilą zdarzyło się setki mil dalej, i zaraz potem napotkał przypadkowego Beduina, który już o tym wiedział. Opowiadali o całych plemio­ nach, ruszających w wędrówkę z powodu nowin, które nieba­ wem docierały do białego człowieka przez najszybsze telegrafy. Nie próbowali tego wyjaśniać; wiedzieli po prostu, że takie rze­ czy istnieją i są równie realne jak palmy i księżyc. Zbyt mocno stąpali po ziemi, by nazywać to telepatią. Gdyż słowo „telepatia”, które z miejsca nasunie się aż na­ zbyt wielu czytelnikom, stanowi moim zdaniem typowy prze­ jaw naszych dwóch nowoczesnych ulepszeń: umiłowania fraze­ sów i zatracenia zdrowego rozsądku. Bardzo możliwe, że była to właśnie telepatia, czymkolwiek ona jest, ale umysł ludzki musi być już ogłupiony do granic bezwładu, jeśli zbywa sprawę tym jednym słowem, uznając je za wyjaśnienie, całkiem jakbyśmy mówili „telefonia”. Skoro to takie proste, czemu wszyscy tego nie robią? Czemu pastor w Kornwalii nie prowadzi w ten sposób kulturalnej pogawędki ze swoim starym przyjacielem w Szko­ cji? Czemu załatany przedstawiciel handlowy w Barcelonie nie konsultuje się telepatycznie ze swoim wspólnikiem w Berlinie? Sam zdrowy rozum podpowiada, że nieważne, jak to nazwie­ my - ważne, czemu jedni ludzie to potrafią, a inni nie, i czemu w jednym miejscu wydaje się to łatwe, a w innym niemożliwe. -166-

DR UG A S T R O N A P U S T Y N I

I

w ten oto sposób wracamy do czegoś, co świat nowoczesny

uznaje za najbardziej przesądną i bezsensowną ze wszystkich ta­ jemnic: do tajemnicy lokalizacji. Spośród wszystkich trudnych aksjomatów wiary w nadprzyrodzone, najtrudniej zaakceptować właśnie twierdzenie, że istnieją miejsca święte i miejsca przeklę­ te, istnieją ludzie inspirowani przez Boga i ludzie inspirowani przez diabła; istnieją ziemie, a nawet głazy, pełne sakralnej mocy - krótko mówiąc, że esencja duchowości, dobrej albo złej, nie jest ulotną, nieuchwytną nicością, jak powietrze, lecz może po­ siadać konkretną siedzibę i konkretne imię. Spłaszczyłbym sens mojej myśli, gdybym potraktował tę konkluzję wyłącznie jako punkt, zdobyty w wiktoriańskiej roz­ grywce między Nauką a Biblią. Początki człowieka otacza se­ kret o wiele głębszy, niż zdawali sobie sprawę wojujący wy­ znawcy obu stron. Zaczynamy to rozumieć, kiedy trafiamy na te dziwne, pierwotne pustkowia. Uczucie, jakie ogarnia podróżnika można w przybliżeniu opisać następująco. Tu właśnie, na tej owianej legendami zie­ mi między Azją a Europą, naprawdę mogło się zdarzyć wszyst­ ko. Jeśli przez jakąś nadprzyrodzoną bramę wniknęło coś, co stworzyło i przemieniło nasz świat, była to właśnie ta wschod­ nia brama. Ten wąski skrawek ziemi, gdy spojrzeć nań oczami ducha i niemalże oczami ciała, istotnie przypomina most, który ponad archaicznymi przepaściami mógł przenieść ciężar i se­ kret człowieczeństwa. To tutaj istniały cywilizacje równie od­ wieczne jak barbarzyństwo, a nawet - zda się - jeszcze starsze. -167-

O BR O N A W I A R Y

To stąd pochodzi wielbłąd, ten ogromny i nienaturalny przyja­ ciel człowieka, prahistoryczne zwierzę domowe. Nigdy nie sły­ szano, aby żył dziko, a to pobudza wyobraźnię; człowiek gotów jest fantazjować, że u zarania świata wszystkie zwierzęta, któ­ re dziś są dzikie, były oswojone. Wszystkie one mogą stano­ wić zbiegłą menażerię. Wieloryb to krowa, która poszła popły­ wać i więcej nie wróciła, tygrys to przerośnięty kot, który złapał w zęby kocią karmę (razem z tym, kto ją podawał) i czmychnął do dżungli. Ta wersja wydarzeń, mam wrażenie, nie jest zgodna z prawdą, ale jest w każdym razie tyle samo warta, co opowie­ ści o pitekantropie i małpich przodkach człowieka, i wszyst­ kie podobne zgadywanki oparte na wątpliwych odłamkach ko­ ści i kamieni. Prawda o naszych początkach musiała być jeszcze inna, ale zbyt niesamowita, by ludzie ją zapamiętali. Być może widział ją wielbłąd, lecz sądząc z miny tego starego, poczciwe­ go sługi, jestem pewien, że nam jej nie zdradzi. Nazwałem to drugą stroną pustyni. W pewnym sensie, to najdosłowniej druga strona - drugie wybrzeże tego zmiennego, spalonego słońcem morza piasków. Patrząc z Zachodu i myśląc głownie o islamie mamy odczucie, że pustynia to tylko jałowe pogranicze chrześcijaństwa, lecz gdy spojrzymy z przeciwległej strony, jest to bariera oddzielająca nas od pogaństwa dużo bar­ dziej tajemniczego, ba, nawet bardziej monstrualnego, niż is­ lam mógłby stać się kiedykolwiek. Trzeba pojąć to dokładnie, aby ujrzeć wielką zaletę islamu. Narodzony na pustyni, islam był niczym prześwit w wiszącej nad nią mgle; stanowił promień -168 -

DRUGA STRONA P U STYN I

bladego, lecz czystego świada pośród gęstych oparów, nawiewa­ nych jak dym z dziwnych krain, leżących dalej za nią. Powziął zdecydowaną nienawiść do wszelkiego bałwochwalstwa po czę­ ści właśnie dlatego, że jego oblicze było zwrócone ku nieprzeli­ czonym bóstwom, którym oddawano cześć w krajach wschodzą­ cego słońca. Patrząc z pustyni na Wschód, uświadomiłem sobie, skąd wzięły się początki islamskiego świata. Ujrzałem bowiem las wzniesionych ramion, koszmar senny, pełen stłoczonych ob­ cych twarzy - bogów Azji na ich tysiącach tronów. Azja oznacza coś, co zarówno Zachód, jak Wschód coraz wyraźniej odczuwają jako obecność, a nawet nacisk. Można to określić jako świat duchowy puszczony samopas; rodzaj psy­ chicznej anarchii, dżunglę tropikalnych roślin. Ta anarchia na­ piera dziś również na Europę, bo załamały się powstrzymujące ją do niedawna bariery materializmu. Nie owijając w baweł­ nę, nastawienie nauki do zjawisk parapsychicznych nie tylko uległo dziś zmianie, ale obróciło się o sto osiemdziesiąt stop­ ni. Nie odnotowuję tego bynajmniej z czystą satysfakcją. Pod niektórymi względami wolę już nasz zachodni materializm niż azjatycką duchowość. Jednak, na dobre czy złe, naukowcy wła­ snymi rękami niszczą dzisiaj światopogląd, który do niedaw­ na uchodził za naukowy. Agnostycy zostali zepchnięci na po­ zycje prawdziwego agnostycyzmu i wciąż nie mogą otrząsnąć się z szoku. Znaleźli się w autentycznie nieznanym świecie, rządzonym przez nieznane bóstwa; świecie bardziej mistycz­ nym, a w każdym razie bardziej tajemniczym, niż do niedawna -169-

O BR O N A W I A R Y

ogarniali wyobraźnią. Bowiem w czasach wiktoriańskich agno­ stycy tak naprawdę nie byli agnostyczni. Można by ich raczej określić jako pełnych rewerencji materialistów, albo przynaj­ mniej monistów. Czy rozumem, czy sercem, wierzyli w jasną i spójną koncepcję mechanicznego kosmosu, gdzie wszystko chodziło jak w zegarku. To dlatego nie mogli wpuścić do swego mechanizmu żadnej, nawet mikroskopijnej drobiny Nadprzy­ rodzonego. Za to w obecnych czasach naukowiec nie bardzo nawet umie określić, gdzie kończy się nadprzyrodzone, a za­ czyna przyrodnicze, ani zdefiniować jednego i drugiego. Słowo „agnostyk” przestało być uprzejmym określeniem ateisty i za­ częło precyzyjnie oddawać rzeczywisty światopogląd, dopusz­ czający wiele różnych możliwości poza ateizmem - nie wyłą­ czając politeizmu. Problem nie sprowadza się już do prostego oznajmienia albo zaprzeczenia, że istnieje jedna potęga, będąca ośrodkiem i centrum świata. Problem polega na tym, jak ocalić równowagę umysłową w oszałamiającym chaosie nowych po­ tęg, których władztwa zachodzą na siebie albo wręcz pozostają w konflikcie. Sama natura stała się nienaturalna. W iatr wieje dzisiaj z drugiej strony pustyni i niesie inne zawołanie. To już nie szlachetny truizm, że nie ma boga prócz Boga, lecz słowa z głębin azjatyckiej anarchii, które pan Kipling ubrał w tubylcze powiedzonko: „Są twoi bogowie i moi bogo­ wie, ale czy ty i ja wiemy, którzy są silniejsi?”. Tysiącami dróg, tysiącami sposobów, coś powraca do umy­ słu współczesnego człowieka. I nie jest to chrześcijaństwo. -170-

DRUGA ST RONA P U S TY NI

Przeciwnie, bylibyśmy bliżsi prawdy, nazywając to pogaństwem. Tak naprawdę jest to dość szczególny rodzaj pogaństwa, mia­ nowicie politeizm. Wielu ludzi będzie tym słowem zaskoczo­ nych, ale nie ci, którzy najlepiej znają nowoczesność. Kiedy powiedziałem wybitnemu psychologowi z Oksfordu, że nie po­ dzielam jego poglądu na uniwersum, odpowiedział: „Uniwersum? A czemu nie multiwersum?”. Istotą politeizmu jest kult bogów, którzy nie są Bogiem, to znaczy, którzy z definicji nie zajmują wobec Wszechrzeczy pozycji autora i autorytetu. Lu­ dzie coraz mocniej odczuwają, że istnieje w kosmosie wiele du­ chowych sił. Najmądrzejsi mają wrażenie, że niektórym siłom można ufać bardziej niż innym. Prędzej czy później pojawi się więc tendencja, żeby wybrać sobie ulubioną siłę, czyli, innymi słowy, znanego nam ducha. Coś takiego naprawdę uczynił pan H.G. Wells, a jeśli istnieje geniusz pośród modernistów i mo­ dernista pośród geniuszy, to jest nim on właśnie. Pan Wells, można zauważyć, wybrał sobie boga, podobnego raczej do de­ mona. Zatytułował swoją książkę Bóg, niewidzialny król, lecz, co ciekawe, podkreślił ze szczególnym naciskiem, że jego Bóg różni się od Boga innych ludzi tym właśnie, że nie jest kró­ lem. Zadał sobie trud, aby wyjaśnić szczegółowo, że jego bó­ stwo nie rządzi, w znaczeniu posiadania wszechmocy czy nie­ ograniczonej władzy, ale jedynie wywiera wpływ, jak dowolny wędrowny duszek. Nie jest też jakoś szczególnie niewidzialne, o ile niewidzialność podlega stopniowaniu. Niewidzialny Bóg pana Wellsa jest w gruncie rzeczy podobny do Niewidzialnego -171-

OBRONA W I A R Y

Człowieka tegoż pana Wellsa. Mamy przemożne wrażenie, że może pokazać się w każdej chwili, przynajmniej swemu jedyne­ mu wyznawcy, i tak jak w starożytnej Grecji, tak też i w lasach Essexu rozlegnie się radosne wołanie, gdy pan Wells zakrzyk­ nie wielkim głosem: „My widzieliśmy i on nas widział, widzial­ ny Bóg!”1. Nie piszę tego lekceważąco, lecz z dużą sympatią; uważam za chwalebne i naturalne, że tak wybitny człowiek do­ cenił powszechną potrzebę bogatszego, bardziej emocjonują­ cego świata duchowego i odpowiedział na nią, pisząc książ­ kę. Jest to wspaniałe wyzwolenie z materializmu, który ciążył ołowiem na twórczej wyobraźni jeszcze czterdzieści lat temu. W tej chwili jednak chcę wykazać, że ten wyzwolicielski nastrój był pogański czy wręcz politeistyczny, w głęboko filozoficznym sensie, ponieważ oznaczał wybór pojedynczego ducha spośród wielu, które mogą istnieć w świecie duchowym. Bo podczas gdy pan Wells czci swego boga (nie będącego ani stwórcą pana Wellsa, ani nawet niekoniecznie istotą wyższą), nic nie stoi na przeszkodzie, aby pan William Archer2, wyzwolony szczęśliwie z materializmu, wielbił innego boga w innej świątyni, zaś pan Arnold Bennett3, takoż uwolniwszy swój umysł, bił pokłony przed trzecim dla odmiany bóstwem. Moja wyobraźnia, wy­

1 Fragment neopogańskiego poematu A.C. Swinburne’a Dolores. 2 William Archer (patrz przypis s. 75) był ateistą, propagatorem posępnego, pesymistycznego światopoglądu. 3 Pisarz Arnold Bennett (1867-1931) był zwolennikiem brutalnego naturalizmu i materializmu. -172 -

DRUGA STRONA P U ST Y NI

znam, aż się otrząsa, gdy próbuję sobie imaginować wygląd i symbolikę bożków pana Bennetta czy pana Archera, więc gdybym musiał wybierać między tymi trzema, trafiłbym pew­ nie jako akolita do świątyni, gdzie posługę kapłańską pełni pan Wells. Lecz w każdym razie dominującym trendem jest tu politeizm, mniej więcej taki, jak w dawnej pogańskiej cywilizacji. To samo widać u spirytystów. Spirytyzm posiada wyraź­ ny nurt politeistyczny, co prawda zbliżony bardziej do kultu przodków. Czy jednak wzywamy ducha, czy boga, charakte­ rystyczne jest to, że wzywamy coś niższego niż Bóg. Nie że­ bym polemizował; ja po prostu opisuję obecny kierunek, a wydaje się jasne, że kierujemy się w stronę takich duchów, które będziemy wzywać na pomoc niezależnie od ich pozycji w nie­ znanym nam duchowym świecie, przy czym nasze pojęcie 0 doktrynalnej mapie owego świata będzie nader mgliste. Naj­ bardziej prawdopodobnym skutkiem okaże się pewnie mno­ gość parapsychicznych sekt i kultów, które będą czciły moce zarówno osobowe, jak bezosobowe, poczynając od mglistego szacunku dla sił natury, aż po nader konkretne inwokacje do kryształów i innych gadżetów. Mówiąc, że agnostycy odkryli agnostycyzm i otrząsają się z szoku, nie zamierzam z nich po prostu kpić, korzystając z faktu, że słowo „agnostycyzm” zna­ czy „niewiedza”. Przeciwnie, myślę, że niewiedza jest lepsza od agnostycyzmu, bo umie być twórcza. A tym, co umie tworzyć, 1 co zapewne wkrótce stworzy, jest jedna z zaginionych sztuk świata - mitologia. -173-

OBRONA W I A R Y

Krótko mówiąc, świat nowoczesny skończy pewnie dokład­ nie tam, gdzie zaczęła się Biblia. W tym nieuniknionym starciu ducha z duchem, boga z bogiem, wkrótce będziemy w stanie oddać większą niż dziś sprawiedliwość nie tylko Nowemu Te­ stamentowi, lecz także Staremu. Kto wie, może nasi potomko­ wie będą jeszcze robić to samo, za co szydzimy z dawnych Ży­ dów: skupiać się wokół plemiennego bóstwa i trzymać się go kurczowo, twierdząc, że jest ono lepsze i większe od rywali­ zujących z nim bogów, wcale nie mniej realnych. Także i nasi potomkowie mogą w pierwszym rzędzie postrzegać swoje bó­ stwo nie jako jedyne czy nawet najwyższe, lecz tylko jako naj­ lepsze, i wyczekiwać wiekopomnych cudów, mających dowieść, że jest ono również najpotężniejsze. Oni również mogą myśleć, że to bóstwo należy wyłącznie do nich, zanim jego moc roz­ ciągnie się na więcej plemion. Ich bóstwo, zderzając się z kolo­ salnym bałwochwalstwem, z potężnymi duchowymi tyraniami, też może się wyłonić jako Bóg bitewny, Pan Zastępów. Tutaj, pomiędzy mroczną, jałową ziemią a tonącym w chmurach górskim szczytem stoczono walkę, która nawet w oczach obojętnych musi być walką olbrzymów, pchającą świat na nowe tory - górski Jehowa powalił pustynnego Baala i morskiego Dagona. Tędy wędrował, trwając mimo zmiennych kolei losu, ten dziwny, przerażający, zaciekły lud, który ponad swe występki i cnoty unosił wysoko sztandar jednej nieznisz­ czalnej idei - że ludzie są niczym więcej jak tylko narzędzia­ mi w tym kolosalnym ręku. Tutaj miał miejsce pierwszy tryumf -174-

DRUGA STRONA PUSTYNI

tych, którzy, w jakimś niepojętym dla nas znaczeniu tego sło­ wa, dokonali słusznego wyboru pośród niewidzialnych mocy, aby odkryć, że moc, którą wybrali to wielki bóg nad bogami. I tak też nasza przyszłość może ucierpieć nie z powodu zatra­ cenia wszelkiej wiary, lecz z powodu mnogości różnych wiar. Los naszych potomków może przypominać bardziej tę mitycz­ ną wojnę w chmurach nad pustynią niż trwanie w oschłym te­ izmie czy materializmie. Nie powiedziałem tu nic na temat mojej własnej religii. Nie wymieniłem imienia, w które wierzę, choć jestem prze­ konany, że świat zrobiłby nad wyraz mądrze, gdyby zaczął je wzywać. Lecz myślę, że tradycja, oparta na tamtej plemiennej bitwie w dalekim wschodnim kraju, raz już dowiodła swej war­ tości, doprowadzając do wiecznych prawd, więc kiedyś znów wszystkie jej dzieci przyznają jej słuszność4. To, co przetrwało epokę ateizmu jako najbardziej niezniszczalne, przetrwa i epo­ kę politeizmu jako najbardziej niezbędne. Jeśli nawet nie zdo­ łamy z miejsca wykazać, że jest silniejsze od całej reszty bóstw, niektórzy i tak będą wiedzieć, że jest najlepsze. A Ten, które­ go obecność stanowi samo sedno wiary, przetrwa czasy niepew­ ności i zamętu, uznające go tylko za mit pośród wielu mitów, za człowieka pomiędzy ludźmi. Ta wcielona tajemnica najle­ piej ze wszystkich tajemnic przejdzie nawet stary pogański test

4 Jest to nawiązanie do Ewangelii wg św. Łukasza 7,35 „A jednak wszyst­ kie dzieci mądrości przyznały jej słuszność”. -175-

OBRONA W I A R Y

na człowieczeństwo i namacalność, o którym pisał neopogański poeta, sławiąc pogańskiego politeistę. Nasi badacze duchowo­ ści mogą do woli unosić lub spuszczać zasłonę na swych niewi­ dzialnych królów, ale nigdy nie znajdą żywszej wizji niż obraz człowieka, który z odkrytą twarzą kroczy po górach, widząc lu­ dzi i samemu będąc widzianym - widzialny Bóg.

KRUCJATY

C

i, którzy twierdzą, że krucjaty były po prostu agresyw­ nym najazdem, wymierzonym przeciw islamowi, padli

ofiarą przedziwnego zapomnienia. Zapomnieli, że sam islam był po prostu agresywnym najazdem, wymierzonym przeciw starej i rządzonej prawem cywilizacji, kwitnącej niegdyś na wy­ brzeżach śródziemnomorskich. Nie mówię o tym, aby wyrazić wrogość do religii Mahometa; jak niebawem się okaże1, dosko­ nale zdaję sobie sprawę z jej wielu zalet i cnót. Lecz nie ulega wątpliwości, że to islam był najazdem, a chrześcijaństwo zosta­ ło najechane. Arabski dżentelmen, którego nakryliśmy, gdy ga­ lopował drogą na Paryż albo łomotał w bramy Wiednia, nie powinien się uskarżać, że i my odnaleźliśmy go potem w jego prostym namiocie na pustyni. Zdobywca Sycylii i Hiszpanii nie powinien, na zdrowy rozum, wyrażać zdumienia, że stał się obiektem niezdrowej ciekawości mieszkańców Francji i Włoch. Cudzoziemiec w Kairze dostrzega wiele muzułmańskich zalet, 1 Jest to fragment książki The New Jerusalem. -

177-

OBRONA W I A R Y

lecz wyraźnie odczuwa, że chwała islamu ma charakter militar­ ny. Koroną miasta jest cytadela zbudowana przez wielkiego Saladyna, który w tym celu kazał rozebrać staroegipskie budow­ le - zaś ów fakt sam w sobie urasta do rangi symbolu. Saladyn, wielki zdobywca, bez cienia wątpliwości postępował jak na­ jeźdźca. Niszczył dawny Egipt. Burzył stare świątynie i gro­ bowce, aby z ich szczątków wznieść swoje własne miasto. A by­ najmniej nie tylko z tego powodu kairska cytadela przypomina wielki znak na niebie. Jest ona znakiem również dlatego, że z jej wysokości podróżnik po raz pierwszy dostrzega pustynię, z któ­ rej rozprzestrzenił się muzułmański najazd. Celem każdej wojny jest pokój, lecz celem wojny religij­ nej jest pokój w sferze idei, nie tylko w sferze materii. A po­ kój w sferze idei to tyle, co zgoda. Krótko mówiąc, wojna re­ ligijna chce narzucić równość, podczas gdy wojny narodowe i etniczne chcą narzucić wyższość. Konwersja to jedyny rodzaj podboju, którym podbici muszą się radować. W tym właśnie sensie my na Zachodzie postępujemy niemądrze, szydząc z lu­ dzi, którzy zabijają innych za to, że postawili stopę w świętym miejscu. Przecież sami zabijamy setki tysięcy, jeśli ktoś posta­ wi stopę po niewłaściwej stronie granicy. Absurdalna jest na­ sza pogarda dla fanatyków rozlewających krew z powodu re­ likwii, skoro sami przelaliśmy rzeki krwi z powodu flagi. Lecz przede wszystkim krucjata, albo (skoro o tym mowa) dżihad, to znacznie bardziej filozoficzny rodzaj walki, nie tylko dlatego, że opiera się na koncepcji zakończenia sporów i usunięcia różnicy, -178-

KRUCJATY

lecz również dlatego, że prawidłowo rozpoznaje różnicę religij­ ną jako najgłębszą ze wszystkich różnic. Ktoś, kto sugeruje, że liczą się poglądy polityczne danego człowieka, ale nie liczy się jego religia, stawia na głowie wszelki racjonalizm. To całkiem jakby powiedzieć, że ma na nas wpływ miasto, w którym żyje­ my, ale nie świat, który nas otacza. To jakby oznajmić, że nasz współobywatel stanie się innym człowiekiem, jeśli będzie cho­ dził pod nowymi ulicznymi latarniami, ale nie wtedy, jeśli prze­ mieni się w odmienne stworzenie poruszające się pod miriadami obcych gwiazd. Chrześcijaństwo byłoby najzupełniej usprawiedliwione, gdyby z pobudek czysto teoretycznych obawiało się nowej, nie­ chrześcijańskiej potęgi, która urosła pod jego bokiem, lub gdy­ by spoglądało na nią podejrzliwie. Nikt przecież nie uznałby za dziwne, że można żywić teoretyczne obawy wobec militaryzmu, socjalizmu czy bodaj protekcjonizmu, jeśli idee te zdoby­ wają pokaźne rzesze wyznawców. Tym bardziej naturalna jest świadomość różnic religijnych; różnic dotyczących nie strate­ gii rynkowych, lecz strategii życia; nie radości posiadania, lecz posiadania radości, co jest kwestią znacznie bardziej problema­ tyczną; nie odmiennych systemów podatkowych dzielących nas od cudzoziemców, lecz odmiennych systemów myślenia dzie­ lących nas nawet od przyjaciół. A są to kwestie, które muszą różnić się fundamentalnie, bo zależą od różnych poglądów na istotę wszechświata. Sprawy naszego kraju bywają nieraz odle­ głe od codziennego życia, ale sprawy naszego kosmosu zawsze -179-

OBRONA W I A R Y

są nam bliskie. Kiedy więc cala społeczność opiera się na jednej koncepcji życia, śmierci i kultury, ma pełne prawo spoglądać na narodziny innej społeczności, opartej na innej koncepcji, jako na narodziny siły obcej i potencjalnie wrogiej. Tak wyglą­ da prawda, i w rzeczy samej, jak już wskazałem na przykła­ dzie pewnych teorii politycznych, akceptujemy ją w sprawach nieistotnych i wątpliwych, negując tylko w sprawach wielkich i oczywistych. Chrześcijaństwo mogłoby zatem czuć obawę wobec isla­ mu nawet gdyby nie zostało zaatakowane. Jak jednak uczy hi­ storia - zostało zaatakowane. Krzyżowiec mógłby podejrzliwie spoglądać na muzułmanina, choćby ten był tylko nowym przy­ byszem - lecz historia pokazuje, że był już wtedy odwiecznym wrogiem. Ludzie krytykujący krucjaty przemawiają zupełnie jakby krzyżowcy napadli na jakieś cichutkie i nie wadzące niko­ mu plemię ze środkowego Tybetu, o którym świat nawet przed­ tem nie słyszał. A przecież na długo zanim krzyżowcom przy­ szło do głowy wybrać się do Jerozolimy, muzułmanie dotarli niemal do Paryża. Krzyżowcy o mały włos, a zdobyliby Pale­ stynę, lecz muzułmanie o mały włos, a zdobyliby Europę. Ów­ cześni autorzy, w przeciwieństwie do mnie, wcale nie musie­ li apelować do racjonalizmu aby dowieść, że odmienna religia robi różnicę. Odmienna religia już zrobiła różnicę. Ta różnica aż biła w oczy, gdy ludzie patrzyli na zaskakującą transforma­ cję rzymskiej Hiszpanii i rzymskiej Afryki. Teoria mówiła, że tak się musi zdarzyć, i rzeczywiście zdarzyło się tak w praktyce. -180-

KRUCJATY

Czego ludzie się spodziewali, tego też i doświadczyli. A mając całą kwestię teoretycznie przemyślaną i praktycznie przerobio­ ną, podeszli do niej z równą praktycznością. Najpierw wystar­ czyło użyć każdej reguły znanej sztuce myślenia; później wy­ padki rozwinęły się w taki sposób, że trzeba było użyć każdej reguły znanej sztuce wojennej. Krucjaty stanowiły kontratak. Krzyżowcy byli armią obronną, która dla odmiany przejęła ini­ cjatywę i odparła wroga daleko do jego własnych siedzib. W większości dzieł historycznych pisanych w epoce wik­ toriańskiej znajdziemy silne uprzedzenie przeciw chrześcija­ nom na korzyść muzułmanów i Żydów. W szczególności widać to w powieściach. A tak się składa, że większość ludzi w na­ szych czasach czerpie swą historyczną wiedzę właśnie z fikcji literackiej. Żyd jest w powieściach zawsze prześladowany, pod­ czas gdy w rzeczywistości bywał też prześladowcą. Arabowi za­ wsze się przypisuje orientalną godność i kurtuazję, ale nigdy orientalnego krętactwa ani orientalnego okrucieństwa. Tę samą niesprawiedliwość przejawiają historycy - a historia, jeśli za­ stosować w niej przemilczenia i staranną selekcję faktów, może być równie fikcyjna jak fikcja literacka. Na dwudziestu history­ ków, opowiadających o okrucieństwie chrześcijańskiego motłochu, który wymordował muzułmanów po zdobyciu Jerozolimy, przypada jeden historyk, który wspomina, że wódz muzuł­ mański z zimną krwią kazał zamordować dwustu swoich naj­ sławniejszych i najdzielniejszych wrogów po bitwie pod H attinem. Masakry Jerozolimy nie da się przypisać Tankredowi, -181 -

OBRONA W I A R Y

podczas gdy masakrę jeńców bez cienia wątpliwości zarządził Saladyn. A mimo to,Tankred jest opisywany w najlepszym razie jako mętna postać, podczas gdy Saladyna przedstawia się jako Bayarda bez trwogi i skazy. Obaj na pewno byli normalnymi wojownikami, pełnymi normalnych ludzkich wad, lecz nie osą­ dza się ich równą miarą. Może się zdawać paradoksem, że zachodnia historia fawo­ ryzuje wschodnich bohaterów. Przyczyna jest oczywista: wśród wielu Europejczyków wciąż jeszcze trwa bunt przeciw ich wła­ snej dawnej religii. Toteż, rzecz jasna, polują po wszystkich stu­ leciach, tropiąc jej zbrodnie i ofiary. To rzecz normalna, że Wol­ ter czuł większą sympatię do bramina, którego nigdy nie widział na oczy, niż do jezuity, z którym wdał się w ostrą zwadę. I na tej zasadzie czuł większą niechęć do katolika, który był jego wro­ giem, niż do muzułmanina, który był wrogiem jego wroga.

CHRZEŚCIJAŃSTWO W SCHODNIE

G

dy ktoś narzeka, że Jerozolima go rozczarowała, za­ zwyczaj ma na myśli, że tamtejsze ludowe chrześcijań­

stwo jest słabe i zdegenerowane, a zwłaszcza że sztuka chrze­ ścijańska wyrodziła się tam w groteskową tandetę. Nie wiem, czy jest to dla nich hołdem, ale bywalcy artystycznych gale­ rii Londynu doznaliby wstrząsu nerwowego, gdyby dane im było ujrzeć ludowe kaplice Jerozolimy, ociekające złotem i bły­ skotkami, pełne krzykliwych kolorów, fantastycznych opowie­ ści i gorączkowego tumultu. Chciałbym jednak, żeby ci ludzie zrobili coś, czego nigdy nie robią, to znaczy spojrzeli na prze­ ciwną stronę medalu. Powinni sobie wyobrazić nie londyńskie­ go estetę, kroczącego ulicą Dawida w stronę Grobu Pańskiego, ale greckiego mnicha albo rosyjskiego pielgrzyma, kroczącego ulicą Kensington High w stronę Ogrodów Kensingtońskich. Ów wyimaginowany pielgrzym minąłby Ogrody, poszedł da­ lej - i wtem jego oczy poraziłby monstrualny, nieopisany wi­ dok. Albo padłby na kolana, jak przed miejscem świętym, albo zakryłby dłońmi twarz, jak przed bluźnierstwem. Zobaczyłby -1 83-

OBRONA W I A R Y

Albert Memoriał1. W Jerozolimie nie ma nic, co tak brutalnie atakowałoby wzrok, nic równie przeładowanego i tandetnego. A przede wszystkim, nie ma w Jerozolimie nic tak ogromnego, co byłoby zarazem utrzymane w wesolutkim stylu jarmarcznej błyskotki. Z ust prostego wschodniego chrześcijanina wyrwał­ by się pewnie okrzyk: „Ku czci jakiego nadludzkiego bóstwa wzniesiono tę olbrzymią świątynię? Mam nadzieję, że ku czci Chrystusa, ale boję się, że ku czci Antychrysta. Tak właśnie po­ winien wyglądać wielki, złoty wizerunek Księcia Tego Świata, wystawiony na rozległej otwartej przestrzeni, by przyjmować pogańskie modły i pogańskie ofiary zatraconej w grzechu ludz­ kości”. Myślę, że pielgrzym zapragnąłby czym prędzej znaleźć się w domu, wśród prostych i skromnych kaplic syjońskich. Na­ prawdę nie umiem sobie wyobrazić, co by poczuł, gdyby się do­ wiedział, że bożek, któremu oddaje się tak wymyślne hołdy nie był nawet demonem, lecz tylko poślednim niemieckim książąt­ kiem, które wywarło pewien niewielki wpływ na fakt, że Anglia stała się narzędziem polityki pruskiej. Chcę przez to powiedzieć, że bywalcy kensingtońskich ga­ lerii, cokolwiek myślą o Grobie Pańskim, nie myślą nic zgoła o Albert Memoriał. Nie są świadomi, jak przeraźliwy to budy­ nek, bo zdążyli do niego przywyknąć. Grupy religijne w Jerozo­ limie też przywykły do swego barwnego tła, a już z pewnością 1 Albert Memoriał - ozdobny, pozłocisty, pseudogotycki monument, nawiązujący kształtem do ołtarza, wzniesiony dla upamiętnienia księcia Alberta, męża królowej Wiktorii. -184-

CHRZEŚCIJAŃSTWO WSCHODNIE

nie można ich potępiać, jeśli wciąż są bardziej od nas wrażliwe na symbolikę kolorów. Lecz takie drobne nieporozumienia stanowią zaledwie przydatną ilustrację, drobne preludia, wiodące ku głównemu problemowi. A jest nim nie tyle nieporozumienie, ile raczej nie­ zrozumienie - niezrozumienie całej historii, całej filozofii, której skutkiem jest obecna pozycja chrześcijan na Wschodzie, inny­ mi słowy, całej opowieści łącznie z morałem, który z niej płynie. Człowiekowi, który kręci nosem na jerozolimskie chrześcijań­ stwo umyka sedno zagadnienia. Lekcja, jaką powinien wycią­ gnąć, jest tą, której współczesny mieszkaniec Zachodu najbar­ dziej potrzebuje, sam o tym nie wiedząc. A jest to lekcja stałości. Ci ludzie mogą ozdabiać swoje świątynie złotem lub błyskot­ kami, lecz ich błyskotki są starsze niż nasze złoto. Mogą wzno­ sić budowle równie kosztowne i brzydkie jak Albert Memoriał, lecz ich budowle naprawdę trwają jako Memoriał - świadectwo niegasnącej pamięci. Nie są stawiane dla przelotnej mody, aby je potem zapomnieć, czy w każdym razie starannie ignorować. Ich święte obrazy pod względem krzykliwości konkurują z reklamą mydła, ale żaden święty nie konkuruje z innym, co nagminnie zdarza się mydłom. W przeciwieństwie do wykształconych A n­ glików, usiłujących wyprzeć z pamięci swój niedawny kult dla wszystkiego co niemieckie, wschodni chrześcijanie nie wypie­ rają się swoich kultów. Są w Jerozolimie co najmniej od półtora tysiąca lat. Z wyjątkiem kilku lat po okresie Konstantyna i kil­ ku lat po Pierwszej Krucjacie, praktycznie przez cały ten okres -185-

OBRONA W I A R Y

byli prześladowani, a w każdym razie znajdowali się pod wła­ dzą pogan, których stosunek do chrześcijaństwa był nienawist­ ny, a rządy despotyczne. Żaden mieszkaniec Zachodu nie ma i mieć nie może najbledszego pojęcia, jak ciężkie musiało być ich życie w samym sercu Wschodu w czasach muzułmańskie­ go państwa, w epoce tak długiej, że zdawała się nieskończona. Człowiek w Jerozolimie znajdował się w centrum imperium tureckiego, tak jak człowiek w Rzymie znajdował się w cen­ trum imperium rzymskiego. Imperialna potęga islamu rozcią­ gała się od wschodu po zachód, od strony zachodniej aż po góry Hiszpanii, od strony wschodniej aż po chiński mur. Musiało im się zdawać, że cały świat należy do Mahometa —tym ludziom, którzy w mieście pośród skał, pokolenie za pokoleniem, pona­ wiali beznadziejne świadectwo wiary w Chrystusa. Nie pytajmy zatem, czy pod każdym względem się z nimi zgadzamy. Pytajmy, czy w takich samych warunkach my mieli­ byśmy odwagę zgodzić się nawet sami ze sobą. Nie chodzi o to, w jakim stopniu ich religia jest zabobonna, lecz o to, w jakim stopniu nasza religia jest konwencjonalna; na ile stanowi przy­ zwyczajenie, a na ile wręcz kompromis z obyczajem; w jakiej mierze wynika po prostu z faktu, że łatwo ją wyznawać w na­ szym bezpiecznym społeczeństwie albo że kojarzymy ją z suk­ cesem naszego państwa. We wszystkim tym znajdujemy potęż­ ne wsparcie, toteż oświecony Anglik, który na co dzień mieszka w pobliżu miejskiej katedry albo kościoła na przedmieściach, może spacerować sobie pośród tej orientalnej dziczy w poczu­ -1 86-

CHRZEŚCIJAŃSTWO WSCHODNIE

ciu, że należy do stabilnego świata, gdzie nic mu nie zagraża. Wydaje mu się, że choćby musiał znosić stulecia tureckiej prze­ wagi nie zniżyłby się do takiej naiwności. Nie toczyłby spo*

rów o żaden Święty Ogień, nie wdawałby się w awantury z że­ brakami pod Grobem Świętym. Nie zawieszałby fantazyjnych lampionów na słupie przynależnym do Ormian, nie zerkałby przez rzeźbioną kratę, by ujrzeć brązową koptyjską Madon­ nę. On nie dałby się nabrać na żadne wypaczone bajki, a broń Boże. Mowy nie ma, żeby czołgał się po takich groteskowych kaplicach. I rzeczywiście. Byłby setki metrów dalej, oddając, jak przystoi, pokłony w stronę innego miasta. Modliłby się tam, gdzie na jedynym oficjalnym placu Jerozolimy olbrzymi M e­ czet O mara głosi po wzgórzach i dolinach zwycięstwo i chwa­ łę Mahometa. I to jest właśnie lekcja, jaką powinien otrzymać oświeco­ ny turysta w Jerozolimie - lekcja na własny temat. Ten właśnie sprawdzian powinni przejść wszyscy, którzy twierdzą, że jero­ zolimskie chrześcijaństwo jest zdegenerowane. Po stuleciach tureckiej tyranii religia modnego londyńskiego kaznodziei nie byłaby zdegenerowana. W ogóle by jej nie było. Uległaby znisz­ czeniu, i nie natrząsałby się z niej żaden zamożny turysta, pa­ trzący na świat z okien luksusowego pociągu.

W O jN A Ze SMOKIEM

G

dy jechałem z Jerozolimy do Jerycha, kilka razy wraca­ ło do mnie niepoważne i niezbyt uduchowione wspo­

mnienie wieprzów gadareńskich, które właśnie gdzieś w tamtych stronach pognały po klifie i wpadły do morza. Nie żebym od­ niósł tę przypowieść do siebie osobiście, bo chociaż pod niektó­ rymi względami przypominam tęgą i ładnie wypasioną świnkę, to na pewno nie jestem świnką skrzydlatą, latającą ponad klifa­ mi i niesioną na skrzydłach wiatru, a kiedy ogarniają mnie czar­ ne myśli, nie są to w każdym razie myśli samobójcze. Wieprze przypomniały mi się dlatego, że zjeżdżając ku Morzu Martwe­ mu naprawdę pędzi się na łeb na szyję w dół stromego zbocza. Człowiek odnosi niesamowite wrażenie, że cała Palestyna jest jedną wielką stromizną, całkiem jakby wszystkie inne kraje pła­ sko leżały pod niebem, a ten jeden przekrzywił się na ukos. Geo­ grafia czy geologia wykonały tu gigantyczny ruch, nachylając zie­ mię, tak że świat w tym akurat miejscu wydaje się ześlizgiwać i osuwać. Nie odda tego żadna mapa, książka czy nawet zdję­ cie. Wszystkie zdjęcia Palestyny, które widziałem, przedstawiają -189-

OBRONA W I A R Y

malownicze szczegóły, ludzi w arabskich strojach, detale archi­ tektoniczne, a zwykle po prostu widoki sławnych miejsc. Nie są w stanie przekazać bezdennej wizji tego długiego zjazdu. Jecha­ liśmy niedużym, podskakującym fordem po drogach spadzistych i szczerzących się dziurami, pośród pofałdowanych urwisk. Lecz wkrótce dróg zabrakło i na długo zanim dotarliśmy ku złowiesz­ czym, wypranym z barw krajobrazom Morza Martwego samo­ chód musiał przedzierać się jak czołg po skalnych brzegach i wy­ schłych łożyskach rzek. Odległość na mapie i długość podróży wystarczają, żeby człowiek poczuł się tu jak w innej części świa­ ta. A przecież spora część tej podróży to jedno wielkie zsunię­ cie się w dół, do tego stopnia, że nawet kiedy przedostaniemy się za Jordan do dzikiego kraju szeryfa Mekki, wciąż możemy od­ wrócić się i ujrzeć, maleńką i widoczną jak za mgłą, kopułę cer­ kwi (jak sobie wyobrażam) na wzgórzu Wniebowstąpienia. Za­ pewne dlatego, choć prawdziwa historia wieprzów gadareńskich wiąże się z innym miejscem, nie mogłem uwolnić się od myśli, że to do tego właśnie miejsca pasowałaby bardziej, z powodu stro­ mizny tego większego zbocza i tajemniczej głębi tamtego więk­ szego morza. Przyszło mi nawet do głowy, że można by zanur­ kować w poszukiwaniu wieprzów i odkryć je na dnie, zamienione w potwory - w wieprze morskie lub wielkie czworonożne ryby, obrzękłe od wody, porośnięte szczeciną z wodorostów i wpatrzo­ ne w nas złymi oczyma; gadareńskie upiory. I raptem przypomniało mi się, w charakterze ciekawost­ ki i na pół przypadkowego skojarzenia, że właśnie ten dziwny -1 90-

WOJ NA ZE SMOKIEM

fragment Ewangelii był przedmiotem najbardziej znane­ go sporu między sceptycyzmem a chrześcijaństwem w epoce wiktoriańskiej. Główni orędownicy zwaśnionych stron nale­ żeli do najwybitniejszych ludzi XIX wieku. Jako reprezentant naukowego sceptycyzmu wystąpił Huxley1, jako reprezen­ tant biblijnej ortodoksji - Gladstone2. W tamtych czasach po­ wszechnie uważano, że Gladstone broni przeszłości - więcej nawet, martwej przeszłości, która już nie wróci, podczas gdy Huxley reprezentuje przyszłość, a jego osąd będzie zapew­ ne ostatecznym werdyktem świata. A potem nadeszła przy­ szłość, odmienna od czyichkolwiek oczekiwań. Kto wie, może ostateczny werdykt będzie stanowił odwrotność wszystkie­ go, co mogłoby wynikać z ówczesnych koncepcji, łącznie na­ wet z koncepcjami Huxleya i Gladstone’a. Obecne stanowisko jest w zaskakujący sposób przeciwieństwem ówczesnego. Glad­ stone stał na straconej pozycji - a okazało się, że miał rację.

