Pindel K. - Obrona Narodowa 1937-1939

SAVE OFFLINE

KAZIMIERZ

OBRONA NARODOWA 1937-1939

WYDAWNICTWO MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ

O b w o lu tą, o k ł a d k ą i k a r t ą ty tu ło w ą projektow ał MA KEK D Z W O N K O W S K I

1 R edaktor J A N BRODALA R e d a k c ja m a p M A RIA G LIN K A R e d a k t o r te c h n ic z n y J O L A N T A M ICH A ŁO W SK A

Z d ję c ia p o c h o d z ą ze zb io ró w W ojskow ego I n s t y t u t u H is to ry c z n e g o

@ C o p y rig h t b y W y d a w n ic t w o M in is t e r s t w a O b r o n y N a r o d o w e j W a rs z a w a 1979

ISBN -83-11-06301-X

I

WSTĘP P roblem atyka września 1939 r. jest wciąż aktualna w naszym społe­ czeństwie. Żyje przecież całe pokolenie, pam iętające te w ydarzenia i ocze­ kujące w yjaśnienia wszystkich przyczyn klęski wrześniowej. Wnioski po­ lityczne w ynikające z w rześnia 1939 r. są niezbędne również dla młodego pokolenia, budującego nową socjalistyczną Polskę. Historiografia m arksistow ska przyczyn klęski wrześniowej u p a tru je w wadliw ej społeczno-politycznej konstrukcji państw a polskiego, z której w ynikała niewłaściwa polityka zagraniczna, nie zabezpieczająca potrzeb obronnych osamotnionego państwa, słabego zarówno pod względem eko­ nomicznym, jak i m ilitarnym . P roblem atyka Obrony Narodowej, a zwłaszcza jej działań bojowych we w rześniu 1939 r., należy do ostatnich większych, jeszcze nie zbadanych problem ów tego okresu. Odtworzenie przebiegu procesu iform ow ania i fu n k cjonowania tych oddziałów w w aru n k ach m iędzyw ojennej Polski oraz ich użycia w czasie wojny, pozwalające n a dokonanie analizy i wyciągnięcie syntetycznych wniosków, stanowiło główny m otyw podjęcia badań i n a ­ pisania niniejszej pracy. O bejm uje ona genezę formacji Obrony Narodo­ wej, rozwój organizacyjny w latach 1937— 1939 oraz udział w działaniach w ojennych 1939 r. Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy trak tu je o po­ w staniu i rozwoju organizacyjnym oddziałów Obrony Narodowej w latach 1937— 1939. Ujęcie wszystkich kwestii związanych z pow staniem i funkcjo­ now aniem tych oddziałów w jed n y m rozdziale pozwoliło n a w yodrębnienie i opracowanie czterech podstaw ow ych problem ów, takich jak: przebieg or­ ganizowania oddziałów, r e k r u ta c ja i obsada kadrow a, uzbrojenie i w ypo­ sażenie oraz szkolenie. Rozdział drugi obejm uje ostatnie osiem dni przed w ybuchem wojny. Główną przyczyną w yodrębnienia tego okresu jest zasadnicza zmiana cha5

ra k te ru i sposobu funkcjonow ania oddziałów Obrony Narodowej, będąca w ynikiem przeprowadzonej mobilizacji alarm owej i wcielenia w życie in­ strukcji z czerwca 1939 r. o użyciu oddziałów w w arunkach narastającego zagrożenia. Rozdziały trzeci i czwarty zawierają problem atykę działań bojowych batalionów Obrony Narodowej we w rześniu 1939 r. K onstrukcja tej części pracy jest w ynikiem przyjęcia ogólnej periodyzacji w ojny obronnej, dzie­ lącej cały okres września 1939 r. na dwie części. Część pierwsza obejm uje w alki w dniach 1— 9 września, kiedy dokonało się całkowite załam anie polskiego planu wojny. W rozdziale czw artym opracowano walki w głębi k r a ju od 10 września do wygaśnięcia działań w ojennych. Praca zakończo­ na jest syntetycznym i wnioskami. Badając rozwój i w ykorzystanie O brony Narodowej zebrałem obszerny m ateriał pozwalający n a przystąpienie do studiów nad podstawowym i pro­ blemami-związanymi z tą formacją. W zbiorach Centralnego A rchiw um Wojskowego znajduje się niewiel­ ka, ale dość istotna część dokum entów z lat 1937— 1939. Znacznie mniej dokum entów pozostało z działań wojennych. W zespole „kam pania w rześ­ niow a’? najliczniejszą pozycję stanow ią dokum enty zachowane w aktach armii ..K raków ”. Mniej liczne, ale również bardzo cenne są akta 23 dywizji piechoty, Poznańskiej B rygady Obrony Narodowej i Pomorskiej B rygady Obrony Narodowej. Najwięcej akt w ytw arzały te oddziały, które w ystępow ały w większych zgrupowaniach. Zupełny brak dokum entów uniemożliwia pełne opracowanie oddziałów Obrony Narodowej na daw nych ziemiach wschod­ nich Polski. Z tego względu część ustaleń musi być w pew nym stopniu hipo­ tetyczna. W zasobach archiw alnych dość istotną pozycję stanowią dokum enty rew indykow ane ze Związku Radzieckiego, które w raz z zasobami zacho­ w anym i na terenie Polski stanowiły podstawę do opublikowania dwóch zbiorów w ybran ych dokum entów poświęconych w ojnie obronnej i obronie W arszawy w 1939 r. A utorzy tych publikacji ze względu na objętość i przyjęte założenia nie mogli zamieścić wszystkich dokumentów. Dlatego też oba zbiory zaw iera­ ją przede wszystkim dokum enty do szczebla związku taktycznego. Nato­ m iast podstawowym szczeblem dowodzenia w formacji będącej przedmio­ tem moich badań był batalion. Dokonanie gruntow nej analizy m ateriału faktograficznego wym agało zbadania większości nie uporządkow anych za­ sobów i dotarcia do każdego ocalałego dokum entu. Ustalony w ten sposób przebieg w ydarzeń nie wystarczał jednak do przeprow adzenia pełnej analizy dziejów tej formacji. Szczególnie odnosi­ ło się to do batalionów włączonych w skład arm ii „ K a rp a ty ”. Jed y n y m / /

6

źródłem były tu taj relacje pisemne uczestników w alk oddziałów Obrony Narodowej zebrane przez CAW, WIH i przez autora. Całkowity brak źródeł uniemożliwia odtworzenie losów 11 batalionów pozostawionych we wrześniu 1939 r. na obszarze k ra ju w dyspozycji dowództw Okręgów K o r­ pusów. Dużą wartość poznawczą przedstaw iają relacje pisemne zebrane od oficcrów-uczestników walk. Pierwsze relacje pochodzące z lat 1940— 1943 zostały spisane w obozach jeńców w ojennych w Niemczech i znaczna część z nich jest obecnie przechow yw ana w archiw um In sty tu tu Historycznego im. gen. Władysława Sikorskiego w Wielkiej Brytanii. Odpisy tych relacji, sporządzone w latach 1944— 1946 przez Hugona Zielińskiego, znajdują się w zbiorze: M ateriały i D okum enty Wojskowego In sty tu tu Historycznego. Wartość tych relacji pomniejsza jednak niedokładność w w ym ienianiu miejscowości, ponieważ relacjonujący nie dysponowali mapami. Znacznie dokładniejsze są i'elacje spisane m. in. w oflagu M urnau w Bawarii, gdzie Niemcy zgodzili się na dostarczenie m ap polskich oficerom opracowującym relacje pod w arunkiem , żc otrzym ają te relacje do swojej dyspozycji. Każdy z autorów miał otrzym ać jeden egzemplarz relacji po zakończeniu wojny. Po wyzwoleniu Wojskowe Biuro Historyczne ustaliło dane personalne uczestników w alk we w rześniu 1939 r. na stanowiskach dowódczych i ze­ brało od nich relacje pisemne. Uzupełniono je później drogą koresponden­ cyjną. Relacje te znajdu ją się w zbiorach Centralnego A rchiw um Wojsko­ wego. Relacje spisane w okresie późniejszym m ają już. niestety, mniejszą wartość. Relacje zebrane przez autora na użytek przygotow yw anej pracy m ają w praw dzie znaczną wartość poznawczą, lecz ze względu na dystans czaso­ w y i w iek autorów nie przedstaw iają takiej wartości, jak relacje zebrane w obozach jenieckich lub też bezpośrednio po zakończeniu wojny. Mimo wszystko badania prowadzone przez autora na obszarze praw ie całego k ra ­ ju w porozum ieniu z Zarządam i Okręgowymi ZBOWiD przyniosły efekty w postaci relacji pisemnych, m ateriału kartograficznego i ikonograficznego. Z powodu braku pełnego m ateriału archiwalnego potrzebnego do zba­ dania niektórych aspektów działalności bojowej Obrony Narodowej i jej funkcjonow ania w czasie pokoju, zebrane relacje okazały się niezwykle cenne i pozwoliły na opracowanie podjętego tem atu. Niemniej jednak w y ­ korzystanie ta k złożonego i zróżnicowanego m ateriału wymagało stosowa­ nia różnych technik badawczych oraz bardzo wnikliwej w eryfikacji fak ­ tów i wydarzeń. M ateriał publikow any w drukach zw artych i artykułach jest bardzo zróżnicowany. P roblem atyka Obrony Narodowej została u jęta w sposób syntetyczny w pracy Eugeniusza K o z ł o w s k i e g o , Wojsko Polskie 7

2.936— 1939, która stanowi najbardziej wartościową pozycję. Wszystkie główne ustalenia zaw arte w tej pracy są słuszne i nie w ym agają zmiany. Oprócz wyżej wymienionej pozycji i pracy m agisterskiej autora na te­ m at śląskich oddziałów Obrony Narodowej, której frag m en t został zamie­ szczony w IV tomie Z lat w o j n y i okupacji, w naszej historiografii nie ma opracowań traktujących o Obronie Narodowej w okresie m iędzywojennym. A utorzy innych prac problem atykę Obrony Narodowej tra k tu ją m argineso­ wo lub wręcz ją z różnych przyczyn pomijają. Pokaźny dorobek historiografii traktującej o wrześniu 1939 r. nie oznacza wcale, że stan ten jest już zadowalający. Historiografia polska nie • dysponuje jeszcze syntetycznym ujęciem całokształtu problem atyki wrześ­ nia. Znaczny wysiłek badawczy przynosi jednak coraz lepsze rezultaty. Z p un ktu widzenia rozwiązania całości badanego problem u dużą w a r­ tość przedstaw iają nieliczne syntezy oraz niektóre monografie trak tu jące o wrześniu 1939 r. Do najbardziej mi przydatnych należą* prace M ariana P or wita, W ładysława Steblika, J a n a Wróblewskiego, Ludw ika Głowackie­ go, Jei'zego Godlewskiego i Ryszarda Daleckiego. Korzystałem również z Polskich Sil Zbrojnych... w ydanych przez Insty­ tu t Historyczny im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Praca ta za­ w iera bogaty m ateriał faktograficzny, który w naszych w arunkach niekiedy jest nie do odtworzenia z powodu b rak u źródeł. A utorzy dzieła potraktow ali jed nak Obronę Narodową bardzo powierzchownie. Najbardziej cenne in­ form acje o tych oddziałach zamieszczono w przypisach. Pogłębiona analiza przypisów pozwala n a odczytanie właściwego przebiegu działań ON. Brak udokum entow ania opisanych w ydarzeń uniemożliwił jednak pełne w yko­ rzystanie zaw artych w tej pracy informacji. Bardzo w ażnym i m ateriałam i opublikow anym i są pam iętniki i w spom ­ nienia uczestników wojny. Nie przedstaw iają one jednakowej wartości. Za­ m ierzony nieraz subiektyw izm autorów i dość duży okres, jaki dzielił za­ zwyczaj piszącego od wydarzeń, zmuszał do starannej konfrontacji m ate­ riału z innym i w iarygodnym i publikacjami. B rak źródeł powodował, że au to r niejednokrotnie w y k orzy sty w ał inform acje zaw arte w ty ch p u b lik a­ cjach. Najważniejsze pod względem m erytorycznym arty k u ły oraz studia i m a­ teriały publikowano w „W ojskowym Przeglądzie H istorycznym '’. Nie­ liczne artyk uły dotyczą bezpośrednio Obrony Narodowej. Zasadnicza część inform acji o tych oddziałach zaw arta jest zazwyczaj na marginesie roz­ w ażań o działalności bojowej związków taktycznych i operacyjnych. Dużo wiedzy cząstkowej o poszczególnych batalionach Obrony Narodo­ wej zaw ierają inne periodyki i prasa codzienna, a zwłaszcza pisma regio­ nalne. A rty kuły zamieszczane na łam ach tych czasopism są jednak pisane zazwyczaj przez uczestników działań w ojennych nie m ających odpowied8

■

niego przygotowania. Wartość tych artykułów polega przede wszystkim na opisie nie znanych dotychczas faktów i wydarzeń. S tron a niemiecka została znacznie skromniej potraktow ana przeze m nie ze względu na charakter pracy. Zasadnicze ustalenia opierają się głównie na opublikowanych rozkazach operacyjnych, dzienniku działań w ojen­ nych OKH oraz w y b ran y ch w ydaw nictw ach niemieckich niezbędnych z p u n k tu widzenia realizacji tem atu. W pracy przyjęto jednolitą terminologię wojskową i dlatego autor w y ­ korzystując dokum enty dokonywał w nich popraw ek formalnych. P rzy jął również jednolite nazewnictwo oddziałów Obrony Narodowej. Niniejsza praca jest nową red ak cją rozp raw y doktorskiej przedstaw io­ nej w 1976 r. w Wojskowej A kadem ii Politycznej im. Feliksa D zierżyń­ skiego w Warszawie. P ragnę wyrazić głęboką wdzięczność za wiele rad i wskazówek prom o­ torowi płk. prof. dr. hab. Kazimierzowi Sobczakowi, recenzentom rozpra­ wy: prof. dr. hab. Jarem ie Maciszewskiemu, płk. doc. dr. hab. Leonardowi Ratajczykowi i płk. doc. dr. Eugeniuszowi Kozłowskiemu. P rag nę wyrazić podziękowanie Zarządom Okręgowym ZBoWiD w K a­ towicach, Poznaniu, Łodzi, Wrocławiu, Krakowie i Rzeszowie za pomoc udzieloną mi w czasie poszukiwania byłych żołnierzy batalionów Obrony Narodowej i zbierania relacji. Dziękuję za pomoc pracow nikom C entralnego A rchiw u m Wojskowego, Wojskowego In sty tu tu Historycznego oraz ppłk. w st. spocz. Stefanowi Jellencie, ppłk. w st. spocz. Lucjanowi Zielińskiemu i dr. Ryszardowi Daleckiemu za udostępnienie mi cennych relacji i dokumentów.

Rozdział

I

UTWORZENIE I ROZW ÓJ O RG AN IZACYJN Y O D D Z IA Ł Ó W O B R O N Y NARO DO W EJ (styczeń 1937— sierpień 1939)

Przebieg formowania Obrony Narodowej w latach 1937— 1939 Powstanie i rozwój organizacyjny oddziałów Obrony Narodowej przy­ pada na lata 1937— 1939. W tym niezwykle krótkim, ale bardzo złożonym, okresie ulega dalszemu zaostrzeniu szereg problem ów w ew nętrznych pań ­ stwa polskiego. N arasta rów nież bardzo szybko napięcie w stosunkach m iędzynarodowych. W związku z ty m polskie władze wojskowe i cywilne podejm ują kroki zmierzające do wzmocnienia obronności państw a h U sytuow anie strategiczne Polski, w ynikające z położenia geograficzno-politycznego, było niekorzystne z p u n k tu widzenia przygotowań obron­ nych. Granice Polski przed 1939 r. wynosiły 5548 km. Granica z Niemca­ mi, łącznie z P rusam i Wschodnimi, liczyła 1862 km. Istniała więc w yraźn a dysproporcja m iędzy długością granic a powierzchnią kraju, która w w a ­ runkach zagrożenia od zachodu stw arzała sytuację w yjątkow o niekorzystną dla Polski * Również niepomyślnie przedstaw iała się sytuacja pod względem g ra­ nicznych przeszkód naturalnych. Na południu n atu raln e oparcie graniczne stanow ił łańcuch K a rp a t. Na granicy zachodniej nie było żadnych w ięk­ szych przeszkód naturalnych. Na granicy północnej jedynie skraj Pojezie­ rza Mazurskiego stanowił przeszkodę naturalną. W rezultacie takiego ukształtow ania się granicy zachodniej i północnej zasadnicze obszary Pol­ ski, aż po Bug, zagrożone były strategicznym dw ustro nn ym oskrzydleniem jeszcze w okresie pokoju 3. Także położenie geograficzno-strategiczne Polski przedstawiało się bardzo niekorzystnie. Obszar Polski nie zapewniał odpowiedniej głębo­ kości zaplecza, niezbędnej w w a ru n k a c h nowoczesnej w ojny, która pozwo­ 1 H. B a t o w s ki , K r y z y s d y p l o m a t y c z n y w Europie — je s ie ń 1938 — w io s n a 1939 r., W arszaw a 1962, s. 50—54. 2 Mały roczn ik s t a t y s t y c z n y 1939 r., W arszaw a 1939, s. 10. 3 R. U m i a s t o w s k i , Geografia w o je n n a R z e c z y p o s p o l it e j P o ls kiej i z i e m o ś­ ciennych, W arszawa 1924, s. 279— 298.

11

liłaby na w ykorzystanie źródeł surow ców i zabezpieczała linie ko m u n ik a­ cyjne ze św iatem zew nętrznym . Czynnik te n był niezw ykle istotny ze względu na stale powiększającą się dysproporcję potencjałów w ojennych Polski i N iem iec.1 Z położeniem geograficznym Polski wiązał się ściśle jej stosunek do n a j­ ważniejszych problem ów polityki europejskiej. Polska, znajdująca się na styku dwóch światów: socjalistycznego i kapitalistycznego, stanowiła jedną z głównych stref krzyżow ania się sprzeczności ówczesnego świata. W tej sytuacji niezwykle ważne zadanie m iała do spełnienia polityka zagraniczna. Kluczową rolę odgrywała w niej spraw a stosunków z sąsiadami, a zwłasz­ cza z tym i najpotężniejszym i — Związkiem Radzieckim i Niemcami. Pierwsze żądania pod adresem Polski hitlerow skie Niemcy w ysunęły w październiku 1938 r. określając jednoznacznie swój k ierunek działania na najbliższą przyszłość. Ówczesne kierownictwo państw a polskiego nie w y ­ ciągnęło jednak z tego faktu odpowiednich wniosków. Od początku stycznia 1939 r. rozpoczął się drugi okres wzmożonych na­ cisków hitlerowskich Niemiec n a Polskę. H itler ponowił żądania dotyczące włączenia obszaru Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy i uzyskania ekste­ rytorialnego połączenia z P rusam i Wschodnimi. Po aneksji Czech i M oraw w m arcu 1939 r. Niemcy ostatecznie opano­ w ały obszar niezwykle w ażny pod względem strategicznym. Zagarnęły one ponadto czechosłowacki przemysł w ojenny oraz uzbrojenie, sprzęt, zapasy materiałowe. Oznaczało to możliwość stworzenia dogodnych pozycji w y j­ ściowych do zaatakow ania Polski. A gresyw ne kroki niemieckie spowodowały żywą reakcję w polskich kołach wojskowych. Dowództwo polskich sił zbrojnych uważało za niezbę­ dne wzmocnić obronę granic Polski w rejonie Pomorza. Polskie zarządze­ nia wojskowe były odpowiedzią na agresyw ne poczynania Niemiec 4. W tym niezwykle tru d n y m dla Polski okresie istniała jednak możliwość popraw y jej pozycji międzynarodowej. Możliwość tę stw arzały propozycje radzieckie przedstaw iane w ielokrotnie Francji, Wielkiej Brytanii, a także Polsce. Dyplomacja polska nie w ykorzystała jednak tej możliwości. Nowa sytuacja w Europie skłaniała F rancję i Wielką B rytanię do szu­ kania porozum ienia z ZSRR. S taran ia rządu sanacyjnego o popraw ę kon­ tak tó w z F ra n c ją i Wielką B rytan ią, spowodowane zaostrzeniem się sto­ sunków polsko-niemieckich, zbiegły się z podobnymi inicjatyw am i rządów tych państw wobec Polski. W m arcu 1939 r. doszło do obustronnych sondaży dyplomatycznych. W czasie tych rozmów strona polska w ysunęła propozycję dwustronnego 4 Polskie Siły Z b r o jn e w d ru g ie j w o j n i e ś w i a t o w e j (dalej cyt.: PSZ), t. I, K a m p a ­ nia w r z e ś n i o w a 1939, L ondyn 1951, cz. 1, s. 299; T. J ę d r u s z c z a k , G en ez a II w o j n y ś w i a t o w e j , w: „N ajnow sze D zieje P o lsk i”, t. X III, W arszaw a 1968, s. 201.

12

paktu polsko-brytyjskiego. Odpowiedzią na tę inicjatyw ę Polski było oświadczenie prem iera brytyjskiego Cham berlaina w Izbie G m in z 31 m a r­ ca 1939 r. deklarujące b ry ty jskie gw arancje dla Polski. Zaproszono także m inistra Becka do Londynu 5. R ezultatem jego w izyty w Londynie (2—7 kw ietnia 1939 r.) było ogło­ szenie 6 kw ietnia deklaracji o w zajem nych gw arancjach na w ypadek bez­ pośredniego lub pośredniego zagrożenia jednej ze stron i zapowiedź zaw ar­ cia formalnego tra k ta tu o sojuszu polsko-brytyjskim. G w arancji Polsce udzieliła również F rancja 13 kw ietnia 1939 r . G Wkrótce stosunki polsko-niemieckie weszły w nową. jeszcze ostrzejszą fazę. W nocie z 27 kw ietnia 1939 r. Niemcy wypowiedziały układ o nie­ agresji z 1934 r. S praw a konfliktu zbrojnego stawała się już tylko kwestią czasu.

Pow ażny w zrost siły m ilitarnej Niemiec po dojściu H itlera do władzy budził niepokój w polskich kołach wojskowych. Zaczęto się zastanawiać nad sposobami wzmocnienia obronności kraju. Rozpatryw ano zwłaszcza propozycje, które nie w ym agały wielkich nakładów finansowych. Najbardziej trafn e rozwiązanie tego problem u przedstaw ił w swoim referacie 10 grudnia 1936 r. płk Ju lia n S k o k o w sk i7. Opisując przypuszczal­ n y przebieg w o jn y w skazał on na bardzo tru d n ą sytuację polskiego P o­ morza w ynikającą ze szczupłości znajdujących się tam sił i środków 8. Po dokładnej analizie sytuacji demograficznej Pomorza doszedł do wniosku, że oprócz rezerwistów objętych planam i mobilizacyjnymi do wzmocnienia obronności tego obszaru m ożna byłoby jeszcze wykorzystać około 90 tys. m ęż c z y z n 9. Z tych znacznych zasobów ludzkich proponował sformować 2— 3 dywizje piechoty i co najm niej brygadę kawalerii. K adrę oficerską postulował powołać z kół Związku Rezerwistów 10. Nowo zorganizowane dywizje m iałyby stru k tu rę tery to rialn ą i działa­ 5 J. S t e f a n o w i c z , G w a r a n c j e b r y t y j s k i e dla P olski w 1939 r. w ś w i e t l e narad g a b in e t u b r y t y j s k i e g o , WPH, nr 1/1971, s. 216. 0 B a t o w s k i , op. cit., s. 289—290; B. S k a r a d z i ń s k i , A n g ie l s k ie g w a r a n c j e dla P olski w 1939 r., w: Z p r o b l e m ó w n a j n o w s z e j historii P olski — w r z e s i e ń 1939 r., W arszawa 1972, s. 134— 162; J. K i r c h m a y e r, K i l k a za g a d n ie ń pols kich 1939 i 1944y W arszaw a 1957, s. 28—29. 7 CA W, Akta D ep artam entu P iechoty M inisterstw a Spraw W ojskow ych (dalej cyt.: A kta Dep. Piech. M SW ojsk.), t. 22. R eferat pik. Juliana S k ok ow sk iego z 10 X II 1936 r. Płk Julian S k ok ow sk i pełnił w tym czasie fu n k cję oficera w yszk olen ia rezer­ w y przy I w icem in istrze spraw w ojsk ow ych. $ Tam że, s. 1—2. Z referatu jednoznacznie w y n ik a , że miał na m yśli sta le n a ­ rastające zagrożenie ze strony hitlerow skich N iem iec. 9 T a m ż e , s. 4. W w yp ad ku najm łodszych roczników chodziło o w yk o rzysta n ie ich do w y k o n y w a n ia funk cji pom ocniczych. 10 T a m ż e , s. 7— 8. W p ow iecie m orskim istniało 17 kół Związku R ezerw istów zrze­ szających 1823 członków . N ieco m niej, bo 9 kół, fun k cjon ow ało w p ow iecie kartuskim . W sum ie w szy stk ie kola na tym teren ie zrzeszały 2273 członków .

13

ły b y w ram ach organizacji param ilitarnych. N atom iast na szczeblu powiatu pik Skokowski proponował utworzyć dowództwa batalionów zamaskowane w kom endach obwodowych Federacji Polskich Związków Obrońców Oj­ czyzny, a na szczeblu gm iny — dowództwa kom panii n . A utor refe ra tu w yraźnie przedstaw ił wszystkie korzyści w ynikające z posiadania tak znacznych sił o bardzo wysokim stopniu gotowości alarm o­ wej. Zaliczał do nich: przeprowadzenie mobilizacji w czasie zaskoczenia, czasową obronę obiektów i mobilizacji, zwalczanie akcji dywersyjnych, uniemożliwienie zniszczenia Gdyni i ew entualne zajęcie Gdańska, przy czym szczególną rolę dla oddziałów z powiatów północnych widział w za­ bezpieczeniu G d y n i 12. Władze wojskowe przyjęły najbardziej realne rozwiązania, zapropono­ w ane jeszcze pod koniec 1935 r. przez gen. Tadeusza K utrzebę — oraz póź­ niejsze — w latach 1936— 1937 przez płk. Ju lian a Skokowskiego, polegające na utw orzeniu lokalnych formacji cywilno-wojskowych, o charakterze ochotniczym, uzupełnianych nad w y żkam i rezerw istów . O parta na tych za­ sadach organizacja oddziałów Obrony Narodowej miała przynieść w efek­ cie wzmocnienie obronności k ra ju oraz w ydatn ie zmniejszyć istniejące bez­ robocie 13. W drugiej połowie listopada 1936 r. M inisterstwo S praw Wojskowych wydało w ytyczne D epartam entow i Piechoty do opracowania zagadnień związanych z utworzeniem oddziałów Obrony Narodowej. Do końca listo­ pada D epartam ent Piechoty przygotował zarządzenie wykonawcze prze­ widujące utw orzenie tytułem próby 14 batalionów Obrony Narodowej 14. Decyzję w tej spraw ie — podjętą w grudniu 1936 r. — um otyw ow ano n a­ stępująco: „Celem zwiększenia stanu liczebnego arm ii pokojowej oraz celowego w ykorzystania środków pieniężnych przeznaczonych na zwalczanie bezro­ bocia w kraju, przew iduję utw orzenie specjalnych oddziałów Obrony Na­ rodowej, które będą się rek ru to w ały z nadkontyngentu poborowych sku­ pionych w poszczególnych ośrodkach regionalnych” 15. Ostatecznie zaplanowano utw orzenie 12 batalionów i około 6— 10 kom ­ panii w takich ośrodkach przemysłowych, jak: Warszawa, Wilno, Biały­ stok, Łócjź, Częstochowa, Zagłębie Dąbrowskie, Środkowe i Zachodnie Pod­ 11 T a m ż e , s. 9. U tw orzony w ten sposób batalion m iał liczyć trzy kom panie p ie­ choty. 12 T a m ż e , s. 12— 14. R ów nież trafnie chciał rozwiązać sp raw y kom panii ckm. Broń m aszynow a m iała być zm agazynow ana w pułkach piechoty. S zk olen ie tych kompanii proponow ał prow adzić w pułkach piechoty lub na ruchom ych kursach w terenie. 13 S. T r u s z k o w s k i , Obrona N a rod o w a , WTK, nr 36 (628) z 26 IX 1965 r. 11 CA W, A k ta Dep. Piech. MSW ojsk., t. 22. Spraw ozdanie z zaciągu ochotniczego do oddziałów Obrony N arodow ej i na ćw iczen ia do p u łk ó w artylerii. 15 CA W, A kta G abinetu M inistra S p ra w W ojskow ych, t. 606, k. 1— 3. P ism o o utw orzeniu od d ziałów Obrony N arodow ej. L. dz. 2294/Tjn. z 5X11 1936 r.

