Dalrymple William - Kalijuga. Wiek waśni i sporów

SAVE OFFLINE

 

WILLIAM DALRYMPLE  

KALIJUGA Wiek waśni i sporów   Przełożyła Berenika Janczarska    

NOIR SUR BLANC

Spis treści Karta redakcyjna  

Przedmowa autora 1. PÓŁNOC Kalijuga W księstwie Awadhu Miasto Wdów Radźmata – wojownicza królowa Gwalijaru Na wschód od Eton 2. W RADŻASTANIE Smutna historia Bahveri Devi Wojny kastowe Sati Mata 3. NOWE INDIE Portrety z Bombaju Palce lizać – fuj... Bangalur i pogromcy fast foodów 4. POŁUDNIE Na dworze Rybiookiej Bogini Pod Ćar Minar Paraśakti 5. NA OCEANIE INDYJSKIM Z wizytą u donny Georginy Na Tygrysim Szlaku Grób czarownika 6. PAKISTAN Imran Khan: na tablicy zero

Pogranicze Krew na torach Benazir Bhutto: angielskie czytadła w Karaczi  

Słowniczek Inne książki Williama Dalrymple

  Tytuł oryginału: THE AGE OF KALI. INDIAN TRAVELS AND ENCOUNTERS

  Opracowanie redakcyjne: IRMA IWASZKO Korekta: AGATA NOCUŃ, JAN JAROSZUK Projekt okładki: WITOLD SIEMASZKIEWICZ Ilustracja na okładce: © NurPhoto via Getty Images Skład i łamanie: PLUS 2 Witold Kuśmierczyk

  Copyright © 1998 by William Dalrymple Mapy i ilustracje w tekście © Olivia Fraser For the Polish edition Copyright © 2017, Noir sur Blanc, Warszawa

  ISBN 978-83-65613-61-5

  Oficyna Literacka Noir sur Blanc Sp. z o.o. ul. Frascati 18, 00-483 Warszawa e-mail: [email protected] księgarnia internetowa: www.noirsurblanc.pl

  Konwersja: eLitera s.c.

Przedmowa autora Kalijuga. Wiek waśni i  sporów to zbiór esejów z  podróży, kondensat dziesięcioletnich wojaży po subkontynencie indyjskim. Przez sześć lat mieszkałem w  Delhi, pracując nad swoją drugą książką pt. Miasto dżinów, a  przez kolejne cztery przemierzałem ląd już bardziej jako nomada, spędzając w  drodze kilka miesięcy w  roku. Trasa wiodła mnie od fortec baronów narkotykowych w Północno-Zachodniej Prowincji Granicznej po leśne kryjówki Tamilskich Tygrysów; od wystawnych bombajskich przyjęć po mordercze biharskie krwawe waśnie; od rozpadających się pałaców Lucknow do keralskiej świątyni spragnionej krwi bogini Paraśakti, Tej, Która Zasiada na Tronie z Pięciu Trupów. Wszystkie te eseje są owocem osobistych doświadczeń i bezpośrednich obserwacji. Tytuł książki nawiązuje do starożytnej kosmologii hinduskiej, według której czas podzielony jest na cztery eony. Każdy wiek (sanskr. juga) nosi nazwę jednego z czterech rzutów w grze w kości, od najszczęśliwszego do najgorszego; każdy kolejny eon jest więc okresem postępującego moralnego i  społecznego upadku. Mityczny Złoty Wiek, którego nazwa nawiązuje do najlepszego rzutu, to krytajuga. Podróżując po subkontynencie, co chwila słyszałem, że w  Indiach panuje teraz kalijuga, „wiek demona Kali”, od najgorszego rzutu, czas sporów, korupcji, mroku i rozpadu. W kalijudze wielcy bogowie Wisznu i Śiwa pogrążeni są we śnie i  nie słyszą modlitw, jakie zanoszą do nich wyznawcy. W  takich czasach normy społeczne ulegają zatarciu – wszystko staje się dopuszczalne. Jak ujmuje to siedemnastowieczna Wisznupurana:   Władcy w  wieku demona Kali będą uzależnieni od korupcji i  będą zagrabiać własność swoich poddanych, ale ich władza będzie słaba, będą detronizowani jeden po drugim. Dalej, tylko dzięki bogactwu i majątkowi będzie można zyskać wysoką pozycję; krzywoprzysięstwo stanie się zaś jedynym środkiem do wygranej w  sporach prawnych. Korupcja będzie podstawową metodą zapewnienia sobie utrzymania. W  końcu, nie będąc w  stanie utrzymać swoich chciwych królów, ludzie żyjący w  czasach

demona Kali będą szukać schronienia w skalnych grotach, nosić łachmany i płodzić za dużo potomstwa. Tak więc w erze Kali waśnie, spory i rozkład będą się nieustannie powiększać, aż rodzaj ludzki stanie na skraju zagłady.

  Podróżując po Pakistanie i północnych Indiach, rzeczywiście miałem niekiedy wrażenie, że nastał wiek demona Kali. Na nieurodzajnych terenach na północ od Lahore szerzy się bandytyzm, Bihar i  niektóre wschodnie części stanu Uttar Pradeś przechodzą gwałtowną przemianę – dawne zasady i tradycyjny porządek społeczny zostały wyparte, ale nowy ład jeszcze nie w  pełni funkcjonuje. W  Lucknow obserwowałem wojnę toczoną między rywalizującymi frakcjami związku studenckiego – obie strony uzbrojone były w  karabiny szturmowe i granaty. Sąsiedni Bihar całkiem poddał się fali przemocy, korupcji i lokalnych walk międzykastowych. Sprawy miały się bardzo źle, mówiło się, że politycy państwowi i  przestępcy to jedna i  ta sama sitwa, a  rząd przestał już nawet udawać, że zapewnia bieżącą wodę, elektryczność i  jakiekolwiek pozory bezpieczeństwa. Bihar pogrążał się w czystej anarchii. Według puran po kalijudze świat zostanie zniszczony „ogniem tysiąca słońc”, po czym cykl zakończy swój bieg i  czas stanie, zanim koło obróci się na nowo i zacznie się kolejny cykl. W tym samym tygodniu, w którym zdecydowałem, że nadam książce złowrogi tytuł Kalijuga, Atal Bihari Vajpayee, pierwszy indyjski premier z  partii BJP [Bharatija Dźanata Party, Indyjskiej Partii Ludowej], zdetonował hinduską bombę atomową na poligonie w  Pokhran, co niektórzy hinduiści odczytali jako znak, że kalijuga zbliża się do apokaliptycznego przesilenia.

Po wybuchu na ulice wyległy rozentuzjazmowane tłumy, by świętować, część działaczy BJP powzięła zamiar wzniesienia na miejscu wybuchu śaktyjskiej świątyni. Indyjskie gazety cytowały wersy z Bhagawadgity, wypowiedziane przez Roberta Oppenheimera na widok wybuchu bomby atomowej w  Alamogordo w 1945 roku:   I stałem się śmiercią, niszczycielem światów Na kształt tysięcy słońc, nagle wśród niebios rozbłysłych, rozjarzyła się chwała najwyższego Pana. [Pieśń XI, wers 12 w przekładzie Wandy Dynowskiej, przyp. tłum.]

  A  jednak Indie uparcie ignorowały tych, którzy wieszczyli im zgubę. Zresztą poza Pakistanem i  dorzeczem Gangesu w  niektórych częściach Dekanu i  na południu widziałem świat, który z kalijugą zdawał się mieć niewiele wspólnego. Na dalekim południu i  zachodzie kraju, pomimo sporadycznych zawirowań politycznych w Tamilnadzie, było spokojnie, stabilizacja i zamożność rosły jakby

na przekór ponurym przepowiedniom o  nadchodzącej apokalipsie. Wielkie pytanie, przed którym stoją teraz Indie, moim zdaniem brzmi: co przeważy, dobrobyt południowych i  zachodnich części kraju czy chaos i  rozkład promieniujące z północy i Biharu. W  niniejszej książce poruszam tematy drażliwe, co z  pewnością wzbudzi protesty, zwłaszcza wśród samych Hindusów, tak czułych na krytykę płynącą z zagranicy, jest to jednak dzieło powstałe z miłości. Opowiada o zakątku świata, który czczę jak żaden inny i  w  którym zdecydowałem się spędzić większość mojego świadomego życia. Odkąd jako osiemnastolatek z  plecakiem przyjechałem tutaj po raz pierwszy, Indie mnie ekscytują, zadziwiają, onieśmielają. Od tamtej chwili jestem pod ich urokiem i  mam nadzieję, że ta książka odzwierciedla przynajmniej tę niesłabnącą moc Indii – wprawiania w zachwyt i zdumienie.

W  ciągu ostatniego dziesięciolecia zaciągnąłem dług u  wielu przyjaciół mieszkających pod każdą szerokością geograficzną na subkontynencie. Mało jest miejsc na świecie, gdzie ludzie tak chętnie otwierają swoje domy utrudzonym i  zagubionym podróżnikom. Chciałbym podziękować wszystkim, którzy służyli mi nieocenioną pomocą, radą i gościną – Javedowi Abdulli, Ramowi Advaniemu, Bilkizowi Alladinowi, S.K.  Bediemu, Devowi Benegalowi, Davidowi i  Rachnie Davidarom, Faridowi Faridiemu, Sagarice Ghosh, Salmanowi, Kusumowi i  Navinie Haidarom, Sultanie Hasan, Annie i  Martinowi Howardom, Mirowi Moazamowi Husainowi, Begam Mehrunissie, generałowi Wajahatowi Husainowi, doktorowi S.M.  Yunusowi Jaffery’emu, O.P.  Jainowi, Nussi Jamil, Amricie Jhaveri, Gauri i  Davidowi Keelingom, Sunicie Kohli, Momin Latif, Dieterowi Ludwigowi, Suleimanowi Mahmudabadowi, Samowi i  Shireen Millerom, Sachinowi, Sudhirowi i  Rosleen Mulji, Mushtaqowi Naqviemu, Saeedowi Naqviemu, Markowi Nicholsonowi, Naveen Patnaik, Ahmedowi i  Angie Rashidom, Arundhati Roy i  Pradipowi Krishen, Yusoufowi Salahuddinowi, Arvikowi Sarkarowi, Vasu Scindii, Aradhanie Seth, Jugnu i  Najamowi Sethim, Balvinderowi Singhowi, Khuswantowi Singhowi, Magoo i  Jaswant Singhom, Mali i  Tejbirowi Singhom, Sidharcie i  Rashmi Singhom,

Mohanowi Sohai, Jigme Tashi, Tarunowi i  Gitan Tejpalom, Tizianowi i  Angeli Terzanim, Adamowi i Faribie Thomsonom, Markowi Tully’emu i Gillian Wright, doktorowi L.C.  Tyagiemu, Shameem Varadrajan oraz Pavanowi i  Renuce Vermom. Szczególne zaś podziękowania kieruję do Sanjiva Srivastavy, który wspierał mnie w  części poświęconej Radżastanowi i  dzielił się niezwykle inspirującymi spostrzeżeniami na temat życia w tym stanie. Arvind Das udzielił mi nieocenionej pomocy w  opowieści o  Biharze, w  dużej mierze zainspirowanej jego niezrównanymi badaniami nad tą częścią Indii, zatytułowanymi The Republic of Bihar. Rosie Llewellyn-Jones udostępniła mi kontakty, które okazały się bezcenne, i  służyła radą w  sprawie rozdziałów dotyczących Lucknow. Pankaj Bhutalia ma swój udział w tworzeniu rozdziału Miasto wdów, na który to temat nakręcił poruszający film dokumentalny. Priyath Liyanage i Abbas Nasir pomogli mi być na bieżąco z  najnowszymi wydarzeniami na Sri Lance i  w  Pakistanie. Karan Kapoor i Pablo Bartholomew pospołu zrobili wiele zdjęć, które stanowiły ilustrację do rozmaitych części tej książki; pomogli także umówić wiele wywiadów i  byli obaj wspaniałymi – i  cierpliwymi – towarzyszami podróży i przyjaciółmi. Mehra Dalton z niezrównanego Greaves Travel załatwiła (a raz nawet wsparła mnie finansowo) wszystkie sprawy organizacyjne związane z podróżami. Lola Bubosh, Nick Coleridge, Jon Connel, Deidre Fernand, Ian Jack, David Jenkins, Dominic Lawson, Sarah Miller, Rebeca Nicolson, Justine Picardie, Joan Tapper, Robert Winder i  Gully Wells zlecili mi napisanie artykułów i/albo wspaniałomyślnie zgodzili się na ich przedruk, choć w  niektórych przypadkach treści opublikowane w niniejszej książce bardzo różnią się od pierwotnej postaci artykułów – fragmenty zostały przeredagowane, doszlifowane lub napisane na nowo; niektóre zlały się w  jedno, a  inne zostały uaktualnione uwagami postscriptum. Rozdział pod tytułem Kalijuga po raz pierwszy ukazał się w piśmie „Granta”; Smutna historia Bahveri Devi, Wojny kastowe, Baba Sehgal i  Palce lizać, fe w  „Observerze”; Benazir Bhutto: angielskie czytadła w  Karaczi, Wojownicza królowa, Miasto wdów i Shobha De w  „Sunday Times Magazine”; Tygrysią ścieżką i  części Pogranicza w  „GQ”; Paraśakti w  „Independent Magazine”; Imran Khan: na tablicy zero w  „Sunday Telegraph Magazine”; Pogranicze w „Condé Nast Traveller”; Grób czarownika w  „Islands Magazine”; Z  wizytą u  Donny Georginy i  części Kalijugi w  „Spectatorze”. We wszystkich

tych przypadkach prawa autorskie należą do pierwotnych wydawców, a fragmenty zostały przedrukowane za ich pozwoleniem. Pankaj Mishra, Patrick French, Philip Marsden, Sam Miller, Jenny Fraser i  Lucy Warrack spędzili długie godziny nad moimi maszynopisami, a  Mike Fishwick i Robert Lacey, nadając ostateczny kształt książce, wykonali wzorową robotę. Mike i  Robert wraz z  Annie Robertson i  Helen Ellis, a  także z  Renuką Chatterji z HarperCollins India wspólnie zapewnili wszystko, czego autor może oczekiwać od wydawnictwa. Wszystkim im ogromnie dziękuję. Przede wszystkim jednak chciałbym podziękować Jonathanowi Bondowi, który przygarnął mnie na kilka tygodni do swojego wspaniałego domu w Sundernagarze, gdy w końcu wyprowadziłem się ze swojej delhijskiej kwatery. Jonathan, Jigme i Tipoo dzielnie znosili wszelkie najazdy dzieci, żon, piastunek, dziennikarzy, współpracowników i  windykatorów z  Airtel, o  każdej porze dnia i nocy, tak latem, jak i zimą, z niemal surrealistycznym spokojem i cierpliwością – zwłaszcza w  takich chwilach, gdy dzieci postanowiły wstać przed świtem i głośno obwieścić to światu. W  końcu, jak zwykle, podziękować muszę Olivii, która towarzyszyła mi prawie we wszystkich wyprawach, redagowała i  poprawiała wszystkie moje artykuły i  która teraz, tak jak wcześniej, zadbała o  stronę graficzną. Ona jedna wie, ile pracy w  to włożyła i  jak bardzo nie byłbym w  stanie bez niej funkcjonować. Dla Olivii, Ibby i Sama jeszcze raz, z całego serca...   William Dalrymple Pages’ Yard, wrzesień 1998

     

1

Północ

Kalijuga PATNA, 1997

W  nocy 13 lutego 1992 roku dwustu uzbrojonych niedotykalnych otoczyło wioskę Barra w  stanie Bihar na północy Indii. W  blasku płonących pochodni najeźdźcy wywlekli z łóżek wszystkich należących do wyższej kasty mężczyzn i  wyprowadzili na pole. Tam jednemu po drugim zardzewiałymi sierpami poderżnęli gardła. Kilkoro z moich delhijskich przyjaciół zdziwiło się, gdy zwróciłem im uwagę na krótką notkę o  masakrze zamieszczoną gdzieś na środkowych stronach „Indian Express” – w  Biharze takie rzeczy zdarzają się niemal codziennie, skwitowali. Dwa i  pół tysiąca lat wcześniej to właśnie tam, nieopodal Patny, stolicy Biharu, Budda osiągnął oświecenie pod drzewem pipal, i  to chyba najlepsze, co możemy powiedzieć o tym zakątku świata. Obecnie Bihar słynie z  przemocy, korupcji i  lokalnych wojen międzykastowych. Sprawy potoczyły się tak źle, że mówi się, jakoby politycy i  kryminaliści wymieniali się tam miejscami – aż trzydziestu trzech członków Zgromadzenia Stanowego jest notowanych w  kartotekach policyjnych, a  Dular Chand Yadav, który ma na swoim koncie sto procesów o  napad i  rabunek oraz pięćdziesiąt o  zabójstwo, został honorowym obywatelem Barhu. Dwie skąpe relacje zamieszczone w indyjskiej prasie dają pojęcie o kryzysie, w jaki popadł Bihar. Pierwsza to zwykła historia z życia codziennego na biharskiej kolei. Pewnego ranka w październiku 1996 roku Radhani Express z Nowego Delhi do Kalkuty pozaplanowo zatrzymał się na małej stacyjce w  Gomoh w  południowym Biharze. Mumtaz Ansari, poseł do biharskiego parlamentu, zajął miejsce w przedziale pierwszej klasy. Towarzyszyło mu trzech ochroniarzy. Ani Ansari, ani jego siepacze nie mieli biletów, ale nie przeszkadzało im to w przegonieniu z  miejsc czterech pasażerów z  rezerwacjami. Gdy jeden z  nich, emerytowany

urzędnik, odważył się zaprotestować, Ansari odparował, że wolno mu łamać prawo, bo jest posłem i  sam je ustanawia. Staruszek nie dawał jednak za wygraną, więc Ansari gestem wydał swym gorylom polecenie, by go pobili. Na następnej stacji Ansariego powitał tłum zwolenników, w  tym jeden poseł z  dziesięcioma uzbrojonymi pachołkami. Wywlekli staruszka z  wagonu i kontynuowali dzieło swoich poprzedników. Gdy pociąg odjeżdżał, mężczyzna leżał na peronie w kałuży krwi. Druga historia związana jest z  biharską administracją publiczną. W październiku 1994 roku młody absolwent G. Krishnaiah otrzymał stanowisko sędziego pokoju w Gopalgańdź, odległym i pogrążonym w anarchii dystrykcie północnego Biharu. Nie była to praca jego marzeń – Gopalgańdź słynął z  bezprawia, a  w  dodatku zaledwie dwa tygodnie wcześniej poprzednik Krishnaiaha zginął od bomby podłożonej w  aktówce w  jego biurze. Mimo to pan Krishnaiah był pełen optymizmu i  szczytnych ideałów. Z  entuzjazmem wyruszył do nowej pracy, udzieliwszy przedtem krótkiego wywiadu Doordashanowi, stanowej sieci telewizyjnej, w  którym zapowiedział, jakie kroki zamierza podjąć, by zaprowadzić ład w  Gopalgańdź – ograniczyć przestępczość, stworzyć miejsca pracy i  poprawić sytuację bytową niedotykalnych. Gdy oglądamy ten wywiad teraz i  słyszymy, jak młody urzędnik beztrosko mówi o  wyplenieniu przestępczości, jego koniec wydaje się jeszcze bardziej przerażający. Dwa miesiące później, jadąc o  zmierzchu samochodem, natknął się na kondukt pogrzebowy mafijnego bossa, który zginął w strzelaninie dzień wcześniej. Na czele konduktu szedł stanowy poseł Anand Mohan Singh, który zanim został politykiem, przez dziesięć lat był przestępcą, a  za jego głowę wyznaczono nagrodę – organy ścigania postawiły mu około siedemdziesięciu zarzutów, poczynając od zmowy przestępczej, a  na nielegalnym posiadaniu broni i  zabójstwie kończąc. Według zeznań zebranych przez policję, Singh „namawiał członków konduktu, by dokonali linczu na urzędniku karierowiczu”, skutkiem czego żałobnicy otoczyli samochód Krishnaiaha, a  jeden z  siepaczy Singha strzelił trzy razy. Krishnaiah został ciężko ranny. Podjudzani przez Singha żałobnicy wywlekli go z samochodu i ukamienowali. To, że czynny poseł może być oskarżony o  sprowokowanie linczu i zamordowanie urzędnika, to jedno, ale późniejsze wypadki pokazują, jak nisko

w  ciągu ostatnich lat upadła indyjska polityka. Anand Mohan Singh został aresztowany, jednak w  roku 1996 zza krat startował w  wyborach i  zachował urząd posła, a wyszedłszy za kaucją, brał udział w obradach. Ostatnio wsławił się pyskówką podczas debaty w  Lok Sabha, gdy warknął do oponenta: „Powiedz to raz jeszcze, a wybiję ci zęby”. Mając taki wymiar sprawiedliwości, mało kto w  Indiach wierzy, że działania policji doprowadzą do skazania winnych. Jak mówili mi znajomi, przemoc zdominowała prawie każdy aspekt życia w  Biharze. Podobno w  Patnie nikt już nie kupuje używanych samochodów. Zamiast tego uzbrojone gangi w  biały dzień zatrzymują auta na ulicach i  zmuszają kierowców, by z  nich wysiedli i  podpisali zawczasu przygotowane dokumenty sprzedaży. Ponieważ rząd w  Biharze jest zbyt biedny, by zapłacić kontrahentom wykonującym roboty publiczne, firmy te zaczęły porywać inżynierów i  urzędników, aby wyegzekwować należności. Wykonawcy rozpaczliwie szukający zleceń zwalczają się nawzajem – w jednym z raportów policyjnych, które przeglądałem, opisano strzelaninę w  Muzaffarpurze pomiędzy gundami z rywalizujących ze sobą firm budowlanych po ogłoszeniu przetargu na postawienie niewielkiego mostu w  jakiejś nikomu nieznanej wsi. Na obszarach zamieszkanych przez wysokie kasty palenie niedotykalnych upowszechniło się do tego stopnia, że stało się niemal formą zorganizowanej rozrywki. W  odwecie powstały liczne bojówki przedstawicieli niskich kast, które podobno gorliwie przygotowują się do wojny we wsiach przechrzczonych na Leninnagar czy Stalinpur. Szacuje się, że w różnych częściach Biharu działa w sumie dziesięć dużych prywatnych armii – w niektórych regionach przemoc całkowicie wymknęła się spod kontroli i sytuacja zaczyna przypominać wojnę domową. Źle się dzieje w Biharze, mówili mi przyjaciele, ale tak już tam jest. Jednak mnie utkwiła w  głowie masakra w  miejscowości Barra i  rok później podczas pobytu w Patnie postanowiłem, że wynajmę samochód i zobaczę tę wioskę na własne oczy. Droga prowadząca z  Patny do Barry była jedną z  najgorszych, jakie widziałem w ciągu pięciu lat dotychczas spędzonych w Indiach. Choć to jedna z  głównych arterii stanowych, nawierzchnię miała usianą dziurami wielkości

leja po bombie. Na poboczu ciągnęły się rzędem zardzewiałe szkielety porzuconych ciężarówek, niczym zwielokrotnione memento mori. Jadąc, nie mogłem wyzbyć się wrażenia, że wiek XX zostawiam daleko w  tyle. Najpierw poznikały słupy wysokiego napięcia, potem przepadły samochody i  ciężarówki, w  końcu nie było już nawet tych zardzewiałych szkieletów. We wsiach nowoczesne pompy mechaniczne ustąpiły miejsca studniom. Minęliśmy osobliwą dwukółkę ciągniętą przez konia, a  potem czterech mężczyzn niosących lektykę. Pomachali do nas i  ostrzegli przed bandytami na drogach. Powiedzieli, żebyśmy po zmroku trzymali się z dala od szosy. W końcu skręciliśmy w  jakąś polną drogę i dojechaliśmy do Barry. Była to mała, stara wioska wznosząca się ponad okolicznymi polami na starożytnym kopcu. Wszyscy mieszkańcy byli potomkami bhumiharów, czyli braminów, którzy przeszli na buddyzm za rządów cesarza Aśoki, a  więc w  III w  p.n.e., i  którym odmówiono powrotu do stanu kapłańskiego, gdy buddyzm został wyparty z Indii podczas agresywnego odrodzenia hinduizmu tysiąc lat później. Bhumiharowie nadal zaliczali się do wysokiej kasty, ale nigdy nie udało im się odzyskać szczytowej pozycji w  kastowej piramidzie, utraconej na dwieście pięćdziesiąt lat przed przybyciem Rzymian do Wielkiej Brytanii. Po okolicy oprowadził mnie Ashok Singh, jeden z  dwóch ludzi, którzy przeżyli masakrę. Zaprowadził mnie na nasyp, gdzie stał mały biały pomnik upamiętniający śmierć czterdziestu dwóch zamordowanych mieszkańców wsi. Z równiny wiał gorący wiatr; na wyschniętych polach ryżowych tańczyły kłęby kurzu. – Jak udało się panu uciec? –  Nie uciekłem – odparł. Zdjął szalik i  odsłonił upiorną bliznę po ranie zadanej sierpem, który odkroił mu kawałek szyi. – Chlasnęli mnie i  zostawili. Myśleli, że nie żyję. Ashok zaczął szczegółowo opisywać, co się tego dnia wydarzyło. Jak zwykle po kolacji, o  wpół do dziewiątej, udał się na spoczynek. Parę dni wcześniej bojówki bhumiharów z Savarna Liberation Front popełniły straszliwą zbrodnię – w  sąsiednim dystrykcie zgwałcono i  zabito dziesięć haridźanek. Ale Barra leżała daleko i  nikt nie czuł się zagrożony. O  wpół do jedenastej Ashok, jego bracia, ojciec i  wujek spali już na swoich ćarpojach, gdy obudził ich huk