1 Tomasz Huxley (1825-1895) - biolog i antropolog, zacięty przeci­ wnik religii i wielki propagator teorii ewolucji, zwany „buldogiem Darwina”. Na określenie własnych przekonań wymyślił słowo „agnostyk”. Był agnos­ tykiem wojującym, który chętnie wdawał się w polemiki. 2 William Gladstone (1809-1898) - słynny polityk, premier Wielkiej Brytanii. Jego dysputa z Huxleyem na łamach pisma „Nineteenth Century” rozpoczęła się w 1885 roku od kwestii, czy księga Genesis jest zgodna z nauką. Dysputa trwała dziesięć lat i do dziś dnia stanowi jeden z najbardziej znanych epizodów z życia obu oponentów. Wieprze gadareńskie były jed­ nym z tematów spornych; Huxley uważał to zdarzenie za przykład mar­ notrawstwa z irracjonalnych powodów i wzywał do porzucenia demonologii chrześcij ańskiej. -191-

OBRONA W I A R Y

Huxley pokonał go w dyskusji - a okazało się, że był w błędzie. W każdym razie, był z pewnością w błędzie co do kierunku, w jakim zmierza świat i przypuszczalnych poglądów następne­ go pokolenia. To, co uznawał za niepodważalne jest dzisiaj pod­ ważane, a to, co uważał za martwe jest aż nazbyt żywe. Bowiem Huxley był nie tylko geniuszem w dziedzinie lo­ giki i retoryki. Był też człowiekiem o wybitnie męskiej i wielko­ dusznej etyce, zasługującym pod tym względem na dużo więcej sympatii niż owi mistycy, którzy nastali po nim. Ale to oni na­ stali po nim. To oni zajęli jego miejsce. Kiedy przyjrzeć się in­ telektualnym modom naszych czasów, okaże się, że większość tego, co zdaniem Huxleya miało przetrwać już zdążyło upaść, a większość tego, co jego zdaniem miało upaść wciąż trwa. Pod­ czas dyskusji z Gladstonem o wieprzach gadareńskich Hux­ ley stwierdził, że trzeba koniecznie oczyścić chrześcijański ide­ ał z chrześcijańskiej demonologii. Uważał za oczywiste samo przez się, że ideał jest wspaniały i wzniosły, zaś demonologia - śmieszna i niedorzeczna. Tymczasem patrząc na typowego przedstawiciela naszych czasów widzimy, że drwi sobie z huxleyowskiej wzniosłości i bierze serio huxleyowską niedorzecz­ ność. Już w następnym pokoleniu pojawił się taki na przykład pan George Moore3. Gdy chodzi o umiejętność krytyki, apro­ baty i literackiego oddawania panującej atmosfery pan Moore

3 George Moore (1852-1933) - popularny wówczas pisarz, autor książki Wyznania młodego człowieka i skandalizujących, antykatolickich powieści. -192 -

WOJNA ZE SMOKIEM

należy do największych angielskich talentów. Przewijał się przez większość środowisk towarzyskich swej epoki. Stosował się do prawie każdej mody. Wyznawał prawie każdy pogląd, który w takim czy innym okresie wypadało wyznawać. A z tym wszystkim nie tylko myślał samodzielnie, lecz robił to ze szcze­ gólną pompą i pychą; przywykł uważać sam siebie za najbar­ dziej wolnego z wolnomyślicieli. Uznajmy go więc za okaz mo­ delowy i przetestujmy na jego przykładzie, jak potoczyły się dalsze losy huxleyowskiej analizy, oddzielającej ziarno ideału od plew mistycyzmu. Mówiąc o niezniszczalnych ideałach, Huxley przytoczył ten szlachetny fragment Księgi Micheasza, zaczynający się od słów: „Pokazano ci, człowiecze, co jest dobre”4. Potem zapy­ tał wzgardliwie, czy w ogóle żyje na tym świecie ktokolwiek, kto mógłby uznać, że sprawiedliwość nie ma żadnej warto­ ści albo że miłosierdzie nie zasługuje na sympatię, i czy istnie­ je coś, co mogłoby zmniejszyć odległość, dzielącą nas samych od wzniosłych koncepcji, w które wierzymy. A przecież pan George Moore już czaił się za progiem. I oto niebawem pan Moore wyprzedził Nietzschego, żeglując w pobliże „podwod­ nych skał wokół jaskini Zaratusztry”, by zacytować jego własne słowa. Na ile pamiętam, oznajmił, że powinniśmy podziwiać Cromwella za niesprawiedliwość i krzywdzenie ludzi. Sugero­ wał, że należy potępić Chrystusa nie za to, że zabił wieprze, 4 Księga Micheasza 6,8, w przekładzie Biblii Tysiąclecia. -193-

OBRONA W I A R Y

lecz za to, że uzdrawiał chorych. Krótko mówiąc, uznał spra­ wiedliwość za bezwartościową, a miłosierdzie za antypatyczne; zaś co się tyczy pokory i odległości między nim samym a jego ideałami, sprawiał wrażenie, że jego ideały, cokolwiek zresztą zmienne, liczą się tylko dlatego, że je zaszczycił łaskawą swą uwagą. Owszem, takie opinie znalazły się w komplecie jedynie w „Wyznaniach młodego człowieka” - ale w tym właśnie sęk, że były to wyznania młodego człowieka i że w porównaniu z nimi wszystko, co mówił Huxley było wyznaniami starca. Trend nowych czasów, przejawiający się z różnorakim nasile­ niem, kazał podważać nie tylko chrześcijańską demonologię, nie tylko chrześcijańską teologię, nie tylko chrześcijańską religię, ale również, i to bardzo wyraźnie, chrześcijański ideał etyczny, który wielkiemu agnostykowi zdawał się niewzruszal­ ny jak gwiazdy na niebie. *

Świat zaczął wyśmiewać moralność Huxleya - i pasjono­ wać się zabobonami, z których Huxley się wyśmiewał. W swojej następnej fazie pan George Moore, którego rozpatrujemy jako typowego przedstawiciela epoki, zainteresował się serio i bar­ dzo życzliwie irlandzkim mistycyzmem, ucieleśnionym w oso­ bie pana W. B. Yeatsa. Na własne uszy słyszałem jak pan Yeats, w tamtym mniej więcej okresie, opowiadał historyjkę, mającą ukazać, jak namacalna i nawet komiczna jest sfera Nadprzyro­ dzonego. Była to historyjka o wieśniaku, którego elfy wywlo­ kły z łóżka i stłukły na kwaśne jabłko. Wyobraźmy więc so­ bie, że pan Yeats opowiedział panu Moore owi, poruszającemu -

194

-

WOJNA ZE SMOKIEM

się naonczas w owych magicznych kręgach, inną historyjkę w tymże stylu, dajmy na to, o świniach, które naraziły się jednemu z czarodziejów, jakich pan Yeats chętnie opiewa. Cza­ rodziej rzucił zaklęcie, umieszczając w cielskach świń małe, złośliwe duszki, tak że całe stado w dzikich podskokach po­ gnało do wioskowego stawu i utonęło. Czy pan Moore oceniłby tę opowieść jako bardziej niewiarygodną niż poprzednia? Czy doszedłby do wniosku, że jest ona bardziej wątpliwa niż ty­ siąc innych rzeczy, w jakie dzisiejszy mistyk ma prawo wierzyć? Czy zerwałby się na równe nogi i oznajmił panu Yeatsowi, że wszystko między nimi skończone? Skądże znowu. Wysłuchał­ by całej historyjki z obliczem poważnym, by nie rzec uroczy­ stym, i uznałby ją za przykład czarnego humoru, jedną z ludo­ wych opowiastek o diabłach czy dziwacznych baśni o goblinach, ani mniej, ani bardziej nieprawdopodobną niż mnóstwo grote­ skowych parapsychicznych relacji, które naprawdę mogą zna­ leźć solidne oparcie w faktach. Gotów byłby całkiem serio roz­ ważyć prawdziwość tej historii - gdyby znalazł ją gdziekolwiek poza Nowym Testamentem. Po dość elitarnej modzie na celtyckość nastały inne mody, bardziej prostackie i powszechne. One już poszły tak daleko, że zostawiły hen za sobą błahostki w rodzaju opętanych świń. Wiodącą rolę w tych nowych modach odgrywali nie twór­ cy o wielkiej wyobraźni, jak pan Yeats czy nawet pan Moore, lecz solidni badacze nauki, jak sir William Crookes i sir A r­ tur Conan Doyle. Co do mnie, prędzej uwierzę w złego ducha -195-

OBRONA W I A R Y

poruszającego nogami świni niż w dobrego ducha poruszającego nogami stołu5, ale nie zamierzam w tym miejscu wdawać się w dyskusję; próbuję tylko opisać całą tę atmosferę. Cokolwiek zdarzyło się w ostatnich latach, na pewno nie było tym, czego oczekiwał Huxley. Doszło do buntu przeciw chrześcijańskiej moralności. A tam, gdzie nie wrócił chrześcijański mistycyzm, wrócił mistycyzm bez chrześcijaństwa. Wrócił jak zły szeląg, ze swymi księżycami i gwiazdami, talizmanami i zaklęciami. W ró­ cił, wiodąc za sobą diabły jeszcze gorsze niż on sam. Lecz zbieżność między nauką a opowieścią o wieprzach gadareńskich jest jeszcze większa i bliższa. Dotyczy nie tyl­ ko ogólnego podejścia do cudów, ale też konkretnego zjawi­ ska, jakim jest opętanie. Idea opętania to ostatnie, co wybrałby z chrześcijańskiego arsenału oświecony apologeta, zamierzają­ cy bronić chrześcijaństwa. Gladstone, owszem, bronił tej idei, ale wolał się nad nią nie rozwodzić. A jednak odsiecz przyszła niespodzianie, i z zupełnie nieoczekiwanej strony. Nie wywo­ dy teologiczne, lecz badania psychologiczne zawiodły nas z po­ wrotem w mroczne podziemne światy duszy, gdzie nawet tożsa­ mość wydaje się roztapiać lub rozpadać, a człowiek przestaje być sobą. Owszem, psychologia nie akceptuje istnienia demonów, a gdyby to zrobiła, z pewnością nadałaby im jakąś własną na­ zwę, na przykład manii demoniakalnych. Akceptuje jednak ist­

5 Nawiązanie do seansów spirytystycznych, podczas których, jak twierdził Arthur Conan Doyle, samoistnie poruszały się stoliki. -1 96-

WOJ NA Z E SMOKIEM

nienie innych zjawisk, równie bliskich sferze nadprzyrodzonej, a są to zjawiska, w które dawny racjonalizm nie zdołałby uwie­ rzyć, choćby z całych sił się wytężał. Podwójna osobowość nie różni się tak znów bardzo od diabelskiego opętania. A jeśli do­ gmat o istnieniu podświadomości dopuszcza niewiedzę, to prze­ cież niewiedza działa w obie strony. Człowiek nie może oznaj­ mić, że wprawdzie istnieje w nim część, której nie jest świadom, ale i tak jest świadom, że ta nieświadoma część z pewnością nie pozostaje w kontakcie z Nieznanym. To zupełnie jakby oznaj­ mił, że posiada pod domem tajemną, zapieczętowaną na głu­ cho komnatę, o której nie wie nic kompletnie, ma jednak pew­ ność, że żadne podziemne przejście nie łączy jej ze światem. Nigdy nie zajrzał do środka, pojęcia nie ma, co się tam kryje, ale gotów jest przysiąc, że nie spoczywa tam relikwia w postaci palca świętej Katarzyny Aleksandryjskiej. Nie wie, jak ta piw­ nica wygląda, jaki ma rozmiar ani co się w niej wyprawia, lecz może bez wahania stwierdzić, że o północy nie błąka się tam duch Heroda Agryppy. Otóż nic z tego. Jeśli jakaś legenda, tra­ dycja czy cień prawdopodobieństwa sugeruje, że leży tam reli­ kwia albo przechadza się widmo, człowiek nie zdoła z niezbi­ tą pewnością orzec, że to niemożliwe, skoro przecież nic o tym nie wie i nawet niczego nie jest świadom. Wszystko więc na powrót sprowadza się do faktu, że ów zegarkowy, mechaniczny kosmos, w jaki wierzyli materialiści, był projekcją ich zegarko­ wej, mechanicznej świadomości. Mając do czynienia z Niezna­ nym, nie możemy zaprzeczyć kontaktom naszego Nieznanego - i 97 -

OBRONA W I A R Y

z innym Nieznanym. Skoro nie wiem zupełnie nic o części mojej osobowości, skąd mogę wiedzieć, że to w ogóle moja osobo­ wość? Skąd mogę wiedzieć, że zawsze we mnie była? A jeśli pojawiła się w moim umyśle skądinąd? I tak oto wpływamy na bardzo głębokie wody. Żeby wpaść do nich z pluskiem nie musieliśmy nawet zjechać po stromiźnie. Z historii o wieprzach gadareńskich nauka usunęła dziś Zbawiciela, zatrzymując w całej okazałości wieprze i diabły. Lecz zamiast brać ten czy inny fragment, jak ja to zrobiłem, weźcie całą Ewangelię i przeczytajcie spokojnie, rzetelnie i jed­ nym tchem. Jestem pewien, że odniesiecie pewne konkretne wrażenie, nieważne, czy waszym zdaniem dotyczy ono mitu, czy człowieka. Poczujecie, że egzorcysta w Chrystusie góruje nad poetą, a nawet nad prorokiem; że pomiędzy Kaną a Kalwa­ rią jest to opowieść o jednej wielkiej wojnie z demonami. Chry­ stus rozumiał lepiej niż tysiąc poetów, jak piękne są kwiaty na polu bitewnym, lecz przyszedł na to pole, by stanąć do bitwy. A większość jego słów oznacza, że pod naszymi stopami, jak przepaść skryta pośród kwiatów, zionie bezdenne zło. Pamiętam, jak przeczytałem kiedyś nie bez rozbawie­ nia surowy, kategoryczny artykuł w „Hibbert Journal”. Autor był zdania, że skoro Chrystus wierzył w istnienie demonów, to jedno już wystarczy, żeby zbyć jego boskość wzruszeniem ra­ mion. Przez wszystkie burzliwe lata, które minęły od tamtej pory, hołubię w pamięci perełkę tego artykułu, krótkie zdanko, które brzmiało: „Gdyby był Bogiem, wiedziałby, że nie ist­ -1 9 8 -

WOJ NA ZE SMOKIEM

nieje nic takiego jak diabelskie opętanie”. Nie przyszło jakoś dziennikarzowi do głowy, że czytelnik, zamiast zwątpić, czy Chrystus jest Bogiem, mógłby zwątpić, czy dziennikarz jest Bogiem. Na zdrowy rozum, przemyślenia Wszechwiedzącego na temat problemu zła są dla człowieka ciut jakby mało po­ znawalne, co nawet agnostyk powinien przyznać. O Chrystusie w Ewangelii i we współczesnym życiu powiem chwilowo tyle, że jeśli był Bogiem, jak ujął to nasz żurnalista, wydaje się moż­ liwe, że znał przyszłe odkrycia naukowe, w tym nawet ostat­ nie, by nie wspomnieć o przedostatnich, czyli tych, które obi­ ły się o uszy racjonalistom. A nikt nie ma najbledszego pojęcia, co w następnej kolejności odkryje psychologia; możemy tylko powiedzieć, że jeśli odkryje demony i jeśli się okaże, że imię ich brzmi Legion, nie będziemy tym już dzisiaj bezgranicznie zdumieni. Tak czy owak, minęły czasy Wszechwiedzących po­ dobnych do dziennikarza z „Hibbert Journal”, który bez cienia wątpliwości wiedział, co by wiedział będąc Bogiem. Czym jest ból? Czym jest zło? Co ówcześni ludzie rozumieli przez dia­ bły? Co my dzisiaj rozumiemy przez obłęd? Pewien czcigodny wiktoriański krytyk zapytał „Co tak naprawdę Bóg jeden wie?”. Następne pokolenie może odpowiedzieć: „A Bóg jeden wie”, i wcale nie uzna tej odpowiedzi za kpiarską. Morze Martwe skrywa Sodomę i Gomorę, fundamenty upadłego świata; leży poniżej mórz, którymi żeglują ludzie. M o­ rza przemieszczają się jak chmury, ryby szybują jak ptaki ponad poziomem tego zatopionego lądu.Tu właśnie, zgodnie z tradycją, -

199

-

OBRONA W I A R Y

doszło do nieszczęścia, jakim było potężne zwyrodnienie ludzkiej wyobraźni; tutaj miały miejsce monstrualne narodziny rze­ czy wstrętnych i ich potworna śmierć. Nie mówię o tym w du­ chu pychy. Takie rzeczy są odrażające nie dlatego, że są odległe, lecz dlatego, że są bliskie; w każdym mózgu, a już z pewnością w moim, kryją się pokłady zła, dokładnie tak samo, jak pod wo­ dami tego gorzkiego morza. I jeśli On nie przyszedł, aby stoczyć z nimi bitwę, choćby w mrokach ludzkiego umysłu, to sam nie wiem, po co miałby przychodzić. Na pewno nie po to, żeby ga­ wędzić o kwiatach lub wygłaszać przemowy na temat socjalizmu, co przypisywali Mu niektórzy postępowcy. Im bardziej (i prawdziwiej) dostrzegamy, że życie to baśń, tym wyraźniej widać, jak rozwija się ono w opowieść o wojnie ze smokiem, pustoszącym krainę baśni.

MIS t YC y ZM

Z

godnie z relacjami prasowymi, podczas wykładu na temat religii pan Joad1 zapowiedział, że nauka z całą pewnością

zniszczy religię w ciągu najbliższych stu lat. Gdy te rewelacje ukazały się w gazetach, pan Joad wysłał sprostowanie. Jak wynika ze sprostowania, powiedział w rzeczywistości, że jeśli utrzymają się tendencje widoczne w obecnej statystyce, za sto pięćdziesiąt lat Kościół anglikański przestanie istnieć. Czy to prawda, czy nie, jest to w każdym razie coś zupełnie innego niż podała prasa. Po­ zostaje tylko ubolewać, że dziennikarze z rozkoszną niefrasobli­ wością przekazują nam streszczenia cudzych poglądów nie faty­ gując się nawet sprawdzić, czy rzeczywiście są to cudze poglądy, a już zupełnie nie dbając, czy mają one ręce i nogi. Dziennikarze żyją w stanie rutynowego buntu i potulnej rebelii. Są zbuntowani przeciw czemuś, co nazwali „zorgani­ zowaną religią”. Ciekawe, że ich bunt nie kieruje się przeciw

1 Cyril Edwin Mitchinson Joad (1891-1953) - angielski filozof i socjalista. - 201 -

OBRONA W I A R Y

tysiącom innych zorganizowanych zjawisk w naszym ściśle zorganizowanym, nowoczesnym społeczeństwie. Nie buntu­ ją się przeciw zorganizowanemu rządowi ani przeciw zorgani­ zowanej anarchii. Nie podnoszą rebelii przeciw zorganizowa­ nej przestępczości. Nie rażą ich tajne stowarzyszenia, których organizacja jest wyszukana i wielostopniowa. Nie przemęcza­ ją się walką ze zorganizowaną polityczną korupcją. Nie stawia­ ją czoła wysoce zorganizowanym międzynarodowym firmom, pewnie dlatego, że sami stanowią część ich maszynerii. Ataku­ ją tylko i wyłącznie zorganizowany Kościół, chociaż w dzisiej­ szych czasach jest to organizacja, do której przynależność stała się całkowicie dobrowolna i która używa wobec społeczeństwa wyłącznie moralnej perswazji, a biorąc pod uwagę obecny stan rzeczy wydaje się dużo bardziej prawdopodobne, że ona sama padnie ofiarą prześladowań niż że będzie prześladować kogo­ kolwiek. Ta modna niechęć powoduje, że prasa chętnie przyto­ czyła słowa pana Joada i jeszcze chętniej je zniekształciła. Trzeba jednak przyznać, że oryginalny, nie zniekształco­ ny wykład pana Joada również stanowił atak na zorganizowa­ ną religię. Pan Joad proponował, żeby zastąpić ją po prostu mi­ stycyzmem. Zastąpienie religii mistycyzmem byłoby moim zdaniem jeszcze gorsze, niż zastąpienie jej materializmem. Jeśli istnie­ je na świecie coś, co naprawdę wymaga organizacji lub cho­ ciaż ujęcia w jakieś karby, to jest to właśnie mistycyzm. Pod po­ wierzchowną warstwą racjonalności w człowieku bez wątpienia - 202 -

MISTYCYZM

drzemią inne głębie; tylko powierzchowni ludzie nie zdają so­ bie z tego sprawy. Istnieje pewna wewnętrzna siła, która spra­ wia, że zaczynamy inaczej oceniać wartości zewnętrznego świa­ ta. Jest w człowieku coś, co każe mu pościć również wtedy, gdy nasz niezrównany system społeczny zdołał jakoś zapewnić mu chleb. Jest coś, co sprawia, że spadająca gwiazda wydaje mu się wróżbą; jest coś, co każe szukać znaczenia w znakach na niebie, nawet kiedy pierwszorzędne naukowe wykształcenie mówi mu, że Ziemia jest tylko mało istotnym ciałem niebieskim, a czło­ wiek - mało istotnym wybrykiem natury. Nie można bezkarnie zaniedbywać tej potrzeby mistycy­ zmu. Toteż nigdy się nie zdarzyło, aby przez dłuższy czas le­ żała ona odłogiem. Tworzyć kulturę bez elementu mistyki, to jakby budować cywilizację na pustyni i zapomnieć o istnieniu wody. Pamiętajmy jednak, że woda potrafi być groźna. Mądra cywilizacja oblicza pory przypływów, otacza wodę cembrowi­ nami studni i reguluje w miastach koryta rzek, chroniąc swe siedziby zarówno przed powodzią, jak przed suszą. Innymi sło­ wy, uznanie elementu mistyki za normalny i ożywczy nie ozna­ cza ślepego zdania się na żywioł czy zawierzenia niewyjaśnio­ nej sile. Warto pamiętać, że siła może być niewyjaśniona, nie będąc nadprzyrodzona. Wielu mistyków widział już nasz świat. Mistykiem był niejeden seryjny zabójca, który mordował i kaleczył ludzi, bo w duszy swojej usłyszał głos mówiący, że ludzie ci powinni zginąć. Mistykiem był mormon, kiedy mu objawiono, że im -203-

OBRONA W I A R Y

więcej kobiet poślubi, tym więcej gwiazd będzie świecić w jego niebiańskiej koronie. Mistykiem był wyznawca herezji katarskiej, gdy głodził się na śmierć, by dać wyraz swej pogardzie dla materii. Kapłani Baala uprawiali mistycyzm, gdy cięli swe ciała nożami, a kapłani Molocha - gdy wrzucali dzieci do rozpalo­ nego pieca. Nie wolno akceptować mistycyzmu, nie akceptując zarazem religii, która weźmie odpowiedzialność za mistyków. Grozi to niebezpieczeństwem większym niż pozostanie na wy­ schłej materialistycznej pustyni. Prawdopodobnie czeka nas odrodzenie mistycyzmu, mu­ simy jednak dopilnować, by mistycyzm ten był zdrowy, a nie po prostu mistyczny. W iek XIX usiłował pogodzić swój rozum z religią; wiek XX być może będzie musiał pogodzić swoją reli­ gię z rozumem. Ale na pewno nie powinien pogodzić się z tym, że staje się bezrozumny.

przerw a

Na

reklam ę:

g rzech sk r u ch y

N

ie tak dawno pewien znany pastor kongregacjonalista wypowiedział doprawdy złote słowa. Gdy już przebrnął

przez zwykły rytualny frazes o tradycyjnej teologii, nie dosto­ sowanej do nowoczesnego świata intelektu (co stanowi żela­ zny punkt rytuału, obowiązującego przy takich okazjach) rzucił mimochodem parę zdań na temat zbędnego zawracania sobie głowy grzechem, zauważając: „W jednym z naszych ulubionych hymnów ludzie śpiewają: Fałszywyjestem i pełen grzechu, całyje­ stem nieprawością. Ani jeden z nich nie powtórzyłby tych słów podczas rozmowy kwalifikacyjnej o pracę”. A szkoda. Gdyby choć raz ktoś powiedział coś równie uczciwego! Rzecz jasna, pracodawca ze swej strony powinien z miejsca wskazać ewidentny fakt, że i on jest fałszywy i nie­ prawości pełen. Boję się tylko, że wywołałoby to jeszcze głęb­ szy szok w kręgach kongregacjonalistów. Warto zauważyć, że ów znany pastor milcząco, lecz za to dokumentnie, porzu­ cił przekonanie, wyrażane ongiś gorąco i z wielkim naciskiem nie tylko przez purytańskich moralistów, lecz również przez - 205 -

OBRONA W I A R Y

nowoczesnych protestanckich reformatorów społecznych. Po­ rzucił mianowicie ideę, że to Królestwo Boże powinno kon­ trolować i oczyszczać królestwa ludzkie; że to chrześcijań­ stwo ma osądzać pospolite komercyjne walory świata. Pogodził się z istniejącym systemem biznesu i jego dwoma podstawo­ wymi narzędziami, wypłatą i wymówieniem, i uznał ten sys­ tem za coś odwiecznego, niezmiennego i nieuniknionego, na co nikt normalny by się nie porywał. Lecz jeśli chodzi o pradaw­ ne, niezgłębione i powszechne odczucie zła w ludzkiej duszy, o którym cała ludzkość mogłaby zaświadczyć, uznał je za coś niewielkiego i niemądrego, co trzeba sprzątnąć z drogi, żeby nie zawadzało biznesowi. Wyznanie grzechów dobiega nas z każdej epoki i szeroko­ ści geograficznej. Nieraz przemawia najpotężniejszym głosem, jaki znał świat. Jednak rzeczywiście nie jest to pierwsze, co po­ wie urzędnik w banku, próbując zrobić wrażenie na dyrekto­ rze. Stulecie po stuleciu, niekończącym się echem, głos rzym­ skiego poety powtarza: video meliora - niemniej jest faktem, że cytat ten rzadko bywa przytaczany przez człowieka pró­ bującego znaleźć zatrudnienie w biurze maklerskim, a zresz­ tą pewnie i tak nikt by go tam nie zrozumiał. Gdyby nasze nowoczesne społeczeństwo naprawdę opierało się na poję­ ciach grzechu, skruchy i pokuty, gdyby każdy szczerze przy­ znawał się do swych kłamstw, świat odmieniłby się w sposób doprawdy godny podziwu. Inny byłby już sam wygląd lu­ dzi i przedmiotów na ulicach, nie wspominając o wyglądzie - 206-

PRZERWA NA R E K LA M Ę: GRZ EC H SKRUCHY

gazet, ogłoszeń i handlu. Z jakimże wspaniałym uczuciem wpatrywalibyśmy się w reklamę, podczas której właściciel bro­ waru „Chemikalia” wyznałby, że nie dość, że sam jest fałszy­ wy i pełen grzechu, to w dodatku jego piwo jest fałszywe i peł­ ne arszeniku. Cóż to byłby za piękny i budujący widok, gdyby szef firmy kosmetycznej stanowczo zaprzeczył jakimkolwiek walorom nowego balsamu do włosów, ilustrując to prześlicz­ nymi zdjęciami w najlepszym stylu reklamowym. Ależ byśmy osiągnęli nowy stan świadomości - używając języka prasy kul­ turalnej - gdyby kolorowe postery krzyczały do nas na ulicach: NIE KUPUJCIE MOJEGO KAKAO - JEST PASKUDNE!

Psychologia

poszłaby w całkiem nowym kierunku, jeśli w gazetach wiel­ kimi literami ktoś by nas ostrzegał:

s t r z e ż c i e się s t r a s z l i ­

w i e GROŹNYCH DÓBR PUSZKOWANYCH, KTÓRYMI WAS ZASYPU­ JĘ! ICH SPOŻYWANIE MOŻE PRZYNIEŚĆ ZGUBNE SKUTKI!

Przyznaję, że to zbyt piękne, by stało się prawdziwe. Ta­ kie ekstremalnie szczere wyznania służą tylko za przykład, ile różnorodnych utopii mogłaby stworzyć prawdziwie wolna wy­ obraźnia, a każda z nich stanowiłaby alternatywę dla utopii wy­ myślanych przez utopistów, które zawsze wychodzą spod jednej sztancy, od początku roztaczając nieświeży, zleżały zapaszek. Gdyby wolno mi było wznieść się na skrzydłach wyobraźni ku Niemożliwemu i Nieprawdopodobnemu, chętnie bym opisał tuzin fantazyjnych światów, gdzie ludzkość jest bardziej hero­ iczna niż ta, którą znamy, i w jednym z nich istniałoby wła­ śnie Miasto Ogłoszeń Pełnych Skruchy. Ale to całkiem inna - 207-

OBRONA W I A R Y

historia. Tak jak się sprawy mają, czcigodny pastor pojął w lot, że kapitalizm nie jest dziś zanadto łaskaw dla cnoty, zwanej on­ giś skromnością chrześcijańską - więc odruchowo, bez wahania i całkiem nieświadomie, odtrącił chrześcijaństwo i został przy kapitalizmie.

O NOWEJ POEZJI

W

eszło dzisiaj w modę potępianie poetów za poetyczność. A jeśli można im w dodatku zarzucić muzykalność, po­

tępienie urasta do rangi oskarżenia. Pan Walter de la Mare wpadł

w ręce wymiaru sprawiedliwości, gdy próbował przemycić pe­ łen fantazji wers, który, jak wykazało śledztwo, okazał się kary­ godnie melodyjny i przyjemny dla ucha. Pan Humbert Wolfe został przyłapany na gorącym uczynku, kiedy używał harmonij­ nego brzmienia w dawnym, prostackim stylu Miltona i Keatsa. Takie zbrodnie coraz rzadziej wymykają się czujnemu oku kry­ tyków literackich. Mimo to, stosowny kodeks kamy jest dopiero w trakcie opracowywania, więc czasem wydaje się ciut jakby męt­ ny. Człowiek nie będący specjalistą daremnie próbuje zrozumieć, dlaczego te same słowa są inspirujące i sugestywne, jeśli ciska się je w ostrym, kakofonicznym bezładzie, a stają się niemądre i płaskie, jeśli się je ułoży w sposób łagodny i dźwięczny. W ie­ lu krytyków naprawdę chyba sądzi, że poeta powinien jak dia­ beł święconej wody unikać wszystkiego co miłe dla ucha - i nie­ ważne, że jego podstawowy obowiązek polega na pisaniu rzeczy - 209-

OBRONA W I A R Y

miłych dla ducha. Ma to coś wspólnego z koncepcją imagistów, tych osobliwych bałwochwalców, głoszących, że wyznawca musi czcić wizerunek, lecz nie wolno mu śpiewać hymnów. Zakazu­ je się używania rogu, fletu, lutni, harfy, psalterium, dud i wszel­ kich w ogóle instrumentów muzycznych przed złotym bałwa­ nem, którego wystawił król1. Krótko mówiąc, sugestywna poezja nie może odwoływać się do poczucia rytmu i dźwięku; zostało to surowo wzbronione. Poeta nowoczesny jest jak wiktoriańskie dziecko - powinno się go widzieć, ale nie słyszeć. Pewien krytyk poszedł podobno jeszcze dalej. „Prawdziwa poezja ma być niewidzialna i w dodatku niesłyszalna” - oznaj­ mił. Z czego wnioskuję, że poezja ma się odwoływać do węchu. W pewnym sensie jest w tych słowach dużo prawdy, jeśli uznać je za opis panującej sytuacji. Większość z nas czytała wiersze współczesne, w których melodia była całkowicie niesłyszalna, a wizja całkowicie niewidzialna. Ja niestety uważam, że rów­ nie niewidzialna była tam poetyczność, ale to kwestia osobi­ stych wrażeń, o których nie ma sensu dyskutować. Możliwe, że dla naszego krytyka równie niesłyszalna jest melodia w praw­ dziwie melodyjnych wierszach, i dlatego właśnie nie docenia on poetów w rodzaju pana Waltera de la Mare. Ale jeśli pisarz i krytyk zaczną się wdawać w słowne przepychanki, dowodząc, który z nich jest głuchy, mogą co najwyżej udowodnić, że ża­ 1 Nawiązanie do Księgi Daniela 3,5. Imagiści odrzucali rygory języka i kompozycji. Czołowymi postaciami tego ruchu byli m. in. Ezra Pound i James Joyce. -

210

-

O N O W E J POEZ J I

den nie jest niemy. Jak w każdym sporze, jedyna rada to odwo­ łać się do podstawowych zasad. Sztuka —prawdziwa Sztuka - od samego zarania była sztu­ ką umiejętnego połączenia. Łączyła osłonę, jaką dawał dach, i dumę, jaką emanowała wieża. Łączyła popisy retoryczne z de­ cyzjami Forum. I łączyła również znaczenie słów z akustyczny­ mi efektami języka. Lecz tak jak cała dawna kultura była sztu­ ką połączenia, tak też cała nowa koncepcja kultury opiera się na rozłączeniu. Gdyby potraktować ją logicznie i konsekwent­ nie, należałoby rozerwać podobne związki nie tylko w litera­ turze czy nawet w muzyce, ale także w architekturze, retoryce i wszystkich innych ludzkich kunsztach. Ja jednak nie widzę najmniejszego powodu, aby oddzielać architekturę od budownictwa, i na tej samej zasadzie nie widzę powodu, aby oddzielać znaczenie od dźwięku. Chętnie się zgo­ dzę, że są to dwie różne rzeczy, ale twierdzę, że nie tylko dopeł­ niają się one wzajemnie, ale również wzajemnie podkreślają się i wyrażają. Są różne, ale każda potrafi, ku obopólnej korzyści, uwypuklić i zaakcentować istnienie drugiej. Kiedy widzę pięk­ ną dzwonnicę, wiem, że może istnieć piękno bez dzwonnicy i dzwonnica bez piękna, ale wiem również z całkowitą pewno­ ścią, że bycie dzwonnicą czyni dzwonnicę bardziej piękną, a by­ cie piękną czyni ją bardziej dzwonnicą. I

na tej samej zasadzie wiemy, patrząc na wielką poezję,

że można by stworzyć równie melodyjne połączenia dźwięków, które stanowiłyby nic nie znaczący bełkot, albo wyrazić ten sam

OBRONA W I A R Y

sens w prymitywnych rymach. Lecz chociaż wielka poezja sta­ nowi połączenie, z całą pewnością nie jest to połączenie ani sztuczne, ani przypadkowe. Wiersz brzmi lepiej, jeśli coś zna­ czy, i znaczy więcej, jeśli lepiej brzmi. Jak powiedziałem, oba elementy uwydatniają się wzajem, tak jak określone przyprawy uwydatniają określone smaki. Szkoła literackich separatystów będzie ślepa na rzeczywistość, zakorzenioną w tradycji, dopó­ ki nie uwzględni tego psychologicznego faktu. Miltonowskie „JakTeneryfa lub Atlas w swoim miejscu tkwiący” nie brzmia­ łoby ani w połowie tak efektownie, gdyby „Teneryfa” była tyl­ ko nazwą kawiarni, zaś „Atlas” został napisany od małej litery - i z pewnością nie znaczyłoby tak wiele, gdyby nie brzmia­ ło tak efektownie. Krótko mówiąc, związek dźwięku i znacze­ nia to Małżeństwo, podczas gdy my żyjemy w czasach Rozwo­ dów. Nasza epoka nie jest w stanie pojąć Boskiego paradoksu, za sprawą którego dwie rzeczy mogą złączyć się w jedno i da­ lej pozostać dwiema. Nie rozumiemy, że w takim połączeniu jedno może zwiększać wartość drugiego za sprawą mechani*

zmu dużo subtelniejszego niż dodawanie. Świat stał się rodza­ jem szalonego sądu rozwodowego, nie tylko dla jednostek, ale też dla idei. Lecz nawet ci, którym za sprawą wiary lub niewia­ ry obca jest myśl, że ludzie, których Bóg złączył stają się jed­ nym ciałem, powinni rozważyć hipotezę, że myśli, które czło­ wiek złączył mogą stać się jednym faktem. Drugi aspekt nowoczesnej poezji, czyli debata o nowych formach w sztuce, jest dla mnie osobiście interesujący, bo nie

O N O WE J P OEZ J I

reaguję na nowe formy w zwyczajny reakcyjny sposób. Nie wierzę w teorię postępu, lecz w zupełnie inną teorię dotyczą­ cą nowości i potrzeby zmian. Zachodzę w głowę, próbując zro­ zumieć, jak to się dzieje, że dzisiejsza kultura ignoruje te same prawdy, które z emfazą podkreśla. Z jednej strony do znudze­ nia paple o psychologii, z drugiej strony zachowuje się, jak­ by nie słyszała o najprostszych, najbardziej elementarnych fak­ tach z tej dziedziny, na przykład o czymś takim jak zmęczenie i przesyt. Jest zwariowana na punkcie względności, lecz nie zdaje sobie sprawy, że przesyt też bywa względny. Jeśli czło­ wiek, chcąc nie chcąc, musi przejść dwadzieścia mil między kamiennymi postumentami, na których w nieskończoność po­ wtarzają się greckie rzeźby, niewykluczone, że pod koniec dro­ gi poczuje się dość znużony tym klasycznym stylem ornamen­ tacji. Dzieje się tak dlatego, że człowiek się nuży, a nie dlatego, że styl sam w sobie jest nużący. Można to łatwo sprawdzić, puszczając z przeciwnej strony innego człowieka, wypoczęte­ go i pełnego entuzjazmu; kogoś, kto będzie szedł między rzeź­ bami w nastroju, jaki ogarnął Europę we wczesnym renesan­ sie, gdy serca się wyrywały do greckiego ducha, ale niewiele o nim wiedziano. W tym znaczeniu, i z tego powodu, nowo­ ści są konieczne. Nowość niekoniecznie jednak oznacza ulep­ szenie. Nie oznacza również, że człowiek, dla którego prze­ szłość jest martwa i zramolała, ma prawo lekceważyć ludzi, dla których przeszłość jest żywa i świeża. A tacy ludzie ist­ nieją zawsze. Mówi się, że nie nadążają za swoimi czasami. - 213 -

OBRONA W I A R Y

Nic podobnego. Oni wznoszą się wysoko ponad swoje czasy, bo są ponadczasowi, zbyt indywidualni i oryginalni, by mogło ich ograniczać zjawisko tak przyziemne jak zmiany epok. Można przedstawić co najmniej dwa argumenty na rzecz tej teorii zmian, będącej alternatywą dla mocno już przestarza­ łej teorii postępu. Po pierwsze, odpowiada ona faktom w dzie­ jach sztuki i literatury, i to faktom odnotowywanym co i rusz na nowo. Patrząc w przeszłość, nie widzimy żadnej ciągłej li­ nii, która by obrazowała coraz większą wolność i coraz szerszy zakres artystycznego eksperymentu. Widzimy zjawisko dużo bardziej ludzkie. Polega ono na tym, że najpierw robi się coś nieporadnie, potem dobrze, a w końcu aż za dobrze, czy w każ­ dym razie za łatwo i za często. Zaś potem zaczyna się robić coś zupełnie innego - czasem prawdziwie nowego, ale częściej jest to coś, co już przedtem robiono i zarzucono. W gruncie rzeczy dzieje sztuki oznaczają ciągłe powroty takich właśnie dawnych prądów, które uchodzą za świeże jak pierwiosnek, bo zdążyły pogrążyć się w mroku niepamięci. Rafael i renesans wrócili do epoki dawniejszej niż średniowiecze, a prerafaelici do epo­ ki przed Rafaelem. Wielu dzisiejszych artystów wraca do sta­ rożytnego Egiptu, bo jest starszy niż Grecja. Wielu wraca do sztuki prymitywnej, zakładając, że to sztuka dziewicza, nie zepsuta żadnymi naleciałościami. I mają święte prawo poszu­ kiwać nowych artystycznych podniet, choć podniety powin­ ny być aplikowane rozsądnie i z umiarem. Tak czy owak, cała ta nowość jest względna. A po drugie, teoria zmiany, w prze­ -

214

-

O N O W E J POEZ J I

ciwieństwie do teorii postępu, nie zawiera pewnego składni­ ka, zwanego pychą czy bezczelnością. A ten akurat wschodni wiatr, wiejący od zeschłych, jałowych pustyń, nigdy nikomu nie przyniósł nic dobrego. Kolejną cechą nowoczesnej poezji jest wymaganie, aby po­ eta próbował izolować poszczególne obrazy, a nawet poszcze­ gólne słowa. Poeta ma obowiązek odciąć wszelkie linie łączno­ ści i ukazać samotną wizję, zawieszoną w próżni, nie dotykającą żadnych skojarzeń. Szczerze mówiąc, ten akurat nakaz mało mnie wzrusza, bo najbardziej uderzającą cechą poetów jest to, że wszyscy, co do jednego, byli beznadziejnie tradycyjni, nawet kiedy wychodzili ze skóry, by zrobić rewolucję. Weźmy takiego na przykład Shelleya. Trudno o poetę, który bardziej by sprawiał wrażenie, że jest wolnym duchem, bujającym wysoko wśród chmur. I weźmy jego ulubionego pieszczoszka, Skowronka. Nic chyba nie może bardziej unosić się w przestworzach niż skowronek. Shelley był święcie prze­ konany, że całym swym jestestwem buntuje się przeciw wszel­ kiej tradycji, a już zwłaszcza przeciw wszelkiej religii. Toteż zabawnie byłoby rozebrać jego odę do skowronka, strofka po strofce, wers po wersie, i pokazać, jak kompletnie autor jest za­ leżny od tradycyjnych wyobrażeń, a już zwłaszcza od idei reli­ gijnych. Tu akurat nie mogę tego zrobić, bo oda jest dość dłu­ ga i zajęłoby to wiele miejsca, ale co do zasady nic nie stoi na przeszkodzie, aby ją w taki właśnie sposób potraktować. Pod­ dana analizie, pieśń żarliwego młodego ateisty okazałaby się, -215-

OBRONA W I A R Y

podejrzewam, ściśle ortodoksyjnym traktatem teologicznym. Shelley zaczyna od słów: „Witaj, duchu wdzięczny”2. Co też poeta ma na myśli, mówiąc o duchach, skoro nie jest spirytystą i w ogóle w duchy nie wierzy? Co by znaczyły te słowa, gdyby naprawdę wyznawał materializm? Sama nawet koncep­ cja ducha nie przyszłaby mu do głowy, gdyby nie wychował się w społeczeństwie uznającym pewną tradycję religijną, której wyrazem jest także idea Ducha Świętego. Dalej Shelley mówi: „Ptakiem nigdyś nie był”3. Co mówiąc, kłamie w żywe oczy. A jednak w tym kłamstwie tkwi symboliczna prawda. Myśl Shelleya można by streścić następująco: „Nie chce mi się wie­ rzyć, że ptak jest tylko i wyłącznie ptakiem, że nie ma w zwie­ rzętach nic oprócz biologicznych mechanizmów, które znamy”. A taka myśl stanowi zalążek wszelkiej teologii. Następna kapitulacja Shelleya przed przesądem i ciemno­ tą jest tak bezwarunkowa, że aż budzi zgrozę. Poeta rzecze: „w niebie albo tuż pod nim”4 - i w tym miejscu nowoczesny racjonalny człowiek powinien zakryć sobie twarz ze wstydu. Trzeba niestety powiedzieć prosto z mostu: Shelley przema­ wia, jakby w pustej przestrzeni wokół naszej planety istnia­ ło coś boskiego, gorzej nawet - jakby gdzieś w tej przestrzeni, pod postacią barwnego obłoku, mieścił się raj pełen aniołów 2 Przekład Ludmiły Marjańskiej, w. Shelley. Poezje wybrane, PIW 1961. 3 J.w. 4 Przekład Stanisława Barańczaka, w: Od Chaucera do Larkina, Znak 1993. - 216-

O N O W E J P OEZ J I

i świętych, tak że skowronek fruwa w pobliżu tego miejsca. Słowa, które wyrwały się niechcący młodemu ateiście są zaiste pożałowania godne, toteż nie będę się już rozwodził nad po­ mniejszą hańbą, widoczną zaraz dalej, czyli zlokalizowaniem emocji ptaka „w sercu’, zgodnie z barbarzyńską średniowiecz­ ną fizjologią głoszącą, że ten właśnie organ stanowi ośrodek świadomości. Mało brakowało, a i mnie by się wypsnęło, że nie mam serca pastwić się dłużej nad ubolewania godną or­ todoksją Shelleya. O włos uniknąłem tego wyrażenia rodem z wieków ciemnych. Doprawdy, bardzo trudno pisać popraw­ ną angielszczyzną nie popadając w przesądy i średniowieczny obskurantyzm. Słowem, cała ta dawna poezja, dziarsko manifestująca swą rewolucyjność, okazuje się wybitnie tradycjonalna. Pod tym względem, i wieloma innymi, minione rewolucje były do siebie bardzo podobne, a żyją na świecie ludzie, którzy mocno wątpią, czy przyszłe rewolucje będą się specjalnie różnić od poprzed­ nich. Lecz nawet jeśli zignorujemy tę tradycję tradycjonalności i założymy, że nowi poeci naprawdę wpadli na coś nowego, ich położenie wciąż zawiera tę samą logiczną antynomię. Pro­ szę bardzo - możemy potraktować dzisiejszą nowość, jakby nie istniały dotąd żadne inne nowości, i wyizolować imagistę z oto­ czenia tak samo, jak imagista chce izolować obraz. Możemy, na potrzeby dyskusji, spojrzeć na sztukę, jakby nie miała żadnych w ogóle dziejów, niczym współczesny literat, który snuje opo­ wieść, jakby nie miała ona początku. Wciąż jednak pozostaje - 217-

OBRONA W I A R Y

faktem, że poeta musi używać słów takiego czy innego języka. Co oznacza, że musi je przedtem skądś wziąć i od kogoś się ich nauczyć. A słowa są uskrzydlone lub obciążone myślami i sko­ jarzeniami nagromadzonymi przez tysiąclecia. W przeciwnym razie poeta i tak by ich nie używał, bo równie dobrze mógłby wydawać nieartykułowane dźwięki.