14

karpacie, Śląsk Cieszyński, K raków i Chrzanów, G órny Śląsk. Lwów, Za­ głębie Naftowe, Wielkopolska, Pomorze i Wybrzeże. Pierw sze oddziały Obrony Narodowej zorganizowano n a początku stycznia 1937 r. Pow stały one przy jednostkach wojskowych. W skład ba­ talionu wchodziły dwie kom panie strzeleckie po 60— 80 ludzi oraz kom p a­ nia ckm licząca 60 ludzi w dwóch plutonach. Skład poszczególnych kom pa­ nii strzeleckich był jednolity: tworzyli je rezerwiści lub przedpoborowi. W kom panii ckm podobne wym ogi stawiano poszczególnym plutonom. J e ­ dnolitość stanu osobowego pododdziałów pod względem przygotowania wojskowego była podstawowym w aru n k iem sprawnego przebiegu procesu szkolenia. W kom paniach zorganizowanych z przedpoborowych kad rę in stru k to r­ ską stanowiło dwóch oficerów i ośmiu podoficerów, natom iast w kom pa­ niach składających się z rezerw istów — dwóch oficerów i pięciu podofice­ rów. Do kompanii złożonych z rezerw istów dowódcy pułków, przy których były zorganizowane bataliony, powoływali na okres szkolenia kilku ofi­ cerów i podchorążych rezerw y na stanowiska dowódców plutonów i po­ mocników dowódców plutonów. Różnice w liczebności k a d ry in stru k to r­ skiej w oddziałach Obrony Narodowej spowodowane były specyfiką szko­ lenia. Organizacja pierwszych oddziałów Obrony Narodowej m iała ch arak ter eksp ery m en tu i poprzedzała akcję zakrojoną na szerszą skalę. Na początku lutego 1937 r. zastanaw iano się n a d ew entualnością zwiększenia liczby od­ działów Obrony Narodowej. Analiza możliwości kw aterunkow ych wykazała, że poszczególne pułki piechoty i bataliony wydzielone będą mogły pomieścić znacznie większą liczbę żołnierzy, oprócz w łasnych stanów osobowych, zwłaszcza w okresie zimowym. Ponadto istniały duże możliwości zakw aterow ania w koszarach innych rodzajów broni oraz w budynkach samorządowych, p ry w a tn y c h i państwowych, będących pod zarządem władz wojskowych lü. Bardzo ważną spraw ą było zapewnienie kad ry instruktorskiej do szko­ lenia oddziałów Obrony Narodowej. Poszczególne Okręgi Korpusów m iały pod ty m względem różne możliwości. Stosunkowo najłatwiej można było zapewnić kadrę instruktorską w okresie zimowym. Np. w Okręgu Korpusu n r V jednostki wojskowe mogły oddelegować do szkolenia oddziałów Obrony Narodowej 4 oficerów i 10 podoficerów przez cały rok oraz 36 ofi­ cerów i 72 podoficerów w okresie zimowym 17. Z porów nania faktycznej obsady kad ry instruktorskiej 18 stycznia 16 CA W, Akta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. M eldunek DOK nr V dotyczący po­ m ieszczenia oddziałów Obrony N arodow ej n r 7— 3/Tjn. Og. Bud. ZN, z 6 II 1937 r.; M eldunek DOK nr VIII..., L. dz. 591/Tjn. Org. nr 119 z 3 II 1937 r. M eldunek D ow ód z­ twa Floty; M eldunek DOK nr VI. 17 T am że. M eldunek DOK nr V, zał. z 10 II 1937 r.

15

1937 r. z możliwościami pułków i batalionów wydzielonych wynika, że szko­ lenie oddziałów Obrony Narodowej mogłoby być prowadzone przy w y m a ­ ganej obsadzie kadrowej tylko w okresie zimowym. G dyby zwiększono liczebność oddziałów i prowadzono szkolenie w in n y m term inie lub k o n ty ­ nuowano je w okresie letnim, trzeba byłoby dokonać przesunięć k ad ry ofi­ cerskiej i podoficerskiej, bądź też opracować now y system szkolenia. Połowiczność i niekonsekwencja znacznej części rozwiązań zmusiła w ła­ dze wojskowe do jednoznacznego określenia: czy bataliony Obrony Naro­ dowej m ają być ośrodkami szkolenia ochotników przedpoborowych n a rzecz wojska, czy też stanowić odrębną form ację wojskową. 0 dalszym rozwoju Obrony Narodowej jako odrębnej, terytorialnej for­ m acji wojskowej zadecydowała pilna potrzeba prowadzenia szkolenia w oj­ skowego poborowych nie wcielanych do jednostek ze względu na ograniczo­ ne etaty w ojska stałego oraz na znaczne nadw yżki rezerwistów — zwłasz­ cza piechoty i kawalerii, w stosunku do istniejących potrzeb mobilizacyj­ nych. 1 W ogólnych założeniach, leżących u podstaw tworzenia i realizacji koncepcji pierwszych oddziałów Obrony Narodowej, m iały one rozwiązać — przynajm niej częściowo — problem bezrobocia i jednocześnie wzmocnić obronność k raju 18. Żaden z tych celów nie został osiągnięty w stopniu za­ dowalającym. gdyż liczebność oddziałów Obrony Narodowej była niewiel­ k a w stosunku do istniejących potrzeb. Ich znaczenie należy ocenić jako etap przygotowawczy do utw orzenia szeroko rozbudowanej formacji o cha­ rakterze terytorialnym . Dalsze poczynania organizacyjne M inisterstw a S praw Wojskowych świadczą o pom yślnym zrealizowaniu program u przewidzianego dla pierw ­ szych batalionów Obrony Narodowej. W trakcie szkolenia tych oddziałów w Głównym Inspektoracie Sił Zbrojnych oraz w M inisterstwie S praw Woj­ skowych przygotow yw ano rozkazy i zarządzenia, które umożliwiały dal­ szy rozwój tej f o r m a c j i J9. 9 m arca 1937 r. przekazano zainteresow anym tą spraw ą d e p a rta m e n to m M inisterstw a S p ra w W ojskowych i dowódcom Okręgów Korpusów projekt w ytycznych do organizacji nowych oddziałów zaw ierający ogólne założenia, etaty oddziałów i projekt d y slo k a c ji20. Po dokonaniu szczegółowej analizy przedstawiono I wiceministrowi spraw wojskow ych konkretne wnioski oraz opracowano zarządzenia w y ­ konawcze. Duże znaczenie miało ustalenie podstawy praw nej powoływania 18 S. T r u s z k o w s k i , Z d z i e j ó w organizacji f o r m a c ji O b r o n y N a r o d o w e j w Si­ lach Z b r o j n y c h II R z e c z y p o s p o l i t e j , W PH, nr 3/4 z 1969 r., s. 384—387. 19 E. K o z ł o w s k i , W o j s k o P ols kie 1936— 1939, w y d . 2, W arszawa 1974, s. 126. 20 CAW. A k ta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. P rojek t w y ty czn y ch do organizacji od d ziałów Obrony N arodow ej, L. dz. 452/Tjn. ON z 9 III 1937 r.; P ism o D epartam entu S p raw ied liw ości M inisterstw a Spraw W ojskow ych do D ep artam entu P iechoty. L. dz. 126/Tjn. 37 z 19 IV 1937 r.

16

do oddziałów, zgromadzenie odpowiednich środków finansow ych oraz za­ pewnienie odpowiedniej ilości uzbrojenia i um undurow ania. N astęp n y etap w organizacji O brony Narodowej został zapoczątkowany z chwilą wejścia w życie rozkazu m inistra spraw wojskowych z 12 m arca 1937 r. W rozkazie tym sformułowano cel oddziałów Obrony Narodowej: „dalsze pogłębienie przysposobienia wojskowego społeczeństwa oraz stanu liczebności wojska w czasie pokoju” 21. W rozkazie nie wyjaśniono jednak wszystkich wątpliwości, jakie nagro­ m adziły się w pierwszym etapie form ow ania Obrony Narodowej. Świadczy o tym zorganizowanie konferencji różnych kom órek M inisterstw a Spraw Wojskowych 21 kw ietnia 1937 r., której przewodniczył szef D epartam entu Piechoty, pik dypl. Bronisław P rugar-K etling 22. Na konferencji stwierdzono, że Obrona Narodowa będzie częścią skła­ dową sił zbrojnych. Ustalono, że najbardziej adekw atny do faktycznie istniejącej sytuacji byłby podział sił zbrojnych na wojsko stałe, Korpus Ochrony Pogranicza i Obronę Narodową. Podział ten miał wejść w życie po w ydaniu przez Ministerstwo Spraw Wojskowych oddzielnego zarządze­ nia 23. Wątpliwości tego rodzaju zniknęły w raz z rozwojem O brony Narodo­ wej. N iektórzy uczestnicy konferencji sprzeciwiali się w ykorzystaniu k a ­ d ry przysposobienia wojskowego do p ra c y w jednostkach O brony Narodo­ wej. Byli też zdania, że nie pow inno być żadnych powiązań pomiędzy Obroną Narodową a P aństw ow ym Urzędem W ychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Świadczyło to o dużym konserw atyzm ie części uczestników konferencji. Na podstawie rozkazu z 12 m arca 1937 r. dowództwa Okręgów K o rp u ­ sów przekazały treść rozkazu opracowaną w postaci w stępnych w ytycznych do zainteresow anych organizacją oddziałów jednostek wojskowych i insty­ tucji terenowych. Zarządzono dokładne zbadanie możliwości rek ru tac y j­ nych w rejonach przyszłej organizacji jednostek 24. M inisterstwo S praw Wojskowych powierzyło inspektorom armii, na których terenie m iały powstać oddziały Obrony Narodowej, przeprow adze­ nie dokładnej analizy potrzeb. Propozycje dyslokacji nadsyłano sukcesyw­ nie w drugiej połowie m arca i na początku kw ietnia 1937 r. Ważniejsze elem enty przygotowyw anej decyzji o dyslokacji tych oddziałów były uzgod­ 21 CAW, A kta D epartam entu D ow odzenia O gólnego M inisterstw a Spraw W ojsko­ w ych , t. 22, k. 1—3. Rozkaz o utw orzeniu jednostek Obrony N arodow ej. L. dz. 1496/Org., tjn. z 12 III 1937 r. 22 K o z ł o w s k i , op. cii., s. 126; CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. P ro ­ tokół z k onferencji w D epartam encie P iech o ty w sp raw ie uzgodnienia szczegółów w ytyczn ych do organizacji jednostek Obrony N arodow ej z 21 IV 1937 r. 23 CAW, A k ta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. Protokół z konferencji w D ep artam en ­ cie Piechoty... z 21 IV 1937 r. 24 T a m że . P ism o DOK nr VI w sp raw ie sporządzania w y k a zó w m ożliw ości re ­ krutacyjnych do Obrony N arodow ej. L. dz. 1619/Tjn. A R z 18 III 1937 r. 2 — O b ro n a N a r o d o w a

17

nione przez D ep artam en t Piechoty i D epartam ent Dowodzenia Ogólnegc M inisterstw a S praw W o jsk o w y ch 25. W ślad za rozkazem z 12 m arca 1937 r. D epartam ent Piechoty M inister­ stw a S praw Wojskowych w ydał 12 czerwca 1937 r. wytyczne do organizacji jednostek Obrony Narodowej. Zaw ierały one dotychczasowe postanowie­ nia dotyczące tych oddziałów, w skazyw ały now y sposób organizacji i szko­ lenia oraz podawały term in y realizacji wszystkich postanowień 26. W w ytycznych skonkretyzowano cele tworzenia Obrony Narodowej: wzrost liczebności wojska w czasie pokoju, powiększenie stanu rezerw piechoty n a obszarach objętych przez Obronę Narodową oraz osłonę mobi­ lizacji i jej usprawnienie. Zakładano, że muszą to być jednostki pełnowartościowe o dużej sp raw ­ ności alarm ow ej i wysokiej gotowości bojowej zdolne do w ykonania p rz e ­ widzianych dla nich zadań. Z dyslokacji oddziałów Obrony Narodowej w y ­ nikało, że chodziło tu taj o obszary szczególnie wrażliw e z p u n k tu widzenia obrony państw a i przeprow adzenia mobilizacji. Zaliczano do nich przede wszystkim Śląsk, Pomorze i Wybrzeże 27. W now ych założeniach nie przew idyw ano skoszarowania oddziałów Obrony Narodowej. Można je więc było organizować również w miejsco­ wościach, w k tó rych nie znajdowały się garnizony wojskowe. Miały to być oddziały regionalne, utw orzone z miejscowych zasobów ludzkich. Nowo sform owane oddziały postanowiono ściśle powiązać z terenem stanowiącym ich bazę rekrutacyjną. Według nowej organizacji najw iększą jednostką Obrony Narodowej by­ ła brygada i półbrygada. B rygada m iała następującą stru k tu rę'o rg an izacy jną: dowództwo, oddziały zwiadowców, bateria lub pluton artylerii oraz czte­ ry lub więcej batalionów piechoty. N atom iast dla półbrygady przew idyw a­ no tylko pluton artylerii i dw^a lub trzy bataliony piechoty. S tr u k tu r a organizacyjna batalionu przedstaw iała się następująco: do­ wództwo, d ru ży n a łączności, pododdział cyklistów, dwie lub cztery kom pa­ nie strzeleckie, pododdział ckm i ew entualnie inne pododdziały specjalne. Rozmieszczenie pododdziałów' Obrony Narodowej było uzależnione od przew idyw anych dla nich zadań i możliwości rekru tacji na danym terenie. Ponieważ przew idyw ano szybkie w ykorzystanie ty ch oddziałów w razie zagrożenia, zakładano rozmieszczenie ich w pobliżu dowództw, którym bezpośrednio podlegały, aby mogły osiągnąć pełną gotowość bojowrą w jak 25 T am że. P ism o inspektora arm ii gen. dyw . K azim ierza F abrycego do I w ic e ­ m inistra sp raw w ojsk ow ych . L. dz. 165/Tjn. 37 z 23 III 1937 r. P ism o D epartam entu D ow odzenia O gólnego w sp raw ie d yslok acji batalion ów Obrony N arodow ej w m. T u r­ ka. L. dz. 1049/Org. tjn. z 15 IV 1937 r. 2r* K o z ł o w s k i , op. cit., s. 126; CAW, A k ta GISZ, t. 302.4.265, k. 1—2. W ytyczne organizacji jed nostek Obrony N arodow ej. L. dz. 2495 z 12 VI 1937 r. 27 CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22, k. 1—20. W ytyczne do organizacji jednostek Obrony N arodow ej. L. dz. 1341/Tjn. ON z 12 VI 1937 r.

18

b ryga d a ON lic z y i a 4 - 6 batalionów potbrygacfa ON liczyła 2 - 3 bataliony

Uzbrojenie

Stan osoboy/y

kb kbk Ikm ckm

- 266

oficerów zaw odow ych

- 135 — 9 2

oficerów rezerwy -1 2 podoficerów zaw odow ych - 7 podoficerów rezerw y - 6$ szeregow ców rezerw y - 3 2 3 pracowników cywilnych Razem

Organizacja B rygady Obrony N arodow ej w 1. 1937— 1938

- 4

— 1

4/5

najkrótszym czasie. Pod względem gospodarczym przydzielono je najbliż­ szym jednostkom wojskowym. Ustalono konkretne term in y realizacji prac związanych z form ow aniem oddziałów Obrony Narodowej. Do 15 lipca 1937 r. polecono: — ustalić zasoby ludzkie do rek ru tac ji i przeprowadzić ich selekcję oraz wyznaczyć rozmieszczenie kompanii, plutonów i oddziałów specjalnych w terenie; — zorganizować i obsadzić dowództwa oddziałów Obrony Narodowej z kad ry przysposobienia wojskowego, a n a brakującą liczbę k ad ry sprecy­ zować wnioski w myśl obowiązujących w ytycznych szefa biura personal­ nego M inisterstw a S p raw Wojskowych; — utworzyć zalążki oddziałów Obrony Narodowej przez przyjęcie do nich najlepszych członków organizacji param ilitarny ch; — zbadać możliwości zm agazynow ania broni i am unicji batalionów Obrony Narodowej w jednostkach w ojska stałego lub w innych w arunkach. Do 20 w rześnia 1937 r. postanowiono wykonać następujące prace: — zgłoszonych ochotników poddać badaniom komisji poborowych; — ustalić składy osobowe poszczególnych kompanii, pododdziałów specjalnych i zaprowadzić ewidencję; — zorganizować zaopatrzenie oddziałów Obrony Narodowej; — zebrać oddziały, sprawdzić poziom wyszkolenia wcielonych, zorgani­ zować poszczególne pododdziały i dokonać zaprzysiężenia tych żołnierzy, którzy nie składali jeszcze przysięgi; — ustalić potrzeby szkolenia specjalistycznego w celu uruchom ienia odpowiednich kursów. Szkolenie stałe i doraźne postanowiono rozpocząć 20 w rześnia 1937 r. Mimo stosunkowo wcześnie rozpoczętych i szeroko zakrojonych p rzy ­ gotowań organizatorzy nowej formacji nie zdołali pokonać wszystkich trudności. W w ytycznych z 12 czerwca 1937 r. nie wskazano sposobów roz­ wiązania podstawowych problemów. W związku z tym n a 2 lipca 1937 r. zaplanowano konferencję w D epartam encie Piechoty w celu uściślenia po­ glądów w spraw ie realizacji wytycznych. W konferencji wzięli udział kie­ rownicy Okręgowych Urzędów W F i PW, dowódcy Okręgów Korpusów, na terenie których tworzono oddziały Obrony Narodowej, dy rek to r P a ń ­ stwowego Urzędu W F i PW oraz kierow nik Rejonu W F i PW 23 dywizji piechoty 2S. Pokonanie trudności form alnych i organizacyjnych było dopiero po­ czątkiem działania władz wojskowych. Najw ażniejszym problem em do roz­ wiązania w miesiącach lipcu i sierpniu 1937 r. była rek ru tac ja do oddzia­ łów. Ze spraw ozdań z prac w stępnych nad organizacją oddziałów wynika, 28 T am że. P ism o D ep artam entu P iech oty p ow iad am iające o term in ie konferencji 2 VII 1937 r.

20

że wszędzie napotykano trudności w powoływaniu rezerwistów bez przy­ działu mobilizacyjnego, ponieważ w rejonach form ow ania ustalono bazę rek ru tac y jn ą tylko pod względem liczebnym 29. Ponadto w wielu rejonach nie stawili się jeszcze oficerowie wyznaczeni na stanow iska dowódców kompanii, k tó rzy przede w szystkim pow inni być zainteresowani w szczegółowej selekcji rezerwistów. N aw et oficerowie przysposobienia wojskowego znajdujący się w tych rejonach w miesiącach letnich byli zajęci n a obozach szkoleniowych. Dlatego rozpoczęcie prac organizacyjnych na najniższych szczeblach — do kom panii włącznie — w miesiącach letnich było praktycznie niemożliwe 30. Sprawozdanie D epartam en tu Piechoty opracowane dla m inistra spraw wojskowych 19 stycznia 1938 r. nie potwierdza realizacji term inów u sta­ lonych w wytycznych. F aktyczny proces organizacji kom panii i plutonów Obrony Narodowej rozpoczął się dopiero późną jesienią 1937 r . 31 Od października do połowy grudnia 1937 r. \v poszczególnych batalio­ nach przeprowadzono zbiórki organizacyjne. W zasadzie nie zaproszono na nie społeczeństwa, bo stan tych oddziałów pod względem zwartości organi­ zacyjnej i wyposażenia nie zapewniał odpowiednich efektów propagando­ wych. Z tego względu ich prezentację społeczeństwu odłożono na późniejszy term in. Pierwsze zbiórki z udziałem społeczeństwa odbyły 'się dopiero w styczniu 1938 r . 32 Niepowodzeniem zakończyła się próba w ykorzystania organizacji p a ra ­ m ilitarnych w procesie tw orzenia Obrony Narodowej. Sądzono, że Obrona Narodowa zagraża ich istnieniu. Większe zainteresowanie now ą form acją wykazała jedynie Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny i Związek Rezerwistów. Stosunek społeczeństwa do oddziałów Obrony Narodowej był bardzo zróżnicowany. W tych rejonach, w których odbyły się uroczyste zbiórki, społeczeństwo przekonało się, że są to oddziały wojskowe i traktow ało je życzliwie. Z rezerw ą do tej formacji odniosło się duchowieństwo, endecja i ludowcy. Było to w ynikiem aktualnej sytuacji politycznej i społecznej w kraju. W południowo-wschodniej części Polski ludność u k raiń sk a wrogo od­ 29 T a m że . Spraw ozdanie z prac w stę p n y c h Obrony N arodow ej. L. dz. 1457/Tjn. ON z 29 VII 1937 r.; M eldunek k ierow n ik a O k ręgow ego U rzędu W F i PW DOK nr VII 0 przebiegu akcji w erb u n k ow ej do Obrony N arodow ej. L. dz. 209, Org./Tjn. P U WF 1 PW VII-37 z 25 VII 1937 r.; P ism o DOK nr X do Dep. Piech. M SW ojsk. w sp raw ie organizacji jed nostek ON. L. dz. 2554/Tjn. Og. z 25 VII 1937 r. 30 T a m ż e , t. 22. Spraw ozd an ie z prac w stęp n ych Obrony N arodow ej z 29 VII 1937 r. 31 T a m że . P ism o G órnośląskiej B rygad y Obrony N arodow ej do D epartam entu P iech oty w sp raw ie rozpoczęcia rekrutacji do Obrony N arodow ej. L. dz. 2497/Tjn. ON z 15 IX 1939 r. D ow ódca G órnośląskiej B rygady Obrony N arodow ej w y sto so w a ł pism o do Dep. Piech. M SW ojsk. w sp raw ie term inu ob w ieszczeń o zaciągu do Obrony N arodow ej. O trzym ał juzogram , że akcja oficjalna nie jest w skazana, a ochotniczego zaciągu należy dokonać przez organizacje param ilitarne. 32 T a m ż e , t. 129/9. k. 1— 11. Spraw ozd an ie z realizacji Obrony N arodow ej. L. dz. 3382/Tjn. ON z 19 1 1937 r.