eksplozji. Przerażeni poszli do kobiecej części domu, żeby ostrzec żony i matki. Kanonadę wystrzałów i  eksplozji słychać było coraz wyraźniej. Potem na słomiany dach ich domu spadła płonąca szczapa i ktoś na zewnątrz krzyknął, by wszyscy wyszli i się poddali, bo w przeciwnym razie zostaną spaleni żywcem. –  Gdy zaczął płonąć dach, próbowaliśmy z  wujkiem ugasić pożar. Nie zwracaliśmy uwagi na to, co tamci wykrzykują, więc w końcu wyważyli drzwi i  wyciągnęli nas wszystkich na zewnątrz. Były ich setki, mieli pistolety, włócznie, łuki, lathi i  płonące sztachety. Kobiety puścili wolno, a  mężczyzn skrępowali szmatami. – Czy mówili, skąd są? Do której z bojówek należą? –  Nie, ale to byli miejscowi. Rozpoznaliśmy ich po akcencie. Zostawili nas leżących na ziemi i  zajęli się paleniem domów i  wysadzaniem ich za pomocą dynamitu. Potem powiedzieli: „Idziemy na spotkanie”, i  zawlekli wszystkich mężczyzn na skraj wsi. Tam kazali nam usiąść w  kręgu. A  potem zabijali jednego po drugim tam, gdzie siedzieliśmy. Przyglądał się wielki tłum, ale mordowało tylko dwóch, więc wszystko trwało bardzo długo. Byłem przerażony. Miałem pustkę w głowie. Zabili wszystkich moich braci. Ojca, wuja i kuzynów. W końcu przyszła kolej na mnie. Jeden z mężczyzn wypchnął mnie naprzód, a drugi wziął sztachetę i zamachnął się trzy razy. Zostawił mi głębokie rany cięte na karku i  głowie. Straciłem przytomność. Gdy ją odzyskałem, leżałem już w szpitalu w Gai. Wstałem z łóżka dopiero po trzech tygodniach. – Miał pan dużo szczęścia. – Jak pan może tak mówić? Straciłem osiem najbliższych mi osób. Ashok zasępił się i  spuścił wzrok. Po jakimś czasie nasze oczy znowu się spotkały. – Chciałbym się zemścić – powiedział cicho – ale nie mam takiej możliwości. Pokazał mi domy, które razem z  wdowami zbudowali za pieniądze z odszkodowania przyznanego przez rząd. Wyglądały jak miniaturowe twierdze – wysokie, kwadratowe, bez okien, nie licząc wąskich szpar na trzecim piętrze. Były prawie idealnymi pomniejszonymi kopiami wież Peel Towers wzniesionych wzdłuż szkockiej granicy w  XVI stuleciu, gdy władza centralna była niewydolna. To chyba najlepiej ilustruje, jak bardzo Bihar cofnął się w wieki ciemne.

Ashok potarł olbrzymią bliznę na szyi. –  Teraz haridźanowie nie chcą pracować na naszych polach, a  bhumiharów jest za mało, by mogli je sami uprawiać. Gdy haridźanowie mijają nas na drodze, mówią: „Jeszcze się z wami policzymy” albo „Skończycie tak samo jak wasi bracia”. Ci podli ludzie cieszą się z  tego, co się stało. Upaśli się i  udają braminów. A bhumiharów co wieczór o zmierzchu ogarnia strach. Co noc śnią mi się koszmary. Mogą przyjść znowu. Co by miało ich powstrzymać? Mają po swojej stronie policję i rząd Lalu Prasada Yadava. Ta masakra to jego dzieło. – W jakim sensie? – Lalu pochodzi z niskiej kasty – tłumaczył Ashok. – Zawsze podjudza tych nićla, by się przeciw nam buntowali. Gdy przyjechał tu po masakrze, przywitaliśmy go kamieniami. Codziennie modlimy się, by stracił swój urząd. –  Czy w  tych nowych domach nie czujecie się choć trochę bezpieczniej? – spytałem. – Nasze domy są wytrzymałe – odparł Ashok. – Ale my jesteśmy bezbronni. Nie możemy całymi dniami przesiadywać w domu. Musimy żyć normalnie. Poganiacze odprowadzali bawoły do wsi na dojenie. Obok nas kobiety rozpalały ogniska z  krowiego łajna i  zaczynały gotować posiłek. Nastało popołudnie. Przypomniałem sobie o  ostrzeżeniach, by wracać do Patny przed wieczorem i unikać dróg po zmierzchu. –  Rząd nie zapewni nam ochrony – rzucił Ashok, gdy wracaliśmy do samochodu. – Jesteśmy zdani na łaskę opatrzności. Nastał wiek demona Kali, era zniszczenia. Niższe kasty powstają. Wszystko ulega rozpadowi.

W  końcu w  roku 1994, po pięciu latach spędzonych w  Delhi, wyjechałem. Zebrałem swoje graty i  udałem się na Bliski Wschód z  zamiarem napisania książki. Gdy dwa i pół roku później wróciłem na subkontynent, zorientowałem się, że pod moją nieobecność dokonała się tu cicha rewolucja społeczna, w  której wyniku władza trafiła w  ręce polityków z  niższych kast. Proces ten rozpoczął się w Biharze od Lalu Prasada Yadava, polityka, którego mieszkańcy

Barry obarczali winą za masakrę. Ponieważ Lalu w dużej mierze uosabiał to, co działo się teraz w Indiach, postanowiłem pojechać do Biharu i go poznać. Dochodząc po raz pierwszy do władzy w  1991 roku, Lalu wciąż był mało ważną postacią na politycznej scenie północnych Indii, choć w  stanie Uttar Pradeś odbywała się wówczas podobna rewolucja. Establishment nadal składał się z wyższych kast: Nehru, jego córka Indira Gandhi i jej syn Rajiv, wszyscy byli braminami, podobnie jak następca Rajiva na stanowisku przewodniczącego Partii Kongresowej i  premier Narasimha Rao. Na pół wieku indyjskiej niepodległości przypadają czterdzieści cztery lata bramińskich rządów. Kszatrijowie (drugi poziom w  piramidzie kastowej) reprezentowani przez V.P. Singha (1989–1990) i Chandrę Shekhara (1990–1991) rządzili w tym czasie przez dwa lata, a  ministrowie z  niższych i  średnich kast byli u  władzy przez niecałe cztery. Lalu był synem pasterza z  niskiej kasty. W  Biharze lat sześćdziesiątych i  siedemdziesiątych mężczyzna taki jak on miał małe szanse, by zdobyć wykształcenie i odegrać choćby drobną rolę w polityce. Mimo że niskie kasty, niedotykalni i ludy plemienne, stanowiły aż 73 procent ludności Biharu, w 1962 roku ponad 60 procent członków Zgromadzenia Ustawodawczego pochodziło z dwóch wyższych kast, a z niższych mniej niż 7 procent. Jednak od początku lat osiemdziesiątych kasty niższe zdobywały coraz większe wpływy. Po wyborach powszechnych 1984 roku w parlamencie zasiadało dwudziestu pięciu posłów z  wysokich kast, w  tym siedmiu braminów. W  1989 roku liczba ta spadła do osiemnastu, braminom udało się jednak utrzymać swoje siedem mandatów. W 1991 roku, czyli wtedy gdy do władzy doszedł Lalu, zastępując kszatriję na stanowisku szefa rządu stanowego, liczba posłów z wysokich kast zmniejszyła się do dziesięciu, a wśród nich był tylko jeden bramin. Od 1989 do 1991 roku Partia Kongresowa nie była w stanie wystawić ani jednego bramina. W  Zgromadzeniu Ustawodawczym Biharu nastąpiło równie dramatyczne przetasowanie. Obecnie tylko 10,2 procent członków pochodzi z  dwóch wyższych kast, a z niskich aż 52,5 procent. Poglądy polityczne Lalu ukształtowały doświadczenia z dzieciństwa, kiedy to w rodzinnej wsi traktowany był przez członków wyższych kast jak popychadło. Od początku swojej kariery zażarcie krytykował braminów i  odrodzenie hinduistyczne, które na wielu obszarach przyczyniało się do kostnienia systemu

kastowego. „Walczymy przeciwko tym, którzy noszą święty sznur [czyli braminom] – powiedział swoim zwolennikom. – Przez całe stulecia kapłani bogacili się na ogłupianiu mieszkańców wsi. A ja im teraz mówię, że jeśli nie chcą umrzeć z głodu, muszą się sami nauczyć wypasać bydło i je doić”. Innym razem przyznał się publicznie, że nie wierzy w  bóstwa hinduistycznego panteonu. „Rama powinien ukarać żądnych krwi fundamentalistów, o  ile w ogóle istnieje. Ale raczej nie istnieje. Gdyby istniał, biedacy nie padaliby jak muchy, nie byłoby takiej nędzy, takiej niezgody...” W  państwie tak przesiąkniętym religijnością jak Indie tego rodzaju jawny antybramiński ateizm był postawą zupełnie nową, zwłaszcza na północy kraju. Mimo to ku ogólnemu zdumieniu okazała się ona skuteczna. W  wyborach powszechnych 1991 roku Lalu – popierany przez biedotę, bezkastowców i  prześladowaną społeczność muzułmańską – doszedł do władzy bezprecedensową większością głosów. W  wyborach 1996 roku elektorat Lalu nieco się skurczył, ale politykowi udało się utrzymać władzę mimo coraz bardziej oczywistych dowodów, że jego rząd jest na wskroś skorumpowany i uprawia szabrownictwo na skarbie państwa. Zasłynął zwłaszcza domniemaną defraudacją wysokich dotacji na rolnictwo, o  której prasa pisała jako o  „wielomilionowym szwindlu na paszy”. Zarzuty korupcji dotyczyły także rodziny premiera. Pomimo słabnącego poparcia Lalu zdobył wysoką pozycję we władzy państwowej i  udało mu się wejść do rządzącej koalicji. To zaś, co się stało w  Biharze w  1991 roku, powtórzyło się w  innych częściach Indii podczas wyborów roku 1996, kiedy to niższe kasty rolnicze przejęły kontrolę nad rządami stanowymi, a  kandydaci elity stracili poparcie. H.V.  Deve Gowda, rolnik z Karnataki, pochodzący ze średniej kasty i popierany przez różne partie regionalne, zastąpił Narasimhę Rao na stanowisku premiera. Bihar wyznaczył trend, a reszta kraju poszła jego śladem. Istnieją dwie teorie na temat skutków tej rewolucji społecznej. Pesymiści przekonują, że podczas gdy zanglicyzowana elita bramińska wydała z  siebie przywódców formatu Jawaharlala Nehru i  Indiry Gandhi, dojście do władzy niższych rolniczych kast zaowocowało wyłonieniem się „elity” składającej się z  półanalfabetów, wioskowych bandytów pokroju Lalu i  jego odpowiedników w  Uttar Pradeś, takich jak Mulayam Singh Yadav, drugorzędny zapaśnik

i  domniemany mafijny boss, który wkroczył teraz na scenę polityczną jako minister obrony. Wielu podobnych mu nieokrzesańców ledwo potrafi się podpisać i  nie pozostawia złudzeń, że rozumie subtelności międzynarodowej dyplomacji i ekonomii. Z drugiej jednak strony dekada dominacji braminów w polityce wyniosła do władzy takich ludzi, jak Rajiv Gandhi, który mimo całej swej ogłady nie potrafił nawet płynnie mówić w hindi, a już na pewno nie miał pojęcia o realiach życia na wsi, gdzie mieszka 80 procent Hindusów. Dziesięć lat wcześniej na delhijskich przyjęciach co druga osoba należała albo do grona znajomych premiera, albo do rządu. Teraz nagle okazało się, że nikt w Delhi nie zna nikogo ze świata polityki. Wielka rewolucja demokratyczna przeszła niemal niezauważona, pozostawiając wielkomiejską zanglicyzowaną elitę na marginesie indyjskiej sceny politycznej. Jak ujął to Mulayam Singh Yadav, obejmując swoje rządowe stanowisko: „Po raz pierwszy władza trafiła w  ręce społecznie upośledzonych i prześladowanych i wykorzystamy to do polepszenia ich losu”. Taką intencję wyraził również Lalu. Na razie jego sukces polityczny nie przyczynił się do zauważalnej poprawy sytuacji niskokastowej biedoty, ale bez wątpienia dodał jej pewności siebie. Niskie kasty nie chcą już tkwić na samym dole hierarchii społecznej i  nie pozwalają traktować się braminom jak obywatele drugiej kategorii. Lalu rozbudził w  nich świadomość polityczną, podobnie jak w  latach sześćdziesiątych Ruch na rzecz Praw Obywatelskich w Afroamerykanach. Dojście do władzy polityków z  niskich kast przyczyniło się także do spowolnienia ruchu odnowy religijnej hinduizmu, bo ukazało masom, jak niewiele zyskają, opowiadając się za hinduistyczną teokracją zdominowaną przez kasty, które ciemiężyły je przez tysiąclecia. Pod koniec 1992 roku, po zniszczeniu meczetu Babri w  Ajodhji, przez Indie przetoczyła się fala hinduistyczno-muzułmańskich zamieszek i  nawet spokojny dotąd Bombaj, gospodarcza stolica Indii, stanął w ogniu. W Biharze, o dziwo, panował jednak spokój. Po serii jednoznacznych gróźb skierowanych pod adresem co bardziej krewkich funkcjonariuszy biharskiej policji Lalu zdołał powstrzymać antymuzułmańskie pogromy, które w  innych częściach Indii zebrały żniwo w postaci dwóch tysięcy ofiar.

Indyjska polityka w  ogóle jest nieprzewidywalna, ale to, że wywodzący się z  niskiej kasty półanalfabeta sprawujący funkcję premiera najbardziej skorumpowanego i  zacofanego stanu zostanie orędownikiem ideału świeckich i  demokratycznych Indii w  stylu Jawaharlala Nehru, było chyba najbardziej nieoczekiwanym wydarzeniem we współczesnej historii subkontynentu.

Im więcej czytałem o  Biharze, tym bardziej było dla mnie oczywiste, że to Lalu jest kluczem do zrozumienia, co się tam dzieje. Dodzwonienie się z Delhi do Biharu okazało się jednak niemożliwością – łatwiej połączyć się z  Wielką Brytanią odległą o  paręnaście tysięcy kilometrów. Musiałem zdać się na los i zarezerwować lot do Patny bez umówienia się wcześniej na wywiad. Szczęście mi jednak sprzyjało, bo Lalu przemawiał akurat na wiecu w Delhi i wracał do stolicy stanu tym samym lotem co ja. Pierwszym tego zwiastunem była półgodzinna zwłoka spowodowana oczekiwaniem na spóźnialskiego pasażera. W  końcu Lalu paradnym krokiem tryumfatora wmaszerował na pokład. Towarzyszyła mu połowa rządu. Był to niski, krępy mężczyzna z  posiwiałymi włosami obciętymi na wczesnego beatlesa. Zarezerwował dla siebie cały pierwszy rząd, a  jego asystenci, posłowie i  ich ochroniarze zajęli dalsze siedem. Wszyscy byli potężnej budowy i  sprawiali nieco złowrogie wrażenie. Ubrani byli w  białe bawełniane, ręcznie tkane tradycyjne stroje, które dawniej symbolizowały przymierze Mahatmy Gandhiego z  ubogimi, teraz jednak, gdy włókna syntetyczne są dużo tańsze, stanowiły ostentacyjne insygnia władzy politycznej. Opóźnienie, grupowa rezerwacja i  ostentacja, z  jaką Lalu rozłożył się na siedzeniach wzorem zdemoralizowanego cesarza Rzymu, stanowiły doskonałą ilustrację tego wszystkiego, co dotąd o  nim słyszałem, i  jego, delikatnie mówiąc, mało idealistycznej postawy wobec polityki. Chcąc dopchać się na szczyt, musiał grać według reguł obowiązujących w  Biharze, a  w  ostatnich wyborach jeden z  posłów przyznał w  oficjalnej wypowiedzi, że „bez stu uzbrojonych ludzi nie ma po co w  ogóle startować”. Aby zostać premierem, trzeba mieć do dyspozycji więcej oprychów i więcej broni niż rywale. Lalu nie wyróżniał się na tym tle niewinnością.

Jednak w  tym najbardziej bezrządnym i  zanarchizowanym stanie w  Indiach jego rządy okazały się dość skuteczne. Opisując władzę nowego premiera, pewien emerytowany urzędnik administracji państwowej zacytował Ćanakję, indyjskiego Machiavellego (ok. 300 p.n.e.): „Według Ćanakji Indiami da się rządzić tylko za pomocą strachu. Lalu sieje postrach. Lubi występować w  roli prostego wieśniaka, ale to cwaniak kuty na cztery nogi. Człowiek skory do przemocy. Nikt nie ośmieli się ignorować jego poleceń”. Najwyraźniej towarzystwo na przodzie samolotu było oczarowane swoim przywódcą. Mężczyźni otoczyli premiera, pochylali się nad nim, kucali przed nim i  zaśmiewali się z  jego dowcipów. Gdy w  końcu udało mi się przekonać jednego z  posłów, żeby przedstawił mnie swojemu liderowi, mężczyzna najpierw dosłownie ukląkł przed Lalu, a  dopiero potem wyjaśnił mu, kim jestem. Lalu nawet nie mrugnął. Gestem dał mi do zrozumienia, bym usiadł obok niego – poseł wciąż nie wstawał z  klęczek – i  spytał, czym może mi służyć. Poprosiłem o rozmowę. Nonszalanckim machnięciem ręki przywołał sekretarkę, która wyznaczyła mi audiencję o wpół do szóstej po południu. – Ale – dodał Lalu – możemy zacząć już teraz. – Tutaj? W samolocie? – Dlaczego nie? Lądujemy dopiero za dziesięć minut. Spytałem Lalu o  dzieciństwo. Okazało się, że ten temat to woda na jego młyn. Rozsiadł się wygodnie, kładąc nogi na dwóch sąsiednich siedzeniach. –  Ojciec był drobnym rolnikiem – zaczął, drapiąc się po jądrach z  bezceremonialną gorliwością stuprocentowego kmiota. – Zajmował się krowami i  bawołami feudałów z  wyższych kast. Miał też trzy akry własnej ziemi. Był analfabetą, nosił dhoti i przez całe życie nie dorobił się nawet pary butów. Matka, też niepiśmienna, handlowała mlekiem i  twarogiem. Mieszkaliśmy w  chacie z  gliny i  słomy, bez okien i  drzwi. Do środka mogły wchodzić psy, koty i  szakale. Było nas siedmioro, sześciu braci i  siostra. Zawsze brakowało nam pieniędzy. Gdy podrośliśmy, poszliśmy paść bawoły. Potem dwóch starszych braci wyjechało do miasta [do Patny]. Znaleźli robotę w gospodarstwie nieopodal lotniska. Zarabiali po dziewięćdziesiąt cztery pajsy na dzień [równowartość pięciu pensów]. Gdy zaoszczędzili trochę pieniędzy,

ściągnęli mnie do Patny i posłali do szkoły. Miałem dwanaście lat. Nie znałem nawet liter. –  Jak byliście traktowani przez wyższe kasty w  pana rodzinnej wsi? – spytałem. Lalu parsknął śmiechem. Pozostali posłowie, którzy obsiedli nas teraz dookoła i  w  nabożnym skupieniu słuchali słów swojego lidera, zawtórowali głośnym rechotem. –  Przez całe życie byłem bity i  lżony przez feudałów – powiedział Lalu. – Karali mnie z  byle powodu. Ponieważ pochodziliśmy z  kasty jadawów, nie wolno nam było nawet przycupnąć na krześle, mogliśmy siedzieć tylko na ziemi. Pamiętam te wszystkie upokorzenia. A  teraz tak się złożyło, że to ja siedzę na krześle, a oni na glebie. Zamierzam dać im nauczkę. Nie żebym ich nienawidził – dodał. – Ale trzeba zmienić... – zamilkł na chwilę, szukając właściwego słowa – ich nastawienie. Od półwiecza jesteśmy niepodległym państwem, a  w  systemie kastowym nic się nie zmieniło. Nie ma sprawiedliwości społecznej. Trzeba skończyć z  kastami. Chcę, by ludzie z  różnych kast mogli się ze sobą żenić. Ale bramińscy kapłani na to nie pozwolą. – Jak zamierza pan obalić system działający od trzech i pół tysiąca lat? Czy to nie fundament hinduizmu? – Ale zły fundament – skwitował Lalu. – Trzeba się z nim rozprawić. Samolot krążył już nad Patną. W  dole wiła się zielona wstęga Gangesu, po jednej stronie okalając miasto, a  za ghatami wypływając na żyzne równiny Biharu. – Niech pan wraca na swoje miejsce – rzucił Lalu szorstko. – Porozmawiamy po południu.