O nO W EJ RZEŹBIE

P

an Epstein1 jest obdarzony wielką łatwością rzeźbie­ nia takich postaci kobiecych, które służą potem kryty­

kom w charakterze tarcz strzeleckich, obojętne, czy nazywają się „Rima”, „Noc” czy jeszcze inaczej. Lecz umiejętność wy­ woływania kontrowersji, sama w sobie, nie ma związku z ge­ niuszem artysty. Owszem, świat widział już wielkie dzieła, które celowo prowokowały odbiorców, zwłaszcza gdy jedno­ cześnie prorokowały. Osoby widzące proroka w panu Epsteinie mają jednak pewien kłopot, bo w tym wypadku proroc­ two głosi, że oto na naszych oczach powstaje coś, co ludzie zaczną podziwiać może za tysiąc lat. Prawda jest taka, że pod­ czas tych wszystkich zażartych dyskusji nikt nie porusza za­ sadniczej sprawy, to jest, nie funkcji rzeźb pana Epsteina, lecz funkcji rzeźby jako takiej. 1 Jacob Epstein (1880-1959) - rzeźbiarz amerykański tworzący w Wielkiej Brytanii. Tworzył sztukę nowoczesną i awangardową, wywołującą gwałtowne sprzeciwy. Wspomnianą przez Chestertona „Rimę”, zdobiącą londyński Hyde Park, nazywano „Szkaradzieństwem Hyde Parku”. -

219-

OBRONA W I A R Y

Rzeźba, normalnie biorąc, to sztuka publiczna i ozdobna. Rzeczywiste pytanie brzmi, czy jakakolwiek sztuka może być tak naprawdę publiczna lub ozdobna. Nawet jeśli uznamy, że artysta jest pewien swojej racji, ba, nawet jeśli uznamy, że arty­ sta musi mieć rację, gdy jest pewien swojej racji, wciąż możemy spytać, po co przekuwa swą rację w marmur i stawia ją pośród prostego ludu, wiedząc z góry, że lud uzna ją za błąd. Cała idea sztuki publicznej to spuścizna po czasach, kie­ dy nie odczuwano tego bezmiernego rozziewu między twór­ cą a publicznością. Gdyby w dawnych epokach obowiązywa­ ło podejście takie jak dziś, nikt by nie pozwolił artyście tworzyć zgodnie z gustami zwykłych, przeciętnych ludzi. A wówczas nie mielibyśmy nawet drobiazgów w rodzaju Partenonu czy kate­ dry w Sewilli, co dopiero mówić o dziełach naprawdę ważnych i wielkich, takich jak twórczość nowoczesnych artystów. Nawet ci, którzy uważają, że „Noc” pana Epsteina jest bez zarzutu, zgodzą się chyba, że „Noc” Michała Anioła2 też na swój sposób nadaje się do oglądania. Michał Anioł wiedział, że jego „Noc”jest dobra i gotów był stawić czoła wszystkim ry­ walom, gdyby twierdzili, że jest zła. To prawda, że przechod­ nie, mijający grobowiec Medyceusza, nie umieliby równie traf­ nie jak rzeźbiarz ocenić, do jakiego stopnia „Noc” jest dobra.

2 Michał Anioł wyrzeźbił w białym marmurze postać „Nocy”, umieszczoną w kościele świętego Wawrzyńca we Florencji na grobowcu Juliana Medyceusza. - 220-

O NOWEJ R Z E Ź B I E

Byłoby jednak kłamstwem (i w tym punkcie zaczyna się no­ woczesna dyskusja), gdybyśmy powiedzieli, że nie tylko ówcze­ śni krytycy, ale nawet ówczesny lud uważał postać wyrzeźbioną przez Michała Anioła, z jej pochyloną głową i profilem śpią­ cej osoby, za dziwaczne monstrum lub zwykły żart. Jeśli ludzie w ogóle coś na ten temat myśleli, to myśleli, że „Noc”jest w po­ rządku. Nie rozumieli tylko, jak bardzo w porządku. Rzeźba nie budziła w nich dotkliwego, jątrzącego, powszechnego odczu­ cia, że coś jest z nią nie tak. A na tym właśnie polega problem współczesny, nie rozwiązany dotąd zadowalająco ani przez po­ stępowych artystów, ani przez strasznych mieszczan. Z takiego czy innego powodu istniała kiedyś wspólnota odczuć między rzeźbiarzem a widzem; wspólnota ujęta najle­ piej w łacińskim określeniu sensus communis, które dosłownie oznacza wspólny zmysł, a w przenośni - zdrowy rozum. Sztu­ ka wiąże się nie tylko z wrażliwością, ale i z sensem. Nawet gdy wrażliwość artysty była inna niż odbiorcy, to przecież sens wi­ dzieli obaj taki sam. I w ten sposób widzimy, że coś się napraw­ dę zmieniło w sztuce i krytyce naszych czasów - coś, czego nie da się łatwo zbyć, nazywając artystę wariatem albo lud motłochem. Którejkolwiek ze stron przyznać rację, jest ewidentne, że łączność między nimi uległa zerwaniu. Albo artysta napraw­ dę został anarchistą, popadając w neurotyczny i niezrównowa­ żony bunt przeciw tradycjom cywilizacji, albo opinia publiczna zwolniła czy wręcz stanęła w miejscu, odstając od intelektu­ alnej awangardy, za którą zwykle starała się podążać. Tak czy - 221 -

OBRONA W I A R Y

owak, zaszło coś niedobrego. To właśnie jest zasadniczy pro­ blem sztuki publicznej, i mam wrażenie, że ani artyści, ani pu­ blika nie zdają sobie z tego sprawy. Kolejna prawda, o której zbyt rzadko się mówi, brzmi na­ stępująco. Każda sztuka jest sztuką religijną. Sztuka publicz­ na powinna zatem wyrastać z religii ludu. Wiele osób uzna tę opinię za ciasną i przesadną, tak jednak wygląda realna sytu­ acja, co powinni w końcu zauważyć krytycy, z uporem wałku­ jący kwestię, czy sztuka jest z natury amoralna. Sztuka nieko­ niecznie musi być moralna w potocznym znaczeniu, zawsze jednak jest religijna, bo religia obejmuje praktykę i teorię ży­ cia, a więc określa i moralność, i piękno. Religia - to odczucie, że istnieje ostateczna prawda, że człowiek może ujrzeć jakieś znaczenie we własnej egzystencji i w istnieniu całej reszty świa­ ta. Religia może być zła, i czasem bywa; może być czymś, co powierzchowni krytykanci nazywają religią niepobożną. Lecz niezależnie od tego, jaką koncepcję kosmosu i ludzkiej świado­ mości człowiek wyznaje, koncepcja ta zawsze odzwierciedli się w jego dziełach sztuki, nawet jeśli ze świecą można by w tych dziełach szukać moralności. Wpatrując się w piramidę Cheopsa nie potrafiłbym powiedzieć, czyjej projektant miał zwyczaj pła­ cić długi albo zdradzać żonę. Mogę jednak stwierdzić, że wy­ znawał konkretną wiarę, inną od mojej własnej. Wzorek na ta­ pecie niekoniecznie musi głosić umoralniającą lekcję w postaci komiksowej albo wplatać Dziesięć Przykazań między kwieciste ornamenty. Potrafię jednak bez trudu odróżnić wzór powstały -2 22-

O NOWEJ R Z E Ź B I E

w kraju chrześcijańskim od wzoru stworzonego przez muzuł­ manów, hinduistów czy Chińczyków. W dziele sztuki zawsze jest coś, co sięga głębiej niż moral­ ność, a co możemy, jeśli tak nam się podoba, nazwać światopoglą­ dem. A najlepiej widać to w dziełach wybitnych. Toteż jeśli świa­ topogląd publicznego monumentu różni się od światopoglądu publiczności, publiczność ma święte prawo to ogłosić. Przechod­ nie na ulicy nie są głupi, ślepi ani ciemni, kiedy rzucają rozmaitymi przedmiotami w pomnik, tchnący kompletną obcością. Przeciwnie - wykazują wrażliwość, przenikliwość i spostrzegawczość. Są kry­ tykami, doceniającymi subtelne niuanse sztuk pięknych. Z pew­ nością można ich uznać za lepszych krytyków niż ci, którzy gład­ ko przełkną wszystko, co obce, jeśli tylko jest artystyczne, wierząc, że wszystko może być artystyczne, jeśli tylko jest awangardowe. Prości ludzie wykrywają metafizykę, tkwiącą głębiej niż moralność, i czują, że jest to metafizyka wroga wobec ich własnej. W pewnym sensie to prawda, że każdy wizerunek jest bożkiem. Każdy posąg roztacza śladową pogańską aurę, sięgającą czasów, kiedy posągom oddawano cześć i składano przed nimi ofiary. Sztuka adresowana do ludzi powinna wyrażać ich religię —to właśnie ludzie wyczuwa­ ją, i wyczuwają słusznie, chociaż artysta ze swej strony mógłby wy­ tknąć, że publika w dzisiejszych czasach nie wyznaje już żadnej religii, którą można by wyrazić w sztuce. Sam będąc człowiekiem z ulicy i przypadkową postacią w tłumie, mogę powiedzieć, jaka jest moja własna reakcja na posąg w rodzaju „Nocy” pana Epsteina. Widzę, że jej zarys jest -223-

OBRONA W I A R Y

subtelny, że artysta celowo, a nie przez nieudolność spłaszczył przygarbioną i uprzednio już nieforemną postać śniącej, czy­ niąc to tak miękko i zarazem tak zamaszyście, jakby przesu­ nął po niej wielką packą. Lecz kiedy spoglądam w twarz tej bogini, mój instynktowny i odruchowy komentarz brzmi tak: „Rzeźbiarz myśli, że Noc, czuwająca nad uśpionym światem, jest chińską wiedźmą, odurzającą ludzi opium. Niektórzy bo­ wiem naprawdę uważają, że Noc i inne naturalne prawa ko­ smosu są tej samej duchowej natury co opium i czarownice. Ale to nieprawda. Noc nie jest wiedźmą narkotyzującą ofiary. W ie­ dział o tym Michał Anioł, wiem ja i wie każdy, kto widział, jak wieczór zapada nad wioską pośród wzgórz”. A to dlatego - mógłbym dodać - że Michał Anioł i ja wyznajemy tę samą religię i że wioski również zostały kiedyś zbudowane przez lu­ dzi wyrosłych w tej samej tradycji. W każdym razie, to właśnie jest sedno całego sporu. Szkoda, że tak niewielu dyskutantów zadaje sobie trud, żeby do owego sedna dotrzeć. To nieprawda, że dzieło pana Epsteina jest jakąś monstru­ alną, bezsensowną maszkarą. Przeciwnie, problem w tym, że ma ono sens i przesłanie, a jeśli jest artystycznym arcydziełem przemawia do nas tym silniej. To również nieprawda, że ludzie na ulicy są ciemnym motłochem, który nie umie pojąć zamysłu artysty. Przeciwnie, problem w tym, że ludzie widzą ten zamysł - ale sami myślą inaczej.

ARCHITEKTURA

A

rchitektura to alfabet olbrzymów. To największy znany system symboli. Wieża wznosi się jak nieociosany po­

sąg herosa, o stosownych dla herosa rozmiarach. Słowo „fa­ sada” pochodzi od francuskiego słowa „twarz”; i rzeczywiście, fasada domu przypomina wielkie ludzkie oblicze, wprawdzie sprowadzone do prostego diagramu, lecz wyzierające ku nam

wyraźnie z dziecinnych rysunków, gdzie okna to oczy, a drzwi - usta. Toteż miewamy czasem odczucie, że architektura jest ujętą w inny schemat sztuką rzeźbiarską lub portretową. Bywa też na odwrót - rzeźba i portret starożytnego Egiptu i Niniwy do tego stopnia uwięzły w sztywnych regułach, że tyl­ ko krok dzieli je od surowości sztuki architektonicznej. Jeśli przez moment spojrzymy w ten sposób na budynki, w tajem­ niczy sposób upodobnią się one do istot żywych, do czegoś, co zamarło wpół ruchu, akurat kiedy dawało sygnał. Mówimy, że iglica kościoła mierzy w niebo, jakby specjalnie tam wyce­ lowała, albo że okno wychodzi na południe, jakby naprawdę chciało wyjść i tam się dostać. -225-

OBRONA W I A R Y

Istnieje więc powszechne, instynktowne odczucie, że ar­ chitektura, w pewnym sensie, próbuje nam coś przekazać. Po­ dobnie jak inne dziedziny sztuki, choć w sposób mniej oczywi­ sty, architektura ma w sobie coś, co kojarzy się z przesłaniem lub proklamacją; lecz jej cechą szczególną jest rozmiar, a co za tym idzie, skala, jaką to przesłanie może przybrać. Dziwne, że mimo kolosalnych i nie dających się ukryć rozmiarów jest ono subtelniejsze i bardziej ulotne niż w wypadku delikatnego szki­ cu malarskiego czy wzorów szytych koronkowym haftem. Hie­ roglify, za pomocą których przemawia architektura są wielkie jak asyryjskie potwory, ale nie każdy umie je odczytać. Ba, mało kto w ogóle je zauważa. Można by wręcz powiedzieć, że są tak ogromne, że aż niedostrzegalne. Różne cywilizacje współistnieją nieraz w tym samym mie­ ście, złączone w jeden luźny zlepek, podczas gdy linia, jaką two­ rzą dachy ich budowli kreśli na niebie różnice między nimi. Na przykład, różnica między muzułmańską a hinduską trady­ cją architektoniczną bije w oczy tak mocno jak różnica między wigwamem a podmiejską willą. Tradycja muzułmańska szczyci się, że tworzy imponujące budowle zdobione skomplikowany­ mi i kolosalnymi ornamentami, które pozostają zarazem prze­ raźliwie wręcz bezosobowe. Takie zdobnictwo zasługuje najdo­ słowniej na miano niekształtnego, w tym sensie, że nie zawiera kształtów ani twarzy, gdyż religia zabrania muzułmanom czy­ nienia portretów czy to ludzi, czy ptaków, czy zwierząt. Równie dobrze można by szukać zarysów ludzkich postaci w skompli­ - 226-

ARCHITEKTURA

kowanych figurach geometrycznych Euklidesa. Toteż heral­ dyczne symbole Kalifatu nie mogą rywalizować z rzymskim orłem czy z angielskim lwem, ani nawet z francuskimi liliami. Wyjątek stanowią tylko zimne rogi wklęsłego księżyca. Ta mu­ zułmańska asceza artystyczna jeszcze potęguje wspaniałość bu­ dowli takich jak Tadż Mahal. Za to tradycja hinduska popada w dokładnie przeciwną skrajność. Cała kipi, cała aż się przele­ wa od przedstawień ludzkiego ciała. Są tam wzory stworzone z przeplecionych tułowi, rąk i nóg, z tańczących postaci o mon­ strualnych biodrach. Wszystko gorączkowo dwoi się i troi; wi­ dzimy bogów o wielu głowach albo bogów, którzy machają ku nam gęstym lasem rąk. Niektórzy publicyści ukazują Azję jako przykład koszmaru przeludnienia. Sądząc z hinduskiej sztuki, przeludnienie panuje nawet w tamtejszych zaświatach. To bardzo powierzchowne spojrzenie na politeizm - pro­ blem w tym, że zarozumiały Anglik, podróżujący po Indiach, nawet do tego nie jest zdolny. Nie rzuca mu się w oczy uderza­ jący kontrast między ikonoklastą a bałwochwalcą. Toteż nigdy nie zrozumie, że islam uformował się w opozycji do bóstw azja­ tyckich w znacznie większym stopniu, niż w opozycji do chrze­ ścijańskiego Boga. No cóż; skoro Anglik nie dostrzega nic w Indiach, to może zauważy coś w Wembley, gdzie przynajmniej nie musi zadzie­ rać nosa przed ludźmi, określanymi zbiorczo jako „tubylcy”. Niestety, daremna nadzieja. Właściwie trudno się dziwić, że ów osobnik wyższego gatunku nie zdołał wyciągnąć wniosków - 227-

OBRONA W I A R Y

z azjatyckiej architektury, skoro nie wyciągnął żadnych wnio­ sków nawet z architektury angielskiej. Od renesansu aż po wiek XIX przeciętny mieszkaniec Anglii twierdził, że średniowie­ cze było okresem ciemnoty i barbarzyństwa. A przecież w każ­ dym miasteczku tkwił mu przed oczami kolosalny dowód, że to nieprawda. Wielka średniowieczna budowla wnosiła się maje­ statycznie wśród nowoczesnych budynków jak góra wśród kre­ towisk. Stała jak góra - a ludzie jej nie widzieli. I dalej powta­ rzali, że tandetne, byle jakie domki powstały w czasach postępu, a odwieczne wieże - w czasach ignorancji.

l it e r a t u r a b e z k r ę g o w a

S

poglądając wstecz na me zdziwaczałe, zmarnowane ży­ cie, stwierdzam ze smutkiem, że zgrzeszyłem szczególnie

przez to, że czytałem za mało powieści. Mam na myśli powie­ ści współczesne, bo takie starocie jak Dickens czy Jane Austen są mi, owszem, nieźle znane. Gdybym nie tracił czasu na ba­ nialuki w rodzaju książek o kolektywizmie czy współpracy go­ spodarczej, gdybym powściągał to przyjemne, acz niezdrowe podniecenie, jakiego mi dostarczają dyskusje teologiczne z pro­ testanckimi duchownymi, gdybym nie pokładał się z pustego śmiechu, zgłębiając uczone statystyki, gdybym zamiast tego sie­ dział w domu i pilnie studiował każdą powieść, jaka tylko się ukazała, byłbym dziś człowiekiem o wiele poważniejszym i su­ rowszym, patrzącym na życie z prostą, niezachwianą wiarą oso­ by głęboko przekonanej o prawdzie słowa pisanego. Beletrysty­ ka stanowi pomnikowe świadectwo, upamiętniające niesłychaną łatwowierność ludzi nowoczesnych. Nie zdołałem wystarczająco śledzić rozwoju poważnej literatury, lecz przynajmniej w ogólnym zarysie śledziłem rozwój - 229-

OBRONA W I A R Y

ważnych wypadków. Spierałem się z socjalistami o kwestie pra­ cy, z naukowcami o kwestie naukowe, a sam ze sobą o wiele innych kwestii, tak nowych i realnych, że nie zdołałem niko­ go skłonić do dyskusji na ich temat. Weźmy na przykład ogól­ noświatową potęgę wielkich konsorcjów i trustów. Nikt jej nie atakuje ani nie broni. Proces jej ustanawiania właśnie się zakoń­ czył, choć nikt nigdy nie zaproponował, aby ją ustanowić. Kiedy w osiemnastym wieku zniknął w Anglii drobny rolnik, zewsząd dobiegły protesty i lamenty; wielcy poeci śpiewali mu pieśń po­ grzebową, a wielcy oratorzy, jak Cobbett1, stracili życie, próbu­ jąc pomścić jego śmierć. Lecz kiedy dziś na naszych oczach zni­ ka drobny sklepikarz nikt tego jakoś nie dostrzega. Nie - choć nie czytam poważnej literatury nie mogę powiedzieć, abym za­ niedbał realne wydarzenia w realnym świecie. Chwała Bogu, nie popełniłem gorszego występku, ja­ kim jest zaniedbywanie literatury niepoważnej. Hojnie szasta­ łem pieniędzmi, nabywając liczne dzieła tego właśnie gatunku. Przeczytałem w życiu setki książek i broszur o sensacyjnych ty­ tułach w rodzaju: Socjalizm:jak z niego wyjść. Wyższe sfery:jak do nich wejść, Japończycy rzucają nowe światło na m it Pawła z Tar­ su, Kanibalizm kluczem do katolicyzmu, Ojcobójstwo nową drogą postępu, Problem autostrad na przykładzie Grenlandii, Czy mu­ simy pić?, Czy powinniśmy jeść?, Czy my naprawdę oddychamy ?, 1 William Cobbett (1763-1835) - publicysta, bezkompromisowy działacz polityczny i społeczny, broniący biedoty i potępiający korupcję. Chesterton poświęcił mu książkę biograficzną. -230-

LITE RA TU RA BEZKRĘGOWA

a także: Kto zabił Humphreya Higgleswieka?, Krew na spinaczu, Mroczne sekrety Piccadilly Circus, Tajemnica zaginionej wyka­ łaczki - i tak dalej, i tak dalej. Próbowałem kiedyś czytać ambitne powieści, lecz nieste­ ty, pogubiłem się zupełnie. Powieść powinna mieć jakiś cel. Nie chodzi mi o tezę ani morał, ale o myśl przewodnią, o taką kon­ strukcję, która utrzymuje fabułę w określonym kształcie, jak kręgosłup, i mierzy w konkretną stronę, jak strzała. Powieść powinna dokądś prowadzić i na coś wskazywać, chociażby na swoje własne zakończenie, oznaczające nie tylko dosłowny ko­ niec, ale także, jak ujmowano to w średniowieczu, owoc i plon. Wiele powieści popularnych zachowało tę planową budowę, zatraconą przez wiele powieści ambitnych. Autor kryminału, zaczynający od pytania, kto zabił Humphreya Higgleswicka, musi, bądź co bądź, w końcu na to pytanie odpowiedzieć. Ale ambitny pisarz zadaje pytania, na które nie odpowiada; nieraz zresztą słusznie, bo nie ma po temu żadnych kompetencji. Tacy pisarze spoglądają wyniośle na sentymentalne romanse, które zawsze kończą się szczęśliwie do wtóru kościelnych dzwonów. Lecz w świetle najwyższych standardów dawnej, wielkiej lite­ ratury, jak tragedie greckie czy antyczna epika, w gruncie rzeczy to romans znacznie przewyższa powieść ambitną. Romans sta­ wia sobie określony cel - małżeństwo dwojga bohaterów, z bar­ dzo ważną kulminacją w postaci przysięgi przed Bogiem i zało­ żenia rodziny - zaś wszystko, co dzieje się przedtem, absorbuje czytelnika, bo tak czy inaczej prowadzi do tego celu; przy czym, -

23

1

-

OBRONA W I A R Y

zgodnie z założeniem, jest to cel sam w sobie szczytny i pięk­ ny. Tymczasem ludzie nowocześni odtrącili zarówno religijne przysięgi, jak romantyczne nadzieje - i to zniszczyło nowocze­ sną powieść, która zaczęła przypominać bezkształtny worek kości, pozbawiony moralnego kręgosłupa. W efekcie jesteśmy raczeni szczegółowymi opisami jednej idiotycznej namiętno­ ści za drugą. To prawda, że romans był uproszczoną i ograni­ czoną konwencją. Za to dzisiejsza ambitna powieść zajmuje się mikroskopowo dokładnym opisywaniem jałowych apetytów seksualnych tudzież przelewaniem z pustego w próżne na naj­ rozmaitsze inne sposoby. Nie są to rzeczy specjalnie interesują­ ce dla człowieka w średnim wieku, który ma całą masę innych problemów. Dawna literatura, wielka czy kiepska, opierała się na idei, że życie ma jakiś cel, nawet jeśli nie zawsze udaje się go osią­ gnąć, i że ciekawe jest śledzenie kolejnych etapów na drodze do tego celu. Dzisiejsza ambitna literatura jest sucha i martwa, bo materialistyczny światopogląd wyssał z niej życie. Rozpływa się w nieforemności, rozpada się w szwach - i bardziej niż pogar­ dzane romanse zasługuje na miano tandety.

W iARA INTELEKTUALISTÓW

D

ziennik „Daily Express” zwrócił się niedawno do zna­ nych i popularnych pisarzy, by zadeklarowali, na czym

polega ich religia. Największe nadzieje wiązałem z panem Edwardem Oppenheimem, autorem powieści przygodowych i szpiegowskich, których akcja toczy się w wytwornym świecie. Sądząc po nich, pan Oppenheim powinien sypać nowymi religiami jak z rękawa. Liczyłem, że mnie zachęci, abym wstąpił do tajemnego stowarzyszenia skrytobójców, oddających cześć ogromnemu posągowi bogini Kali, ukrytemu w piwnicach nie­ pozornego domu w West Hampstead. Wyobrażałem sobie, jak z dreszczem emocji biorę udział w sekretnej wyprawie, kiedy to razem z panem Oppenheimem, odziani w sztywne, archaiczne szaty pokryte straszliwymi symbolami, wymykamy się o pół­ nocy, by złożyć ofiarę (najlepiej ludzką) jakiejś Ognistoczerwonej Małpie czy innemu przejawowi Autentycznej Duchowości, ukrytej w głębinach naszego jestestwa. Niestety, muszę wyznać, że po wszystkich tych marzeniach prawdziwa religia pana Oppenheima nieco mnie rozczarowała. -233-

OBRONA W I A R Y

Jej poziom filozoficzny nie odbiega od średniej przeciętnej - a tak się niestety składa, że współcześni pisarze, nawet najbardziej bły­ skotliwi, nie potrafią nas olśnić wykładami swojej filozofii, o religii nie wspominając. To doprawdy zdumiewające, jak świetnie umieją interpretować cudze uczucia i jak kompletnie sobie nie radzą z in­ terpretacją własnych myśli. Mają dużo szerszą wiedzę o skrywa­ nych emocjach węgierskiego kelnera w amerykańskim hotelu niż o powodach, dla których wyznają takie a nie inne poglądy. Mówię „poglądy”, bo w ich wypadku trudno mówić o jakichkolwiek religiach. Religia to pojęcie związane etymologicznie ze słowem ta­ kim jak „obligować”, a oni do niczego nie czują się zobligowani. Poglądy owych pisarzy na człowieka i świat mają tę wielką wadę, że nie można ich ująć w opowieść. Nie dają nam żadnego wyobrażenia o tym, co się stało, ani jak do tego doszło, ani dlacze­ go, ani co z tym dalej począć. Pisarze mówią, że dobro jest dobre, a zło jest złe. Być może takich słów nigdy nie za wiele, oni jednak nie mają nic więcej do powiedzenia, a ponieważ głoszą swe myśli na paru stronicach, wykład staje się cokolwiek przegadany. Nie chodzi nawet o to, że nie wierzą ani w Boską siłę sprawczą, ani w wieczne konsekwencje naszych uczynków. Problem w tym, że ich filozofia nie zna żadnych w ogóle sił sprawczych i żadnych konsekwencji. Ich agnostycyzm jest statyczny, by nie powiedzieć stagnacyjny; wytwarza tylko pustkę, którą sam nazwał wyzwole­ niem. Nie ma w nim nic, co by przypominało fabułę, pchającą opo­ wieść do przodu - i najbardziej inteligentni pisarze są tego świado­ mi. „Zdaję sobie sprawę, że wszystko to jest rozpaczliwie mgliste”, -

234

-

WIARA INTELEKTUALISTÓW

napisał pan Hugh Walpole. No cóż; pan Oppenheim nigdy nie stworzył dzieła, któremu można by coś takiego zarzucić. Łatwo by było dla zabawy skonstruować teologię najbliż­ szą sercu pana Oppenheima. W charakterze Nieba występował­ by luksusowy hotel w Monte Carlo. Czyściec - to niekończą­ ca się podróż koleją do Monte Carlo, zaś Piekło to lochy pod Tamizą, gdzie złowrodzy Chińczycy za pomocą chińskich tor­ tur wymuszają na człowieku przysięgę, że nigdy więcej nie pojedzie do Monte Carlo. Odnotujmy z zainteresowaniem, że święty Michał występowałby pod przebraniem młodego oficera Secret Service, a Szatan pojawiałby się jako niemiecki szpieg z czte­ rema podbródkami. To porównanie, całkiem serio, uważam za komplement. Naprawdę szkoda, że religia pana Oppenheima nie przypomina jego powieści. Wolałbym ją stokroć bardziej niż wszystkie te mętne wywody myślicieli, przepytanych przez „Da­ ily Express”. Pisarze, jak twierdzą, uznają takie czy inne zacho­ wanie za swoją powinność, ale nie mają kompletnie nic do po­ wiedzenia o ludziach, którzy takiej powinności nie akceptują. A dzieje się tak dlatego, że poglądy owych pisarzy nie układa­ ją się w logiczny ciąg ani w proces, który by do czegoś prowadził, nie mają też żadnego punktu kulminacyjnego - innymi słowy, brak im cech, które składają się na przekonującą i pasjonującą fa­ bułę pana Oppenheima. Dzieło Cervantesa zostało wykonane zadowalająco i pora już, żeby wahadło przechyliło się w drugą stronę. Innymi sło­ wy, powinniśmy przyznać, że żaden plan powieściowy tak -235-

OBRONA W I A R Y

głęboko nie dotykał realiów ludzkiej duszy jak starodawny ro­ mans rycerski. Jeśli gdzieś mielibyśmy szukać elementarne­ go zarysu podstaw religii, to tam właśnie. Pewien autorytet, w istocie swej dobry, jak król Artur czy wróżka będąca matką chrzestną, posyła człowieka w świat cudowny, lecz pełen groź­ nych pokus i wielkich niebezpieczeństw, jak smoki i czarodzie­ je, aby tam wypełnił misję czy odbył próbę, której wyniki oceni ten sam posyłający autorytet. Ta właśnie opowieść jest sercem normalnego życia i normalnej literatury; i prawdą jest, że nor­ malni ludzie potrafią postępować zgodnie z jej zasadami, choć nie zagłębiają się w ich sedno. Kiedy jednak zaczną się zagłę­ biać, wychodzi na jaw, że cała opowieść opiera się na paru nie­ podważalnych założeniach, które można też nazwać dogmata­ mi: po pierwsze, że istnieje jakiś cel i przeznaczenie, po drugie, że jest ono dobre, po trzecie, że mimo to zostawia ono miejsce na wolną wolę, pozwalając wybrać lub odrzucić dobro. Romans rycerski zbudowano na dogmatach, które tworzą jego kościec, a ci, którzy myśleli, że i bez dogmatów romans będzie trwał, je­ śli tylko pozostaniemy normalni, powoli zaczynają odkrywać swój błąd. I dlatego właśnie, gdy ich zapytać w jakie prawdy o życiu wierzą, plotą coś „rozpaczliwie mglistego”. Dotarli do punktu, gdzie coraz trudniej zdefiniować dobrą religię, więcej nawet - coraz trudniej stworzyć dobrą powieść. Niemal wszyscy pisarze, wypowiadający się na łamach „Daily Express” wyrażali zdrowe opinie o ludzkiej kondycji. Podawali prywatne i osobiste powody - by nie rzec wymówki -236-

WIARA INTELEKTUALISTÓW

- dzięki którym wierzą w etykę i chcą postępować zgodnie z jej wskazaniami. Każdy przyznał się, że chcąc nie chcąc, żywi pew­ ną słabość do miłosierdzia i sprawiedliwości. Nie mają jednak nic do powiedzenia komuś, czyje upodobania kierują się w do­ kładnie przeciwną stronę. W takiej sytuacji nie są zdolni ani postawić diagnozy, ani wskazać lekarstwa, bo nie zniżą się do studiowania odpowiedniej lekarskiej nauki - a w wypadku du­ szy jest to nauka teologii. Nie zamierzają dociekać, skąd wzięła się ich własna etyka. Nie chcą podchodzić do niej logicznie, bo a nuż podeszliby teologicznie. To zupełnie jakby ktoś oświad­ czył, że będzie czytać powieść wyłącznie od środka, gdyż pomi­ nął początek i nie chce znać zakończenia. A nikt by się tak nie zachował, gdyby chodziło o powieść pana Oppenheima.

o ś w ie c o n e z w ą t p ie n ie

C

ała masa artykułów w gazetach dotyczy religii - któ­ ra, jak nam kiedyś tłumaczono, w obecnych czasach na­

reszcie zanikła i jest wymierająca. Pewne pismo zwróciło się do mnie, żebym napisał wypowiedź w ramach ankiety pod tytu­ łem: „Dlaczego straciliśmy wiarę?”. Odpowiedziałem najzupeł­ niej serio, wyjaśniając, dlaczego straciłem wiarę w teorię Dar­ wina, krytykę literacką, prymitywną wersję idei postępu, i tak dalej. Okazało się, że wprawiłem bardzo wielu ludzi w szewską pasję. Ludzie ci oczekiwali, że powiem to samo co oni, oznaj­ miając, że stopniowo tracę wiarę w takie czy inne fragmenty chrześcijaństwa, w związku z czym chętnie podzielę się mo­ imi uczuciami. Najwyraźniej jest na miejscu i w porządku, jeśli ktoś nie wierzy w Boga lub nieśmiertelność duszy, ale niewiara w Darwina to skandal. Kiedy tacy ludzie głoszą, że wiara utrzymywała świat w ciemnocie, i że dopiero zwątpienie przyniosło światło, mówią po prostu to, w co sami wierzą, nie będąc wystarczająco oświe­ ceni, aby w to zwątpić. Nauczono ich skrajnie uproszczonej -

239

-

OBRONA W I A R Y

wersji dziejów, oni zaś uznali ją za prawdę - bo tak ich na­ uczono. Nie żebym ich winił; oni zwyczajnie nie zdają sobie sprawy, że każdy z nich to chodzący przykład wszystkiego, co sam potępia. Owszem, jest prawdą, że po upadku starej cywilizacji Rzy­ mu nastały wieki ciemne. Lecz nie jest prawdą, że cywilizacja upadła przez religię, ani że ciemnota wieków ciemnych była ciemnotą religijną. Na ile w ogóle istniało wtedy światło, nio­ sła je właśnie religia. Słuchając ateistów można dojść do wnio­ sku, że gdyby nie to, co nazywają zabobonem, na świecie zawsze panowałby postęp. Fakty wyglądają inaczej - gdyby nie to, co nazywają zabobonem, na świecie panowałaby po prostu dzicz. Ci ludzie sądzą, że Goci czy Hunowie nie powinni byli przyj­ mować chrześcijaństwa, bo wtedy żadne teologiczne brednie nie zdołałyby ich oderwać od nauki, kultury i reform społecz­ nych. Krótko mówiąc, bez religii wyrośliby z Hunów światli humanitaryści. Rzeczywistość wygląda tak, że bez religii H u­ nowie dalej byliby - ot, zaledwie Hunami. Nie jest też prawdą, że zwątpienie i kwestionowanie pro­ wadzi do większego oświecenia. To pogląd krańcowo uprosz­ czony i przez to fałszywy. Zwątpienie w dogmaty religijne pro­ wadzi do całej masy różnych skutków, w tym również całej masy skutków tragicznych i obłąkanych. To samo zresztą do­ tyczy oświecenia. Jeśli w danym momencie dziejów spojrzymy na dowolny panujący system, na który ludzie narzekają, niemal zawsze stwierdzimy, że był on zaprowadzany jako oświecona - 240-

OŚWIECONE ZWĄTPIENIE

reforma. Postępowi socjaliści atakują dziś kapitalizm - lecz przecież kapitalizm to nic innego jak ustrój, którego domagali się wielkim głosem wszyscy postępowcy w XVIII wieku. Ktoś, kto potępia naloty bombowe, wojnę okrętów pod­ wodnych czy używanie gazów bojowych, potępia, w tym sen­ sie, skutki oświecenia. Odkrycia naukowe otwierają nowe dro­ gi i poszerzają horyzonty wiedzy, lecz to wcale nie wszystko, co powodują. Równie zasadnie można by twierdzić, że sami ho­ dujemy potwory, które nas pożrą.

W i ELK i b Ó g N a M SE

W

ostatnim numerze „The Illustrated London News”zna­ lazły się piękne kolorowe ilustracje, ukazujące rytuał re­

ligijny. Dzięki nim - o czym niejeden czytelnik dowie się z zado­

woleniem - nareszcie obudziła się we mnie nadzieja na religijne przebudzenie Zachodu. W końcu odkryłem, na czym będzie polegać autentyczna Religia Przyszłości - ta długo oczekiwana wiara, którą mogą zaakceptować wszyscy rozumni ludzie i która świetnie pasuje do nowoczesnych trendów intelektualnych; owa czysta duchowość na użytek zwykłego, praktycznego człowieka, a w szczególności biznesmena, opierająca się na czymś głębszym niż oschłe dogmaty; wyznanie aprobujące wartości, jakie ceni­ my; rewelacyjna formuła, która połączy wszystkie kościoły, pogo­ dzi wojujące odłamy anglikanizmu i po dwóch stuleciach wojen domowych ostatecznie zjednoczy dziewięćset dziewięćdziesiąt dziewięć Prawdziwych Religii Szkocji. Czy muszę dodawać, że mam na myśli żarliwy kult Namse, bożka Bogactwa? Kult tak nowoczesny, tak racjonalny, tak zgodny z duchem czasów musi niebawem ogarnąć całą ziemię. Prędzej czy później -243-

OBRONA W I A R Y

zostanie oficjalnie zaprowadzony jak świat długi i szeroki, od Chin po Londyn. Mówię o kulcie oficjalnym, bo jest ewident­ ne, że głębszy, duchowy kult boga Namse już od dawna moc­ no się zakorzenił, w Londynie i wszędzie indziej. Choć jednak wszyscy widzieliśmy niejedno świadectwo, że ludzie całą duszą miłują Namse, uosobienie Bogactwa, nie zauważyłem jeszcze, by bóg ten objawił się u nas w postaci równie atrakcyjnej i we­ sołej jak w Tybecie. Mam przed sobą właśnie fotografię tybe­ tańskiego boga Namse. Jego oblicze, czy raczej maska, kojarzy się z twarzą prezydenta Hoovera wykrzywioną w ataku dzikiej furii; i kto wie, może w tym również tkwi jakaś symbolika. Co za szkoda, że nie możemy liczyć, aby prezydent USA wyszedł z Białego Domu tak barwnie i krzykliwie ubrany! Ludzie za­ tracili chyba radosną ekspansywność, dzięki której można pa­ radować w takim stroju. Tak czy owak, uosobienie Bogactwa nie wstydzi się bogactwa swego przyodziewku. Jest tylko jeden drobny szkopuł w całej tej sytuacji i być może w całej tej religii - postać, która sunie tuż za nim w procesji bogów jest opisywa­ na jako Władca Piekieł. Owe przedziwne figury i procesje stanowią część obrzędów zwanych Prastarym Tańcem, odprawianych w klasztorze tybe­ tańskim w Choni w prowincji Kansu. Zawsze wiele się mówi­ ło o tajemniczych religijnych ceremoniach Tybetu, ale przed­ stawiano je raczej jako ezoteryczne i wzniośle uduchowione, a nie rozrywkowe. Słyszeliśmy niejeden raz, że prawda kryje się wyłącznie w tybetańskich klasztorach. Nikt nam jednak nie -244-

W I E L K I BÓG N A M S E

wyjaśnił, że tamtejsza prawda to szczerząca zęby w uśmiechu gloryfikacja Bogactwa i jego potęgi albo taniec rogatego dia­ bła, mający wyobrażać groźbę śmierci i zatracenia. Mnisi w rze­ czywistym Tybecie są chyba większymi realistami niż wyima­ ginowani mędrcy w Tybecie fikcyjnym. Ta wesoła kompania w Choni w każdym razie nie owija spraw w bawełnę - kiedy czczą Bogactwo, ogłaszają to wszem i wobec. Jakże smutny jest los mieszkańców nowoczesnego, racjo­ nalistycznego Zachodu, zmuszonych, by w sekrecie czcić W iel­ kiego Boga Namse! Jakie to deprymujące, wzywać Namse ran­ kiem i wieczorem, a nigdy nie móc nazwać go po imieniu! Jak żałośnie wygląda cywilizacja przemysłowa Europy i Ameryki, gdzie ludzie nie ośmielają się ubóstwiać Namse jako Namse, lecz muszą skrywać go pod wydumanymi nazwami, takimi jak Dochód Narodowy, Pokój Na Świecie, Imperium Brytyjskie, Nowa Republika, Postęp, Ludzkość, by nie wspomnieć o in­ nych nazwach, równie poczwarnych! Zamiast prostego, z ser­ ca płynącego wołania o Więcej Pieniędzy, które mogłoby do­ być się z tylu naszych ust, mamy mistyfikacje, sekretne słowa i nadawanie wielkiemu bogu każdego imienia poza jego wła­ snym. A przecież ujawnienie naszych związków z kultem by­ łoby nieraz całkiem użyteczne. Załóżmy że jakiś poseł zapyta na forum Parlamentu: „Panie ministrze, czy mógłby pan wy­ jaśnić, dlaczego obdarował pan tytułem szlacheckim pewnego typa spod ciemnej gwiazdy, znanego uprzednio jako Znikają­ cy Bukmacher?”. Byłoby pożądane, lecz nieco zbyt heroiczne, -245-

OBRONA W I A R Y

gdyby minister odpowiedział zwięźle i bez ogródek: „Zrobiłem to dla pieniędzy”. Nikt jednak nie zganiłby go za obcesowość, gdyby minister oznajmił z podniosłą powagą: „Zrobiłem to dla Namse”. Moglibyśmy całkiem jawnie namawiać młodzież, by poświęcała życie bogu Namse - bo namawianie, by iść po tru­ pach do bogactwa brzmi może nieco zbyt brutalnie. Biorąc pod uwagę, że nawet w naszych oświeconych czasach człowiek na­ trafia jeszcze tu i ówdzie na szczątki chrześcijańskich tradycji, bezpieczniej jest głosić, że rozum i sumienie skłaniają nas, by­ śmy służyli Namse, zamiast przyznać, że służymy Mamonie.

MĘCZEŃSTWO W Im IĘ MAMO n Y

P

ewien wysoki urzędnik państwowy zapytany, czy religia jest nadal atrakcyjna dla młodzieży, odpowiedział, uznając

tę odpowiedź za najzupełniej naturalną: „Dzisiejsza młodzież nie różni się zbytnio od dawnej. Jeśli zwrócimy się do młodych ludzi z mądrym, jasnym apelem o wyrzeczenia i samodyscypli­ nę, zareagują przychylnie, ale jeśli każemy im tylko przyswoić sobie garść oschłych doktryn, pozostaną zupełnie obojętni”. Można by stwierdzić, że jest to opinia często spotykana, i nie wydaje się, żeby powodowała jakieś społeczne szkody. Jedy­ ny szkopuł w tym, że jest to opinia fałszywa. Młodzi ludzie nie zareagują przychylnie, jeśli zażądamy od nich po prostu wyrze­ czeń i samodyscypliny w imię wyrzeczeń i samodyscypliny jako takich. Zapytają: „A czemu miałbym sobie odmawiać czegoś, co lubię? Po co wyrzekać się przyjemności?”. Zaś na takie pytanie, całkiem przecież rozsądne, nikt nie śmie dzisiaj odpowiedzieć bo nie da się odpowiedzieć inaczej, jak tylko wspominając o tych strasznych, oschłych doktrynach. Młodzież nie chce poświęcać się bez sensu, i wcale nie mam jej tego za złe, chociaż chętnie i hoj­ nie bym ją obdarował czymś, za co warto by się poświęcić. Ludzie -247-

OBRONA W I A R Y

muszą rozumieć, czym jest sumienie i czym obowiązek. Dopiero potem można wymagać, by oddali dla nich wszystko. Samoudręczenie to rodzaj samounicestwienia, więc przynależy tam, gdzie samobójstwo, chyba że stoi za nim jasna etyczna motywacja. Wielki współczesny przemysł i handel, zatrudniający mi­ liony ludzi, jest z natury swej obojętny wobec jednostkowej toż­ samości takiego czy innego pracownika. Ludzie ze swej strony nie utożsamiają wielkiego przemysłu z żadnym ideałem, żadną sprawą, w rodzaju tych, które kazały żołnierzom ginąć za ojczy­ znę lub męczennikom ginąć za Kościół. Nie widzą w nim odbi­ cia własnej duszy, takiego, jakie stanowi wspólnota narodowa lub religijna. Dlatego nie wolno żądać, aby dokonywali wyrzeczeń dla dobra takiej czy innej firmy, aby jej służyli, aby się dla niej po­ święcali, w tym sensie, w jakim można coś poświęcać w imię mi­ łości. Takie żądanie to bezczelność wołająca o pomstę do nie­ ba. Tymczasem połowa nowoczesnych utopii oczekuje od ludzi, że będą wiernymi niewolnikami bezosobowego przedsiębiorstwa i patriotycznymi obywatelami nieistniejących krain. Dlatego myślę, że młodzież dobrze zrobi, zgłębiając praw­ dziwe doktryny, które wskazują powód dla wyrzeczeń i poświę­ ceń. Człowiek powinien je poznać, zanim zgodzi się oddawać własny czas i zdrowie dla powiększenia majątku takiego czy in­ nego oszusta, i zanim zacznie służyć w liberii Mamony.