21

nosiła się do oddziałów Obrony Narodowej. Podobny stosunek m iała do niej mniejszość niemiecka na Śląsku i Pomorzu. Z tych względów wschodnią część Polski początkowo wyłączono z form ow ania tych oddziałów. Akcja związana z tworzeniem oddziałów Obrony Narodowej wywołała żywe zainteresow anie na innych terenach kraju, gdzie nie przewidywano form ow ania tych jednostek. Gen. dyw. Stanisław B urhardt-B ukacki postu­ lował utw orzenie oddziałów terytorialnych na Wołyniu. Również dowódz­ two brygady KOP „Polesie” wystąpiło z wnioskiem organizacji tych jed ­ nostek n a obszarze działania brygady. Oddział I Sztabu Głównego nie w y ­ raził zgody n a tę propozycję ze względu na b rak sił i środków oraz sy­ tuację polityczną i społeczną w kraju. Obie propozycje nie zostały zreali­ zowane w początkowym okresie tw orzenia oddziałów Obrony Narodowej 33. Także na terenie Wielkopolski nie zamierzano w latach 1937— 1938 or­ ganizować oddziałów Obrony Narodowej. Pominięcie obszaru ta k zasobnego w m ateriał ludzki było zaskoczeniem dla inspektora arm ii gen. bryg. T. K u ­ trzeby. 2 czerwca 1937 r. zwrócił się on z prośbą do szefa D epartam entu Piechoty o umożliwienie m jr. dypl. Januszow i Sopoćce zapoznania się z pro­ blem atyką m ających powstać nowych o d d ziałó w 34. Również wojewoda poznański A dam M aruszewski 30 czerwca 1937 r. prosił m in istra spraw wojskow ych o zorganizowanie n a terenie Wielko­ polski jak najwięcej batalionów Obrony Narodowej w celu zmniejszenia istniejącego bezrobocia 35. Dopiero 8 lipca 1937 r. szef D epartam en tu P ie­ choty zameldował gen. dyw. T. Kutrzebie, że n a terenie Okręgu Korpusu n r VII nie przew iduje się tw orzenia jednostek Obrony N a ro d o w e j3G. W stępne prace związane z form ow aniem Obrony Narodowej n a Śląsku rozpoczęto w czerwcu 1937 r. Utworzenie brygady i półbrygady n a tym obszarze podyktow ane było koniecznością wzmocnienia obrony tego rejonu. Duże znaczenie miały tutaj również założenia planu mobilizacyjnego ,.S”, k tó ry znacznie wcześniej przew idyw ał utw orzenie na Śląsku przez 23 d y ­ wizję piechoty 8 batalionów rezerwowych. W 1937 r. istniejącą w planach m obilizacyjnych rezerw ow ą brygadę ty ­ pu fortecznego zastąpiono na Śląsku oddziałami Obrony Narodowej. Za­ kładano, że z chwilą mobilizacji z oddziałów tych powstanie dywizja re ­ zerwowa 37. 33 CA W, A kta GISZ, t. 302.4.265. K opia pism a inspektora arm ii gen. dyw . St. B urhardta-B ukackiego, nr spr. 3903 z 2 IX 1937 r. T a m ż e , t. 302.4.26*7. P ism o szefa Dep. Piech. M SW ojsk. do dow ódcy brygady K O P „P olesie”. L. dz. 4531/01 I tjn. 34 CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. P ism o gen. dyw . T. K utrzeby do szefa D epartam entu P iech oty. L. dz. 2177/Tjn. z 2 VII 1939 r. 33 T am że. P ism o w o jew o d y poznańskiego A. M aruszew skiego do M SW ojsk. L. dz. 1488/37 tjn. w ojsk, z 30 VI 1937 r. 33 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.265. P ism o szefa D ep artam en tu P iech oty do gen. dyw . T. K utrzeby. L. dz. 1561/Tjn. ON z 8 VII 1937 r. 37 J. S a d o w s k i , P r z y g o t o w a n i e C entr aln ego R e jo n u P r z e m y s ł o w e g o Ś ląsk a clo ob ron y, WPII, nr 4/1959, s. 241. 22

Pierw szym przedsięwzięciem organizacyjnym na obszarze Śląska było utworzenie rozkazem z 1 lutego 1937 r. Rejonu W ychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego 23 dywizji piechoty. Pod względem organi­ zacyjnym, wyszkolenia i użycia tych oddziałów na w y padek w ojny 38 został on podporządkow any dowódcy 23 dyw izji piechoty. W skład Rejonu W F i PW 23 dywizji piechoty weszły pow iaty i m iasta: Chorzów. Katowice-Miasto, Katowice-powiat, Pszczyna, Rybnik, Święto­ chłowice i Tarnow skie Góry z w ojew ództw a śląskiego; Chrzanów z w oje­ wództwa krakowskiego; Będzin, Olkusz, Sosnowiec-Miasto i Zawiercie z województwa kieleckiego. W spraw ach przysposobienia wojskowego dowódca 23 dywizji piechoty podporządkowany był bezpośrednio dowódcy Okręgu K orpusu n r V w K ra ­ kowie. U praw nienia kierow nika Rejonu WF i PW 23 dywizji piechoty w stosunku do k ad ry zawodowej kom end obwodowych i powiatowych odpo­ wiadały upraw nieniom kierow nika Urzędu Okręgowego W F i PW. Nowo utw orzony rejon otrzym ał dużą samodzielność. Urzędowi Okręgo­ w em u podlegał wyłącznie w spraw ach adm inistracyjnych i gospodarczych, ale tylko pośrednio przez dowódcę 23 dywizji piechoty. Stanowisko inspek­ tora w ychow ania fizycznego i przysposobienia wojskowego w Katowicach z inicjatyw y U rzędu Okręgowego po pew nym czasie zlikwidowano. Rejon W F i PW 23 dywizji piechoty otrzym ał nową — odpowiednią do przew idy­ w anych zadań — stru k tu rę organizacyjną 39. W rozkazie w ykonaw czym dotyczącym utw orzenia Rejonu WF i PW 23 dyw izji piechoty ustalono podział n a K om endy Obwodowe. D yrektor PU W F i PW dostosował stru k tu rę organizacji param ilitarnych do podziału terytorialnego Rejonu WF i PW 23 dyw izji piechoty. Rejon P W 3 pułku ułanów podporządkowano dowódcy 23 dywizji piechoty. P ow iat Zawiercie, k tó ry wchodził do Obwodu PW 27 pułku piechoty, włączono do Obwodu PW 11 pułku piechoty 40. Stanowisko kierow nika Rejonu WF i PW 23 dywizji piechoty 22 lipca 1937 r. piastował płk Antoni Własak, k tó ry jednocześnie pełnił funkcję do­ wódcy Górnośląskiej Brygady Obrony N a ro d o w e j41. Dowódcy batalionów Obrony Narodowej obejm ujących jeden powiat adm inistracyjny byli powiatowym i kom endantam i przysposobienia wojs­ kowego niezależnie od siedziby dowództwa. Natom iast dowódcami kom ­ 38 CA W, A kta 23 d yw izji piechoty, t. 13. Zarządzenie D epartam entu D ow odzenia O gólnego M inisterstw a S p raw W ojskow ych o utw orzeniu R ejonu PW 23 d yw izji p ie ­ choty. L. dz. 6557/Org. Tjn. 36 z 22 I 1937 r. 39 T a m ż e , k. 2. Zarządzenie o utw orzen iu R ejonu P rzysposobienia W ojskow ego 23 d y w izji piechoty. L. dz. 6557/Org. Tjn. 36 z 22 1 1937 r. T a m że . U tw orzen ie R ejonu P rzysposobienia W ojskow ego 23 dyw izji piechoty — rozkaz w yk on aw czy. L. dz. 1607/Org. Tjn. z 9 IV 1937 r. Zarządzenie nr 2. łl T a m ż e , t. 7. Rozkaz dzienny nr 35 z 21 X 1937 r.

23

panii w tych batalionach wyznaczono młodszych oficerów do spraw przy­ sposobienia wojskowego z Kom end P o w ia to w y c h 42. W związku z organizacją nowych oddziałów utworzono Powiatowe Ko­ m itety Obrony Narodowej, których zadaniem było m iędzy innym i prow a­ dzenie propagandy na rzecz tych oddziałów, zbieranie środków pieniężnych na pokrycie części kosztów u m u nd urow ania oddziałów 43. Jednocześnie w powiatach działały już K om itety Wychowania Fizycz­ nego i Przysposobienia Wojskowego utworzone w 1927 r. oraz K om itety K oordynacyjne zorganizowane w 1936 r. Działalność tych kom itetów po­ kryw ała się. W m arcu 1937 r. zaproponowano utw orzenie jednej nowej or­ ganizacji pod nazwą: Liga Obrony Narodowej, która m iałaby charakter polityczny przez jej powiązania z Obozem Zjednoczenia Narodowego. P ro ­ jek t ten nie został zrealizowany, a istniejące kom itety podzieliły zadania między siebie. Szczególnego znaczenia nabrały K om itety Koordynacyjne. W końcu 1937 r. n a stanowisko prezesa w Śląskiej G rupie K om itetu Koordynacyjnego w miejsce płk. Wacława Klaczyńskiego wyznaczono płk. Antoniego Własaka. Na zebraniu tej g rupy w końcu sierpnia uzgodniono podział te ry ­ torialny, pomoc m aterialną dla organizacji o charakterze masowym, takich jak np. Związek Rezerwistów, oraz ujednolicono system gospodarczy44. W lipcu 1937 r. rozpoczęto form ow anie dowództw Górnośląskiej B ry­ gady Obrony Narodowej i Sląsko-Cieszyńskiej Półbrygady Obrony N aro­ dowej. Górnośląska B rygada O brony Narodowej początkowo m iała się składać z pięciu batalionów. 4 w rześnia 1937 r. postanowiono utworzyć VI Chorzowski Batalion O brony Narodowej składający się z czterech kom ­ panii. Wydzielono je z Batalionów ON: Zawierciańskiego, Oświęcimskiego, Bielskiego i Cieszyńskiego 45 Sląsko-Cieszyńska Półbrygada Obrony Narodowej składała się z trzech batalionów po dwie kom panie w k a ż d e j 46. Utworzenie Chorzowskiego Batalionu Obrony Narodowej podyktow ane było koniecznością wzmocnienia odcinka przew idyw anej obrony Śląska dodatkow ym oddziałem o dużej gotowości alarmowej. Wielkie znaczenie -12 T a m ż e , t. 16. P ism o O kręgow ego U rzędu W F i PW w sp raw ie obsady perso­ nalnej ON z 25 IX 1937 r. •5$ CA W, A k ta Dep. Piech. MS Wojsk., t. 22. P ism o w sp raw ie lik w id acji K om itetu W ychow ania F izycznego i Przysposobienia W ojskow ego nr 375/Tjn. Og. z 21 III 1937 r. 44 CA W, A kta 23 dyw izji piechoty, t. 15. M eldunek sy tu a cy jn y do dow ódcy OK nr V. L. dz. 19/Tjn. 38 PW z 7 I 1938 r. 45 CĄW, A kta Dep. Piech. MS Wojsk., t. 22. Zal. — oddział ON — dyslokacja; A kta GIŚZ, t. 392.4.265. P ism o Dep. Piech. MSW ojsk. w sp raw ie zm iany organizacji i d yslokacji G órnośląskiej B rygady Obrony N arodow ej. L. dz. 3706/Tjn. z 4 IX 1937 r.; P rotokół K om isji H istorycznej Zarządu oddziału P ow ia to w eg o ZBoW iD w Chorzow ie o utw orzeniu i działalności bojow ej C horzow skiego B atalionu ON w zbiorach autora. 10 K o z ł o w s k i , op. cit.y s. 100.

24

miał tutaj plan rozbudowy fortyfikacji śląskich i możliwość wykorzystania batalionu do ich osłony, co zresztą uczyniono we wrześniu 1939 r. Do czasu utw orzenia trzecich kom panii organizacja i dyslokacja Śląsko-Cieszyńskiej B rygady Obrony Narodowej nie uległa zmianie. Prace związane z organizacją pododdziałów i oddziałów Obrony N aro­ dowej n a Śląsku m iały następujący przebieg. N ajpierw ustalono możliwości rek rutacji oraz zorganizowano z dotychczasowej k ad ry przysposobienia wojskowego dowództwa kom panii i plutonów. Tworzenie oddziałów rozpo­ częto od w ytypow ania najbardziej wartościowych ludzi z organizacji p a ra ­ m ilitarnych. Następnie komisje poborowe przeprowadziły powołania do oddziałów, ustaliły składy osobowe poszczególnych oddziałów według eta­ tów, sporządziły ewidencję i zorganizowały zaopatrzenie materiałowe. M inisterstwo Spraw Wojskowych ustaliło term in zakończenia prac zwią­ zanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem form ow ania oddziałów Ob­ rony Narodowej do 20 września 1937 r.. kiedy to powinno rozpocząć się norm alne szkolenie nowo utw orzonych od działó w 47. Przebieg realizacji w ytycznych M inisterstw a S praw Wojskowych w y ­ kazał, że nie były one dostosowane do istniejących możliwości organizacyj­ nych, m ateriałow ych i kadrowych. Prace związane z form ow aniem oddzia­ łów Obrony Narodowej na Śląsku przedłużyły się do listopada 1937 r. 48 W Górnośląskiej Brygadzie Obrony Narodowej pierwsze zbiórki oddzia­ łów odbyły się w grudniu. Ze względu na ich organizacyjny charakter prze­ prowadzono je bez udziału społeczeństwa. Czas trw an ia zbiórek wynosił 8— 10 godzin. K a rty powołania rozesłała P aństw ow a Komisja Uzupełnień z określonym term inem stawiennictwa. Na pierwsze zbiórki zgłosiło się 96% powołanych do oddziałów Obrony Narodowej. Dokonano podziału or­ ganizacyjnego i zaprzysiężenia żołnierzy, którzy jeszcze nie składali przy­ sięgi wojskowej. Również w Sląsko-Cieszyńskiej Półbrygadzie Obrony Narodowej zbiórki miały zam knięty charakter. Przeprowadzono je także w grudniu 1937 r. Czas trw an ia zbiórek był nieco dłuższy i wynosił 10— 12 godzin. F re k w e n ­ cja na zbiórkach w ynosiła 100% powołanych. 15 grudnia 1937 r. Śląskie Oddziały O brony Narodowej osiągnęły zaplanowaną organizację i m iały pełne sta n y etatow e. Na początku 1938 r. żaden ze śląskich batalionów nie miał jeszcze włas­ 41 CA W, A kta Dcp. Piech. MSW ojsk., t. 22. P ism o dow ódcy G órnośląskiej B ry ­ gady ON płk. A. W łasaka do szefa Dep. Piech. M SW ojsk. z 23 IX 1937 r. L. dz. 2407/Tjn. ON. D ow ódca brygady prosił o znaczne przesu n ięcie term inu utw orzenia pododdzia­ łó w w batalionach. D ow ódcę b rygady pow iadom iono, że term in zorganizow ania jed ­ nostek ON na 15 X 1937 r. ma zostać w yk onany. W rzeczyw istości i ten term in był nierealny. CAW, A kta Sztabu G łów n ego Oddziału I W ydziału O rganizacyjno-M obiliza­ cyjnego, t. 128/9. Spraw ozdanie z realizacji Obrony N arodow ej. L. dz. 3332/Tjn. ON 37 z 19 1 1938 r.

25

nej broni, a Sosnowiecki, Zawierciański i Chorzowski Bataliony ON naw et nie mogły korzystać z wypożyczonej broni. Po pew nym czasie problem ten został ro z w ią z a n y 49. Pod względem inspekcyjnym śląskie oddziały Obrony Narodowej po­ czątkowo przydzielono inspektorowi arm ii gen. Leonowi Berbeckiemu, a później gen. Antoniem u Szyllingowi, Generałowi do P rac w GISZ, k tó re­ m u jako dowódcy arm ii m iały podlegać na w ypadek w ojny 50. Do końca 1938 r. w organizacji i dyslokacji ty ch oddziałów nie w p ro w a­ dzono większych innowacji. Dokonano jedynie zmiany personalnej n a sta­ nowisku dowódcy Górnośląskiej Brygady Obrony Narodowej. 31 m aja 1938 r. z powodu przekroczenia granicy w ieku w stan spoczynku przeszedł płk A. Własak. Na jego miejsce powołano 11 czerwca 1938 r. płk. Józefa Gizę 51. Ponadto 29 kw ietnia 1938 r. M inisterstwo Spraw Wojskowych zmie­ niło miejsce dyslokacji 3 kompanii Bielskiego Batalionu Obrony Narodo­ wej z Bielska na Jasienicę 62. ' Część śląskich oddziałów Obrony Narodowej została w ykorzystana w raz z innym i oddziałami wojska stałego do akcji na Zaolziu. Oprócz letnich obozów szkoleniowych był to jedyny okres, w którym przez dłuższy czas w ystępow ały one jako zw arte oddziały wojskowe. Ze sprawozdania do­ wódcy 23 dywizji piechoty wynika, że praw ie przez 10 tygodni — mimo skomplikowanej sytuacji politycznej — oddziały Obrony Narodowej p re­ zentowały się dobrze i znacznie podniosły swoją sprawność 33. W listopadzie 1938 r. utworzono Pow iatow ą Kom endę PW w e Frysztacie. Dowódca Śląsko-Cieszyńskiej Półbrygady Obrony Narodowej ppłk dypl. J a n Gabryś proponował zorganizowanie nowego batalionu frysztackiego i przem ianow anie półbrygady na brygadę. P ostulat ten przyjęto częściowo, ponieważ nastąpiły zm iany w półbrygadzie, ale nie w takim zakresie, jak to proponował ppłk dypl. J. G abryś 54. Początkowo miał być utw orzony batalion Obrony Narodowej w Wado­ wicach przy 12 pułku piechoty. W g ru d n iu 1938 r. zadecydowano, że b a­ talion powstanie w Cieszynie, a jego kom panie rozlokowane będą na Zaol­ ziu. Ponieważ batalion już w styczniu miał otrzym ać zadania mobilizacyjne, postanowiono kadrę tego batalionu utw orzyć 10 stycznia 1939 r . 53 •w T a m ż e , zał. 1—3. 5° K o z ł o w s k i , op. cit.y s. 129. CA W, A kta 23 d yw izji piechoty, t. 7. Rozkaz dzienny nr 19 z 30 V 1938 r.; Roz­ kaz d zien n y nr 21 z 23 VI 1938 r. 52 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.266. M eldunek do inspektora arm ii gen. dyw . Leona B erbeckiego o częściow ej zm ianie dyslokacji B ielsk iego B atalionu ON. 53 CAW, A kta 23 d yw izji piechoty, t. 7. R ozkaz dzienn y nr 41 z 9 X I I 1333 r. 54 T a m że , t. 19. U zu pełn ien ie obsady personalnej obw odów W F i PW na Zaolziu. L. dz. 2044/Tjn. PW II z 28 X1 1938 r.; A k ta Sztabu G łów nego. Oddział I, W ydział Org. Mob., t. 128/9. P ism o z 16 X II 1938 r. 55 CAW, A kta Sztabu G łów nego. Oddział I, W ydział Org. Mob., t. 128/9. Pism o z 16 X II 1938 r.

26

Minister S p ra w W ojskowych

I wiceminister

Departament Piech oty

D ow ó d ca 2 3 D P

Dowódca brygady ' i kierownik rejonu PW 23 DP

Dowódca pótbrygady i inspektor P W B ie lsko

G ó rn o ślą sk o B ry g a d a Obrony Narodowej

Ś lą s k o - C ie szyń sk a Półbrygada Obrony Narodowej

T o rn o gó rsk i Batalion ON

Cieszyński Batalion ON

Zaw ierciański Batalion ON

Bielski Batalion ON

Katowicki Batalion ON

Kadra bz 73 pp

Oświęcim ski Batalion ON

Sosnow iecki Batalion ON podległość służbowa Rybnicki Batalion ON

droga załatwiania spraw ON jednostka gospodarcza dla batalionu ON

Chorzow ski Batalion ON

droga załatwienia spraw W F i P W

2

Struktura organizacyjna oddziałów Obrony N arodow ej na Ś ląsk u w 1. 1937— 1938

Organizowanie batalionu trw ało do końca marca. Dopiero 27 m arca 1939 r. osiągnięto pełny stan osobowy. Duże trudności sprawiało zaopatrze­ nie batalionu w broń, um undurow anie i oporządzenie. Pokonano je z chwi­ lą otrzym ania przydziałów z zapasów Sztabu Głównego. B atalion te n naz­ w ano „Cieszyn II” i ujęto w tabelach mobilizacyjnych na rok 19 3 9 56. Śląskie oddziały Obrony Narodowej form ow ane były w korzystniejszej sytuacji niż w innych regionach kraju. Walka o polskość Śląska, a zwłasz­ cza pow stania śląskie pozostawiły trw ały ślad w postawie społeczeństwa. Było ono niezwykle patriotyczne i żywo zainteresow ane problem atyką obronną. Zagrożenie ze strony hitlerowskich Niemiec było na Śląsku — podobnie jak w Wielkopolsce i na Pomorzu — bardzo odczuwalne. Działalność a n ty ­ polska mniejszości niemieckiej przypom inała o przeszłości i przyczyniała się do większej konsolidacji społeczeństwa tego regionu. Tworzenie jednostek Obrony Narodowej było na Śląsku kon kretny m działaniem na rzecz wzmocnienia obronności. Stąd wynikało duże zaintere­ sowanie władz wojskowych organizacją tych oddziałów. Na Śląsku ułatw ia­ ło ją istnienie odpowiedniej liczby rezerw istów piechoty. Utworzono więc brygadę rezerw ow ą przekształconą później w brygadę i półbrygadę Obrony Narodowej. Również na W ybrzeżu intensyw nie rozbudow ywano Obronę Narodową. Zorganizowano tu ta j brygadę. Morska B rygada Obrony Narodowej została utw orzona rozkazem K ierow nictw a M arynarki Wojennej z 30 czerwca 1937 r. Form owanie oddziałów oparto na w ytycznych z 12 czerwca 1937 r. Bazę rek ru tac y jn ą brygady stanowili rezerwiści wyszkoleni w p ierw ­ szych oddziałach Obrony Narodowej i w jednostkach wojska stałego 57. Sytuacja polityczna n a tym obszarze i narastanie zagrożenia m ilitarnego zmuszały do maksymalnego wysiłku. Ze względów prestiżowych oddziały form ow ane na W ybrzeżu otoczone były troskliw ą o p ie k ą 5S. W połowie 1937 r. utworzono dowództwo Morskiej B rygady Obrony Narodowej, n a ­ tom iast bataliony wchodzące w skład brygady — formowano jesienią tegoż roku 59. Do obsadzenia stanowisk dowódczych w oddziałach w ykorzystano ka­ drę przysposobienia wojskowego Rejonu Morskiego. Pierw szym dowódcą brygady został ppłk E dm und Smidowicz. który pełnił tę funkcję do w rześ­ nia 1937 r. 8 września 1937 r. dowódcy Morskiej Brygady Obrony Narodo­ wej powierzono funkcję zastępcy do spraw lądowych w Dowództwie Obrony so CA W, A k ta GISZ, t. 175. P ism o w sp raw ie w yposażenia II C ieszyńskiego B a­ talionu ON. L. dz. 1146/mob. 39 z 29 III 1939 r. CA W, A kta Dep. Piech. MS Wojsk., t. 22.Organizacja M orskiej B rygady ON. L. dz. 1034,/Tjn. nr 115 z 20 VII 1937 r. 58 T r u s z k o w s k i , op. c i t , s. 397—398. 59 A. R z e p n i e w s k i , Obrona W y b r z e ż a w 1939 r., W arszawa 1970, s. 146 n.

28

O ddziały Morskie] Brygady Obrony N arod ow ej w Gdyni

W ybrzeża Morskiego. Po pew nym czasie stanowisko to objął ppłk E dm und Śmidowicz. W związku z tym ustanowiono przejściowo etat zastępcy do­ wódcy brygady. We wrześniu 1937 r. wyznaczono na stanowisko dowódcy b ry g ad y płk. dypl. Józefa Sas-Hoszowskiego 60. Morska B rygada Obrony Narodowej bezpośrednio podlegała Dowództwu Floty. W skład brygady weszły następujące bataliony: I Gdyński Batalion O brony Narodowej. II Gdyński Batalion Obrony Narodowej, K artuski Ba­ talion Obrony Narodowej i Kaszubski Batalion Obrony Narodowej 61. Dowódcami kom panii byli oficerowie służby stałej jednocześnie pełniący w swoich rejonach funkcje kom endantów powiatowych W F i PW. Dowód­ ca kompanii m iał do pomocy dwóch podoficerów zawodowych, którzy byli zarazem instruktoram i przysposobienia wojskowego. I Gdyński Batalion Obrony Narodowej powstał jesienią 1937 r. Dowo­ dził nim m jr Stanisław Zaucha. S tan osobowy batalionu rek ru to w ał się z południowej części m iasta Gdynia. Batalion uw ażany był za najlepszy w całej brygadzie. Rezerwiści wcieleni w jego skład w większości nie prze­ kraczali 30 roku życia. Byli oni starannie dobrani pod względem specjal­ ności. Stosunkowo długi okres szkolenia batalionu umożliwiał staran n ą se­ lekcję żołnierzy. W szeregach batalionu znajdow ali się najbardziej w artoś­ ciowi i zdyscyplinowani żołnierze. Miało to duży w p ły w na wartość bojową 00 A kta GISZ, t. 302.4.265. P ism o GISZ w spraw ie obsadzenia stan ow isk a zastępcy do sp raw ląd ow ych w D o w ó d ztw ie Obrony W ybrzeża M orskiego. L. dz. 3786/Tin. 37 z 8 IX 1937 r.; Jan Jarzębow ski, W ład ysław W arylew ski, L eon P iech ow iak , R elacie p isem n e w zbiorach autora. 61 Jan Jarzębow ski, W ład ysław W arylew sk i i L eon P iech ow iak , R elacje pisem ne w zbiorach autora.

29

batalionu. Pod względem uzbrojenia i u m u n d u ro w an ia batalion znajdował się w najlepszej sytuacji spośród wszystkich jednostek bry gady 62. Organizacją II Gdyńskiego Batalionu Obrony Narodowej kierował m jr W ładysław Sikorski. Przewidywano, że w w y padk u w ojny batalion zostanie wydzielony do dyspozycji dowództwa Pomorskiej Brygady K a­ walerii. I i II Gdyńskie Bataliony ON składały się z rezerwistów bez przydziału mobilizacyjnego oraz przedpoborowych, którzy ochotniczo zgłaszali się do służby. Bataliony nie m iały własnych m agazynów broni i początkowo ko­ rzystano z pomieszczeń Floty. Później urządzono własne m agazyny 63. K artuski Batalion Obrony Narodowej, dowodzony przez kpt. M ariana Mordawskiego. również powstał pod koniec 1937 r. Żołnierze tego batalionu rekrutow ali się z Kartuz, Żukowa i Chmielna. S tan osobowy był starannie dobrany i dobrze wyszkolony. Pod względem doboru kadry, uzbrojenia i wyposażenia K artuski Batalion ON znajdował się w znacznie gorszej sytuacji niż II Gdyński B a ta lio n 64. W K artuskim Batalionie ON część rezerwistów miała przydziały mobi­ lizacyjne. R ekrutacja ochotników nie dała większych rezultatów, ponieważ miejscowi Kaszubi nieufnie odnosili się do nowo utworzonych oddziałów terytorialnych. Na pomieszczenia dla dowództwa batalionu i n a m agazyny bron i adaptow ano b u d y n k i urzędu w ojew ództw a pomorskiego (5r>. Kaszubski Batalion Obrony Narodowej sform ow any został znacznie póź­ niej niż pozostałe bataliony brygady. S tan osobowy batalionu rekrutow ał się z rejonu Pucka, S tarzyna i Wejherowa. Batalion nie był ujęty w planie m obilizacyjnym i dlatego początkowo jego stan osobowy był niższy o 40— —50% od etatowego, a ponadto jakościowo znacznie gorszy od innych b a­ talionów. Tłum aczy się to bardzo m ałą bazą re k ru ta c y jn ą ograniczającą się wyłącznie do północnej części powiatu morskiego 60. Batalion przewidziany był do osłony kieru nk u: Żarnowiec — Wielka Wieś — dostęp do półwyspu Hel. W składzie batalionu znajdowała się znaczna liczba rezerw istów z przydziałem m obilizacyjnym do jednostek wojska stałego. Dowództwo batalionu stacjonowało w P ucku 67. Bataliony brygady były ocenione jako słabsze w porów naniu z morskimi 62 S. Zaucha, R elacja pisem na, M iD WIH, sygn. II/3/5; J. Jarzębow ski, P am iętn ik — przed w ojną (odpis w zbiorach autora); R z e p n i e w s k i, op. c i t , s. 141 n. 63 CA W, A kta Piech. MSW ojsk., t. 22. Organizacja M orskiej B rygady ON. L. dz. 1034/Tjn. nr 115 z 20 VII 1937 r., k. 1—3. 6i R z e p n i e w s k i, op. cit., s. 221. 6S CAW, A kta Dep. Piech. MSW ojsk., t. 22. Organizacja M orskiej B rygady ON. L. dz. 1034/Tjn. nr 115 z 20 VIII 1937 r., k. 5. co CAW, A kta GISZ, t. 302.4.265, zał. nr 2 do w y ty czn y ch . L. dz. 1341/Tjn. ON z 12 VI 1937 r. CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. Organizacja M orskiej B rygady ON L. dz. 1034/Tjn. nr 115, op. cit., k. 5; T a m ż e , R ozkaz K ierow n ictw a M arynarki W ojen ­ nej o utw orzeniu M orskiej B rygady ON. L. dz. 2115/Org. Tjn. z 30 VI 1937 r.

30

Przegląd oddziałów Morskiej B rygady Obrony N arodow ej przez gen. dyw . W. B ortnow skiego, którem u tow arzyszą: kontradm irał J. U nrug i płk J. S as-H oszow sk i

batalionami strzelców, ale miały bardzo dobry i wysoce patriotyczny ele­ m ent ludzki. W składzie gdyńskich batalionów Obrony Narodowej zna­ lazło się wielu robotników portowych. S tan osobowy tych batalionów re ­ krutow ał się wyłącznie z m iasta Gdyni i dlatego miejscowa ludność odno­ siła się do nich z wielką sympatią. Sprawność organizacyjna i wartość bojowa batalionów Morskiej B ry­ gady Obrony Narodowej była duża w porów naniu z batalionam i w innych regionach kraju. Niemniej jednak w ystępow ały dość znaczne różnice w sa­ mej brygadzie. Bataliony tworzone w pierwszej kolejności były lepiej uzbrojone, wyposażone i wyszkolone. Pod tym względem bardzo korzystnie w yróżniał się I batalion, któ ry mógł w ykonyw ać każde zadanie stawiane wojskom regu larnym 6S. Jeśli chodzi o kadry, to bataliony mogły stosunkowo łatwo osiągnąć stan etatow y i odpowiedni poziom wyszkolenia, natom iast m iały duże braki w zaopatrzeniu. Szczególnie jaskraw o były one widoczne w batalionach tw orzonych później, co w yraźnie wpłynęło na obniżenie się ich wartości bojowej. Odnosi się to przede w szystkim do Kaszubskiego Batalionu ON, który powstał później i nie był objęty tabelami mobilizacyjnymi. Batalion miał przestarzałe uzbrojenie. Największe braki w ystępow ały w broni m a ­ szynowej, a ta, którą miał, ze względu na zły stan techniczny nie nadaw ała się do użytku. Brakowało też wyposażenia. Skład osobowy był jakościowo gorszy w porów naniu z innym i b a ta lio n a m iC9. 68 R z e p n i e w s k i, op. cżi., s. 147 i 219. 69 CAW, A kta G1SZ, t. 302.4.267. Spraw ozdanie M orskiej B rygady ON. L. dz. Tjn. z 15 IV 1939 r.