Nikt nigdy nie zachwalał mi Patny jako rajskiego zakątka, ale dopiero gdy przyjechałem tu po raz drugi, uświadomiłem sobie, że nie miałem pojęcia, jak źle się sprawy mają. Gdy wjeżdża się od strony przedmieść, pierwsze, co rzuca się w  oczy, to stojące przy chodnikach rudery kryte szmatami. Rozrastają się

w  slumsy otoczone górami śmieci. Wokół kozy, świnie, psy i  dzieci walczą o resztki żywności. Im dalej w głąb, tym gorzej. Wzdłuż drogi biegną otwarte kanały, przy których tkwią wymizerowani uciekinierzy z  dotkniętych głodem wsi. Między rikszami przebiegają szczury wielkości kotów. Bihar jest jednym z  ostatnich rejonów subkontynentu, który wpasowuje się w  obraz Indii prezentowany na plakatach Oxfamu – sami żebracy, kaleki i  przeludnione szpitale dla trędowatych. „Prześlij 10 funtów i  pomóż Sicie odzyskać wzrok...”. Prawda jest jednak taka, że po pięćdziesięciu latach niepodległości Indie są siódmą potęgą przemysłową na świecie, z  liczną, zamożną i przedsiębiorczą klasą średnią. Duża część południowo-zachodnich Indii zdaje się zmierzać ku przyszłości gwarantującej względną prosperity, opiekę zdrowotną i  podstawową edukację. Bihar przeważa szalę w  drugą stronę, ciągnąc północ kraju z  powrotem ku średniowieczu. Jednym z  nielicznych opłacalnych biznesów jest tu produkcja podrabianych leków – grudek soli udających aspirynę i bryłek cukru udających antybiotyki. Na tym polu jest wręcz liderem w całej Azji Południowej. Ostatnio biharski biznes podróbczy rozwinął się, wprowadzając na rynek podrabianą pastę do zębów o  nazwie Colfate, składającą się głównie z  kredy. Poza tym jednak, mimo wyjątkowo żyznych i bogatych w minerały ziem, Bihar pozostaje jednym z najbiedniejszych stanów w Indiach. Gospodarka jest tu w  zastoju, a  przestępczość rośnie lawinowo – między styczniem a  czerwcem 1997 roku odnotowano 64  085 brutalnych przestępstw (w  tym napady z  bronią, grabież, wywoływanie zamieszek, zabójstwa). W  liczbie tej zawiera się 2625 zabójstw, 1116 porwań i  127 uprowadzeń dla okupu, co oznacza, że w Biharze mordowanych jest czternaście osób dziennie, a co cztery godziny porywany jest człowiek. Bez względu na obrany wskaźnik dobrobytu czy rozwoju Bihar zawsze zatryumfuje na ostatnim miejscu, z  najniższym poziomem piśmienności, najwyższą liczbą zgonów w  aresztach policyjnych, najgorszymi drogami, największą przestępczością, najmniejszą liczbą kin. Krajowy przychód na głowę wynosi tu mniej niż pół indyjskiej średniej. Całkiem niedawno przez stan przeszła klęska głodu. Bihar degenerował się od dawna, a teraz popada w anarchię. W  dniu, w  którym poleciałem znów do Patny, na pierwszej stronie biharskiego wydania „Hindustan Times” wydrukowano sześć historii

zasługujących na uwagę – każda na swój sposób potwierdzała diagnozę o  upadku rządu stanowego. Plemiona żądające utworzenia niezależnego stanu na wzgórzach południowego Biharu właśnie zaatakowały kopalnię i  wyniosły z  niej „prawie sześćset kilo nitroglicerynowych materiałów wybuchowych, ponad tysiąc detonatorów i tysiąc pięćset metrów kabli zapłonowych”. Niżej zamieszczono opis strzelaniny, w  której policja zabiła „notorycznego przestępcę poszukiwanego za liczne napady i  rozboje, w  tym porwanie właściciela Gupta Biscuit Company”. Pod spodem widniał artykuł o  tematyce politycznej, w  którym partia opozycyjna zarzucała rządowi Biharu „ignorowanie zagrożenia klęską głodu”. Według kolejnego tekstu zatytułowanego Wzrost przestępczości w  Muzaffarpurze w  stu szesnastu zamieszkach, które przetoczyły się przez miasto w  ciągu ostatnich trzech miesięcy, aresztowano tysiąc czterystu trzydziestu siedmiu przestępców. Na dole strony przeczytałem o  inicjatywie wskrzeszenia dogorywającego przemysłu turystycznego: planowano powołanie paramilitarnej Gwardii Ochrony Turystów, zapewniającej zbrojną eskortę każdemu Japończykowi, który odważy się złożyć wizytę w Bodh Gai, miejscu oświecenia Buddy. Jednak najbardziej szokująca historia dotyczyła zajść na Uniwersytecie Patnijskim. Rozeźleni studenci „podpalili policyjnego jeepa i  zdewastowali samochód rektora”. Cóż ich tak oburzyło? Obniżki stypendiów? Nic z  tych rzeczy. „Według relacji rektor, składając niezapowiedzianą wizytę w  centrum egzaminacyjnym, odkrył, że wszyscy studenci stosowali niedozwolone metody. Zarządził kontrolę osobistą, podczas której u  egzaminowanych znaleziono w sumie dwa jutowe worki ściąg, notatek i książek... Bezczelni studenci wyszli z  sali egzaminacyjnej i  zaczęli niszczyć wszystko, co znalazło się na ich drodze”. Tego samego popołudnia odwiedziłem rektora, by sprawdzić, czy doniesienia prasowe nie są przesadzone. Profesor Mohinuddin był niskim żylastym mężczyzną w ciężkich okularach w czarnych oprawkach. Twierdził, że dopiero pojawienie się prasy powstrzymało eskalację przemocy. Studenci złapani na gorącym uczynku ciskali w  niego ławkami i  krzesłami, aż zmuszony był schować się w  budce policyjnej obłożonej workami z  piaskiem. Jednak mimo ochrony sześciu policjantów studenckiej ciżbie rzucającej prowizorycznymi

bombami zapłonowymi udało się wygonić rektora z  kryjówki. Potem, jakby tego było mało, zaczęli mu grozić śmiercią. „Całe szczęście, że jestem wdowcem – powiedział profesor. – Muszę się bać tylko o siebie”. Niedaleko od domu profesora mieszkał Uttama Sengupta, wydawca patnijskiego „Times of India”. Tak jak jego sąsiad akademik, pan Sengupta miał za sobą ciężki tydzień. Dwa dni wcześniej ktoś strzelił w  jego kierunku na chybił trafił z obrzyna. Śrut trafił w tylne drzwi jego starego fiata. Sengupcie nic się nie stało, ale zdarzenie to nim wstrząsnęło. Jego zdaniem Bihar był w stanie agonii. Wiele problemów brało się stąd, że zbankrutowany rząd nie był w  stanie zapewnić ludziom podstawowych warunków bytowych. Państwowe Przedsiębiorstwo Energetyczne [The National Thermal Power Corporation] zagroziło ostatnio, że jeśli nie dostanie swoich należności, odetnie prąd w  całym stanie. W  patnijskim szpitalu skończyły się leki, materiały opatrunkowe i pościel. Jedyny aparat RTG w mieście nie działał od roku – brakowało funduszy na zakup nowych części. Nocami ulice pogrążone były w  ciemnościach, bo w  latarniach nie było żarówek. (Pisarz Arvind Das zbadał tę sprawę szczegółowo i  obliczył, że miasto potrzebowało ich sześć tysięcy. Raz jeden podczas Diwali, hinduistycznego festiwalu świateł, udało się zebrać całe dwa tysiące dwieście, ale normalnie tylko niewielka część tej liczby była w  użytku. Od czasu do czasu prywatni przedsiębiorcy zrzucali się, by zapewnić oświetlenie na jednej z  ulic, ale poza tymi wyjątkami codziennie po zmroku w  Patnie, ponadmilionowym mieście, panowały średniowieczne ciemności). W Patnie jest źle, stwierdził pan Sengupta, ale na wsiach – wprost tragicznie. Poza granicami stolicy nie było prądu, mimo że biharskie kopalnie zaopatrują w węgiel prawie cały kraj, a bez elektryczności przemysł przestał się rozwijać. Zaprzestano budowy dróg. Transport publiczny nie funkcjonował. Na wsiach edukacja w  zasadzie nie istniała i  szerzył się analfabetyzm – od 1981 roku liczba dorosłych niepiśmiennych wzrosła z trzynastu do piętnastu milionów. Kryzys ma przede wszystkim dwa skutki – mówił pan Sengupta. – Pierwszy jest taki, że ci, którzy mogli – uczciwi, bogaci i zdolni – pouciekali daleko stąd. A  drugi taki, że ci, którzy zostali, musieli sobie jakoś radzić. Wiązało się to z szemraną prywatyzacją. Ponieważ rząd nie zapewniał już ani elektryczności, ani opieki zdrowotnej, ani edukacji, ludzie starali się o  nie we własnym

zakresie. Klasa średnia mieszkająca w  blokach zrzucała się na zakup generatorów. Jak grzyby po deszczu wyrastały prywatne firmy przewozowe i kliniki. Prywatyzacja nie ograniczała się tylko do miast. Na obszarach wiejskich co bogatsi rolnicy zaczęli budować własne drogi, by dojeżdżać na targ. Wobec braku przewoźników państwowych do użytku wróciły lektyki. Czterej mężczyźni, których podczas swojej ostatniej wizyty w  Biharze spotkałem na drodze do Barry, byli braćmi i właśnie wracali po odtransportowaniu klientki do jej krewnych w  pobliskiej wsi. Powiedzieli, że sami skonstruowali lektykę i teraz zarabiają na niej więcej niż na uprawianiu roli. Wszystko to brzmiało uroczo, ale sytuacja stała się złowroga, gdy ludność wzięła w  swoje ręce utrzymanie prawa i  porządku. To posiadacze ziemscy pierwsi zaczęli rekrutować gangi uzbrojonych bandytów, z  początku po to, by uciszyć niezadowolonych pracowników. W  odpowiedzi biedota przeszła do kontrofensywy, organizując się w  grupy partyzanckie i zbrojąc u  miejscowych kowali. Prywatne armie feudałów i  rywalizujące z  nimi maoistyczne bojówki kontrolowały teraz wielkie obszary. Gdy delhijskie gazety piszą o zamieszkach i potwornościach zdarzających się w  Biharze, ze szczególnym upodobaniem podkreślają zacofanie tej części państwa. Potrzebny jest rozwój: więcej dróg, więcej szkół, więcej ośrodków planowania rodziny. Obserwując jednak, jak przemoc rozlewa się z  Patny na resztę północnych Indii, można odnieść wrażenie, że Bihar nie jest w tyle, tylko w awangardzie, i wyznacza trend dla reszty kraju. W bardzo dosłownym sensie można go nazwać jądrem ciemności, z którego przemoc i anarchia przetaczają się na resztę subkontynentu fala za falą. Do pierwszych oficjalnie stwierdzonych manipulacji wynikami wyborów doszło właśnie w  Biharze w  1962 roku. Trzydzieści lat później zjawisko to upowszechniło się w  całym kraju. Także w  Biharze w  wyborach 1980 roku pospolici przestępcy po raz pierwszy zdobyli mandaty poselskie. Teraz to rzecz normalna w całych Indiach. Choroba tocząca Bihar jest tak ciężka i  zaraźliwa, że stawia pod znakiem zapytania cały indyjski cud ekonomiczny. Wszyscy zadają sobie jedno pytanie: czy dobrobyt Południa i  Zachodu weźmie górę nad zgnilizną moralną rozprzestrzeniającą się ze Wschodu? Mało kto ma wątpliwości, że jeśli „efekt Biharu” – korupcja, bezprawie, grasujące bojówki kastowe i  niewydolność

rządu – przeważy pozytywne trendy, to – cytując Uttama Senguptę – „Przy tym, co może wydarzyć się w Indiach, tragedia w Jugosławii to pryszcz”.

Wszyscy, z  którymi rozmawiałem wtedy w  Patnie, zgadzali się co do jednego: biharskiej przemocy winna jest w dużej mierze dezintegracja systemu kastowego. Jednym z  obszarów najbardziej dotkniętych tą chorobą są tereny wiejskie wokół Barry, czyli dystrykt Dźehanabadu na południe od Patny. Działają tam dwie rywalizujące ze sobą bojówki: Savarna Liberation Front, który reprezentuje interesy bhumiharów, feudałów pochodzących z  wyższych kast, i  Maoist Communist Centre, popierany przez część niższych kast i  niedotykalnych, uprawiających pola bhumiharów. Bhumiharowie co tydzień urządzają „polowania na haridźanów” – wyruszają konwojem jeepów, żeby „dać przykład” i  urządzić masakrę „tym bezczelnym niedotykalnym”; w odwecie niedotykalni zakradają się nocą i ucinają głowę jednemu czy dwóm swoim ciemiężycielom. Policja robi niewiele, by zapewnić bezpieczeństwo. Podobne walki miały miejsce na całej szerokości Biharu i stanowiły idealne warunki, w których przestępcy mogli zyskać władzę polityczną. Anand Mohan Singh najpierw zasłynął jako obrońca wyższych kast przed Pappu Yadavem, posłem pochodzącym z  nizin i  obwinianym o  przestępstwa kryminalne. Ten ostatni zdobył mandat, organizując partyzantkę niskokastowców przeciw wysokokastowym feudałom i  wprowadzając biharską wersję czystek etnicznych, dzięki którym „wyplenił” ze swojego okręgu wyborczego rodziny radźpuckie i  bramińskie. W  czerwcu 1991 roku, gdy Yadav pochłonięty był pracą, wytoczono przeciw niemu trzy akty oskarżenia o  zabójstwo i  na mocy ustawy o  bezpieczeństwie narodowym aresztowano za doprowadzenie do „wojny domowej”. W  obecnym parlamencie jest posłem dystryktu Purnea na północy Biharu. Im bliżej się temu przyjrzeć, tym wyraźniej widać, że to właśnie nienawiść kastowa, coraz częściej prowadząca do walk, jest źródłem większości problemów tego stanu. Niższe kasty, tak długo prześladowane, chcą teraz zaznaczyć swoją pozycję, a  wyższe przechodzą do kontrofensywy, próbując

utrzymać status quo. Do rozbudzenia świadomości kastowej na każdym poziomie społeczeństwa przyczyniło się też wprowadzenie puli miejsc pracy zarezerwowanych dla niższych kast. Proporcje rezerwowanych miejsc pracy są inne w  różnych stanach i  wynoszą od 2 procent w  Harijanie do 65 procent w  Tamilnadzie, ale nie ulega wątpliwości, że w  całych Indiach zaczyna się wielka rewolucja społeczna. Jest to szczególnie zauważalne w  instytucjach takich jak Indyjska Administracja Państwowa [Indian Administrative Service], gdzie przed wprowadzeniem parytetu bramini, stanowiący 5 procent populacji, zajmowali 58 procent miejsc. W  latach sześćdziesiątych i  siedemdziesiątych wykształceni Hindusi byli przekonani, że kasty tracą na znaczeniu. Teraz nagle stanęły w centrum uwagi całego narodu, być może jako najpilniejszy problem polityki wewnętrznej.

Gdy zjawiłem się tamtego popołudnia w rezydencji premiera, zastałem Lalu na zewnątrz, siedzącego z  nogami opartymi na stole. Otaczał go krąg tych samych osiłków i  lizusów. Ich obecność przypomniała mi o  incydencie w pociągu, w którym jeden z posłów Lalu pobił urzędnika. Spytałem, czy to, co pisano w gazetach, to prawda. –  Niech pan spyta tego, kto za to odpowiada – odparł Lalu. Zamachał ręką w kierunku jednego z posłów siedzących po jego lewicy. – To Mumtaz Ansari. Ansari, wąsaty chuderlawy mężczyzna w białym pyjama, zachichotał. –  Wymysły – rzucił z  szerokim uśmiechem. – Kompletne banialuki. Propaganda wrogów. – To ludzie z jego partii pobili tego człowieka – wyjaśnił Lalu. – Ansari nie miał z tym nic wspólnego. – A więc jednak go pobito? – Ot, dostał kilka kuksańców – skwitował Ansari. – Nie zachowywał się jak trzeba. – Jakie podjęliście działania? – spytałem Lalu. – Powiedziałem swoim posłom: „Nie wolno tak postępować. Ten kraj należy do obywateli, a my im służymy”.

– Tylko tyle? – Nie pochwalam tego, co się stało – odparł Lalu, uśmiechając się od ucha do ucha. – Udzieliłem panu Ansariemu nagany. Lalu i Ansari parsknęli śmiechem. Lalu dopił herbatę, wylał osad przez ramię i rzucił filiżankę na trawę, dając znak służącemu w turbanie, by ją sprzątnął. – Proszę ze mną – powiedział, wstając. – To tylko drobny incydent. Pokażę panu posiadłość. Zanim zdążyłem zaprotestować, wziął mnie pod rękę i zaczął oprowadzać po czymś, co dawniej było zadbanym ogrodem różanym w rezydencji brytyjskiego gubernatora. Z wyjątkiem skrawka trawnika na tyłach budynku cała posiadłość została zaorana i  zamieniona na rzędy pól. Po jednej stronie była sadzawka rybna i ule, po drugiej mleczarnia, klatki z królikami i obory. Pośrodku ciągnęły się akry schludnych poletek obsadzonych chilli, szpinakiem i ziemniakami. – To satthu – oznajmił Lalu. – Doskonały na wiatry. – Kto to wszystko zjada? – spytałem. – Ja z żoną i resztą rodziny. My, ludzie ze wsi, lubimy świeże warzywa. A jak co zostanie, oddajemy biednym. Gdy oglądaliśmy nową młocarnię obsługiwaną przez jednego z  jego kuzynów, Lalu perorował o  zdominowanym przez braminów establishmencie politycznym. – Obie, BJP [Bharatija Dźanata Party] i Kongres, są bramińskie – powiedział. – Zacofane kasty nie mają powodu, by na nie głosować. W  Biharze już sobie z tego zdano sprawę. Niedługo uświadomią to sobie wszędzie. Poparcie dla tych partii wyparuje jak kałuża w  letni dzień. Zacofane kasty powstaną – dodał, odprowadzając mnie do samochodu. – Już się budzą i zaczynają domagać praw. Zobaczy pan, przełamiemy ich... W mroku bramy Lalu perorował jak na wiecu. – Będziemy mieć zalew głosów – powiedział. – Nikt nas nie skontroluje. Kierowca najwyraźniej się niecierpliwił – miało się ku zmierzchowi, a chciał wrócić do hotelu przed zachodem słońca. Nawet w  Patnie, powiedział, przebywanie na drogach po zmroku to szaleństwo.   POSTSCRIPTUM

Chociaż wielu ważnych świadków poniosło śmierć w  tajemniczych okolicznościach, zanim policja zdążyła ich przesłuchać, wiosną 1997 roku Indyjskie Centralne Biuro Dochodzeniowe zaczęło prześwietlać Lalu, gdy wyszła na jaw pełna kwota zdefraudowana przez jego administrację w  „przekręcie na paszę” – około tysiąca karor rupii, czyli sto osiemdziesiąt milionów funtów – suma niebagatelna pod każdą szerokością geograficzną, ale jak na indyjskie standardy niebotyczna. W maju 1997 roku Lalu został w końcu aresztowany. Gdy presja, by podał się do dymisji, stała się zbyt silna, z typową dla siebie bezczelnością zorganizował pucz – ustąpił ze stanowiska tylko po to, żeby władzę przekazać swojej żonie analfabetce, Rabri Devi. Ta nadal rządzi Biharem, gdy piszę te słowa. Pomimo skandali partia Lalu w wyborach powszechnych 1998 roku osiągnęła dużo lepsze wyniki, niż się spodziewano. Lalu był jednym z nielicznych starych wyg z  Dźanata Dal, które nie poniosły klęski wyborczej, i  udowodnił raz na zawsze, że w  oczach indyjskiego elektoratu wszyscy politycy są równie nieuczciwi i  nie ma sensu reagować na największe nawet szwindle. Lalu wystartował w  wyborach, gdy zwolniony za kaucją cały czas oczekiwał na proces, odzyskał mandat, mając za sobą zmniejszoną, ale wciąż wystarczającą liczbę głosów, a jego rząd, de facto rząd jego żony, odzyskał władzę w sojuszu z Kongresem. W  trakcie wyborów pomimo wyprowadzenia na ulicę całych pułków armii indyjskiej przemoc w  Biharze nasiliła się w  niespotykanym dotąd stopniu, a  używanie moździerzy i  min do wywarcia wpływu na wynik wyborów obrodziło pamiętnym nagłówkiem w  czasopiśmie „Statesman”: Wielu zabitych w  Biharze: policja rozbita w  pył. Rzeczywista liczba ofiar nigdy nie będzie znana, ale w  dniu wyborów śmierć poniosło ponad pięćdziesiąt osób, w  tym jeden z  kandydatów. Oskarżony o  morderstwo Behari Prasad otrzymał w  rządzie Lalu stanowisko ministra energetyki. Wedle doniesień ostatnio zrezygnował z urzędu, aby uniknąć aresztowania. Tymczasem anarchia w  Biharze pogłębiała się z  miesiąca na miesiąc. Tej zimy mój przyjaciel próbował dostać się z  Patny do północnego dystryktu Purnea, by zobaczyć cykl mogolskich pomników. Pierwszego dnia podróży w  pełnym słońcu uzbrojeni we włócznie, miecze i  broń automatyczną dakoici zatrzymali jego samochód na jednej z  krajowych dróg. Mojego przyjaciela

obrabowano z  pieniędzy, aparatów fotograficznych i  bagaży. Na szczęście przygotował się na taki obrót spraw i  niezrażony kontynuował podróż z dolarami, które przezornie ukrył w  skarpecie. Jednak trzydzieści kilometrów dalej zatrzymano go po raz drugi i po gruntownej kontroli osobistej pozbawiono pieniędzy, butów, skarpet i samochodu. Wracał do Patny boso na piechotę.

W księstwie Awadhu LUCKNOW, 1998

W  przededniu Wielkiego Buntu 1857 roku Lucknow, stolica księstwa Awadhu, była bez wątpienia największym, najbogatszym i  najbardziej cywilizowanym miastem w  Indiach. Jego wspaniała panorama, którą znaczyły pozłacane kopuły i  wieżyce, ogrody, szerokie aleje i  przestronne majdany – przywodziła podróżnikom na myśl Konstantynopol, Paryż, a  nawet Wenecję. Dworskie urdu i barokowa etykieta słynęły w całych Indiach z wyrafinowania, tancerki z  największego kunsztu, a  kuchnia z  wykwintności. W  sercu miasta rozlokował się dekadencki i rozpasany dwór. Opowieści o haremach liczących siedemset kobiet i  niezliczone nauć ucieleśniały płomienne fantazje całych pokoleń orientalistów. Wydaje się jednak, że w tym przypadku wyobrażenia nie różniły się zbytnio od hedonistycznej rzeczywistości. – Proszę spojrzeć – powiedział Mushtaq, ze smutkiem wskazując dachy – jak niewiele przetrwało... Staliśmy na dachu szkoły Mushtaqa w  Aminabadzie, jednej z  najstarszych dzielnic miasta, sercu starego Lucknow. Był chłodny, mglisty zimowy poranek; przez mgłę przebijały się wielkie, nabrzmiałe złocone kopuły meczetów i  imambara. Stadko gołębi, które krążyło nad kopułami, w  końcu przysiadło w  zagajniku tamaryndowców; na dachu małego kopulastego mogolskiego pawilonu nieopodal mały chłopiec puszczał latawca. Widok był oszałamiający – jedna z  najpiękniejszych panoram miejskich w  całym islamskim świecie – w oczy rzucały się jednak oznaki rozkładu. –  Widzi pan tę trawę? – Mushtaq wskazał wielką potrójną kopułę wspaniałego Dźama Masdźid. – Nie była usuwana od trzydziestu lat. A  tę popękaną fasadę? Dziś nie ma fachowców, którzy umieliby ją naprawić. Nawabowie sprowadzali rzemieślników i  budowniczych z  całych Indii i z zagranicy – rzemieślników z Taszkientu i Samarkandy, murarzy z Isfahanu

i  Buchary. Płacili im niebotyczne sumy. Teraz nikomu nawet nie przyjdzie do głowy, by odnowić te budowle. Zostawia się je, by zniszczały. Wszystko to zdarzyło się za mojego życia. Mushtaqa Naqviego poznałem dzięki znajomemu z Delhi, który poradził mi się z  nim skontaktować, gdy usłyszał, że planuję wyprawę do Lucknow. Mushtaq, powiedział, to jeden z ostatnich reliktów starego Lucknow. Ten poeta, nauczyciel i  pisarz zna miasto na wylot i  ku powszechnemu niedowierzaniu zdecydował się w  nim pozostać mimo tego wszystkiego, co się tu stało po odzyskaniu niepodległości. Jak się niebawem okazało podczas rozmów z moimi delhijskimi przyjaciółmi, zastrzeżenie „pomimo tego wszystkiego, co się tu stało” jest dodawane do każdego stwierdzenia na temat Lucknow, jakby to, że okres rozkwitu miasto ma dawno za sobą, było niekwestionowaną prawdą. Jego złoty wiek przypadł na XVIII stulecie, gdy u  władzy byli ekstrawaganccy nawabowie z Awadhu (zwanego też Oudh). Według jednego ze znawców tematu miasto było wówczas indyjską wersją Teheranu [sprzed rewolucji], Monte Carlo i  Las Vegas ze szczyptą Glyndebourne na dokładkę. Nawet po katastrofie roku 1857 i  krwawym odwecie Brytyjczyków Lucknow odrodziło się jako jedno z najwspanialszych miast Radżu. Podziałowi na Indie i  Pakistan w  roku 1947 towarzyszyła bezprecedensowa eskalacja krwawych porachunków w  każdym zakątku kraju. W  Lucknow, rozdartym na pół, jego hinduistyczno-muzułmańska kultura uległa nieodwracalnemu zniszczeniu. Jeszcze w  tym samym roku wykształcona arystokracja masowo wyemigrowała do Pakistanu, a  miasto zalali niemuzułmańscy uchodźcy z  Pendżabu. Przynieśli ze sobą zupełnie inną, agresywnie komercyjną kulturę, a  na muzułmanów, którzy zdecydowali się pozostać, patrzyli bardzo podejrzliwie – jako na niebezpiecznych fanatyków i pakistańską piątą kolumnę. Co zostało z dawnego Lucknow, z jego dworskiej elegancji i  wyrafinowania, zaczęło szybko i  niepohamowanie równać w  dół. Przestano zraszać drogi o  zmierzchu, odnawiać budynki, pielęgnować ogrody, a na niezamiatanych chodnikach zalegały kupy śmieci. Pięćdziesiąt lat później Lucknow znane jest nie tyle ze swojej kultury, ile z  obskurantyzmu, korupcji politycznej i  rażąco niekompetentnej administracji. Miasto, które dawniej uchodziło za najbardziej cywilizowane w  Indiach, którego obyczaje i język sprawiały, że reszta Hindusów czuła się jak prostaccy

plebejusze, szybko zyskało złą sławę jako tragicznie zacofane i  opanowane przez przemoc, z rosnącą w siłę mafią i skorumpowaną policją. –  Pewnie zauważył pan przygnębiające zmiany w  panoramie miasta – zwróciłem się do Mushtaqa, gdy spojrzeliśmy na wschód, na pozbawione uroku wieżowce górujące nad osiemnastowieczną zabudową śródmieścia. –  Przez ostatnie trzydzieści lat zatracono jakiekolwiek poczucie estetyki – odparł. – Kiedyś Lucknow nazywano Ogrodem Indii. Wszędzie rosły palmy, krzewy i  kwiaty. Teraz wszystko zalano betonem, a  reszta zamieniła się w slumsy. Widzi pan ten rozpadający się budynek? Mushtaq wskazał na ruiny niedaleko nas. Z niewątpliwie wspaniałej niegdyś budowli zostało kilka spiczastych łuków i  strzaskane kolumny. Z  trzech stron obstawiona była budami, a z czwartej znajdował się cuchnący zbiornik wodny. Na jego skraju, na górze śmieci, leżała krowa, przeżuwając trawę. –  Pewnie pan nie uwierzy – powiedział Mushtaq – ale w  czasach mojego dzieciństwa był to jeden z najpiękniejszych haweli w Lucknow. W jego centrum mieściła się wspaniała śis mahal [komnata luster]. Zajmował cały ten teren, gdzie teraz ustawiono budy, a ten ściek to był basen. Przychodziły tu popływać begam [arystokratki] z całego Aminabadu i Husajnabadu. Ze wszystkich stron rezydencję okalał ogród. Widzi pan tamten kłąb drutu kolczastego? Tam był zagajnik słodko pachnących drzew pomarańczowych. Potrafi pan to sobie wyobrazić? Spojrzałem jeszcze raz, próbując oczami imaginacji zobaczyć dawny splendor tego miejsca. – Ale najgorsze jest to – podjął Mushtaq – że zewnętrzny upadek miasta jest symbolem tego, co się dzieje w naszym wnętrzu – duchowej zgnilizny. – Co pan ma na myśli? – spytałem. –  Pod nawabami Lucknow przeszło renesans. Były to jednak ostatnie tchnienia indo-islamskiego geniuszu. Nawabowie byli cywilizowanymi i  tolerancyjnymi władcami – na przykład taki Wadźid Ali Szach, autor stu książek, wielki poeta i tancerz. Ale kultura Lucknow nie ograniczała się tylko do elity – nawet prostytutki cytowały wielkich perskich poetów, a  kierowcy tonga i kupcy na bazarach mówili najczystszym urdu i w całych Indiach słynęli z nienagannych manier.