O G R Z E C H U P IE R W O R O D N Y M

Z

darzyło się niegdyś, że pan H.G. Wells, wyruszając w eks­ cytującą podróż z jednej utopii do drugiej, ogłosił, w cha­

rakterze bitewnego zawołania, że świat, który nadejdzie odrzuci ideę grzechu pierworodnego. O pozostałych rzeczach, w które wierzy i nie wierzy pan Wells wówczas się nie wypowiadał, bo nie było powodu. W tamtym czasie nie porównał jeszcze Trój­ cy Świętej do tańca ani nie wezwał rozmodlonych tłumów, by wielbiły Niewidzialnego Króla. Stojąc na krańcu wielkiego, na­ ukowego XIX wieku uznał po prostu, że pora ogłosić, której doktryny nie darzy wiarą, a była to właśnie doktryna o grzechu pierworodnym. Stojąc na początku jeszcze bardziej naukowego XX wieku, pan Aldous Huxley z całym spokojem oznajmia, że ta właśnie doktryna jest jedyną, w którą wierzy. W innych sprawach może być sceptykiem lub heretykiem, lecz w tym akurat punkcie jest całkowicie ortodoksyjny. Nie wyznaje wielu teologicznych do­ gmatów, ale tego jednego dogmatu zamierza się trzymać, uznał go bowiem za niezbędny dla wszystkich jasno myślących ludzi -

249

-

OBRONA W I A R Y

nowego pokolenia. Zabawne, że jest to ten sam dogmat, który pan Wells odrzucił trzydzieści lat wcześniej jako zbędny balast. Kamień odrzucony przez budujących Utopię... Problem z ludźmi oświeconymi polega na tym, że uzna­ ją sami siebie za oświeconych w stopniu wystarczającym i nie chcą oświecić się bardziej. Problem z ludźmi postępowymi jest zaś taki, że gdy ich postępowość dociera do światopoglądowej granicy, zapiera się w miejscu, nie chcąc postąpić ani o krok dalej. Pan Aldous Huxley świetnie rozumie, że średniowiecz­ na religia wykazywała więcej realizmu niż dzisiejszy idealizm i optymizm. Twierdzi, że najnowsze podejście naukowe jest zbliżone do dawnego podejścia katolickiego znacznie bardziej niż romantyzm, który roztaczał swe złudne powaby w okresie przejściowym między epoką wiary a epoką nauki. Dodaje, że podejście naukowe wymaga czegoś w rodzaju grzechu pierwo­ rodnego, choćby miało to oznaczać tylko pozostałość po zwie­ rzęcym etapie rozwoju. I w tym właśnie punkcie chciałbym, żeby pan Aldous Huxley dał krok dalej - a on nie chce. Bo grzech, czymkolwiek jest, z pewnością nie jest zaledwie pozostałością po etapie zwie­ rzęcym. Jest czymś dużo subtelniejszym i bardziej duchowym, mającym związek z nadrzędną pozycją ludzkiej psychiki. Pan Huxley musi przecież wiedzieć, że taką właśnie naturę mają najwstrętniejsze grzechy, bo sam często je opisuje w swych zna­ komitych szyderczych utworach. Nie chodzi po prostu o to, aby pozwolić umrzeć tygrysowi i małpie, które żyją na dnie naszych - 250-

O G R Z E CH U PIERWORODNYM

umysłów. Małpy nie są faryzeuszami. Tygrysy nie są drobnomieszczańskimi kołtunami. Słoń nie zadziera trąbiastego nosa, patrząc wzgardliwie na całą resztę zwierząt, zaś każdy wrażli­ wy (lub drażliwy) krokodyl powinien się obrazić, kiedy ludzie oskarżają go niesprawiedliwie o wylewanie obłudnych łez. Ży­ rafę można by nazwać nieco wyniosłą, ale nie zachowuje się ani trochę butnie z powodu swej zdolności sięgania nad pozio­ my. To tylko człowiek arbitralnie porozdzielał między zwierzę­ ta własne wady i zalety. Tak naprawdę znalazłoby się pewnie tyle samo podstaw, żeby oskarżać pawia o pychę, ile żeby ganić pelikana za przesadne miłosierdzie. Wszystko, co w człowieku najgorsze zdarza się tylko u czło­ wieka. W każdym razie tak musimy uznać, jeśli nie jesteśmy go­ towi zaakceptować istnienia demonów. I w ten oto sposób do­ chodzimy do kolejnej prawdy, zawartej w religijnej koncepcji grzechu pierworodnego: nawet grzesząc, człowiek coś stworzył. Jego ciało może pochodzić od zwierząt, jego dusza może być głę­ boko rozdarta przez dysputy doktrynalne czy spory międzyludz­ kie. Lecz, najogólniej biorąc, z błota i krwi swych cielesnych pra­ dziejów, dodawszy mieszankę jakichś tajemniczych ingrediencji, człowiek zdołał stworzyć szczególny i śmiertelny rodzaj trucizny. Użył własnego oryginalnego przepisu, a nie tylko gnijących zwie­ rzęcych szczątków. Owa trucizna jest najbardziej trująca, jeśli lu­ dzie, którzy ją przyrządzili mają wyrafinowane naukowe intelek­ ty lub artystyczną wyobraźnię. Może być najlepsza - to znaczy najgorsza - równie dobrze u kresu cywilizacji, jak u jej zarania. -251-

OBRONA W I A R Y

To ona wywołuje odrażające cywilizacyjne zwyrodnienie we wszelakich postaciach, pychę, perwersje, różne rodzaje intelek­ tualnego okrucieństwa, koszmar duchowego wypalenia. Wszy­ scy znamy ten spotworniały owoc. Jego istnienia nie da się ob­ jaśnić faktem, że nasi przodkowie żyli na drzewach; no, chyba że uznamy, że ma to związek z drzewem wiadomości dobrego i złego. Trucizna może się pojawić w dowolnym miejscu, czasie i kulturze - przez co podobna jest do kultury bakteryjnej - ale istniała zawsze, odkąd człowiek sięga pamięcią, z czego płynie wniosek, że ona również pochodzi z ludzkiego praźródła i że była w nim już od najpierwszych początków, czyli, jak ujmuje to dawna teologia - że jest pierworodna. Z całym szacunkiem pragnę więc zasugerować, że nawet w obecnych czasach nie można przedstawiać sprawy w ten spo­ sób, że dawna religia zbliżyła się do prawd odkrytych przez naj­ nowszą naukę. Jest akurat na odwrót. Najnowsza nauka zbliży­ ła się do prawd dawnej religii - ale nie podeszła wystarczająco blisko.

L U D Z IE

N

z cro

M AGNON

a łamach „SundayTimes” doszło do gniewnej polemi­ ki między dwoma wybitnymi propagatorami ewolucji,

panem H.G. Wellsem i panem Edwardem Cloddem. Obaj są ludźmi, przed których intelektem i wiedzą chylę głowę, więc nie ośmieliłbym się rozstrzygać, który ma słuszność. Na ile zrozu­ miałem, pan Clodd oskarżył pana Wellsa o szerzenie poglądu, że w przyszłości ludzie będą jak bogowie, pan Wells natomiast oskarżył pana Clodda o szerzenie poglądu, że to w przeszłości ludzie byli jak bogowie. Ludzie, których pan Wells uważa za niesłusznie ubó­ stwionych żyli w tak zwanym okresie Cro Magnon. Jakiś czas temu odkryto w jaskiniach ich wspaniałe malarstwo naskal­ ne. Nie znam się na nauce, lecz na sztuce znam się wystarcza­ jąco, by wiedzieć, że ktoś, kto potrafił tak namalować zwierzę był prawdziwym artystą - nie żeby zaraz bogiem, ale na pewno twórcą. Cóż, kiedy pan Wells jest wściekły na ludzi z Cro M a­ gnon, bo ich sztuka psuje mu całą koncepcję postępu - tę pro­ stą drogę w górę od małpy po nowoczesność. Oświadcza więc -253-

OBRONA W I A R Y

pogardliwie, że teoria o wysokim intelekcie ludzi z Cro Magnon jest guzik warta, bo opiera się tylko „na jakiejś tam czasz­ ce” o pojemności większej niż czaszki dzisiejszych ludzi, łącz­ nie z Twoją czaszką, czytelniku, i moją własną. Stanowisko pana Wellsa wydaje mi się zabawne, a przy tym, nie da się ukryć, dziwne. Nie tak dawno temu pan Wells z gromadką przyjaciół odtworzył z wielkim pietyzmem, od stóp do głów, pitekantropa alias Małpoluda w całej jego potęż­ nej okazałości, opierając się na świadectwie jednej tylko czasz­ ki, która nie była nawet całą czaszką, lecz odłamkiem. Z tego co wiem, dotyczy to wszystkich w ogóle czaszek, w oparciu o które rekonstruuje się dziś rozmaite Brakujące Ogniwa i hominidy-małpoludy. Ba, odnoszę wrażenie, że tych odłamków jest na świecie ledwo parę sztuk. Póki jednak wskazywały we właściwą stronę, poświadczając, jak przystoi, powolny rozwój ewolucyjny, nikt się słowem nie zająknął, że są to dowody bar­ dzo wątłe. Nikt nie zasugerował, że jedna czaszka, albo frag­ menty jednej czaszki, to może ciut jakby malo. Nawet najdrob­ niejszy kawałeczek kości był przydatny, jeśli mógł dowodzić jedynie słusznej, prawomyślnej ewolucji. Lecz skoro kopalne szczątki nagle się zbiesiły i zaczęły bezczelnie dowodzić cze­ goś niewłaściwego, trzeba im ostro przypomnieć, że tak na­ prawdę nic nie znaczą. Jeśli pradawna czaszka ośmiela się być większa i lepsza od współczesnej, należy ją stanowczo przy­ wołać do porządku, wskazując, że cały sens jej istnienia polega właśnie na tym, żeby można ją było demonstrować jako mniej­ -

254

-

L U D Z I E Z CRO M A G N O N

szą i gorszą. Nieważne, jak mała jest czaszka, byle tylko jej ma­ łość wskazywała na małość ludzkich prapoczątków. Nikt jed­ nak nie będzie tolerował wielkiej czaszki, która, szczerząc się w uśmiechu, bezczelnie oznajmia, że ludzkie prapoczątki nie były może aż tak mizerne. Takim Brakującym Ogniwom sta­ nowczo dziękujemy - lepiej niech zawsze zostaną brakujące. Samo ich istnienie jest karygodną obelgą dla profesorów an­ tropologii, niecną insynuacją, że istniały kiedyś głowy tęższe od ich własnych. Nauka, surowa i obiektywna, mówi zatem człowiekowi z Cro Magnon, żeby znał swoje miejsce w sze­ regu, bo jak nie, to istnieje wiele innych skamielin, w których uczeni mogą przebierać do wyboru, do koloru. Dużo skrom­ niejsze szczątki robiły już ogólnoświatową karierę, ciesząc się zasłużoną sławą, gdyż posłusznie i pilnie dowodziły tego, cze­ go profesorowie chcieli dowieść. Jeśli człowiek z Cro Magnon odmówi współpracy, nic nie uchroni go przed haniebnym strą­ ceniem w mroki niepamięci. Tak każe logika dziejów. Tego wymaga naukowe podejście. Załóżmy, że wzorem pana Wellsa i ja napiszę Zarys hi­ storii, i przyozdobię tę księgę przepięknym portretem anio­ ła z oczami promiennymi jak gwiazdy i uduchowionym ob­ liczem, coś między Shelleyem a świętym Janem Bożym, zaś pod spodem umieszczę informację, że tak przypuszczalnie wyglądał człowiek z Cro Magnon, posiadacz mózgu większe­ go niż współczesny. Zrobię dokładnie to samo, co zrobił pan Wells, kiedy umieścił w swojej książce portret włochatego -255-

OBRONA W I A R Y

pitekantropa, którego doczesne szczątki odkryto ponoć na wy­ spie Jawie. Jeden mały fragment czaszki to dla tych uczonych wystarczający dowód, że człowiek pierwotny był zwierzęciem. Trzeba by istnej wieży czaszek godnej Tamerlana, aby uwie­ rzyli, że człowiek pierwotny był po prostu człowiekiem.

o P r z e r o śc ie n o w o c z e s n o ś c i w h I sT o r ii

W

szyscy rozsądni ludzie zgodzą się, że dzieje ich własne­ go kraju będą przedstawiać się pełniej, jeśli je ukażemy

na de dziejów świata. Pan Wells dał nam tutaj doskonały przykład,

wykazując, że Anglia rozpatrywana bez Europy jest znacznie bar­ dziej bezsensowna niż Anglia rozpatrywana bez Imperium Brytyj­ skiego. Kłopot w tym, że ludzie, którzy chcą poszerzyć naszą wi­ zję dziejów o powszechne braterstwo zbyt często cierpią z powodu pewnego ograniczenia, nieobcego nawet panu Wellsowi. Zamie­ nili ciasnotę narodu na ciasnotę doktryny, czy wręcz intelektualnej mody. Wydaje im się, że mają światopogląd na światową skalę, bo swoją ciasnotę chętnie by narzucili wszystkim ludziom na świecie. Pewien wybitny profesor, członek Związku Ligi Narodów1, objaśnił w wywiadzie dla prasy, czego powinny uczyć podręczni­ ki historii. Jeśli jego opinia została przedstawiona bez przekła­ mań, to mam wrażenie, że nowe podręczniki będą płytsze i peł­ ne gorszych uprzedzeń niż stare. 1 Pacyfistyczna organizacja angielska. -2

57-

OBRONA W I A R Y

Profesor zaczął od drobnego, lecz znamiennego błędu, któ­ ry już sam w sobie świadczy o pewnym ograniczeniu wyobraźni i niemożności ujrzenia dwóch stron medalu. „Celem podręcz­ nika - stwierdził - jest przedstawienie prawdy. Powinno być wykluczone, żeby jednej wersji wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych uczono w szkołach angielskich, a innej w ame­ rykańskich.” Cóż, jeśli chodzi o ścisłość, w szkołach angielskich i ame­ rykańskich uczy się dokładnie tej samej wersji. To właśnie ta inna wersja - choć wiele można by znaleźć na jej poparcie - jest wszędzie zakazana. Historycy w Anglii są przeświadcze­ ni jeszcze bardziej niż ich koledzy w USA, że Jerzy III dzia­ łał niesłusznie, a Jerzy Waszyngton miał rację po swej stronie. Prawdziwa niezależność intelektualna polegałaby na tym, by wskazać racje Jerzego III, a takie racje ze wszech miar istnia­ ły. Nie będę się w nie tutaj zagłębiał, ale zgodzi się ze mną każ­ dy uczciwy badacz. Najbezstronniej, jak sądzę, można by to ująć tak: w tej wojnie nie chodziło o rząd, który chciał być tyrański, ale o naród, który chciał być niepodległy. Lecz jeśli niezależność narodu budzi w nas sympatię, to prze­ cież można by znaleźć argumenty również za niezależnością in­ telektu. A to jest właśnie coś, co na pewno nie budzi sympatii profesora. Profesor do tego stopnia nie znosi intelektualnej nie­ zależności, że chciałby narzucić obu stronom sporu tę samą wer­ sję historii, przy czym jest mu doskonale obojętne, czy obie stro­ ny tego chcą, czy nie. W tym wypadku akurat chcą, ale profesor - 258 -

O PRZEROŚCIE NOWOCZESNOŚCI W HISTORII

i tak gotów jest im narzucić jeden obowiązujący pogląd, a jako powód wskazuje, że podręcznik musi mówić prawdę. Załóżmy więc, że w zamiarze ogłoszenia czystej, niezmąconej prawdy do­ chodzę do wniosku, że North był patriotą, a Burkę sofistą2. W jaki sposób profesor zamierza mi zabronić, żebym nauczał tego, co szczerze uważam za prawdziwe? Niestety, owym postępowym profesorom nigdy nie zaświta, że może istnieć jakakolwiek praw­ da poza ich własną, czy też taką, która jest im bliska. A przecież wszystko, czego ich nauczono jest zaledwie tradycją - równie cia­ sną jak tradycja Northa i dziś już niemal równie zmurszałą. W dalszym ciągu wywiadu profesor powiedział jednak coś ciekawszego i bardziej osobliwego. Zauważył trafnie, że prze­ szłość, na przykład czasy Plantagenetów, nie powinna być uka­ zywana tylko przez pryzmat królów i bitew, po czym oznajmił: „Chciałbym, żeby podręczniki historii i sposób jej naucza­ nia stanowiły lepsze odbicie nowoczesnych realiów —świata, w którym istnieje podział pracy między różnymi krajami, prze­ mysł opiera się na odkryciach naukowych, a rozwój w dziedzi­ nie środków transportu skraca odległości na naszej planecie - i tego, co z tych realiów wynika.” Otóż, wydaje mi się ewidentne, że potrzebujemy czegoś do­ kładnie przeciwnego. Dziecko rozumie realia współczesnego świa­ ta nawet jeśli nikt nie uczy go historii. Widzi je samo, i nic na 2 Dwaj angielscy politycy z XVIII wieku: Frederick North zajmował nieustępliwe stanowisko wobec dążeń kolonii amerykańskiej do niepodległości, podczas gdy Edmund Burkę bronił stanowiska kolonistów. -

259

-

OBRONA W I A R Y

to nie poradzimy. W miarę jak rośnie, dowie się z własnego do­ świadczenia, na czym polega rozwój w dziedzinie środków trans­ portu. Będzie wiedziało, że transport można przyspieszyć za po­ mocą samolotów, a zakłócić za pomocą torped i bomb. Prędzej czy później zda sobie sprawę, że świat współczesny opiera się na mię­ dzynarodowym podziale pracy. Zrozumie, że Anglia zamieniła się w samotną fabrykę, z zapasami żywności, które z trudem wystar­ czą na dwa tygodnie, a po upływie tego czasu zostanie nam pod­ dać się albo gryźć ziemię. Na własnej skórze przetestuje, do jakie­ go stopnia przemysł opiera się na odkryciach naukowych, czy to podczas wojny, analizując skład trującego gazu, czy podczas po­ koju, czytając o chorobach powodowanych przez kontakt z sub­ stancjami przemysłowymi. Dowie się, co z tych realiów wynika - a o tym również wiele można by powiedzieć. Lecz nawet jeśli ograniczymy się tylko do pogodniejszych aspektów industrializa­ cji, nie ma żadnej potrzeby, aby z wielkim nakładem sił i środków demonstrować dziecku rzeczy ewidentne. Dziecko uwielbia wsze­ lakie maszyny, kocha je w sposób czysty i poetyczny, bez śladu ma­ terializmu czy zła. Naprawdę nie trzeba poświęcać całych lat, by mu objaśnić, że wynaleziono samochód. Nie musimy go oprowa­ dzać po muzeach techniki, dowodząc, że istnieje metro i jeżdżą motocykle. Dziecko widzi te rzeczy wszędzie dokoła. I oczywi­ ście, grozi mu raczej, że uzna je za odwieczne, istniejące od zara­ nia świata. Grozi mu, że dowie się na temat ludzkości tylko paru wykoślawionych faktów, dobranych pod kątem przemysłu, nauki i podziału pracy - że nie będzie umiało sobie wyobrazić cywiliza­ -260-

O PRZEROŚCIE NOWOCZESNOŚCI W HISTORII

cji bez samochodów i linii metra, obojętne, jakimi świątyniami czy trofeami wojennymi mogłaby się ta cywilizacja poszczycić w cha­ rakterze osiągnięć zastępczych. Istnieje realne niebezpieczeństwo, że dziecko będzie postrzegać istotę ludzką jako coś w rodzaju motocentaura, nierozłącznie zrośniętego z silnikiem. Krótko mówiąc, ignorancja w dziedzinie historii niesie groźbę, że człowiek stanie się tak ciasno ograniczony przez warunki lokalne, jak dzikus na dalekiej wyspie, prowincjusz w zapadłej mieścinie albo profesor w Związku Ligi Narodów. Cały sens nauczania historii polega właśnie na tym, żeby przy pomocy wyobraźni sięgnąć poza horyzont codzienne­ go doświadczenia. Lecz to, co postuluje profesor ani nie roz­ wija wyobraźni, ani nie poszerza horyzontów. Historia powin­ na nam ukazać, że ludzkość umiała być wielka i pełna chwały w warunkach odmiennych niż nasze własne, a nawet zupełnie przeciwstawnych; że ludzie potrafili pracować nader wydajnie i efektywnie bez naszego podziału pracy; że byli przedsiębior­ czy nie mając przedsiębiorstw i bardzo wiele przemyśleli nie mając przemysłu. Dzięki historii powinniśmy zrozumieć, że może istnieć świat, gdzie będzie dużo mniej ulepszeń w dzie­ dzinie środków transportu, a jednak miejsca, do których trans­ port zdoła dotrzeć okażą się dużo lepsze od naszych. Profesor ma całkowitą rację, że nauczając dziejów średnio­ wiecza nie należy mówić tylko o kolejnych królach i bitwach. Lecz o czym należy mówić? Że nie było wtedy motocykli? Że nie znano oświetlenia elektrycznego? Czy naprawdę o tamtych - 261 -

OBRONA W I A R Y

czasach nie mamy do powiedzenia nic więcej? Ośmielę się napo­ mknąć, że istniało wówczas parę innych rzeczy godnych uwagi; rzeczy, które ludzie mieli wtedy, a których nie mają dziś, takich jak gildie, wielkie ludowe uniwersytety, użytkowanie wspólnoto­ wej ziemi, braterstwo wspólnej wiary. Niestety, mam wrażenie, że profesor woli pominąć te kwestie milczeniem, bo za mocno za­ burzają jego wyidealizowaną wizję postępu. Ale, już na koniec, chciałbym mu zadać pewne pytanie. Panie profesorze, jeśli nie potrafi pan dojrzeć człowieka, boskiego i demokratycznego, pod przebraniem wszystkich epok, to w jaki sposób, do licha, spo­ dziewa się pan go zobaczyć pod przebraniem wszystkich naro­ dów i plemion? Skoro wieki ciemne koniecznie muszą być tak ciemne, jak je malują postępowi historycy, skąd wiemy, czy czar­ ni ludzie nie są tak czarnymi charakterami, jak ich maluje Ku Klux Klan? Jeśli wolno mi z wyższością spoglądać na Chaldej­ czyka, to czemu nie na Chińczyka? Jeśli mam gardzić Rzymiani­ nem, bo nie posiadał traktora, to dlaczego nie Rosjaninem, któ­ ry nie chce go posiadać? Kiedy najwyższą miarą, przykładaną do historii, jest stopień uprzemysłowienia i rozwoju naukowego, oznacza to wprowadza­ nie podziału - nie tylko między nami a ludami z przeszłości, ale również między nami a ludami z teraźniejszości. Ten podział do­ tyczy nawet dzisiejszych narodów europejskich. A skoro tak, to po co w ogóle wstępować do Związku Ligi Narodów?

PrzE rw a

z b ie g ie m

C

na

Re k l a m ę :

m ętnych

Rz e k

złowiek, który wyrósł w prawdziwie religijnej trady­ cji, rozumie sedno wolności i posłuszeństwa. Wolność

oznacza, ze wiemy, czego naprawdę chcemy. Posłuszeństwo oznacza, że wiemy, w co naprawdę wierzymy. Ciekawe, że jed­ no i drugie znikło z atmosfery dzisiejszego plutokratycznego świata, przepojonej dziwaczną mieszaniną sekretności i żądzy rozgłosu. Już o tym pisałem, krytykując reklamę, choć rekla­ ma przybiera też inne formy, całkiem sensowne i zasadne; i są też inne formy, poza reklamą, w jakich przejawia się ta nie­ dobra plutokratyczna mieszanina. Jednakże, najogólniej bio­ rąc, system plutokracji rzeczywiście działa w oparciu o typo­ wą reklamową sugestię. Sugestia w tym wypadku polega na tym, że bierzemy coś, czego naprawdę nie chcemy, i jesteśmy posłuszni, choć nie mamy po temu żadnych rzeczywistych powodów. Przywykliśmy już do sprzedajności reklamy w sztuce wizualnej, lecz spróbujmy wyobrazić sobie to samo w sztu­ ce poetyckiej czy dowolnej innej dziedzinie literatury, a nasz -263-

OBRONA W I A R Y

prawdziwy stosunek do reklam ukaże się jak na dłoni. Nie przeszkadza nam, że poeta Keats pracował w aptece, ale bar­ dzo by nam przeszkadzało, gdyby w swoich sonetach wysła­ wiał takie czy inne pigułki. Bowiem im lepsza jest reklama, tym dla nas gorsza. Stałaby się zupełnie nie do wytrzymania, gdyby wszyscy mistrzowie pióra i wszyscy najlepsi śpiewacy oddali się na jej usługi. W tym większym stopniu oznaczałaby nieuświadomioną kapitulację. Lecz nawet przy najbardziej apetycznej przynęcie, haczyk nadal pozostawałby w ukryciu. Gdyż cały ten biznes rekla­ mowy, tak charakterystyczny dla naszych czasów, pozostaje w ścisłym związku z równie mętnym i tajemniczym bizne­ sem, jakim jest psychoanaliza i inne metody drążenia pod­ świadomości - też właściwe dla naszych czasów. Reklama i psychoanaliza opierają się na jednej wspólnej idei: chcą wkraść się chyłkiem do umysłu człowieka. Chcą ominąć to, co nor­ malnie człowiekiem kieruje, czyli rozum i wolę, aby pociągać za inne, ukryte sznurki, dyrygując człowiekiem jak marionet­ ką. Jest w tym jakaś zjadliwa ironia. Pokolenie, które ma usta pełne samostanowienia narodów, bardzo mało szanuje samo­ stanowienie jednostki. Zawsze można poznać, kiedy idea zo­ staje powszechnie wzgardzona, bo w takich wypadkach lu­ dzie obnoszą się z własną pogardą. To nie wrogowie reklamy i plutokracji wołają: „jesteście hipnotyzerami, robicie z lu­ dzi mentalnych niewolników!” Nie — to specjaliści od re­ klamy sami się pysznią: „Kierujemy zachowaniem osób, - 264-

PRZERWA NA REKLAMĘ: Z BIEGIEM M Ę T N Y C H RZEK

które w ogóle tego nie podejrzewają. Ktoś, kto codziennie wi­ dzi nazwę Cukierków Nobblea, idzie do sklepu i kupuje te cukierki, choć nie wie, czemu to robi”. A mówiąc to, uśmie­ chają się z rozkoszną niewinnością. Nawet im przez myśl nie przejdzie, że te praktyki mogłyby wzbudzić jakiekolwiek zastrzeżenia. Twórca reklam szczyci się, że stosuje hipnozę. W zdro­ wym systemie moralnym podświadomość jest podporządko­ wana świadomości, czy też, jak nazywano to w bardziej logicz­ nych czasach, sumieniu. Lecz kiedy moja podświadomość jest podporządkowana cudzej świadomości - to właśnie jest du­ chowa niewola, tak poniżająca, że ludzie, którzy próbowali ta­ kich sztuczek w prostszych epokach byli paleni na stosach jako czarownicy, i trudno się temu dziwić. Nie znoszę, kiedy wywiera się na mnie wpływ. Lu­ bię albo słuchać rozkazów, albo być wolny. W obu wypad­ kach moja dusza angażuje się w sposób świadomy i jasny. Kie­ dy jestem wolny, wybieram to, co naprawdę mi się podoba, a nie to, co tylko udaję, że lubię, bo powinno mi się to podo­ bać zdaniem innych osób. A zanim posłucham rozkazu, mu­ szę wiedzieć, skąd ten rozkaz pochodzi, jak w wypadku Dzie­ sięciu Przykazań. Lecz coś, co nazywa się presją, nawet gdy nosi bardziej sympatyczną nazwę perswazji, to dla mnie za­ wsze utajony wróg. Perswazja przynależy do kultu bezkształtności, do religii opartej na przelotnych modach, która w grun­ cie rzeczy popycha wszechświat, by dryfował z powrotem - 265 -

OBRONA W I A R Y

ku chaosowi. Pamiętam, jak w młodości wzdrygnąłem się od­ ruchowo, kiedy Matthew Arnold (który nieraz mówił rzeczy bardzo interesujące) powiedział mi, że Bóg jest „przepływem tendencji”. Od tamtej pory nienawidzę tendencji. Lubię jasno wiedzieć, dokąd się kierować, abym mógł pójść tam z własnej woli - lub odmówić.

m ię d z y

N

Sn e m a j a w ą

iektórzy publicyści zaproponowali, jako rzecz całkiem naturalną, by hipnotyzować osoby podejrzane o prze­

stępstwa. Psychologowie uważają bowiem, że hipnoza powodu­ je stan na pograniczu snu i jawy, a w tymże interesującym stanie człowiek mówi podobno samą prawdę i tylko prawdę. Nie muszę chyba wyjaśniać, co myślę o etycznej stronie tego pomysłu. A jeśli chodzi o stronę praktyczną, łatwo prze­ widzieć skutki. Chyląc głowę przed najnowszymi odkryciami nauki powiesimy pięciu czy sześciu ludzi na podstawie niezbi­ tych dowodów, jakimi będą ich wyznania pod hipnozą. Następ­ nie nauka odkryje, że w transie hipnotycznym pojawia się efekt zniekształcenia pamięci1. Uczeni udowodnią, że pewne rodza­ je fałszywych wspomnień szczególnie często występują pod wpływem hipnozy; niebawem zaczną spoglądać z wyniosłym dystansem na swych poprzedników, którzy nie mieli o tym

1 W tym miejscu Chesterton przewidział zjawisko, obecnie określane jako syndrom fałszywej pamięci (False Memory Syndrom - FMS). -267-

OBRONA W I A R Y

pojęcia i naiwnie wyobrażali sobie, że hipnoza jest metodą nie­ zawodną. Tymczasem ludzie powieszeni wskutek wizji, jakie jawiły się (a może śniły?) uczonym, pozostaną dokładnie tak samo powieszeni jak byli. W ten właśnie sposób wiedza poma­ ga prawu. Mówi się, że nauka ma swoich męczenników. Zaiste, święta prawda - ale nie zawsze są oni naukowcami. Co się tyczy atmosfery moralnej i społecznej mogę tyl­ ko powiedzieć, że jeśli ten pomysł zostanie zrealizowany bę­ dzie to koniec pewnej angielskiej tradycji - tradycji wyjątko­ wej, honorowej i subtelnej. Prawo angielskie ma całą masę wad, 0 których na ogół zapominamy, bo prawnicy bardzo sobie nasz system chwalą. Przy wszystkich swych wadach ma jednak tę za­ letę, że doprowadza niemal do donkiszoterii ochronę podejrza­ nego przed zasadzkami i podstępami. Niewykluczone, że stoi za tym nie tyle rycerskość, ile duch sportowy; i nie przeczę, że jest to bardziej może rycerskie niż sprawiedliwe. Lecz pa­ trzyłbym ze smutkiem, gdyby ta wielkoduszna narodowa tra­ dycja została zniszczona, czy to przez wyrozumowane teorie policyjne z Europy, czy też, tym bardziej, przez szarlatańskie 1 niedouczone teorie z Ameryki. Idea ustawodawstwa karne­ go nie wydaje się szczególnie wspaniałomyślna w żadnym kra­ ju świata, lecz gdy padają podobne propozycje widać, że nawet prawo ma więcej honoru od nauki. W rzeczywistości jednak taka nauka nie jest nauką. Jak po­ wiedziałem, to zwykła szarlataneria, efekciarski sposób wycią­ gania pieniędzy. Ludzie, którzy chcą, żeby prawo opierało się -268-

M I Ę D Z Y S N E M I J A WĄ

na hipnozie wykorzystują powszechny szacunek dla nauki i równie powszechną ignorancję. W całych dziejach ludzkich szarlatanom nie wiodło się tak świetnie jak teraz, kiedy są dużo mniej krytykowani i dużo rzadziej kontrolowani niż kiedykol­ wiek przedtem. W dawnych mrocznych epokach przesłuchi­ wano ich chociaż, żeby ustalić, czy nie są czarownikami albo czarownicami. Dzisiejsi ludzie patrzą sceptycznie nie tylko na czarownice, ale i na ich łowców. Nauczyli się wątpić jed­ nakowo w pseudonaukę i w metody, które ją demaskują. Jed­ no i drugie stało się kwestią prywatnej opinii, czyli po prostu kwestią gustu - a wciąż rosną tłumy, gustujące właśnie w pseu­ donauce. Coraz więcej ludzi żyje mechanicznie, bezrefleksyj­ nie, niczym pod hipnozą. Ich słowa i myśli są, jak w transie, po­ wtarzane za autorytetami, które żadnymi autorytetami nie są. Krótko mówiąc, żyją na pograniczu snu i jawy. Najwyraźniej jest to nie tyle stan, w którym człowiek mówi prawdę, ile stan, w którym wszystko może uznać za prawdziwe. Pogranicze snu i jawy to okres przejściowy, jak świt i zmierzch. Zwłaszcza ta druga metafora idealnie pasuje do sy­ tuacji. To, co się dzieje, jest bowiem zmierzchem - zmierzchem idei rozumu i jednocześnie idei autorytetu. Jedni twierdzą, że nauka głosi to czy owo, choć mają na myśli nie naukę, tylko na­ ukowców i w dodatku nie wiedzą ani nie dbają, kim owi na­ ukowcy są. Inni mówią, że duchy głoszą to czy owo, chociaż nie mają pojęcia, co to za duchy ani czy przypadkiem nie są zły­ mi duchami. Koncepcja, że powinien istnieć jakiś wzorzec czy - 269-

OBRONA W I A R Y

trybunał, rozstrzygający, co jest prawdą, a co fałszem, odróżnia­ jący wybitnych naukowców od kiepskich i złe duchy od dobrych, znikła jak wymieciona z olbrzymiej masy umysłów. W porów­ naniu z tym bezmiarem anarchii nawet oschła prawnicza pe­ danteria stanowi jedno z ostatnich ogniw, łączących nas jeszcze z logiką i dobrymi rządami. Przekleństwo całej sytuacji można ująć krótko: słowo „nauka” stało się magicznym zaklęciem, słu­ żącym do rzucania czaru.

moc

J

Au t o s u g e s t ii

ak oznajmiły gazety, sławny francuski psycholog, pan Coue1, jest coraz mocniej przekonany o wartości swo­ jej metody, polegającej na tym, by codziennie mówić sobie, że

każdego dnia pod każdym względem miewamy się coraz le­ piej. Ostatnio pan Coue doszedł do wniosku, że choć trze­ ba to mówić, nie trzeba w to wierzyć. Nie, wcale nie prze­ sadzam, a jeśli ktoś tu przesadza, to nie ja; powtarzam tylko słowo w słowo, co wyczytałem w prasie. Wystarczy mówić su­ gestywnym, monotonnym głosem, jak podczas melorecytacji, i nawet jeśli kompletnie w to nie wierzymy, słowa staną się prawdą. Oto typowa zemsta historii. Jest w takich zemstach do­ prawdy coś niesamowitego. Przez co najmniej cztery ostatnie stulecia - a w gruncie rzeczy dużo dłużej - świat drwił z ka­ płanów, nazywając ich oszustami i obłudnikami. Wrogowie

1 Emile Coue (1857-1926) - szeroko wówczas reklamowany lekarz i psy­ cholog, zwolennik leczenia autosugestią. - 271 -

OBRONA W I A R Y

zarzucali im, że mają zwyczaj sugestywnym, monotonnym głosem, jakby recytowali zaklęcia, wypowiadać deklaracje, w które nie wierzą. Ośmielę się wątpić, czy był to słuszny za­ rzut, niemniej był to zarzut ciężki. I oto się okazuje, że najbar­ dziej druzgocące słowa, jakie ciskano w twarz niegodziwym klechom i purpuratom - to słowa, jakimi reklamuje sam siebie nowoczesny psycholog. Nasza najgorsza obelga wobec nich to najlepsza rada, jaką on ma dla nas. Tak więc, kiedy już skoń­ czymy odsłaniać ponure machinacje obłudnych księży, którzy kazali nam bezmyślnie klepać magiczne formułki, możemy wziąć się za jeszcze bardziej bezmyślne klepanie jeszcze bar­ dziej magicznych formułek, nawet nie udając, że służy to na­ szej wierze czy bodaj zbawieniu duszy. Zamierzamy jedynie ulepszyć nasze ciała za pomocą swoistej autohipnozy i nauko­ wego szamanizmu. Niespecjalnie jednak wierzę w tę naukową teorię. Trud­ no oprzeć się wrażeniu, że gdyby tkwiło w niej ziarno prawdy już od dawna czerpalibyśmy z niej pożytki. Jeśli w życiu pry­ watnym oczekujemy pomocy od kogoś, kto przemawia mono­ tonnie i sugestywnie, mówiąc coś, w co nie wierzy, to z pew­ nością jakiś polityk czy inny ważny człowiek już by nam do tej pory pomógł w sferze życia publicznego. Nie mamy prze­ cież najmniejszych powodów uskarżać się na parlament, sko­ ro jedyne, czego nam trzeba, to nieszczere oświadczenia wy­ głaszane modulowanym głosem. Na pewno niejeden już raz widzieliśmy ministra, który nam powtarzał, że każde­ - 272 -

M I Ę D Z Y S N E M I J A WĄ

go dnia pod każdym względem miewamy się coraz lepiej. Co do niewiary we własne słowa, nasi politycy też nie pozosta­ wiają absolutnie nic do życzenia. Gdyby w tym właśnie leżał klucz do szczęścia i pomyślności, powinniśmy już dawno żyć w istnym raju.

MIECZ DLa NIEWOLNIKA

W

szyscy na ogół są zgodni, że cokolwiek robiła rewolu­ cja francuska, mocno z tym przesadzała. Co do mnie,

mam raczej wrażenie, że rewolucja francuska, tak jak francu­ ski befsztyk, dotarła zaledwie do fazy półsurowej. Nie zosta­ ła dokończona. O wiele za bardzo polegała na negacji; była po

brzegi pełna owej „negatywnej moralności”, opartej na zaka­ zach i tabu, na którą tak dziś utyskują artyści i anarchiści. Za­ częła od zdrowej idei, że wszyscy powinni stać się obywatelami - to jest, pełnoprawnymi dziedzicami kultury. Skończyła na tym, że wydziedziczyła ludzi mniej więcej z połowy cywiliza­ cyjnych osiągnięć. Nie dość, że próbowała (zresztą daremnie) zniszczyć religię, będącą przecież duszą cywilizacji, to w do­ datku zniszczyła wiele rzeczy, które nigdy nie powinny były przepaść - wręcz przeciwnie, należało je rozbudować i rozcią­ gnąć na całe społeczeństwo. Weźmy na przykład rodowe barwy i piękne stroje. Prze­ cież zamiast odbierać je szlachcie należało dać je zwykłym

-275-

OBRONA W I A R Y

ludziom. Rewolucja powinna była wykreować obraz śmieciarza odzianego w złotogłów i pyszniącego się radosnymi kolo­ rami, wizję czyściciela kominów ze wspaniałym piórem przy kapeluszu, portret sprzątaczki obwieszonej jak choinka lśnią­ cymi klejnotami. A co zrobiła? Ubrała księcia w nudny cy­ linder i trywialny surdut. Skutek widzimy do dziś w postaci bezbarwnych, pożałowania godnych książąt, z trudem odróżnialnych od tła. Spójrzmy na inną kwestię. Od zarania cywilizacji, od najdawniejszych czasów, znakiem rozpoznawczym wolnego człowieka było prawo do noszenia broni. Ktoś, kto nie miał miecza u pasa był rozpoznawany jako niewolnik. Za sprawą osobliwego błędu, nowoczesny ruch demokratyczny, głosząc, że chce dać wszystkim wolność, tak naprawdę ze wszystkich uczynił niewolników. A przynajmniej sprawił, że tak wła­ śnie ludzie wyglądają. Tak samo jak niewolnicy, nie mają pra­ wa nosić broni. Gdy człowiek współczesny kroczy przez za­ możne londyńskie przedmieście, zaś u jego pasa nawet przez lupę nie sposób się dopatrzeć śladowych pozostałości mie­ cza, człowiek ów myśli, że wygląda jak rozsądny biznesmen. Lecz jego przodkowie pomyśleliby, że jest czyimś chłopem pańszczyźnianym. Oczywiście, ten rozsądny biznesmen ma swoje roz­ sądne wyjaśnienie. W dzisiejszych czasach - powie — nie ma potrzeby bronić się samemu. Posiadamy wszak świetnie zorganizowaną i praktycznie wszechwładną policję. Ta od­ - 276-

M I E C Z DLA N IE WO LNI KA

powiedź, póki co, wystarczy na potrzeby zamożnego lon­ dyńskiego przedmieścia, choć nawet tutaj nasz biznesmen le­ piej zrobi, bacznie obserwując otoczenie. Powinien pojechać do Chicago i tam trochę pomieszkać - ciekawe, jak wtedy by zaśpiewał.

NIEBEZPIECZNE ZABaW KI

B

yłoby komplementem zbyt optymistycznym i na wyrost, gdybym powiedział, że świat dziecinnieje. Niestety, głu­

pota świata przejawia się generalnie w tym, że nie umie on docenić dziecięcej inteligencji. Ze wszystkich stron dobiega­ ją złowieszcze ostrzeżenia, które nawet mędrkom z Gotham1 wydałyby się brednią. Ot, chociażby przed ostatnim Bożym Narodzeniem dowiedziałem się w sklepie z zabawkami, że nie produkuje się już łuków i strzał dla małych chłopców, gdyż uznano je za niebezpieczne. Owszem, bywa i tak, że ryzykownie jest mieć mały łuk. A już zawsze ryzykownie jest mieć małego chłopca. Ale żadne inne społeczeństwo, pragnące uchodzić za zdrowe na umyśle nie wpa­ dłoby na to, że można zakazać posiadania łuków - chyba że dało­ by się też zakazać posiadania chłopców. Nie będę się tu zagłębiał 1 Gotham w tradycji angielskiej było miasteczkiem głupców, odpo­ wiednikiem polskiego Wąchocka. W pewnym dziecięcym wierszyku mędrkowie z Gotham wsiedli do balii, wyruszyli na morze „i gdyby balia była mocniejsza, opowieść byłaby dłuższa...”. -279-

OBRONA W I A R Y

w możliwe zalety takiej właśnie reformy. Z pewnością przyniosła­ by ona wiele korzyści, i niewykluczone, że już wkrótce będziemy mieli okazję poważnie się nad nimi zastanowić. Umysłowość no­ woczesna, jak się zdaje, zatraciła bowiem zdolność do rozróżnia­ nia między celem a środkiem, między chorą częścią ciała a choro­ bą, między używaniem a nadużywaniem. Najchętniej by usunęła chłopca razem z jego łukiem, skoro i tak zawsze wylewa dziecko z kąpielą. Spójrzmy bliżej na ten pożałowania godny stan rzeczy, biorąc za przykład sprawę niebezpiecznych zabawek. Pierwsze, co rzuca się w oczy, to oczywisty fakt, że spośród wszystkich przedmiotów, które dziecko widzi i których doty­ ka, najbardziej nawet niebezpieczna zabawka i tak jest najmniej groźna. Trudno by wskazać choć jeden element wyposażenia domu, który nie mógłby zrobić dziecku większej krzywdy niż mały łuk ze strzałami. Dziecko może oparzyć się przy komin­ ku, może ugotować się w kąpieli, może podciąć sobie gardło no­ żem do mięsa, może wylać na siebie wrzątek z czajnika, może zadławić się czymkolwiek, co jest wystarczająco małe albo skrę­ cić sobie kark spadając z czegokolwiek, co jest wystarczająco duże. Przez cały dzień porusza się w otoczeniu morderczej ma­ szynerii, zdolnej zabijać i kaleczyć równie skutecznie, jak taśmy i maszyny w najbardziej przerażającej fabryce. Bawi się w domu wypełnionym narzędziami tortur niczym siedziba hiszpańskiej Inkwizycji. I gdy tak tańczy w cieniu śmierci, trzeba je koniecz­ nie ocalić przed straszliwym zagrożeniem, jakie niesie kawałek sznurka przywiązany do zgiętej gałązki. - 280-

NI E B E Z P IE C Z N E ZABAWKI

Mały chłopiec potrzebuje zwykle nieco czasu, zanim na­ uczy się poprawnie trzymać łuk. Kiedy już go trzyma, sprawia mu ogromną frajdę, jeśli strzała poszybuje na kilka kroków, jak piórko czy jesienny liść. Zanim chłopiec porzuci strzały na rzecz samolocików na pewno trochę jeszcze urośnie i będzie strzelał celniej, ale i tak rozmiar szkód, jakie mógłby wyrządzić za po­ mocą luku będzie sto razy mniejszy niż szkody, jakie mógłby wyrządzić podnosząc po prostu zwykły kamień z ogrodu. Otóż, nie chowamy przed dzieckiem kamieni, aby po­ wstrzymać dziecko przed rzucaniem kamieniami. Nie ukrywa­ my wszystkich głazów świata w Muzeum Geologicznym, gdzie wstęp byłby dozwolony tylko dla dorosłych. Nie uprzątamy, co do jednego, kamyków z kamienistej plaży, bojąc się, że dziecko mogłoby ciskać nimi w morze i w ten sposób ćwiczyć rzuty. Ba, nie przeprowadzamy nawet oczywistej i pilnej reformy, polega­ jącej na zakazie używania żwiru do budowy dróg i układania otoczaków w ogródkach. Cały ten szeroki wachlarz możliwo­ ści, wszystkie te perspektywy społecznego postępu i oświecenia smętnie leżą odłogiem. Gdy chcemy zapobiec, by dziecko rzuca­ ło kamieniami, używamy innych metod, określanych dziś jako nienowoczesne, przestarzałe i sentymentalne. Próbujemy mia­ nowicie sprawować nad dzieckiem rozsądną władzę i wywierać na nie wpływ. Opieramy się na naszej prywatnej więzi z synem, a nie na publicznoprawnej więzi z granitem czy żwirem. To, co odnosi się do pocisku stworzonego przez przyrodę, odnosi się tak samo do pocisku wytworzonego przez człowieka, - 281 -

OBRONA W I A R Y

zwłaszcza że w wypadku strzały jest to pocisk dużo mniej sku­ teczny i przez to bardziej niewinny. Kamieniami przydrożnymi można kogoś naprawdę zamordować —taki też los spotkał świę­ tego Szczepana. Ale wątpię, czy święty Sebastian mógłby zgi­ nąć od strzał sprzedawanych w sklepach z zabawkami. Tak czy owak, zasada jest ta sama. Jeśli potrafisz nauczyć dziecko, by nie rzuciło kamieniem, potrafisz je również nauczyć, kiedy wol­ no wystrzelić strzałę z łuku. A jeśli niczego nie potrafisz go na­ uczyć, zawsze znajdzie coś, co nadaje się do rzucenia. Zakładamy, że da się przekonać chłopca, by nie miażdżył czyjegoś nosa odłamkiem skalnym. Skoro tak, da się go też przekonać, by nie przebijał tej części ciała strzałą z łuku. Wy­ chowanie, które sprawi, że dziecko nie ciśnie cegłą w listono­ sza, prawdopodobnie zniechęci je też do szycia z kuszy w stronę policjanta. Ale idea, że niezbędne są specjalne przedmioty, opa­ trzone etykietką „niebezpieczne”, aby dziecko mogło stanowić groźbę dla siebie i otoczenia, jest tak nonsensowna, że trudno pojąć, jakim cudem ludzki mózg zdołają na serio rozważać. Prawda wygląda tak, że naturalny autorytet domu i ro­ dziny, zwłaszcza pośród ludzi ubogich, uległ dziś zniszczeniu. Fanatyczni wyznawcy postępu —teoretycy i urzędnicy —któ­ rzy sami doprowadzili do tego zniszczenia, teraz na gwałt szu­ kają zastępczych metod kontroli nad dziećmi. W normalnych warunkach rodzice dbają, by dziecko nie wyrządziło nadmier­ nych szkód swoim łukiem i strzałami, a jednocześnie by mogło się nimi cieszyć. Urzędnicy nie są jednak w stanie nadzorować -282-

N I E B E Z P I E C Z N E ZABAWKI

wszystkich chłopców. Nie da się wyznaczyć każdemu wyrost­ kowi policjanta, by go pilnował, kiedy chłopak wdrapuje się na drzewa albo wpada do stawu. Nowoczesny intelekt osuwa się więc na zamulone dno: próbuje zapobiegać nadużywaniu rzeczy, zabraniając w ogóle ich używania. To całkiem jakby zabronić istnienia drzew i stawów. Niewykluczone, że i tego niebawem urzędnicy się chwycą. Słyszeliśmy przecież o dzikich plemio­ nach, które osądzają tomahawk za morderstwo lub uroczyście palą drewnianą maczugę za szkody, jakie wyrządziła. Do takie­ go poziomu umysłowego może jeszcze wrócić nasz świat. A przecież na tym intelektualnym dnie słychać jeszcze pu­ kanie od spodu. Z Ameryki dobiegają wieści o chłopcu, któ­ ry wyrzucił swoją armatę-zabawkę, by wnieść wkład w proces światowego rozbrojenia. Nie wiem, czy to prawda, ale, biorąc wszystko pod uwagę, wolę już myśleć, że tak. Wyobraźnia ła­ twiej ogarnie jednego małego potworka, który naprawdę zro­ bił coś takiego, niż wiele dużych potworków, które by to wy­ myśliły i podziwiały. Oczywiście, byli i tacy, którzy ani tego nie wymyślili, ani nie podziwiali. Amerykanie mają tę osobli­ wą cechę, że umieją jednocześnie tworzyć historyjki, które sami drwiąco nazywają wyciskaczami łez, i zarazem je parodiować, tak że czasem trudno odróżnić, która z amerykańskich history­ jek naprawdę jest ckliwą bajką, a która pastiszem. Nie ulega jed­ nak wątpliwości, że tę akurat historyjkę wielu ludzi powtarzało z głęboką rewerencją. Jest to, jak powiedziałem, symptom kolej­ nego stadium uwiądu mózgu. Każdy (przy odrobinie szczęścia) -283-

OBRONA W I A R Y

potrafi stłuc okienną szybę używając strzały, wystrzelonej z łuku-zabawki, ale nikt, mimo najusilniejszych starań, nie zbom­ barduje miasta z armaty-zabawki. Skoro sam tylko model arma­ ty budzi w ludziach sprzeciw, z pewnością muszą czuć sprzeciw również na widok obrazów przedstawiających armaty, co odnosi się tak samo do obrazów przedstawiających miecze albo włócz­ nie. Czeka nas zatem wielka czystka w galeriach sztuki na ca­ łym świecie. To jednak jeszcze nic w porównaniu z następnym krokiem, jaki powinniśmy podjąć, trzeba bowiem przeprowa­ dzić czystkę we wszystkich bibliotekach. Ta sama zasada moral­ na rozciąga się przecież także na wybitne dzieła literatury, gło­ szące chwałę oręża. Gdzieś po stu czy dwustu latach takiego postępu ludziom może w końcu zaświta, że coś jest nie w porządku z ich zasadą moralną. Nie w porządku jest zaś to, że ich zasada moralna jest całkowicie niemoralna. Broń, jak każde inne dzieło ludzkiej sztu­ ki i przedsiębiorczości, ma dwa oblicza. Można używać broni dla wyrządzania zła albo dla przeciwstawienia się złu. Broń zawiera element autentycznej poezji i jednocześnie element autentycznej, a przez to odpychającej prozy. Lecz dziecinna zabawka, symbo­ liczny miecz i łuk, oznacza poezję bez cienia prozy, dobro bez cie­ nia zła. Dziecięcy miecz to abstrakcja, czysty duch bohaterstwa, który nie ma nic wspólnego ze strasznymi realiami mieczy. To du­ sza miecza, która nigdy nie splami się krwią.