31

19 m arca 1938 r. w Gdyni odbyła się koncentracja Morskiej Brygady Obrony Narodowej. Brało w niej udział 1200 żołnierzy. Na zakończenie koncentracji odbyła się defilada i obiad żołnierski. Osoby w izytujące kon­ centrację bardzo wysoko oceniły stan osobowy brygady za prezentację i stopień wyszkolenia. Morska Brygada Obrony Narodowej stanowiła w tym czasie największą jednostkę wojsk lądowych stacjonujących n a Wybrzeżu. Miało to niew ątpliw ie w pływ na sp raw n y przebieg jej organizacji i troskę 0 właściwe funkcjonowanie. K ontrole przeprowadzone w brygadzie po­ tw ierdzały jej dużą sprawność alarm ow ą i wysoką wartość bojową. Organizacja batalionów Obrony Narodowej na Pomorzu miała podobny przebieg. Dowództwo brygady utworzono latem 1937 r. w Toruniu. Do­ wódcą bry gady został płk Tomasz Mazurkiewicz. W skład brygady w e sz ły : Kościerzyński, Czerski, Tucholski, Gniewski, Nakiclski i Kcyński Batalion O N 70. Wszystkie bataliony powstały pod koniec 1937 r. jako oddziały te­ rytorialne i funkcjonow ały na ogólnych zasadach określonych dla nich w w ytycznych z 12 czerwca 1937 r . 711 Na początku września 1937 r. w Pomorskiej Brygadzie Obrony Naro­ dowej dokonano reorganizacji. Zmieniono nazwy batalionów: kościerzyńskiego — na kościerski oraz gniewskiego — n a starogardzki. W Starogar­ dzie rozmieszczono dowództwo batalionu w raz z oddziałem zwiadowców 1 1 kompanią. Jako 3 kom pania tego batalionu pozostała kom pania gniew ­ ska. Kcyński Batalion ON objął zasięgiem swego działania powiaty: Szu­ bin, Żnin, Chodzież, a batalion nakielski powiaty: W yrzysk i B ydgoszcz72. 21 grudnia 1937 r. dokonano kolejnych zmian zasięgu terytorialnego batalionów: tucholskiego i czerskiego. 2 chojnicka kom pania Tucholskiego Batalionu ON została przydzielona do Czerskiego Batalionu ON jako jego 3 kompania. N atom iast 3 kom panię Czerskiego Batalionu ON przydzielono do Tucholskiego Batalionu ON n a miejsce kom panii chojnickiej. Z zasięgu Tucholskiego Batalionu ON wyłączono Chojnice. Wszystkie zm iany po­ dyktow ane były koniecznością uspraw nienia działalności batalionów po­ zbawionych większej liczby środków transportow ych 7:J. Po zorganizowaniu batalionów m iały one w zasadzie pełne stany etato­ we i rozpoczęły szkolenie doraźne. Stosunkowo szybko osiągnęły wysoką sprawność alarmową. Szczególnie istotne znaczenie miało to w odnie­ sieniu do w ysuniętych n a północ polskiego Pomorza: Kościerskiego, Czer­ 70 K o z ł o w s k i , op. cii., s. 128— 129. Organizacja i dyslokacja jednostek ON (schem at). 71 CA W, A kta arm ii „Pom orze”, TI/11/20, s. 1. D yslokacja P om orskiej B rygady Obrony N arodow ej — oleata; A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. W ykaz jednostek i m iejsc postoju kom panii Obrony N arodow ej. 72 CA W, A kta GISZ, t. 302.4.265. P ism o GISZ w sp raw ie zm iany d yslokacji od ­ działów P om orskiej B rygad y ON. L. dz. 3708/Tjn. z 4 IX 1937 r. 73 T am że. P ism o Dep. Piech. M SW ojsk. w sp raw ie zm iany zasięgu terytorialnego T ucholskiego i C zerskiego B atalionu ON. L. dz. 3301/ON tjn. z 21 X II 1937 r.

32

skiego, Starogardzkiego i Tucholskiego Batalionów ON, które znalazły się w rejonie w ażnym z pu nktu widzenia obronności kraju. Uzbrojenie batalio­ nów było zróżnicowane i zależało przede w szystkim od przew idyw anych dla nich zadań osłonowych. Batalionom otrzym ującym ważne zadanie osło­ nowe, jak np. Tucholski Batalion ON, dostarczono uzbrojenie w niczym nie różniące się od uzbrojenia batalionów piechoty wojska stałego 71. Bataliony Pomorskiej B rygady Obrony Narodowej były ściśle powiąza­ ne ze swoim regionem i b rały udział w poważniejszych uroczystościach lokalnych w ystępując z bronią w szykach zwartych, np. Tucholski Ba­ talion ON 12 grudnia 1937 r. uczestniczył w uroczystości n a rynku w T u­ choli 75. Pom orska Obrona Narodowa otoczona była troskliw ą opieką przez w ła­ dze wojskowe. W m iarę pogarszania się sytuacji międzynarodowej i naras­ tania zagrożenia ze strony hitlerowskich Niemiec bataliony te miały coraz większe znaczenie w tym rejonie kraju. Ju ż w chwili form ow ania prze­ w idyw ano je użyć do działań osłonowych na bardzo w ażnym północno-za­ chodnim kierunku operacyjnym. W Polsce centralnej przystąpiono również — w tym sam ym czasie co w innych regionach k raju — do organizowania Obrony Narodowej. W ar­ szawska Brygada Obrony Narodowej powstała w połowie 1937 r. Dowód­ cą brygady w latach 1937— 1939 był ppłk Z ygm unt Piwnicki. Zmiana na stanow isku dowódcy brygady nastąpiła w sierpniu 1939 r. Nowym do­ wódcą brygady został płk dypl. Józef Sas-Hoszowski, dotychczasowy do­ wódca Morskiej Brygady Obrony Narodowej 76. Brygada składała się z trzech batalionów po trzy kom panie i jed n y m plu­ tonie karabinów maszynowych w każdym. I i II batalion zorganizowano na terenie lewobrzeżnej Warszawy. Tam znajdowały się również siedziby dowództw batalionów. III Warszawski Batalion Obrony Narodowej sta­ cjonował na Pradze. Dyslokacja nowo utw orzonych oddziałów przedstaw iała się następu ­ jąco: dowództwo I Warszawskiego Batalionu ON mieściło się w Cytadeli w raz z dowództwem 1 kompanii. 2 kom pania znajdowała się w fundacji im. S. Staszica (ul. Wolska 4), a 3 kom pania w bu dynku przy ul. Ciepłej 32. W ty m sam ym budynku rozlokowano cały II Warszawski Batalion ON. Dowództwo III Warszawskiego Batalionu ON zakw aterow ano przy ul. J a 7ł CA W, A k ta Dep. Piech. MSW ojsk., t. 22. M eldunek DOK nr VIII o przebiegu organizacji Pom orskiej B rygady ON. L. dz. 194/Tjn. Org. WF i PW 37 z 14 VII 1937 r.; A kta G1SZ, t. 302.4.265, zał. nr 2 do w ytyczn ych . L. dz. 1341/Tjn. ON z 12 VI 1937 r.; P ism o Dep. Piech. M SW ojsk. w sp raw ie zm ian y przydziału adm inistracyjnego. L. dz. 3124/Tjn. ON z 26 X I 1937 r. 75 Leon O rlikow ski, F eliks Laska, S ta n isła w Szubert, R elacje pisem n e w zbiorach autora. 76 Euzebiusz Jarem a, B ronisław Surew icz, R elacje pisem ne w zbiorach autora; M iD WIH, II/2/317. W spom nienia z w a lk II batalionu W arszaw skiej B rygady Obrony N arodow ej w okresie kam panii w rześn iow ej 1939 r.; A kta Dep. Piech. MSWojsk., 3 — O b r o n a N a ro d o w a

33

giellońskiej 31, gdzie były również pomieszczenia wszystkich trzech komp an u Po przeprowadzeniu zbiórek organizacyjnych jesienią 1937 r. i osiąg­ nięciu pełnych stanów etatow ych pododdziały systematycznie szkolono w rejonach zakw aterow ania w myśl w ytycznych z 12 czerwca 1937 r. 9

9

« «

W arszawska Brygada Obrony Narodowej w okresie od połowy 1937 do końca 1938 r. stała się oddziałem wojsk terytorialnych o dużej sprawności alarmowej i gotowości do w ykonania zadań osłonowych. Wyszkolenie i za­ opatrzenie m ateriałow e tej brygady odbiegało jednak od poziomu re p re ­ zentowanego przez brygady na Śląsku. Pomorzu czy też na Wybrzeżu. Na południowo-wschodnim obszarze Polski prace w stępne nad organi­ zacją oddziałów Obrony Narodowej rozpoczęto tuż po ukazaniu się rozkazu M inisterstw a Spraw Wojskowych z 17 m arca 1937 r. Szczególnie intensyw ­ ną działalność rozwinięto na terenie Dowództwa Okręgu K orp usu n r VI. Obronę Narodową tworzyło ono przede wszystkim w celu zapewnienia bezpieczeństwa i uspraw nienia mobilizacji przez posiadanie w dyspozycji dowództwa oddziałów zdolnych do natychm iastow ego wykorzystania. Po­ nadto planow ano przeszkolenie w skróconym czasie n ad k o n ty n g e n tu r e ­ zerwistów i przedpoborowych. Bardzo w ażnym celem było — podobnie jak w innych rejonach k ra ju — przeszkolenie w okresie zimy pozbawionych pracy podoficerów rezerw y i przedpoborowych 78. Jeszcze w końcu m arca 1937 r. przew idyw ano zorganizowanie Lwow­ skiej Brygady ON we Lwowie, składającej się z czterech batalionów (I Lwowskiego, II Lwowskiego, Rawskiego i Sokalskiego Batalionu ON), Karpackiej Połbrygady ON w Stanisławowie w składzie trzech batalionów (Stanisławski, Stryjski i Kołomyjski Batalion ON) oraz Podolskiej B ryga­ dy ON w Tarnopolu złożonej z Tarnopolskiego, Czortkowskiego, Brzeżańskiego i Złoczowskiego Batalionu ON. W Lwowskiej Brygadzie ON zakła­ dano utw orzenie baterii a r t y l e r i i 79. T ak szeroko zakrojone plany organizacji Obrony Narodowej nie były realne w stosunku do obszaru Okręgu K orpusu n r VI. Oceniając bowiem zasoby rek ru tacy jn e — zgodnie z założeniami — uwzględniono wyłącznie Polaków. Baza rek ru tacy jn a była tu taj zbyt mała. aby można było zre­ alizować nakreślony plan. Dlatego też do 10 kw ietnia 1937 r. polecono t. 22. Zał. do w y ty c zn y c h z 12 VI 1937 r. — dyslokacja oddziałów ON. ~ CAW, A k ta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. P ism o O kręgow ego Urzędu WF i PW do D epartam entu P iech oty w sp raw ie przeprow adzenia organizacji W arszaw skiej B rygady Obrony N arodow ej nr 567/Tjn. ON Org. 7-24-78 z 12 VIII 1937 r. W piśm ie tym dow ódca b rygady prosił o przesunięcie term inu pow ołania och otników na 1 IX 1937 r. 7S T a m że . W ytyczne do organizacji oddziałów ON w DOK nr VI. L. dz. 1636/Tjn. Org. PW z 18 III 1937 r. Zał. do 1636/Tjn. ON — projekt etatów ON. 70 T a m że . P ism o DOK nr VI w sp raw ie sporządzenia w y k a zó w m ożliw ości r e­ krutacyjnych do ON. L. dz. 1619/Tjn. A R z 18 III 1937 r.

34

sporządzić pełne w ykazy możliwości rekrutacyjnych, które stały się póź­ niej podstawą do ustalenia właściwych rozm iarów organizacji Obrony Na­ rodowej. Prace organizacyjne rozpoczęto po otrzym aniu w ytycznych z 12 czerw­ ca 1937 r. i szczegółowych zarządzeń wykonawczych. Również na połud­ niowych obszarach Polski utw orzono jedną b ry g a d ę i dwie pótbrygady O brony Narodowej, które pod względem liczebności i stopnia zorganizo­ wania początkowo w yraźnie odbiegały od jednostek w innych rejonach. W skład Lwowskiej B rygady O brony Narodowej weszły: I Lwowski, II Lw ow ski i Brzeżański B atalion ON. Bataliony te utw orzone zostały przy pomocy m ateriałow ej 26 pułku piechoty, 40 p u łk u piechoty i 51 p u łku piechoty. B rygada miała rów nież oddział zwiadowców so. W I Lwowskim Batalionie ON wszystkie trzy kom panie zakw aterow ano na obszarze m iasta Lwowa. Kom panie II Lwowskiego Batalionu ON roz­ mieszczono na terenie pow iatu lwowskiego, Gródka Jagiellońskiego i po­ w iatu Bobrka. Z dyslokacją 3 kompanii batalionu były duże trudności z braku odpowiedniej liczby poborowych i rezerw istów — Polaków. W Brzeżanach utworzono dowództwo batalionu Obrony Narodowej i kompanię. Pozostałe kom panie Brzeżańskiego Batalionu ON rozlokowano następują­ co: 2 kom panię w Rohatynie, 3 — w Podhajcach 81. Po zmianach w dyslokacji spowodowanych brakiem odpowiedniej licz­ by Polaków zdolnych do służby w oddziałach Obrony Narodowej rozm ie­ szczenie Lwowskiej Brygady Obrony Narodowej 19 sierpnia 1937 r. przed­ stawiało się następująco. Wszystkie dziewięć plutonów I batalionu znajdo­ w ały się w e Lwowie w raz z dowództwem batalionu i dowództwami poszczególnych kompanii. II batalion stacjonował w Gródku Jagiellońskim. 1 kom panię rozlokowano na terenie powiatu lwowskiego (Szczerzec, Da­ widów, Nawaria), 2 kom panię w Gródku Jagiellońskim, a 3 kom panię w Bóbrce (dwa p lu to n y w Chodorowie), Brzeżański B atalion ON pozostał w poprzednim miejscu dyslokacji S2. W połowie 1937 r. przystąpiono do organizacji Karpackiej Półbrygady Obrony Narodowej, którą dowodził ppłk Franciszek Klein. W skład pół­ brygady weszły Stanisławowski i S tryjski Batalion ON. Dowództwo pół­ b ry g ad y utw orzono w Stanisław ow ie przy 11 dywizji piechoty. Pow stał tam również oddział zwiadowców, przydzielony pod względem gospodar­ 80 T am że. Sp raw ozdan ie DOK nr VI z prac w stęp n y ch ON. L. dz. 3733/Tjn. Og'. ON z 29 VII 1937 r. 81 T a m że . P ism o DOK nr VI do D yrektora P U WF i PW w sp raw ie organizacji Obrony N arodow ej. L. dz. 4254/Tjn. Org. PW z 18 VII 1937 r.; P ism o DOK nr X do D epartam entu P iech oty przed staw iające d yslok ację batalion ów L w o w sk iej B ry ­ gad y ON. L. dz. 5908/Tjn. Org. P W z i9 VIII 1937 r.; A kta GISZ, t. 302.4.265. P ism o GISZ w spraw ie zm iany d yslok acji II L w ow sk iego B atalionu ON. 82 Franciszek K lein, W ła d y sła w W elz — odpisy relacji p isem n ych i uzu pełnienie w zbiorach autora. 3*

35

czym do 48 pułku piechoty. Przy 48 pułku piechoty w Stanisławowie znaj­ dowało się dowództwo Stanisławowskiego Batalionu ON oraz jego 1 kom ­ pania. Oddział zwiadowców rekrutow ał się ze Stanisławowa. Rejon r e k r u ­ tacji do Stanisławowskiego Batalionu ON obejmował powiaty: Stanisła­ wów. Tłumacz i Kałusz S3. Dowództwo Stryjskiego Batalionu ON i jego 1 kom pania były w Stryju. 2 kom pania znajdow ała się w Ży daczo wie. a 3 kom pania w Dolinie. Pod względem gospodarczym S tryjski Batalion ON przydzielono do 53 pułku piechoty. Obszar rekrutacji do batalionu obejmo­ wał powiaty: Stryj, Dolina i Ż y d a c z ó w 84. Na Podkarpaciu zorganizowano Podkarpacką Półbrygadę Obrony Na­ rodowej składającą się początkowo z dwóch batalionów. Dowództwo półbrygady utworzono przy Dowództwie Okręgu K orpusu n r X w Przemyślu. Zorganizowano tam również oddział zwiadowców przydzielony pod wzglę­ dem gospodarczym do 38 pułku piechoty. Oddział zwiadowców rekrutow ał się z obszaru Przemyśl-Miasto. Ponadto w Przem yślu powstało dowódz­ two Przemyskiego Batalionu ON. Poszczególne kom panie tego batalionu rek ru to w ały się z teren u powiatów Przem yśl i Mościska oraz z rejonu Dobromila. II Samborski batalion półbrygady m iał swoje dowództwo w Sam ­ borze. Obszarem re k ru ta c ji do batalionu były powiaty: Sambor, T urka oraz re jo n Drohobycza. 1 kom pania Przemyskiego Batalionu ON kw aterow ała w Przemyślu. 2 — w Mościskach, a 3 — w Dobromilu. 1 kom pania Samborskiego Batalio­ nu ON stacjonowała przy dowództwie batalionu w Samborze, 2 — w Turce. a 3 — w Drohobyczu. Pod względem adm inistracy jn ym Przem yski B ata­ lion ON przydzielono do 38 pułku piechoty, a Sam borski Batalion ON — do 6 pułku strzelców p o d h a la ń sk ic h S5. 6 kw ietnia 1938 r. zarządzono utw orzenie Rzeszowskiego. Jarosław skie­ go i Sanockiego Batalionu Obrony Narodowej w składzie Podkarpackiej Półbrygady Obrony Narodowej i przem ianow anie jej na brygadę. Organi­ zacje nowych batalionów oparto na zasadach zaw arty ch w rozkazie MSWojsk. z 12 czerwca 1937 r. Obsadę personalną k ad ry dowódczej mieli stanow ić zasadniczo oficerowie przysposobienia wojskowego p racu jący na te re n a c h objętych organizacją nowych batalionów. W edług rozkazu z 6 kw ietn ia 1937 r. utw orzenie batalionów miało nastąpić w najbliższym cza83 CA W, A kta Dcp. Piech. M SW ojsk., t. 22. Spraw ozdanie DOK nr VI z prac w stęp n y ch ON. L. dz. 3733/Tjn. Og. ON z 29 VII 1937 r. P ism o DOK nr X do D ep arta­ m entu P iech otv przed staw iające d yslok ację batalion ów L w ow sk iej B rygady ON. L. dz. 5908 T jn. Og. PW z 19 VIII 1937 r.; CAW, A kta GISZ, t. 302.4.265, zał. nr 2 do w ytyczn ych . L. dz. 1341/Tjn. ON z 12 II 1.937 r. s-i CAW, A k ta GISZ, l. 302.4.265, zał. do L. dz. 1341/Tjn. ON z 12 VI 1937 r.; Akta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. W ykaz jednostek z m iejscam i postoju kompanii ON (bez podpisu i 1 strony). 85 CAW, A k ta GISZ, t. 302.4.266. Zarządzenie I w icem in istra MSW ojsk. o utw orze­ niu trzech b atalion ów ON: rzeszow skiego, jarosław sk iego i sanockiego. L. dz. 1135 Tjn. ON z 6 IV 1937 r.

36

sie, a dowódca O kręgu K orp usu n r X zobowiązany został do sporządzenia p rojek tu dyslokacji batalionów SG. 1 wicem inister gen. dyw. J. Głuchowski odrzucił pierwszy projekt dyslo­ kacji szczegółowej batalionów, ponieważ w niektórych w y p ad k ach n aw et p lu to n y stacjonow ały w czterech miejscowościach, co było niezgodne z wytycznym i. Dlatego zarządzono w term inie do 30 kw ietnia opracowanie nowego projektu dyslokacji. Polecono również przedstawić do zatwierdze­ nia obsadę personalną stanowisk dowódczych oraz plan rozmieszczenia i zaopatrzenia m agazynów broni. W rozkazie nakazano utw orzyć 3 kom pa­ nię w Sanoku. W Jarosław skim Batalionie ON zarządzono zorganizowanie 2 kom panii w Przeworsku. Po w prow adzonych zmianach num eracja i naz­ w y kompanii w Sanockim Batalionie ON były następujące: 1 kom pania — sanocka, 2 kom pania — brzozowska, 3 kom pania — krośnieńska S7. 2 lipca 1938 r. zarządzono utw orzenie w Podkarpackiej Brygadzie O bro­ n y Narodowej 3 kompanii w Leżajsku, która weszła w skład Rzeszowskie­ go Batalionu ON. Zasięgiem swTej działalności kom pania obejmowała Ł ań­ cut. Term in zorganizowania tej kom panii wyznaczono na 30 lipca 1937 r . ss Na początku m arca 1938 r. w Lublinie utworzono dowrództwo W ołyń­ skiej Półbrygady Obrony Narodowej. Początkowo półbrygada składała się z oddziałów zwiadowców i dwóch batalionów. Mimo czynionych wysiłków organizacyjnych tw orzenie nowej półbrygady na Wołyniu przebiegało b a r­ dzo powoli z powodu małej możliwości rek rutacji Polaków na tym obsza­ rze. Uzupełnienie stanu osobowego oddziałów rezerw istam i z przydziałem do jednostki wojska stałego groziło poważnym zdekom pletowaniem pół­ brygady na w ypadek mobilizacji. Pod koniec m arca 1938 r. ustalono, że pokojowry stan osobowy półbrygady będzie stanowił uzupełnienie przeszko­ lonych rezerw istów dla jednostek wojska stałego. Wołyńska Półbrygada Obrony Narodowej po zmobilizowaniu m iała się składać wyłącznie z młodzieży przedpoborowej, najstarszych mniej w a r­ tościowych rezerw istów i z pospolitego ruszenia. Wobec tego dla batalio­ nów półbrygady nie przew idyw ano żadnych zadań bojowych. Bataliony m ożna było użyć do służby w artow niczej i ochronnej oraz jako dowód do zabezpieczenia tyłów i bezpośredniego zaplecza armii. Podczas dyslokacji s* T a m że . U zu p ełn ien ie do rozkazu. L. dz. 1135/Tjn. ON z 6 IV 1938 r. L. dz. 1194/Tjn. ON, R-25Ó z 13 IV 1938 r. 87 T a m ż e , k. 1. Zarządzenie I w icem in istra sp raw w o jsk o w y ch o utw orzeniu 3 kom panii w R zeszow sk im B atalionie ON. L. dz. 1736/Tjn. z 2 VII 1937 r.; Rozkaz Dep. Piech. M SW ojsk. o u tw orzen iu trzech now ych b atalionów ON. L. dz. 1135/Tjn. ON z 6 IV 1938 r.; Zarządzenie I w icem in istra sp raw w ojsk, w sp raw ie utw orzenia 3 kom panii w Sanockim B atalion ie ON. L. dz. 1194/Tjn. ON, R-250 z 13 IV 1938 r.; Z a­ rządzenie I w icem in istra spraw w o jsk ow ych o utw orzeniu 3 kom panii ON w L e ­ żajsku. L. dz. 1735/Tjn. ON z 2 VII 1938 r.; U tw orzen ie now ych jednostek ON w 1938 r. L. dz. 951/Tjn. z 4 III 1938 r., k. 1. 88 CA W, A kta GISZ, t. 302.4.266. Rozkaz o u tw orzeniu W ołyńskiej P ółbrygady ON. L. dz. 1532/Tjn. ON z 20 V 1938 r.

37

oddziałów półbrygady wzięto pod uwagę te założenia, ponieważ rozmiesz­ czenie jednego batalionu i oddziału zwiadowców w Kowlu odpowiadało potrzebom arm ii „Polesie” . Latem 1938 r. ustalono ostatecznie skład pół­ brygady i jej szczegółową dyslokację S9. W sierpniu 1937 r. rozpoczęto organizację Grodzieńskiej Półbrygady O brony Narodowej. Wyznaczono n aw et na stanowisko dowódcy płk. dypl. E dw arda Perkowicza, k tó ry jednocześnie m ian o w an y został kierow nikiem Okręgowego U rzędu W F i PW. Nie odwołano jedn ak poprzedniego kierow ­ nika Okręgowego U rzędu W F i PW. Nie ma żadnych danych na tem at dalszego rozw oju półbrygady. N ależy sądzić, że zrezygnowano z tworzenia tej jednostki, ponieważ nie istniała ona w n astęp n y m okresie 90. 18 lipca 1938 r. M inisterstwo S p raw Wojskowych wydało rozkaz rozpo­ częcia tw orzenia Dziśnieńskicj Półbrygady Obrony Narodowej. Półbrygadę podporządkowano bezpośrednio dowódcy K orpusu Ochrony Pogranicza. W pracy przysposobienia wojskowego dowódca półbrygady otrzym ał po­ dobne u p raw n ien ia jak dowódca b ry g ad y lub pułku KOP. W obwodach jednopowiatow ych dowódcy kom panii pełnili tylko funkcję etatow ą dowód­ cy kompanii. Byli oni również w ykorzystyw ani przez dowódców batalio­ nów do pracy w ram ach przysposobienia wojskowego 91. Początkowo w planie dyslokacji półbrygady wyznaczono miejsce posto­ ju dowództwa półbrygady i dowództw batalionów. Ustalenie miejsca po­ stoju. liczby kom panii i obszaru zasięgu batalionu pozostawiono do czasu zbadania stanu zasobów ludzkich w terenie. Wyznaczając miejsce postoju zakładano, że co najm niej pluton musi się znajdować w jednej miejscowoś­ ci. Dotychczasowa kadra stała przysposobienia wojskowego na tym obsza­ rze weszła w skład półbrygady. P rzew idyw ane przesunięcia k ad ry stałej z innych terenów zamierzano sfinansować z kredytów Obrony Narodowej. Pierwsza faza organizacji pododdziałów Obrony Narodowej kończy się faktycznie dopiero na początku 1939 r. Ostatnią zmianą organizacyjną było utw orzenie w Sląsko-Cieszyńskiej Półbrygadzie Obrony Narodowej do­ datkowego batalionu pod nazwą: II Cieszyński Batalion Obrony Narodowej i przesunięcie Oświęcimskiego Batalionu Obrony Narodowej do Górnoślą­ skiej Brygady Obrony Narodowej. W sumie utworzono więc w tej fazie: 6 brygad, 4 półbrygady i 38 batalionów Obrony N a ro d o w e j92. 89 T a m ż e . P ism o Dep. Piech. M SW ojsk. do Szefa Biura Inspekcji GISZ w spraw ie utw orzenia now ych jednostek ON w 1938 r. L. dz. 1458/Tjn. z 29 III 1937 r.; Zał. nr 2 do L. dz. 1532/ON Tjn. D ep artam ent P iech oty z 20 V 1938 r.; Rozkaz u stalający skład organizacyjny i d yslok ację W ołyńskiej P ółbrygady ON. L. dz. 2173/Tjn. ON z 18 VII 1938 r. 90 CA W, A kta D epartam entu P iech oty, t. 22. P ism o P a ń stw o w eg o Urzędu WF i PW w sp raw ie obsadzenia stan ow isk a dow ódcy G rodzieńskiej P ółbrygady ON, nr 926/Tjn. z 4 VII 1937 r, 91 CA W, A kta GISZ, t. 302.4.206, k. 1—3. Rozkaz o utw orzeniu D ziśnieńskiej P ó ł­ brygady ON. L. dz. 1533/Tjn. ON z 18 VII 1938 r. 92 T am że. Zał. nr 2 do L. dz. 1533/Tjn. ON D epartam entu P iech oty z 18 VII 1938 r.