– A dzisiaj? – Dziś grób naszego największego poety, Mira, przykrył nasyp kolejowy. To, co ocalało z  kultury, która go wydała, jest strasznie kruche. Po podziale Indii wszystko się zmieniło. Pozostali tu tylko muzułmanie drugiego sortu. Brak im wykształcenia i umiejętności, żeby konkurować z Pendżabczykami, którzy mają smykałkę do interesów i  ładnie oświetlone sklepy. Wszystko, co posiadali, szybko straciło wartość – właściciele pałaców i  haweli zostali ćaukidarami. Gdyby zobaczył pan dziś którąś z  begam, nie domyśliłby się pan nawet, kim jest. Utraciły całą swoją dumę, a  ich haweli stoją zaniedbane. Nigdy nie próbowały pracować – chybaby nie umiały. Nie zabezpieczały się na przyszłość, wiele z  nich żyje więc teraz w  skrajnej biedzie. Córki niektórych z  nich zmuszone są się prostytuować. – W sensie dosłownym? –  Tak. Opowiem historię, która wyciśnie panu łzy z  oczu. Pewna znana mi młoda, zaledwie osiemnastoletnia dziewczyna z  książęcej rodziny musiała się tym zająć. Kiedyś rikszarz zabrał ją w  czadorze do hotelu Clark’s, gdzie za pięćset rupii miała uprzyjemnić czas jakiemuś bogatemu pendżabskiemu biznesmenowi. Mężczyzna zdążył wypić sporo whisky, ale gdy dziewczyna odsłoniła twarz, był tak oszołomiony jej urodą i  dumną postawą, że nie miał śmiałości jej dotknąć. Zapłacił jej i  kazał odejść. – Mushtaq ze smutkiem pokręcił głową. – Sam więc pan widzi. Nie tylko budynki – ludność też schodzi na psy. Historia upadku tego miasta jest wypisana w  wyglądzie jego mieszkańców. Niech pan spojrzy na dzieci snujące się po ulicach i  wpadające w  sidła zła. Prawnukowie nawabów ciągną teraz riksze. Gdyby pan bardziej zagłębił się w temat, musiałby pan napisać książkę własnymi łzami. – Wskazał na płaski dach na wpół rozpadłego haweli. – Proszę spojrzeć na tamten dom. Gdy byłem na studiach, mieszkał tam pewien szlachcic. Wywodził się z pośledniejszego rodu nawabów. Mieszkał sam, ale codziennie przychodził do ćajkhany na gup-ćup. Był bardzo dumnym człowiekiem, świadomym swojego wysokiego urodzenia. Zawsze nosił staroświeckie angarkha. Cały jego majątek spłonął podczas podziału Indii. Nie miał pracy i nikt nie wiedział, jak udaje mu się związać koniec z  końcem. Pewnego dnia nie pojawił się w  ćajkhanie. Następnego i  jeszcze następnego też nie. Cztery dni później sąsiedzi zaczęli narzekać na smród dochodzący z jego mieszkania. Wyważyli drzwi i znaleźli go

martwego na ćarpoju. Nie miał pościeli, mebli, książek, niczego. Sprzedał wszystko poza jednym ubraniem, ale był zbyt dumny, by żebrać, a  nawet by komukolwiek powiedzieć o  swoich tarapatach. Autopsja wykazała, że umarł z głodu. – Mushtaq zamilkł. – Pójdźmy na ćouk – rzucił po chwili. – Tam panu opowiem, czym to miasto było dawniej.

– W szczytowym okresie mogolskiego imperium, na początku siedemnastego wieku – powiedział Mushtaq – Szachdżahan, na którego rozkaz zbudowano Tadż Mahal, rządził królestwem rozciągającym się od Hindukuszu na północy prawie po wielkie kopalnie diamentów Golkondy na południu. Ale w  osiemnastym wieku, gdy jego imperium się rozpadło, osłabione wojną domową i grabione przez kolejnych najeźdźców z Persji i Afganistanu, centrum Indii nieuchronnie przesunęło się z Delhi do Lucknow. Rządzący tu nawabowie utrzymywali pozory, że są zaledwie prowincjonalnymi namiestnikami Mogołów, podczas gdy w rzeczywistości dzierżyli władzę i posiadali bogactwa większe niż słabowici późnomogolscy monarchowie, zmieniający się co chwila na delhijskim tronie. Stopniowo, w miarę jak mogolski patronat polityczny się osłabiał, z Delhi do Lucknow napłynęła fala poetów i  prozaików, architektów i  miniaturzystów, ponieważ nawabowie pragnęli otoczyć się najlepszymi umysłami epoki. Były wśród nich postacie takie jak Mir – największy chyba poeta urdu, który w roku 1782 w  wieku sześćdziesięciu sześciu lat musiał uciekać z  ukochanego Delhi przed przemocą i niestabilnością polityczną mogolskiej stolicy. Nawabowie byli wielkimi budowniczymi i w niecałe pół wieku udało im się przekształcić wąskie uliczki małego średniowiecznego miasteczka w  jedną z  wspaniałych stolic muzułmańskiego świata. „Ani Rzym, ani Ateny, ani Konstantynopol, żadne z  miast, które widziałem, nie umywa się do tego – napisał brytyjski korespondent wojenny William Russel w  ogniu Wielkiego Buntu. – Promienie słońca igrające na pozłacanych kopułach i  wieżycach, przeobfite bogactwo roślinności, zagajników i ogrodów przywodzi mi na myśl widok, jaki roztacza się ze wzgórza St. Cloud na Lasek Buloński... Gdyby nie

grzmoty dział i  świst pocisków przeszywających powietrze, jakże idylliczna byłaby to scena!” Po sześciu wiekach rządów islamskich w Indiach to, co nawabowie osiągnęli w  Lucknow, było jak łabędzi śpiew cywilizacji indo-islamskiej, ostatnim drgnieniem energii i  weny w  przedświcie XX wieku, który przyniósł muzułmanom jedynie podziały, rozpacz i nieuchronny upadek. Spędziłem kilka chłodnych pogodnych zimowych dni, kolebiąc się rikszą po Starym Mieście i zwiedzając to, co ocalało. Architekturę nawabów postrzega się czasem jako dekadenckie odchylenie od czystych linii mogolskiego złotego wieku i w takiej opinii jest nieco prawdy – nie znajdzie się w Lucknow nic, co na przykład równałoby się z  doskonałą prostotą Tadżu. Ponadto w  niektórych budowlach wzniesionych w  Lucknow w  latach poprzedzających Wielki Bunt rzeczywiście widać swoistą rozpasaną zmysłowość, która zdawała się trafnie odzwierciedlać obyczaje miasta kurwiącego się i  tańczącego aż po zatracenie. Do dziś wejście do galerii malarstwa zakrywa kurtyna, którą zawieszono po tym, jak pewna pruderyjna memsahib zemdlała na widok filuternie odsłoniętego sutka śmiało wymalowanego na portrecie króla Wadźida Alego, ostatniego z  nawabów. Wrażenie przejrzałej dekadencji sprawia też późnonawabska poezja, której utwory należą do najbardziej nasyconych erotyzmem i zmysłowością w całej liryce muzułmańskiej.   O piersiach jak owoc granatu miłuję niewiasty Zasadźcie mi te drzewka na grobie, nie chwasty (Nasikh)

  Wobec tego rodzaju artyzmu Mir stwierdził, że najlepiej by było, gdyby większość poetów z  Lucknow przestała tworzyć i  „oddała się całowaniu i ksiutom”. To samo być może myślał o  późnonawabskiej architekturze z  jej niepohamowanym parciem na efekciarstwo. Pod koniec bowiem tutejsi budowniczy rozwinęli niespotykanie tandetne awadhijskie rokoko, którego formy i zdobnictwo bliższe są salom balowym i wesołym miasteczkom Europy

niż ascetycznym grobowcom i  fortecom Babura i  Timura Chromego. Próżno szukać tu śladu rozsądku czy powściągliwości – nawet w  budynkach przeznaczonych dla zmarłych każdy centymetr wnętrza pokryty był pstrokacizną tynków w jasnych kolorach splatających się na wymyślne sposoby z krzykliwymi zawijasami pierzastych stiuków. Mimo to najlepsze z  budowli w  Lucknow – spośród tych z  końca XVIII stulecia – są dowodem wspaniałości srebrnego wieku, który pod względem rozmachu nie miał sobie w Indiach równych. Kompleks Bara Imambara został wzniesiony przez Asafa ud-Daula w  1784 roku jako przestrzeń do toczenia szyickich dysput. To jedno z największych sklepionych pomieszczeń na świecie zbudowano, by dać ludziom pracę w  czasie klęski głodu. Nie uświadczy się tutaj afektowanych esów-floresów wszechobecnych na budynkach z  późniejszego okresu. Imambara jest gmachem ogromnym i  na wskroś majestatycznym – długie, dudniące echem ostrołukowe arkady wznoszą się ku wielkim pozłacanym cebulastym kopułom i  koncentrycznym liniom solniczkowatych półkopuł; na rogach solidne, starannie zaprojektowane ćhattri wieńczą niebosiężne minarety. Cała ta konstrukcja, stojąca obok Wielkiego Meczetu i  Rumi Darwazy, tchnie śmiałą, brawurową, ekstrawagancką pewnością siebie. Lucknow miało ambicje, by przewyższyć splendorem późnomogolskie Delhi, i  Bara Imambara pokazuje, że potrafiło tego dokonać z rozmachem i fantazją. Gdy przejeżdża się melancholijnymi ulicami dzisiejszego Lucknow, dostojne budynki z  czasów nawabów wyróżniają się na tle otaczającego je chaosu niczym pomniki zaginionej cywilizacji, tak nieprzystające do współczesności jak piramidy do nowoczesnego Egiptu. Czasami aż trudno uwierzyć, że powstały niecałe dwieście lat temu i że w tamtej epoce Lucknow było jednym z najbogatszych miast w Azji. Dziś jest tak odrapane i zubożałe, jak wszystkie inne miasta w Indiach. Ulicami dziurawymi jak ser szwajcarski prą strumienie riksz, przetaczając się po koleinach i kałużach, a rikszarze kłócą się zawzięcie. Przy krawężnikach zalegają stosy śmieci, psy i szczury walczą ze sobą o dostęp do odpadków. Obok rzędy zdesperowanych sprzedawców ulicznych kucają na zakurzonych matach, eksponując kolekcje tandetnych plastikowych breloczków i  podrabianych rolexów. W  parkach nie uświadczysz trawy ani rabatek z  kwiatami; z  murów niegdyś pięknych mogolskich ogrodów

rozbrzmiewających nawoływaniami papug i  pawi zwisa bezwładnie drut kolczasty. Ponad rozpadającymi się ruinami starego miasta nawabów wznoszą się przebarwione od monsunowych deszczy wieżowce z głębokimi pęknięciami biegnącymi po ścianach, budowane od czasów odzyskania niepodległości, a teraz, podobnie jak ruiny, wieszczące nadciągający upadek. Kontrast między ekstrawagancją nawabów a  widocznymi tu i  ówdzie pozostałościami podupadłego postkolonializmu jest rażący – wydaje się, że zrezygnowano tu z wszelkich norm i oczekiwań.

Jednak nawet w  czasie, gdy wznoszono najwspanialsze budowle nawabskiego Lucknow, uświadamiano sobie boleśnie, że księstwo Awadhu utrzymuje się na mapie tylko cudem. W  roku 1764, zanim nawabowie ustanowili w  Lucknow stolicę, ich armie zostały pokonane przez Kompanię Wschodnioindyjską, a  w  pierwszych dekadach XIX wieku Kompania wżerała się w  terytoria Awadhu niczym rak – w  niespełna pięćdziesiąt lat Brytyjczycy zaanektowali ponad połowę księstwa. Nawabowie pozostali mimo to nadzwyczaj dobrze usposobieni do Europejczyków i zachwycali się wszystkimi błyskotkami i  rozrywkami, jakie ludzie Zachodu dostarczali na ich dwory – kuglarzami, portrecistami, zegarmistrzami, stroicielami pianin, a  nawet modnymi londyńskimi golibrodami. Wszyscy oni byli mile widziani w Lucknow i sowicie opłacani. Gdy jakiś nawab od czasu do czasu zadziwiał zagranicznych gości, występując w  stroju brytyjskiego admirała, a  nawet duchownego Kościoła anglikańskiego, Europejczycy w  Lucknow często rewanżowali się podobnym gestem. Na licznych późnoosiemnastowiecznych miniaturach widzimy ich odzianych w  długie białe awadhijskie szaty, rozpartych na kobiercach, z  fajką wodną w  ustach, patrzących na taniec ślicznych nauć. Nawet ci, którzy nie zrezygnowali z  europejskich strojów, zdawali się przejmować obyczaje nawabów – na przykład generał major Claude Martin założył sobie harem, w którym zamieszkała między innymi jego ukochana żona Boulone ze swoimi trzema siostrami. To seksualne zainteresowanie nie było zresztą jednostronne –

do królewskiego haremu zrekrutowano przynajmniej dwie memsahib, a  dla jednej z nich, niejakiej panny Walters, nawab kazał zbudować meczet. Duża część z  ocalałej architektury miasta powstała w  tym wyjątkowym momencie indo-europejskiej przeplatanki. Constantia, wielki pałac-mauzoleum Claude’a Martina, obecnie szkoła La Martinière, jest jedną z najwspanialszych hybryd w architekturze Indii, po części nawabską fantazją, po części koszarami w  stylu kolonialnego gotyku. Tak jak sam Martin łączył styl życia muzułmańskiego księcia z  zainteresowaniami człowieka renesansu – pisał perskie kuplety, utrzymywał obserwatorium, eksperymentował z  kartografią, botaniką, balonami na gorące powietrze, a  nawet operacjami pęcherza moczowego – podobnie w  jego mauzoleum znajdziemy georgiańskie kolumnady obok otworów strzelniczych i  wieżyczek rodem ze średniowiecznego zamku. Palladiańskie arkady wznoszą się ku mogolskim kopułom; wewnątrz nawabskie jasnokolorowe tynki są tłem dla ceramicznych płaskorzeźb Wedgewooda przedstawiających europejskich bogów i boginie. Choć Martin zaprojektował Constantię z  ambicją, by była najwspanialszym europejskim mauzoleum w  Indiach, odpowiedzią Kompanii Wschodnioindyjskiej na Tadż Mahal, na celu miał także obronność. Osiemnasty wiek był bowiem w Indiach okresem anarchii i przemocy i podczas powstania, które wybuchło w  latach siedemdziesiątych, Martin musiał bronić swej rezydencji parą dział ładowanych kartaczami. Wziął sobie tę lekcję do serca i chciał, by na wypadek zagrożenia Constantia była jego ostatnią redutą. Fasadę wieńczył rząd armat, a  grube żelazne drzwi odcinały wąskie kręte schody łączące kondygnacje bezpieczne od ostrzału. Po frontonie wspinały się dwa monumentalne lwy, symbole Kompanii Wschodnioindyjskiej, trzymające w pyskach pochodnie. Widok tych bestii w ciemną noc wypluwających z siebie ogień i dym miał odstraszać intruzów. W  swej rozmyślnej ekstrawagancji i  dziwactwie Constantia lepiej niż jakakolwiek inna budowla reprezentowała bogactwo, gorączkowość i otwartość miasta leżącego na uskoku między Wschodem a  Zachodem, dawnego świata nawabów i  nowego świata Radżu. Do dzisiaj cały ten wyjątkowy gmach stoi nienaruszony, nadal otoczony połaciami parków. Prowadzi do niego wspaniała aleja po obu stronach wysadzana topolami, tamaryndowcami, eukaliptusami i  kazuarynami. Na jej końcu znajduje się mogolski grobowiec zwieńczony

doskonałą kopułą, który Martin zbudował dla swojej ukochanej Boulone. Jak wzruszająco napisał w  testamencie: „Postanowiła nigdy mnie nie opuszczać. Upierała się, by ze mną zamieszkać, i  przez cały czas, który ze sobą spędziliśmy, nigdy nie spojrzeliśmy na siebie krzywo”. Niedaleko od Constantii, zaledwie kilka minut rikszą, za krzyżówką kolejową, natknąłem się na mniejszy, ale równie wspaniały budynek z  tego samego okresu. Okazało się, że to ruiny jednej z  najpiękniejszych willi wypoczynkowych nawaba, zwanej Dilkusza, czyli Serce Rozkoszy. Mimo perskiej nazwy była wzorowana na Seaton Delaval, angielskiej rezydencji wiejskiej w  Northumberland, choć do względnie skromnej palladiańskiej konstrukcji dodano bogato zdobione ośmiokątne minarety. Cały ten okres to wyjątkowy moment brzemiennego w  niespełnione możliwości indo-europejskiego mariażu, często zapominany na tle późniejszej historii Lucknow. Wzajemne wzbogacanie nie trwało bowiem długo. Z  upływem XIX wieku Brytyjczycy stawali się coraz bardziej wymagający wobec nawabów i coraz bardziej przekonani o własnej wyższości. Zaczęli drwić z  architektury i  tradycji Lucknow, utwierdzając się w  przekonaniu, że od „tubylczej” kultury niczego się nie mogą nauczyć. Relacje między nawabami i  Brytyjczykami stopniowo się ochładzały, jakby pełna energii otwartość dworskiego Lucknow stanowiła bezpośrednie zagrożenie dla coraz bardziej zadufanej w  sobie ewangelickiej Kalkuty. W  1857 roku, rok po tym, jak Brytyjczycy usunęli z  tronu ostatniego nawaba, Lucknow odpowiedziało atakiem na atak, oblegając Brytyjczyków w ich ufortyfikowanej rezydencji. Po prawie dwuletnim oblężeniu i  dramatycznych walkach wręcz na ulicach Lucknow Brytyjczycy pokonali buntowników i  dokonali zemsty na zdobytym mieście. Olbrzymie obszary stolicy nawabów zrównano z ziemią i na pół wieku administrację rejonu przeniesiono do Allahabadu. Brytyjczycy z  pietyzmem zachowali wszystkie miejsca związane z  Wielkim Buntem – dziobate ruiny oblężonej rezydentury, groby brytyjskich dowódców, każdy obszar, gdzie siły przybywające z  odsieczą wpadły w  zasadzkę albo zostały odepchnięte – zamieniając sporą część Lucknow w olbrzymi plenerowy pomnik ku czci ofiar wojny, gęsto upstrzony pancerzami cmentarzy i  działami, obeliskami i  listami zasłużonych. Ale pozbawione dworu i statusu administracyjnego, utrzymywane

tylko dla zaspokojenia ciekawości brytyjskich turystów Lucknow stopniowo zamieniało się w tchnący melancholią zaścianek.

–  Jednak echa dawnej elegancji dotrwały jeszcze do mojego dzieciństwa – powiedział Mushtaq. – Pokażę panu, co mam na myśli. Szliśmy razem przez ćouk, ciasną szachownicę bazarowego labiryntu, niegdyś ośrodek życia kulturalnego miasta. W  górze widzieliśmy misternie rzeźbione balkony. Za drewnianymi treliażami przemykały ludzkie sylwetki. Co chwila mijaliśmy frontony łukowych bram haweli – bramy nadal stały w pełni majestatu, ale zabytkowe gmachy, do których prowadziły, najczęściej zamieniono w  godam. Po jednej stronie ćouk zwisała plątanina drutów elektrycznych, gdzieniegdzie brutalnie przebitych przez ściany i arkady starych domów. Poniżej pomieszczeń mieszkalnych osłoniętych treliażami znajdowały się rzędy ślicznych maleńkich sklepików, pogrupowanych według rzemiosła – szereg kiosków z  fajerwerkami domowej roboty, za nim ciąg straganów z  piramidami guajaw i  girlandami nagietków; stanowiska czyścicieli uszu, których życie toczyło się wokół cierpliwego usuwania woskowiny z małżowin klientów; dalej bractwo wytwórców pozłoty zarabiających na życie rozprasowywaniem srebra na tak cienkie arkusze, że można by w  nie zawijać kleiste lokalne słodycze. – Gdy byłem małym chłopcem, jeszcze przed podziałem Indii, przychodziłem tutaj z bratem – wspominał Mushtaq. – W tamtych czasach nad ćouk unosiły się wonie rozchodzące się ze sklepów z perfumami. Każda pora roku miała własne zapachy – khas na porę gorącą, bhela na deszczową i henna na zimę. Wszędzie były stragany z  kwiatami, które ludzie przynosili z  ogrodów i  z  pól rozciągających się za miastem. Bazar słynął z najlepszego jedzenia, najlepszego kebabu i najpiękniejszych kobiet w całych Indiach Północnych. –  Najpiękniejszych kobiet? – powtórzyłem z  niedowierzaniem, bo rozglądając się wokół, widziałem tylko przemykające tu i ówdzie czarne ule – kobiety w czadorze.