P a Ń S t w o W ie

J

l E P ie j

eśli dalej będziemy zmierzać metodycznie w jedynym słusz­ nym kierunku, zniknie sama nawet idea własności. Nie znisz­ czy jej rewolucyjna przemoc bolszewików, ale raczej nasz roz*

paczliwy, szaleńczy obyczaj, by nie robić rewolucji. Świat znajdzie się, a może już się znalazł, pod okupacją dwóch potęg, zrastają­ cych się dziś w jedną superpotęgę. Mówię oczywiście o tej części świata, gdzie panuje nasz system ekonomiczny, i o tej części dzie­ jów, która potrwa o wiele dłużej niż nasze własne czasy. Owszem, wcale nie wątpię, że prędzej czy później ludzie na nowo odkryją przyjemność tak naturalną, jak posiadanie własności. Lecz mogą to odkryć dopiero po upływie długich wieków, tak mrocznych, jak stulecia, gdy panowało pogańskie niewolnictwo. Mogą to od­ kryć w następnej epoce historycznej, po ruinie całej naszej cywi­ lizacji. Barbarzyńcy wpadną kiedyś na ten pomysł, wyobrażając sobie, że wymyślili coś nowego. Póki co, mamy przed sobą perspektywę kompletnego połą­ czenia dwóch sił, z których każda już jest swoistym połączeniem. Obie te siły mocno wierzą w jedność. Nigdy sobie nie przyswo­ -285-

OBRONA W I A R Y

iły, nigdy nawet nie słyszały, że może istnieć duma płynąca z po­ działu. Brak im wyobraźni, by zrozumieć ideę, wyrażoną w Ge­ nesis i wielkich mitach; ideę, że samo stworzenie świata już było podzieleniem. Świat zaczął się od podziału na niebo i ziemię; ludzkość zaczęła się od podziału na kobietę i mężczyznę. Lecz umysły płaskie i po brzegi wypełnione truizmami nie są w stanie dostrzec różnicy między twórczym rozłamem, dzielącym Adama i Ewę a niszczącym rozłamem, dzielącym Kaina i Abla. Tak czy inaczej, owe siły i umysły wykazują dziś identyczne nastawienie - niechęć do wszelkiego dzielenia, a zatem również do dystrybu­ cji własności. Głoszą unifikację, jednomyślność i harmonijność. Jedną z tych sił jest państwowy socjalizm, drugą - wielki biznes. Ponieważ obie nie wierzą w podział, nie mogą pozostać rozdzie­ lone; ponieważ obie wierzą tylko w ujednolicanie, ujednolicą się między sobą. Już dziś są jednym duchem; niebawem staną się jed­ nym ciałem. Socjalizm nazywa to solidarnością, a wielki biznes konsolidacją, więc wszystko wskazuje, że prędzej czy później oba potwory zostaną wyuczone, by mówić o „konsolidarności”1. Lecz, pod takim czy innym hasłem, nie ulega wątpliwości, jaki charak­ ter będzie miał świat, który wspólnie stworzą. Ten świat już teraz nabiera kształtów i staje się coraz bardziej zwyczajny: świat orga­ nizacji, syndykalizmu, standaryzacji. Ludzie będą kupować czap­ ki, domy, wakacje i lekarstwa wytwarzane według tych samych

1 Ironia Chestertona trafiła całkiem blisko: stosownym słowem okazała się „konwergencja”. -286-

PAŃSTWO WIE LEPIEJ

powszechnie obowiązujących schematów; będą karmieni, odzie­ wani, wychowywani i poddawani badaniom przez jeden wiel­ ki, skomplikowany system. Lecz gdyby ich spytać, czy instytucja, która zapewnia im jedzenie i dach nad głową jest komercyjna, czy też stanowi własność lokalnego samorządu, prawdopodobnie nie będą wiedzieć i możliwe, że będzie im to zupełnie obojętne. Wiele osób głęboko wierzy, że ludzkość osiągnie szczęście w tym nowym światowym pokoju, że klasy społeczne wreszcie się pogodzą, a dusze znajdą ukojenie. Co do mnie, myślę, że aż tak źle nie będzie. Ale przyznaję, że sporo czynników sprzyja ta­ kiemu właśnie katastrofalnemu zadowoleniu. Całe rzesze już te­ raz godzą się żyć w niewoli; bo ludzie w naturalny sposób podda­ ją się rządom, i może szczególnie właśnie rządom despotycznym. Każdemu inteligentnemu człowiekowi musi jednak rzucać się w oczy, że ów nowy rząd będzie gorzej niż despotyczny. Z sa­ mej istoty konsorcjum wynika, że jest ono władne nie tylko, ni­ czym państwo, zdusić bunt motłochu i wytępić wszelkie siły, mo­ gące być dla niego zbrojną konkurencją, lecz również zniszczyć każdy nowy obyczaj, ubiór, rzemiosło czy prywatne przedsięwzię­ cie, które nie przypadnie mu do gustu. Militaryzm umie jedy­ nie sprawić, że zwyczajni ludzie przestaną walczyć, za to mono­ pol może sprawić, że przestaną kupować i sprzedawać cokolwiek oprócz towarów (na ogół gorszej jakości) noszących znak towa­ rowy monopolu. Sądząc z historii i ludzkiej natury, jest absolutnie pewne, że despotyzm będzie się stawać coraz bardziej despotycz­ ny, podczas gdy towary będą się stawać coraz lichsze. Lecz nie - 287-

OBRONA W I A R Y

zapominajmy, że oprócz towarów będą też istnieć ideały. Wszy­ scy najbogatsi ludzie w ruchu zmierzającym do stopienia dwóch systemów dają jasno do zrozumienia, że są w posiadaniu sporej liczby tych miłych duchowych pociech. Ludzie zawsze mają ide­ ały, kiedy już nie mogą mieć idei. U podstaw bolszewizmu i wielu innych prądów nowocze­ snych leży nowy rodzaj zwątpienia. To nie tylko zwątpienie w Boga, lecz szczególnie i przede wszystkim zwątpienie w czło­ wieka. Religia chrześcijańska, Kościół katolicki i dawna etyka były przepełnione inną mentalnością, bo naprawdę wierzyły, że ludzie mają prawa. To znaczy, wierzyły, że przeciętny człowiek jest wyposażony we władze, przywileje i rodzaj autorytetu. To zaś oznaczało, że przeciętny człowiek miał prawo, w pewnym zakresie, robić co chciał z martwą materią - czyli posiadał pra­ wo własności. Mógł też, w granicach rozsądku, rządzić innymi zwierzętami - to zaś prawo wykracza poza wegetarianizm i wie­ le innych idei. Mógł decydować o własnym zdrowiu i, jeśli taka jego wola, wystawiać je na ryzyko w swoich normalnych rela­ cjach z otoczeniem - co jest sprzeczne z prohibicją i wieloma innymi zakazami i nakazami. Miał prawo rozstrzygać, gdy cho­ dziło o zdrowie jego dzieci oraz, ogólnie biorąc, wychowywać synów i córki najlepiej jak potrafił - co z kolei stoi w sprzeczno­ ści z dzisiejszą interpretacją państwowego nauczania. Religia chrześcijańska, mająca do ludzi zaufanie, zostawiała te podstawowe decyzje w ludzkich rękach. Ale nowe światopoglą­ dy odnoszą się do ludzi ze skrajną nieufnością. Twierdzą, że tyl­ -288-

PAŃSTWO WIE LEPIEJ

ko wyjątkowym osobom można dać jakieś prawa w takich kwe­ stiach, a kiedy już się trafi taka wyjątkowa osoba, ma ona jeszcze większe prawo rządzić innymi niż sobą. Ten głęboki sceptycyzm wobec zwykłego człowieka jest wspólnym elementem, łączącym najbardziej nawet sprzeczne prądy nowoczesnej myśli. To dlatego pan Bernard Shaw marzy, by wyewoluowało jakiś nowe zwierzę, mądrzejsze i bardziej długowieczne od istoty ludzkiej. To dlate­ go socjalista, pan Sidney Webb, chce spędzić ludzi w jedno stado, niczym owce albo inne zwierzęta znacznie od ludzi głupsze. Tacy myśliciele nie buntują się przeciw anormalnej tyranii, lecz prze­ ciw temu, co uważają za tyranię normalności. Nie podnoszą rebe­ lii przeciw królom, lecz przeciw obywatelom. Dawny rewolucjonista, stając na dachu i patrząc z góry na miasto mówił sobie: „I pomyśleć, że książęta i szlachta wiodą w tych pałacach luksusowe życie, a królewscy gwardziści z całą arogancją tratują mieszczan po ulicach!”. Jego dzisiejszy następ­ ca, patrząc na nas z góry, mówi: „I pomyśleć, że wszyscy ci głupi ludzie żyją w niegustownych domach albo w niedouczonych śro­ dowiskach! Jak fatalny przykład dają swoim dzieciom! Jak krzyw­ dzą swoje psy! Jak maltretują psychicznie swe papugi!”. Słusznie czy nie, dzisiejsi mędrcy nie wierzą, że normalny człowiek potrafi sam rządzić sobą i własnym domem. A już z pewnością nie chcą, by rządził państwem. Tak naprawdę nie zamierzają dawać mu żadnej władzy politycznej. Owszem, chętnie dadzą prawo gło­ sowania w wyborach, ponieważ już dawno odkryli, że w prak­ tyce nie oznacza to wpływu na ich poczynania. Kosym okiem - 289-

OBRONA W I A R Y

patrzą, jeśli normalny człowiek ma dom, żonę, dziecko, psa, kro­ wę czy kawałek pola - bo to czyni go silniejszym. Dlatego z rodzajem smętnego rozbawienia zauważam, że im bardziej górnolotnie szybują frazesy, tym bardziej spada wartość płac. Widzę, że prorocy nowego społeczeństwa wciąż oferują bez­ domnym coś dużo wznioślejszego niż dom rodzinny i obiecują nadludzką wyższość ludziom, którym nie pozwala się na normal­ ność. Całkiem podoba mi się marzenie o dawnej niełatwej demo­ kracji, w której każda istota ludzka powinna otrzymać z ludzkiego życia ile tylko możliwe. A tymczasem błyskotliwy autor Pierwszych ludzi na Księżycu1 wkrótce pewnie będzie nas wykpiwał w powie­ ści Ostatni ludzie na Ziemi. Gdy człowiek traci dumę z posiada­ nia własnego domu czy własnego warsztatu pracy, traci również pewien nieuchwytny element, przynależny do jego samopoczucia, do wyprostowanej postawy, do sposobu, w jaki stąpa po planecie. Siedząc w metrze czy tramwaju pośród przemęczonych urzędni­ ków i źle opłacanych robotników, czytam o wspaniałej nowocze­ snej koncepcji, że ludzie staną się jak bogowie, i zastanawiam się, kiedy ludzie staną się po prostu jak ludzie.

2

H .G. Wells. “

290

-

Za P o M N i An A w o l n o S ć

T

ypową cechą nowoczesnych pomysłów na ulepszenie świata jest przymus. Mamy obowiązkowe szkoły, obo­

wiązkowe ubezpieczenia, obowiązkową abstynencję od różnych używek, a wkrótce pewnie obowiązkowe pośrednictwo w spo­ rach. Oprócz obowiązków, mamy też wielką liczbę zakazów, czego przykładem jest prohibicja. Wyobraźmy sobie, że w Księdze tysiąca ijednej nocy opisano arabskie imperium, którym rządzi wielki wezyr, prawa ręka suł­ tana. Wezyr zostaje zamordowany. Okazuje się, że fryzjer przy goleniu poderżnął mu gardło brzytwą. Sułtan natychmiast za­ brania ludziom posiadania brzytew, jak imperium długie i sze­ rokie. Owszem, byłby to zakaz na skalę iście imperialną, lecz trudno uznać, że w ten sposób sułtan dotarł do najgłębszych przyczyn niezadowolenia, wyśledziwszy, skąd pochodzi ferment buntu. Nie odkrył przecież, dlaczego fryzjer zamordował wezy­ ra. Jedyne, co odkrył, to narzędzie zbrodni, i ciut nadmiernie się nim przejął. A kiedy już urzędnicy odbiorą brzytwę każde­ mu mieszkańcowi państwa, sułtan, ku swemu bezgranicznemu -291

-

OBRONA W I A R Y

zdumieniu, dowie się, że następny wezyr zginął, bo służący roz­ bił mu głowę kijem od szczotki. Niebawem czeka go kolejna niespodzianka, bo coraz więcej osób przerzuci się z brzytew na kije, tak jak w czasach prohibicji coraz więcej Amerykanów przerzuca się z alkoholu na narkotyki. I w ten oto sposób suł­ tan, ów prosty barbarzyńca, zacznie powoli odkrywać ważną i elementarną zasadę polityki - tę mianowicie, że zło kryje się w ludzkiej duszy, a nie w ludzkich narzędziach. Prohibicja oznacza zakaz posiadania konkretnego obiektu prywatnej własności. To tak jakby zakazać posiadania scyzory­ ków, zapałek lub wiecznych piór. Można przecież zadźgać ko­ goś scyzorykiem, podpalić czyjś dom przy użyciu zapałki albo podrobić czyjś podpis wiecznym piórem. Lecz jeśli nasi władcy myślą, że te przestępstwa stały się zbyt nagminne i trzeba karać za samo posiadanie narzędzi, służących do ich popełnienia, my ze swej strony powinniśmy zdać sobie sprawę, że państwo z iry­ tującą nadopiekuńczością wtrąca się w nasze prywatne życie. Skoro nie jesteśmy godni zaufania, i nie wolno nam powierzać scyzoryków i zapałek, to w takim razie nie wolno nam powie­ rzać również naszych własnych rąk i nóg, bo i one mogą zostać użyte w niewłaściwy sposób. Dawni barbarzyńcy nie mogli się nadziwić, że republi­ ka jest „narodem królów”. Dzisiejsi barbarzyńcy patrzą na tę koncepcję z jeszcze większym niedowierzaniem - aż w koń­ cu, nie mogąc jej zrozumieć, zaczynają nią gardzić. Prusacy, modelowe okazy barbarzyńców, gardzili nią bardzo głęboko. - 292 -

Z A P O M N I A N A WO L N O Ś Ć

Jedyna władza, jaką umieli sobie wyobrazić, to władza bez­ graniczna. Tymczasem idea narodu królów głosi, że obywatel szanuje każdego innego obywatela tak jak jeden król szanuje innego króla. To nie tylko kwestia równości, lecz także god­ ności. Całkiem jakby na dachu każdego prywatnego domu po­ wiewała suwerenna flaga, a każde ogrodzenie stanowiło gra­ nicę państwa. Dom obywatela, jego obyczaje, jego stosunki rodzinne, jego relacje z przyjaciółmi - wszystko to w prawdzi­ wej republice jest postrzegane nie tylko jako godne, ale wręcz jako święte i nietykalne, zaś owa godność i świętość wywodzą się z Rzymu. W dzisiejszych fabrycznych miastach, tych odrażających maszynach do obsługi przyziemnego kapitalizmu, w których najbardziej psują się ludzie, władze stłamsiły wolność nie w imię rzeczywistego braterstwa i rzeczywistej równości, lecz w imię fałszywego braterstwa filantropów i równości, która równa nas w dół do poziomu niewolników. Pytanie o wolność to ostat­ nie co przychodzi ludziom do głowy, gdy rozważana jest jakaś propozycja polityczna czy społeczna. Wystarczy, żeby ktoś z ta­ kiego czy innego powodu wskazał na jakieś złe ludzkie zacho­ wanie, i zaraz pada sugestia, że powinno się tego zachowania zabronić, więcej nawet, że powinna je ścigać policja. Tacy re­ formatorzy nie mają najbledszego pojęcia, że gdzieś trzeba wy­ znaczyć granicę. Bo przecież - myślą sobie - skoro policja zaj­ muje się pijakami, to dlaczego nie miałaby się zająć palaczami? Skoro zajmuje się piciem i paleniem, to dlaczego nie spaniem, -293-

OBRONA W I A R Y

oddychaniem i mówieniem? Człowiek potrafi zrobić krzywdę sobie i innym na tyle różnych sposobów! Zanikła już idea, że własne problemy każdy powinien rozwią­ zywać na własną rękę, a inni ludzie nie mają prawa narzucać mu decyzji. Cały sens wolności i cały sens demokracji można streścić jednym słowem: „samorząd”. Słowo to, dziś używane w zupełnie innym znaczeniu, pierwotnie oznaczało, że każdy sam rządzi wła­ snym życiem. Inaczej mówiąc, człowiek nie ma nad sobą innych ludzkich panów - lecz sam musi nad sobą panować. Sam nad sobą dzierży moralną władzę, ponieważ właściwa moralna władza ist­ nieje ponad nim, a boska część ludzkiej natury ma słuszne prawo, by rządzić zwierzęcą. Oznacza to również, że nad wieloma aspektami swego życia człowiek musi sprawować samodzielną moralną kon­ trolę. Gdy ta kontrola zostaje mu odebrana, staje się niewolnikiem. To, co dzisiaj nazywa się demokracją, ja osobiście nazwał­ bym plutokracją. Nie jest to żaden kompletnie samorząd. Istnie­ je pewna przewidywalna granica tego, co może zrobić król albo co może przyjść mu do głowy. Jednak nie da się przewidzieć, co zrobią bezgraniczne siły chaosu - siły bogactwa i jaskrawego blichtru, krzykliwie narzucanych mód i obowiązujących sposo­ bów myślenia, które rozpętały się po świecie, aby zdławić ludzką indywidualność. Kiedyś mówiono, że lepsze są rządy bezosobo­ wych parlamentów niż rządy jednostki. Lecz najgorsze są rządy bezosobowej anarchii.

P r a w o n a STRAŻY ANARCHII

C

icha anarchia przeżera nasze społeczeństwo. Zatrzymam się chwilę nad tym słowem, bo prawdziwa natura anarchii

jest na ogół źle rozumiana. Anarchia wcale nie musi być brutal­ na, ani oddolna; równie dobrze może brać początek ze szczytów władzy. Rząd może się zanarchizować tak samo jak lud. Anarchia to taki stan umysłu czy sposób działania, kiedy nie sposób przestać czegoś robić. To utrata samokontroli, pozwala­ jącej na powrót do normalności. Anarchia ma miejsce nie wtedy, gdy ludziom wolno rozpocząć zamieszki, dziwactwa, eksperymen­ ty czy niebezpieczne rozwiązania. Anarchia ma miejsce wtedy, gdy ludzie nie są w stanie tego skończyć. Ten rodzaj chaosu opanowuje warstwę rządzącą równie łatwo jak resztę społeczeństwa. A w dzi­ siejszej Anglii to właśnie siły, które nami rządzą są opanowane przez chaos - są autentycznie opętane przez demony. To wcale nie przesada. Nowoczesne państwo nagle, po cichu, kompletnie osza­ lało. Plecie bzdury - i nie umie przestać. Świat nowoczesny jest umysłowo chory, nawet nie dlatego, że godzi się na nienormal­ ność, ale dlatego, że nie potrafi wrócić do normalności. -295-

OBRONA W I A R Y

Widzimy to w bezmyślnym mnożeniu kar, takich jak wię­ zienie. Zdarza się nieraz, że ci sami reformatorzy, którzy głoszą, że więzienie jest złe, chcą ulepszyć ludzi dając im go trochę wię­ cej. Widzimy to w ustawach, uchwalanych w pośpiechu i byle jak. Nie dość, że anarchia sama nie wie, czego chce, to w dodat­ ku nie wie nawet, czego nienawidzi. Definicja każdego niemal przestępstwa staje się coraz bardziej ogólnikowa i nieokreślona, zajmując coraz większą przestrzeń, jak chmura, która spłaszcza się i rozwleka nad coraz to nowymi obszarami. Na przykład, można by pomyśleć, że okrutne traktowanie dzieci to rzecz spo­ radyczna, przerażająca i nie do pomylenia z czymś innym, jak ojcobójstwo. A tymczasem pojęcie to zostało dziś rozciągnięte praktycznie na każde zaniedbanie, do jakiego tylko może dojść w ubogiej rodzinie. Zbrodnia, którą do tej pory kojarzyliśmy z Herodem i rzezią niewiniątek, za chwilę zostanie przypisana Maryi i Józefowi, który zgubili swoje dziecko w świątyni. Inny przykład z tysiąca to rozmycie idei zniesławienia. Obec­ ne zniesławienie tak się ma do prastarego i słusznego gniewu na człowieka, który mówi fałszywe świadectwo przeciw bliźniemu swemu, jak obecne „okrucieństwo” wobec dzieci ma się do prasta­ rej i słusznej zgrozy na widok rodziców, nienawidzących własne­ go ciała i krwi. Sprawy o zniesławienie stały się rodzajem sportu, uprawianego przez mało wysportowanych osobników, którzy są na tyle zamożni, że stać ich na tę akurat rozrywkę. Trzeciorzędna piosenkarka wyprocesowała sobie odszkodowanie, bo ktoś nazwał jej piosenkę „ordynarną”. To całkiem jakbym ja mógł wsadzić do - 296-

PRAWO N A S T R A Ż Y A N A R C H I I

więzienia sąsiada, bo nazwał mój charakter pisma „rokokowym”. Polityk dostał odszkodowanie od gazety, która napisała, że opo­ wiadał dzieciom o reformie celnej. Sąd uznał najwidoczniej, że ten porywający temat mógł zbrukać czyste dziecięce duszyczki jak de­ moralizacja nieletnich. Wszystko to stanowi przejaw anarchii, bo nie ulega wątpliwości, że tacy ludzie zatracili zdolność rozróżnie­ nia, czy też poczucie proporcji, pozwalające zrozumieć, czym róż­ ni się nazwanie kobiety ordynarną piosenkarką od nazwania jej or­ dynarnym słowem, albo czym różni się oskarżenie człowieka, że szerzy wśród niewinnych dziatek koncepcję ceł zaporowych, od oskarżenia, że szerzy grzech i hańbę. Zasadnicza sprawa polega jednak na tym, że anarchia, która się w ten sposób przejawia, nie jest ani szczególnie, ani wyłącznie typowa dla społeczeństwa. Jest to anarchia w organach władzy. To organy państwa - ów głos klasy rządzącej - nie umieją odróżnić okrucieństwa od zaniedbania. To sędziowie i ich potulne sądy przysięgłe nie widzą różnicy między poglądem a zniesławieniem. To świetnie opłacani eksperci z na­ ukowymi tytułami doprowadzili do uchwalenia pierwszego eugenicznego aktu prawnego —ustawy dotyczącej osób niedorozwi­ niętych1, którą można by zatytułować „Idioci - idiotom” - a przez 1 Chesterton ma na myśli M ental Dejiciency Act (ustawę o osobach niedorozwiniętych), gorąco popieraną przez socjalistów i niektórych hierar­ chów anglikańskich. Ustawa dzieliła osoby niedorozwinięte na idiotów, imbe­ cyli, upośledzonych umysłowo oraz niedorozwiniętych społecznie (czyli ludzi przeciętnie inteligentnych, lecz o skłonnościach przestępczych i aspołecznych). Wszyscy ci ludzie mogli być na mocy ustawy dowolnie długo przetrzymywani w zamknięciu, rozważano też pomysł ich przymusowej sterylizacji. -297-

OBRONA W I A R Y

to dowiedli, że nie są w stanie dostrzec różnicy między wariatem a normalnym człowiekiem. Zło naszych czasów, generalnie biorąc, wynika z niezrozu­ mienia pewnej prostej zasady. Ludzie nie rozumieją, że wyjątek potwierdza regułę. Zabicie mordercy może być słuszne albo nie, lecz jeśli jest słuszne, to wyłącznie dlatego, że niesłusznie i nie­ dobrze jest zabijać człowieka; nie da się tu wskazać innej racji. Gdyby kat, powiesiwszy mordercę, zabrał się ochoczo za wie­ szanie swych przyjaciół i krewnych, kierując się własną fantazją i upodobaniem, to (intelektualnie rzecz ujmując) odciąłby tym samym mordercę od szubienicy; unieważniłby jego powiesze­ nie, nawet jeśli samemu mordercy niewiele już by z tego przy­ szło. Tak też kiedy mówimy, że szaleniec nie może odpowiadać za swe czyny, implikujemy, że normalny człowiek za swe czyny odpowiada. Odpowiada też za to, jak traktuje szaleńca. Tymcza­ sem wyznawcy eugeniki i innych form Przeznaczenia próbują traktować wszystkich ludzi jak nieodpowiedzialnych, co stano­ wi najgłupsze i najpłytsze szaleństwo w dziejach filozofii. M u­ szą uważać każdego, w tym siebie samych, za wyjątki od nieist­ niejącej reguły. Pierwszym krokiem eugeników było rozszerzenie granic szpitala dla wariatów. Zacznijmy więc od tej właśnie kwestii i zadajmy sobie pytanie, czym jest obłęd i jaka jest jego funda­ mentalna pozycja względem ludzkiego społeczeństwa. Ten nie­ dojrzały, infantylny sceptycyzm, skuwający wszelką myśl w oko­ wach frazesów, często wygłasza opinię, że szaleńcy to po prostu - 298 -

PRAWO N A S T R A Ż Y A N A R C H I I

mniejszość, a normalni to po prostu większość. Nonsensy opo­ wiadane przez takich sceptyków zawsze trafiają kulą w płot, tak niezawodnie, jakby rządziło tym jakieś prawo magii. Szaleńcy nie są mniejszością, bo nie tworzą wspólnoty - i na tym właśnie polega ich szaleństwo. Ludzie normalni nie są większością - są ludzkością, a ludzkość nie jest kategorią stopniowalną. Na tyle, na ile wariat się różni, różni się od każdej mniejszości czy więk­ szości. Obłąkany, który uważa się za nóż, nie zawiera sojuszu z obłąkanym, który myśli, że jest widelcem. Tam, gdzie kończy się racjonalność, zanika racjonalny kontakt między ludźmi. Nie ma gruntu, na którym można by się spotkać; nie ma żadnej go­ spody na tych zwichrowanych drogach poza światem. Święty, przestępca, męczennik, cynik, nihilista - wszyscy oni mogą rzucać światu wyzwanie, pozostając przy zdrowych zmy­ słach. Lecz szaleniec nie rzuca światu wyzwania. On neguje świat. Przeczy rzeczywistości takiej jaka jest. Wyobraźmy sobie, że sto­ imy wokół trawnika, pośrodku którego rośnie drzewo. To prawda, że każdy z nas będzie postrzegał je inaczej pod różnymi aspekta­ mi, a liczba owych aspektów jest nieskończona, ale nie o to cho­ dzi, bo tak czy owak będzie ono dla nas drzewem. Lecz znajdzie się między nami przerażający wyjątek. Pewien człowiek, patrząc na drzewo, nie powie, że ma ono grzywę jak lew. Powie, że to la­ tarnia. Właśnie dlatego, i tylko dlatego, wariat stoi poza zasięgiem przepisów karnych. Jeśli ktoś naprawdę sądzi, że jedno drzewo to latarnia, a drugie fontanna, nie ma sensu mówić do niego: „Nie kradnij jabłek z latami, bo powiesimy cię na fontannie”. -299-

OBRONA W I A R Y

Lecz ilekroć uznajemy kogoś za wariata, to tylko jedno­ myślnym werdyktem normalnych ludzi. Jeśli inne osoby uwa­ żają, że na tym drzewie wisi jakaś mała latarenka, a jeszcze inne że drzewo jest latarnią porośniętą gałęziami i liśćmi, oznacza to, że w tej sprawie istnieje całe spektrum poglądów, a czło­ wiek, który uważa drzewo za latarnię nie jest szalony - wyznaje po prostu pogląd skrajny. Kiedy w dodatku wyłącznie botanik umie doszukać się w tym drzewie drzewa albo wyłącznie spe­ cjalista zdoła orzec, że drzewo, wbrew pozorom, jednak nie jest latarnią, ów zwolennik skrajności na pewno nie choruje na za­ burzenia umysłowe; już prędzej chorują jego przeciwnicy. I na tej samej zasadzie człowiek nie jest imbecylem, jeśli nikt poza eugenikiem nie uważa go za takiego. Nawet kiedy musimy we­ zwać psychiatrę, by fachowo ocenił, czy nasz dziadek przypad­ kiem nie oszalał, zawsze mamy na myśli coś, co jest szaleń­ stwem wedle ogólnoludzkiej definicji szaleństwa. Jest jasne jak słońce, że nie wolno pozwolić naukowcom, by majstrowali przy tej definicji, bo inaczej pozwolimy pilotom rozbijać statki na skałach i twierdzić, że jedyną prawdziwą przystanią jest nie­ bo; pozwolimy sędziom puszczać wolno morderców i wyja­ śniać, że morderstwo, ogólnie biorąc, przysłużyło się wszystkim zainteresowanym; pozwolimy żołnierzom, by przegrywali bi­ twy, a potem opowiadali, że prawdziwą chwałę można znaleźć tylko na dnie poniżenia; pozwolimy kasjerom rabować ban­ ki w celach reklamowych, a dentystom uprawiać tortury, ma­ jące uświadomić pacjentom, jak bezbolesne jest ich codzienne -300-

PRAWO N A S T R A Ż Y A N A R C H I I

życie; słowem, spuścimy ze smyczy prywatne fantazje, by mogły atakować publicznie akceptowane pojęcia o życiu, bezpieczeń­ stwie, pomyślności czy przyjemności. Specjalista może nam po­ wiedzieć, czy ktoś jest obłąkany i pod jakim względem. Ale jeśli wzywamy specjalistę, to tylko dlatego, że sami rozumiemy, na czym polega różnica między obłędem a normalnością.

Sk u t e c z n a

N

p o l ic ja

iedawna fala morderstw, których sprawców nie wykry­ to, wywołała naturalnie dyskusję o problemach poli­

cji. Dyskutanci uznawali na ogół, że w takiej sytuacji wypada się domagać, aby policja była „lepiej zorganizowana”. Człowiek nowoczesny jest bowiem wielkim orędownikiem organizowa­ nia i porządkowania, co dotyczy wszystkiego z wyjątkiem jego własnych idei. Moim zdaniem, to nie jest wystarczające lekarstwo. Po pierwsze, policja brytyjska i tak jest już o wiele bardziej scen­ tralizowana i potężna, niż kiedykolwiek planowano i niżby to wynikało z naszego narodowego upodobania do wolności. Po drugie, całe to rozumowanie opiera się na błędnym założe­ niu. Organizacja bardzo często oznacza jedynie, że ludzie sta­ ją się częścią maszynerii, zaś maszyneria jako taka bynajmniej nie jest skuteczna. Maszyneria może być szybka, ale może być także powolna. Ba, pozostawiona sama sobie w ogóle zasty­ ga w bezruchu. Stworzono już na świecie niejeden perfekcyj­ ny system, w którym wszystko chodziło jak w zegarku. Weźmy -

303

-

OBRONA W I A R Y

na przykład chińską hierarchię pałacową albo etykietę dwor­ ską w Bizancjum czy w Hiszpanii, w mrocznym, schyłkowym okresie ich dziejów. Indolencję równie łatwo ująć w schemat jak skuteczność; może nawet łatwiej. O

skuteczności tak naprawdę decyduje co innego. Najważ­

niejszy jest stosunek człowieka do pracy, a także przyczyny, dla których jest to stosunek taki, a nie inny. I to jest właśnie spra­ wa, nad którą myślący ludzie powinni się zastanowić. Gdybym uważał, że policja jest nieudolna, nie ograniczyłbym się do re­ form polegających na tym, żeby przełożyć stos papierów z jed­ nego biurka na drugie, żeby zmienić parę nazw, przesunąć parę jednostek w ramach struktury urzędu czy też dać jednemu nie­ udolnemu urzędnikowi więcej władzy nad innym nieudolnym urzędnikiem. Reformując policję, zacząłbym od tego, żeby się dowiedzieć, czy policjanci są zadowoleni, a jeśli nie są - czy nie mają aby powodów. Nowoczesna idea doskonałej, wszechogarniającej organizacji jest niewykonalna - można wręcz powiedzieć, że jest wewnętrz­ nie sprzeczna. Idea ta oznacza, ni mniej ni więcej, że wszystko powinno być pod kontrolą. Ale na świecie istnieje ograniczona liczba policjantów, i jeśli będą oni rozpraszać energię na błahe, bezsensowne działania, zabraknie im sił na działania poważne i z sensem. Tak mówi elementarny zdrowy rozsądek. Nasi przod­ kowie, dla których sprawa była oczywista, streścili to w łacińskiej prawniczej sentencji: de minimis non curat lex - co znaczy, że pra­ wo nie zajmuje się drobiazgami. W naszym współczesnym usta­ -304-

S K U T E C Z N A P OL I CJ A

wodawstwie dzieje się dokładnie na odwrót. Prawo usilnie sta­ ra się regulować każdy drobiazg. Policjanci są tak zajęci wielką masą błahostek, że trup na ulicy lub rozbój w biały dzień jawi im się tylko jako niespodziewana i irytująca praca dodatkowa, którą muszą wykonać, kiedy już uporają się z codziennymi obo­ wiązkami. Naprawdę, trudno oczekiwać, że się na tym skupią. Nic dziwnego, że w naszym systemie prawnym de maximis non curat lex. Prawo nie jest mocnym rzemieniem, wiążącym i krę­ pującym to, co naprawdę można związać i skrępować. Stało się wątłą, szeroko rozciągniętą siecią, usiłującą pochwycić to, czego pochwycić się nie da.

p r z e Rw a n A r e k l A m ę :

ILUZJA OPTYMIZMU

W

yśmiewamy dawne społeczeństwo, bo łatwowier­ nie przyjmowało wszystko, co mówiły osoby, mogą­

ce rościć sobie jakieś prawa do nauczania - prorocy, księża albo

po prostu rodzice, rozmawiający z małymi przedstawicielami społeczeństwa w pokoju dziecinnym. Za to współczesne spo­ łeczeństwo łatwowiernie przyjmuje wszystko, co powie każdy i byle kto. Takiej naiwności próżno by szukać wśród średnio­ wiecznych chłopów czy ludów prymitywnych. Nie nakłonimy chłopa, żeby kupił krowę, jeśli napiszemy jej na czole, że to naj­ lepsza krowa na świecie. I choć dzicy zamieniali perły na rum, robili to dlatego, że cenili rum wyżej od pereł (podejście god­ ne uwagi), a nie dlatego, że sprzedawcy rumu wysławiali zalety swego produktu. Sam fakt, że takie właśnie historyjki opowia­ da się jako dowód niższości dzikusów, dowodzi, jak mało rozu­ mu i autorefleksji można znaleźć wśród ludzi cywilizowanych. Wszystkie perły, bądź co bądź, są sztuczne, w tym znaczeniu, że ich wartość jest najzupełniej sztuczna i umowna. A sztucz­ ne wartości przynoszą światu nie mniej szkód niż alkohol. -307-

OBRONA W I A R Y

Perła jest chorobą ostrygi, a żądza pereł może być chorobą czło­ wieka. Zaiste, mają swoje racje ci ludzie, którzy nad perłę przed­ kładają butelkę rumu - a nawet ci, którzy od jednego i drugiego woleliby talerz ostryg. To prawda, że odbiorcy reklam są łatwowierni. Ale rekla­ ma wywiera wpływ nie tylko na masy, które ją oglądają, lecz i na fachowców, którzy nią sterują. Zupełnie jakby zarażali się dziw­ nym, drażliwym optymizmem, typowym dla świata komercyjne­ go. Nie znoszą najmniejszej krytyki, uznając ją za czarnowidztwo. Pragną jak najdłużej pozostawać w dobrym nastroju, po prostu dlatego, że jest to nastrój przyjemny. Mają chyba niejasne, lecz szczere wrażenie, że nie mogliby zachwalać swoich dóbr z takim zapałem, gdyby na chwilę zatrzymali się i zastanowili, czy na­ prawdę są one dobre i co w nich mianowicie jest dobrego. A gdzieś u postaw tego sztucznego optymizmu leży fakt, przed którym umysł nowoczesny cofa się w popłochu - fakt, że jest coś fałszywego i nierealnego w całym naszym świecie finan­ sowym i sposobie życia, jaki ten świat narzuca. Kiedy wystarczy szepnąć słowo, a indeksy giełdowe lecą na łeb na szyję albo spa­ da wartość akcji, kiedy wystarczy inne słowo, by znów wywin­ dować je na szczyt, kiedy przedsiębiorcy bogacą się i plajtują za sprawą byle pogłoski, umysł rozpaczliwie potrzebuje przyjem­ nego nastroju. Ludzie, chcąc nie chcąc, muszą być optymistami, kiedy sprawy stoją aż tak źle.

BEZPODSTAWNA P O d ST a w a

W

jednym z organów prasowych wielkiego biznesu doszło niedawno do osobliwej i dość zabawnej polemiki. Pewien

uczeń napisał mianowicie wypracowanie o swym życiowym ide­ ale. Poklepano go za to po główce i wręczono nagrodę, ufundowa­ ną przez nobliwego biznesmena, uczeń wyjawił bowiem, że jego życiowym ideałem jest kariera w biznesie. Nie zamierzam tu roz­ dzierać szat nad tym, że okazał się do znudzenia poprawny; wszy­ scy uczniowie są do znudzenia poprawni, kiedy zmusza się ich do

pisania wypracowań. Problem leży w czym innym. Otóż, nieszczę­ sne dziecię stwierdziło, że handel to „podstawa, na której stoi cały świat”. Nie żeby było w tym coś nadzwyczajnego. W dawnych cza­ sach, w jakiejś petycji do króla, uczeń mógłby napisać, że król jest swemu ludowi niezbędny jak pokarm i oddech. Teraz, gdy żyjemy pod despotyczną władzą handlu, napisał, że handel to podstawa, i tak dalej. To normalne; ciekawy jest ciąg dalszy. Następnego dnia wydrukowano list, w którym jakiś czytel­ nik łagodnie skarcił chłopca za materializm. List został podpisa­ ny mrożącym krew w żyłach pseudonimem „Człowiek z Misją”. -

309

-

OBRONA W I A R Y

Misja ta polega najwyraźniej na prostowaniu ścieżek zbłąkanej *

dziatwy szkolnej, która zeszła z idealistycznej drogi. O w czło­ wiek oświecił ucznia, że prawdziwa podstawa, na której stoi świat, to Beethoven, Piękno i tym podobne rzeczy. „Popatrz na głowę dziewczyny pędzla Vermeera - pouczył - i choć nie znasz się na technikach malarskich, od razu poczujesz szacunek dla piękna, prawdy i miłości ucieleśnionych w każdej młodej kobiecie.” Wyobrażam sobie osłupiałą minę ucznia wobec tego nie­ spodziewanego ataku, i jego słuszne oburzenie. Nikt mu ni­ gdy nie kazał patrzeć na jakieś tam głowy dziewczyn; H an­ del jako Podstawa - oto, czego go nauczono. Ktoś powinien wyjaśnić biednemu dziecku, tudzież biednemu Człowiekowi z Misją, jak brzmi oczywista, jasna i sensowna odpowiedź na samochwalstwo Handlu. Biznesmen, i trudno mu się dziwić, uważa, że biznes to podstawa bez porównania bardziej solidna niż portret dziewczyny, choć przed owym portretem Człowiek z Misją omdlewa ze wzruszenia. Lecz biznes, będąc podstawą wielu rzeczy, nie jest jednak podstawą najgłębszą i najmocniej­ szą. Handlowcy i biznesmeni to, owszem, cudowni ludzie, cza­ sem sympatyczni, niekiedy naprawdę potrzebni, i nie padnie tu z mych ust ani słowo krytyki pod adresem piękna, prawdy i mi­ łości ucieleśnionych w naszej młodej kadrze menedżerskiej. Jest jednak fundamentalnym faktem w nauce ekonomii, że han­ del nie stanowi fundamentu. To produkcja stanowi fundament - a przede wszystkim produkcja rolna. Zaorane pole lub grząd­ ka warzyw mogą obejść się bez handlu dużo łatwiej niż handel - 3 IO_

B E Z P O D S T A W N A P O DS T A WA

bez nich. Biznesmen zajmuje się obrotem i negocjuje cenę, lecz gdyby nie miał czym obracać ani czego negocjować, musiałby zamknąć sklepik na kłódkę. We wszystkich dotychczas istnieją­ cych cywilizacjach handel był wtórny wobec produkcji i rolnic­ twa. Dopiero w naszych czasach wyrósł nagle jak gigantyczna wieża ponad niebo i ziemię, a nadęte i fantastyczne pochleb­ stwa, którymi go obsypujemy, są niczym honory, oddawane ty­ tanicznemu Antychrystowi.