38

Dopiero w m aju 1938 r. uzgodniono i podano do wiadomości podległość inspekcyjną poszczególnych jednostek Obrony Narodowej. Postanowiono przydzielić brygady i półbrygady ty m generałom, którym miały one pod­ legać na w y padek wojny, a więc: W arszawską Brygadę Obrony Narodo­ wej — gen. dyw. Mieczysławowi Norwidowi-Neugebauerowi; Górnośląską Brygadę i Śląsko-Cieszyńską Półbrygadę Obrony Narodowej — gen. bryg. Antoniem u Szyllingowi; Lwowską Brygadę i K arpacką Półbrygadę Obro­ ny Narodowej — gen. bryg. K azim ierzowi Orlikow i-Łukoskiem u; P o m o r­ ską i Morską B rygadę O brony Narodowej — gen. dyw. W ładysławowi Bortnow skiem u; W ołyńską P ółbrygadę O brony Narodowej — gen. dyw. Stanisławowi B urhardtow i-B ukackiem u; Dziśnieńską Półbrygadę Obrony Narodowej — gen. dyw. S tefanow i Dębow i-Biernackiem u 03. Latem 1938 r. Obrona Narodowa osiągnęła już praw ie skład organizacyjny przew idziany w założeniach na pierwszą fazę jej organizacji. Od­ działy m iały własny dobrze funkcjonujący system alarm ow ania i organi­ zacji wszelkiego rodzaju zbiórek. Na szczeblu brygady i batalionu system ten w niczym się nie różnił od alarm ow ania w jednostkach wojska stałego. Powiadam ianie o alarm ie opierało się na łączności państwowej i łącznikach. Na szczeblu kom panii organizowano specjalny poczet dowódcy w miejscu jej postoju, składający się z kilku gońców wyposażonych w rowery. Za­ daniem tych gońców było przekazanie informacji o zbiórce lub doręczenie k a rt powołania 9L Podczas w ezwań na zbiórkę alarm ow ą lub krótkie szkolenie okresowe nie rozsyłano k a rt powołania. W ykorzystyw ano tutaj formę tzw. skrzyk­ nięcia, polegającą na tym, że goniec dowódcy kompanii zawiadamiał tylko jednego żołnierza z pięciu mieszkających blisko siebie, a ten pozostałych 95. W czasie tworzenia oddziałów Obrony Narodowej i ich dalszego fu n k ­ cjonowania dużą uw agę zwracano na ścisłe powiązanie z terenem stano­ wiącym bazę rek ru tacy jn ą oddziałów. Czynnik ten był szeroko w ykorzy­ styw any w w ychow aniu i szkoleniu o d d ziałó w 96. Po długich staraniach płk dypl. J. Sas-Hoszowski uzyskał od M inister­ stw a S praw Wojskowych dla Morskiej Brygady Obrony Narodowej prawo noszenia em blem atów m orskich oddziałów piechoty — kotwicy na koł­ nierzach m un durów i płaszczy. W pew nym sensie wzmocniło to powiąza­ nie żołnierzy Obrony Narodowej z batalionam i strzelców morskich oraz podniosło ich prestiż w oczach społeczeństwa. Regionalizm kaszubski miał 93 T a m ż e , t. 891. Siatka in sp ekcyjn a jednostek ON. 94 CA W, A kta Dep. Piech. MS Wojsk. t. 22, k. 9. W ytyczne..., L. dz. 1341/Org. tjn., op. cit., k. 2. *5 T r u s z k o w s k i , op. cit., s. 397—401. 90 CA W, A kta Dep. Piech. M SW ojsk. t. 22. W ytyczne..., L. dz. 1341/Org. tjn., op. c i t ., k. 2. • \ .

39

Minister Spraw Wojskowych

Kierownictwo Marynarki Wojennej

I wiceminister Państwowy Urzqd W FiPW

Dowództwo Floty

Departament Piechoty

4--IC H

DOK nr 1 Warszawa

I i W arszawska Brygada ON Warszawa

---------- -

DOK nr V Kroków Dowództwo 23 D P I Górnośląska Brygada ON Katowice

DOK nr VI Lwów

Lwowska Brygada ON Lwów

Tarnogórski Batalion ON

I Lwowski Batalion ON

n Warszawski Batalion ON

Zawierciański Botalion ON

Lwowski Batalion ON

W Warszawski Batalion ON

Katowicki Botalion ON

Rybnicki Batalion ON Oświęcimski Batalion ON Chorzowski Batalion ON Śląsko - Cieszyńska Półbrygada ON Bielsko

DOK nr U Lublin

DOK nr IU Grodno

I i

I Warszawski Batalion ON

Sosnowiecki Batalion ON

DOK nr X Przemyśl

ON Karpacka Półbrygada ON Stanisławów Stanisławowski Batalion ON Stryjski Batalion ON

Pomorska Brygada ON Toruń

—

—

—

—

—

Podkarpacka Półbrygada ON Przemyśl

Kościerzyński Batalion ON

Przemyski Batalion ON Samborski Batalion ON

Czerski Batalion ON Tucholski Batalion ON Starogardzki Batalion ON Nokielski Batalion ON Kcyński Botalion ON

—

—

Rzeszowski Batalion ON

Wołyńska Półbrygada ON Lublin

—

—

Chełmski Batalion ON Kowelski Batalion ON

i

Dowództwo Obrony Wybrzeża

—

Dziśnieńska Półbrygada ON Postawy

- -

—

Postaw ski Batalion ON

M orska Brygada ON Gdynia

— I Gdyński

Batalion ON U Gdyński Batalion ON

Brastawski Batalion ON

Łucki Botalion ON

Jarosławski Batalion ON Sanocki Batalion ON

Kartuski Batalion ON —

Kaszubski Botalion ON

-------- podległość służbowa ------------ droga załatwiania spraw ON droga załatwiania spraw WF i PW

I Cieszyński Batalion ON I I Cieszyński Batalion ON Bielski Botalion ON

Struktura organizacyjna i powiązania funkcjonalne jednostek Obrony Narodowej w 1. 1937— 1938

jeszcze większe znaczenie ze względu n a m entalność wcielonych do nich ludzi i stanowił w ażny czynnik konsolidacji oddziałów. Realizacja pierwszej fazy rozwoju Obrony Narodowej, a zwłaszcza jej drugi etap, stanowi niezwykle interesujący proces. W skomplikowanej sy­ tuacji politycznej, gospodarczej i m ilitarnej k ra ju nastąpiła krystalizacja poglądów na now ą formację. Ponadto w tej fazie organizowano i szkolono oddziały o charakterze terytorialnym . Na rozwój pierwszych oddziałów w pływ ały różne — nieraz sprzeczne — czynniki. Dlatego też rozwiązania z tego okresu m ają charakter połowiczny. W drugim etapie ukształtow ały się już poglądy n a charakter, cele i za­ dania oddziałów Obrony Narodowej. Kolejne decyzje urucham iające ich organizację jednocześnie określiły, że są to oddziały terytorialne o dużej samodzielności. Sprecyzowano również, odpowiednio do faktycznych m o­ żliwości, zadania bojowe dla tych oddziałów. Obronie Narodowej nadano odpowiedni rozmach organizacyjny. U tw o­ rzenie brygad otwierało duże możliwości prawidłowego rozwoju, sp raw n e­ go procesu szkolenia i racjonalnego ich w ykorzystania w czasie wojny. Doświadczenia wyniesione z organizacji pierwszych oddziałów posłu­ żyły w drugim etapie za wzór do organizowania pododdziałów szkolnych. Żołnierze przeszkoleni w pierw szym okresie stanowili zaczątek stanówToso­ bowych jednostek form ow anych w następnym etapie. B rak odpowiednich środków finansowych, kad ry dowódczej i nowo­ czesnego uzbrojenia sprawiły, że pod koniec pierwszej fazy — mimo po­ czątkowego sukcesu — zarysowała się stagnacja w rozwoju oddziałów Obrony Nai^odowej. W kwestii użycia oddziałów uwidacznia się tendencja do pom niejszania roli dowództw b ry g ad w procesie szkolenia i dowodze­ nia batalionam i, co ujem nie odbiło się na ich zw artości organizacyjnej. Wiosną 1939 r. przystąpiono do dalszej rozbudowy Obrony Narodowej. Według założeń rozwoju tych oddziałów ustalonych w początkowym okresie ich istnienia była to tzw. druga faza 97. Główną przyczyną podjęcia decyzji szybkiej rozbudowy oddziałów ON była stale zaostrzająca się sytuacja m iędzynarodowa i wzrost napięcia w stosunkach polsko-niemieckich. Bez­ pośrednie zagrożenie ze stro n y hitlerow skich Niemiec wiosną 1939 r. zmusiło władze wojskowe do usunięcia przeszkód w dalszym dynam icznym rozwoju Obrony Narodowej. W ostatnich dniach marca, bezpośrednio po wysunięciu przez rząd nie­ miecki żądań terytorialnych i przeprowadzeniu w Polsce częściowej mobili­ zacji, zwołano w Warszawie odpraw ę wszystkich kierow ników Okręgowych Urzędów WF i PW i przekazano im rozkaz zorganizowania w krótkich te r­ m inach nowych jednostek Obrony Narodowej. Było to już zamierzenie na fi7 K o z ł o w s k i, op. cit.y s. 130.

41

wielką skalę. O dużym rozm achu rozwoju Obrony Narodowej w drugiej fazie najlepiej świadczy fakt, że na dziesięć dowództw Okręgów K orpu­ sów i Dowództwo Floty tylko w DOK n r IX nie organizowano nowych jed ­ nostek 9S. W pierwszym kw artale 1939 r. D ep artam en t Piechoty opracował kon­ cepcję dalszego rozwoju oddziałów Obrony Narodowej. Sytuacja m ilitarna k raju zmusiła władze wojskowe do w ypracow ania nowych zadań stojących przed Obroną Narodową i sposobów ich realizacji. W rozkazie D eparta­ m entu Piechoty z 27 kw ietnia 1939 r. polecono przystąpić natychm iast do organizacji nowych jednostek w rejonach największego zagrożenia Form ow anie nowych brygad, półbrygad i batalionów rozpoczęto we wszystkich regionach ważniejszych dla obronności kraju, tj. na Wybrzeżu, na Pomorzu, w Wielkopolsce i Małopolsce oraz w Polsce południowo-wschodniej. Dyslokacja tych oddziałów wskazuje, że brano pod uwagę przede wszystkim zagrożenie ze strony hitlerowskich Niemiec. Organizację nowych jednostek oparto n a zasadach zaw artych w w y ­ tycznych z 2 kw ietnia 1937 r. obowiązujących w czasie realizacji pierwszej fazy rozwoju Obrony Narodowej. Zrezygnowano jedynie ze sformułowania odnoszącego się do podstawy praw nej powoływania do jednostek. W roz­ kazie z 27 kw ietnia 1939 r. za podstawę p raw n ą powołania do tych jedno­ stek przyjęto pismo D epartam entu Piechoty z 20 grudnia 1938 r. ustalające całą procedurę postępowania władz wojskowych w czasie tw orzenia no­ wych i uzupełniania już istniejących oddziałów 10°. W drugiej fazie organizacji Obrony Narodowej utrzym ano terytorialny charakter jej oddziałów. Dowódcy brygad w dalszym ciągu podlegali do­ wódcom Okręgów Korpusów 101. Na terenach objętych działalnością Obrony Narodowej dowódca bryga­ dy lub półbrygady był jednocześnie kierownikiem Okręgowego Urzędu WF i PW oraz referen tem dowódcy Okręgu Korpusu do spraw Obrony Na­ rodowej. W w ypadku istnienia dwóch brygad na terenie jednego dowódz­ tw a Okręgu K orpusu funkcje te pełnił wyznaczony dowódca brygady. Przew ażnie był to dowódca b ry g ad y stacjonującej w siedzibie dowództwa Okręgu Korpusu. Pozostali dowódcy brygad w danym Okręgu Korpusu byli inspektoram i W F i PW. W kw ietniu 1939 r. opracowano i zatwierdzono istotne zmiany w scheps K o z ł o w s k i , op. cit.y Organizacja i dyslokacja jednostek O b r o n y Narodowej w ed łu g stanu z dnia 1 IV 1939 r. — schem at. 09 CAW, A kta Dep. Piech. MSW ojsk., t. 22. Rozkaz Dep. Piech. M SW ojsk. z 27 IV 1939 r. o utw orzeniu now ych brygad ON oraz o zorganizow aniu n ow ych jednostek w istn iejących brygadach ON. L. dz. 1600/Tjn. ON z 2 IV 1939 r. 100 T am że. P ism o Dep. Piech. M SW ojsk. L. dz. 2839/Tjn. O N z_ 20 XII 1938 r. w sp raw ie podstaw praw nych p ow oływ an ia do służby w szeregach ON. 101 CAW, A kta DOK nr VII, II/3/11. Rozkaz DOK nr VII o utw orzeniu jednostek ON. L. dz. 2398/Tjn. Org. ON nr 119 z 10 V 1939 r.

42

Organizacja B rygady (Półbrygady) Obrony N arodow ej latem 1939 r.

macie organizacyjnym jednostek. Unieważniono etaty n r: 1, 2 i 3 z 12 czerwca 1937 r. w prow adzając na ich miejsce nowe, których cechą charakterystyczną było ustalenie aż pięciu różnych typów organizacji b a­ talionów. Wprowadzono również dwa ty p y dowództw brygad dostosowane do składu organizacyjnego brygad i półbrygad 102. Dowództwo brygady (półbrygady) typu I składało się z 2 oficerów zawo­ dowych, 2 podoficerów zawodowych, kierowcy samochodu i od 1 do 6 rusz­ nikarzy. Dowództwo b ry g ad y (półbrygady) ty p u II różniło się tym , że w jego składzie znajdował się dodatkowo oficer łączności, dowódca d ru ży n y łączności i patrole telefoniczne. Bataliony ty p u I składające się z pododdziałów łączności, drużyn ckm i trzech kom panii strzeleckich zorganizowano tylko na Podkarpaciu i na terenach województw wschodnich. Miały one ch arak ter pododdziałów w a r­ towniczych. Bataliony tego ty p u posiadały Lwowska Brygada i P o d k ar­ packa Brygada ON (z w yjątkiem dwóch batalionów) oraz Półbrygady ON: 102 CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22, k. 1—20. Etaty jedn ostek ON. L. dz. 1600/ON I z 27 IV 1939 r.

43

Karpacka, Wołyńska, Dziśnieńska. Były to najsłabsze oddziały Obrony N a­ rodowej pod każdym względem 103. Batalion typu II miał zamiast dru ży ny pluton ckm, jeden moździerz i sekcie granatników w każdej z trzech kompanii strzeleckich. W skład batalionu ty p u III wchodziły plutony: ckm, zwiadowców i saperów oraz trzy kom panie strzeleckie. II i III typ batalionów obowiązywał w n a js ta r­ szych brygadach istniejących na G ó rn y m Śląsku, Śląsku Ceiczyńskim i na Pomorzu. Były to bataliony praw ie rów norzędne batalionom piechoty w o j­ ska stałego i tak zostały potraktow ane w planach mobilizacyjnych. W Pomorskiej Brygadzie ON znajdowały się cztery bataliony ty p u II, które w planach mobilizacyjnych otrzym ały n u m ery batalionów piechoty: tucholski — n r 81, starogardzki — n r 82, kościerski — n r 84 i czerski — n r 85. Ponadto dwa bataliony ty p u II: kcyński — n r 83 i nakielski n r — 86, zostały wydzielone z Pomorskiej Brygady do nowo utworzonej Chełm iń­ skiej Brygady 104. W Górnośląskiej Brygadzie ON było sześć batalionów ty p u III. Cztery z nich oznaczono num eram i batalionów piechoty: zawierciański — n r 51, oświęcimski — n r 52, sosnowiecki — n r 53, tarnogórski — n r 56. Rybnicki i Katowicki Bataliony ON nie m iały num erów. W Cieszyńskiej Półbrygadzie ON wszystkie trzy bataliony zorganizo­ wano w edług etatu batalionu ty p u III i oznaczono je num eram i: bielski — n r 50, I cieszyński — n r 57, II cieszyński — n r 58. W m aju 1939 r. w skła­ dzie O brony Narodowej znajdowało się sześć batalionów ty p u II i dziewięć batalionów ty p u III. Nowo utw orzone brygady w większości m iały bataliony ty p u IV. Ba­ taliony tego typu składały się z trzech kom panii strzeleckich, plutonu zwiadowców-kolarzy, plutonu karabinów maszynowych, plutonu przeciw pancer­ nego, d ru ży n y łączności, drużyny pionierów, działonu moździerzy, dru ży ny gospodarczej i sekcji sa n ita rn ej. W brygadach: W arszaw skiej, Morskiej, Chełmińskiej, Poznańskiej, Kaliskiej, Sieradzkiej, Pomorskiej (Świecki Ba­ talion), Podhalańskiej, Podkarpackiej (Bataliony K rośnieński i Brzozow­ ski) znajdowało się łącznie 45 batalionów typu IV 105. Specyfiką batalionu ty p u ,.S” było w y d atn e wzmocnienie uzbrojenia w ckm. Batalion składał się z trzech kompanii (po 6 ckm w każdej), pluton dział przeciwpancernych, plutonu broni towarzyszącej (2 moździerze 81 mm), d ru ży n y pionierów, pododdziału łączności, drużyny gospodarczej, pocztu dowódcy batalionu i sekcji sanitarnej. Pod względem s tru k tu ry orga­ m

T a m ż e , k. 3—4; K o z ł o w s k i ,

op. cit., s. 130;

Truszkowski,

op. cii.,

s. 403. i*-* PSZ, t. I, cz. 1, tabela X X III. 105 CA W, A kta Oddziału I Sztabu G łów n ego Wydz. Og.-Mob., t. 175, k. 1—4. Z a­ rządzenie w sp raw ie w y k o n y w a n ia alarm u bojow ego przez jednostki Obrony N aro­ dow ej. L. dz. 25/mob. I z 25 VIII 1939 r.

44

nizacyjnej były to bataliony zbliżone do batalionów fortecznych. W czerwcu 1939 r. planowano utw orzenie 12 batalionów tego typu. Plan ten nic zos­ tał jednak wykonany, ponieważ latem 1939 r. utworzono tylko: Chorzowski (po reorganizacji), Żniński i Koronowski Batalion ON. W składzie bryg ad y Obrony Narodowej znajdowały się również kom ­ panie kolarzy. Nowe etaty określały dw a rodzaje tych kom panii: typ „ K S ” i ,,K’\ Kom pania typu ..KS5’ składała się z plutonu strzeleckiego, plutonu ckm, pocztu dowódcy i d ru ży n y gospodarczej. Natom iast kom pania typu ,,K” miała trzy plutony strzeleckie oraz poczet dowódcy i drużynę gospo­ darczą. Podstaw ow ym środkiem lokomocji dla strzelców były rowery. Do przewożenia ckm w kom panii ,,KS” e ta t przew idyw ał 11 motocykli. Nowa koncepcja organizacyjna opracowana w M inisterstwie Spraw Wojskowych nie uspraw niała procesu funkcjonow ania oddziałów, lecz po­ głębiła jeszcze istniejący chaos. Ustalenie aż pięciu różnych typów organi­ zacji ON nie było uzasadnione potrzebam i taktycznym i. Realizacja tej kon­ cepcji nie była rów nież w pełni możliwa ze względu na b ra k odpowiedniej ilości uzbrojenia i wyposażenia 106. Dynam iczny rozwój oddziałów Obrony Narodowej w m aju 1939 r. spo­ wodował konieczność uspraw nienia kierow ania całokształtem działalności tej formacji. W ty m celu utworzono Biuro do S praw Jednostek Obrony N a­ rodowej, którego szefem został 31 m aja 1939 r. gen. bryg. Kazim ierz Sa­ wicki z równoczesnym pełnieniem dotychczasowej funkcji dyrektora PU WF i PW. Organizowanie nowej instytucji przeciągnęło się z różnych względów i Wydział ON został wydzielony z D epartam entu Piechoty i wcie­ lony do niego dopiero 10 lipca 1939 r . 107 Realizację drugiej fazy rozwoju Obrony Narodowej na teren ach po­ szczególnych dowództw Okręgów Korpusów rozpoczęto dopiero w końcu pierwszej dekady m aja 1939 r. Do tego czasu opracowano ważniejsze za­ sady organizacyjne i poczyniono przygotowania umożliwiające formowanie oddziałów pod względem m aterialnym 10S. W ydany przez M inisterstwo S praw Wojskowych rozkaz organizacji i rozbudowy jednostek Obrony Narodowej nakazyw ał zwiększenie liczby brygad i półbrygad do 17. a batalionów do 85. Nowe jednostki i oddziały powstały głównie na zachodnich i południowych obszarach P o l s k i 109. W praktyce nie zrealizowano w pełni tego rozkazu. Liczbę oddziałów (5 brygad i 5 półbrygad liczących łącznie 38 batalionów) w okresie poprze10G K o z ł o w s k i , cp. c i t . y s. 131. 107 CA W, A kta GISZ, t. 289. Rozkaz personalny o m ianow aniu na stan ow isk o g e ­ nerała cło spraw jedn ostek Obrony N arodow ej 31 V 1939 r.; T a m ż e , t. 302.4.288. Rozkaz o utw orzeniu now ych jednostek ÓN..., L. dz. 1601/Tjn. ON 39 z 2 IV 1939 r. ios Franciszek K lein, T adeusz Ochęduszko, W ład ysław Welz, R om uald K ora­ lew ski, R elacje pisem ne w zbiorach autora; M ateriały ZOP ZBoW iD w Szam otułach. 100 K o z ł o w s k i , op. cit.y s. 131.

45

Stan osobowy

Uzbrojenie

W y p o s a ż e n ie

•

oficerów zawodowych oficerów rezerwy podoficerów zawodowych podoficerom/ rezerwy szeregowcom/ re zery/y Razem

L

kb kbk rkrn Ckm

12 11(81 63

- 325

di

¿2 0 (¿17)

1w XX XXX

stole t y * *

mozdzierze

p ie r w s z e j d r u ż y n ie z n a jd o w G t

- 270 - 103

k o n ie ¡o b o r o w e w ozy

- 3¿ - 13

-

9

b ie d k i (p o d c k m )

- 2

-

2

k u c h n ie

-

3

-

19

-

¿

_

się

m o t o c y k le *

'

1

rkrn

zam iast pistoletów oficerow ie re z e rw y otrzymali kb (kbk/ •

n a / czę scici 1 m otocykl

Organizacja batalionu Obrony N arodow ej (typ I) latem 1939 r.

dzającym mobilizację alarm ow ą powiększono do 11 brygad i 5 półbrygad. Faktyczna liczba batalionów na dzień 25 sierpnia 1939 r. była niższa od po­ danej w Polskich Siłach Zbrojnych w II wojnie św iatow ej, i artykule S. T r u s z k o w s k i e g o , Z dziejów form acji Obrony Narodowej w siłach zb ro jn y c h II Rzeczypospolitej, nr 3-4/1969, n r 1/1970. W tabeli alarm o w a­ nia oddziałów O brony Narodowej z 25 sierpnia 1939 r. podano tylko 16 do­ w ództw b ry g a d i półbrygad oraz 82 bataliony O brony N a r o d o w e j110J Źródła, którym i dysponujem y, potw ierdzają te n stan liczebny, n ato­ m iast nic nie m ówią o istnieniu półbrygady tarnopolskiej i batalionów: jabłonkowskiego, złoczowskiego i grudziądzkiego. W Jabłonkow ie pod Cie­ 110 CAW, A kta Oddziału I Sztabu G łów nego, W ydz. Og.-Mob., t. 175. Zarządzenie w sp raw ie w y k on yw an ia alarm u b ojow ego przez jednostki Obrony N arodow ej. L. dz. 25/mob. I z 25 VIII 1939 r. podpisane przez gen. bryg. R ogulskiego w zastęp stw ie m i­ nistra sp raw w ojsk ow ych: Rozkaz o utw orzeniu III G d yńskiego B atalionu ON oraz reorganizacji II G dyńskiego B atalionu ON i K aszubskiego B atalionu ON na bataliony typu IV, L. dz. 182/Tjn. I z 28 VII 1939 r.

46

szynem stała 3 kom pania II Cieszyńskiego Batalionu Obrony Narodowej. Latem 1939 r. zmieniono nazwę Jarocińskiego Batalionu n a Koźmiński Ba­ talion Obrony Narodowej. W tabeli alarm ow ania oddziałów ON nie w y ­ mieniono batalionu grudziądzkiego, ponieważ w drugiej fazie organizacji Obrony Narodowej do 24 sierpnia 1939 r. nie utworzono w Grudziądzu batalionu Obrony Narodowej. Podobnie nie znajduje potwierdzenia istnie­ nie przed 24 sierpnia 1939 r. batalionu złoczowskiego. Utworzenie tak dużej liczby nowych batalionów nie wyczerpało możliwości rekrutacyjnych. Na W ybrzeżu dowództwo Morskiej Brygady ON dostosowało swą stru k ­ tu rę o rg an izacjin ą do czekających je zadań obsadzając funkcje w edług etatu ty p u I. Wszystkie bataliony brygady (I Gdyński, II Gdyński, K a rtu s­ ki i Kaszubski Batalion ON) zostały zreorganizowane na bataliony typu IV «i. W brygadzie przystąpiono do organizacji nowego batalionu (III G d y ń ­ ski Batalion Obi'ony Narodowej). Form ow anie tego batalionu przebiegało bardzo powoli. Do 31 sierpnia 1939 r. III G dyński Batalion ON nie osiągnął gotowości b o j o w e j 112. Do lipca 1939 r. dowódcą brygady był płk dypl. Józef Sas-Hoszowski, który równocześnie pełnił funkcję zastępcy dowódcy Obrony Wybrzeża Morskiego do spraw lądowych. Pod względem wyszkolenia taktycznego podlegał on dowódcy 16 dywizji piechoty w Grudziądzu. Dowódcy b ry g a­ dy podporządkowano pod względem wyszkolenia taktycznego wszj^stkie oddziały wojsk lądow ych na W ybrzeżu włącznie z morskimi batalionam i strzelców i załogą W esterplatte. Dowództwo Morskiej B rygady ON przeform owano w dowództwo Lą­ dowej Obrony Wybrzeża, a na jego miejsce w lipcu — sierpniu powołano nowe dowództwo Morskiej B rygady ON w węższym składzie przewidzia­ nym dla pierwszego etatu. Dowódcą brygady mianowano ppłk. Stanisława Brodowskiego, k tó ry poprzednio był zastępcą dowódcy brygady, a szefem sztabu pozostał m jr J a n Szymanowicz U3. Pteorganizacja już istniejących batalionów Obrony Narodowej i u tw o ­ rzenie nowego batalionu n a Wybrzeżu pod względem kadrow ym nie p rzy ­ sporzyły dowództwu bryg ad y większych trudności. Bataliony stosunkowo szjdoko osiągnęły stany liczebne zgodne z etatem. Nie było również kłopo­ tów z odpowiednim ich wyszkoleniem. Natom iast największą trudność stwarzała kw estia uzbrojenia i wyposażenia. Pod tym względem w najcięższej sytuacji znajdował się III Gdjniski Batalion ON zorganizowanj' w przededniu wojny. Uzbrojenie i wyposaże­ nie przewidziane początkowo dla III batalionu wydano batalionom u tw o ­ PSZ, t. I, cz. I, tabela X X III. 112 R z e p n i e w s k i , op. c i t , s. 219—220. 113 CA W, A kta K ierow n ictw a M arynarki W ojennej, II/3/7. W acław T ym , Jan Jarzębow ski i B olesław Jasiński, R elacje pisem n e w zbiorach autora.