– Ach – westchnął Mushtaq. – Widzi pan, w tamtych czasach były tu jeszcze ostatnie kurtyzany. – Prostytutki? – Nie takie jak na Zachodzie, choć też czasem spełniały tę funkcję. – Czym się więc różniły od prostytutek? – Pod wieloma względami kurtyzany były strażniczkami kultury – tłumaczył Mushtaq. – To dzięki nim na przykład klasyczna muzyka indyjska przetrwała przez tysiąclecia. Mówiło się na nie tawaif i  były uosobieniem najlepszych manier. Młodzi mężczyźni przychodzili do nich po naukę, jak się zachowywać, jak przyjmować i  zwijać pan, jak dziękować, jak pozdrawiać towarzyszy, wstawać i wychodzić z pomieszczenia, i w ogóle po to, by się dowiedzieć, na czym polega życie. Na tarasach należących do tawaif komnat, które mieściły się na piętrze, zbierali się młodzieńcy, by recytować swoje wiersze i  ghazale. Posadzki dla ochłody spryskiwano wodą, potem rozkładano na nich dywany i  białe prześcieradła, na których zasiadali goście. Rozstawiano fajki wodne i świece, a także sprowadzone prosto od garncarzy surahi, z których wydzielała się monsunowa woń deszczu padającego na spieczoną ziemię. Dopiero wtedy zaczynały się recytacje. W  tamtych czasach każdy, kto miał jakiekolwiek ambicje, by uchodzić za wykształconego, musiał wziąć sobie nauczyciela i poznać zasady układania wierszy. Zatrzymaliśmy się na schodach sklepu z  kebabem, żeby przepuścić stado bawołów, które prowadzono wąską alejką na drugą stronę rynku. Ze środka dobywał się cudowny zapach grillowanego mięsa i przypraw. –  Przede wszystkim tawaif uczyły młodych mężczyzn poprawnego urdu. Widzi pan, w  Lucknow język był nie tylko środkiem komunikacji – stanowił emanację kultury, bardzo bogatej i  wyrafinowanej. Teraz jednak język się zmienił. W  porównaniu z  urdu pendżabi jest ordynarny. Gdy słucha się rozmowy dwóch Pendżabczyków, człowiek ma wrażenie, że się kłócą. Ale ponieważ zamieszkała tu cała ich masa, prawie nikt już nie mówi starym eleganckim urdu. Mało kto je rozumie, a jeszcze mniej osób się nim posługuje. – Poznał pan kiedyś taką tawaif? – Tak. Mój brat miał kochankę na ćouk i pewnego razu zabrał mnie ze sobą. Nigdy jej nie zapomnę – była biedna, ale bardzo piękna, pełna wdzięku i dobrze

wychowana. Nosiła pełny makijaż i  mnóstwo biżuterii połyskującej w  blasku lampek oliwnych. W moich oczach wyglądała jak księżniczka, ale miałem tylko dwanaście lat, a gdy dorosłem na tyle, by mieć własną tawaif, już ich nie było. Cała ta kultura, razem z jej mehfilami i muśairami odeszła razem z nimi. – I nic z niej nie przetrwało? – spytałem. – Nie ma już nikogo, kto potrafiłby recytować wiersze wielkich poetów z  Lucknow? Kto pamiętałby dawne opowieści? –  No cóż... jest jeden człowiek – odparł Mushtaq. – Powinien pan porozmawiać z Suleimanem, radżą Mahmudabadu. To wyjątkowa postać.

Im dłużej przebywałem w  Lucknow, tym więcej słyszałem o  Suleimanie Mahmudabadzie. Ilekroć pytałem o  ocalałych świadków dawnych dni, prędzej czy później padało jego imię. Mieszkańcy Lucknow byli z  niego dumni i  postrzegali go jako strażnika tych resztek mądrości i  kultury, które ocalały z wraku, jakim było ich miasto. W  końcu tydzień później poznałem go osobiście, w  domu mojego znajomego. Goście Farida Faridiego siedzieli w  małym saloniku, popijając importowaną whisky i pomstując na potworności, jakich dopuszczali się lokalni politycy. Miesiąc wcześniej na oczach kamer telewizji Doordashan posłowie parlamentu stanowego rzucili się na siebie na sali obrad, atakując się statywami mikrofonów, biurkami i  potłuczonymi butelkami. Były ofiary, zwłaszcza spośród polityków BJP, którzy przyszli do parlamentu nieco gorzej uzbrojeni niż rywale – trzydziestu wylądowało w  szpitalu z  ciężkimi obrażeniami. Obawiano się teraz brutalnego rewanżu. – Władza przeszła w ręce analfabetów – powiedział jeden z gości. – Szefem ostatniego rządu został mistrz wioskowych zapasów. To wprost przechodzi ludzkie pojęcie. – Teraz wszyscy nasi politycy to kryminaliści – rzucił mój sąsiad. – Policja jest tak słaba i  bierna, że nic nie robi, by powstrzymać ich przed zajęciem całego stanu. –  Czujemy się kompletnie bezradni – dodał Faridi. – Świat, jaki znaliśmy, ginie i nic nie możemy na to poradzić.

–  Możemy tylko siedzieć w  naszych salonach i  patrzeć, jak ci bandyci rozkradają kraj. – Kiedyś policja ich ścigała – podjął pierwszy z gości – ale teraz zajmuje się ich ochranianiem. Mahmudabad przyjechał późno. Nasz gospodarz powitał go z  wielkim szacunkiem, zwracając się do niego per radża sahib. Był to drobny mężczyzna, ubrany w  piękny tradycyjny awadhijski strój wieczorowy – długie jedwabne śerwani narzucone na pyjama z  białej bawełny. Opowiedziano mi już o  jego dokonaniach – że doskonale zna urdu, arabski i perski, podobnie jak francuski i  angielski, że ukończył astrofizykę w  Cambridge, że był posłem za Rajiva Gandhiego – ale mimo wszystko byłem zaskoczony, gdy ten nadpobudliwy polihistor wszedł do salonu i od razu w naturalny sposób zdominował rozmowę. Tuż przed północą, gdy Mahmudabad szykował się do wyjścia, spytał mnie, czy nazajutrz będę bardzo zajęty, bo jeśli nie, to mógłby mnie zabrać do kila, fortu jego przodków poza miastem. Gdybym miał ochotę mu towarzyszyć, to wyrusza o jedenastej. Pied-à-terre Suleimana, jak się przekonałem nazajutrz rano, okazało się jedynym ocalałym skrzydłem Kajserbaghu, ostatniego wielkiego pałacu nawabów. Zanim Kajserbagh ucierpiał podczas Wielkiego Buntu, był większy niż Tuileries i  Luwr razem wzięte, jednak to, co z  niego pozostało, przypominało raczej jakiś rozpadający się sycylijski palazzo z  łuszczącym się żółtym tynkiem i  podupadłym barokowym pięknem. Pod portykiem rdzewiał stary, pozbawiony kół austin 8, a  obok kucała grupka leciwych służących ubranych w biały samodział. Suleiman był w  swoim gabinecie i  zajmował się grupką petentów, którzy przyszli do niego po pomoc. Dopiero po godzinie wyszedł i  zadzwonił po kierowcę. Niebawem opuściliśmy rozległe przedmieścia Lucknow i  wyjechaliśmy na długie proste aleje wysadzane topolami, kierując się ku wysokiemu wałowi. Po obu stronach rozciągały się żółte pola gorczycy, z  rzadka poznaczone kępami palm i  sadzawkami odwiedzanymi przez stada bawołów. Podczas jazdy Suleiman opowiadał o  swoim dzieciństwie, którego większość – jak się okazało – spędził na wygnaniu na Bliskim Wschodzie. –  Mój ojciec – powiedział – był dobrym przyjacielem Jinnaha i  jednym z pierwszych zwolenników Ligi Muzułmańskiej. Wspierał ją finansowo i został

jej skarbnikiem. Podziwiał Jinnaha, ale nie rozumiał, jakie konsekwencje wynikną z podziału Indii. Dzień przed podziałem, w samym środku zawieruchy, po cichu wyjechał i  przez Iran ruszył do Karbali [najświętszej świątyni szyitów]. Stamtąd udał się do Bejrutu. Pakistańskie obywatelstwo przyjął dopiero dziesięć lat później i nawet wtedy większość czasu spędzał w Londynie. – Czy żałował, że wspierał Jinnaha? –  Był zbyt dumny, by to przyznać, ale myślę, że tak. Na pewno bardzo go smuciły gorzkie strony podziału i  to, że czuł się za nie częściowo odpowiedzialny. Nie zagrzał potem nigdzie miejsca ani nie wrócił do domu. Chyba zrozumiał, ilu ludzi straciło przez niego dom, i  w  ramach narzuconej sobie pokuty postanowił tułać się po ziemi jak wygnaniec. Mahmudabad leżał zaledwie czterdzieści parę kilometrów od Lucknow, ale drogi były w  tak fatalnym stanie, że podróż zajęła ponad dwie godziny. W  końcu ponad wierzchołkami drzew zamajaczyła para minaretów – replika meczetu w Karbali zbudowana przez ojca Suleimana – a za nią wychodzące na jezioro mury twierdzy Mahmudabad. Był to ogromny kompleks, zbudowany w  tym samym indo-palladiańskim stylu, jaki reprezentowały La Martinière i  Dilkusza. Nad majestatyczną bramą w  zewnętrznym murze, zwaną nakkar khana, widniała ryba, symbol księstwa Awadhu. Dalej wznosiły się blanki średniowiecznej fortecy, do której doklejono osiemnastowieczną półkolistą fasadę w  stylu klasycystycznym; nad nią znajdowały się rzędy balkonów zwieńczonych mogolskimi kopułami i ćhattri. Forteca prezentowała się imponująco, jednak i  ją przeżarło to samo zaniedbanie, które wyniszczało większość budynków w Lucknow. Trawa przed bramą i  resztki kwiatów na rabatkach były anemiczne i  wysuszone, z  dachu twierdzy wyrastały krzaki. Dawniej w  komnacie na szczycie nakkar khana siedzieli muzycy, którzy biciem w kotły i dęciem w śahnaj oznajmiali przybycie radży. Teraz oczywiście komnata była pusta, ale na pewno nie brakowało służących, którzy mogliby ją zapełnić. Gdy wjeżdżaliśmy na dziedziniec, radżę przywitał tłum dwudziestu czy trzydziestu służących gorączkowo bijących pokłony. Gdy Suleiman wysiadł z samochodu, ci z pierwszego rzędu rzucili się na ziemię, by dotknąć jego stóp. Weszliśmy do kila, Suleiman przodem, ja za nim, za mną zaś dreptał zastęp służących. Szliśmy mrocznymi korytarzami i  wąskimi schodami gęsto

zasłanymi kurzem, jakby kila był zaginionym w  lesie zamkiem z  baśni dla dzieci. Przez rozłupane drzwi weszliśmy do sali balowej, pustej, ogromnej, rezonującej echem. W  podłodze brakowało desek, walały się kawałki odłupanego tynku. Rozerwany portret jakiegoś przystrojonego klejnotami radży w  połowie wystawał poza ramę. Wyglądało tak, jakby nikt nie wchodził tu przynajmniej od dekady. Suleiman pchnął kolejne drzwi i poprowadził mnie do pomieszczenia, które kiedyś zapewne było biblioteką. Ze ścian zwisały pajęczyny niczym prześcieradła; z  foteli odłaził perkal. Książki były wszędzie – sterty tomiszcz wydanych w  latach dwudziestych – ale ich grzbiety trzeba było przetrzeć z  kurzu chusteczką, by odczytać tytuły: Dzieje roczne Tacyta, Arystoteles, Dzieła wszystkie, a obok klasyki dawno zapomniane pozycje takie jak Letters of a  Competition Wallah George’a  Trevelyana czy The Races of the North-West Provinces of India. –  Ta biblioteka była dla moich przodków oknem na świat – powiedział Suleiman. – Ale podobnie jak wszystko inne popadła w  ruinę, jak sam pan zresztą widzi. Rozejrzałem się. Na podłodze brakowało dywanów, odsłonięty parkiet był brudny i  poplamiony. Sufit ział dziurami, a  drewniane belki wystawały spod tynku niczym kości z  poranionego ciała. Suleiman podszedł do okna i  spróbował otworzyć okiennice – pociągnął zbyt mocno i  omal nie wyrwał okna razem z  framugą. W  końcu okiennice ustąpiły, niepewnie trzymając się ramy na jednym zawiasie. Bezszelestnie zbliżył się służący i Suleiman poprosił o zimne napoje. Zapytał też, kiedy będzie lunch. Lokaj sprawiał wrażenie skonsternowanego. Być może tego dnia linie telefoniczne nie działały i  nie zdążono go powiadomić, że spodziewamy się lunchu. –  Nie zawsze tak było – westchnął Suleiman, opadając na przeżarty przez mole fotel stojący pod pojedynczą nagą żarówką. – Gdy w  sześćdziesiątym piątym roku wybuchła wojno indyjsko-pakistańska, rząd przejął kila jako majątek wroga. W pięćdziesiątym siódmym mój ojciec w końcu zdecydował się przyjąć obywatelstwo pakistańskie i choć nigdy w Pakistanie nie zamieszkał, to wystarczyło... Wszystko pozamykano na trzy spusty, a  bramę opieczętowano. Moja matka – która nigdy pakistańskiego obywatelstwa nie przyjęła – przez trzy

czy cztery miesiące mieszkała na werandzie, zanim rząd oddał jej jeden z pokoi. A  z  łazienki pozwolono jej korzystać dopiero po dwóch latach. Znosiła to wszystko z wielką godnością. Do śmierci zachowywała się tak, jakby nic się nie stało. Znowu wszedł lokaj, by powiedzieć, że brak zimnych napojów. Suleiman zmarszczył brwi i poleciwszy przynieść wodę i pośpieszyć się z lunchem, kazał mu odejść. – Co to ja mówiłem? – spytał rozproszony przez panujący wokół chaos. – Że opieczętowali pałac. – Ach tak... Przez dwa lata zamieszkiwały go Zbrojne Siły Porządkowe. Nie tylko zapuszczono to miejsce, ale i kompletnie splądrowano. Były dwie większe kradzieże sreber – podliczono, że w sumie zginęło go dziesięć ton... – Dziesięć ton? Srebra? –  Tak mówili – potwierdził Suleiman z  rozmarzeniem. Spojrzał na zegarek. Dochodziła trzecia i  najwyraźniej myślał o  lunchu. – Dziesięć ton... Choć pewnie to przesadzone szacunki. Ale na pewno zabrano wszystko, co miało jakąkolwiek wartość. Odłupano nawet srebrne oparcia z krzeseł. – Czy strażnicy sprzymierzyli się ze złodziejami? – Sprawa nadal jest w toku. Oskarżono jakiegoś biedaka, który dał się złapać, ale to pewnie tylko płotka pozostawiona sama sobie. Suleiman podszedł do okna i  donośnym głosem wydał w  urdu polecenia służącym na dziedzińcu. – Poprosiłem ich, żeby przynieśli kilka butelek wody. Nie mogę pić tutejszej. Mój żołądek... Nie ma pan pojęcia, co wycierpiałem... Cały czas muszę brać te okropne antybiotyki. Chodziłem po specjalistach, ale są bezradni. Niebawem zjawił się lokaj. Brak wody w  butelkach, oznajmił. I  nie, radża sahib, khana nie jest jeszcze gotowe. Wycofał się tyłem, mamrocząc pod nosem przeprosiny. –  Co ci służący wyprawiają? – oburzył się Suleiman. – Nie mogą nas tak traktować. Zaczął maszerować w  tę i  we w  tę po swym zrujnowanym pałacu, przestępując przez kawałki tynku leżące na podłodze.

–  Ilekroć tu przyjeżdżam, wpadam w  wielkie przygnębienie – westchnął. – Czuję się tu kompletnie wyczerpany... Duchowo wyczerpany. – Zamilkł na chwilę, szukając właściwych słów. – Tyle rzeczy jest na skraju ruiny, to jak próbować palcem powstrzymać zaporę przed pęknięciem. Jest tak częściowo dlatego, że rzadko tu bywam... Ale serce mnie boli, gdy na to patrzę. Na samą myśl o tym miejscu robi mi się słabo. – Znowu przerwał, bezradnie rozkładając ręce. – Nie widzę żadnego światła w tunelu. Z roku na rok coraz bardziej czuję, że nie warto już walczyć. Czasami mam po prostu ochotę uciec, zostawić to wszystko, wziąć książki i  osiołka i  zniknąć. Chodźmy... – Niespodziewanie chwycił mnie pod ramię. – Nie mogę oddychać. Strasznie tu duszno. Radża poprowadził mnie w  górę po kilku kondygnacjach zatopionych w mroku wąskich schodów, aż znaleźliśmy się na płaskim dachu fortu. Zza fosy, znad łąk wznosił się dym z  ognisk rozpalanych na wieczorny posiłek i  płaską warstwą osiadał na wysokości drzew. Dla mnie obraz ten przedstawiał piękny zimowy wieczór, ale Suleiman najwyraźniej dostrzegał w  nim oznaki nieuchronnej katastrofy. – Widzi pan – powiedział – nie tylko kila tak mnie martwi. Chodzi też o to, co dzieje się z ludźmi. Po odzyskaniu niepodległości, gdy obalono dziedziczne zwierzchnictwo zamindarów wyżyłowujących tereny wiejskie, było tyle szans. Ale jedyną zmianą jest to, że do władzy doszli przestępcy. Wypełnili próżnię, jaka powstała, i  uchodzą dzisiaj za wzór do naśladowania. A  co gorsza, wyznaczają wartości – jeśli można je nazwać wartościami – którymi kieruje się reszta społeczeństwa: korupcja, oszustwo, obłuda, chamstwo, prostacki materializm. Postrzega się je jako pewną drogę do sukcesu. Świat, który znałem, został do szczętu zniszczony. Miewam napady depresji na widok brudu i  plugawości tego miasta, bo pamiętam, jakie tu rosły kwiaty i  drzewa w czasach mojej młodości. Nawet tutaj wkradła się zglinizna. Niech pan spojrzy na tę potworność! – Suleiman wskazał na gęsty tuman dymu wznoszący się nad fabryką w oddali. – Przez cały dzień na wioskę spada miałki pył zanieczyszczeń wypluwanych przez tę fabrykę. Zbudowano ją nielegalnie. W  żadnym innym kraju nie pozwolono by na taką dewastację środowiska. Rozmawiałem z dyrektorem i zapewnił mnie, że coś z tym zrobią, ale oczywiście nie podjęto żadnych działań.

–  Może gdyby pan na powrót zaangażował się w  politykę, mógłby pan doprowadzić do jej zamknięcia – zasugerowałem. –  Nigdy więcej! – odparował Suleiman. – Po dwóch kadencjach w parlamencie oficjalnie zapowiedziałem, że opuszczę Partię Kongresową, jeśli nie przestanie wspierać kryminalistów. Nowy gatunek indyjskiego polityka nie ma żadnych zasad ani ideałów. W  większości przypadków to pospolici przestępcy, którzy chcą jak najwięcej się nachapać. Spotkałem się z  Rajivem przed jego śmiercią i  powiedziałem mu, co się dzieje. Wysłuchał mnie z  zainteresowaniem i  nic nie zrobił. Był dobrym człowiekiem, ale słabym. Brakowało mu pewności siebie. Nawet nie próbował powstrzymać upadku. – Naprawdę pan myśli, że jest aż tak źle? –  Pogorszyły się edukacja, opieka zdrowotna, warunki sanitarne... Nad wszystkim unosi się aura smutku i  cierpienia. Przez ostatnie piętnaście lat sprawy poszły w bardzo, bardzo złym kierunku. Tydzień temu kilka kilometrów za granicami Lucknow bandyci w biały dzień zatrzymali ruch uliczny i zaczęli rabować kierowców. Potem okazało się, że tymi bandytami byli policjanci. Gdy pierwszy raz wszedłem do parlamentu, zostałem wybrany bezprecedensową większością głosów. Może ma pan rację, może nie powinienem był usuwać się z  życia politycznego... Ale to, co zobaczyłem, po prostu mnie przeraziło. Ci ludzie... W  pogoni za głosami gotowi byli łamać wszelkie reguły i  prawo, niszczyć instytucje. I jakie są tego efekty, każdy widzi. Widział pan drogi... Nie da się nimi jeździć. Dwadzieścia lat temu można się tu było dostać w godzinę, teraz potrzeba dwa razy tyle. Elektryczność praktycznie przestała istnieć, a tam gdzie działa, co chwila zdarzają się usterki. Nie ma opieki zdrowotnej, szkolnictwa, niczego. Pół wieku po odzyskaniu niepodległości nadal znajdzie pan tu wioski bez dostępu do wody pitnej. A  te napady na drogach? Policja i politycy są w tym umoczeni po szyję, więc przymykają oko. – Ale czy nie oznacza to, że tym bardziej powinien pan pozostać w polityce? – naciskałem. – Gdy wszyscy prawi ludzie z  niej odejdą, to oczywiste, że władzę przejmą kryminaliści. – Dziś nie da się działać w polityce i pozostać prawym i uczciwym – odrzekł Suleiman. – Proces, przez który trzeba przejść, jest tak odrażający, że człowiek nieuchronnie się ubabrze. Zainfekuje sobie najcenniejszą i  najżywotniejszą

cząstkę ducha. Złamie moralny kręgosłup. Ani się człowiek obejrzy, a dopuści się jakiegoś świństwa. Potem może tylko pytać, co będzie w dalszej kolejności. Milczeliśmy przez dłuższą chwilę, patrząc, jak słońce zachodzi za cukrownią. Z zamyślenia wyrwał nas lokaj, który pojawił się, by oznajmić, że dal i ryż są już gotowe. Dochodziła piąta. –  Być może są takie miejsca w  Indiach, gdzie w  polityce da się zrobić coś dobrego – podjął Suleiman. – Ale Lucknow jest jak czarna dziura. Trudno oprzeć się przeczuciu, że zwyciężą tu siły ciemności. Sytuacja pogarsza się z  roku na rok, z  miesiąca na miesiąc, z  tygodnia na tydzień. Kryminaliści są całkiem bezkarni – jeśli sami nie są posłami, to na pewno mają wśród nich koneksje. Tak długo, jak długo będą rozdzielać dziesięć procent z  tego, co zgarniają, między posłów stanowych i  policję, nic im nie grozi i  bez oporów będą grabić kraj. Wszystko zaczyna się rozpadać – westchnął Suleiman, cały czas patrząc przez okno. – Wszystko. Wskazał pola w  dole okrywające się mrokiem. Zapadała noc i  od strony równiny wiał zimny wiatr. –  Wali się cała ekonomiczna i  społeczna struktura tej części Indii – powiedział. – To jak koniec imperium mogolskiego. Cofamy się w  wieki ciemne.

Miasto Wdów WRYNDAWAN, UTTAR PRADEŚ, 1997

Oko wiary potrafi czasem dostrzec to, co przed niedowiarkiem ukryte. Dla większości ateistów odwiedzających Wryndawan jest on tylko zniszczonym miasteczkiem targowym z  pokrytymi pyłem ulicami zakorkowanymi przez krowy, żebraków, rowery i  riksze. Jednak dla bogobojnych pielgrzymów to siedziba Kryszny, ziemski raj pachnący tamaryndowcami i drzewami ardźuna. Religijni hinduiści wierzą, że Kryszna nadal mieszka w  swoim świątynnym mieście wśród niszczejących pałaców, tłumnie odwiedzanych aśramów, otwartych kanałów ściekowych i  straganów zastawionych litografiami w  jaskrawych kolorach przedstawiających tego Boga Dziecko. Nasłuchuj uważnie, gdy staniesz na brzegu rzeki, poradził mi pewien leciwy sadhu, bo być może usłyszysz dalekie tony fletu Kryszny. Czasami o  poranku, mówił, bóg kąpie się na ghatach, a  wieczorami zdarza mu się przechadzać z  Radhą nad brzegiem Jamuny. Co roku do Wryndawanu przybywają setki tysięcy hinduistów – idą boso do Jamuny, szlakiem parikrama łączącym wszystkie najważniejsze świątynie i  kapliczki w  mieście. Większość z  nich odwiedza potem sąsiednie święte miejsce – górę Gowardana, której według legendy Kryszna używał jako parasola, unosząc ją nad sobą na jednym palcu. Teraz to zaledwie pagórek, ale pielgrzymom to nie przeszkadza – według mitu góry ubywa, w  miarę jak na świecie mnoży się zło. Niektórzy przybysze zostają tu na zawsze. Wielu hinduistów wierzy, że to najświętsze miejsce w całych Indiach, a przez to idealne do spędzenia ostatnich dni życia i przygotowania się na śmierć. Pielgrzymi pochodzą z  różnych kast i  środowisk, od bogatych po najbiedniejsze, od północy Indii po południe, ale jedna ich grupa szczególnie rzuca się w  oczy – wdowy. Zauważa się je od razu po przekroczeniu granic

miasta – pochylone plecy w  białych sari, ogolone głowy, wysunięte żebracze miseczki, a na czołach nakreślony popiołem znak trójzęba wyróżniający wierne uczennice Kryszny. Niektóre z  nich dobrowolnie opuściły rodzinę, dla której czuły się ciężarem, inne uciekły przed mściwymi synami i  synowymi. Większość po prostu została wyrzucona z  domów. W  tradycyjnych indyjskich społecznościach z chwilą śmierci męża żona traci swoją pozycję. Nie wolno jej odtąd jeść mięsa, nosić biżuterii ani kolorowych strojów, ponownie wyjść za mąż (jeśli pochodzi z wyższej kasty; kobiety z niskich kast i niedotykalne mogą robić, co chcą) ani czegokolwiek posiadać. Nikt już nie oczekuje, że małżonka dokona samospalenia w obrzędzie sati, rzucając się na stos pogrzebowy męża, ale w  wielu tradycyjnych wspólnotach, zwłaszcza na wsiach, nadal uważa się, że powinna zgolić głowę i  wieść życie ascetki, śpiąc na ziemi, poszcząc i modląc się za zmarłego małżonka. Praktyka ta wywodzi się jeszcze ze starożytności: wierzono wówczas, że starzy ludzie, którzy zobaczyli narodziny swojego wnuka, powinni zniknąć z  życia rodziny, zamieszkać w  leśnej pustelni i  tam na modlitwach, pielgrzymkach i  postach doczekać końca żywota. We współczesnych Indiach obyczaj ten odszedł w  niepamięć, ale w  niektórych częściach subkontynentu, zwłaszcza na bengalskich wsiach, przetrwał pod zmienioną postacią – teraz stare wdowy po prostu wystawia się za drzwi i odsyła do Miasta Wdów. Co dzień do Wryndawanu przybywają wdowy ze wszystkich zakątków Indii. Przychodzą do Kryszny po ochronę, śpiewać mantry i  medytować nad swoją śmiertelnością. Żyją w  skrajnym ubóstwie. W  zamian za godziny recytacji główny aśram zapewnia im kubek ryżu i  dwie rupie, równowartość mniej więcej czterech pensów. Bez tego te nieszczęsne kobiety, z  których zdumiewająco wiele pochodzi ze stosunkowo bogatych wysokokastowych rodzin posiadaczy ziemskich, skazane byłyby na żebranie. Nie mają prywatności, wygód, wakacji. Po prostu modlą się, aż osuną się na ziemię i umrą. Obecnie jest ich tu osiem tysięcy, ale z roku na rok liczba ta rośnie. –  Gdybym usiadła pod drzewem – powiedziała Kamala Ghosh, miejscowa aktywistka walcząca o  prawa kobiet – i  opowiedziała panu o  smutnym losie wdów z Wryndawanu, liście tego drzewa pospadałyby jak łzy.