NIEBEZPIECZNA BEZOSOBOWOŚĆ

G

dyby streścić w paru słowach filozofię, której bronimy na łamach „G.K. s Weekly”jako jedyne pismo i jedyni angiel­

scy dziennikarze, można by to zrobić na rozmaite sposoby. Moż­ na by na przykład powiedzieć tak: nasza filozofia polega na tym, że przeciwstawiamy się traktowaniu Bezosobowości jako ideału. Wywód na temat Bezosobowości należy rozpocząć w naj­ wznioślejszych obszarach myśli. Agnostycy żywią osobliwe prze­ konanie, że Bóg, który jest Osobą, stoi niżej od Boga, który jest bezosobowy - nam zaś to przekonanie nie odpowiada. Są ludzie, którzy nie wierzą, że Bóg jest Osobą. Są i tacy, którzy nie wierzą, że człowiek jest osobą. Uwielbiają w każdym razie opowiadać o tych składnikach ludzkiej osoby, które nie są osobowe - o dziedziczno­ ści, podświadomości, o naturze i obyczajach, jakie człowiek dzieli ze światem roślinnym i zwierzęcym, lub o nieuchronnej kosmicz­ nej zagładzie rodzaju ludzkiego. Bezosobowość zawisła jak klątwa nad naszym codziennym życiem. Na co dzień widzimy ją pod postacią nieodpowiedzial­ ności. Rozmaite finansowe oszustwa i upadki, zawrotne tempo, -313-

OBRONA W I A R Y

w jakim można dzisiaj zdobyć i utracić niewiarygodne bogac­ twa - wszystko to wynika w znacznej części z faktu, że całe rzesze ludzi myślą o pieniądzu w kategoriach abstrakcji, a nie własności. Makler czy finansista, choć sam może być najzupeł­ niej uczciwym człowiekiem, odruchowo postrzega pieniądze jako coś bezkształtnego, płynnego, co przemieszcza się samo, niczym wiatr lub strumień - a nie jako coś, co jest chronio­ ne przez płoty i zasieki lub bodaj zamknięte w walizce. Mówi się o „przepływie kapitału”, i jest w tym określeniu wstrząsają­ ca, złowieszcza precyzja. We wszystkich wielkich finansowych krachach czy hossach widać element jakiegoś mglistego bezhołowia, jakiegoś poczucia, że nic tak naprawdę do nikogo nie należy, bo nikt nie wie, co należy do kogo. Sam rozmach i ska­ la dzisiejszych operacji finansowych powoduje, że wymykają się one spod kontroli. Dawny rozbójnik traktował cudze pieniądze jak własne. Dzisiejszy bankier traktuje pieniądze nas wszyst­ kich jak niczyje. Bezosobowość jest też widoczna, gdy stykamy się z poli­ tyczną korupcją. Polityk uważa publiczne pieniądze nie tyle na­ wet za swoją własność, ile za własność bezpańską, całkiem jakby nie istniała różnica między majątkiem prywatnym a partyj­ nym. Unika nawet tej szczątkowej odpowiedzialności za bogac­ two, która spoczywała kiedyś na wszystkich bogaczach, łącznie z największymi niegodziwcami. Ta sama bezosobowość osłabia nasze prawo. Ilekroć mowa o reformie prawa karnego, słyszymy, że biedny, nieszczęsny -314-

N I E B E Z P I E C Z N A B E Z OS OB OWOŚ Ć

przestępca jest tylko niewolnikiem swojej sytuacji i społecz­ nych uwarunkowań. Tkwi w niewoli duchowej lub psycholo­ gicznej, jeszcze bardziej poniżającej niż niewola prawna. Zgod­ nie z obowiązującym poglądem, ktoś, kto rodzi się w slumsach rodzi się tym samym jako przestępca i nic na to nie poradzi, bo jego osobowość nie zdoła przezwyciężyć wyroków losu, ska­ zujących go nieuchronnie na przestępczy tryb życia. Rozmaite bezosobowe czynniki, takie jak dziedziczność, warunki ekono­ miczne, otoczenie i instynkty, zawsze będą silniejsze niż oso­ ba, czy też to, co w człowieku jest najbardziej osobowe. A po­ nieważ ta niewolnicza wymówka służy, aby usprawiedliwiać prostych opryszków, utrzymujących się z włamań i kradzieży kieszonkowych, tym chętniej stosuje się ją do złoczyńców za­ możniejszych i o większej ogładzie, którzy okradają miliono­ we rzesze i zdradzają całe narody. I znów się okazuje, że po­ czucie odpowiedzialności rozmywa się równolegle z poczuciem prywatnej własności. Wkrótce rozpowszechni się tendencja, by usprawiedliwiać każdego pod każdym pretekstem, rozwodząc się o niesprzyjających okolicznościach, a przemilczając świado­ me decyzje. Nie trzeba nawet dodawać, że dokładnie to samo widzimy w literaturze, filozofii i tysiącu innych aspektów nowoczesne­ go świata. Dzisiejsza powieść nie opowiada o tym, co człowiek zrobił z otoczeniem - ze swymi rzeczami, meblami, domem, krajem, pogodą. Opowiada, co otoczenie zrobiło z człowiekiem - o tym, że jego meble czy dom działają mu na nerwy, a jego -315-

OBRONA W I A R Y

kraj czy pogoda nieuchronnie wpędzają go w depresję i czynią z niego żałosnego mięczaka. Myślę zatem, że trzeba zacząć od początku. Trzeba na nowo odkryć, że człowiek powinien posiadać meble i dom, czerpać pożytki z roślin i pogody - po to, by mógł na nowo po­ czuć, że panuje nad własnym życiem.

m a r k siz m

G

dyby ktoś mi powiedział, że bolszewicy byli finanso­ wani nie tylko przez Kruppa, Stinnesa i wielkich biz­

nesmenów z Niemiec, ale przez wszystkich w ogóle biznes­ menów świata, wcale nie uznałbym tego za nielogiczne. Wątpię, czy biznesmeni z całego świata finansowali bolsze­ wików, bo biznesmeni zazwyczaj nie mają wielkich zdolno­ ści do interesów, lecz gdyby to zrobili, zrobiliby ze swoich pieniędzy doskonały użytek. Bolszewizm okazał się najlep­ szym możliwym sojusznikiem kapitalizmu. Pojawił się aku­ rat wtedy, gdy kapitalizm zaczął wykazywać oznaki syste­ mu nieudanego, i na prawach kontrastu obrócił kapitalizm w system stosunkowo efektywny. Reklamując swe szarlatańskie lekarstwo, bolszewizm zamaskował rzeczywistą choro­ bę. A przede wszystkim, będąc tak skrajnie nienormalny, spra­ wił, że ludzie zaczęli myśleć o przemysłowej plutokracji jako o zdrowej normie. W królestwie ślepych jednooki jest królem. Podczas rewolty ślepców jednooki wydaje się człowiekiem w pełni sprawnym. - 3 17

~

OBRONA W I A R Y

Ale kapitalizm wcale nie jest bardziej normalny niż komu­ nizm. Nie jest odwiecznym ładem, przeciw któremu powsta­ ją buntownicy. Jest raczej nowym nieładem, do którego bun­ townicy wprowadzają coraz więcej chaosu. Bolszewik, tak samo jak kapitalista, obraca ten chaos na swoją korzyść. Wykorzystu­ je fakt, że rozmaite rzeczy nie znajdują się tam, gdzie powinny, aby poprzestawiać je po swojemu, na nowy i nienaturalny spo­ sób. Kapitalizm, nawet ze swymi nadużyciami, jest bowiem ab­ solutnie niezbędny dla istnienia bolszewizmu. Gazety nigdy nie piszą, na czym polega bolszewickie nie­ bezpieczeństwo. Niektórym czytelnikom stwierdzenie takie wyda się dziwne, odnoszą bowiem wrażenie, że tu i ówdzie czy­ tali co nieco na ten właśnie temat. Są jednak w błędzie. Ani sło­ wo przestrogi wobec bolszewickiego zła nie pojawiło się w an­ gielskiej prasie, gdyż dziennikarze nie umieją go pojąć. Złem tego systemu jest idea. To idea stanowi jego sedno - lecz ci, któ­ rzy w lot podchwytują krzykliwe slogany, nośne hasła, bezmyśl­ ne frazesy i utarte powiedzenia, nie są zdolni, by pojąć ideę. Zasadnicze zło bolszewizmu nie wynika z istnienia „so­ wietów”, bo „sowiet” to po prostu coś w rodzaju wybranej przez ludzi rady, która równie dobrze mogłaby działać w podlondyńskim miasteczku. Zło nie wynika nawet z teorii komunizmu. Komunizm jako czysta koncepcja nie może być złem; może być tylko źle użytym dobrem. Gdyby wszyscy ludzie na świecie szczerze zapragnęli zostać franciszkanami, z pewnością nie oznaczałoby to, że chcą czynić zło. Byłoby to tylko szalenie -318-

MARKSIZM

uciążliwe, a także zbyt jednostronne, bo w ten sposób stracili­ byśmy inne dobro - prywatną własność. Dobrze jest posiadać, ale dobrze też dzielić się z innymi. Toteż wcale nie twierdzę, że dzielenie się własnością to niegodziwy pomysł. Twierdzę tylko, że życie staje się bogatsze, gdy jednostka świadomie i nieodwo­ łalnie daje coś, co jest dobre i co konkretnie do niej należy. Wy­ daje mi się to lepszym rozwiązaniem niż całkowita rezygnacja z własności, dokonana raz na zawsze. Komunizm sam w so­ bie może być chrześcijański, a nawet prowadzić do świętości. Rzecz jednak w tym, że to nie komunizm stanowi zasadniczą wadę komunistów. Nie mam tu również na myśli zbrodni i obłąkańczych po­ sunięć, przy pomocy których ci ludzie próbowali dążyć do swe­ go ideału. Gdyby się na tym kończyło, mniej bym ich potępiał, bo nie byłby to pierwszy wypadek w dziejach świata, kiedy pró­ bowano osiągnąć dobro złymi metodami. Katolikom, tak samo jak komunistom, też się zdarzało, że wojny w imieniu ich wia­ ry toczyli łajdacy i tyrani. Największe przybliżenie do praw­ dy o komunizmie, jakie można dostrzec w gazetach, to właśnie zgroza wobec zbrodni. Lecz prawdziwa zbrodnia bolszewików została popełniona gdzie indziej: w umyśle pierwszego z nich. Rzeczywiste zło bolszewizmu - to marksizm, czy raczej konkretna strategia działania oparta na materializmie Mark­ sa. W jednej z komunistycznych broszur propagandowych, któ­ re antykomuniści zawsze potępiają bez przeczytania, zostało to ujęte najzupełniej poprawnie jako „przenikliwe zrozumienie -319-

OBRONA W I A R Y

determinizmu ekonomicznego”. A oto, co się pod tym kryje. Marksizm głosi, że człowiek dokonuje takich, a nie innych wy­ borów etycznych, ponieważ żyje w określonej sytuacji ekono­ micznej. Marksista zamierza więc stworzyć (za pomocą wszel­ kich dostępnych metod, nie przejmując się jakąkolwiek etyką) taki system ekonomiczny, który jego zdaniem dokona prze­ miany w ludzkich umysłach. Interesujące, że marksizm odwra­ ca zwykły tok ideologicznej propagandy, zwłaszcza rewolucyj­ nej - nie głosi, że komunizm zasługuje, by go zaprowadzić, lecz zaprowadza komunizm, aby mógł on wykazać się zasługami. Wprawia w ruch siły materialne; zaś co do sił moralnych, trak­ tuje je dokładnie tak samo jak materialne, to znaczy posługu­ je się nimi, lecz nie zajmuje wobec nich etycznego stanowiska. Jedną z tych sił moralnych jest ludzkie niezadowolenie. Mark­ sista używa go jako narzędzia do stworzenia ustroju, z które­ go on sam będzie zadowolony i w którym ludzie, jak sądzi, też będą zadowoleni. Jednak moim zdaniem ten rodzaj zadowole­ nia, który marksiści pragną osiągnąć, nie jest ludzki, lecz prę­ dzej zwierzęcy lub roślinny, nie pod względem jakości, ale spo­ sobu wytworzenia, zostaje bowiem przemocą narzucony biernej populacji, tak jak nawóz kwiatom. Marksistowska nienawiść do religii wybucha w bluźnierstwach, świętokradztwach, profanacjach i maksymach w stylu: „Religia to opium dla ludu”. Bardziej wyrafinowani ateiści wy­ jaśniają, że chodzi im o coś więcej niż tylko pogląd, że religia jest fałszywa, zaś ateizm prawdziwy. Poglądy to tylko ideolo­ -320-

MARKSIZM

gia, podczas gdy ateizm, raz a porządnie wprowadzony w ży­ cie, stworzy materialistyczne społeczeństwo, w którym wszy­ scy będą materialistami. Dla osiągnięcia tego celu marksizm nie cofnie się przed niczym. Jeśli trzeba, będzie umiarkowany i cy­ wilizowany, by nie powiedzieć obłudny. Uważa, że zasady same w sobie się nie liczą - ważne, na ile mogą być użyteczne. I właśnie ta trzeźwa praktyczność jest dla nas herezją z pie­ klą rodem, gorszą niż sto spalonych kościołów. Marksizm wy­ dał wojnę ludzkiej wolnej woli. Marksista głosi, że byt określa świadomość; czyli, innymi słowy, świadomość zależy od sytu­ acji ekonomicznej - co oznacza, że ludzki umysł zostaje pozba­ wiony elementarnego prawa do własnych myśli i własnych wy­ borów. To przerażający koszmar, w którym wóz wlecze za sobą konia. I w tym sensie jest prawdą, że nie może być żadnej roz­ mowy, lecz wyłącznie wojna z ludźmi, którzy myślą, że nie są zdolni do myślenia. Ten właśnie materialistyczny dogmat spra­ wia, że obywatele stają się bierni. Ateizm to opium dla ludu.

ŚWIAT NAJM ITÓW

K

apitalizm” to nieadekwatne słowo, i bardzo by się przy­ dało zastąpić je jakimś innym. Ta nazwa spowodowała

prawie tyle samo zamętu w świecie ideowym, co w świecie ma­ terialnym. Sugeruje ona, że kapitalizm ma coś wspólnego z ka­ pitałem. Inaczej mówiąc, jako nazwa dla systemu jest to słowo całkowicie bezużyteczne, bo każdy system ekonomiczny, każ­ de w ogóle ekonomiczne przedsięwzięcie opiera się na takim czy innym kapitale. W tym znaczeniu, komunizm jest kapita­ lizmem, feudalizm jest kapitalizmem, i nawet człowiek, który własnymi rękami buduje chatę na samotnej wyspie też repre­ zentuje kapitalizm, bo musi tę chatę budować z konkretnych materiałów. W rzeczywistości więc używamy słowa „kapitalizm” mając na myśli system, w którym istnieje nie tyle kapitał, co kapitaliści. Ale nawet to nie jest żadnym wyróżnikiem, chyba że w sensie kapitalistów jako klasy uprzywilejowanej. Można równie zasad­ nie nazywać kapitalistą drobnego sklepikarza, jak wielkiego fa­ brykanta. Można też wyobrazić sobie system, gdzie kapitalistów -323-

OBRONA W I A R Y

będą miliony. Gdybyśmy podzielili całą ziemię w kraju na abso­ lutnie równe, niewielkie spłachetki, to właścicieli tych spłachet­ ków dałoby się bez trudu nazwać kapitalistami. To zbyt mylą­ ce i zdradliwe słowo. Może równie dobrze oznaczać każdego, kto posiada jakikolwiek kapitał, jak i określony rodzaj człowie­ ka, który w konkretnych warunkach ekonomicznych zazwy­ czaj włada kapitałem. Żonglerka tym słowem, używanie go raz w jednym, raz w drugim sensie, to świetna zabawa, pozwalają­ ca odsunąć w mglistą przyszłość jakąkolwiek zmianę systemu ekonomicznego. Proponuję więc, żeby zamiast słowa „kapitalizm” używać słowa „proletaryzm”. „Proletaryzm” to właściwe słowo, bo wska­ zuje, co stanowi prawdziwy wyróżnik tego systemu. Nie zawra­ cajmy sobie głowy kapitałem, który zawsze jest niezbędny, ani kapitalistami, których może być mrowie. Tym, co się liczy jest proporcja między liczbą kapitalistów a liczbą ludzi, zmuszo­ nych do pracy na cudzym przez brak własnego kapitału. Prole­ taryzm to koszmarna nazwa dla koszmarnego systemu. Może przydałoby się używać tej nazwy tylko w momentach furii, kie­ dy gwałtowne i obelżywe słowa same pchają się na usta; na co dzień można by mówić po prostu o systemie opartym na pra­ cy najemnej. Tak czy owak, świat, w którym obecnie żyjemy jest świa­ tem najmitów. Ta właśnie cecha legła u jego podstaw - i tę wła­ śnie cechę chcemy zmienić. My, zwolennicy dystrybucji własno­ ści, chcemy uwolnić świat od brzemienia proletaryzmu - stanu, -

324

-

ŚWIAT NAJMITÓW

w którym olbrzymie rzesze ludzkości, zależne od wynagrodzeń, są w istocie lokajami wiszącymi u pańskiej klamki, parobkami u bogaczy. Chcemy zmienić tę zależność w niezależność. Było­ by może nieco mylące, gdybyśmy ogłosili, że zamierzamy dać ludziom kapitał, aby wybawić ich od kapitalizmu. Nie - zamie­ rzamy dać im własność, aby wybawić ich od proletaryzmu. Istnieje pewien konkretny ideał, z którym dystrybutysta może się utożsamiać. Własność stwarza bowiem swój własny idealizm, a nawet własny altruizm. Istnieje taka relacja między człowiekiem a przedmiotem zdrowej własności, która nie spro­ wadza się, tak jak w wypadku wynagrodzeń, do samych tylko pieniędzy. Jest to relacja oparta na odpowiedzialności, przywią­ zaniu i honorze. I choćbyśmy tysiąc lat przetrząsali wszystkie biblioteki świata, nie znaleźlibyśmy słów, które lepiej to odda­ dzą niż słowa Ewangelii, tak przejmujące i tak dobrze znane w innym, wyższym znaczeniu: „Najemnik ucieka, ponieważ jest najemnikiem, ale dobry pasterz odda życie za swe owce”. Jest w tych słowach ogromna treść symboliczna i transcen­ dentalna, która w całkiem zrozumiały sposób przysłoniła nam fakt, że odnoszą się one również do sytuacji z życia wziętej. O j­ ciec syna marnotrawnego zachowuje się jak normalny ojciec, a natarczywa wdowa dokładnie tak jak wdowa. Jeśli traktujemy ewangeliczne przypowieści wyłącznie jako alegorię, możemy łatwo przeoczyć, że wielu pasterzy całkiem dosłownie musia­ ło oddać życie za swe owce, broniąc stad przed watahami wil­ ków. Patrząc pod tym praktycznym kątem, widzimy, że pasterz -

325

-

OBRONA W I A R Y

dużo chętniej odda życie, jeśli owce należą do niego. Nie moż­ na człowiekowi zapłacić za tak skrajne, mistyczne poświęce­ nie. Nie zakupi się paradoksu. Nigdy nie ma pewności, czy ten osobliwy duch bliskości, dumy z czegoś, identyfikowania siebie z czymś zewnętrznym będzie stanowił część kontraktu zawar­ tego ze zwykłym pracownikiem najemnym. Czasami występu­ je to u służących, ale nie da się wpisać takiej klauzuli do umo­ wy o pracę między panem a sługą. Ten rodzaj więzi rodzi się w duszy tylko wtedy, jeśli dusza pozostaje w prawidłowej rela­ cji do materii. Proletaryzm nigdy nie da takiego poczucia przy­ należności. Najemnik ucieka, ponieważ jest najemnikiem. Kiedy nadej­ dzie ciemność i nastanie dzień ostatni, ten cytat powinien zo­ stać wypisany ognistymi literami na ruinach cywilizacji prze­ mysłowej. Cywilizacja przemysłowa opiera się na założeniu, że wszystko da się załatwić, wszystko da się kupić, wszystkim da się sterować. Olbrzymie masy najemnych pracowników zaprzę­ gnięto do obsługi jej cywilizacyjnej maszynerii - a są to pracow­ nicy równie obojętni jak maszyny, tak samo jak maszyny spro­ wadzeni do roli narzędzi nie dbających o ostateczny cel swego działania. Zgodnie z założeniem, dopóki będą dostawać polece­ nia i wypłatę, i dopóki znajdzie się dla nich praca, dopóty system będzie chodzić jak w zegarku, niezależnie od tego, czy ludziom zależy na dobrze wykonanych zadaniach, czy może nic ich to nie obchodzi. Cały nowoczesny przemysł funkcjonuje na tej sa­ mej zasadzie co latyfimdia w późnym Cesarstwie Rzymskim - 326 -

ŚWIAT NAJMITÓW

- w oparciu o pracę wielkich grup ludzkich, niekoniecznie zło­ żonych z niewolników, ale zawsze pełniących rolę czysto słu­ żebną. Wiele można by o tym systemie powiedzieć, ale dla nas akurat jedno jest ważne. Niektórzy twierdzą, że prowadzi on do wzrostu zamożności całego społeczeństwa, inni są zdania, że prowadzi tylko do większej zamożności bogatych. Lecz tak czy owak, jest związany z zamożnością - gdyż jest od niej zależny. Ustrój oparty na pracy najemnej jest wrażliwy na sytuację go­ spodarczą. W dobrych czasach ten system może się i sprawdza; dla nas liczy się tylko, że w złych czasach jest to zły system. Nie wytrzymuje napięć. A już z pewnością nie wytrzyma oblężenia. Kiedy wilki zawyją dokoła, kiedy na wzgórzach i ulicach wyszczerzy zęby głód, nie da się wezwać tych ludzi do walki z watahą, jak kiedyś wzywano chłopów. I nie oni są temu win­ ni. Fakt, że nie można na nich polegać wynika z samej natu­ ry systemu. Relacje między człowiekiem a jego pracą, człowie­ kiem a jego narzędziami, człowiekiem a jego dziełem są dziś odrealnione. Ci ludzie sami są używani jak narzędzia. Są kupo­ wani i sprzedawani dokładnie tak jak wytwarzane przez nich produkty. Jest głupotą oczekiwać od nich feudalnej lojalności wobec firmy, która w każdej chwili może wyrzucić ich na bruk. Kłóci się z logiką, żeby wymagać od nich działania w czysto publicznym interesie, gdy jednocześnie podkreślamy, że zawar­ li czysto prywatną umowę. Kapitalizm traktuje każdą pracę jak pracę przypadkową. Nic dziwnego, że przypadkowi pracownicy mają w nosie swoich - 327-

OBRONA W I A R Y

pracodawców. Kiedy sytuacja gospodarcza się pogarsza, spada również jakość pracy, jak ma to miejsce dzisiaj. Związek mię­ dzy pracą a zamożnością, raz celowo rozluźniony, siłą rzeczy staje się coraz luźniejszy. Od rewolucji przeszliśmy do strajku włoskiego, od strajku generalnego do generalnego zobojętnie­ nia, od tego, co nazywa się bolszewizmem i czerwonym nie­ bezpieczeństwem do tego, co nazywa się zamknięciem ryn­ ku dla ludzi nie nadających się do żadnego zawodu. Na tysiąc różnych sposobów człowiek dzisiejszy potrafi okazać, że nie lubi swojej pracy lub że ponosi w niej klęskę. Ręka ześlizgu­ je się z dźwigni maszyny; ludzie wymigują się od zawodowych obowiązków, których nigdy nie nauczono ich kochać czy bo­ daj respektować, dystansują się od nich emocjonalnie, porzuca­ ją je, wyrywają się na wolność. Nie czują się ze swoją pracą psy­ chicznie związani i jak świat długi i szeroki okazują tę rezerwę. A kiedy nadciągnie mrok i głód, w ciemnościach da się wyczuć, że ludzkość przemieszcza się tak masowo, jakby sama ziemia się osuwała, w akcie powszechnej dezercji i milczącego buntu. „Najemnik ucieka...”

WŁADZA DaW N I e j I

U

d z iś

derzającą, zaskakującą wręcz cechą teraźniejszej epo­ ki jest fakt, że ludzie bardzo bogaci posiadają całkowi­

cie nową i nienormalną władzę, jaka nigdy przedtem nie była światu znana. W dawnych czasach żaden bogacz nie dyspono­ wał czymkolwiek, co by przypominało potęgę obecnego miliar­ dera czy finansisty. Owszem, nieraz panował nad swoją okoli­ cą w sposób groźniejszy i brutalniejszy. Mógł wybatożyć ludzi na śmierć; dziś może tylko sprawić, by pomarli z głodu. Mógł spalić ich domy; dziś może tylko wykupić je wraz z lokatora­ mi. Ta różnica nie łączy się jednak w żaden sposób z rozmia­ rem i zasięgiem wpływów - dotyczy jedynie poziomu barba­ rzyństwa, zaś barbarzyństwo potrafi występować w dowolnej epoce i w dowolnym punkcie na skali władczej siły. Prymi­ tywny sposób bycia nie stanowił zresztą wyróżnika ludzi bo­ gatych; u biedaków przejawiał się z jeszcze większą ekspre­ sją. Było niewątpliwym prostactwem, jeśli tyran okaleczał czy oślepiał człowieka, lecz takim samym prostactwem było, jeśli motłoch rozrywał człowieka na strzępy. Podobne towarzyskie -329-

OBRONA W I A R Y

nieprzyjemności świadczą niewątpliwie o braku cywilizo­ wanych manier - lecz kwestia manier nie ma nic wspólnego z kwestią realnej władzy. Chcę przez to powiedzieć, że średniowieczny bogacz w mieście Chester, choćby ze skóry wychodził, nie mógł wy­ rządzić tylu szkód, co dzisiejszy bogacz w mieście Manche­ ster. Nie mógł też wyrządzić tyle dobra; nie mógł wyrządzić tyle czego bądź. Załóżmy, że zapragnąłby ulepszyć infrastruk­ turę miejską albo zrujnować chłopów gdzieś w Wielkim Księ­ stwie Moskiewskim. Nie zdołałby tego uczynić, choćby opętało go siedem diabłów. Nowoczesny finansista może to zrobić przy śniadaniu, podpisując czek lub odmawiając dokonania przele­ wu. Koncepcja, żeby szantażować króla z drugiego końca świa­ ta, bo ów król akurat popadł w kłopoty, wprawiłaby w osłu­ pienie feudalnego barona. Coś takiego wykraczało poza jego najdziwaczniejsze i najgorsze sny; uznałby to pewnie za ro­ dzaj czarnej magii. Zabrać chleb ludziom żyjącym w samot­ nej dolinie na innym kontynencie, zlicytować Republikę W ło­ ską albo zmienić wszystkie ceny w austriackim miasteczku - to nie mieściło się w sferze normalnej polityki. Feudalny baron nie miał nawet takich ambicji. Wystarczały mu drobne przy­ jemności domowego zacisza; palił i wieszał w sposób najzupeł­ niej kameralny. Oczywiście, lichwa istniała również w tamtych czasach, ale w ograniczonej formie, potępiana i zakazywana. Dzisiaj nie zna żadnych ograniczeń, a wszyscy jej pochlebiają i wybaczają. -

330

-

W Ł A D Z A DAWNIEJ I DZIŚ

Nie muszę chyba dodawać, że dzisiejszy bogaty władca dysponuje też inną nową mocą, którą ceni najwyżej. Ta moc pozwala, by zawsze był bezimienny. M a dar niewidzialności - czyli nieodpowiedzialności. Zbrodni hrabiego Chester nie dałoby się ukryć przed miejscowym ludem. Dziś jednak widzi­ my finansowe zmowy i międzynarodowe spekulacje tylko po­ przez ich skutki, rozciągające się tak daleko, a przecież tak trud­ ne do opisania. Przyczyny są dla nas zawsze niewidzialne.

W O LN Y

P

C Z Ł oW lE K W FORDZIE

ewnego dnia znalazłem się w samochodzie marki ford, ta­ kim samym, jakim jeździłem po Palestynie i jakim pan

Ford (przypuszczam) chętnie by porozjeżdżał jej mieszkań­ ców1. A myśląc o panu Fordzie, przypomniałem sobie pana Penty2 i jego poglądy na równość i zmechanizowaną cywiliza­ cję. Samochód marki ford (na ile śmiem osądzać te nowe idee, wpychane nam do głów przez gazety) stanowi typowy produkt naszych czasów. Najlepsze w nim jest to, za co nim gardzą czyli mizerny rozmiar. Najgorsze w nim jest to, za co go chwa­ lą - czyli masowe ujednolicenie wzorca. Na temat jego rozmia­ ru krąży po Ameryce masa dowcipów, porównujących forda do muchy albo wręcz do pchły. Lecz nikt jakoś nie zauważa, że rozwój motoryzacji (choć dokonany może nienajlepszą metodą 1 Henry Ford, producent pierwszych tanich, masowych samochodów, słynął ze swego antysemityzmu. 2 Arthur Penty (1875-1937) - z zawodu architekt, autor szeregu książek, był jednym z liderów dystrybutyzmu. Postulował wprowadzenie systemu eko­ nomicznego opartego na średniowiecznych gildiach; stąd też wynikała jego krytyka masowej taśmowej produkcji. -333 -

OBRONA W I A R Y

i z nienajlepszych pobudek) stanowi w istocie dokładne za­ przeczenie fatalistycznych przepowiedni o czekającym nas nie­ uchronnie socjalizmie lub innym kolektywizmie. Na naszych oczach zanika transport kolejowy; ptaki, że tak powiem, wiją sobie gniazda w semaforach, a wilki skowyczą w poczekalniach. Zaś kolej naprawdę była wspólnotowym, zbiorowym sposobem podróży, jakby rodem z socjalistycznej utopii. Na jej miejsce po­ wraca swobodny, samotny wędrowiec, niekoniecznie co praw­ da wyposażony w sakwę i muszlę pielgrzyma, lecz dysponujący odzyskaną do pewnego stopnia wolnością przemieszczania się wedle własnej woli po każdym gościńcu królestwa, jak w cza­ sach starej, wesołej Anglii. A nie jest to jedyna dawna rzecz, jaka wróciła do życia wraz ze swobodą podróżowania. Podczas gdy restauracje na dworcach kolejowych okrywają się kurzem, przy­ drożne gospody i zajazdy znów kwitną. Pod tym akurat wzglę­ dem tani samochód pana Forda oznacza powrót wolnego czło­ wieka. A jest to człowiek, który nie posiada wprawdzie trzech akrów i krowy3, ale ma chociaż ich kiepski substytut w postaci czterech kółek i wielkiej przestrzeni. Nie powiem, żeby rozwój w tę akurat stronę był całkiem zadowalający z punktu widze­ nia mojej koncepcji społeczeństwa, ale z pewnością przekre­ śla on koncepcję wielu innych ludzi, głoszących, że kolekty­ 3 „Trzy akry i krowa”, jako wymóg minimum dla każdego wieśniaka, było hasłem reformatorów wsi angielskiej z końca XIX wieku. Podchwycone następnie przez dystrybutystów, hasło to stało się synonimem drobnej prywat­ nej własności, pozwalającej człowiekowi na ekonomiczną niezależność. - 334-

WOLNY CZŁOWIEK W FORDZIE

wizm to przyszłość, a indywidualizm - przeszłość. Ludzie ci, na swój odrażający sposób, wierzą w naukę i technikę - choć nawet w nauce i technice fakty przeczą ich teoriom. Nigdy jednak nie słyszałem, aby ktoś przytomnie pochwa­ lił pana Forda i jego tani samochód właśnie za wspieranie jed­ nostkowej wolności. Często natomiast chwali się go za rozlicz­ ne pożytki, płynące ze standaryzacji. Generalna myśl jest taka, że jeśli coś się zepsuje, każda część samochodu zostanie bez trudu zastąpiona identyczną. Wszystko pięknie, lecz argumen­ ty na rzecz standaryzacji odnoszą się nie tylko do samocho­ dów. Ba, nie byłbym pewien, czy standaryzacja nie stanowi aby klucza do wielu niewyjaśnionych zagadek naszej epoki. Zaczy­ nam na przykład rozumieć, czemu opowiadania publikowane w miesięcznikach są do siebie tak uderzająco podobne. Otóż, zarządzono tak specjalnie dla wygody ludzi - aby ktoś, kto zo­ stawi w pociągu przeczytane do połowy opowiadanie pod ty­ tułem „Aksamitne oczy” mógł w innym piśmie doczytać do końca tę samą opowieść, noszącą tytuł „Złociste loki”. To wyja­ śnia również, czemu artykuły na temat Kościoła i religii są we wszystkich gazetach identyczne, tak, że możemy zacząć czy­ tać artykuł w „Daily Chronicie”, a skończyć w „Daily Express”, i zupełnie nie zauważymy różnicy. Oto dlaczego ze wszystkich stron jesteśmy namawiani, by wybierać to, co nowe, a odrzu­ cać to, co stare, choć ci, co nas do tego namawiają, sami ni­ gdy nic nowego nie powiedzą. Tak naprawdę chodzi im o to, żebyśmy poszli do nowego kiosku i kupili nową gazetę, gdzie -335 "

OBRONA W I A R Y

przeczytamy dokładnie to samo, co w poprzedniej. Amerykań­ skie karykatury powielają się jak ornamenty, a powód jest pro­ sty: kiedy owiniemy coś w gazetę, odrywając niechcący kawałek rysunku, wystarczy wziąć kawałek innego, a on zawsze będzie pasował. Wyjaśnia to również, czemu amerykańscy milionerzy są do siebie tak bliźniaczo podobni. Kiedy już nie damy rady patrzeć ani chwili dłużej na błyskotliwe, zdecydowane oblicze jednego z nich, i ulegniemy pokusie, by uszkodzić owo oblicze przy użyciu pięści, można je będzie naprawić, używając szczęk i nosa z tej samej ekskluzywnej linii produkcyjnej. Oto korzyści ze standaryzacji. Ale, jak można się do­ myślać, moim zdaniem są to korzyści przesadzone. Podzie­ lam wątpliwość pana Penty, czy takie powielanie jest zgodne z ludzką naturą. Warto w tym miejscu wspomnieć o interesujących spo­ strzeżeniach pana Forda na temat różnic pomiędzy ludźmi a ludźmi. Pan Ford zasugerował, że większość osób woli pra­ cę przy taśmie fabrycznej lub wyłącznie do takiej pracy się na­ daje. Ilekroć słyszę takie słowa mam ochotę poddać je testowi, jaki wymyśliłem. Otóż, zacznę traktować poważnie argumenty na rzecz ludzkiej wyższości lub niższości, kiedy spotkam czło­ wieka, który sam siebie zaliczy do istot niższych. Zauważmy, że pan Ford wcale nie twierdzi, że on sam nadaje się tylko do pra­ cy przy taśmie. Skądże - wyznaje szczerze, że jest istotą zbyt delikatną, swobodną i wybredną, by wykonywać takie zajęcie. Uwierzę zatem w jego doktrynę, gdy ktoś powie: „Mam tyl­ -336-

WOLNY CZŁOWIEK W FORDZIE

ko tyle rozumu, żeby obracać jedno kółko przez cały dzień”. To dopiero będzie autentyczne, empiryczne i ze wszech miar reali­ styczne świadectwo, niezależne i trudne do podważenia. To samo, rzecz jasna, odnosi się do wszystkich innych ro­ dzajów przyrodzonej wyższości lub niższości, jakie co i rusz od­ krywa nasza naukowa epoka. Rozmaite osoby twierdzą, że ta czy inna rasa ludzka jest lepsza od innych ras. Nigdy się jed­ nak nie zdarzyło, by ktokolwiek oznajmił: „Antropologia do­ wodzi, że należę do gorszej rasy”. Ten, kto by tak powiedział, mógłby istotnie przemawiać jak antropolog. Tymczasem mówi po prostu jak człowiek - to znaczy, nierzadko jak dureń. Od dawna już pielęgnuję nadzieję, że dane mi będzie usłyszeć, jak ktoś w oparciu o zasady antropologii wyjaśni, że nie na*

daje się na uprzywilejowane stanowisko. „Świat powinien na­ leżeć do wolnych, walecznych ras - powie ów człek - ja zaś, co każdy zauważy, posiadam cechy rasy z natury przeznaczonej do niewolnictwa. Osoby inteligentne mają własne zdanie, lecz moje opinie są funta kłaków warte, bo widać przecież, że cierpię na wrodzony niedorozwój umysłowy.Tak, tak, istnieją na świecie wspaniałe rasy nadludzi i panów - ale spójrzcie tylko na mnie! Przyjrzyjcie się moim nieforemnym, byle jakim kształtom! Po­ patrzcie, o ile zdołacie znieść ten widok, na moją pospolitą aż do obrzydzenia twarz!”Jeśli kiedyś usłyszę człowieka wygłasza­ jącego podobny naukowy elaborat, być może przyznam, że jego słowa mają jakąś wartość naukową. Ale tak się jakoś składa, że wyższa rasa dziwnym trafem okazuje się nieodmiennie jego - 337"

OBRONA W I A R Y

własną rasą, wyższy typ etniczny - jego własnym typem etnicz­ nym, a odpowiedzialne i elitarne zajęcie okazuje się zajęciem, do którego on sam przypadkiem czuje się powołany. To zapewne prawda, że w dziedzinie motoryzacji na stu ludzi, którzy potrafią zmontować silnik przypada jeden, któ­ ry potrafiłby go zaprojektować. Jednak spośród tych stu ludzi, ktoś potrafiłby wymyślić szaradę, kto inny rozplanować ogród, a jeszcze inny - stworzyć nowy żart albo narysować złośliwą karykaturę pana Forda. Nie przeczę oczywiście, że jedni ludzie są bardziej inteligentni, a inni mniej - nie da się temu zaprze­ czyć, lecz nie na tym przecież polega równość. Równość to idea czysto religijna. Ludzie są bliżsi wspólnego mianownika niż można by odkryć, kiedy używa się ich jako trybików w mecha­ nicznym urządzeniu. Każdy, kto orientuje się we współczesnym świecie biznesu zdaje sobie sprawę, że istnieje niezliczona licz­ ba osób, które zawsze pozostaną niezauważonymi, szeregowy­ mi pracownikami, bo ich osobiste zdolności i upodobania nie mają nic wspólnego z beznadziejnie głupią pracą, którą wyko­ nują. Jeśli pan Ford rozszerzy działalność na cały Układ Sło­ neczny i zacznie sprzedawać samochody Marsjanom i miesz­ kańcom Księżyca, nie przybliży go to ani o milimetr do umysłu człowieka, który pracuje dla niego, składając maszyny i myśląc przy tym o ciekawszych sprawach. Wszystko, co ludzkie, jest niedoskonałe. Lecz najlepszy system, w którym mogą się w pewnym stopniu rozwijać prywat­ ne upodobania i talenty to system drobnej niezależnej przedsię­ -

338

-

WOLNY C ZŁOWIE K W FORDZIE

biorczości. Rolnik zawsze ma jeszcze jakieś zajęcie poza uprawą ziemi; żyje z różnorakich rzemiosł i zawodów. Wiejski sklepi­ karz potrafi być golibrodą, wypychaczem zwierząt i ogrodni­ kiem, a poza tym wykonywać jeszcze pół tuzina innych zajęć, utrzymując swoje życie w równowadze porównywalnej z tą, ja­ kiej wymaga zdrowa ludzka psychika. Ta metoda nie jest ide­ alna, ale i tak jest bardziej sensowna niż zamienianie człowie­ ka w maszynę, aby się dowiedzieć, czy oprócz mechanicznych odruchów ma on również duszę.

n a c ią g a n ie p r a w a

M

niej więcej sto lat temu jakiś nieprzyjaciel zasiał wśród nas heretycki pogląd, że do otwierania konserw prak­

tyczniej jest używać korkociągu, a w roli przycisku na papiery lepiej sprawdzi się hebel. Mam na myśli, że polityka przerodziła się w obyczaj używania wszystkiego niezgodnie z przeznacze­ niem - chwytania czego bądź jako namiastki czegoś innego. Najpierw wprowadza się przepis, który ma coś spowodo­

wać. Kiedy przepis ponosi żałosną i druzgocącą klęskę, pozwala mu się istnieć dalej, tym razem pod pretekstem, że ma spowodo­ wać coś innego, niewykluczone zresztą, że dokładnie przeciw­ nego. Prawo, które w zamyśle miało sprawić, że wszystko sta­ nie się białe, powinno istnieć dalej, bo a nuż sprawi, że wszystko stanie się czarne. Takie postępowanie do tego stopnia nie ma nic wspólnego z praktycznością, że nie zasługuje nawet na mia­ no lenistwa. Owszem, w najlepszym razie oszczędza kłopotów, ale zwykle i tego nie udaje się osiągnąć. W gruncie rzeczy ozna­ cza to po prostu, że są na świecie ludzie gotowi zadać sobie każ­ dy trud, żeby tylko nie trudzić się myśleniem. Godzinami będą -341-

OBRONA W I A R Y

próbowali otworzyć konserwę korkociągiem, lecz nie zdobę­ dą się na umysłowy wysiłek, by prześledzić abstrakcyjne, teore­ tyczne powiązanie między korkociągiem a korkiem. Oto przykład, jaki znalazłem w dzisiejszej gazecie. Nagłó­ wek jednego z artykułów oznajmił, podkreślając tę wiadomość pełnymi zdumienia wykrzyknikami, że pewien niedobry sąd wydał skandaliczny wyrok. Sąd orzekł bowiem, że uliczni graj­ kowie nie dopuszczają się żebractwa. W komentarzu dzienni­ karz zauważył ponuro, że uliczny grajek może odtąd machać nam przed nosem kapeluszem, domagając się datków, a my i tak nie możemy nazwać go żebrakiem. Dziennikarz okrasił tę uwagę serią wykrzykników - ja zaś miałbym ochotę dorzu­ cić parę własnych. Jak dla mnie, najdziwniejsze w całej sprawie jest to szcze­ re oburzenie dziennikarza. Nie przyszło mu w ogóle do głowy, że uliczny grajek nie został przez sąd uznany za żebraka, po­ nieważ nim nie jest. Oczywiście, grajkowie mogą być irytują­ cy i natrętni tak samo jak żebracy. Być może trzeba wprowadzić dla nich specjalne regulacje, jak dla żebraków. Niewykluczone, że pewnego dnia każdy filantrop uzna za należne sobie prawo, by hamować zapędy grajków, głodzić ich, nękać i zaszczuwać na śmierć, jakby byli żebrakami. Ale z samej definicji żebrania wynika, że żebrakami nie są. Nie można nazywać żebrakiem kogoś, kto oferuje nam coś w zamian za pieniądze, zwłaszcza gdy jest to coś, co wiele osób lubi i chętnie nabywa. Dziewczyna śpiewająca na ulicy nie jest żebraczką bardziej niż słynna diwa -

342

-

N A C I Ą G A N I E P RA WA

operowa, aczkolwiek metoda (i skala) jej zarobkowania różni się dość znacząco. Jeśli uznamy ją za żebraczkę tylko dlatego, że prosi nas o pieniądze, to każdy, kto usiłuje nam coś sprzedać, w sklepie czy na ulicy, też musiałby zostać uznany za żebraka, bo też pragnie, byśmy otworzyli portfel. Właściciel domu han­ dlowego prosi, byśmy zostawili mu część naszych pieniędzy; dokładnie z tym samym apelem zwraca się do nas Uniwersal­ ny Kosmiczny Supermarket S.A. Jedyna różnica między han­ dlowcem a żebrakiem polega na tym, że żebrak nie ma nic do sprzedania. A teraz powinniśmy zapytać, o co tak naprawdę chodzi­ ło dziennikarzowi, który napisał ten szalenie nielogiczny ko­ mentarz. Jego pierwsze i powierzchowne założenie nietrudno odgadnąć. Autor miał na myśli, że grajkowie uliczni niewiele różnią się wyglądem od żebraków, bo noszą odzież brudniej­ szą i bardziej wiatrem podszytą od jego własnych ubrań, a do­ świadczenie uczy, że nędznie ubrani ludzie mogą być traktowa­ ni jak nam się żywnie podoba i zamykani za cokolwiek. Takie podejście występuje pospolicie wśród osób żyjących w poczu­ ciu ekonomicznego bezpieczeństwa, gdyż ekonomiczne bezpie­ czeństwo mocno spłyca ogląd świata. Umysły takich osób mają tyle głębi, co politura. O wiele ciekawsze jest założenie intelektualne. A oto i ono. Dziennikarz daje do zrozumienia, że byłoby nader wygod­ ne, gdyby przepisy karzące za żebractwo zostały rozciągnięte na innych ludzi, którzy wprawdzie na pewno nie są żebrakami, -

343

-

OBRONA W I A R Y

ale są równie jak żebracy natrętni i uciążliwi. Innymi słowy, chce nagiąć istniejące prawo tak by objęło cele inne niż te, któ­ rym miało służyć, bo oszczędzi to kłopotu z tworzeniem no­ wego prawa - podobnie jak korkociąg oszczędzi nam kłopotu z szukaniem otwieracza do konserw. Tak naprawdę byłoby znacznie praktyczniej, gdybyśmy po­ sługiwali się lepszą logiką. Skoro uliczni grajkowie są uciążli­ wi, karzmy ich za uciążliwość, a nie za coś, czego nie robią. Jeśli żebractwo samo w sobie jest złe, logicznie biorąc powinniśmy ustanowić prawa przeciw wszystkim żebrakom, a nie tylko tym, którzy akurat przeszkadzają takiemu czy innemu osobnikowi. To czysty oportunizm - patrzenie na wycinek zagadnienia za­ miast na całość. Nasze przepisy dotyczące żebractwa są zresztą pogańskie i nieludzkie. Z moralnego punktu widzenia niedo­ puszczalne jest karanie ludzi za to tylko, że proszą innych lu­ dzi o wsparcie1. A już kompletnym obłędem jest oczekiwać od ludzi, by byli miłosierni i dawali jałmużnę, kiedy zabrania się jej przyjmowania. Nie karzemy człowieka, jeśli woła o pomoc, kiedy tonie; czemu więc karać kogoś, kto woła o pomoc, kie­ dy głoduje?