47

rzonym wcześniej. Uzbrojenie i wyposażenie przydzielone przez M inister­ stwo S p raw Wojskowych dla Morskiej B rygady ON tuż przed w ybuchem w ojny zostało przez niedopatrzenie skierowane na Gdańsk, gdzie hitle­ rowcy zatrzymali tran sp o rt n l . Do 31 sierpnia batalion nie osiągnął pełnej gotowości bojowej. Ze wzglę­ du na braki w um und uro w an iu stan osobowy batalionu wynosił około 70% liczby przewidzianej w etacie batalionu typu IV, ponieważ część rezerwis­ tów odesłano do domów. Broń dostarczono batalionowi już w czasie wojny. Była to przeważnie broń: w ycofana z oddziałów tyłowych, ćwiczebna z przysposobienia wojskowego — nie nadająca się do walki, zdobyczna oraz zebrana po zabitych i rannych. Do końca swego istnienia batalion nie miał pełnego wyposażenia i uzbrojenia. Rezerwiści tego batalionu rekrutowali się z rejonów na południe i za­ chód od Gdyni: Rum ia — Zagórze, Chaszczyno i Szemud. Im prow izacja w czasie tworzenia oraz duże braki m ateriałow e niekorzystnie zaważyły na dalszych losach tego batalionu i ujem nie odbiły się na stanie m oralnym oddziału. Na stanowisko dowódcy batalionu wyznaczono mjr. Franciszka Piotrowiaka. k tó ry przyjechał na Wybrzeże na dw a dni przed w ybuchem wojny. Brak odpowiedniej pomocy ze strony dowództwa Lądowej Obrony W ybrze­ ża oraz słaba znajomość ludzi i te re n u uniem ożliwiły m jr. Piotrkow iakow i odpowiednie przygotowanie batalionu do walki. Pod względem gospodar­ czym nowy batalion przydzielono do 2 Morskiego Batalionu Strzelców. Wszystkie zm iany organizacyjne w ram ach Morskiej Obrony Narodowej zostały pi'zeprowadzone do 31 sierpnia 1939 r. Mimo trudności udało się zwiększyć możliwości bojowe brygady. Dzięki reorganizacji batalionów na typ IV znacznie wzrósł stan osobowy oraz ilość uzbrojenia. Na Pomorzu organizacja nowych oddziałów Obrony Narodowej i reo r­ ganizacja już istniejących przybrała znacznie większe rozm iary niż na in­ nych obszarach Polski. Utworzono Chełm ińską Brygadę Obrony Narodowej składającą się z siedmiu batalionów. Do brygady włączono Kcyński i Nakielski Batalion ON z Pomorskiej Brygady ON. Pozostałe bataliony sfor­ mowano od podstaw w m aju 1939 r. Nowe bataliony szybko osiągnęły stany przewidziane etatem typu IV. Bataliony istniejące od 1937 r. (kcyński i nakielski) nie zmieniły s tru k tu ry organizacyjnej. W okresie pokoju składa­ ły się z trzech kom panii strzeleckich. W czasie mobilizacji Nakielski i K cyń­ ski Bataliony ON otrzym ały czwarte kom panie ckm 115. # 111 CA W, A kta K ierow n ictw a M arynarki W ojennej, I1/3/7. R ozm ow a h u gh ess’owa szefa słu żb y K ierow n ictw a M arynarki W ojennej w spraw ie broni dla III batalionu ON z dnia 31 VIII 1939 r., godz. 15.25. 115 S ta n isła w Szram a, M arcin Sikorski, W alenty Karolczak, Brunon K itow sk i, Ignacy Jahnke, R elacje pisem n e w zbiorach autora.

48

W rozkazie z 2 kw ietnia 1939 r. dotychczasowa Pom orska B rygada ON otrzym ała nazwę: Chełmińska B rygada Obrony Narodowej z miejscem po­ stoju dowództwa w Toruniu. Dowódcą brygady został płk. dypl. Antoni Żurakowski. Jednostką gospodarczą dowództwa brygady był 8 dywizjon żandarm erii. W składzie brygady znalazły się nowo utw orzone Bataliony ON ty p u IV: Jabłonowski, Brodnicki, Wągrowicki, Żniński i Bydgoski, oraz przydzielone do brygady Bataliony: Kcyński i Nakielski ty p u II zorgani­ zowane w pierwszej fazie 11G. Zamierzono również sformować K ujaw ską Brygadę Obrony Narodowej, której dowództwo miało stacjonować w Bydgoszczy. Dla tej brygady u tw o ­ rzono: Żniński, Wągrowiecki i Bydgoski Bataliony ON. Organizację nowych oddziałów powierzono dowódcy już istniejącej Chełmińskiej Brygady ON. Ze względu n a poważne braki m ateriałow e i kadrow e rozwój tych oddzia­ łów uległ pew nym ograniczeniom. Ostatecznie n a Pom orzu powstało tylko jedno nowe dowództwo Pomorskiej Brygady ON w Swieciu przy pomocy gospodarczej 66 pułku piechoty. W skład Pomorskiej Brygady Obrony Narodowej weszły Bataliony: Kościerski, Czerski, Tucholski, Starogardzki, Świecki i Koronowski. Dowódcą brygady został płk Tadeusz Majewski. Pom orska Obrona Narodowa — nie licząc Morskiej B rygady ON — skadała się z dwóch dowództw brygad i 13 batalionów. Wszystkie nowe bataliony organizowało dowództwo Pomorskiej Brygady ON. S tru k tu ra organizacyjna nowo utworzonych batalionów przedstaw iała się następująco. W Chełmińskiej Brygadzie ON dowództwo Jabłonowskiego Batalionu w raz z oddziałem specjalnym i 1 kom panią znajdowało się w Jabłonowie. Dowództwo 2 kom panii było w Radzyniu, a 3 w Łasinie. J e d ­ nostką gospodarczą batalionu był 63 pułk piechoty w Toruniu. Brodnicki Batalion ON m iał swoje dowództwo, oddział specjalny oraz 1 i 2 kom panię w Brodnicy. 3 kom pania stacjonowała w Górznie. Jednostką gospodarczą batalionu był 67 p u łk piechoty w Brodnicy li7. W W ągrowcu utworzono dowództwo, oddział specjalny i 1 kom panię Wągrowieckiego Batalionu ON dowodzonego przez mjr. A leksandra F ra n ­ ciszka Lubika. 2 kom pania batalionu znajdowała się w Skokach, a 3 kom pa­ nia w Gołańczy. Jednostką gospodarczą batalionu był 62 pułk piechoty w Bydgoszczy. P rz y pomocy gospodarczej 62 p u łku piechoty zorganizowano Żniński B atalion ON ty p u „S ” . Dowództwo batalionu w raz z oddziałem specjalnym ■------------------- -i

110 CA W, A kta GISZ. t. 302.4.268. Rozkaz o utw orzeniu n ow ych brygad (półbrygad) ON oraz zorganizow aniu n o w y ch jed nostek w istn iejących brygadach ON. L. dz. 1601/Tjn. I z 2 IV 1939 r. 117 T a m że . Zał. nr 8 do rozkazu o utw orzeniu now ych brygad ON oraz zorgani­ zow aniu n ow ych jednostek w istn iejący ch brygadach ON. L. dz. 1601/Tjn. ON. I z 2 IV 1939 r. 4 — O b ro n a N a ro d o w a

49

i 1 kom panią stacjonowało w Żninie, 2 kom pania w Rogowie, a 3 kom pania w Janowcu. Dowódcą Żnińskiego Batalionu ON był m jr Stanisław Wultański. Bydgoski Batalion ON utworzono n a terenie m iasta Bydgoszczy. Jednostką gospodarczą batalionu był 61 pułk piechoty stacjonujący w Byd­ goszczy. Batalionem dowodził m jr J a n Gawroński. Wszystkie nowe bataliony były zorganizowane według etatu ty p u IV. 3 kom pania Kcyńskiego Batalionu ON stacjo nu jąca w Żninie weszła w skład Żnińskiego Batalionu. N atom iast dla Kcyńskiego B atalionu ON utw orzono nową kom panię w rejonie Łabiszyn— Barcin z m iejscem posto­ ju dowództwa kom panii w Łabiszynie. P onadto w skład Chełmińskiej B ry ­ gady ON weszły K cyński i N akielski B ataliony zorganizowane według etató w ty p u IV 118. W Pomorskiej Brygadzie ON, której nowe dowództwo zorganizowano w Świeciu, znalazły się cztery bataliony ty p u II (Kościerski, Czerski, T u ­ cholski i Starogardzki Bataliony ON), zorganizowane w 1937 r., oraz nowo zorganizowane: Świecki (typu IV) i K oronow ski (typu „S ” ) B ataliony ON. W Swieciu oprócz dowództwa bry gad y zoi'ganizowano dowództwo ba­ talionu. pododdziały specjalne i 1 kompanię. 2 kom panię Batalionu Świec­ kiego ON utworzono w Jeżewie, a 3 kom panię — w Nowem. Jednostką gospodarczą batalionu był 66 pułk piechoty w Chełmnie. R ekrutację stanu osobowego batalionu prowadzono na terenie powiatu Świecie. R ekrutacją do Koronowskiego Batalionu ON objęto północno-zachodnią część pow iatu bydgoskiego i wschodnią część powiatu sępoleńskiego. Do­ wództwo batalionu w raz z oddziałem specjalnym i 1 kom panią zorganizo­ wano w Koronowie, a pododdziały — w rejonie Koronowa. Jednostką go­ spodarczą batalionu był 61 pułk piechoty w Bydgoszczy. Batalion sformo­ wano w term inie do 14 czerwca 1939 r . 119 Reorganizację oddziałów Obrony Narodowej n a Pomorzu rozpoczęto od utw orzenia now ych batalionów. Niektóre z batalionów już w m aju otrzy­ m ały zadania w terenie i utrzym yw ały podwyższoną gotowość bojową. P ra ­ wie natychm iastow e przydzielenie zadań dla niektórych nowo utw orzonych batalionów spowodowane było narastającym zagrożeniem ze strony hitle­ rowskich Niemiec 12°. W skomplikowanej sytuacji politycznej oddziały Obrony Narodowej znajdujące się w rejonach nadgranicznych przyczyniały się do stabilizacji sytuacji. P raw ie natychm iastow a gotowość bojowa tych oddziałów zapew­ niała w ykonanie podstawowych zadań osłonowych n a w ypadek zaskaku­ 118 S ta n isła w Szubert, W ład ysław Badocha, F eliks Laska, W ład ysław M atuszek, R elacje pisem ne w zbiorach autora. 119 CA W, A kta Sztabu G łów nego Oddziału IV. Org.-Mob., t. 55. Rozkaz do orga­ nizacji K oronow skiego B atalionu ON. L. dz. 2284/Tjn. ON z 7 VI 1939 r. 120 T r u s z k o w s k i , op. cit., s. 402.

50

jących działań nieprzyjaciela. Ich obecność w rejonach największego zagro­ żenia w pływ ała również pozytyw nie na nastroje społeczeństwa. B rak dowództwa w Kujawskiej Brygadzie Obrony Narodowej i inny niż zaplanowano początkowo przydział organizacyjny batalionów spowodowane były w ydaniem w czerwcu 1939 r. przez Generalnego Inspektora Sił Z broj­ nych nowej instrukcji użycia oddziałów Obrony Narodowej, która nie prze­ w idyw ała samodzielnego w ystępow ania ugrupow ań tych jednostek. Pod względem taktycznym nowe bataliony przydzielono do w ojska stałego 121. Na Mazowszu rozbudowano i zreorganizowano W arszawską Brygadę ON i powiększono ją o trzy nowe bataliony typu IV. Zreorganizowano też istnie­ jące trzy bataliony warszawskie do stanu zgodnego z etatem ty p u IV 122. Nowe bataliony dla Warszawskiej B rygady ON utworzono nad granicą pol­ sko-niemiecką. W rejonie Działdowa powstał I Mazurski Batalion Obrony Narodowej, M ławy — II Mazurski Batalion Obrony Narodowej, Łomży — K urpiow ski Batalion Obrony Narodowej. W skład batalionów weszli rezer­ wiści starszych roczników z wyżej w ym ienionych rejonów. Form owanie nowych batalionów w m aju 1939 r. przebiegało sprawnie. W krótkim czasie bataliony osiągnęły pełną sprawność alarm ow ą i przy­ stąpiły do szkolenia. Dowódcą I batalionu został m ianow any kpt. Kazimierz Mordzewski. który równocześnie pełnił obowiązki kom endanta Obwodu WF i PW w Działdowie 123. Dowództwo I Mazurskiego Batalionu Obrony Narodowej, pododdziały specjalne oraz 2 i 3 kom panię zorganizowano w Działdowie. 1 kom pania sta­ cjonowała w Lidzbarku. Jednostką gospodarczą batalionu był III batalion 32 pułku piechoty w Modlinie 124. Dowódcą II Mazurskiego Batalionu ON został kpt. Józef Kiernożycki, który pełnił równocześnie obowiązki kom endanta Obwodu W F i P W na powiat mławski. W batalionie funkcje dowódców plutonów powierzono oficerom rezerwy. Wśród dowódców plutonów znajdowało się ośmiu n au­ czycieli z miejsc stacjonowania pododdziałów. Dowództwo batalionu w raz z pododdziałami specjalnym i i trzy kom panie utworzono w Mławie. J e d ­ nostką gospodarczą batalionu był 32 pułk piechoty w Modlinie 125. K urpiow ski Batalion ON miał w ybitnie regionalny charakter. S tan oso­ bowy batalionu rek rutow ał się wyłącznie z Kurpiów. Dowództwo batalionu i wszystkie pododdziały zorganizowano w Ostrołęce. Jedn ostką gospodar­ czą batalionu był 5 pułk ułanów stacjonujący w Ostrołęce 126. psz, t. I, cz. l, s. 303. 122 CA W, A kta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 3 do rozkazu o u tw orzeniu n ow ych je d ­ nostek ON. L. dz. 1601/Tjn. ON 39 z 2 II 1939 r. i2* R. J u s z k i e w i c z , M ł a w s k i e M a z o w s z e w w a l c e , W arszaw a 1968, s. 54— 55. 124 CA W, A kta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 3 do L. dz. 1601/Tjn. ON 39 z 2 IV 1939 r. 125 H enryk K uźm iński, R elacja pisem na, MiD WIH, II/3/21. 126 CAW, A k ta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 3 do rozkazu o utw orzeniu now ych jed ­ nostek ON. L. dz. 1601/Tjn. ON 39 z 2 II 1939 r.

4*

51

Batalion Obrony Narodowej (typW

Dowództwo batalionu

r Odd Z! at fg czn o ści

Poczet dowódcy

Drużyna g o sp od a rcza

Kom pania strzelecka

Dziaton m oździerzy

3 Patrol sygnałów optycznych Poczet dow ódcy

i

x rkm tylko w pierw szej drużynie xxoficerom rezerw y zam iast pistoletów przydzielono k b (kbk)

Pluton strzelecki

Drużyna g o sp od arcza Stan osobow y oficerów zawodowych oficerów rezerw y

— C - 12

podoficerów zawodowych - 8(11) podoficerów rezerwy -775 szeregow ców rezerw y - C 18 Razem

W yposażenie

Uzbrojenie

557 (560)

kb

- 333

kbk rkm ckm

- 16C

-

9

m oździerzy granatniki pistolety xx -

1 6 28

Organizacja batalionu Obrony N arodow ej (typ II? pomorski) latem 1939 r.

3

konie taborowe

-C O sam och od y ciężar. - 7 motocykle - C - 12 wozy biedki - 10 kuchnie row ery

3 -2 2

-

25 kw ietnia 1939 r. W arszawska Brygada Obrony Narodowej w składzie: dowództwo brygady, oddział zwiadowców i trzy bataliony, zorganizowana w 1937 r.? oddana została do dyspozycji gen. bryg. Emila K rukow icza-Przedrzymirskiego. Bataliony nowo utw orzone otrzym ały zadania w późniejszym term inie 127. Rejonem najbardziej intensyw nej rozbudow y Obrony Narodowej była Wielkopolska. Na obszarze dowództwa Okręgu K orpusu n r VII rozpoczęto organizację dwóch brygad: poznańskiej i kaliskiej. Na terenach dowództwa Okręgu K orpusu n r IV powstała Sieradzka Brygada ON. W sumie u tw o ­ rzono 17 batalionów 12S. Organizację obu dowództw brygad oraz poszczególnych batalionów do czasu utw orzenia tych dowództw, dowództwo Okręgu K orpusu n r VII po­ wierzyło kierownikowi Okręgowego U rzędu W F i PW ppłk. Kazimierzowi Sokołowskiemu. Do pomocy w utw orzeniu brygad ON M inisterstwo S praw Wojskowych wydelegowało 8 m aja 1939 r.: do Poznańskiej B rygady (na okres dwóch tygodni) — ppłk. Feliksa Włodarskiego z Górnośląskiej B ry­ gady, a do Kaliskiej B rygady — kpt. Szymona B arana z Cieszyńskiej Półbrygady (na okres czterech ty g o d n i)129. N ajw iększą jednostką była P oznańska B rygada O brony Narodowej. W jej skład weszły następujące Bataliony: Obornicki, Szamotulski, Opalenicki, I Poznański, II Poznański, Kościański, Leszczyński i Rawicki. Poszcze­ gólne bataliony szybko osiągnęły pełną sprawność alarmową. Kom pletow a­ nie stanów osobowych batalionów nie przysporzyło większych trudności, ponieważ teren Wielkopolski należał do zasobnych w nadw yżki rezerwis­ tów, a dowództwo Okręgu K orpusu n r VII zdołało zapewnić uzbrojenie i wyposażenie. Dowództwo Poznańskiej B rygady ON zorganizowano zgodnie z now ym etatem typu I p rz y pomocy 58 p u łku piechoty, k tó ry był dla dowództwa jednostką gospodarczą. Na stanow isko dowódcy b ry g ad y wyznaczono ppłk. Kazimierza Sokołowskiego, któ ry pełnił jednocześnie obowiązki kom en­ danta Okręgu W F i PW przy dowództwie Okręgu K orpusu n r VII w Po­ znaniu 13°. Znacznie m niejszy skład osobowy miała nowo utw orzona Kaliska B ry­ gada ON. Jej dowódcą i inspektorem WF i PW został ppłk P io tr F r a n ­ kowski. Dowództwo brygady stacjonowało w Kaliszu. Dla brygady zorga­ 127 T am że. R ozkaz Dep. Piech. M SW cjsk. o oddaniu W arszaw skiej B rygady ON do d ysp ozycji gen. bryg. E. K rukow icza-P rzedrzym irskiego. L. dz. 88/Mob. z 25 IV 1939 r. i22 CA W, A kta DOK nr VII, II. L. dz. 2389/Tjn. Org. ON nr 119 z 10 V 1939 r. 129 CAW, A kta GISZ, t. 289/22. Rozkaz o przydziale oficerów do now o utw orzonej brygady. L. dz. 1280/Tjn. I I -l z 5 V 1939 r. i3° O pracow anie ZOP ZBoW iD Szam otuły, s. 1. H enryk K aliszan, O pracow anie w zbiorach autora; K azim ierz D om iniczak, R elacja pisem na w zbiorach autora; S ta ­ n isław Kiona, S ta n isła w Szurka, Franciszek Dorażała, Franciszek N ow ak , R elacje pisem ne w zbiorach autora.

53

nizowano pięć Batalionów ON: Krotoszyński, Ostrowski, Ostrzeszowski, Kępiński i Koźmiński. Wszystkie one powstały w drugiej połowie m aja 1939 r . 131 S tru k tu ra organizacyjna i dyslokacja batalionów Kaliskiej Brygady ON nie uległy większym zmianom w okresie lata 1939 r. Jed ynie w Koź­ m ińskim Batalionie ON dokonano zmiany w dyslokacji: 1 kom pania stacjo­ now ała w Pleszewie, 2 kom pania — w Jarocinie, a 3 kom pania — w Dob­ rzycy. Od pierwszego m iejsca postoju pochodzi nazw a batalionu: jaro­ ciński, używ ana na początku jego istnienia. Później zmieniono ją na: koź­ miński. Dowódcą Koźmińskiego Batalionu ON był kpt. Antoni Kostrzewa pełniący równocześnie funkcję kom endanta obwodu WF i PW n r 70. Ba­ talion zorganizowany został według etatu ty p u IV 132. W m aju 1939 r. przystąpiono również do organizacji Sieradzkiej B ryga­ dy ON. Dowódcą b ry g ad y został płk dypl. Je rz y Grobicki. Dowództwo b r y ­ gady utworzono w Łodzi. Jednostką gospodarczą dowództwa był 28 pułk piechoty stacjonujący w Łodzi. Oddział łączności dla bry gady zorganizowa­ no w W ieluniu przy pomocy 31 pułku piechoty w Sieradzu. W skład b ry ­ gady weszły cztery bataliony typu IV, a mianowicie: I Wieluński, II Wie­ luński, Kłobucki i L u b lin ieck i133 Batalion ON. 1 w rześnia 1939 r. miejsce stałego postoju brygady postanowiono prze­ nieść z Łodzi do Wielunia. Nie miało to już większego znaczenia, ponieważ rozwój w ydarzeń podyktow ał zupełnie inne w arunk i działania 134. Do najstarszych, najlepiej uzbrojonych i wyszkolonych oddziałów Obro­ n y Narodowej należały bataliony górnośląskie i śląsko-cieszyńskie. Wyso­ ka ocena sprawności bojowej tych oddziałów przyczyniła się m iędzy in n y ­ mi do podjęcia decyzji o m aksym alnym w ykorzystaniu tych oddziałów w planie mobilizacyjnym. Postanowiono z dziewięciu batalionów utworzyć 55 dywizję piechoty rezerwową, która otrzym ała zadania w planie mobili­ zacyjnym na rok 1939 l35. Bataliony Obrony Narodowej m iały występować w tej dywizji jako 131 CAW. A kta GISZ. t. 302.4.268. Zał. nr 7 do rozkazu o utw orzeniu n ow ych je d ­ nostek ON. L. dz. 1601/Tjn. ON. I 39 z 2 IV 1939 r. 132 R. J u n gst-K o ralew sk i, Odpis relacji pisem nej dow ódcy batalionu w zbiorach autora; R elacja zbiorowa członków Koła ZBoW iD Dobrzyca; Józef K ościelniak, R e ­ lacja pisem na w zbiorach autora; E rw in Gross. L eon Stasierski, Andrzej W ierzcho­ w ski, R elacje pisem ne w zbiorach autora. 183 Edward Rajpold, R elacja pisem na, odpis w zbiorach autora; K azim ierz O blizajek, R elacja pisem na w zbiorach autora; CAW, Akta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 3 do rozkazu. L. dz. 1601/Tjn. ON z 2 IV 1939 r. R ozkaz personalny o m ian ow aniu oficerów . L. dz. 1350/Tjn. II-l z 6 V 1939 r. 134 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.269, R ozkaz Biura d/s Jednostek Obrony N arod o­ w ej w sp raw ie zm iany stałego m iejsca postoju dow ództw a Sieradzkiej B rygady ON. L. dz. 181/Tjn. z 30 VIII 1939 r. 135 Jan Jagm in -S ad ow sk i, R elacja pisem na. M iD WIH, II/3/18; Jan J a g m i n- S a d o w s k i , P r z y g o t o w a n i e C entralne go R ejo n u P r z e m y s ł o w e g o Ś lą sk a clo obrony w okresie m i ę d z y w o j e n n y m , WPH, nr 4/1959, s. 251.