– Mój mąż umarł, gdy miałam siedemnaście lat – zaczęła Kanaklatha. – Miał jakąś chorobę żołądka. Był w  wielu szpitalach w  Kalkucie, ale nie wrócił do zdrowia. Cierpiał przez miesiąc. Potem umarł. Staruszka patrzyła w  dal, spojrzenie zamglonych oczu utkwiła w  ghatach i nurcie świętej rzeki Jamuny. –  Nadal pamiętam jego twarz, gdy go do mnie przyniesiono – podjęła. – Bardzo jasna skóra, szlachetnie wyostrzone rysy. Za życia jego oczy były ogromne, teraz z  zamkniętymi powiekami wyglądał, jakby spał. Potem go zabrali. Miał w wiosce ziemię i darzono go szacunkiem. Ponieważ nie mieliśmy dzieci, po jego śmierci ziemię przywłaszczyli sobie miejscowi ważni ludzie. Nic mi nie zostawili. Przez dwa lata nie ruszałam się z  miejsca. Potem musiałam wyjechać do Kalkuty do pracy jako pokojówka. Nie byłam jednak przyzwyczajona, by komuś usługiwać, i codziennie płakałam. Pytałam Gowindę [Krysznę]: „Panie, co takiego uczyniłam, by sobie na to zasłużyć?”. Nie potrafię opisać, jak wielki był mój ból. Trzy lata później Kryszna objawił mi się we śnie i  powiedział, że powinnam przyjechać tutaj. Było to w  tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym piątym roku. Spędziłam tu już czterdzieści lat. – I nigdy nie miała pani ochoty wrócić? –  Nigdy! Po tym, jak umarł mój mąż i  jak zabrano mi wszystko, co posiadałam, poprzysięgłam, że moja stopa więcej nie postanie w rodzinnej wsi. Nigdy tam nie wrócę. Staliśmy na głównym bazarze. Mijały nas rozklekotane riksze trzęsące się w  koleinach i  spętane powrozami bawoły, a  przed sklepikami ze słodyczami kłębiły się roje pszczół. Za naszymi plecami wznosił się portyk aśramu Śri Bhagawan Bhadźan. Ze środka dobiegała muzyka dzwonków i czyneli i nieustannie wznoszące się i  świdrujące inkantacje wdów: Hare Ram, hare Kryszna, hare Ram, hare Kryszna... Co jakiś czas przez zawodzenie dwóch tysięcy kobiet przebijały się słowa bengalskiej pieśni śpiewanej przez prowadzącego śpiewaka:   Mare keszto rakhe ke?

Rakhe keszto mare ke?

  Któż ocaleje, kogo Kryszna zniszczy? Któż zginie, kogo Kryszna ocali?

  Była dziesiąta rano i  Kanaklatha właśnie skończyła swoją czterogodzinną zmianę modlitewną. W dłoni ściskała zapłatę: zawiniątko z garstką ryżu i dwie rupie. –  Próbujemy zapamiętać, co śpiewamy – powiedziała, wiodąc oczami za moim wzrokiem. – Ale zazwyczaj robimy to, żeby mieć co jeść. Gdy popadamy w  chorobę i  nie możemy już śpiewać, aśram nam nie pomaga. Chodzimy głodne. Powiedziała, że musiała wstać o wpół do piątej, jak co dzień. Obmyła i ubrała figurkę Kryszny, modliła się przed nią przez godzinę, a  potem udała się na ghaty, gdzie dokonała ablucji. Potem od szóstej śpiewała mantry w  aśramie. Czekał ją cały dzień żebrania na bazarach. – Mieszkam z matką – podjęła. – Ma dziewięćdziesiąt pięć lat. Ojciec zmarł, gdy miałam szesnaście lat, i właśnie wtedy matka tu przyjechała. Musimy płacić sto rupii (około dwóch funtów) czynszu miesięcznie. To moje największe zmartwienie. Już dwa miesiące zalegam z  opłatami. Codziennie proszę Gowindę, żeby pozwolił nam jakoś związać koniec z końcem. Wiem, że będzie się nami opiekował. – Jak pani może w to wierzyć po tym wszystkim, przez co pani przeszła? –  Jeśli Gowinda nie będzie nas chronił, to kto? – odparła Kanaklatha. – Gdybym w niego nie wierzyła, jakże dałabym radę żyć? – Spojrzała mi prosto w oczy. – Jedyne, czego pragnę, to mu służyć. Wszystko, co jemy i pijemy, to dar od niego. Bez niego nie mielibyśmy nic. Jest tak, jak on postanowi. Niech pan ze mną pójdzie – dodała, rozpromieniając się na chwilę. – Pokażę panu mój wizerunek Gowindy. Jest taki piękny. Nie czekając, aż ruszę jej śladem, staruszka pokuśtykała zdumiewająco żwawo. Prowadziła mnie labiryntem uliczek i  zaułków, obok przydrożnych kapliczek i  jasno oświetlonych świątyń, aż dotarliśmy do małego domku z dziedzińcem, tuż przy ghatach. Na podłodze ciasnej i dusznej izdebki zwinięta w pozycji embrionalnej na cienkim bawełnianym prześcieradle leżała jej matka.

Podobnie jak córka, głowę miała ogoloną i posypaną popiołem, była bezzębna. Wokół stało kilka garnków i  patelni. Kanaklatha ukucnęła obok matki i  czule pogłaskała ją po głowie. –  Moja mama była silną kobietą – szepnęła. – Ale dwa lata temu dostała krwotoku. Od tamtej pory zaczęła więdnąć w  oczach. Teraz już tylko leży na tym posłaniu. Gdyby było mnie stać na szklankę soku, na pewno by ją wzmocnił. Chciałabym, żeby umarła bez cierpień, ale przeraża mnie myśl, że gdy stanie się coś złego, nie starczy nam na leczenie. – Taki los – odezwała się matka. – Gdy byłyśmy młode, do głowy nam nie przyszło, że tak skończymy. –  Nasza rodzina miała ziemię – wyjaśniła Kanaklatha. – Teraz żebrzemy. Cały czas się tego wstydzę, pamiętając, że pochodzę z dobrej rodziny. Tak samo jest ze wszystkimi wdowami. Nikomu niepotrzebne. Jesteśmy wyrzutkami społeczeństwa. Taki już nasz karman. –  Tylko Gowinda wie, jak bardzo cierpimy – dodała matka. – Nikt inny by tego nie pojął. – Ale w porównaniu z innymi... – Co pani ma na myśli? – spytałem. – Niektóre wdowy... My przynajmniej trzymamy się razem. Ale znam wiele kobiet wyrzuconych z  domu przez własne dzieci. Gdy ich synowie się dowiadują, że matki żebrzą na ulicach Wryndawanu, zabraniają im kontaktów z wnukami. – Nie popełniłyśmy żadnej zbrodni – wtrąciła staruszka. – Dlaczego musimy przez to wszystko przechodzić? –  Czasami myślę, że lepiej popełnić sati, niż żyć jako wdowa – stwierdziła Kanaklatha. – Rzucenie się na stos pogrzebowy mojego męża wydawało mi się wtedy czymś strasznym. Ale po tym, co przeszłam, zastanawiam się, czy sati nie byłoby lepszym wyjściem. Teraz pragnę już tylko służyć Gowindzie i matce, a  resztę życia spędzić na modlitwie. Proszę, niech pan wejdzie do środka, zobaczy pan mojego małego Krysznę. Kanaklatha gestem dała mi do zrozumienia, bym zrobił krok nad jej matką. Wskazała na ścianę po drugiej stronie maleńkiej izdebki. Tam na postumencie, obok małego piecyka olejowego, stała para mosiężnych figurek Kryszny

ubranych w pomarańczowe szmatki dla lalek. Jedna przedstawiała Krysznę jako dziecko, druga jako młodzieńca w tanecznej pozie, z fletem w ręku. –  Prawda, że piękny? – zawołała Kanaklatha. – Codziennie go kąpię, przebieram i karmię. Kryszna jest moim obrońcą. Nie potrafi odmówić prośbom kobiet. – Podeszła do ołtarzyka i schyliła głowę przed wizerunkami. – Czasem przychodzi do mnie we śnie – dodała. – Opowiadam mu o  swoich smutkach, a on służy mi radą. Ale gdy się budzę, znika...

Tamtego wieczoru w  pobliskiej świątyni spotkałem właściciela mieszkania, które wynajmowała Kanaklatha, bramina imieniem Krishna Gopal Shukla. – Gdyby te kobiety jutro umarły – zaczął, spluwając na podłogę – musiałbym pokryć koszty kremacji. A  to aśram powinien się tym zajmować. Dostaje mnóstwo pieniędzy od pielgrzymów. I  tak już dużo robię dla tych kobiet. Wynajmuję im pokój. Daję wodę za darmo. Według pana Shukli coraz częściej zdarza się, że delhijscy biznesmeni zakładają we Wryndawanie aśramy i  w  ten sposób piorą brudne pieniądze. Potem na rzecz aśramów zapisują darowizny i  biorą faktury opiewające na znacznie wyższe kwoty, które z kolei odpisują od podatków. Wdowy są dla nich tylko środkiem do osiągnięcia celów finansowych, doskonałą okazją do uników podatkowych. Nie ma wątpliwości, że wryndawańskie aśramy otrzymują duże sumy. Jeden średniej wielkości zachęca do składania darowizn, obiecując ufundowanie marmurowej płyty z  nazwiskiem każdego, kto przekaże przynajmniej dwa tysiące rupii (równowartość czterdziestu funtów), oraz zapewniając, że wdowy będą wyśpiewywać dla niego bhadźany przez „następne siedem pokoleń”. Tablice pokrywają nie tylko wszystkie ściany w  budynku wielkości hangaru, lecz także podłogi i sufity. Wśród darczyńców jest wielu brytyjskich hinduistów – obok tablic upamiętniających datki płynące z  Agry, Waranasi i  Kalkuty widnieją też takie z nazwami mniej egzotycznych ośrodków kultury indyjskiej, jak Southall, Northolt czy Leicester. – Te staruszki są bardzo źle traktowane – ciągnął pan Shukla. – Nie okazują im krzty szacunku. Dają im mniej niż minimum gwarantujące przeżycie.

Niektóre aśramy wymagają od przybywających wdów wpłacenia zaliczki. Mówią, że to na pokrycie kosztów kremacji, ale po śmierci takiej kobiety po prostu wrzucają jej zwłoki do worka i ciskają do Jamuny. Pan Shukla przespacerował się ze mną szlakiem parikrama, a  potem zatłoczonymi ulicami miasta. Mijaliśmy długie rzędy wdów z  ogolonymi głowami i wysuniętymi ku nam miseczkami żebraczymi. –  Od pokoleń kapłani we Wryndawanie wywodzą się z  mojej rodziny – wyznał pan Shukla po drodze. – Dawniej miasto było bardzo piękne, ale teraz się rozrosło, stało brudne i zaśmiecone. Kiedyś ludzie szukali tu spokoju ducha. Teraz zastają tylko korupcję i duchową zgniliznę. Spytałem kapłana o  doniesienia prasowe, według których zarządcy aśramu z  młodych wdów robią sobie konkubiny albo sprzedają je za dziesięć tysięcy rupii (dwieście funtów). –  Zdarzają się takie rzeczy – odparł. – Wiele aśramów jest teraz w  rękach kryminalistów. Niektórzy sadhu też są w  to zamieszani. Kuszą młode dziewczyny, a  potem sprzedają je miejscowym feudałom. Gdy ci już z  nimi skończą, oddają je do domów publicznych w  Delhi. Płacą policji, żeby nie reagowała. Lokalne organizacje kobiece potwierdziły słowa pana Shukli. –  Niech pan się przejdzie po wsiach dookoła Wryndawanu – powiedziała Kamala Ghosh – a  zobaczy pan, że wszyscy właściciele ziemscy biorą sobie młode wdowy na kochanki. Gdy się nimi znudzą, sprzedają je do burdeli w Delhi i Bombaju. A mieliśmy tu wdowy nawet dziesięcioletnie. Kobiety, z którymi rozmawiałem we Wryndawanie, twierdziły, że władze nie zapewniały wdowom żadnej ochrony, a  już najmniej można było liczyć na policję. Doszliśmy pod aśram Śri Bhagawan Bhadźan, największy w  mieście, ten sam, w  którym rano poznałem Kanaklathę. Pora modlitwy właśnie się skończyła i  na ulicę wyległy zmęczone stare kobiety w  białych sari. Na schodach siedział gruby mężczyzna w  białym, ręcznie tkanym ubraniu. Pan Shukla poinformował mnie, że to jeden z zarządców. Spytałem mężczyznę o te zarzuty, ale tylko wzruszył ramionami.

– Wdowy przyjeżdżają tu z miłości do Kryszny – skwitował. – Gdy skończą śpiewać, dajemy im ryż i  po dwie rupie. To nasz obowiązek. Ale nie musimy ich utrzymywać. To, co robią, jak sobie stąd pójdą, to ich sprawa. Aśram składa się z  dwóch wielkich pomieszczeń. Na podłogach siedziało jakieś tysiąc wdów w  identycznych białych sari. Większość stanowiły kobiety pięćdziesięcio-, sześćdziesięcioletnie, ale były też dużo młodsze; pod ścianami miejsce zajęły staruszki. Niektóre wyglądały na psychicznie zaburzone, wydawały piskliwe odgłosy niczym ranne ptaki, inne kompulsywnie czesały włosy albo odganiały urojone muchy. Okiennice były zamknięte, a  jedyne światło pochodziło z dwóch nagich żarówek dyndających u sufitu. Prawie całe wnętrze pogrążone było w głębokim dickensowskim mroku. Wszędzie cuchnęło moczem i brudną bielizną. Nagle jakaś kobieta pośrodku sali wstała i  zaczęła uderzać w  czynele, a  w  kącie rozległ się dźwięk dzwonków. Zaczynała się nowa zmiana modlitewna. Kapłan zaintonował pieśń i  jednogłośnie zawtórowało mu dwa tysiące kobiet, potem coraz szybciej i szybciej: Hare Ram, hare Kryszna, hare Ram, hare Kryszna... Ten rodzaj pobożności jest wynalazkiem szesnastowiecznego bengalskiego mistyka Śri Ćajtanji, indyjskiego Orfeusza, rzekomej inkarnacji Kryszny. Po tym jak jego żona zmarła na skutek ukąszenia węża, Ćajtanja został wędrownym ascetą i  zaczął pielgrzymować do miejsc związanych z  Kryszną. Wybudował wiele świątyń, a  inne uratował przed popadnięciem w  ruinę, zwłaszcza we Wryndawanie. Pobożność Ćajtanji miała głęboko uczuciowy charakter. W  biografii napisanej przez jego współczesnych zatytułowanej Ćajtanjaćaritamryta znajdziemy mnóstwo opisów mistycznych uniesień: „Potrafił ni stąd, ni zowąd zacząć śpiewać, pląsać, zawodzić lub wspinać się na drzewo, biegać wkoło niczym szaleniec, przywołując Krysznę i Radhę”. Zachęcał swoich uczniów, by wspólnie przy akompaniamencie czyneli i  dzwonków śpiewali nabożne pieśni o  narastającym tempie, zwane kirtanami. W  ten sposób mieli osiągnąć stan mistycznego uniesienia. W  czasach Ćajtanji pojawiło się mnóstwo relacji o  wiernych, którzy, uwiedzeni magnetycznym rytmem, wpadali w  trans, tańczyli i skakali w ekstatycznym szale, niesieni falą religijnej histerii. Niektóre z modlitewnych zgromadzeń Ćajtanji miały tak namiętny i żywiołowy przebieg,

że mogolski zarządca tego regionu próbował zakazać tej formy kultu, a  jego przywódcę aresztować za zakłócanie porządku publicznego. Według Ćajtanjaćaritamryty nawet dzikie bestie nie pozostawały obojętne na kirtany:   Gdy stado słoni ujrzało Ćajtanję idącego przez las Wryndawana, zwierzęta zawołały „Kryszno” i  zaczęły pląsać i  brykać rozpierane miłością. Niektóre tarzały się po ziemi, inne porykiwały. Gdy mistrz pełnym głosem zaśpiewał kirtan, podbiegło do niego stado jeleni i obstąpiło po obu stronach. Potem do pochodu przyłączyło się sześć czy siedem tygrysów. Jeleń i  tygrys tańczyli razem, wykrzykując imię Kryszny, ściskali się i  całowali. Radowały się nawet drzewa i  pnącza, wysuwając pędy i wąsy, by rozkoszować się dźwiękiem.

  Jednak podczas dzisiejszych śpiewów kobietom daleko do ekstazy. Na tyłach wrzeszczą wariatki. Z  przodu wyczerpane stare wdowy z  trudem dotrzymują tempa głównemu śpiewakowi, część z  nich przysypia, kiwając głowami, póki nie wybudzi ich szturchnięcie kijem przez któregoś z  zarządców aśramu. Trudno sobie wyobrazić smutniejszy widok. Wryndawan, ziemski raj Kryszny, jest dziś świadkiem tak głębokiego smutku i  nieszczęścia, że aż trudno to opisać. Pod koniec zmiany, gdy na zewnątrz zapadał już zmierzch, do sali weszło dwóch kapłanów i zaczęło odprawiać arti. Płonącą szczapką węgla drzewnego podsycili płomień jarzący się przed figurką Kryszny na środku pomieszczenia. Wdowy jak na komendę zaczęły swoje niemiłosiernie piskliwe lamentacje. Składając błagalnie dłonie, uklękły przed wizerunkiem bóstwa. Potem wyległy na zewnątrz. Kapłan powoli domykał drzwi świątyni. – Takie życie to nie życie – powiedziała staruszka, która nagle wyłoniła się z cienia, prosząc mnie o rupię. – Umarłyśmy razem z naszymi mężami. Czy da się opisać nasze nieszczęście? Serca krwawią nam z boleści. Czekamy tylko, aż to wszystko się skończy.

Radźmata – wojownicza królowa Gwalijaru GWALIJAR, MADHJA PRADEŚ, 1993

Z  uszu nadkomisarza wystawały kępki gęstych czarnych włosów, jego okulary przeciwsłoneczne połyskiwały w jasnym zimowym słońcu. Wyjrzał na pylisty pas startowy, gdzie wzdłuż ogrodzenia ustawiał się rząd uzbrojonych strażników. Naprzeciw nich, na końcu pasa, w cieniu brezentu siedziała grupka miejscowych dygnitarzy. Nadkomisarz spojrzał w niebo, potem na zegarek i na wszelki wypadek położył dłoń na rękojeści karabinka. – A więc – odezwałem się – spodziewa się pan kłopotów. – Kłopotów? – powtórzył. – A co to kłopoty? – Protesty? Demonstracje? Zamieszki? –  Są tu elementy antyspołeczne – przyznał nadkomisarz, znowu poklepując karabinek. – Ale damy sobie z tym radę. Nagle dygnitarze podnieśli się z  krzeseł. Z  góry dobiegł odległy warkot samolotu. Mały odrzutowiec krążył coraz niżej, w  końcu usiadł na ziemi, wzbijając w powietrze tuman kurzu. Po chwili otworzyły się drzwi i strażnicy zastygli w czujności. Z czeluści prywatnego samolotu wyszła postać, na którą wszyscy czekali. Nie generał w  czapce garnizonowej, nie minister z  aktówką w  ręce, lecz leciwa siwowłosa kobieta ściskająca w dłoniach białą damską torebkę. Miała na sobie białe sari, a gdy stanęła na słońcu, okryła głowę cienką muślinową woalką. Na dole czekał na nią przysadzisty mężczyzna w skórzanej kurtce i golfie. Był łysy i sprawiał nieco srogie wrażenie – można by się dopatrzeć cienia podobieństwa do Blofelda z Goldfingera. Gdy zeszła z  ostatniego stopnia, pośpieszyli ku niej członkowie komitetu powitalnego i rzucili się na ziemię, walcząc o to, kto pierwszy dotknie jej stóp. Kobieta skwitowała te umizgi nieznacznym skinieniem głowy, podała torebkę

Blofeldowi i  podeszła do oczekującej limuzyny. Sługa w  liberii zatrzasnął drzwi. Blofeld wsiadł z drugiej strony i szofer ruszył.