1 W tamtym okresie żebractwo było w Anglii karalne. -

344

-

coraz dalej

B

O d d E M o k R A cJ i

iada wam, gdy wszyscy ludzie chwalić was będą”1. To ostrzeżenie odnosi się tak samo do ludzi, jak do idei. Gdy

idea traci ostrze, traci sens. Ludzie powszechnie ją akceptują, bo stała się czymś bez znaczenia. Ba, doprowadzają ją wręcz do przesady - właśnie dlatego, że nic nie znaczy. Nie myślą już o jej treści, lecz o jej korzystnych zastosowaniach, toteż stosują ją do wszelkich możliwych ekstrawagancji i nadużyć. Despotyzm francuskich królów w żadnym okresie nie przybierał form równie kwiecistych i wyszukanych jak tuż przed rewolucją. Kościół nigdy w dziejach nie pozwalał sobie na taką światową pompę i pewność siebie, jak tuż przed wiel­ ką schizmą, przez którą stracił pół świata. I nigdy jeszcze parla­ menty nie były równie powszechnie i równie niepopularne, jak dziś. Sami wybieramy polityków, ale nawet na spotkaniu wy­ borczym nie da się nazwać kogoś „politykiem”, aby nie miało to posmaku obelgi. Zdarzyło się kiedyś, że pewien uczciwy, stary 1 Ewangelia według św. Łukasza 6,26. -

345

"

OBRONA W I A R Y

parlamentarzysta próbował to przełamać, oznajmiając grom­ kim i bojowym głosem, że Parlament składa się z Anglików, z których każdy Anglik mógłby być dumny. Raz jeden w życiu widziałem, aby na tak żarliwe słowa, na tak poruszający apel do ludzkiej wspaniałomyślności odpowiedzią była głucha cisza. Ale nie tylko sama instytucja parlamentu jest dziś w nie­ bezpieczeństwie, lecz również idea, która jej przyświeca. Jest to idea zawsze traktowana jak oczywistość i nigdy nie trak­ towana poważnie. Albowiem słowo, otoczone dziś taką alar­ mującą jednogłośną aprobatą - to słowo „demokracja”. Kiedyś „demokracja” brzmiała w ludzkich uszach jak „pomysł z pie­ kła rodem”. Teraz brzmi jak „przyzwoitość”. Brzmi jak truizm - gorzej, nudny truizm. A przecież wcale nie ma wśród ludzi więcej demokratów; przeciwnie, demokratów jest dużo mniej niż kiedyś. Niechaj Czytelnicy darują, że wspomnę tu o so­ bie. Ja właśnie należę do nielicznych zwolenników demokracji - ale też trzeba do nich należeć, by widzieć, jaka garstka się ich ostała. Wiem, że ze wszystkich możliwych form władzy naj­ lepsza polega na bezpośrednich konsultacjach z obywatelami. Lecz większość nowoczesnych ludzi tak naprawdę nie zgadza się ze mną. Tylko mniejszość wierzy dziś w większość. W ięk­ szość wierzy w mniejszości, przy czym każdy ma swoją własną mniejszość, pieszczoną i hołubioną. A mimo to, wszelkie pu­ bliczne mowy, wszelkie artykuły wstępne przelewają się od „de­ mokracji”; gdzie by się człowiek nie obrócił, nie zdoła przed nią uciec. Kiedy jedno i to samo słowo brzęczy ciągle na ustach -346-

C O R A Z D A L E J OD D E M O K R A C J I

wszystkich partii, oznacza to, że przestało ono znaczyć cokol­ wiek i obróciło się w pusty dźwięk. Pan Aldous Huxley napisał niedawno: „Demokracja opiera się na teorii, że wszyscy ludzie są równi i że walory intelektual­ ne w takim samym stopniu cechują wszystkich przedstawicie­ li rodzaju ludzkiego”. Doprawdy, pan Huxley ocenia demokra­ cję nieco zbyt surowo. Tylko nieliczni współcześni demokraci zgodziliby się z jego definicją. Z drugiej strony, tylko nieliczni współcześni demokraci umieliby wyjaśnić, jaka jest w takim ra­ zie teoretyczna podstawa demokracji. Tak właśnie w praktyce wygląda wyzwolenie spod jarzma dogmatów: ludzie żywią po­ glądy sami nie wiedząc, dlaczego. Co się tyczy demokracji, jej początki są nader interesują­ ce. Demokracja jest bowiem sierotą; jest dzieckiem opuszczo­ nym przez matkę czy też dzieckiem, które uciekło spod opieki niani. Kto wie, może i była jakaś alegoria w fakcie, że Rous­ seau, twórca nowożytnej myśli demokratycznej, miał zwyczaj podrzucać swe potomstwo do przytułku. Nowożytna demo­ kracja opiera się bowiem na idei, że wszystkim ludziom wła­ ściwa jest pewna szczególna świętość i godność - a jest to idea zaczerpnięta wyłącznie z religii. Gołym okiem widać, że lu­ dzie nie są sobie równi umysłowo ani fizycznie. Skoro więc z punktu widzenia etyki istnieje pomiędzy nimi równość, musi to być równość niewidzialna i mistyczna. Jak jednak wszyscy wiemy, kiedy to zagubione dziecko wiary wkroczyło w nowo­ czesny świat, zaczęło wściekle walczyć z własną rodzicielką. -

347

"

OBRONA W I A R Y

Przykładem jest bolszewizm i jego obłędna sprzeczność, roz­ ciągająca do absurdu ideał równości i odrzucająca jedyną moż­ liwą rację tego ideału. Ale rzecz ma również związek z wyżej wspomnianym artykułem pana Huxleya. Pan Huxley twierdzi, że nasza po­ wszechna i jednolita edukacja opiera się na demokracji. Ja zaś twierdzę, że nasza demokracja opiera się na naszej na pół zapo­ mnianej religii. * Ostatnimi czasy często polemizowałem z ciekawymi przepo­ wiedniami pana H.G. Wellsa, który informował nas, dokąd zmierza świat. Z tym większą przyjemnością muszę go teraz pochwalić za doskonałą analizę demokracji, czy raczej czegoś, co pan Wells nazywa demokracją, a ja nazywam parlamentary­ zmem. Znakomite są jego krytyczne uwagi o politykach, tych osobliwych typach, których zasadniczą i fundamentalną cechą jest to, że nigdy nie bywają twórczy. Ludzie prostoduszni myślą, że polityk musi brać pod uwagę opinię wyborców. Bardziej do­ świadczeni wiedzą, że musi przede wszystkim brać pod uwagę wskazówki i zamówienia swoich patronów, wymagające dużo głębszych przemyśleń. Tak czy owak, podczas gdy inni budują domy, szyją ubrania, malują obrazy i komponują piosenki, no­ woczesny parlamentarzysta rzadko tworzy cokolwiek. Pan Wells doszedł do wniosku, że lud nie popiera rządu, wybranego przez tenże lud w wolnych wyborach. Odnotował -348-

C O R A Z D A L E J OD D E M O K R A C J I

też, że bardzo wielu wyborców nie chce w ogóle brać udziału w głosowaniu. Jego uwagi są trafne, ale spójrzmy, w jak osobli­ wy sposób podchodzi do tego problemu prasa, przy okazji go wykoślawiając. Wszystko zostaje sprowadzone do konwencjo­ nalnego rozdzierania szat nad wyborcą, który nie idzie na wy­ bory. Dziennikarze prawią mu kazania i lamentują nad zanie­ dbaniem obywatelskiego obowiązku, polegającego na tym, by zagłosować na pana Przekrętnego albo lorda Cymbałła. Suge­ rują, że gdyby każdy poszedł do urny i oddał głos na owych mę­ żów stanu, wszystko byłoby dobrze, a demokracja oczyściłaby swe zbrukane imię. No cóż, ja również uważam, że populacja nie jest dziś prze­ pełniona duchem obywatelskim, myślę jednak, że duch ten jeszcze się kołacze i najsilniejszym tego przejawem jest wła­ śnie fakt, że ludzie nie wychodzą z domu i nie zaniedbują wła­ snych spraw dla Przekrętnego i Cymbałła. W tej przynajmniej dziedzinie postępują jakby byli wolni i panowali nad własnym życiem, mimo wszystkich kampanii wyborczych, dyktatury medialnej i całej masowej sugestii, jakiej tylko mogą użyć mi­ liarderzy, będący ich władcami. Człowiek który potrafi siedzieć w domu i niewzruszenie pykać fajkę, podczas gdy obok przejeż­ dża cała procesja samochodów w barwach Przekrętnego, nakła­ niając, by wsiadł i pojechał oddać głos, ma w każdym razie cień godności, jaką wykazał ongiś Diogenes, stając przed Aleksan­ drem. Owszem, nie da się go nazwać modelowym okazem oby­ watela - jednak lepszego nie posiadamy. - 349-

OBRONA W I A R Y

Nikt oczywiście nie zaprzeczy, że jest to sytuacja paradok­ salna, do której doszło dopiero w nowoczesnym politycznym grzęzawisku. W idealnej czy bodaj zwyczajnej demokracji wszy­ scy obywatele powinni żywo interesować się udziałem w wybo­ rach. Lecz kiedy pan Wells i jego zwolennicy zadają pytanie, dlaczego rzesze ludzi nie korzystają z ogromnej machiny poli­ tycznej, specjalnie dla nich stworzonej, my w „G.K. s Weekly” możemy udzielić konkretnej odpowiedzi. Otóż, przeciętny czło­ wiek wcale nie chce rządzić państwem, tak się bowiem składa, że przeciętny człowiek jest bardzo daleki od rządzenia czymkol­ wiek. Najważniejszy przejaw naszych czasów i największy ich fenomen polega na tym, że świat, który stworzyliśmy jest świa­ tem najmitów. Przeważająca większość społeczeństwa pozostaje w takim czy innym stosunku służebnym, wykonując cudze po­ lecenia czy zajmując się pracą na rzecz bogatszych ludzi. Na tym bazuje nasz system ekonomiczny, zaś system polityczny, opar­ ty na całkiem przeciwnych założeniach, to dla systemu ekono­ micznego żaden zgoła partner do dyskusji. Teoria demokracji została pierwotnie naszkicowana przez ludzi, którzy wyobrażali sobie, że naczelnicy wiosek, niezależ­ ni posiadacze ziemscy i mężczyźni będący głowami rodzin po­ winni spotykać się na wspólnym forum i debatować nad losem republiki. Ta dawna republika też oczywiście miała swoje wady - wolni obywatele utrzymywali niewolników, którzy nie mogli ani posiadać prywatnej własności ani brać udziału w publicz­ nych debatach. Dawna republika grzeszyła przeciw zasadzie -

350

-

C O R A Z D A L E J OD D E M O K R A C J I

ludzkiego braterstwa, lecz nie przeciw zasadzie, że obywate­ le powinni rządzić - a to stanowi istotę demokracji. Obywa­ tele dzierżyli władzę, gdyż przede wszystkim dzierżyli wła­ sność. Głos, którym każdy z nich dysponował, stanowił tylko zewnętrzną oznakę władzy i odpowiedzialności, sprawowanej przez każdego w granicach własnego domu, sklepu, warszta­ tu czy kawałka pola. Mentalność takich ludzi ma swoje typowe wady, ale przynajmniej nie trzeba ich nigdy nakłaniać ani przy­ muszać, by sami rozstrzygali o własnym losie. Ktoś, kto nie­ podzielnie panuje na własnej ziemi nie ma oporów, by przy­ być na zjazd królów. Jego wyobrażenia o ludzkiej godności nie są stłamszone przez świadomość, że on sam stanowi tylko ma­ leńki trybik w gigantycznej machinie masowej produkcji. Nie przytłacza go poczucie, że jest całkowicie zależny od przerasta­ jących go okoliczności, o których decydują bogatsi niż on. Ma oczywiście swoje własne kłopoty z pracą czy pogodą, i musi so­ bie radzić samodzielnie i niezależnie; samodzielne, niezależne decyzje nie są dla niego czymś aż tak niepojętym. I nic lepiej nie oddaje jego nastawienia niż słowa, które padają, kiedy wraz z sąsiadami szykuje się do bitwy przeciw najeźdźcy. Król mówi do szeregów: „Z Bożą pomocą, bohaterowie!”, zaś oni odpowia­ dają: „Z Bożą pomocą!”.

g l o b a l iz m pa n a

P

W ellsa

an Wells głosi, że świat potrzebuje dziś powszechnego pokoju. Ta idea zawsze była żywa w Europie. Nie dość,

że Europa odczuwała potrzebę takiej pokojowej jedności, to w dodatku kilkakrotnie podejmowała próby, żeby ją osiągnąć, i dwa albo trzy razy prawie osiągnęła. Dziwne, ale pan Wells nie uważa tego za żadne znów osiągnięcie. W sferze mate­ rialnej udało się to pogańskiemu Rzymowi - jednak stosunek pana Wellsa do imperium rzymskiego można nazwać mocno nieprzychylnym. W sferze moralnej w dużym stopniu zdołał to osiągnąć Rzym chrześcijański - cóż, kiedy pan Wells czu­ je do niego najżywszą odrazę. Próbował tego Karol Wielki, ale pan Wells nie jest o nim najlepszego zdania. Próbował Napo­ leon, lecz na samą wzmiankę o Napoleonie pan Wells dosta­ je piany na ustach. Jego sytuacja wydaje się zatem dość kło­ potliwa. Bezustannie powtarza, że trzeba coś zrobić, miotając *

zarazem obelgi na każdego, kto tylko się tego podjął. Święty Augustyn zażartował: „Przeklęty niechaj będzie ten, kto powie­ dział przede mną to, co sam chciałem powiedzieć”. Pan Wells - 353-

OBRONA W I A R Y

powinien oznajmić najzupełniej serio: „Przeklęty niechaj bę­ dzie ten, kto czynił przede mną to, co sam chciałbym uczynić”. Wydaje mi się, że aby zjednoczyć świat trzeba albo poddać się jednej wspólnej kulturze, albo zgodzić się na jedną wspól­ ną religię. Nawet wtedy możliwe będą konflikty - ale przynaj­ mniej możliwa będzie również rozmowa. Da się racjonalnie ustalić, z jakich podstawowych założeń wychodzimy i zaak­ ceptować określone wartości, cenione przez obie strony spo­ ru. W przeciwnym razie konflikty, owszem, będą możliwe, za to rozmowa już nie. Załóżmy, że jakiś Prusak uważa, że li­ czą się tylko Prusy, a jakiś bolszewik myśli, że liczy się tylko bolszewizm. Próżno by oczekiwać po nich rozsądnej dysku­ sji. Bo i o czym mieliby dyskutować? Jakich argumentów mie­ liby użyć? Gdzie ich spór miałby się zacząć, a gdzie skończyć? Junkier usłyszy, że jego pruska pycha szkodzi internacjonali­ zmowi, ale on przecież nie dba o internacjonalizm. Bolszewik dowie się, że jego internacjonalizm doprowadzi do zniszcze­ nia patriotyzmu, ale on przecież chce właśnie zniszczyć pa­ triotyzm. Pomiędzy ludźmi, których fundamentalne wartości są inne nie ma możliwości zgody, nie ma możliwości dysku­ sji, a już z pewnością nie ma możliwości, aby obie strony uzna­ ły czyjś arbitraż. Biorę tu za przykład ciasny, toporny szowi­ nizm Prusaka i ciasny, toporny kolektywizm bolszewika, gdyż są to akurat dwa najlepsze przykłady światopoglądów osob­ nych i samowystarczalnych. Warto zauważyć, że oba te świa­ topoglądy przynależą do dwóch wielkich społeczności, które - 354-

GLOBALIZM PANA WE LL S A

nigdy nie wchodziły w skład Rzymu - ani pogańskiego, ani chrześcijańskiego. Pan Wells jasno stwierdza, że nie wierzy w prostackie uproszczenie, jakim jest komunizm. Rewolucja rosyjska, jego zdaniem, to zaledwie nieudany produkt uboczny, wypadek, któ­ ry się przytrafił na flankach prawdziwego postępu. To prawda, że bolszewizm bardzo osłabł, odkąd zwyciężył. Utopia zawsze radzi sobie najlepiej w wojnie ideowej - woj­ nie w chmurach. Gdy tylko niebiańskie królestwo zmieni się w ziemski raj, obraca się nieraz w piekło na ziemi. Czasem sta­ je się nawet czymś gorszym, a w każdym razie intelektualnie słabszym —bardzo przyziemną imitacją ziemi. Tak czy owak, pan Wells odtrąca komunistyczną utopię, uznając ją za porażkę. Zamiast tego proponuje, by zaprowadzić kontrolę na poziomie światowym. Kontrola ma się narodzić w sposób nie do końca uświadamiany, samoistnie i niejako przy okazji, za sprawą spo­ radycznych, nieregularnych wydarzeń. Ja jednak mam wrażenie, że sporo może się zdarzyć, jeśli rozwój w stronę kontroli wymknie się spod kontroli. Idee aż za łatwo deformują się i wypaczają, nawet jeśli są klarowne. Nie sądzę, żeby dało się je uchronić przed tym losem po prostu roz­ mywając ich sens. Katolicyzm, na przykład, jest klarownym sys­ temem, w którym jedna idea równoważy i koryguje inną. Zja­ wia się więc ktoś taki jak Mahomet czy Marks, albo, na swój sposób, Kalwin, kto uznaje ten system za przesadnie złożony i upraszcza wszystko do pojedynczej idei - lecz jest to zawsze -355 -

OBRONA W I A R Y

konkretna idea. Oczywiście, system zbudowany na pojedynczej konkretnej idei nie może pozostawać w równowadze. Zupełnie jednak nie rozumiem, dlaczego większe szanse na równowagę miałby posiadać system oparty na pojedynczej niekonkretnej idei. Zaś uniwersalizm jest ideą więcej nawet niż niekonkret­ ną - jest również ideą ciasną. To jedna monotonna nuta, a nie prawdziwa harmonia, polegająca na właściwej proporcji między tym, co uniwersalne, a tym, co lokalne. „Bóg nie jest nieskoń­ czonością - zauważył wnikliwie Coventry Patmore1. - Jest syn­ tezą nieskończoności i granicy.” Pan Wells gloryfikuje rząd światowy, ja zaś widzę w związ­ ku z takim rządem dwie zasadnicze trudności. Pierwsza wyni­ ka z prostego faktu, że władze i parlamenty w systemie demo­ kratycznym powinny wypełniać wolę ludzi, którzy je wybrali; a z tym zawsze jest problem, nawet w maleńkim państewku. Nie bardzo rozumiem, jak moglibyśmy wywierać większy wpływ na poczynania rządu, władającego całą planetą z Genewy lub z Chi­ cago. Pan Wells obszernie i z wielką lubością opisuje, w jaki spo­ sób ów „rząd światowy” będzie nas kontrolował. Ja zaś wolałbym wiedzieć, w jaki sposób my będziemy go kontrolowali. Niestety, na ten temat pan Wells wypowiada się nader mgliście. Druga obiekcja nie jest tak prosta i będzie wymagać bardziej obrazowego opisu, ale jest nawet ważniejsza. Wychwalając swój uniwersalizm, pan Wells musi bezustannie umniejszać wartość 1 Coventry Patmore (1823-1896) - angielski poeta katolicki. -356-

GLOBALIZM PANA W E LL S A

patriotyzmu i wyczynów wojennych - a przecież jednocześnie apeluje do ludzkiej dumy z narodowych dziejów. Otóż, praktycz­ nie wszyscy ludzie uczą się cywilizacji za pośrednictwem kultury narodowej. Jeśli ją stracą, stracą wszelką więź z resztą ludzkości. Anglik, który nie jest Anglikiem nie jest Europejczykiem. Fran­ cuz, który nie jest Francuzem jest tylko w części człowiekiem. Narody nie zawsze bywały szpuntami, blokującymi stare, dobre wino świata. Bywały też amforami, w których to wino się groma­ dzi; i podobnie jak wiele dawnych amfor, każdy z nich to odrębne dzieło sztuki. W całej tej uniwersalistycznej filozofii pana Wellsa wi­ dać ideę, której prawdziwości pan Wells nigdy nawet nie starał się dowieść. Myślę, że łatwiej byłoby dowieść jej fałszu. Jest to idea, że pootwieranie na oścież wszystkich okien i drzwi za­ wsze przynosi korzyść. A przecież wcale nie jest to ewident­ nie prawdziwe - i nie bardziej prawdziwe w wypadku cywili­ zacji, niż w wypadku domu czy szpitala. Nieraz wychodzi nam na zdrowie, jeśli wpuścimy do środka świeże powietrze, ale też nieraz wpędzamy się w chorobę, jeśli nas powieje albo wyzię­ bimy pokój. Ba, otwarcie okien i drzwi samo przez się wcale nie musi oznaczać wpuszczenia świeżego powietrza. A nieza­ leżnie od tego, zdrowy rozum mówi, że wpadający do środka wiatr, wlewająca się woda i generalne mieszanie wszystkiego ze wszystkim nie zawsze przynosi dobre rezultaty. Są wśród nas ludzie, którzy nie wierzą w taką jedność. Nie uważamy, że obiad stanie się lepszy, jeśli wiejemy likier do zupy, - 357-

OBRONA W I A R Y

zmieszamy kawę z czerwonym winem, a wermut z porto. Jeste­ śmy zwolennikami mniejszych, oddzielnych struktur, zwanych daniami czy też wyborem z karty win. W rzeczy samej, to wła­ śnie dzięki nim rozliczne przyjemne smaki nie zlewają się ze sobą. Na tej samej zasadzie, myślimy, że światopogląd oparty na zwykłej unifikacji, przemieszaniu płci, narodów i stylów, jest bezwartościowym, jałowym, prowincjonalnym uproszczeniem, i nie ma w nim więcej rozumu, niż w działaniach dziecka, wyci­ skającego farby ze wszystkich tubek naraz lub wlewającego do garnka sześć różnych płynów i z zapałem mieszającego łyżką. Mam wrażenie, że ogólne podejście pana Wellsa sprowa­ dza się do tęsknoty za czymś ogromnym. Pan Wells ma wra­ żenie, że poszerzy nam to horyzonty i zakres swobód. Ale jeśli zdarzy mu się kiedyś utknąć w ogromnym tłumie, dowie się, że ogrom nie tylko nie oznacza szerszych horyzontów i większej swobody, ale może być ich zaprzeczeniem. Potrzebujemy wokół siebie pewnej prywatnej, wyodrębnionej sfery, którą nasi przod­ kowie nazywali wolnością. Już na samej tej potrzebie można oprzeć sprawiedliwe i normalne, choć dziś niemal zapomniane, argumenty na rzecz prywatnej własności. Człowiek nie jest tak naprawdę właścicielem swoich rąk, jeśli w ciasnocie nie może nimi poruszać; nie jest właścicielem swoich nóg, jeśli nie może ich swobodnie rozprostować, ani swoich stóp, jeśli nie mogą one stanąć na ziemi, którą nazywa własną.

w obec

N

P otopu

iedawno odkryto ślady, wskazujące, że biblijny potop rze­ czywiście miał kiedyś miejsce. Tak się składa, że nauka po­

twierdziła zapis księgi Genesis, toteż cały współczesny świat chrze­ ścijański zadrżał w posadach ze zdumienia i konsternacji. Nie trzeba nawet mówić, że przedstawiciele prasy pobie­ gli chyżo do czołowych autorytetów po aktualne wskazówki. Również i nasz korespondent nie omieszkał przeprowadzić wy­ wiadu z ludźmi reprezentującymi pełną gamę opinii w zakre­ sie myśli religijnej. Każdy czytelnik z pewnością zna nazwiska autorytetów, które w takich sytuacjach zawsze wypowiadają się w imieniu chrześcijaństwa. Biskup Barnes, jak zawsze w awangardzie postępu, powie­ dział: „Patrząc od strony naukowej, najważniejsza i niosąca naj­ więcej otuchy jest informacja, że odnaleziono grubą warstwę błota. Potop miał więc charakter błotnisty i mętny, co z pewno­ ścią jest bliższe nowoczesnej myśli niż potop wodny, woda bo­ wiem niesie wszystkie te barbarzyńskie skojarzenia z czysto­ ścią i chrztem”. - 359-

OBRONA W I A R Y

Protestancki myśliciel, dziekan Inge, oświadczył: „Nie ma powodów do paniki. Protestantyzm nadal wznosi się na ska­ le, jakiej żadne wody nie zdołają podmyć - na mocnym funda­ mencie niewiary w Biblię, na którym opiera się duchowe i inte­ lektualne życie wszystkich prawdziwych chrześcijan w naszych czasach. Nawet jeśli ogarnie nas ponure zwątpienie, jeśli przez moment zacznie się nam zdawać, że niektóre fragmenty Pisma mogą być prawdziwe, nie traćmy ducha - to tylko przejściowy kryzys. Złe chwile przeminą; bądź co bądź, wciąż mamy do dys­ pozycji najnowszy przekład Biblii Otwartej z całym jego niewy­ czerpanym bogactwem błędów i niekonsekwencji, pasjonujący dla naukowców i oddzielający nas od Rzymu jak bastion”. Ateista, pan Arnold Bennett, skomentował sprawę nastę­ pująco: „Już jako dziecko przejrzałem na wylot infantylną na­ iwność wszelkich dogmatów i kościołów. Zawsze uderzał mnie ich absurd. Weźmy chociażby dogmat, potępiający każdego, kto nie uwierzy, że Noe miał kształt cylindryczny, nosił czapkę i po­ siadał trzy kropki w miejsce oczu i ust. Pora już, żeby wszystkie odłamy chrześcijańskie, nawet katolicy, przestały uczyć dzie­ ci tych bajdurzeń zamiast naukowej prawdy. Wiodłem bujne życie, przemierzyłem spory kawałek świata, lecz nigdy nie wi­ działem człowieka, który by choć trochę przypominał postać Noego, jaką wbijano mi do głowy w dzieciństwie”. Pan Wells stwierdził natomiast: „Jedyne, co mnie intere­ suje, to Wielki Potop przyszłości, a nie jakieś tam małe lokal­ ne potopy czasów minionych. Chcę większego, szerszego, le­ -360-

WO B E C POTOPU

piej zorganizowanego i kompletnego Potopu; Potopu, który naprawdę pokryje całą ziemię. Ludzie powinni zrozumieć, że w czasach, które nadejdą, nie będziemy już dzielić wody na cia­ sne stawy, jeziora czy rzeki. Przyszłość - to jedna wielka woda, jak okiem sięgnąć wszędzie taka szma. Apres moi le Deluge. Belloc może się wymądrzać, podważając moją znajomość francu­ skiego, ale ten cytat utrze mu nosa”.

JEDNOŚĆ i R Ó Ż N O R O D N O Ś Ć

M

ożna powiedzieć, że wszystkie rasy, a nawet wszystkie religie, wyrastają z wielkiej ludzkiej jedności - bo to

prawda. Lecz powiedzieć, że jakaś rasa czy religia nie różni się od innych - to coś zupełnie innego, bo to fałsz. Niestety, wła­ śnie to drugie, fałszywe podejście jest w praktyce dużo prost­ sze. Otworzyć się na świat jest zawsze łatwiej niż logicznie ten świat ocenić. Jedność to w wyobraźni ludzkiej coś mglistego i nieokre­ ślonego; jeśli już, przypomina rozmytą plamę w nieokreślonym kolorze. Różnica, przeciwnie, jest czymś określonym i wyrazi­ stym. Ktoś, kto twierdzi, że dwie rzeczy są różne, musi czuć się na siłach przemyśleć, pod jakim względem się różnią. W wy­ padku ludzkich ras albo bardziej wyrazistych zbiorowości, czy­ li narodów, myślenie zmusi człowieka, żeby łamał sobie głowę nad złożonymi problemami i sporami, jakich pełna jest histo­ ria polityczna, i nad wszystkimi przedziwnymi ideami, za ja­ kie ludzie walczą, giną i znoszą tortury. Jeszcze więcej wysił­ ku wymaga zgłębienie różnic dzielących religie. Człowiek musi -363-

OBRONA W I A R Y

stawić czoła trudom teologii, co oznacza jeszcze cięższe trudy myślenia. Musi przestudiować doktryny, nawet po to, żeby się z nimi nie zgadzać. O ile łatwiej oznajmić, że takie rzeczy nie mają znaczenia i na dłuższą metę na jedno wychodzą! O ile wy­ godniej zatonąć w fotelu, z seraficznym uśmiechem oświadcza­ jąc, że tak czy owak wszystko stanowi jedność! To samo lenistwo umysłowe widać w powiedzeniu, że ko­ bieta jest taka sama jak mężczyzna. Ludziom nie chce się za­ stanawiać, pod jakimi względami kobieta jest inna, a pod jakimi - nawet wyższa. Niechęć do przemęczenia mózgu wychodzi na jaw również wtedy, gdy traktujemy dzieci jak dorosłych, jedno­ cześnie przyznając, że dorośli byliby lepsi, gdyby bardziej przy­ pominali dzieci. Właśnie z lenistwa wyrasta chaos pojęciowy. Mniej fatygi wymaga patrzenie, jak rozrasta się splątana dżun­ gla uogólnień, niż trzymanie straży na granicach logiki.

żebro

G

A dam A

azety ogłosiły wielkimi nagłówkami, że ambasador amerykański, pułkownik Harvey, powiedział podczas

wykładu w Pen Clubie, że kobieta nie posiada duszy. Powie­ dział ponoć również, że żadne z Dziesięciu Przykazań nie do­ tyczy kobiet, choć nie wiadomo, czy uznał to za upośledzenie, czy może za przywilej. Streszczenia tego wykładu są chaotycz­ ne i nieprzekonujące, ale czytając między wierszami nabrałem przekonania, że ambasador miał na myśli coś dokładnie od­ wrotnego, niż wynikałoby z jego słów. Ironia pełni w Ameryce ważną rolę publiczną. Relacje prasowe miejscami graniczą z nonsensem. Nie mogę na przykład uwierzyć, by człowiek tak inteligentny jak pułkow­ nik Harvey naprawdę stwierdził, iż „zgodnie z prawem natury każda istota żywa ma takie same atrybuty jak dowolna inna isto­ ta żywa, gdyż prawo to zakłada idealną równość istot”. Oznacza to, ni mniej ni więcej, że śledź jest równy słoniowi nie tylko pod względem mądrości i wierności, lecz również pod względem po*

siadania nóg i trąby. Siedź jest istotą żywą, trąba jest atrybutem -365-

OBRONA W I A R Y

- z czego wynika, że śledź ma trąbę. Jestem jak najdalszy od twierdzenia, że śledź nie posiada własnej mistycznej godności, nieprzeniknionej dla istot okazalszych i bardziej gruboskórnych. Jednak teza, że śledź ma trąbę przekracza granice tego, co mogę znieść. Jeśli pułkownik Harvey istotnie tak twierdzi, to jego transadantycki transcendentalizm niestety mnie przerasta. W istocie pułkownikowi Harveyowi chodziło o coś zupeł­ nie innego - nie o to, że kobietami należy gardzić, bo nie mają duszy, lecz o to, że mężczyznami należy gardzić, bo traktują ko­ biety tak, jakby jej nie miały. Jeśli atakował cokolwiek oprócz postępowania mężczyzn, to nie postępowanie kobiet, lecz po­ stępowanie księży, łącznie z doktrynami kościelnymi i teolo­ gicznymi. Większa część jego wypowiedzi dotyczyła księgi G e­ nesis i dosłownie odczytanej opowieści o stworzeniu kobiety z żebra Adama. Zupełnie nie rozumiem, czemu ktoś miałby zakładać, że mężczyzna jest lepszy od kobiety tylko dlatego, że kobieta po­ wstała z części jego ciała. Zgodnie z tym samym rozumowa­ niem, glina jest lepsza od mężczyzny, skoro mężczyzna powstał z gliny. A jednak mężczyźni nigdy jakoś nie uznali za koniecz­ ne, aby z tej racji wybijać pokłony przed terakotą lub glinianym garnkiem. Równie zasadnie można by utrzymywać, że to Ewa była koroną Stworzenia, jego prawdziwą kulminacją. Z gliny stworzono mężczyznę, a z mężczyzny dopiero - kobietę. Bardziej jednak interesuje mnie sugestia pana Harveya, że tradycja biblijna opiera się na patriarchalnej dominacji. W sło­ -366-

ŻEBRO A D A M A

wach ambasadora widać mylne, acz szeroko rozpowszechnione mniemanie, że kapłani, księża i inni czytujący Biblię osobnicy płci męskiej w jakiś sposób sztucznie wykreowali mit, że ko­ bieta powinna być niewolnicą mężczyzny, tak jak Ewa była że­ brem Adama. Nic podobnego. Jest dokładnie na odwrót. Zwy­ czajne istoty ludzkie, szczególnie poganie, mają samoistną i aż nadto wyraźną skłonność do niewolnictwa, a zwłaszcza do nie­ wolnictwa kobiet. Miliony Azjatów, którzy nigdy nie słysze­ li nawet o Biblii, kultywują powszechną i wielowiekową trady­ cję nierówności płci. Tradycja chrześcijańska jako praktycznie jedyna głosi, że do kobiet i do mężczyzn należy stosować tę samą moralność. Ludzka natura niemal zawsze łagodzi wymogi moralności w stosunku do mężczyzn. Propaganda obciąża więc Kościół odpowiedzialnością za coś, co świat stale głosił —i co jedynie Kościół kwestionował. Nieustannie nam się tłumaczy, że mamy poszerzyć hory­ zonty, otworzyć umysły i wziąć pod uwagę resztę rodzaju ludz­ kiego. Rady tej udzielają nam ateiści, którzy sami najpilniej jej potrzebują. Wydaje się bowiem, że ateiści zupełnie nie biorą pod uwagę barbarzyńskiej normalności, wykazywanej przez rodzaj ludzki. Nie potrafią na przykład wczuć się z sympatią w moralność muzułmańską. A przecież jest oczywiste, że islam to religia przeciętnego zmysłowego mężczyzny. Nie dorasta do naszych ideałów, lecz unika wielu naszych intelektualnych mód. Jeśli zrozumiemy, w jaki sposób uczciwy muzułmanin po­ strzega miłość czy wojnę, uzyskamy praktyczny ludzki wzorzec, - 367 -

OBRONA W I A R Y

pozwalający docenić, jak wysokie są nasze własne wzorce rycer­ skiego postępowania i miłości chrześcijańskiej. Dopiero kiedy pojmiemy, jak przyzwoita i godna obrony jest wiara muzułmań­ ska, możemy zdać sobie sprawę, o ile piękniejsza i bardziej wznio­ sła jest wiara chrześcijańska. Lecz te przeciętne ludzkie nasta­ wienia są obce postępowym intelektualistom, którzy sprawiają wrażenie, jakby myśleli, że to księża z pogardy dla kobiet wy­ naleźli poligamię. Być może największym niebezpieczeństwem, które niesie ruch feministyczny jest groźba przyszłej reakcji antykobiecej, dużo gorszej nawet niż feminizm. Poligamia i inne praktyczne, barbarzyńskie idee mogą jeszcze wrócić i pogrążyć nas jak potop.

N IE DO PARY

C

zemu niektóre koncepcje zawsze chadzają parami? Cze­ mu tworzą trwały sojusz, choć nie ma między nimi żad­

nego logicznego związku? Leży przede mną właśnie pakiet bro­ szurek propagandowych, wydanych przez pewne stowarzyszenie, które ponoć uczy wszystkiego: Oddychania, Braterstwa, Praw­ dziwych Nadziei dla Ludzkości i innych podobnych rzeczy, cho­ ciaż po krótkiej analizie one też okazują się zupełnie do siebie niepodobne. Gorzej - niektóre idee stale chodzące w parze są nie tylko niepodobne, ale wręcz sprzeczne ze sobą. Te broszury, na przykład, mocno trącą atmosferą orientalną, zapewne hindu­ ską, a w każdym razie azjatycką. Zawarte w nich nazwy, koncep­ cje, zaklęcia i wizje ideałów to typowa frazeologia kultów hindu­ skich, które już na Zachodzie znamy. Ale jednocześnie, o dziwo, wszyscy entuzjaści tych kultów są zarazem entuzjastami ruchów feministycznych, wokół których robią ogromną wrzawę. Otóż, między feminizmem a hinduskimi kultami nie ma żadnego zauważalnego związku. Wydaje się wręcz, że zacho­ dzi tu elementarna sprzeczność. Cywilizacje azjatyckie, łącznie -369-

OBRONA W I A R Y

z indyjską, mają wiele powodów do chwały w dziedzinie sztu­ ki, kultury i filozofii, i mogą się tym słusznie chlubić. Lecz pa­ trząc na ich sposób traktowania kobiet dochodzimy do wnio­ sku, że raczej nie są oparte na fundamentalnych zasadach feminizmu. Znakiem firmowym wszystkich w ogóle cywiliza­ cji azjatyckich jest to, że zawsze robiły wszystko, czego femi­ nistki zabraniają. Zamykały kobiety w haremach, skrywały je za czadorami, goliły im głowy, a czasem czerniły zęby, tak by żadnemu obcemu nie wydawały się atrakcyjne; dawały mężczy­ znom władzę życia i śmieci nad kobietą jak nad zwierzęciem; czasem podobno głosiły, ustami niektórych muzułmańskich teologów, że kobieta nie ma duszy, a nawet jeśli tak nie głosi­ ły, to w każdym razie postępowały stosownie do tej tezy. I z tej właśnie Azji, pełnej haremów i niewolnic, zazwyczaj wyłania się jakiś dobrotliwy, uśmiechnięty Mędrzec, który łagodnie nas poucza, że powinniśmy odnosić się do kobiet z większym szacunkiem. Czemu wyznawcy hinduskich kultów nie bronią hindu­ skich obyczajów? Jeśli uważają, że do kobiet trzeba się odnosić jeszcze lepiej niż czyniła to rycerska tradycja chrześcijaństwa, czemu chcą nam narzucić wiarę ludzi, którzy szanują kobiety o wiele mniej niż chrześcijanie? Jak by nie patrzeć, chrześci­ jaństwo posunęło się w stronę ich ulubionego ideału znacznie dalej niż ich ulubiony idealizm. A jednak te dwie kompletnie różne, nijak nie powiązane idee - feminizm i religie hinduskie - tak nieodmiennie pojawiają się razem w całej obecnej litera­ -370-

N I E DO PA RY

turze i propagandzie, że już dawno nawykłem, że ilekroć wi­ dzę jedno, drugie też musi kręcić się w pobliżu. Toteż gdy tyl­ ko zobaczyłem w broszurze długie, bramińskie słowa, od razu wiedziałem, że znajdę tam również coś o Misji Kobiety - misji, której autentyczni bramini na pewno nie pozwoliliby spełnić. Strukturalnie są to ideały skrajnie odmienne, lecz że na rynku związano je w jeden pęczek, przykleiły się w końcu do siebie.

pr

Zerw a n a r e K La m ę :

REK l a MA

K

złej

MORALNOŚCI

toś przysłał mi książkę na temat Małżeństwa Kumpelskiego - nazwanego tak, ponieważ chodzi o ludzi, którzy

nie są małżeństwem, a i kumplami niebawem być przestaną. Nie mam zamiaru omawiać tej naiwnej amerykańskiej książczyny. Wystarczy wiedzieć, że takowa istnieje i że jest pełna śródtytu­ łów i innych frazesów na temat „pokolenia buntowników” czy „młodzieżowej rewolucji”. Zabawne, że w czasach, kiedy mło­ de pokolenie szczyci się, że odrzuca wszelką czułostkowość, kiedy młodzież dużo mówi o socjologii i naukowym podejściu - właśnie teraz wszyscy z kretesem zapomnieli o społecznej roli małżeństwa i skupili się wyłącznie na stronie uczuciowej. Litur­ gia anglikańska wymienia trzy praktyczne powody do zawarcia małżeństwa1, z czego pierwsze dwa kompletnie umykają wielu ludziom i zostaje tylko wykoślawiona wersja trzeciego, który od biedy i na tle pierwszych dwóch można by nazwać romantycz­ 1 Pierwszy powód to płodzenie dzieci i wychowywanie ich w czci i bojaźni Bożej, drugi to zwalczanie grzechu cudzołóstwa, trzeci to wzajemne towarzystwo, wsparcie i pociecha (Book o f Common Prayer, ceremonia ślubna). - 373"

OBRONA W I A R Y

nym. I to, proszę was, nazywa się wyzwoleniem od wiktoriań­ skiego sentymentalizmu tudzież romantyzmu. Ale to na marginesie. Nowoczesne podejście do małżeń­ stwa zawiera inną, jeszcze ciekawszą sprzeczność. Stale słyszy­ my, że młodzież jest dziś wolna, szczera i pozbawiona zakła­ mania, bo wolność, szczerość i brak zakłamania to jej społeczne ideały. No cóż - ja nie boję się szczerości. Boję się niestało­ ści. Przysłowie ludowe łączy niestałość z fałszem, a w dzi­ siejszej terminologii i frazesach razi mnie właśnie dominują­ cy, wszechobecny fałsz. Wszystko jest reklamowane pod jakąś inną nazwą, niczym, nie przymierzając, Małżeństwo Kumpelskie. Wszystko jest przedstawiane szerokiej publiczno­ ści przy użyciu synonimów, które tak naprawdę są pseudo­ nimami. To bardzo użyteczny talent w epoce wyborów do parlamentu, płatnych ogłoszeń i gazetowych nagłówków, ale jak by naszej epoki nie nazwać, nie jest to jakoś szczególnie epoka prawdy. Krótko mówiąc, ci przeciwnicy zakłamania są komplet­ nie uzależnieni od eufemizmów. Ilekroć rozgłaszają którąś ze swych przerażających herezji, wymyślają dla niej nową nazwę, starannie dobraną tak, aby była przyjemna; na tej zasadzie Fu­ rie nazywano Eumenidami. Są to zawsze nazwy pochlebne - i zawsze bzdurne. Na przykład termin „kontrola urodzeń” to kompletny nonsens. Od początku świata ludzie stosowali kon­ trolę urodzeń - także wtedy, gdy byli takimi dziwakami, że pozwalali, by cały proces kończył się urodzeniem. Metody tej - 374-

P RZ ERWA NA R E K L A M Ę : R E K L A M A ZŁEJ MORALNOŚCI

kontroli były znane od niepamiętnych czasów, nawet gdy przy­ bierały postać tak dzisiaj niepojętą i szaloną, jak samokontrola. Ludziom współczesnym chodzi w gruncie rzeczy nie o kontro­ lę urodzeń, lecz o zapobieganie urodzeniom. W tym miejscu nie będę o tym dyskutował - lecz gdybym dyskutował, użył­ bym właściwej nazwy. Dokładnie tak samo wygląda sprawa z jeszcze starszym określeniem, w którym lubują się ci miło­ śnicy szczerości i wrogowie zakłamania: z „wolną miłością”. To także eufemizm - czyli niechęć, by powiedzieć wprost, o co chodzi. Na zdrowy rozum, nie da się zapobiec, by miłość, czy­ li pewna emocja, była wolna; tylko że w tym wypadku pro­ blem moralny wynika nie z emocji czy namiętności, lecz z nie­ dostatków woli. Można by znaleźć tysiące przykładów takiej uładzonej fik­ cji, takich przyzwoitych przebrań używanych przez ludzi, któ­ rzy stale drwią z przyzwoitości. Już niebawem pojawią się ko­ lejne. Nic nie wskazuje, żeby ten proces miał się gdziekolwiek zatrzymać. Lecz jak daleko by się nie posunęła anarchizacja etyki, zawsze będzie jej towarzyszyć ten sam pompatyczny, osobliwy ceremoniał. Wrażliwe dziecko nie dowie się w przy­ szłości, że podrobienie podpisu nazywa się „podrobieniem pod­ pisu”. Bez trudu nazwiemy fałszerstwo „homeografią”, „asymi­ lacją linearną” albo w dowolny inny sposób, sugerujący osobom prostym czy powierzchownym, że chodzi o czysto towarzy­ skie upodobnienie jednego charakteru pisma do drugiego. Nikt już nie będzie szkolił dzieci na kieszonkowców metodą -375 -

OBRONA W I A R Y

pana Fagina1, człowieka, jak by nie patrzeć, stosunkowo uczci­ wego. Pan Fagin stanie się bowiem profesorem von Faginskym, wybitnym niemieckim socjologiem, którego uczciwość będzie po­ zostawiać dużo więcej do życzenia. Nadamy kradzieży jakąś sym­ patyczną nazwę, oznaczającą transfer gotówki. Sam bym chęt­ nie coś zaproponował, ale niestety nie pamiętam, jak we wzniosłej mowie Homera nazywała się kieszeń albo jej zawartość. A jeśli chodzi o morderstwo, już się przecież zaczęło szu­ kanie usprawiedliwień. Najwyższy czas, żeby wybitni myśliciele zastanowili się nad jakimś miłym, nikogo nie rażącym określe­ niem dla zabijania ludzi. W świede etyki ewolucyjnej i relatywi­ stycznej argumenty za legalizacją mordu są przecież nieodparte. Niemal każdy z nas, rozejrzawszy się po znajomych, znalazłby przynajmniej jedną gadatliwą czy nadmiernie energiczną oso­ bę, której zniknięcie, bez zbędnych pożegnań i zamieszania, by­ łoby dla wszystkich niczym promień światła w mrokach egzy­ stencji. Taka osoba bywa niebezpieczna nie tylko wtedy, gdy posiada niesprawiedliwą władzę prawną czy towarzyską. Pro­ blem, jaki stwarza samym swoim istnieniem, jest nieraz czysto psychologiczny i żadne kroki prawne go nie rozwiążą. Jedyne, co mogłoby pomóc, to wprowadzenie nowego rodzaju wolno­ ści, który wszyscy zgodnie nazwalibyśmy, dajmy na to, Społecz­ nym Odejmowaniem, czy też, bardziej uczenie, Substrakcją So­ cjalną. Można by też wymyślić nazwę na wzór już istniejących. 1 Postać z Dawida Copperfielda Dickensa. - 376-

P R Z E R W A N A R E K L A M Ę : R E K L A M A Z Ł E J MO R A L N O Ś C I

Nowa wolność zostałaby uznana za Kontrolę Życia albo Wolną Śmierć, czy też cokolwiek innego, co ma się nijak do jej praw­ dziwego charakteru, podobnie jak Małżeństwo Kumpelskie ma się nijak do przyjaźni i małżeństwa. Tak czy owak, z całym szacunkiem pozwolę sobie stwier­ dzić, że nie robią na mnie wrażenia zachwyty nad szczerością i re­ alizmem naszych czasów, produkowane masowo na użytek ko­ biet, mężczyzn i ruchów ideologicznych. To przecież oczywiste, że nasze czasy nie są czasami odwagi, lecz tylko reklamy. Rekla­ mę można zaś określić jako przezorną hałaśliwość. Uprawia się ją publicznie, co wcale nie oznacza działania w publicznym intere­ sie. Oznacza tylko przypochlebianie się prywatnym firmom w in­ teresie prywatnych osób; publiczne wygłaszanie komplementów - ale nigdy krytyk. Każdy z nas przetarłby oczy ze zdumienia, gdy­ by pewnego dnia wychodząc z domu ujrzał po jednej stronie ulicy wielki poster z napisem: t a n k a .!,

p ijc ie m l e k o m ig g l a

-

t o s a m a ś m ie ­

zaś po przeciwnej stronie poster tychże rozmiarów z napi­

sem: NIE

PIJCIE MLEKA MIGGLA - TO PRAWIE SAMA WODA!