54

norm alna piechota w składzie pułku. Tworząc dowództwo dywizji i do­ w ództw a pułków w ykorzystano istniejące dowództwa brygady i półbrygady oraz dowództwa dyspozycyjne n a w ypadek mobilizacji. Wszystkie zm iany dokonyw ane w przew idyw aniu mobilizacji miały ch arakter ta jn y i w niczym nie zakłóciły działalności organizacyjnej i szkoleniowej Górno­ śląskiej Brygady i Sląsko-Cieszyńskiej Półbrygady, które w dalszym ciągu w ykonyw ały swoje podstawowe zadania. W pierw szym kw artale 1939 r. utworzono na Śląsku Cieszyńskim do­ datkow y batalion ON, którego kom panie rozlokowane były na Zaolziu. Do­ wództwo batalionu zorganizowano w Cieszynie. Ze względu na brak uzbro­ jenia 136 II Cieszyński Batalion ON pełną gotowość bojową osiągnął do­ piero w kwietniu. Pododdziały specjalne i 1 kom panię zorganizowano w Cieszynie, 2 kom ­ panię w Trzyńcu, a 3 kom panię w Jabłonkowie. W rozkazie z 14 lutego 1939 r. przem ianow ano Cieszyńską Półbrygadę ON na brygadę. Pod wzglę­ dem dowodzenia i szkolenia brygadę przydzielono 21 dywizji piechoty górskiej w Bielsku. W spraw ach przysposobienia wojskowego nie w p ro ­ wadzono żadnych zmian. P ierw otną nazwę półbrygady przywrócono 21 sierpnia 1939 r . 137 Osiągnięcie pełnej gotowości bojowej przez II Cieszyński Batalion ON przypada na drugą fazę rozwoju tej formacji. Po osiągnięciu przez batalion pełnej gotowości bojowej ze składu Sląsko-Cieszyńskiej Półbrygady w y ­ łączono Oświęcimski Batalion przydzielając go do Górnośląskiej Brygady na miejsce Chorzowskiego Batalionu przewidzianego jako wzmocnienie obsady umocnień śląskich 13S. Wszystkie przesunięcia dokonane w obu oddziałach miały na celu upo­ rządkowanie s tru k tu ry organizacyjnej i dyslokacji batalionów. W ram ach 55 dywizji piechoty rezerwowej Śląsko-Cieszyńską Półbrygadę, składającą się z trzech Batalionów: Bielskiego, I Cieszyńskiego i II Cieszyńskiego, przemianowano w planach mobilizacyjnych na 202 pułk piechoty rezer­ wowy. Z Górnośląskiej Brygady ON utworzono 201 pułk piechoty rezerwowy 136 CAW, A kta GISZ, t. 175. P ism o w sp raw ie w yp osażen ia II C ieszyńskiego B a ­ talionu ON z 29 III 1939 r.; CAW, A kta Dep. Piech. MSW ojsk., t. 102. Obsada p o ­ doficerów zaw od ow ych II C ieszyńskiego B atalionu ON z 31 III 1939 r. 137 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. W iosną 1939 r. S lą sk o -C ieszy ń sk ą P ółbrygadę przem ianow ano na brygadę. Po przesunięciu O św ięcim skiego B atalionu ON do G órno­ śląskiej Brygady ON ok reślanie tego oddziału m ianem brygady nie było uzasadnione. A kta Dep. Piech. MSW ojsk., t. 22. Rozkaz Dep. Piech. MSWojsk. o utw orzeniu II C ie­ szyńskiego B atalionu ON (zaolziańskiego) i p rzem ianow aniu Ś ląsk o-C ieszyń sk iej P ó ł­ brygady ON na brygadę. L. dz. 4100/Tjn. ON z 14 II 1939 r.; Rozkaz Biura d/s J ed ­ nostek Obrony N arodow ej o p rzem ianow aniu C ieszyńskiej B rygady ON na półbrygadę. L. dz. 353/Tjn. I z 21 VIII 1939 r. 138 CÁW, A kta 10 DP, II/1/2, k. 5. Zarządzenie I w icem in istra sp raw w o jsk ow ych

55

Batalion Obrony Narodowej (typ HI)

Dowództwo batalionu

1

Oddział zwiadowców 3 Drużyna pionierów

Poczet dowodcy

Drużyna go sp o d a rcza

Sekcja sanitarno

1

2

Patrol sygn ałów optycznych

3 Patrol telefoniczny

.... f

2 3

Pluton strzelecki

1» 1 2

-i 1 3 Drużyna strzelecka

oficerów zawodowych oficerów rezerwy podoficerów zawodowych podoficerów rezerwy szeregow ców rezerw y

1» U 8(11) - 122 - t 60

-

kb kb k rkm ckm moździerze granatniki pistoletyxx •§

Razem

W yposażenie

Uzbrojenie

Stan osobowy

i x rkm tylko w pierwszej drużynie xx oficerom rezerwy zamiast pistoletów przydzielono kb Ikbk)

Drużyna gospodarcza

Kompania strzelecka

Dziaton moździerzy

Drużyno pionierów spec. p. gaz.

Oddział łg czn o ści

608 (611)

- 333 -2 1 3 9 3 1 o - 30

Organizacja batalionu Obrony N arodow ej (typ III, ślqski) latem 1939 r.

konie taborowe sam ochody ciężar motocykle wozy biedki kuchnie rowery

- L6 7 - U — 5 - 10 — J - te

składający się z Batalionów: Zawierciańskiego, Oświęcimskiego i Sosno­ wieckiego, oraz 203 pułk piechoty rezerwowy, w którego skład weszły Ba­ taliony Obrony N a ro d o w ej: Rybnicki, Katowicki i T a rn o g ó rsk i139. Latem 1939 r. dowódcą 55 dywizji piechoty rezerwowej m ianowano płk. Mieczy­ sława Mozdyniewicza. Po p ew nym czasie został on przeniesiony na stano­ wisko dowódcy 17 dywizji piechoty, a dowódcą brygady wyznaczono płk. Stanisław a Kalabińskiego. Dowódcą piechoty dywizji m ianowano dowód­ cę Górnośląskiej B rygady ON płk. Józefa Gizę uo. W czasie drugiej fazy rozwoju Obrony Narodowej nie wprowadzono w Górnośląskiej Brygadzie i Sląsko-Cieszyńskiej Półbrygadzie ON zasadni­ czych zmian w liczebności pododdziałów. N atom iast w pierwszej połowie 1939 r. dokonano dość istotnych zmian jakościowych, w yrażających się w podniesieniu sprawności bojowej oddziałów oraz we wzroście i jakości uzbrojenia. W rezultacie reorganizacji batalionów m ających w latach 1937— — 1938 s tru k tu rę opartą n a etatach z czerwca 1937 r. na typ III (etat z 27 kw ietnia 1939 r.) nastąpił w y d atn y przyrost stanów osobowych oraz ilości uzbrojenia U1. W batalionie ty p u III stan osobowy wzrósł o 2 oficerów rezerwy, 4 pod­ oficerów zawodowych, 54 podoficerów rez erw y i 137 szeregowych rez er­ wy. a więc o 48%. Znaczny przyrost nastąpił również w środkach tran sp o r­ towych i uzbrojeniu, proporcjonalnie do zwiększenia się liczebności ba­ talionu. W sumie uzyskano praw ie 50-procentowy wzrost możliwości bo­ jowych obu brygad 142. Latem 1939 r. ze składu 55 dywizji piechoty rezerwowej został wyłączo­ n y 202 pułk piechoty, sform ow any z batalionów Cieszyńskiej Półbrygady ON, któ ry wszedł w skład 21 dywizji piechoty górskiej na miejsce 1 pułku strzelców podhalańskich z Nowego Sącza, oddanego do nowo utworzonej 1 brygady górskiej U3. . W zamian za 202 pułk piechoty rezerw ow y dywizja otrzym ała 204 pułk piechoty, któ ry mobilizował się n a bazie Dąbrowskiej Półbrygady Obrony Narodowej przewidzianej do utw orzenia na Śląsku w drugiej fazie. Dą­ browska Półbrygada, której dowódcą został ppłk W iktor Eichler, powstała w drugiej połowie sierpnia 1939 r. w Maczkach. Zarządzenie I wicem inistra spraw wojskowych w spraw ie utw orzenia Dąbrowskiej Półbrygady oraz gen. G łuchow skiego w spraw ie utw orzenia D ąbrow skiej P ółbrygady ON oraz zm ia ­ ny organizacji poszczególnych batalion ów G órnośląskiej i Śląsk o-C ieszyń skiej B ry ­ gad y ON z 2 VIII 1.939 r. 139 J a g m i n - S a d o w s k i, op. c it., W PII, nr 4/1959, s. 241—254. no m í D WIH, II/3/18, J. Jag m in -S ad ow sk i, R elacja pisem na. *41 CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. E taty jednostek Obrony N arodow ej, zał. do pism a L. dz. 1431/Tjn. ON z 12 VI 1937 r. 142 T a m ż e , t. 149. Etaty jednostek Obrony N arodow ej. L. dz. 1600/Tjn. ON z 27 IV 1939 r. ua W ład ysław Steblik, N otatka o G órnośląskiej B rygadzie ON w zbiorach autora.

57

zmian w organizacji i dyslokacji poszczególnych batalionów Górnośląs­ kiej B rygady i Cieszyńskiej Brygady ON wydano dopiero 2 sierpnia 1939 r . 144 W myśl tego zarządzenia Dąbrowska Półbrygada ON podlegała bezpo­ średnio dowódcy Górnośląskiej Brygady, płk. Józefowi Gizie, któ ry od czasu utw orzenia dowództwa nowej półbrygady odpowiedzialny był za przebieg jej organizacji. Pod względem gospodarczym nową półbrygadę podporządkow ano — podobnie jak już istniejące — dowódcy Okręgu K o r­ pusu n r V. W związku z przeniesieniem Oświęcimskiego Batalionu ON do Górno­ śląskiej B rygady polecono rozwiązać dotychczasowe kompanie: 2 w Brzesz­ czach i 3 w Kętach oraz utworzyć na ich miejsce nowe kompanie. Po reor­ ganizacji Oświęcimski Batalion ON obejmował swoim zasięgiem miasto Oświęcim, północną część powiatu Biała oraz południowo-zachodnią część powiatu Chrzanów łącznie z rejonem Bieruń S tary z powiatu pszczyńskie­ go. Dowództwo batalionu w raz z pododdziałami specjalnym i i 1 kom panią pozostało w Oświęcimiu. 2 kom panię zamierzano utworzyć w Bieruniu S ta­ rym, a 3 — w Libiążu. Jednostką gospodarczą batalionu był 5 dywizjon a r­ tylerii konnej 145. W skład nowo utworzonej półbrygady weszły trzy Bataliony ON typu I V : Dąbrowski, Chrzanowski i Olkuski. Form owanie dowództwa półbryga­ dy ukończono zgodnie z wyznaczonym term inem , tj. 15 sierpnia 1939 r. N atom iast nie dotrzym ano drugiego term in u ustalonego n a 1 września, w którym brygada w inna osiągnąć pełną gotowość bojową. Główną przyczy­ ną tego stanu rzeczy były braki w uzbrojeniu i wyposażeniu. W m aju 1939 r. przystąpiono do organizacji nowych oddziałów Obrony Narodowej w Polsce południowej i południowo-wschodniej. Sformowano Podhalańską Brygadę Obrony Narodowej składającą się z sześciu nowo utworzonych Batalionów O N : Żywieckiego 14C, Sądeckiego, Zakopiańskiego, Limanowskiego 147, Gorlickiego 148, Jasielskiego 149. Wszystkie bataliony brygady zorganizowane zostały zgodnie z etatem 144 CAW, A kta 10 DP, II/1/2, k. 4— 5. Zarządzenie I w icem in istra sp raw w o jsk o ­ w ych gen. G łuchow skiego, op. cit. 115 MiD WIH, 11/3/27, k. 67 i 71. W iktor Eichler, F eliks Jaroszyński, R elacja p i­ sem n e oficeró w 55 d yw izji piechoty rez. W O św ięcim sk im B atalionie ON n ie zdążono rozw iązać 2 i 3 kom panii. N ie zorganizow ano rów nież now ych kom panii. Edward Staw eck i, R elacja pisem na w zbiorach autora. 116 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 4 do rozkazu L. dz. 1601/Tjn. ON 1, op. cit. W incenty P aw lik , Józef Kupczak, Józef Polak, R elacje p isem n e w zbiorach autora. 147 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 4 do rozkazu L. dz. 1601/Tjn. ON I, op. cii.; S ta n isła w Ł ukasik, W ładysław Tarka, R elacje pisem n e w zbiorach autora. 145 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 4 do rozkazu L. dz. 1601/Tjn. ON I, op. cit.; Jan S zew czyk, R elacja pisem na w zbiorach autora. 149 A dam M arcinkiew icz, Franciszek T w orek, K lem en s Jurek, T adeusz M ołodecki, Odpisy relacji spisanych w obozie jenieckim w zbiorach autora — udostępnione przez R yszarda D aleckiego.

58

typu IV. Dowództwo brygady początkowo mieściło się w Krakowie. W przededniu w o jn y przeniesiono je do T arnow a 150. Pozostałe brygady i półbrygady powiększono łącznie o 10 batalionów. W Podkarpackiej Brygadzie ON zorganizowano trzy nowe B atalio n y : K roś­ nieński, Brzozowski i T u rc z y ń s k i131. Wszystkie bataliony utworzono na terenie wojew ództw a lwowskiego. Poszczególne bataliony obejmowały za­ sięgiem rek rutacji całe powiaty, a n aw et i większe obszary. W ydatne zwięk­ szenie obszaru rek ru tacji do poszczególnych batalionów było spowodowane istnieniem mniejszości narodowych. Oddziały Obrony Narodowej form o­ w ane wyłącznie z Polaków nie miały tu taj korzystnej bazy rekrutacyjnej. Nowe bataliony zorganizowano w m aju 1939 r . 152 Pod względem liczebności stanu osobowego i uzbrojenia Krośnieński i Brzozowski Batalion ON prezentow ały się znacznie lepiej niż pozostałe sześć batalionów brygady, ponieważ b y ły batalionam i ty p u IV. Reszta batalionów m iała s tr u k tu r ę organizacyjną typu 1 153. W związku z utw orzeniem nowych batalionów dokonano reorganizacji w już istniejących batalionach. Dotychczasowa 3 kom pania Sanockiego Ba­ talionu ON w Krośnie weszła w skład Krośnieńskiego Batalionu, a 2 kom ­ panię Sanockiego Batalionu włączono do Brzozowskiego Batalionu jako je­ go 1 kompanię. 4 kom pania Sanockiego Batalionu została przem ianow ana na 3 kompanie. Dla Sanockiego Batalionu ON zorganizowano 2 kom panię w Rym anow ie 154. Podobnych zmian dokonano w Sanockim Batalionie ON. 3 kom pania batalionu stacjonująca w Turce weszła w skład Turczańskiego Batalionu jako jego 1 kompania. N atom iast 4 kom pania Samborskiego Batalionu w Borysławiu została przem ianow ana n a 3 kompanię. Wszystkie zmiany były w ynikiem utw orzenia nowych batalionów Obrony Narodowej. W sierpniu 1939 r. dla 3 kom panii Sanockiego Batalionu ON utworzono 3 plutony w rejonie miejscowości: Zagórz, Nowy Zagórz i Poraź, według etatu ty p u IV 135. Również w sierpniu dokonano kolejnych reorganizacji w Sanockim i Brzozowskim Batalionie ON. 2 kom panię Sanockiego Batalionu z miejscowości R ym anów wcielono do Brzozowskiego Batalionu i uzupeł■i

130 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. Rozkaz Dep. Piech. M SW ojsk. o utw orzeniu n o ­ w y ch brygad (półbrygad) ON oraz o zorganizow aniu n o w y ch jednostek w istniejących brygadach (półbrygadach) ON. L. dz. 1601/Tjn. ON I z 2 IV 1939 r. Zał. nr 4. 151 T a m że . Skład organizacyjny i projekt dyslokacji now o zorganizow anych b a­ talion ów Podkarpackiej B rygady ON. Zał. nr 9 do L. dz. 1601/Tjn. ON I z 2 IV 1939 r. 152 W o jn a obronna P o lski 1939. W y b ó r źróclel, W arszaw a 1968, s. 67—71. Z z e ­ staw ien ia rozkazów m inistra spraw w ojsk o w y ch dotyczących k w e stii narodow ej w w ojsk u i asystencji..., z 11 VII 1936 r. 133 PSZ, t. I, cz. 1, tabela X X III. 154 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. Skład organizacyjny i p rojekt dyslokacji now o zorganizow anych batalionów Podkarpackiej B rygady ÓN. Zał. nr 9 do L. dz. 1601/Tjn. I ON z 2 IV 1939 r. 155 T am że. Rozkaz Biura d/s Jed nostek ON o utw orzeniu 3 plutonu 3 kom panii Sanockiego B atalionu ON. L. dz. 2733/Tjn. ON z 5 VIII 1939 r.

59

Batalion Obrony Narodowej (typ IV)

Dowództwo batalionu

Drużyno pionierów

Oddziat zwiadowców

3

3 Drużyna kolarzy

Oddziat łączności

Poczet dowódcy

Dziaton m oździerzy

•

Sekcja sanitarna

Kompania strzelecka

1

3 Dziaton ppanc

I 2 Patrol

3 Potroi telefoniczny

sygnałów optycznych

D rużyna g o sp od arcza

J D ru żyn a strzelecka

*—

3 Drużyna km

* batolionom z okresu 1937-1939 które zreorgani­ zowano na typ IV, oraz batalionom nowo utworzonym przydzielono rkm w sierpniu 1939 r. xxdziałek p p o n c nic przydzielono xxxoficerom rezerwy zam iast pistoletów przydzielono kb (kb k)

Stan osobowy oficerów zawodowych oficer6 y/ rezerwy podoficerów zawodowych podoficerów rezerwy szeregow ców rezerwy Razem

C 15 9 - 129 - 5C5

-

702

Uzbrojenie

W yposażenie

kb kb k rkm x ckm

konie taborowe sam ochody ciężar. motocykle wozy

-3 0 6 -3 2 C - 9 6 moździerze 1 37mm D Z p p on c - 3 pistolety*** - CO rakietnice - 7

Organizacja batalionu Obrony N arodow ej (typ IV) latem 1939 r.

kuchnie rowery

-

-

-

70 1 U 29 3 50

niono ją do stanu zgodnego z etatem dla typu IV. Natom iast 3 kom panię Brzozowskiego Batalionu wcielono do Sanockiego Batalionu ON pozosta­ wiając jej skład bez zmian (typ I V ) i56. Podkarpacka Brygada ON m ająca w swoim składzie sześć batalionów ty p u I początkowo nie przedstawiała większej wartości bojowej. Przew idy­ w ano w ykorzystanie batalionów tej brygady do zadań ochronnych i w a r­ towniczych. Jed y n ie bataliony ty p u IV (krośnieński i brzozowski) miały być użyte do walki. Do słabych stron wszystkich batalionów należało rów ­ nież niewłaściwe opracowanie przez dowództwo Okręgu K orpusu n r X sy­ stem u powoływania oficerów rezerw y w czasie mobilizacji. Oficerowie rezerw y przydzieleni do batalionów Obrony Narodowej byli na ewidencji pułku piechoty. Latem 1939 r. czyniono wysiłki celem uzu­ pełnienia stanów osobowych i uzbrojenia sześciu batalionów do etatu typu IV. B rak odpowiedniej ilości uzbrojenia i niedostatki organizacyjne nie po­ zwoliły na osiągnięcie ew identnych rezultatów 157. Lwowska Brygada ON została rozbudow ana z trzech do pięciu batalio­ nów. Oprócz istniejących już od 1937 r. trzech Batalionów ON: I Lwowskie­ go, II Lwowskiego i Brzeżańskiego, wiosną 1939 r. zorganizowano jeszcze Sokalski i Tarnopolski B ataliony ON 158. Wszystkie bataliony b ry g ad y zor­ ganizowano w edług etatu ty p u I. A utorzy Polskich Sil Z b r o j n y c h ... oraz S. T ruszkow ski m ów ią o istnie­ niu aa teren ach w ojew ództw lwowskiego i tarnopolskiego b ry g ad y i półb ry g ad y składających się z sześciu batalionów. I tak np. Lw ow ska B ry ­ gada składała się z Batalionów ON: I Lwowskiego, II Lwowskiego i Brzeżańskiego, natom iast Tornopolska P ółbrygada z Tarnopolskiego, Sokalskiego i Złoczowskiego Batalionu ON. Tabela alarm ow ania jednostek Obrony Narodowej obejm ująca aktu alny stan brygad i batalionów na 25 sierpnia 1939 r. nie potwierdza istnienia dowództwa Tarnopolskiej Półbrygady i Zło­ czowskiego Batalionu ON 159. Oddziały te utworzono w czasie mobilizacji powszechnej. W m aju 1939 r. powiększono również K arpacką Półbrygadę Obrony Na­ rodowej do czterech batalionów. Oprócz już istniejących Stanisławowskiego i Stryjskiego Batalionu ON w skład brygady weszły nowo utworzone: I H u ­ culski i II Huculski Bataliony ON. Bataliony, które powstały w pierwszej *50 T a m że . Rozkaz Bura d/s Jednostek ON o częściow ej zm ianie składu organiza­ cyjn ego B rzozow skiego i K rośn ień skiego B atalionu ON. L. dz. 2733/Tjn. I ON z 5 VIII 1939 r. 157 T adeusz Ochęduszko, S tefa n C haszczyński, W ład ysław Kudła, R elacje pisem n e w zbiorach autora. 153 CAW, A k ta GISZ, t. 302.4.268. Skład organizacyjny i projekt d yslok acji now o zorganizow anych batalionów L w o w sk iej B rygady ON, zał. nr 5 do L. dz. 1601/Tjn. ON 39 z 2 IV 1939 r.; J ózef Szlósarczyk, K onrad Am broziak, S ta n isła w Jankow ski, R e ­ lacje pisem ne w zbiorach autora. 1S9 CAW, A k ta GISZ, t. 302.4.268. A larm ow an ie jednostek ON. L. dz. 25/mob. I z 25 VIII 1939 r., op. cit.

61

fazie rozwoju Obrony Narodowej, osiągnęły dobry poziom zwartości orga­ nizacyjnej i wyszkolenia 160. I Huculski Batalion ON nie osiągnął pełnego stanu etatowego. Uzupełnie­ nie otrzym ano dopiero w czasie wojny. Jednostką gospodarczą batalionów był 49 pułk piechoty. Z dyslokacji i stanu faktycznego bry gady w ynika jednoznacznie, że w czasie prób dalszego rozwoju oddziałów ON, według ustalonych dla nich zasad rekrutacyjnych, napotykano duże trudności uniemożliwiające skom pletowanie pełnych stanów osobowych pododdzia­ łów 161. Pozostałe oddziały Obrony Narodowej, istniejące od połowy 1938 r., tj. Wołyńska Półbrygada i Dziśnieńska Półbrygada, nie zostały objęte rozbu­ dową w drugiej fazie rozwoju tej formacji. Dla tych oddziałów nie przew i­ dywano ważniejszych zadań. Latem 1939 r. zmieniono podporządkowanie Dziśnieńskiej Półbrygady ON. Dowództwo Okręgu K orpusu n r III prze­ kazało półbrygadę Korpusowi Ochrony Pogranicza. Wołyńska Półbrygada ON przygotow yw ana była do pełnienia służby wartowniczej i zadań ochron­ nych w w aru n k ach stacjonarnych 162. W kw ietniu 1939 r. w ydano rozkaz do organizacji batalionów strzelec­ kich Obrony Narodowej. Miały to być oddziały skoszarowane, funk cjo nu ­ jące na podobnych zasadach jak bataliony zorganizowane w styczniu 1937 r. Zgodnie z etatem, batalion w inien mieć: 2 oficerów służby stałej, 14 ofice­ rów rezerwy, 4 podoficerów zawodowych, 71 podoficerów rezerw y i 458 szeregowych 163. Zakładano utw orzenie sześciu batalionów w dwóch fazach. Wiosną 1939 r. — w pierwszej fazie — zamierzano utworzyć trzy bataliony. I b a­ talion strzelecki postanowiono zorganizować w Kielcach przy 4 pułku pie­ choty Legionów. Organizację batalionu powierzono dowódcy P odkarpac­ kiej B rygady Obrony Narodowej. II batalion strzelecki planowano utw o ­ rzyć w Lublinie przy 8 pułku piechoty Legionów. Organizacją tego b a­ i6o Franciszek K lein (dowódca brygady), Odpis relacji i u zu p ełn ien ie w zbiorach autora; W ład ysław W elz, Odpis relacji i u zu p ełn ien ie w zbiorach autora; Józef Jonak (dowódca 3 kom panii Stryjskiego B atalionu ON), R elacja pisem na w zbiorach autora. m CAW, A k ta GISZ, t. 302.4.268. Zał. nr 6 do rozkazu o utw orzeniu n o w y ch bry­ gad (półbrygad) ON oraz o zorganizow aniu now ych jednostek w istn ieją cych b ryga­ dach i półbrygadach ON. L. dz. 1601/Tjn. i ON, op. cit.; Julian H anus (dowódca 1 kom ­ panii I H u cu lskiego B atalionu ON). R elacja p isem n a w zbiorach autora; T adeusz W ietchy, R elacja pisem na w zbiorach autora. 162 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. R ozkaz o u tw orzeniu n ow ych brygad (półbry­ gad) ON oraz o zorganizow aniu now ych jedn ostek w istn iejących brygadach (półbry­ gadach)..., op. cit.; PSZ, t. I, cz. 1, tabela X X III; CAW, A kta GISZ, t. 302.4.269. P ism o Dep. Piech. M SW ojsk. do dow ódcy KOP. L. dz. 490/Tjn. I ON z 22 III 1939 r. D ziśn ień ­ ska P ółbrygada ON m iała duże trudności z rekrutacją odpow iedniej liczby P olaków . W m arcu 1939 r. szef Dep. Piech. M SW ojsk. w y ra ził zgodę na w ciele n ie do półbry­ gady 20% B iałoru sin ów „lojalnych w stosunku do w ła d zy p a ń stw o w e j”. 103 CAW, A kta GISŻ, t. 302.4.268. Rozkaz w y k o n a w czy Biura d/s Jednostek ON w spraw ie organizacji 1, 2 i 3 S trzeleck iego B atalionu ON. L. dz. 450/Tjn. z 29 VIII 1939 r.

62

talionu m iał kierować dowódca Wołyńskiej Półbrygady Obrony Narodo­ wej. III batalion strzelecki zamierzano utworzyć w Łodzi przy 28 pułku piechoty. Bataliony miały być form ow ane wyłącznie z zarejestrow anych członków Związku Strzeleckiego. Utworzenie batalionów mogło doraźnie wzmocnić wojsko stanu pokojowego w okresie narastającego zagrożenia ze strony hitlerow skich Niemiec 1G4. B rak źródeł uniemożliwia ustalenie zasadniczych przyczyn odłożenia form ow ania batalionów na okres późniejszy. Prawdopodobnie należała do nich bardzo wąska baza rek ru tacy jn a Związku Strzeleckiego oraz braki w uzbrojeniu i wyposażeniu. Niewątpliwie znaczny w pływ na odłożenie for­ m ow ania batalionów na okres późniejszy mógł mieć duży rozmach i do­ bre rezultaty w tworzeniu terytorialnych oddziałów Obrony Narodowej. Do koncepcji organizacji trzech batalionów strzeleckich powróciło Biuro do S praw Jednostek Obrony Narodowej w sierpniu 1939 r. 29 sierpnia za­ rządzono utw orzenie trzech batalionów na zasadach zaw artych w rozkazie z 7 kw ietnia 1939 r. Z batalionów postanowiono utw orzyć brygadę strze­ lecką. Na dowódcę brygady wyznaczono czasowo ppłk. Stefana Lenkosa-Kowalskiego 165. Z fragm entarycznych danych wynika, że batalion strze­ lecki powstał w Łodzi w pierwszych dniach września 1939 r. N atom iast w źródłach b rak danych o przebiegu realizacji całości zamierzenia iGG. W sierpniu 1939 r. wydzielone z D epartam entu Piechoty Biuro do Spraw Jednostek Obrony Narodowej zaczęło przejmować kierownictwo podleg­ łymi sobie oddziałami. Biuro podjęło decyzję w sprawie dalszych zmian organizacyjnych. 29 sierpnia zarządzono reorganizację dowództw P oznań­ skiej Brygady i Podhalańskiej Brygady ON z ty p u I na II. Oddziały łącz­ ności zamierzano utworzyć do 15 września. Zarządzonej reorganizacji nie dokonano jednak ze względu na rozpoczęcie działań w ojennych 1G7. Również nie zdążono już przeprowadzić reorganizacji I Poznańskiego i II Poznańskiego Batalionu ON do stanu zgodnego z etatem dla ty p u „S” , zaplanowanej do 12 września 1939 r . 168 i ..