Gdy spyta się Hindusów, co sądzą o Radźmacie Vijayaraje Scindii, Maharani Wdowie Gwalijaru, pani wiceprezydent Światowego Instytutu Indyjskiego [World Hindu Council] i  nestorce rosnącej w  siłę armii głosicieli odnowy hinduizmu – otrzyma się wiele różnych odpowiedzi. Wszystkie jednak wygłoszone będą z pełnym przekonaniem. Tak jak Margaret Thatcher, do której upodobniają ją niewzruszone poglądy i  poczucie misji, Radźmata wywołuje najsilniejsze reakcje. Nazywano Radźmatę (Królową Matkę) szaloną i  świętą; niebezpieczną reakcjonistką i  zbawicielką narodu; upartą, zacietrzewioną starą wariatką, jak i odważną, zdeterminowaną wizjonerką. W wieku siedemdziesięciu dziewięciu lat nadal pozostaje nieodgadniona. Choć jej ojciec pochodził ze zwykłej rodziny drobnych posiadaczy ziemskich i  urodził się w  zapadłej wiosce, wyszła za jednego z najznakomitszych maharadżów i przez wiele lat rządziła z nim ramię w ramię terytorium wielkości Portugalii. W swoim wielkim barokowym pałacu – nie wspominając innych skarbów – miała drugi co do wielkości żyrandol na świecie. Jej królestwo przestało istnieć z  chwilą odzyskania niepodległości w 1947 roku, a sposób, w jaki uprawiała politykę w latach siedemdziesiątych, kosztował ją miesiące spędzone w  obskurnych indyjskich więzieniach, w których dzieliła celę z prostytutkami, gangsterkami i morderczyniami. Radźmata to osoba bardzo religijna i codziennie poświęca co najmniej dwie godziny na modlitwy. Mało kto, nawet spośród jej wrogów, zaprzeczyłby, że należy ona do najwybitniejszych polityków w  Indiach i  że przez niemal pięćdziesiąt lat nieprzerwanie walczyła o to, w co wierzy, i cierpiała za to. Jej celem było obalenie coraz bardziej skorumpowanej i pazernej na władzę Partii Kongresowej i zastąpienie jej przez prawicową nacjonalistyczną Indyjską Partię Ludową (Bharatija Dźanata Party, BJP). To całkiem możliwe, że rewolucja polityczna, do której dąży Radźmata, w  dłuższej perspektywie zmieni Indie z  tolerancyjnej świeckiej demokracji w  jakiś rodzaj ultranacjonalistycznego państwa hinduistycznego. Przy takim

obrocie sprawy najliczniejsza mniejszość w Indiach – sto pięćdziesiąt milionów muzułmanów – stałaby się we własnym kraju obywatelami drugiej kategorii. Niewykluczone, że Radźmata jest zacną, może nawet świętą kobietą, ale wiele punktów w programie jej partii brzmi niepokojąco. BJP nie przypomina bowiem innych partii w  Indiach. Powstała jako polityczna emanacja neofaszystowskiej organizacji paramilitarnej, tajnej Rasztrija Swajamsewak Sangh (Narodowe Stowarzyszenie Ochotników, RSS) i do dziś większość jej zasłużonych członków ma przeszłość związaną z RSS, a  wielu zajmuje stanowiska w  obu organizacjach. Zarówno RSS, jak i  BJP uważają, że Indie to narodowe państwo hinduistów, a  mniejszości, zwłaszcza muzułmanie, mogą w nim żyć, o ile uznają tę prawdę. Podobnie jak Falanga w  Libanie, RSS wzorowało się bezpośrednio na europejskich ruchach faszystowskich z  lat trzydziestych i  podobnie jak ich bohaterowie członkowie RSS większość dnia spędzają na paradach ubrani w  mundury khaki. RSS traktuje to jako element konieczny do powołania paramilitarnych oddziałów złożonych z  gorliwych i  zdyscyplinowanych naśladowców, którzy – taka jest przynajmniej teoria – utworzą fundament dla odrodzenia się jakiegoś dawno zapomnianego złotego wieku narodowej siły i czystości. Łatwo się śmiać, gdy w  zapuszczonych mofussil północnych Indii członkowie RSS w  harcerskich spodenkach i  z  bambusowymi laseczkami co rano ustawiają się w  szeregu, żeby odbyć musztrę, ale przyświecająca im ideologia komiczna bynajmniej nie jest. Madhav Golwalkar, jeden z pierwszych liderów RSS, nadal znany jako guru, bezpośrednio zainspirował się tym, jak Hitler traktował mniejszości religijne w  Niemczech. „Aby zachować czystość narodu i  jego kultury, Niemcy oczyściły się z  rasy semickiej – Żydów, czym zszokowały cały świat – napisał z podziwem w We, or Our Nationhood Defined. – Duma narodowa objawiła się tu w  swej najprawdziwszej istocie. Niemcy pokazały także, że w przypadku ras i kultur, które są fundamentalnie odmienne, asymilacja jest w zasadzie niemożliwa [...]. Nie-hinduiści w Hindustanie muszą się nauczyć [...] szanować religię hinduistyczną i  być w  najwyższym stopniu oddani idei gloryfikacji narodu Hindusów, niczego nie oczekując, niczego nie żądając”. Podczas podziału Indii RSS dopuściło się niewyobrażalnych okrucieństw na indyjskich muzułmanach, a  były członek tej organizacji

Nathuram Godse dokonał zamachu na Mahatmę Gandhiego za „sprzyjanie mniejszościom”. Współcześnie zarówno RSS, jak i  BJP są w  zupełnie innym punkcie niż wtedy, gdy były zaledwie narzędziem dla neofaszystowskiego hinduskiego nacjonalizmu, zwłaszcza BJP dopuszcza szeroką gamę postaw konserwatywnych i  nacjonalistycznych. Wzrost swojej pozycji zawdzięcza, przynajmniej częściowo, temu, że indyjscy muzułmanie stracili zaufanie do Partii Kongresowej, która, choć określała się jako świecka, to od lat osiemdziesiątych coraz mniej przejmowała się losem mniejszości żyjących w Indiach. Mimo to w  północnych Indiach BJP i  popierający ją hinduscy nacjonaliści nieustannie brali udział w  niemal comiesięcznych pogromach antymuzułmańskich, które stały się charakterystycznym elementem krajobrazu Indii pod koniec XX wieku. Choć jej liderzy cieszą się szacunkiem, a indyjska elita nieco zaimpregnowała się na jej przekaz, gdy wybuchają zamieszki, rzadko zdarza się, by lokalne kadry RSS i BJP nie stanęły po tej samej stronie. Podczas gdy BJP Radźmaty nabiera rozpędu, a  jej ideologia zyskuje popularność i respekt, Indie stały się sceną konfliktów społecznych i przemocy na skalę tych towarzyszących podziałowi kraju pół wieku wcześniej.

Gdy jednak pozna się Radźmatę osobiście i posłucha się jej przy wspólnym śniadaniu, trudno sobie wyobrazić, by była zdolna do czegoś bardziej zatrważającego niż zajęcie pierwszej lokaty w konkursie na Najmilszą Babcię. – Ależ panie Williamie – powiedziała – proszę wziąć jeszcze jedną guajawę. To szczyt sezonu. – Och, nie mogę. Muszę pilnować wagi. –  Jako młoda dziewczyna zawsze uważałam, że kilka centymetrów więcej w talii nie zawadzi. W tamtych czasach była to oznaka dobrego zdrowia. – Nie, naprawdę dziękuję. – W takim razie zachowam ją dla pana na podwieczorek. Zaklaskała w  dłonie i  sługa w  liberii zabrał oherbowaną tacę z  małym zielonym owocem.

Radźmata siedziała u szczytu stołu we wspaniałej jadalni pałacu Dżaj Wilas w  Gwalijarze. Przegryzając owoce leżące przed nią w  wielkiej kryształowej misie, radosnym głosem opowiadała, jak mijał jej dzień. Choć była dopiero ósma rano, staruszka była już na nogach od dwóch i  pół godziny i  zdążyła odprawić długą poranną pudźę. –  Wszyscy bardzo się złoszczą – oznajmiła – bo przed rozpoczęciem dnia spędzam co najmniej dwie godziny na obmywaniu mojego małego Kryszny, ubieraniu i dekorowaniu go girlandami. Robię to w jego ulubiony sposób. – Naprawdę? – Tak, tak. – Ma z nim pani... bliską więź? – spytałem. – Nie potrafię opisać, jak to jest – powiedziała Radźmata. – Może nawet nie powinnam, bo to bardzo osobiste doświadczenie. To... jak między kochankami. Nie można powiedzieć: „Opiszcie, co czujecie, gdy jesteście razem”. Obok mnie siedział w  milczeniu, nie zdjąwszy skórzanej kurtki, sardar Angre, Blofeld z  lotniska. Nie włączał się do rozmowy o  pudźi odprawianej przez Radźmatę i sprawiał wrażenie pochłoniętego konsumowaniem omletu. Gdy w  lipcu 1961 roku zmarł mąż Radźmaty i  nastąpiło ochłodzenie stosunków między wdową maharani i jej synem Mahadavem Rao Scindią, który został nowym maharadżą, sardar Angre wykorzystał okazję i  zaczął się zachowywać jak jej nieodłączny towarzysz i  doradca. Urodzony w  wysoko postawionej rodzinie, która służyła maharadżom Gwalijaru od XVIII wieku, darzy Radźmatę niegasnącym szacunkiem. Ona zaś oczekuje od niego rady i  wsparcia. Stanowią dobrany tandem: on rzeczowy, trzeźwo patrzący i praktyczny, ona – idealistka o skłonnościach mistycznych. W  końcu rozmowa w  sposób nieunikniony zahaczyła o  politykę. Radźmata stwierdziła, że BJP zawdzięcza wzrost popularności działaniu siły wyższej. – Naprawdę – rzekła. – To cud. – Nie, nie, Wasza Wysokość – odezwał się sardar Angre wyważonym tonem. – To wola narodu. –  Może dla ciebie – stanowczo zaripostowała Radźmata. – Bo ja w  tym dostrzegam rękę boską. Wierzę w działanie Hanumana.

–  Naprawdę uważa pani, że BJP jest... kierowana przez opatrzność? – spytałem. – Mam takie odczucie – odparła podekscytowana Radźmata konspiracyjnym półgłosem. – Cuda zdarzają się nawet w naszych czasach. Zauważywszy, że notuję słowa Radźmaty w  kajeciku, sardar Angre wyczuł niebezpieczeństwo i szorstkim szeptem zwrócił się do staruszki w hindi: – Współczesny świat nie wierzy w cuda. –  Mylisz się, sardarze. – Radźmata nie dawała za wygraną. – Nie dalej jak wczoraj czytałam w  „Reader’s Digest” o  wielkim cudzie, jaki wydarzył się w Ameryce – jacyś ludzie zostali uzdrowieni... Nie pamiętam szczegółów. Ale jeśli ci ludzie wierzą... Sardar Angre zmarszczył brwi. –  Jeśli jest się na właściwej ścieżce – Radźmata mówiła dalej – prawda zawsze zwycięży. A mój Hanuman jest zawsze po stronie prawdy. Uciekam się pod jego opiekę i zawsze pomaga mi pokonać trudności. Usuwa z naszych dróg wszystkie przeszkody. Widząc minę sardara, odparłem: – Sardar Angre chyba nie lubi rozmawiać o religii. – Ależ myli się pan – odparła Radźmata. – On jest bardzo religijny. Pewnego razu był mi bardzo potrzebny, ale nie odbierał telefonu. Poszłam więc do jego pokoju, a tam zastałam go siedzącego ze skrzyżowanymi nogami przed figurką Kryszny... Sardar Angre spurpurowiał, ale Radźmata się nie zreflektowała. – Po twarzy spływały mu łzy. Nigdy bym nie przypuszczała – taki praktyczny człowiek... Z kłopotliwej sytuacji wybawił sardara lokaj, który właśnie wszedł z plikiem porannych gazet. Sardar i Radźmata zaczęli przeglądać nagłówki. –  Zamieszki, zamieszki, zamieszki – westchnęła Radźmata. – Co dzień to samo. Sardara Angre pochłonął reportaż zamieszczony w  jednej z  gazet hindi, relacjonujący ostatni epizod jego własnej długotrwałej waśni z  synem Radźmaty. Konflikt, który trwał od piętnastu lat i  który prawie od początku

śledził cały naród, przechodził teraz jedno z  cyklicznych zaognień. Sardar Angre przeczytał artykuł na głos. –  To wszystko moja wina – westchnęła Radźmata, kręcąc głową. – Słabość matki. Sprawiałem chyba wrażenie lekko skonfundowanego, bo natychmiast szczegółowo zrelacjonowano mi całą sprawę. W 1975 roku, gdy Indira Gandhi wsadzała opozycjonistów do więzień, zawiesiła swobody obywatelskie i wprowadziła stan wyjątkowy, Radźmata musiała zamienić splendor Gwalijaru na bardziej nieprzyjazne otoczenie okrytego złą sławą więzienia Tihar w  pobliżu Delhi. Jej syn zawarł z  Kongresem umowę i  uciekł do Nepalu, zostawiając matkę na więzienną poniewierkę. Nigdy mu tego nie wybaczyła. Maharadża, obecnie minister w  rządzie Partii Kongresowej, pozostaje jej politycznym i  osobistym wrogiem, a  antagonizmy wewnątrz podzielonej rodziny odzwierciedlają polityczny rozłam w narodzie. – Nie protestował, gdy wtrącono do więzienia jego własną matkę – burknął sardar Angre. – Powinien był zejść do podziemia i  dołączyć do opozycji przeciw Gandhi. A  on całkiem się poddał. Nikt z  jego zacnej rodziny nie postąpił tak nikczemnie. Zdradził własnych przodków. –  Gdy był u  władzy, dom sardara Angre został zaatakowany [przez policję działającą na polecenie Mahadava Rao]. Zabrano mu połowę dobytku, zniszczono fotografie... – Zastrzelono moje dwa rottweilery... – Ale najgorsze było to – podjęła Radźmata – że podczas stanu wyjątkowego zostawił mnie w więzieniu razem z kryminalistkami i prostytutkami. Proszę to sobie wyobrazić: jedna z  więźniarek w  mojej celi miała dwadzieścia cztery wyroki, w  tym cztery za morderstwo. Uznał, że to odpowiednie towarzystwo dla jego matki. – Jak przetrwała pani w więzieniu? – spytałem. – Pokładałam wiarę w Hanumanie – odrzekła Radźmata. – Pomógł. – Hanuman przyszedł do pani osobiście? –  Nie. – Westchnęła i  ze smutkiem pokręciła głową. – Ale przemówił w moim sercu i pokazał mi, że wszystkie istoty ludzkie, nawet najzatwardzialsi przestępcy, miękną, gdy okaże im się serce. – Zwróciła oczy do nieba. – I miał

rację, wie pan? Jedna morderczyni została moją kucharką – chyba nigdy w życiu nie miałam wierniejszej służącej. Opuszczając więzienie, płakałam, bo zostawiałam tam tylu przyjaciół. Zjawił się lokaj i  powiedział coś staruszce na ucho. Przytaknęła skinieniem głowy, otarła usta serwetką i wstała. –  Muszę iść – oznajmiła. – Przyszły jakieś panie, które chcą się ze mną spotkać. – Po chwili dodała: –  Sardar Angre z  przyjemnością oprowadzi pana po domu.

Sardar Angre zrobił, o co go poproszono, i pokazał mi pałac. Szedłem za nim z  pokoju do pokoju, z  korytarza do korytarza – bezkresne prerie marmuru odbijały się w wysokich wiktoriańskich tremo. Na górze wszystko przykryte było gnijącym perkalem, a ze ścian odchodził tynk; w  powietrzu unosiła się delikatna, ale wyczuwalna woń rozkładu. Wiele pokoi wyglądało na nieużywane. Odwiedzały je tylko wróble, które wiły sobie gniazda na drewnianych belkach przy suficie. W  rogach sufitu ciężkie kłaczki starych pajęczyn potworzyły sklepienia wachlarzowe. Gdy otworzono okiennice, smugi światła przebiły się przez zamieć gęstego wirującego kurzu. Tylko sypialnia Radźmaty sprawiała wrażenie zadbanej i zagospodarowanej. W kącie stała mała srebrna kapliczka z figurkami, a przed nią rząd kadzidełek i dewocjonaliów – fotografie hinduistycznych świętych i sadhu, para lingamów Śiwy i czarny haftowany lusterkami wizerunek Kryszny grającego na flecie. Przy łóżku – ku swojemu zdumieniu – zauważyłem ślubne zdjęcie syna Radźmaty. Mimo całego bólu, jaki przyniósł ich konflikt i upublicznione spory, matczyna miłość wciąż była żywa. – Proszę wejść – powiedział sardar Angre, widząc, gdzie spoczął mój wzrok. Otworzył podwójne drzwi i  wyszedł na balkon. Spojrzeliśmy na wznoszące się długie trawniki ogrodu, biegnące obok zagajników palmowych aż do filigranowego mogolskiego pawilonu. Zauważyłem wtedy, że z  jednej strony pałacu, kilkaset metrów od nas, wznosi się drugi, jeszcze większy budynek. Nagle uświadomiłem sobie, że

olbrzymi gmach, który właśnie zwiedziłem, był zaledwie małym, odseparowanym skrzydłem – domkiem letnim – położonym na skraju głównych zabudowań Dźaj Wilas. W  tym większym pałacu mieszkał maharadża, wróg sardara. Tak jak budynek, w  którym teraz staliśmy, wzniesiono go pod koniec XIX stulecia w  stylu włoskiego baroku – olbrzymi mediolański tort zrzucony z powietrza prosto w dżunglę Indii. To tam, w większym pałacu, mieściły się dwa najbardziej drogocenne skarby dziewiętnastowiecznych maharadżów. Na górze schodów połyskiwał wspaniały żyrandol, z  którym mógł się równać tylko ten carski z  Pałacu Zimowego w Petersburgu. Był tak ciężki, że zanim go wciągnięto, zbudowano rampę długą na półtora kilometra, po której wprowadzono na dach dwanaście słoni. Dopiero gdy upewniono się, że belki wytrzymują ciężar tuzina potężnych zwierząt, architekt odważył się zamontować żyrandol. Tymczasem na dole w  jadalni konstruowano drugi wielki „dziw” pałacu – odlany z  litego srebra model kolei do rozwożenia porto wśród gości płci męskiej. Gdy któryś z  nich podniósł karafkę z  wagonika, pociąg zatrzymywał się i  stał, dopóki nie przyniesiono nowej. Potem z  gwizdem podjeżdżał do następnego gościa przy stole. Oba te cacka, jak również cały kompleks pałacowy, powstały z okazji feralnej wizyty księcia i  księżny Walii w  Gwalijarze w  1875 roku. Uznawszy, że jego ówczesny pałac nie jest odpowiedni do ugoszczenia rodziny królewskiej, rządzący wówczas władca z dynastii Scindiów kazał zbudować najwspanialszy i  najnowocześniejszy pałac w  Azji. Kosztował fortunę. Jego dzięwięćset parę komnat zdobiły złocone lamperie, a  piętra wyłożono marmurem. Wszystko w  najlepszym gatunku – z  Europy zwieziono cały magazyn brugijskich gobelinów, fotele chippendale i  wielkie ludwikowskie lustra. Brakowało tylko jednego – maharadża nie pokwapił się, by znaleźć porządnego architekta. Zwrócił się do miejscowego pułkownika Armii Indyjskiej i  kazał temu amatorowi „wymodzić” coś na poczekaniu. Pułkownikowi Michaelowi Filose’owi brakowało wykształcenia w  dziedzinie architektury – przed Dźaj Wilas miał na swoim koncie tylko jeden budynek – gwalijarskie więzienie. Maharadży to jednak nie przeszkadzało. Wysłał naciągacza do Paryża, aby obejrzał sobie Wersal, a  potem naprędce zbudował coś podobnego w Gwalijarze, by zdążyć na przyjazd księcia Walii.

Nie wiadomo, co konkretnie poszło nie tak, ale pierwszego wieczoru srebrna kolejka nagle się zepsuła i  karafka z  porto wylądowała prosto na kolanach księcia. Potem wydarzyła się kolejna katastrofa. Przed udaniem się na spoczynek przyszła królowa Aleksandra postanowiła wziąć kąpiel. Woda wypełniła wielką marmurową wannę, zafalowała nieznacznie, po czym przesiąkła przez podłogę. Wychodząc z Dźaj Wilas, wpadliśmy z sardarem Angre na dwóch leciwych sardarów – przedstawicieli szlachty dawnego królestwa Gwalijaru. Brygadier Pawar szedł pierwszy, za nim jego żona Vanmala i  jeszcze jeden starszy dżentelmen, którego tytułowano majorem. Korzystając z  tego, że Angre i  Vanmala zajęci są rozmową, spytałem sardarów, za czym najbardziej tęsknią ze starych czasów, gdy maharadża i Radźmata władali Gwalijarem. –  No cóż... – zaczął brygadier Pawar – za wszystkim. Trudno nam wybrać jakąś jedną konkretną rzecz. – W starych czasach nikt się nigdzie nie śpieszył – dodał major. – Znajdowano czas na procesje, na jazdę konną, na polowania na tygrysy... –  Nie było rywalizacji – podjął major. – Wszystko było pod ręką. Teraz o wszystko trzeba walczyć. – Dawniej żyliśmy jak pod kloszem. Teraz trzeba stawać do rywalizacji. – Żeby się wspiąć po drabinie, trzeba z niej kogoś zepchnąć. Mężczyźni wymienili smutne spojrzenie. –  Nie wyobraża pan sobie tamtego bogactwa i  luksusów – westchnęła Vanmala, przerywając ciszę. – Gdybym panu opowiedziała, uznałby pan, że zmyślam bajki. – W tamtych czasach każdy sardar miał po piętnaście koni, a do tego słonia – powiedział major. – A teraz nie stać nas nawet na osła. –  Ale nie tylko sardarowie tęsknią za przeszłością – dodała Vanmala. – Tęskni cały naród. Dlatego właśnie Radźmata i  wszyscy Scindiowie są tak popularni. Gdy któryś z  nich stanie do wyborów, zawsze może liczyć na wygraną. – Ale dlaczego? – spytałem. – Ludzie nie chcą demokracji? – Nie – jednogłośnie odrzekli Pawarowie.

– Absolutnie nie – zawtórował major. –  Widzi pan, w  tamtych czasach nie było korupcji – tłumaczył brygadier. – Maharadżowie wprowadzili skuteczną administrację. Wszystko było dobrze zarządzane. –  Miasto było piękne i  zadbane – wtrącił major. – Maharadża osobiście dokonywał inspekcji, wie pan, chodził nocą, incognito, by sprawdzić, jak się sprawy mają. Naprawdę traktował poddanych jak własne dzieci. A  teraz gdziekolwiek człowiek spojrzy, tam korupcja i wyłudzenia. –  Teraz byle babu w  urzędzie myśli, że jest maharadżą – powiedziała Vanmala. – Zależy mu tylko na tym, by utrudnić życie zwykłemu człowiekowi. Dawniej był jeden władca. Mieszkańcy Gwalijaru mieli pewność, że jak opowiedzą mu o swoich problemach, wysłucha i spróbuje pomóc. – Maharadża i Radźmata byli jak ojciec i matka – stwierdził major. – Teraz nic z tego nie zostało. – Brygadier Pawar westchnął. – Tamten świat odszedł – skwitował major. –  Możemy go tylko wspominać – dodał brygadier. – Nic więcej. Tylko to nam pozostało.

Po śmierci maharadżów ich doczesne szczątki kremowano w  świętym miejscu w  pobliżu pałacu Dźaj Wilas. Chcieliśmy je obejrzeć, więc pożegnawszy Pawarów i majora, ruszyliśmy z sardarem Angre do jego jeepa. Pomniki – wolno stojące marmurowe cenotafy wzniesione w  miejscach stosów pogrzebowych – były rozsiane po terenie zdominowanym przez świątynię wielką niczym katedra. –  Kompleks ma własny personel – poinformował mnie sardar Angre, gdy przejeżdżaliśmy przez bramę. – W  każdej kaplicy znajduje się niewielkie popiersie jednego z maharadżów. Pracownicy przebierają figurki, przygotowują dla nich jedzenie i  umilają im czas grą na instrumentach, jakby władcy nadal żyli. Wyskoczył z jeepa i poprowadził mnie do najbliższego cenotafu.

–  Tak samo będzie z  Radźmatą po jej śmierci – oznajmił. – Widzi pan, w Gwalijarze ludzie nadal wierzą, że maharadżowie są bogami, a przynajmniej mają status półboski. Uważają, że zmarli królowie wciąż żyją pod postacią figurek. – Pan też w to wierzy? – spytałem. – Nie – odparł sardar Angre. Roześmiałem się, ale po chwili zdałem sobie sprawę, że go nie zrozumiałem. – Nie, bo wierzę w reinkarnację – doprecyzował. – Dla mnie maharadżowie żyją w innym ciele, nie w figurkach. Zdjął buty i poprowadził mnie do jednej z kaplic. W portyku widniała mała marmurowa linga Śiwy; przed nami w głównym sanktuarium – części świątyni normalnie zarezerwowanej dla wizerunku bóstwa – mieściła się rzeźba przedstawiająca pogodną przysadzistą matronę w  indyjskim stroju z  lat trzydziestych. – To matka świętej pamięci męża Jej Wysokości – poinformował mnie sardar Angre. – Niech pan spojrzy! Ma nowe niebieskie sari. Owszem, miała, ale to nie wszystko. Na jej marmurowej szyi zawieszono coś, co przypominało diamentową kolię; na czole namalowano pastą sandałową znak tilaki. Po lewej stronie ustawiono małe łóżeczko dziecięce z  moskitierą, kompletem kocyków i poduszek; a obok na stoliku nocnym oprawioną w ramki fotografię wiekowej maharani i jej męża. Sardar Angre opowiedział mi, jak wygląda rozkład dnia figury. Budzi się o poranku przy dźwiękach muzyki. Potem kapłan ceremonialnie obmywa posąg, a służąca przebiera go w nowe szaty. Następnie figurka je lunch, a po nim udaje się na popołudniową sjestę. Po podwieczorku uprzyjemnia się jej czas krótkim koncertem, po którym przynoszona jest kolacja – dal, ryż, dwa rodzaje warzyw, ćapati i  kleisty indyjski pudding. Teraz należy rozstawić i  zasłać łóżko – rogi pościeli wywinięte na zewnątrz! – i  zgasić światło. Do łoża posąg udaje się samodzielnie. Wokół leżało wyposażenie grobowe – wszystko, co będzie potrzebne maharani po śmierci. Czułem się, jakbym wszedł do piramidy dwadzieścia lat po śmierci Ramzesa II.