Nowo-

czesny świat mocno by się wzburzył, gdyby wolno mi było ustawić na tle nieba krzykliwy neon, który jasno i dobitnie wyrażałby moją opinię na temat Kolonialnego Wina Porto, reklamowane­ go przez krzykliwy neon naprzeciwko. Reklama łączy się z wolno­ ścią handlu, ale nie ma nic wspólnego z wolnością mówienia praw­ dy. Sprzedaż rozwija się przecież dzięki pochwałom. A pochwała zawsze w pewnym stopniu będzie eufemizmem, bo musi przema­ wiać łagodniej i mniej agresywnie niżby mogła, aczkolwiek trudno " 377"

OBRONA W I A R Y

to docenić, kiedy jej łagodność wykrzykuje do nas przez głośni­ ki lub uderza nas po oczach jaskrawymi literami. I tak samo jak za pomocą pięknych słówek reklamowane jest niedobre wino czy niedobre mleko, tak też reklamowana jest niedobra moralność. Ilekroć ktoś rozpoczyna wojnę przeciw temu, co normalni ludzie uznają za przyzwoite, pierwszy krok polega na tym, żeby ukuć hasło, roztaczające aurę przyzwoitości. Prawdziwa odwaga polegałaby na tym, by jawnie wystawić do boju występek prze­ ciw cnocie - lecz równie dobrze można by oczekiwać, że produ­ cent wszem i wobec ogłosi, ile szkodliwych składników znajduje się w jego napoju. Taki bojownik wykazuje, owszem, swoistą in­ teligencję, jest to jednak inteligencja całkowicie komercyjna, czy­ li pod tym względem całkowicie sztampowa. Jest sklepikarzem, ślicznie dekorującym sklepik - i dokładnym przeciwieństwem rebelianta, który podczas zamieszek wybija w sklepiku okna. Już choćby z tego powodu nie zachwycam się Małżeństwem Kumpelskim ani książką, która tak czołobitnie wysławia Bunt Młodych. Ich bunt jest płaski, mdławy, a przede wszystkim ode­ rwany od życia. Do młodzieńczych namiętności wszyscy odno­ simy się ze zrozumieniem; do bólu, który nieraz bywa skutkiem lojalności i obowiązku, czujemy jeszcze więcej sympatii. Nie wi­ dzę jednak powodu, aby czuć sympatię do speców od reklamy, wymyślających przyjemne nazwy dla nieprzyjemnych spraw. Co do mnie, wolę nieokrzesany język naszych ojców.

ZA m A S k o w A N Y

A

f a na T y z m

ntyklerykalizm jest z definicji antytezą klerykalizmu. Co prawda, można by zauważyć, że choć klerycy palili antykle­

rykałów na stosie, nie był to w każdym razie jedyny sens ich ist­ nienia. Jednak definiowanie się przez negację nie stanowi głów­ nego zarzutu, jaki można by antyklerykałom postawić, i zresztą

wcale nie musi być zarzutem. Kasta kapłańska to zawsze potęga. Człowiek ma pełne prawo sądzić, że jest to potęga zbyt wielka. Co do mnie, żywię dużo więcej sympatii dla dawnych antyklery­ kałów, nawet tych, którzy nazywali się ateistami, niż dla pewne­ go ich współczesnego gatunku, który można nazwać sekularystami. Ludzie ci deklarują, że ich ideały są świeckie, konstruktywne i realne, oni zaś walczą z religią tylko dlatego, że stoi na drodze ku tym ideałom. Część z nich mówi szczerze, i takie osoby zasłu­ gują na szacunek. Ale w ustach większości, moim zdaniem, cała ta świecka frazeologia to wyłącznie pretekst i slogan. Nie moż­ na winić człowieka, jeśli atakuje coś, co uważa za jedno wielkie kłamstwo. Jednak można i trzeba go winić, jeśli sam opowiada małe, nędzne kłamstewka, aby swój atak podeprzeć. - 379-

OBRONA W I A R Y

Ktoś, kto wierzy w religię przyznaje się tym samym do stronniczości na jej rzecz. Każdy jest stronniczy, kiedy coś ko­ cha. Lecz ten, kto nienawidzi, zazwyczaj twierdzi, że jest bez­ stronny. Udaje, że religia, do której żywi nienawiść, stano­ wi przeszkodę dla osiągnięcia jakichś innych celów, takich jak edukacja, higiena, nauka czy reformy społeczne. Zauważcie, jak rzadko mu się zdarza rozprawiać o samych celach w oderwaniu od przeszkody. Prawdziwym celem jest bowiem właśnie prze­ szkoda. Nie ma na świecie człowieka, który równie mało dbał­ by o świeckie idee jak sekularysta. Kapłani i arcykapłani są regularnie przedstawiani jako hi­ pokryci; i nieraz słusznie. Oni jednak przynajmniej nie powo­ łują się na świeckie cele, by uzasadnić typowo religijne dzia­ łania. Biskup nie twierdzi, że przyklęka przy ołtarzu, bo to świetne ćwiczenie na mięśnie łydek. Chrześcijanin nie utrzy­ muje, że chrzest został wprowadzony wyłącznie dla higieny, aby każdemu zapewnić przynajmniej jedną kąpiel w życiu. A prze­ cież byłby to dokładny odpowiednik świeckich pretekstów, ja­ kie są wymyślane dla działań bez wątpienia antyreligijnych. Na przykład, kiedy mała grupka fanatycznych antyklerykałów rzą­ dziła Francją, wygnano z kraju całe rzesze zakonników i zakon­ nic. Owi antyklerykałowie, ludzie pełni bojowej pasji, równie skupionej i żarliwej jak pasja mnichów, raz twierdzili, że należy zniszczyć klasztory, aby wspomóc zakładanie szkół, to znów że wtrącają się do spraw Kościoła tylko wtedy, gdy Kościół wtrą­ ca się do spraw Republiki, a innym znów razem tłumaczyli, że - 38°-

ZAMASKOWANY FANATYZM

wcale nie prześladują księży, lecz tylko chronią obywateli. Gdy w moim własnym miasteczku doszło do dyskusji, jak powinien wyglądać pomnik poległych na wojnie, ludzie, którzy chcieli, by był to krzyż, powiedzieli, że chcą krzyża, bo to symbol chrześci­ jański. Lecz ludzie, którzy absolutnie nie życzyli sobie krzyża, kierowani równie szczerymi pobudkami religijnej natury, naj­ pierw twierdzili, że trzeba kupić coś tańszego i prostszego, po czym odkrywali w sobie nagłe upodobanie do zegarów miej­ skich albo wyjawiali, że dniem i nocą dręczy ich pragnienie po­ siadania ogromnej fontanny. I tak oto cała Europa choruje od skrywanej i tłumionej gorliwości religijnej. Casus bolszewików, atakujących chrześci­ jańską Rosję w imię ekonomii, to tylko jeden z setek przykła­ dów, jakie łatwo znaleźć na całym kontynencie. Naprawdę nie ma sensu pytać fanatycznego bolszewika, czemu szczuje bieda­ ków przeciw kapłanowi, który nieraz jest od nich biedniejszy. Jest taki typ bolszewika, który nigdy nie zawracałby sobie gło­ wy biedakami, gdyby nie chciał zaatakować księdza.

REFO rM A Ko Śc IOŁA

P

ewien amerykański autor poczynił niedawno spostrzeże­ nie, któremu warto się przyjrzeć, uzbroiwszy się w cier­

pliwą rezygnację. Napisał mianowicie: „Kościół, odarty dziś ze swoich krasnoludków, świętych i boskich celów, zaczyna się opierać na inteligentnym założeniu, że - wolny nareszcie od przesądów i lęków - ma służyć wiernym jako forum do prezen­ towania myśli i nauk wielkich ludzi”. Pomińmy stronę językową, choć jest nieco dziwna. Nie bardzo sobie wyobrażam, jak można odedrzeć kogoś z krasno­ ludka, a odarcie ze świętego wydaje się zabiegiem jeszcze oso­ bliwszym. Coś, co martwi mnie w tym zdaniu, to nie skoja­ rzenie Kościoła z krasnoludkami, a krasnoludków z boskością. Martwi mnie, że autor bynajmniej nie atakuje Kościoła; wręcz przeciwnie, sądzi, że go broni. Przypuśćmy, że ja sam bym napisał: „Poczta została dziś odarta ze swoich listonoszy, urzędniczek i wygórowanych am­ bicji, by dostarczać przesyłki i telegramy. Nie marnuje już cza­ su na ważenie paczek ani sprzedaż znaczków; dzielnie zwalcza w swych szeregach ponury przesąd, że należy w ogóle cokolwiek -383-

OBRONA W I A R Y

komuś doręczać. Zaczyna się bowiem opierać na inteligentnym założeniu, że ma służyć jako klasztor do mistycznych kontem­ placji i jako schronienie dla ludzi, którzy chcą ukoić skołatane nerwy za pomocą spokojnych, niepopłatnych zajęć, takich jak malowanie akwarelą i metaloplastyka”. Gdybym napisał coś takiego, zostałbym uznany za dość nie­ typowego reformatora. Przeciwnicy mojej reformy niekoniecznie musieliby odczuwać niechęć do akwareli i metaloplastyki. Ba, nie­ koniecznie nawet musieliby potępiać mistycyzm i kontemplację. Ich niesprecyzowane, acz żywe wrażenie, że w mojej reformie jest coś dziwnego mogłoby zapewne przejawić się w pytaniu: „No do­ brze, ale dlaczego pan się upiera, żeby nazywać to Pocztą?”. Bar­ dziej radykalny racjonalista palnąłby szczerze: „Człowieku, czemu do diabła nudzisz, że Poczta ma być taka, siaka czy owaka? Przecież ewidentnie chodzi ci o to, żeby w ogóle nie było żadnej Poczty”. I to mnie właśnie zdumiewa u podobnych reformatorów. Ich podejście trudno nawet nazwać krytyką. Dziwne jest nie to, co w Kościele krytykują, ale to, co aprobują; nie to, co chcą zmienić, ale to, co ich zdaniem jest niezmienne. Taki reforma­ tor bierze coś, co nazywa się Kościołem, zakłada, że będzie to istnieć dalej, zakłada, że dalej będzie nazywać się Kościołem, i zgadza się na to pod warunkiem, że kompletnie przestanie to być Kościołem. Żywiąc zabobonny respekt dla jego nazwy, za­ mierza wywrócić na nice jego istotę. Nie mam nic przeciwko akwarelom, i tak samo nie mam nic przeciwko temu, by prezentować myśli i nauki wielkich ludzi. - 3 g4 -

R E F O R M A KOŚ C I OŁ A

Dręczy mnie jednak przeczucie, że znam listę owych ludzi, któ­ rych nauki mają być głoszone po kościołach. Idę o zakład, że nie będą to Suarez1, Bellarmine2czy nawet Crashaw3. Osobliwe w tym wszystkim jest to, że umysł naszego reformatora działa w sposób czysto mechaniczny. Reformator godzi się z istnieniem jakiejś in­ stytucji, skoro już ma ją przed nosem, ale nie zaświta mu pytanie, czemu właściwie ta instytucja służy. Istnieje Kościół, zbudowany z cegieł, z iglicą sterczącą jak szpikulec, toteż człowiek musi przy­ jąć ten fakt do wiadomości, tak jak pies przyjmuje do wiadomości istnienie płotu, przy którym może przysiąść lub o który może się poczochrać. Pies nie próbuje sobie wyobrazić Braku Płotu, a czło­ wiek nie próbuje sobie wyobrazić Braku Kościoła. Kłania się więc przed tymi cegłami, przed tym drewnem i kamieniem, i jedyne, co chce zmienić, to powód, dla którego je wzniesiono. Więcej sympatii mam już dla ateisty, który mówi, że nie chce żadnego Kościoła, niż dla tych ślepych jak krety orędow­ ników reform, którzy najpierw zakładają, że coś jest niezmien­ ne, a potem rwą się, żeby to zmieniać. Z całym szacunkiem dla chrześcijańskiej historii można by rzec, że chcą tak przefasonować Kościół Chrystusowy, aż go własna Matka nie pozna.

1 Francisco Suarez (1548-1617) - teolog, jezuita, jeden z najwybit­ niejszych scholastyków. 2 Robert Bellarmine (1542-1621) - teolog i doktor Kościoła. 3 Richard Crashaw (1612-1649) - poeta metafizyczny. -385-

PROMYK NADZIEI

P

ewnego dnia, głęboko zadumany, bezmyślnie wsiadłem do taksówki. Gdzieś na dnie mojego umysłu kołatało, że je­

stem spóźniony na spotkanie i gryzło mnie to odrobinę (jakaś prowincjonalna, zapóźniona gazeta z Ameryki, nadal rozpisują­ ca się o psychoanalizie, mogłaby u mnie wykryć kompleks spóźnieniowy), a pamiętałem jeszcze stare, dobre czasy, kiedy z jedne­ go krańca Londynu na drugi człowiek szybciej docierał taksówką niż pieszo. Tymczasem ledwo wsiadłem, utkwiłem w granitowo nieruchomym szeregu innych taksówek, które zastygły w miej­ scu, podczas gdy gdzieś tam, daleko, policjant usiłował rozłado­ wać korek i przecisnąć splątane sznury samochodów przez ciasny przesmyk między dwoma szlabanami, blokującymi ruch uliczny skuteczniej niż barykady. Nie przeszkadzało mi to wcale, bo je­ stem człowiekiem zgodnym i niezbyt postępowym. Wręcz prze­ ciwnie - spodobał mi się pomysł, że moglibyśmy zostać tu na zawsze. Koła powoli wrastałyby w ziemię, potem bluszcz oplótł­ by się wokół okien i szereg taksówek stopniowo by się przemie­ nił w szereg zgarbionych chatek. Cieszyła mnie również myśl, -387-

OBRONA W I A R Y

że ludzie, którzy utknęli w zatorze samochodów, kupili je, bo za­ leżało im na większej szybkości i sprawności. Przede wszystkim jednak przyszło mi do głowy, że jest to sytuacja o wymiarze sym­ bolicznym. Niewykluczone, że również i nasz arogancki, pędzą­ cy na gwałt industrializm może pewnego dnia zablokować się i ugrzęznąć w błocie. Starczy, by załamał się system komunika­ cyjny, a ludzie chcąc nie chcąc będą zmuszeni zostać tam, gdzie są i żyć najlepiej jak potrafią; i tą pokrętną drogą do naszego ży­ cia powróci może prostota. Niektórzy pokładają nadzieję w postępie nauki. Inni nie widzą już żadnej nadziei i bezradnie oczekują na upadek cy­ wilizacji. Niewielu jest jednak ekscentryków, którzy z nadzie­ ją wyglądają upadku. A przecież wcale nie jestem pewien, czy ich postawa nie zasługuje na obronę; dalibóg, nie dałbym gło­ wy, czy sam przypadkiem do nich nie należę. Bywa, że mój hu­ mor poprawia się wybornie, bywa, że ogarnia mnie szampańska wesołość, gdy myślę, że bądź co bądź mogą jeszcze wrócić cza­ sy barbarzyństwa. Któż ośmieli się twierdzić, że przed nami tyl­ ko ciemność, skoro przyświeca nam ta jasna gwiazda nadziei? Zdarzało się już, że ginęły imperia, załamywały się systemy fi­ nansowe, znikały biurokracje, a ludzie porzucali wyszukane za­ jęcia i wracali do prostych prac, koczując na gruzach własnych pałaców. Spokojnie patrzyli, jak zdziczałe konie i stada zwierząt wędrują ulicami dawnych metropolii. Czego człowiek dokonał raz, człowiek zdoła dokonać znowu. Nie traćmy ducha! Rów­ nież nasze miasta mogą zostać opuszczone. Również nasze pa-388-

P R O MY K N A D Z I E I

lace mogą obrócić się w ruinę. Kto wie, może ludzkość ma jesz­ cze szansę na człowieczeństwo. Niektórzy twierdzą, że nauka będzie wymyślać coraz wię­ cej nowych wspaniałych wynalazków - lecz nie słuchajmy tych posępnych proroków zagłady. Są oni zresztą nie tyle posępni, ile zwyczajnie niedouczeni. Nie mają pojęcia o przeszłości; i właśnie dlatego śmiało wieszczą przyszłość. Ale odkrycie naukowe czy techniczne, raz dokonane i wykorzystane do cudownych osią­ gnięć, wcale nie ma obowiązku rozwijać się w nieskończoność i prowadzić do osiągnięć coraz cudowniejszych. Historia, war­ stwa po warstwie, składa się z kolejnych cywilizacji, które utknę­ ły w martwym punkcie lub zostały bezpowrotnie zniszczone, i nikt nie podjął ich dzieła. Czy Arabowie jeżdżący w wojskach Mahometa i Omara zajęli się skomplikowanymi pracami inży­ nieryjnymi, aby odtworzyć wiszące ogrody Babilonu? A skąd w głowach im to nie postało. Ta wesoła gromadka bawiła się znacznie lepiej, walcząc i ginąc za swą prostą wiarę. Czy mnisi i pustelnicy rozsiani po pustkowiach Tebaidy zabrali się za od­ budowę wspaniałej latarni aleksandryjskiej, ponieważ należała ona do siedmiu cudów świata? Jasne, że nie. Zmęczony świat zrobił sobie wtedy urlop wypoczynkowy, który był mu dotkli­ wie potrzebny. Nasz zmęczony świat też potrzebuje wytchnienia i całkiem możliwe, że wkrótce je sobie zafunduje. Prehistoryczna cywilizacja minojska, nazwana tak od Minosa i odsłonięta w nielicznych szczątkach podczas wykopalisk na Krecie, była równie schludna i naukowa jak socjalistyczna -389-

OBRONA W I A R Y

utopia. Jej kanalizacja, jej hydraulika, jej codzienna maszyneria świadczą o błyskotliwej inwencji, nad którą archeolodzy unoszą się dziś z zachwytu w egzaltowanych pozach. Minojska higie­ na była nader postępowa, lecz przecież nie postępowała w nie­ skończoność. Coś powstrzymało jej zwycięski marsz. Na Kretę wtargnęły prostsze idee. Ludzie przestali być higieniczni i stali się zdrowsi. Podobnie wyglądał powrót do prostoty na począt­ ku wieków ciemnych. W naszych czasach są one nieraz trakto­ wane, jakby były ciemne w znaczeniu dosłownym; jakby Beda, Dunstan czy Grzegorz Wielki poruszali się po omacku, niczym w gęstym londyńskim smogu. Lecz smog londyński to produkt nowoczesnej nauki. Pełno w nim węgla i chemikaliów, bo je­ steśmy przecież dumnymi posiadaczami wydajnego przemysłu. Za to w VI wieku ludzie posiadali świat dużo jaśniejszy i bar­ dziej wyrazisty; otaczało ich coś, co nazwano potem „długim wieczorem śródziemnomorskim”. Nawet aura cudów i legend chrześcijaństwa zdawała się tylko przedłużać to piękne, wie­ czorne światło. Właśnie w ten sposób Kościół katolicki pod­ trzymywał gasnący dzień Imperium Rzymskiego. Mieszkańcy krain śródziemnomorskich nie mieli poczucia, że przestają być ludźmi cywilizowanymi, nawet jeśli tak w istocie było. Grecy po prostu przekierunkowali swój wysoce cywilizowany intelekt z filozofii na teologię. Rzymianie, ze swymi maszerującymi le­ gionami, ujrzeli po prostu na niebie krzyż Konstantyna zamiast tych rzymskich ptaków, które dały asumpt do wspaniałego ge­ stu Germanika. Jeśli społeczeństwo w końcu powoli zapadło -390-

P R O MY K N A D Z I E I

w sen, był to sen kojący i regenerujący; bo gdy nastał świt śre­ dniowiecza, ludzie powstali znowu jak giganci pokrzepieni wi­ nem. Nastała wtedy wiosna trubadurów i zakonnych bracisz­ ków; tej nowej, naturalnej heraldyki, w której herbem świętego Franciszka było serce na dłoni. Może nas spotkać los gorszy niż zmierzch i upadek Ce­ sarstwa Rzymskiego. Bowiem dla wielkiego imperium było­ by znacznie gorzej, gdyby zamiast upaść, potężniało i bogaci­ ło się w swoim dawnym pogaństwie. Co dobrego przyszłoby światu z amfiteatrów większych niż Koloseum? Jaki sens mia­ łoby budowanie łaźni bardziej kunsztownych niż łaźnie Karakalli? Co byłby za pożytek, relatywnie biorąc, nawet z wyż­ szych akweduktów, niosących wodę do wspanialszych fontann, albo z dłuższych dróg, po których maszerowałoby więcej legio­ nów? A to właśnie jest odpowiednik współczesnego podejścia do nauki i techniki - wizji ogarniającej raptem przyspieszanie środków transportu, ulepszanie sieci komunikacyjnej czy prze­ kazywanie informacji bardziej dostępnymi metodami. Patrząc z dystansu widzimy, że starożytni poganie wcale nie byliby szczęśliwsi wskutek rozwoju techniki; i w głębi serca wiemy, że rozwój techniki nie przyniesie szczęścia współczesnemu światu. Motłoch rzymski nie stałby się dzielniejszy ani szlachetniejszy, gdyby dać mu jeszcze więcej chleba i igrzysk. Współczesny pro­ letariat też nie stanie się dzielny i szlachetny, jeśli damy mu tań­ sze filmy i wyższe zasiłki. Panem et circenses nie oznacza, że roz­ rywka i miłosierdzie są złe. Problem w tym, że ludzie otrzymują -391-

OBRONA W I A R Y

coś, czego nie potrafią kontrolować ani zrozumieć. Otrzymują to w postaci sztucznej i przez pośredników, zamiast znajdować to w postaci naturalnej i bezpośredniej. Dostają chleb zamiast uprawiać zboże. Są karmieni - jak niewolnicy. Nie mogą sami wytworzyć sobie chleba - jak wolni ludzie. Moja dobra nowina może się zdawać dość ponura; radość, jaką wam niosę, jest raczej przewrotna. Warto jednak pomy­ śleć, że jeśli nasza cywilizacja przemysłowa kiedyś się rozpad­ nie, jej rozpad nie okaże się samą tylko destrukcją. Jeśli rozsypie się na luźne części, każda z tych części będzie raczej odzyskana niż stracona dla kultury. Nawet krach systemu finansowego, za­ łamanie się walut i pieniędzy jako środków wymiany, może od­ budować status wytwórcy przedmiotów w porównaniu ze sta­ tusem ich sprzedawcy. A jeśli miasta zmaleją, wzrośnie może znaczenie pojedynczych obywateli. To oczywiście nie powód, by porzucać trud ratowania na­ szej cywilizacji, jaka by nie była, ani trud łagodzenia zła, któ­ re w niej tkwi. Podejrzewam jednak, że jeśli wybije dla niej kie­ dyś ostatnia godzina niektórzy mądrzy ludzie po raz pierwszy poczują nadzieję. Prostota ma swoje zalety, a gdy system umie­ ra po długiej i ciężkiej chorobie człowiekowi potrafi to czasem wyjść na zdrowie.

O PRZEPOWIEDNIACH

N

ajbardziej pocieszający w całej ludzkiej historii jest fakt, że niezależnie od sytuacji proroctwa zawsze okazują się

błędne. Obietnice, jakimi wabi nas przyszłość nie zostają speł­ nione, i tak samo nie zostają spełnione groźby, jakimi przyszłość nas straszy. Nawet kiedy nadchodzą rzeczy dobre, nigdy nie są one akurat tymi dobrymi rzeczami, które mieliśmy już zagwa­ rantowane. A kiedy nadchodzą rzeczy złe, nie są one akurat tymi złymi rzeczami, które były ponoć nieuniknione. Przyszłość nieodmiennie przynosi rozczarowanie wszyst­ kim idealistom. Rzadko się jednak zauważa, że rozczarowa­ ni są również realiści. Rzeczywisty przebieg wypadków nie­ wiele ma bowiem wspólnego z tym, co realiści zwą realiami. To trochę tak, jakby jeden prorok z niezbitą pewnością wie­ ścił, że jutro będzie słońce i upał, podczas gdy drugi prorok z równym przekonaniem zapowiadał gęstą mgłę - a tymcza­ sem obaj zostali porwani przez burzę śnieżną i szczęśliwie wy­ zwoleni od doczesnych trosk spoczęli pod czystym, gwiaździ­ stym niebem. "

3 93

-

OBRONA W I A R Y

Na przykład, nieraz się mówi, i to zasadniczo zgodnie z prawdą, że nigdy nie zostały spełnione wielkie nadzieje, jakie rewolucja francuska i wiek XIX wiązały z demokracją. Mówię tu o wieku XIX i o typowych dla tego okresu ideach, ponieważ w różnych stuleciach istniało wiele rodzajów demokracji, a nie­ które z nich, jak sądzę, nie okazałyby się aż takim niewypałem. Tak czy owak, swego czasu huraganem braw powitano republi­ kę i rząd przedstawicielski. Dzisiaj obie te instytucje wycofują się chyłkiem pośród żałosnych pojękiwań. Tłumaczono nam,że najlepsze, co można zrobić z jakimkolwiek państwem, a zwłasz­ cza państwem despotycznym, to dać mu parlament. Albowiem tam, gdzie rządzi parlament, rządzi lud, a tam, gdzie rządzi lud, lud będzie szczęśliwy. Nie trzeba nawet mówić, że dziś, jakimś osobliwym trafem, już nie wydaje się to takie oczywiste. Co do mnie, myślę, że krytyka ideału republikańskiego opiera się na błędnych podstawach. Zarzuca się demokracji, że jest ideałem zbyt abstrakcyjnym - ale właśnie jako abstrakcja jest ona cenna, a nawet w pewnym sensie solidna. Z demokra­ cją jest trochę tak jak z projektem maszyny. Projekt to tylko ry­ sunek, ileś cienkich linii na cienkim papierze, lecz jeśli realiza­ cja będzie się od niego różnić, materialna, namacalna maszyna zepsuje się i rozpadnie na kawałki. Parlamenty nas zawiodły, bo są zbyt praktyczne, a nie dlatego, że są zbyt teoretyczne. Nie ulega wątpliwości, że posłowie nie zastanawiają się zbytnio nad teorią, głoszącą, że reprezentują obywateli. Nie rozważają otchłannej metafizyki sprawiedliwości, nie medytują nad głęboko - 394"

O PRZEPOWIEDNIACH

mistyczną ideą równości. Są aż nadto chętni, by zajmować się wyłącznie tym, co akurat mają pod ręką. Na ile system przedstawicielski się załamał, zniszczyła go właśnie praktyka. Ilekroć ludzie chcą naprawdę wybrać swo­ jego przedstawiciela, okazuje się, że ktoś, komu by zaufali jest już zajęty zupełnie czym innym, pracując ciężko, żeby zaro­ bić na chleb. Muszą więc wybierać spomiędzy osób należących do szczególnego gatunku; osób, które specjalnie dokładają sta­ rań, żeby ktoś je wybrał - i elegancko prezentują się wybor­ com w tym tylko niecnym celu. Innymi słowy, możemy wybie­ rać wyłącznie spośród polityków, decydując, którzy z nich będą mniejszym złem. Nie tak to sobie wyobrażali francuscy rewolu­ cjoniści; nie taka wizja podtrzymywała ich na duchu, gdy prak­ tykowali swoje cnoty i popełniali swoje zbrodnie. Lecz nawet ci, którzy sądzą, że republikański ideał demokracji poniósł zupeł­ ną klęskę muszą przyznać, że proroctwa dotyczące tej klęski też się nie sprawdziły. Konserwatyści i reakcjoniści w początkach XIX wieku wieścili ponuro, że rząd pochodzący z wyborów doprowadzi naród do ruiny, lecz kompletnie nie przewidzie­ li, w jaki sposób to nastąpi. Nie przewidzieli wielkich mię­ dzynarodowych koncernów, problemów z rynkiem pracy, kłopotów z cenami ropy naftowej, łapówek przy rządowych zamówieniach, zawodowych polityków moszczących sobie gniazdka. Mówili tak: „dajcie każdemu prawo głosu, a mia­ sta zostaną splądrowane. Biedni natychmiast się rozzuchwalą, zaczną rabować bogatych, buntować się i masakrować panów. - 395"

OBRONA W I A R Y

Runie porządek i ład społeczny, zniknie prywatna własność i posłuszeństwo obywateli”. Tymczasem nic takiego nie nastą­ piło. I nikt się nie spodziewał, że przeciętny człowiek uzna swo­ je prawo głosu za tak nudne, że trzeba go będzie usilnie nakła­ niać, by w ogóle z tego prawa skorzystał. Niechaj zatem doda nam otuchy błoga świadomość, że co­ kolwiek się zdarzy, nie będzie przypominać najczarniejszych przepowiedni. Nawet jeśli okaże się jeszcze gorsze. Wspaniałe projekty biorą w łeb - i dobrze się składa. Przerażające ewen­ tualności rozpływają się w niebycie, zastąpione przez coś, co wydawało się zupełnie niemożliwe. Historia nie jest nauką, a już z pewnością nie nauką ścisłą. Historia jest żartem, i nigdy w niej nie zabraknie tej odwiecznej świeżości, która niezmiennie zdoła nas zaskoczyć.

wykaz

1.

ŹrÓ

deł

Prawdziwe elity - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated Lon­ don News” 17.10.1925.

2.

Zapomniana idea - skrót eseju „The Neglect of Nobility”, który ukazał się w tygodniku „G.K.s Weekly” 4.08.1928.

3.

W ina i kara - esej „The Mercy of Mr. Arnold Bennett” ze zbioru „Fan­ cies versus Fads”, 1923 (pominięto ósmy akapit, dotyczący przesłuchań „trzeciego stopnia”).

4.

Hamlet i psychoanalityk - akapity pierwszy, drugi, czwarty (bez trzech pierwszych zdań), część szóstego, siódmy i połowa ósmego z eseju „Ham­ let and the Psycho-Analyst” ze zbioru „Fancies versus Fads”, 1923.

5.

Liczy się motyw - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated Lon­ don News” 1.12.1928.

6.

O czyśćcu - akapity drugi do szóstego z eseju „A Politician on Purgato­ ry”, który ukazał się w „G.K.S Weekly” 11.04.1925.

7.

Pirat i ksiądz - skrót eseju „The parson and the pirate”, który ukazał się w „G.K.s Weekly” 31.07.1926.

8.

Wolność religijna - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated Lon­ don News” 4.12.1920. - 397"

OBRONA W I A R Y

9.

O kaznodziejach - pierwszy, drugi, czwarty akapit (bez dwóch zdań) oraz połowa akapitu piątego z eseju „On Preaching” ze zbioru „Come to Think of I t...”, 1930.

10. Gdybym mógł wygłosić tylko jedno kazanie - pierwszy akapit, połowa drugiego akapitu, akapity trzeci do szóstego i dziesiąty z eseju „If I had only one sermon to preach” ze zbioru „The Common Man”, 1950. 11. Internacjonalizm - akapit jedenasty (bez pierwszego zdania) oraz dwa zdania z akapitu dwunastego z rozdziału „The Obvious Blunders” z książki „The Catholic Church and Conversion”, 1927. 12. Rady, które odrzucamy - pierwsze cztery akapity z rozdziału „The Exception Proves the Rule” z książki „The Catholic Church and Co­ nversion”, 1927. 13. Księga Hioba - esej „The Book of Job” ze zbioru „G.K.C. as M.C.”, 1929. 14. Groźne piękno ascezy - skrót pierwszego i trzeciego akapitu z eseju „A Note on Ascetics”, „G.K. s Weekly” 3.04.1926. 15. Linia demarkacyjna - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 31.10.1925. 16. O nauce religii - dwa pierwsze zdania z drugiego akapitu i akapit trze­ ci z eseju „On the young idea” ze zbioru „Generally speaking” 1928. 17. Najnowsze odkrycie - felieton satyryczny „More Novelties”, który uka­ zał się w tygodniku „G.K’ s Weekly” 18.07.1925. 18. Bunt rozwydrzonych dzieci - esej „The Revolt of the Spoilt Child”z książ­ ki „Fancies versus Fads”, 1923, oraz skrót eseju „The Right to Be Somebo­ dy Else”, który ukazał się w tygodniku “G.K.’s Weekly” 2.05.1925. 19. Przerwa na reklamę: Prawda w reklamie - skrót eseju „Too Much of the Truth”, który ukazał się w tygodniku „G.K.’ s Weekly” 8.12.1928. -398-

WYKAZ ŹRÓDEŁ

20.

Złe ideały - skrót eseju „The evil idealist”, który ukazał się w „G.K.s Weekly” 4.05.1929.

21. Ku lepszemu - esej „On Change”ze zbioru „Come to Think of It....”, 1930. 22. Pagoda postępu - trzy pierwsze akapity i trzy ostatnie zdania z eseju „The Pagoda of Progress” z książki „Fancies versus Fads”, 1923. 23. Buntownicy w krótkich majteczkach - skrót eseju który ukazał się w „The Illustrated London News” w dniu 18.05.1929. 24.

W zdrowym ciele zdrowe cielę - akapit piąty, połowa szóstego i ósmy z ese­ ju „The Meaning of Mock Turkey” ze zbioru „Fancies versus Fads”, 1923.

25.

Nie szata zdobi cywilizację - skrót akapitu 21 z rozdziału „The Streets of the City” z książki „The New Jerusalem”, felieton „On changing hats”, „G.K.s Weekly” 26.01.1929 oraz esej „On Europe and Asia” ze zbioru „Generally speaking”, 1928.

26. Wiara pustyni - skrót akapitów siódmego do piętnastego oraz osiem­ nastego z rozdziału „The Way of the Desert” z książki „The New Jerusa­ lem”, 1920. 27. Druga strona pustyni - skrót akapitów trzeciego, piątego, siódmego do jedenastego, siedemnastego, osiemnastego i dziewiętnastego z rozdziału „The Other Side of the Desert” z książki „The New Jerusalem”, 1920. 28. Krucjaty - skrót akapitu piątego z rozdziału „The Way of the Desert”, akapitów dziesiątego, jedenastego, dwunastego i trzynastego z rozdzia­ łu „The Meaning of the Crusade”oraz akapitu siedemnastego z rozdzia­ łu „The Fall of Chivalry” z książki „The New Jerusalem”, 1920. 29. Chrześcijaństwo wschodnie - skrót akapitów piątego, szóstego, ósme­ go i dziewiątego z rozdziału „The Philosophy of Sightseeing” z książki „The New Jerusalem”, 1920. - 399"

OBRONA W I A R Y

30.

Wojna ze smokiem - akapity piąty do dziewiątego, ostatnie zdanie z akapitu dziesiątego, skrót akapitów piętnastego, szesnastego i osiem­ nastego z rozdziału „The Battle with the Dragon”z książki „The New Jerusalem”, 1920.

31.

Mistycyzm - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 24.05.1930.

32.

Przerwa na reklamę: Grzech skruchy - skrót eseju „The Sin of Repentance”, który ukazał się w „G.K. s Weekly” 18.05.1929.

33.

O nowej poezji - akapit pierwszy, drugi, połowa czwartego, piąty, szó­ sty, pierwsze zdanie z siódmego, połowa ósmego, dziewiąty, dziesią­ ty i dwunasty z eseju „On the new poetry”, ze zbioru „Come to Think of It...”, 1930.

34.

O nowej rzeźbie - pierwszych pięć akapitów z eseju „On Mr. Epstein” ze zbioru „Come to Think of It...”, 1930.

35.

Architektura -

skrót eseju z „The Illustrated London News”

19.07.1924. 36.

Literatura bezkręgowa - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 8.03.1930.

37.

Wiara intelektualistów - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 3.10.1925.

38.

Oświecone zwątpienie - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” w dniu 13.02.1926 r.

39.

Wielki bóg Namse - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 12.10.1929.

40.

Męczeństwo w imię Mamony - skrót eseju „The Martyrs of Mammon”, który ukazał się w tygodniku „G.K.’s Weekly” 10.11.1928. -

400

-

WYKA Z ŹRÓDEŁ

41.

O grzechu pierworodnym - akapit pierwszy, druga połowa trzecie­ go akapitu oraz akapity czwarty do szóstego z eseju „On Original Sin” z książki „Come to Think of It...”, 1930.

42.

Ludzie z Cro Magnon - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 13.01.1923.

43.

O przeroście nowoczesności w historii - esej „Much Too Modern H i­ story” ze zbioru „Fancies versus Fads” 1923.

44.

Przerwa na reklamę: Z biegiem mętnych rzek - skrót eseju „Publicity and the Psycho-Analyst” „G.K. s Weekly” 18.08.1928; akapit czwarty pochodzi z eseju „On trumpeters - and drummers”„G.K. s Weekly”23.03.1929.

45.

Między snem a jawą - pierwszy i drugi akapit, pierwsza połowa czwar­ tego akapitu i jedno zdanie z szóstego akapitu z eseju „On Twilight Sle­ ep” ze zbioru „Come to Think of It...”, 1930.

46.

Moc autosugestii - fragment eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 14.11.1925 (data wydania w USA).

47.

Miecz dla niewolnika - ostatni akapit eseju „Swords and the Slave”, „G.K. s Weekly” 4.04.1931.

48.

Niebezpieczne zabawki - esej „The Terror of a Toy” ze zbioru „Fancies versus Fads”, 1923.

49.

Państwo wie lepiej - akapit drugi, pierwsza połowa czwartego, trzy zda­ nia z akapitu piątego oraz akapity siedemnasty i dziewiętnasty z roz­ działu „A Summary” z książki „The Outline of Sanity”, 1926.

50.

Zapomniana wolność - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News”w dniu 5.06.1920.

51.

Prawo na straży anarchii - skrót rozdziałów „The Anarchy from Above” i „The Lunatic and the Law” z książki „Eugenics and Other Evils”, 1922. -401

-

OBRONA W I A R Y

52.

Skuteczna policja - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated Lon­ don News” w dniu 1.04.1922.

53. Przerwa na reklamę: Iluzja optymizmu - skrót pierwszego i czwar­ tego akapitu z eseju „On softening of the brain”, „G.K. s Weekly” 22.06.1929. 54.

Bezpodstawna podstawa - skrót eseju „The Bottomless Bottom”, który ukazał się w tygodniku „G.K.s Weekly” 8.03.1930.

55.

Niebezpieczna bezosobowość - skrót eseju „The Peril of the Imperso­ nal”, który ukazał się w „G.K.’s Weekly” 9.11.1929.

56. Marksizm - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” 12.05.1923 oraz eseju „The Crime of the Communist”, który ukazał się w „G.K.s Weekly” w dniu 6.08.1927. *

57. Świat najmitów - akapit 3 i 4 z artykułu „Proclamation abolishing cer­ tain words”, który ukazał się w „G.K’ s Weekly” w dniu 8.11.1924, oraz druga połowa 3 akapitu, akapit 4,5 i 6 z eseju „The Wolf and the WageSlave”, który ukazał się w „G.K.’s Weekly” w dniu 12.09.1925. 58. Władza dawniej i dziś - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” w dniu 29.05.1926. 59. Wolny człowiek w fordzie - skrót akapitów trzeciego do szóstego z rozdziału „The Free Man and the Ford Car”z książki „The Outline of Sanity”, 1926. 60. Naciąganie prawa - pierwsze dwa akapity, połowa trzeciego i połowa czwartego z eseju „Street Cries and Stetching the Law” ze zbioru „Fan­ cies versus Fads” 1923. 61. Coraz dalej od demokracji - skrót esejów, które ukazały się w „The Illu­ strated London News”w dniach 20.12.1924 i 4.08.1928 oraz eseju „Away from Democracy”, który ukazał się w „G.K.’s Weekly”w dniu 2.04.1927. -402 -

W Y K A Z ŹRÓDEŁ

62.

Globalizm pana Wellsa - skrót esejów, które ukazały się w „The Illustra­ ted London News” w dniach 16.06.1928 i 15.12.1928.

63.

Wobec potopu - felieton satyryczny „Facing the Flood”, który ukazał się w tygodniku „G.K. s Weekly” 30.03.1929.

64. Jedność i różnorodność - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” w dniu 6.01.1923. 65.

Zebro Adama - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” w dniu 4.11.1922.

66.

Nie do pary - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News”w dniu 29.06.1929.

67.

Przerwa na reklamę: Reklama złej moralności - esej „On evil euphe­ misms” ze zbioru „Come to think of it...”, 1930.

68.

Zamaskowany fanatyzm - skrót eseju „The Materialist in the Mask”, który ukazał się w „New Witness” w dniu 30.06.1922.

69.

Reforma Kościoła - fragment eseju „The Conservative Destroyer”, któ­ ry ukazał się w „G.K. s Weekly” w dniu 6.06.1929.

70.

Promyk nadziei - esej, który ukazał się w „The Illustrated London News” w dniu 11.10.1924 (pominięto trzy zdania, zawierające grę słów irrelewantną dla polskiego czytelnika).

71.

O przepowiedniach - skrót eseju, który ukazał się w „The Illustrated London News” w dniu 17.04.1926.