W lipcu 1939 r. przystąpiono do realizacji koncepcji wyposażenia od­ działów Obrony Narodowej w artylerię. Początkowo przekazano cztery działa starego ty p u (górskie) — oferowane już w pierwszej fazie — do dys164 T am że. Zał. nr 1 do pism a L. dz. 1022/Tjn. ON. 165 T am że. Rozkaz w y k o n a w czy B iura d/s Jed nostek ON w sp raw ie organizacji 1, 2 i 3 S trzeleckiego B atalionu ON, L. dz. 450/Tjn. ON z 29 VIII 1939 r. 160 L. Z ieliński w liście da autora podaje, że w Łodzi p ow sta ł batalion i b ył w y ­ korzystany do służby w artow niczej. W czasie odw rotu uległ on rozproszeniu. 107 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. Zarządzenie Biura d/s Jednostek Obrony N a ro­ dowej w sp raw ie zorganizow ania dow ód ztw Poznańskiej i Podhalańskiej B rygady ON z typu I na II w g etatu nr 2. L. dz. 349/Tjn. 29 VIII 1939 r. 1CS T a m że . R ozkaz w y k o n a w czy Biura d/s Jednostek Obrony N arodow ej o zre­ organizow aniu I i II P oznańskiego B atalionu ON na ty p „S”. L. dz. 161/Tjn. I z 30 VIII 1939 r.

63

Batalion Obrony Narodowej (typu , S ') Dowództwo batalionu

D ru ż y n a pionierów

Pluton broni tow arzyszącej

O ddział ' łą cz n o śc i 3

P o czet dow ódcy

Se kcja sanitarna

Kompania karabinów m aszynowych

2 Dziafcn m oździerzy

1 2

Patrol sygn ałów —| optycznych

i Patrol telefoniczny

5 Poczet dowódcy

D rużyna gospodarcza

2

_ L J Drużyna k m xx

D rużyna

-- strzelecka

Stan osobowy x plutony p p a n c nie otrzymały działek * * bataliony uzbrojono w km typu Hotchkiss‘ xxxoficerom rezerwy zamiast pistoletów przydzielono kb (kbk)

oficerów zawodowych oficerów rezerwy podoficerów zawodowych podoficerów rezerwy szeregow ców rezerw y Razem

Uzbrojenie -

4

16 9 - 129 - 363

-

526

kb kbk ckm

Wyposażenie - 186 -2 6 L

moździerze dz/atka ppanc rakietnice pistolety

VVV

78 2

3 10 - 50

Organizacja batalionu Obrony N arodow ej (typ S) latem 1939 r.

konie taborowe sam ochody ciężar. motocykle wozy kuchnie rowery

—

82 — 1

— 4 — 35 3 7

pozycji 21 i 22 pułku artylerii lekkiej. Do w ykorzystania pozostało jeszcze 21 dział z łącznej liczby 26, ponieważ jedno działo w ykorzystano do prób 169. 27 sierpnia 1939 r. zarządzono utw orzenie plutonów artylerii dział 65 m m w Podkarpackiej Brygadzie i Podhalańskiej Brygadzie ON. Orga­ nizację plutonów oparto n a zasadach z 20 grudnia 1938 r. i z 12 czerwca 1939 r. Oficerów rezerw y do plutonów przydzielili dowódcy Okręgów K o r­ pusów. Podoficerów zawodowych zdecydowano przenieść z jednostek a r ty ­ lerii. Organizację tych plutonów postanowiono zakończyć do 1 września 1939 r. Szkolenie na sprzęcie artyleryjskim o kalibrze 65 m m planowano rozpocząć 5 w rześnia 1939 r. w K rakow ie 17°. P rzew idyw ana rozkazem s tru k tu ra organizacyjna i dyslokacja plutonów przedstaw iała się następująco. P luton składał się z pocztu dowódcy, rzu tu ogniowego (2 działony) i taboru. P luton liczył 37 ludzi, w tym : 1 oficer za­ wodowy, 1 podoficer zawodowy, 11 podoficerów rez erw y i 25 szeregowych. Na terenie dowództwa Okręgu K orpusu n r V rozpoczęto formowanie trzech plutonów artylerii. Dwa plutony zamierzano utw orzyć w Nowym Sączu. Bazą rek ru tac y jn ą plutonów miało być miasto i powiat Nowy Sącz. W Żywcu przystąpiono do organizacji plutonu artyleryjskiego Obrony N a­ rodowej przy pomocy m ateriałowej 12 pułku piechoty w Wadowicach. Bazę rek ru tacy jn ą stanowiło miasto Żywiec i powiat żywiecki. Wszystkie plu­ tony m iały podlegać dowódcy Podhalańskiej B rygady ON 171. W Przem yślu zamierzano zorganizować dw a plutony artylerii przy po­ mocy 22 pułku artylerii lekkiej. R ekrutacją objęto miasto Przem yśl i powiat przemyski. P lutony miały wejść w skład Podkarpackiej B rygady ON. Z fragm entarycznych danych wynika, że do 1 w rześnia 1939 r. plutony d y ­ sponowały pełnymi stanam i etatowymi, lecz nie m iały sprzętu i wyszko­ lonych obsług. Do plutonu żywieckiego tuż przed w ybuchem w o jn y dostar­ czono dwa działa z 12 pułku piechoty. Większość plutonów artyleryjskich Obrony Narodowej nie osiągnęła więc do 1 w rześnia 1939 r. pełnej goto­ wości bojowej z powodu brak u sprzętu artyleryjskiego 172. Na dorobek organizacyjny całego okresu istnienia Obrony Narodowej, do m om entu przeprow adzenia mobilizacji alarmowej 24 sierpnia 1939 r., złożyło się utworzenie 16 dowództw brygad i półbrygad oraz 82 batalionów. W sumie Obrona Narodowa stanowiła liczącą się siłę w bilansie możli­ wości obronnych państwa. Oddziały tej formacji liczyły około 1600 ofice­ rów i 50 tysięcy podoficerów i szeregowych. 109 CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk. t. 22. N otatka do a k t D epartam entu D o w o ­ dzenia O gólnego MSW ojsk. L. dz. 513/Tjn. Org. Og. 170 CAW, A kta GISZ, t. 302.4.268. R ozkaz Biura d/s Jed nostek Obrony N arodow ej w sp raw ie utw orzenia p lutonów artylerii ON. L. dz. 136/Tjn. I z 27 VIII 1939 r. 171 T a m że . Zał. nr 1 do rozkazu L. dz. 136/Tjn. I. 172 W incenty P aw lik , Józef P olak, S tefa n Sapeta, A n toni Duraj, A ntoni W olny, R elacje pisem ne w zbiorach autora. 5 — O b ro n a N a r o d o w a

65

Podstawowe zasady rekrutacji i obsadzania stanowisk dowódczych w oddziałach Obrony Narodowej Realizacja koncepcji utw orzenia oddziałów o ch arak terze te ry to ria l­ nym, naw iązującej do p ra s ta ry c h polskich tra d y c ji pospolitego ruszenia w szystkich obyw ateli zdolnych do w ładania bronią na w ypadek zagro­ żenia ojczyzny, przypadła na okres tr u d n y dla Polski. Skom plikowana sytu acja m iędzynarodow a w drugiej połowie lat trzydziestych w y w ie­ rała znaczny w pływ na sp raw y w e w n ętrzn e Polski. Napięcie społeczne odbijało się u jem n ie na przebiegu tw orzenia oddziałów O brony N aro­ dowej. T W latach 1936— 1937 wzrosły ra d y k a ln e nastro je mas. Nasilenie r u ­ chu strajkow ego należało w ty m okresie do najw iększych w świecie. W ślad za ty m nastąpiło wzmożenie re p re sji policyjnych wobec robotni­ ków i chłopów. Szczególnie drasty czny przebieg m iały w ypadki k ra k o w ­ skie w m arcu 1936 r. oraz d em onstracja bezrobotnych we Lwowie w kw ietniu 1936 r. Latem 1937 r. w ystąpienia chłopskie przybrały form ę ogólnopolskiego strajk u chłopskiego. W Małopolsce m iały one najostrzejszy przebieg. W starciach z policją zginęły wówczas dziesiątki chłopów, a ponad tysiąc wtrącono do więzienia 173. P olityka w e w n ętrzn a ówczesnych rządów polskich prow adzona w in­ teresie burżuazji i obszarnictwa sprzeczna była z ogólnonarodowymi po­ trzeb am i i nie sprzyjała w łaściw em u rozwojowi gospodarczem u kraju. Stosunki polityczne znacznie ograniczały a k ty w n y udział szerokich w a rstw narodu w spraw ach um ocnienia i obrony niepodległości. Klasowe i narodowościowe rozdarcie społeczeństwa nie stw arzało odpowiednich podstaw rozw oju sił obronnych państw a. Niem niej jednak n ara stając a groźba ag resji hitlerow skiej zmuszała czynniki państw ow e do in ten sy ­ fikacji działania na rzecz konsolidacji społeczeństwa 174. Mirno pew nej p o p raw y sy tuacji gospodarczej w ostatnich latach przed w ybuchem w o jn y (1936— 1939) w k ra ju stale u trzy m y w ało się dość w yso­ kie bezrobocie. Według danych z re je s tra c ji poszukujących p racy w po­ szczególnych biurach s ta n bezrobocia przedstaw iał się następująco: 1936 r. — 466 tys., 1937 r. — 470 tys., 1938 r. — 456 t y s . 175 Nie był to jed n a k p e łn y obraz sytuacji. F ak ty czn y s ta n bezrobocia był znacznie większy i osiągnął w przybliżeniu następujące liczby: 1936 r. — 1 875 974, 1937 r. — 1 114 061, 1938 r. — 932 764. Liczby te obejm owały 173 Historia pols k ie g o ruch u robotnic zeg o 1864— 1964, s. 479—483, 521— 522. 174 T. R a w s k i , Z. S t ą p o r, J. Z a m o j s k i , W o jn a w y z w o l e ń c z a n arodu p o l s ­ kiego w l. 1939— 1945, W arszaw a 1966, s. 59. 175 M a ły rocznik s t a t y s t y c z n y 1939 r., W arszaw a 1939, s. 268. 66

jedynie bezrobotnych w m iastach, natom iast nie uw zględniały danych tzw. bezrobocia utajonego na w s i 176. P ro b lem zatrudnienia n ad m ia ru rąk do pracy był głów nym w a r u n ­ kiem popraw y sytuacji gospodarczej i m aterialn ej egzystencji społeczeń­ stw a w latach 1937— 1939. Władze rządow e nie znalazły zasadniczych środków zaradczych i do 1939 r. niewiele się zmieniło w tej kwestii. W 1937 r. s tr a jk i m iały przede w szystkim c h a ra k te r ekonomiczny. N atom iast rzadziej w ysu w ano hasła polityczne. Mniej było strajk ó w powszechnych robotników jednej gałęzi pro duk cji lub jednego obszaru terytorialnego. W ystąpienia klasy robotniczej w 1937 r. m iały jeszcze c h a ra k te r m asow y i w zbudzały niepokój obozu rządzącego. S tra jk i chłopskie w 1937 r. stanow iły ostatnią wielką bitw ę mas p ra cujących w burzliw ych latach poprzedzających w ybuch drugiej w ojny światowej. Niezwykle skom plikow ana sytuacja społeczna w 1937 r. m iała duży w p ły w na podjęcie decyzji tw orzenia O brony Narodowej i n iew ą t­ pliwie odbiła się u jem n ie na przebiegu organizacji tych oddziałów. F o r­ m ow anie oddziałów O brony N arodow ej miało nie tylko znaczenie ob­ ronne, lecz także polityczne. Powołanie bowiem do jej szeregów n ajb ied ­ niejszej części p ro letariatu wiejskiego i miejskiego przyczyniło się do złagodzenia istniejących napięć społecznych. Na zagadnienie obronności m iędzyw ojennej Polski duży w pływ m iał stosunkow o wysoki odsetek mniejszości narodow ych. U kraińcy, Biało­ rusini i Niemcy reprezentow ali silne tenden cje odśrodkowe. S y tuacja mniejszości narodow ych w Polsce nie była jednakow a i za­ leżała od wielu czynników. W tych w a ru n k a c h konsolidacja całego spo­ łeczeństwa była niemożliwa. Szczególne niebezpieczeństwo dla obronności k ra ju stanowiła liczna grupa Niemców w y stęp u jąca przew ażnie na Śląsku, w Wielkopolsce i na Pom orzu 177. W latach 1937— 1939 mniejszość niemiecka od pozornej lojalności przeszła do wręcz jaw nej wrogości wobec państw a polskiego. W yk o rzy ­ stując swoją pozycję społeczną i gospodarczą oraz powiązania z h itle ­ row skim i Niemcami, mniejszość ta oddziaływała d estru k cy jn ie na po­ czynania władz wojskow ych związane z obronnością państw a, w ty m rów nież i na form ow anie oddziałów O brony Narodowej. Również na w schodnich te re n a c h Polski sytuacja narodowościowa uniem ożliwiała w wielu w y padkach organizację oddziałów O brony N a­ rodowej składających się wyłącznie z Polaków, a istniejące tam nowo utw orzone oddziały podkreślały rozdarcie społeczeństwa pod względem narodowościowym. \ 170 T. J ę d r u s z c z a k , O st atn ie lata D rugiej R z e c z y p o s p o l it e j (1935—1939), W ar­ szaw a 1970, s. 150— 152. 177 R esty tu t W. S t a n i e w i c z , E l e m e n t y polskich p r z y g o t o w a ń do w o j n y z 5*

67

Mimo olbrzym ich napięć społecznych, większość społeczeństwa Polski m iędzyw ojennej była niezwykle patriotyczna i w ostatnim okresie przed w ybuchem w ojny robiła wszystko, ab y przyczynić się do wzmocnienia obronności państw a. Oddziały O brony Narodowej zam ierzano tw orzyć spośród ochotników w y ty p o w a n y ch przez organizacje p aram ilitarn e. Mogli to być pozbawieni pracy rezerw iści i przedpoborow i (samotni) zrzeszeni w następu jący ch związkach i organizacjach: F ed eracja Polskich Związków Obrońców O j­ czyzny, Związek Rezerwistów, Związek Strzelecki, Związek H arcerstw a Polskiego, Związek Młodych Pionierów Rzeczypospolitej, Zw iązek Mło­ dej Wsi, Związek Młodzieży L udow ej, Katolickie Stow arzyszenie Mło­ dzieży Męskiej, Związek T ow arzy stw G im nastycznych „Sokół” . W razie braku k a n d y d a tó w spośród członków wyżej w ym ienionych organizacji dowódca Okręgu K o rpusu mógł powołać ochotników niezrzeszonych z ośrodków wiejskich 17S. W czasie rek ru tacji szeregowych rezerw y brano w zasadzie pod uwagę w szystkie roczniki z w y ją tk ie m rezerw istów , którzy od stycznia do m arca 1937 r. w inn i odbyć norm alne ćwiczenia rezerw y. Z podoficerów’ rezerw y uwzględniono tylko tych, którzy mieli jeszcze przejść co n ajm n iej sześcio­ tygodniow e ćwiczenia. Liczono przede w szystkim na roczniki: 1908, 1909, 1910 pod w arun kiem , że w7 okresie styczeń — m arzec 1937 r. nie prze­ w idyw ano dla nich norm alnych ćwiczeń w jednostkach, do k tó ry ch mieli przydział mobilizacyjny. W w y p ad k u przedpoborow ych re k ru ta c ja obej­ m ow ała roczniki: 1917, 1918, 1919, oprócz pow ołanych i oczekujących wcielenia do wojska. Podstaw ę p ra w n ą powołania do służby w oddziałach O brony Narodo­ wej stanow iła ustaw a o pow szechnym obowiązku służby wojskow ej z 1933 r. (art. 70 i 71). N a mocy tej ustaw y rezerw istów powoływano na sześ­ ciotygodniowe ćwiczenia. Ponieważ służba w oddziałach Obrony Narodowej trw ała 11 tygodni, na wniosek M inisterstw a S praw Wojskowych Rada Mi­ nistrów podjęła 21 stycznia 1937 r. uchwałę w spraw ie przedłużenia ćwi­ czeń rezerwy. Tw orzeniem oddziałów O brony Narodowej kierow ał D e p a rta m e n t P ie­ choty M inisterstw a S p raw W ojskowych, korzystając z pomocy P ań stw o ­ wego U rzędu W ychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego oraz jego władz terenow ych. W ty m celu w D epartam encie Piechoty utw orzono Sam odzielny R eferat O brony Narodowej, przekształcony póź­ niej w W ydział O brony Narodowej 179. N i e m c a m i (1933— 1939) w: Z p r o b l e m ó w w o j e n n e j historii P o lsk i — w r z e s i e ń 1939 r.} B iblioteka „W ięzi”, W arszaw a 1972, s. 179— 184. 178 CAW, A kta G abinetu MSW ojsk., t. 806. O bw ieszczen ie m inistra sp raw w o jsk o ­ w y ch o zaciągu ochotniczym do od d ziałów ON z grudnia 1936 r. 179 K o z ł o w s k i , op. c i t . y s. 124. 68

P rzed rozpoczęciem akcji w erbun kow ej M inisterstw o S p raw Wojsko­ wych zwołało konferencję prezesów w szystkich organizacji p a ra m ilita r­ nych, na której zapoznano ich z treścią zarządzenia w spraw ie tw orzenia oddziałów O brony Narodowej i ustalono zasady w spółpracy organizacji zainteresow anych tą akcją. W dowództwach Okręgów K orpusów rów nież przeprow adzono podobne kon ferencje z przedstaw icielam i władz te re n o ­ wych ty ch o rg a n iz a c ji1S0. W tym sam ym czasie w referacie prasow ym M inisterstw a Spraw W ojskow ych odbyła się k o n feren cja przedstawicieli prasy. 9 i 10 grudnia 1936 r. wszystkie dzienniki w arszaw skie podały treść obwieszczenia o za­ ciągu ochotniczym do oddziałów O brony Narodowej. R ejestracji ochotników dokonyw ano w związkach przysposobienia wojskowego n a szczeblu powiatu, następnie listy przesyłano do dowództw O kręgów K orpusów , gdzie przydzielono ochotników do poszczególnych batalionów. Dowództwa Okręgów K orpusów przesyłały listy do P ań stw o ­ w ych Komisji Uzupełnień, które dokonyw ały powołań. Tak zorganizowaną rek ru tację zakończono ostatecznie 10 stycznia 1937 r. Początkowo spodziewano się, że chęć w stąpienia do nowo form ow a­ nych oddziałów zgłosi 3120 kandydatów . W skazyw ały na to p rzep ro w a­ dzone wcześniej sondaże przez kom órki terenow e organizacji p aram ili­ tarnych. Mimo intensyw nych przygotow ań przez poszczególne związki akcja rek ru tacy jn a została bardzo źle przeprowadzona. Na 4417 zgło­ szonych kandydatów do Obrony Narodowej z różnych przyczyn ubyło 994 ochotników, a 369 pow ołanych nie stawiło się przed komisje pobo­ rowe. Wszystkie zainteresow ane organizacje p ara m ilita rn e w y k azały się zbyt m ałą operatyw nością 1S1. Akcja re k ru ta c y jn a nie przyniosła spodziewanych rezultatów , ponie­ waż w szeregach oddziałów ON znalazło się tylko 2987 żołnierzy, w tym : 2636 poborowych, 238 szeregowych rez erw y i 113 podoficerów rezerw y. P onadto w nowo u tw o rzo n y ch oddziałach pełniło służbę 101 oficerów za­ wodowych, 287 podoficerów zawodowych, 14 oficerów re z e rw y i 20 pod­ chorążych rez erw y 182. Główną przyczyną tego sta n u rzeczy było n iestaran n e przepro w adze­ nie rejestra cji ochotników. Wielu zgłaszających się liczyło przede w szy­ stkim na otrzym anie p racy po przeszkoleniu w oddziałach ON. P onadto w czasie re k ru ta c ji do ty c h oddziałów okazało się, że niektóre kom órki CAW, A kta Dep. Piech. M SW ojsk., t. 22. Rozkaz K om endy G łów nej Federacji PZOO i Z w iązk ów Rezerwistów* w zw iązku z form ow aniem oddziałów Obrony N a ­ rodowej. L. dz. 120/pfn. 36 z 7 X II 1939 r. T a m ż e , t. 30. Spraw ozdanie D epartam entu P iech o ty do m inistra spraw w o jsk o ­ w y ch z akcji zaciagu ochotniczego do oddziałów Obrony N arodow ej. L. dz. 110/Tjn. z 3 II 1937, k. 4. 182 T a m ż e . Spraw ozdanie z zaciągu ochotniczego do oddziałów Obrony N arodow ej i na ćw iczenia do p u łk ów artylerii (zał. nr 1 i 3).

69

tereno w e organizacji p a ra m ilita rn y c h nie były zdolne do w ykonania po­ stawionego przed nim i zadania. Najlepiej wyw iązał się ze swego obo­ wiązku Związek Strzelecki. Najgorzej n atom iast przeprow adził akcję r e k ru ta c y jn ą Związek Rezerwistów, dlatego liczba rezerw istów w szere­ gach pierw szych oddziałów O brony N a r o d o w e j183 była bardzo mała. 5 stycznia 1937 r. podpisano um ow ę o w spółpracy pomiędzy Związkiem S trzeleckim i oddziałami O brony Narodowej. W m yśl tej um ow y ko­ m endanci poszczególnych szczebli Związku Strzeleckiego zobowiązani zo­ stali do naw iązania ścisłej w spółpracy z dowództw am i pułków, p rzy k tó ­ ry ch tw orzono bataliony ON. W spółpraca zaczynała się od przyjęcia po­ borow ych do oddziałów i rozw ijała się dalej na podstawie wspólnie opracow anych program ów 184. Bardzo sta ra n n ie przygotow ano samo przyjęcie ochotników w ko­ szarach. Odbyw ało się ono zazwyczaj z udziałem przedstaw icieli władz i społeczeństwa. Społeczeństwo ak ty w n ie włączyło się do akcji r e k r u t a ­ cyjnej udostępniając świetlice, dostarczając ochotnikom prasę, bilety do kina itp. Z p u n k tu widzenia przydatności do służby wojskowej ochotnicy sta­ nowili bardzo dobry m ateriał ludzki. N astroje w śród nich były świetne. Wielu zgłaszało chęć pozostania w w ojsku na stałe po odbyciu ćwiczeń. Po wcieleniu do oddziałów i u m u n d u ro w a n iu ochotnicy składali na uroczystych zbiórkach następujące ślubowanie: „Oświadczam uroczyście przed sztan d arem pułkow ym i wobec władz w ojskow ych i cywilnych, że pow odow any gorącą chęcią służenia Ojczy­ źnie w stąpiłem do szeregów batalionu O brony Narodowej, ab y w zro­ zum ieniu swego obowiązku, posłuszeństwa rozkazom przełożonych i tro ­ sce o dobro państw ow e odbyć ochotniczą służbę wojskow ą szkoląc się na uczciwego i praw ego żołnierza polskiego” 1S5. Oddziały O brony N arodow ej zakw aterow ano w koszarach jednostek wojskowych. Ich w yżyw ienie i zaopatrzenie m ateriałow e należało do obowiązków tych jednostek. S ta n zaopatrzenia nowo utw orzonych od­ działów przedstaw iał się dobrze 1S6. K ad rę zawodową do batalionów O brony Narodowej wydzieliły ze sw ych pododdziałów poszczególne pułki piechoty. Oficerów i podofice­ rów rezerw y pow oływ ano kolejno do oddziałów O brony Narodowej na okres ró w n y rocznem u w ym iarow i ćwiczeń w rezerwie. W czasie organizacji oddziałów O brony Narodowej zebrano doświad­ 19S T a m ż e , t. 22, k. 3— 8. Spraw ozd anie z zaciągu ochotniczego do oddziałów Obro­ ny Narodowej..., op. cit. 154 T a m że . Odpis u m ow y o w sp ółp racy m ięd zy Obroną N arod ow ą a Zw iązkiem Strzeleckim , nr 27/pfn. z 5 1 1937r. 155 T r u s z k o w s k i , op. cżt., s. 388—397. 159 CAW, A kta G abinetu M inistra S p raw W ojskow ych, t. 806, k. 2—3. Rozkaz o utw orzeniu oddziałów Obrony N arodow ej. L. dz. 2294/Tjn. z 5 X II 1936 r.

70

czenia, które w ykorzystano w następnym etapie ich rozwoju. Postano­ wiono u trzy m ać w przyszłości ochotniczy c h a ra k te r oddziałów, z ty m że główną uw agę skupiono na ponadkontyngencie przedpoborow ych i na tych rezerw istach spełniających w ym agane w a ru n k i (kategoria zdrowia: A, B, C, D), którzy nie odbyli służby wojskow ej 187. Z rezerw istów p rze­ szkolonych w jednostkach wojska stałego postanowiono powoływać tylko podoficerów na okres sześciu tygodni, ponieważ u szeregowych rezerw y zaobserwowano w y ra źn ą niechęć do służby w oddziałach O brony N aro­ dowej. Przeprow adzona w g ru d n iu i styczniu akcja re k ru ta c y jn a wykazała słabość organizacyjną związków przysposobienia wojskowego oraz b ra k większego zainteresow ania wśród organizacji politycznych i społecznych pow staniem i funkcjonow aniem O brony Narodowej. Zwrócono rów nież uw agę na braki w ustaw odaw stw ie, które mogły przysporzyć wielu trudności w dalszym rozw oju oddziałów ON. Dostrze­ żono konieczność integracji działalności Państw ow ego U rzędu W F i PW, prow adzonej na obszarze całego państw a, z pracą poszczególnych od­ działów wojskow ych zabezpieczających funkcjonow anie O brony Narodo­ wej pod względem m aterialnym i szkoleniowym. W pierwszej fazie organizacji terytorialnych oddziałów Obrony N a­ rodowej sformowano: 6 dowództw brygad, 4 dowództwa półbrygad i 38 batalionów. W brygadach oprócz batalionów utw orzono oddziały zw iadow­ ców. W związku z ty m w roku budżetow ym 1937/1938 przyznano Obronie Narodowej 30 e ta tó w oficerskich i 60 etatów podoficerskich 1SS. Na stanow iska dowódców brygad, półbrygad, batalionów i kom panii powoływano w zasadzie oficerów służby zawodowej. Od oficerów w y z n a ­ czonych na te stanow iska w ym agano dużej samodzielności. Dowódców brygad, oficerów sztabów i dowódców batalionów wyznaczano na w n io ­ sek szefa D e p a rta m e n tu P iechoty M inisterstw a S praw W ojskowych, a pozostałych na w niosek Okręgów Korpusów. W edług opracow anych przez D e p a rta m e n t P iechoty etatów form acji Obrony Narodowej w skład dowództwa brygady lub półbrygady w cho­ dziło: 2 oficerów zawodowych, 1 oficer rezerw y, 6 podoficerów zawodo­ w ych oraz 9 podoficerów lub szeregowych rezerw y. Wyższe stanow iska dowódcze obsadzili kierow nicy okręgow ych u rz ę ­ dów oraz inspektorzy w ychow ania fizycznego i przysposobienia w ojsko­ wego, któ rzy oprócz w łasnych obowiązków przejęli funk cje dowódców b ry g a d i p ó łb ry g ad O brony Narodowej. Przew ażnie byli to oficerowie o 187 CA W, A kta Dep. Piech. MSW ojsk., t. 22, k. 1— 10. Spraw ozdanie z zaciągu ochotniczego od działów Obrony N arodow ej, op. cit. 358 Tamże. W ytyczne..., L. dz. 1341/Org. Tjn., op. cit.y k. 2; P ism o D epartam entu D ow odzenia O gólnego w sp raw ie zasad w yboru kadry zaw od ow ej dla jednostek ON. L. dz. 3925/Org. tjn. z 1 VII 1937 r.

71

Uat* i »rodzenia ■■'■. ' ’ i- y