– Nic sobie nie robimy ze śmierci – powiedziała Radźmata, gdy wróciliśmy na lunch. – Dla nas to tylko zmiana okoliczności. – Jak przeprowadzka do nowego domu? – Właśnie tak. Wiedziałem dokładnie, co będziemy jeść, zanim tu przyszliśmy: dal, ryż, dwa rodzaje warzyw i  ćapati, a  na deser gęsty pudding. Taki sam posiłek, jaki serwowano posągom, ugotowany w  tej samej kuchni, wedle upodobań starych maharadżów. Wyjechałem z  Gwalijaru tego samego dnia, oczarowany Radźmatą i jednocześnie skonfundowany: nie potrafiłem pogodzić obrazu staroświeckiej, lekko zbzikowanej maharani, którą poznałem, z  agresywną faszystką odmalowaną przez jej krytyków w  prasie indyjskiej. Jej ekscentryzmy były osobliwe, ale rozczulające; w tej kobiecie nie było nic złowrogiego. Odłożyłem notatki do dolnej szuflady i o nich zapomniałem.

Jedenaście miesięcy później, 6 grudnia 1992 roku, Radźmata znowu pojawiła się w  nagłówkach gazet, tym razem w  wyjątkowo niesmacznych okolicznościach. Przez minione pięć lat w  indyjskiej polityce dominował spór o  Babri Masdźid, siedemnastowieczny meczet w  Ajodhji, wzniesiony podobno przez muzułmańskich najeźdźców w miejscu narodzin hinduistycznego boga Ramy. Corocznie od 1989 roku różne hinduskie organizacje Radźmaty zwoływały wiece w  rzeczonym meczecie. Odprawiały tam religijne ceremonie w  intencji odbudowy świątyni. W 1992 roku jak zwykle odbył się wiec, ale nie przebiegł tak, jak się spodziewano. Wielki tłum dwustu tysięcy bojowo nastawionych hinduistów, podjudzony przez Radźmatę i  innych przywódców, ruszył szturmem na barykady. Wykrzykując hasła „Rama zwycięży!”, „Hindustan dla hinduistów!”, „Muzułmanom śmierć!”, zaczęli w  szale burzyć meczet młotami kowalskimi, linami, kilofami, a nawet gołymi rękami.

Jedna po drugiej, niczym symbole od dawna czczonej tradycji indyjskiej tolerancji, demokracji i sekularyzmu, trzy kopuły spadły na ziemię. W niespełna cztery godziny cała budowla została obrócona nawet nie w ruinę, a – dosłownie – w gruz. Gdy starto na miazgę ostatnie fragmenty meczetu, grupka hinduskich bojowników wzniosła okrzyk: „Śmierć dziennikarzom!”, i z nożami i żelaznymi drągami rzuciła się na zagranicznych korespondentów, roztrzaskując im kamery i  sprzęt telewizyjny. Posmakowawszy krwi, tłuszcza zaczęła mordować wszystkich muzułmanów spotkanych na swojej drodze. Skończyli, podpalając domy muzułmańskich rodzin. W tym czasie Radźmata Scindia, która wcześniej podpisała wniosek do sądu drugiej instancji o  zagwarantowanie bezpieczeństwa meczetowi, stała na platformie widokowej, dopingując zamachowców z takim entuzjazmem, jakby oglądała ulubioną drużynę piłkarską na mistrzostwach świata. W  pewnym momencie chwyciła za mikrofon i zaczęła podjudzać bojowników. Jeszcze w  tym samym tygodniu grupa dziennikarzy zatrzymała Radźmatę wyjeżdżającą limuzyną z  miasta. Spytali, czy przynajmniej potępiła atak na korespondentów. Skwitowała to dwoma słowami: Aććha ho gja – „dobrze się stało”. W  ciągu następnych dwóch tygodni przez Indie przetoczyła się fala zamieszek: tłumy wściekłych muzułmanów wyszły na ulice, spotykając się z przemocą ze strony policji, która stała z boku i nawet nie oddała strzału, gdy hinduscy bojownicy niszczyli meczet. W  sumie zabito około dwóch tysięcy osób, a  osiem tysięcy odniosło rany w  zamieszkach, które wybuchły po zburzeniu świątyni. W  Bombaju nastroje były najgorętsze, ale – tak jak wszędzie indziej – ostygły w okolicach świąt Bożego Narodzenia. Potem jednak, w nocy 7 stycznia 1993 roku, hinduska rodzina spłonęła żywcem, gdy obrzucono jej chatę koktajlami Mołotowa. Nadal nie wiadomo, kto odpowiadał za te mordy – poszlaki wskazują na przestępcze gangi pracujące dla pozbawionych skrupułów inwestorów budowlanych – ale miejscowi hinduscy fundamentaliści uznali, że to sprawka muzułmanów, i zaczęli przygotowywać krwawy i brutalny odwet. Przez następny tydzień Bombaj stał w  płomieniach – uzbrojona tłuszcza atakowała muzułmanów, podpalała ich domy, obrzucała bombami kwasowymi,

a  mobilne oddziały specjalne szlachtowały ich nożami na ulicach. Wpływowi muzułmanie z  klasy średniej – fabrykanci, bogaci właściciele sklepów, wydawcy gazet – również stali się celem ataków. Niektóre co biedniejsze muzułmańskie dzielnice zostały doszczętnie wypalone. W  kilku miejscach przestały działać wodociągi miejskie i  gdy muzułmanie wyszli ze swoich gett z wiadrami w dłoniach, zostali otoczeni, oblani naftą i setkami spaleni żywcem. Przy biernej postawie policji (w  96 procentach składającej się z  hindusów) w sumie około czterdziestu tysięcy hinduskich aktywistów brało udział w tych z  pozoru spontanicznych atakach. W  ciągu dwóch tygodni Bombaj, tryskająca życiem handlowa stolica Indii, stała się subkontynentalną wersją Bejrutu czy Sarajewa. Gdy w końcu do akcji weszło wojsko, ogłoszono godzinę policyjną, a bomby kwasowe, noże sprężynowe i  AK-47 wróciły do skrytek, zginęło już tysiąc czterysta osób, z czego zdecydowaną większość stanowili ubodzy muzułmanie. Liczba rannych i trwale okaleczonych była o wiele wyższa. Setki tysięcy ludzi uciekło z miasta, by schronić się w rodzinnych wioskach. Według memorandum przygotowanego przez organizację Obywatele dla Pokoju [Citizens for Peace], grupę nacisku utworzoną przez bombajską elitę biznesową, ten wybuch przemocy był skutkiem „rozmyślnej strategii mającej na celu zmianę składu etnicznego miasta, które dawniej miało charakter kosmopolityczny”. Za masowymi mordami i czystkami etnicznymi stała lokalna hinduska partia nacjonalistyczna sprzymierzona z BJP Radźmaty – Śiw Sena (Armia Śiwy). Jej lider, dawny rysownik kreskówek Bal Thackeray, nie ukrywał, że to on przewodził tłumom, i  w  wywiadzie do gazety chwalił się, że jego celem było „wykopanie z  Indii stu dziesięciu milionów muzułmanów i  wysłanie ich do Pakistanu”. Cytowano taką jego wypowiedź: „Czyż nie zachowywali się jak Żydzi w nazistowskich Niemczech? Skoro tak, nic dziwnego, że potraktowano ich jak Żydów w Niemczech”. Mimo to według raportu prasowego, który czytałem, Radźmata, daleka od potępienia rozlewu krwi, oznajmiła, że widzi w Thackerayu i Śiw Senie bliskich sojuszników BJP – cele były słuszne, powiedziała, tylko dobór środków nieco kontrowersyjny. Jej stosunek do sprawy i  obojętność na krwawą masakrę kilku tysięcy indyjskich muzułmanów – i  w  ogóle na stopniowe osuwanie się kraju

w  anarchię – trudno było pogodzić z  wrażeniem, jakie wywarła na mnie w  Gwalijarze, kiedy jawiła mi się jako nobliwa starsza pani. Skonfundowany postanowiłem odwiedzić ją raz jeszcze, by zrozumieć, jak to możliwe, że ta sama kobieta ma dwa tak odmienne oblicza. Gdy skontaktowałem się telefonicznie z jej asystentami w Delhi, okazało się, że siedemdziesięciodziewięcioletnia staruszka jest aktualnie zajęta prowadzeniem kampanii w  dżunglach i  wioskach Indii Środkowych – spodziewała się, że po niedawnych wstrząsach rząd upadnie jeszcze przed marcem, i  chciała się przygotować na wybory powszechne. Radźmata jest nieosiągalna, poinformowali mnie jej asystenci – prowadzi kampanię w  odległych zakątkach swojego dawnego królestwa, z  dala od działającego telefonu. Ale, powiedziano mi, jeśli w  następny weekend wybiorę się do Śiwapuri, być może złapię ją w drodze. Uczyniłem, jak mi doradzono. W  niedzielę rano wytropiłem Radźmatę w Śiwapuri, w domu miejscowego sardara. – Za pół godziny wybieram się do Bhopalu na południu – oznajmiła. – Nie mam czasu na rozmowę, ale jeśli chciałby się pan ze mną zabrać, mógłby pan przeprowadzić wywiad po drodze.

–  Och! – powiedziała, gdy pędziliśmy limuzyną po autostradzie. – Jaka szkoda, że nie było pana w Ajodhji, gdy burzono meczet! Gdy zobaczyłam, jak kruszą się trzy kopuły, pomyślałam: tego właśnie chciał Bóg. Taka jego wola. –  A  co z  mordami? Z  masakrą w  Bombaju? – spytałem. – Nie chce chyba pani powiedzieć, że zbiry z Śiw Seny Thackeraya byli ręką Boga, prawda? – Nie będę krytykować Thackeraya – odparła Radźmata łagodnym tonem. – Tak długo muzułmanie byli dopieszczani przez Kongres... To, co się stało, było tylko reakcją. Thackeray jest trochę ekstremistą, ale... –  Nie – wtrącił sardar Angre. – Ma absolutną rację. Muzułmanie muszą zrozumieć, że powinni być dumni z Hindustanu. Nie możemy ich tu tolerować, jeżeli nie czują się Hindusami. Wie pan, że na meczach krykieta muzułmanie zawsze kibicują Pakistanowi?

Zastanawiałem się, czy Angre nieświadomie wyrażał uczucia lorda Tebbita, ale uznałem, że lepiej nie komplikować sprawy. Powiedziałem po prostu: –  Nie da się usprawiedliwić morderstwa tym, że ktoś kibicuje niewłaściwej drużynie. –  Hindusi to łagodni ludzie – stwierdziła Radźmata. – Gościnni. Nawet dla Żydów. – Pokiwała głową, jakby chciała podkreślić, że uważa to za wyraz najwyższej tolerancji. – Nieskorzy do przemocy. – Teraz nie sprawiają wrażenia szczególnie łagodnych – zauważyłem. – Muzułmanów zbyt długo rozpieszczano – powtórzył Angre. –  Obecnie policja raczej ich nie rozpieszcza – zaprotestowałem. – Zawsze bierze stronę hinduistów. – To chyba naturalne, że ciągnie swój do swego – dziarskim tonem odparła Radźmata. – Nie można chyba oczekiwać, że hinduscy policjanci zaatakują swoich hinduskich braci. – A to, że policjanci gwałcą muzułmanki? Było wiele takich zgłoszeń. Radźmata zastanawiała się przez chwilę, po czym rzekła: –  Myślę, że może ci policjanci widzieli, co muzułmanie wyprawiają z  hinduistkami. Z  bólu i  wściekłości mogli wpaść w  szał. – Posłała mi spojrzenie z ukosa i uśmiechnęła się rozbrajająco, jakby właśnie rozwiązała cały kłopot. – Tak czy inaczej – podjęła – gdyby muzułmanie wyznawali hinduską ideologię, nie byłoby problemów. – Nie można chyba oczekiwać, że sto milionów muzułmanów porzuci swoją wiarę i przejdzie na hinduizm? – W tym cały szkopuł – westchnęła. – Muzułmanie powinni zrozumieć, że są Hindusami. Babur [pierwszy mogolski cesarz] nie był ich przodkiem, tylko Rama. Powinni przyjąć naszą wspólną kulturę i  połączyć się z  nami w  imię boże. To jedyne rozwiązanie. Tak czy inaczej – dodała, marszcząc brwi – jest ich za dużo, by ich stąd wypędzić.

Co myśleć o  naiwnej i  bogobojnej staruszce, która przymyka oczy, gdy jej zwolennicy masakrują niewinnych ludzi? Jak można z  uporem nie dostrzegać

związku między emocjami, które ta kobieta wywołuje, a leżącymi w  zaułkach zwłokami nieszczęśników uduszonych garotą? W swym zaślepieniu Radźmata pozostaje wstrząsającym świadectwem, że nie trzeba być człowiekiem godnym potępienia, żeby popierać godne potępienia działania polityków: urok i słodycz najwyraźniej nie gwarantują uodpornienia na agresywny nacjonalizm ani ksenofobiczny fundamentalizm religijny. Gdy ostatni raz widziałem Radźmatę, zwracała się do wielbiącego ją tłumu w  odległej części Indii Środkowych. Po jej przemowie zaczęto wiwatować i  klaskać, rozległy się bębny i  zarzucono jej na szyję girlandy nagietków. Powoli przeszła przez kordon policji do czekającego helikoptera. Wirnik już się obracał. – Kto leci, a kto nie? – spytał asystent. – Nie mam pojęcia. Ja lecę. Tyle wiem – odparła Radźmata, spoglądając na helikopter z pewnym niepokojem. – Boi się pani latać? – spytałem. –  Nie, nie. W  statku powietrznym czuję się jak w  domu, ale musi mieć skrzydła. – Uśmiechnęła się. – Mój Hanuman też umie latać. Poleciał na Lankę, by ratować Sitę. Ale on, naturalnie, nie potrzebuje helikoptera... Asystenci czekali. Staruszka pochyliła się, przeszła pod śmigłem i wsiadła do kokpitu, gotowa na kolejną odsłonę kampanii w  jakiejś innej części swojego dawnego królestwa. Tłum wieśniaków z głowami zadartymi do góry patrzył, jak śmigła obracają się coraz szybciej. Zafurkotało powietrze, a  podium, z  którego kilka minut wcześniej przemawiała Radźmata, skryły tumany pyłu. Niektórzy wieśniacy, przerażeni, pobiegli się schronić; inni położyli się płasko na ziemi. Gdy podnieśli głowy, Radźmata wznosiła się między chmurami niczym bogini niesiona na skrzydłach Garudy, wielkiego ptaka, przewoźnika bogów.   POSTSCRIPTUM W 1997 roku Radźmata miała atak serca, ale po operacyjnym wszczepieniu bypassów, w  wieku osiemdziesięciu czterech lat, wróciła niezrażona na scenę

polityczną. W wyborach powszechnych 1998 roku utrzymała swój mandat, choć jej poparcie nieco zmalało. Od czasu zniszczenia meczetu w  Ajodhji BJP nieprzerwanie zyskiwała popularność i wpływy. W 1992 roku miała sto trzynaście miejsc w parlamencie, podczas gdy w  poprzednich wyborach tylko osiemdziesiąt dziewięć. W  1996 roku liczba ta wzrosła do stu sześćdziesięciu jeden, co uczyniło BJP największą partią w  Lok Sabha. Udało jej się stworzyć koalicję rządzącą, przetrwała ona jednak zaledwie dwa tygodnie, bo utraciła wotum zaufania. W  końcu BJP wygrała wybory 1998 roku, zdobywając rekordowe sto siedemdziesiąt dziewięć mandatów. Nadal jednak nie miała większości i pozostawała zależna od zlepku mniejszych partii, z  których część stanowczo sprzeciwiała się jej co bardziej skrajnym prohinduskim strategiom politycznym. Aby stać się partią mainstreamową, BJP musiała od połowy lat dziewięćdziesiątych stonować swoją agresywną retorykę nacjonalistyczną. Jej przewodniczącym został znany z  umiarkowanych poglądów Atal Bihari Vajpayee, a  wielu ekstremistów pokroju Radźmaty straciło wpływy. Jednak dopiero przyszłość pokaże, czy to łagodniejsze oblicze BJP reprezentuje zasadniczą zmianę w  ugrupowaniu, czy jest tylko przykrywką mającą przyciągnąć naiwnych wyborców. Decyzja, aby zdetonować hinduską bombę atomową i  późniejsza, militarystyczna antypakistańska retoryka oraz nawoływania niektórych działaczy BJP, by wznieść świątynię w  miejscu przeprowadzenia prób jądrowych, sugerują, że ekstremiści i  fanatycy bynajmniej nie zostali usunięci z partii.

Na wschód od Eton LUCKNOW, 1997

Chwilę przed świtem 7 marca 1997 roku dwaj mężczyźni zmierzali do małego klasycznego bungalowu na obrzeżach La Martinière College w Lucknow, najstarszej i najbardziej renomowanej szkoły prywatnej w Indiach. Bezszelestnie zakradli się na tył budynku. Przez stłuczoną szybę w  oknie oddali do śpiącego w  swoim pokoju Fredericka Gomesa, anglo-hinduskiego nauczyciela wychowania fizycznego, strzały z mauzera kalibru .763 i pistoletu .380. Jeden pocisk chybił, drugi trafił Gomesa w nogę. Nauczyciel wygramolił się z łóżka i dokuśtykał na korytarz. Według policyjnej rekonstrukcji zdarzeń zabójcy pobiegli następnie na front budynku, kopniakiem otworzyli drzwi wejściowe i strzelili jeszcze kilka razy do przerażonego człowieka, który próbował pobiec z  powrotem do swojego pokoju. Trafili go w  plecy. Gomes, silnie krwawiąc, zabarykadował drzwi krzesłem. Mordercy wrócili jednak na tył domu i  przez okno wystrzelili grad pocisków. Gdy znaleziono zwłoki Gomesa, okazało się, że dostał aż osiem razy: cztery razy w pierś, raz w nogę, dwa w plecy i jeden pocisk – śmiercionośny – w skroń. Zabójstwo, którego sprawców nadal nie ustalono, wywołało w Indiach burzę, zwłaszcza że u  uczniów szkoły znaleziono kilka pistoletów (choć nie były to narzędzia zbrodni). La Martinière jest bowiem instytucją słynącą z  troski o  dobre wychowanie i  maniery, tak pukka jak sam Kipling, który umieścił bohatera jednej ze swych powieści w szkole Świętego Ksawerego w Lucknow, wyraźnie wzorowanej właśnie na La Martinière. W okresie Radżu wydała ona całe pokolenia urzędników imperium i  oficerów Armii Indyjskiej, a  nazwiska wielu wychowanków – Carlisle, Lyons, Binns, Charleston, Raymond – nadal są wyryte przy wejściu. Od tamtej pory wykształciła kilku członków dynastii Nehru-Gandhi oraz wielu ministrów, przedsiębiorców i  redaktorów gazet.

Pytanie brzmiało: skoro szerzące się w  Indiach przemoc i korupcja wdarły się do takiego gmachu, czy dla reszty kraju pozostaje jakakolwiek nadzieja? „To morderstwo jest metaforą naszych czasów – powiedział Saeed Naqvi, jeden z najbardziej poważanych komentatorów politycznych i wychowanek szkoły. – To, że takie bestialstwo zaistniało w świecie akademickim, w świętych progach La Martinière, to znak, że kraj Mahatmy Gandhiego przestał być tym, czym był w przeszłości”. Gdy w  Wielkiej Brytanii celebrowano pięćdziesięciolecie odzyskania przez Indie niepodlegości, w  samych Indiach nastroje były dużo mniej radosne. „Times of India” we wstępniaku upamiętnił Dzień Republiki następującymi słowami: „W  tym przełomowym roku niewiele pozostało z  nadziei, ideałów i oczekiwań, które nasi ojcowie wnieśli w stworzenie Republiki. W ich miejsce pojawiły się rezygnacja i  pogłębiające się poczucie bycia znoszonym przez prąd. Tylko pozornie znajdujemy się na progu globalnego przełomu, prawda jest bowiem taka, że Indie ubogie gwałtownie szturmują granice Indii zamożnych”. Choć zepsucie i  korupcja toczyły wiele starych instytucji Radżu, szkoły prywatne, rozsiane przez Anglików po całym subkontynencie, zawsze dziarsko opierały się zmianom zachodzącym w  postkolonialnym świecie poza ich murami. Niezależenie od tego, w  jakim kierunku po 1947 roku zdążały Indie i  Wielka Brytania, indyjskie szkoły prywatne przetrwały w  stanie nienaruszonym, zachowując wzorce i  postawy typowe dla wczesnodwudziestowiecznej Anglii. „Niepodległość nie miała żadnego wpływu na La Martinière – powiedział mi jeden z  absolwentów. – Nie zmienił się program nauczania, nie zmienili się uczniowie, nie zmieniły się gry, nie zmieniła się dyscyplina. Jeszcze w  połowie lat sześćdziesiątych na dachu powiewała flaga brytyjska. Diwali [festiwal świateł] obchodzono jako Dzień Guya Fawkesa. Nawet teraz uczą o  pierwszej wojnie o  niepodległość [Wielki Bunt] z brytyjskiego punktu widzenia”. „Literatura, poezja i  muzyka nadal są angielskie – stwierdził inny wychowanek La Martinière. – Maniery, gusta i  zwyczaje są angielskie, nawet sporty są angielskie. Za moich czasów niewiele uczono o  historii i  kulturze kontynentalnej Europy, a o kulturze i historii Indii w ogóle nic. Zachęcano nas, żebyśmy zapomnieli wszystko, co na temat kultury urdu wynieśliśmy z domu. Zamiast tego mówiono nam o wszystkich cudownych rzeczach, jakie przyniosła

ze sobą cywilizacja brytyjska, i  przekonywano, że żujący betel Hindusi są z gruntu zdegenerowani i nigdy niczego nie osiągną. Spójrzcie, jak daleko zaszli Brytyjczycy, mówili, nad imperium brytyjskim nigdy nie zachodzi słońce. Indoktrynowano nas, że posługiwanie się językiem hindi, recytowanie poezji w  urdu, noszenie khadi, żucie panu i  charchanie do spluwaczek jest wulgarne i  obsceniczne. Po pewnym czasie zaczęliśmy sami tak na to patrzeć. Nawet teraz czasami tak to widzę”. La Martinière założył w 1845 roku generał major Claude Martin, tajemniczy Francuz, służący zarówno w Kompanii Wschodnioindyjskiej, jak i u nawabów z Lucknow, ostatniej muzułmańskiej dynastii rządzącej Indiami. Martin żył jak Mogoł, a  po śmierci – zwyczajem Mogołów – spoczął w  grobowcu upamiętniającym jego dokonania. W  swoim testamencie w  osobliwy sposób zerwał jednak z  tradycją, polecając, by w  mauzoleum utworzono szkołę dla dzieci różnych wyznań. W  taki oto sposób w  tym dziwnym kompleksie grobowców w  stylu indyjskiego baroku w 1845 roku otwarto pierwszą prywatną szkołę w Indiach. Tutaj, na brzegach rzeki Gomati, odtworzono wszystko jak nad Tamizą, łącznie z obowiązkowymi niejadalnymi posiłkami i gronem zdziwaczałych pedagogów. Spośród nich Saeedowi Naqviemu szczególnie zapadł w pamięć pan Harrison. – Miał sumiaste wąsy, które traktował woskiem – wspomina Saeed – a także gadającą papugę, która mówiła na przykład: „Nie bądź leń, gdy wstaje nowy dzień”, i  inne tego rodzaju nonsensowne hasła propagowane w  szkołach prywatnych. Chaufin, mój kolega, który nie znosił Harrisona i  miał ku temu dobre powody, wstawał o  piątej rano i  trenował papugę, by powtarzała: „Wąsacz to drań. Wąsacz to drań”. Robił to z  tak wielkim oddaniem i  poczuciem misji, że w  ciągu roku papuga nauczyła się okrzyku i  ilekroć Wąsacz ją mijał, skrzeczała: „Wąsacz to drań. Wąsacz to drań”. Z  początku Wąsacz potraktował to jak dowcip, ale gdy oprowadzał po internacie dyrektora Doutrego, chcąc się pochwalić swoimi dokonaniami, a  papuga akurat wyrecytowała słynne już słowa, nauczycielowi puściły nerwy i ukręcił ptakowi łeb. Taki to makabryczny koniec spotkał papugę Wąsacza. Na pierwszy rzut oka w La Martinière niewiele się zmieniło, od kiedy Saeed opuścił ją trzydzieści lat temu. Tak teraz, jak i  wtedy chłopcy najróżniejszych wyznań codziennie zbierają się w  kaplicy, słuchają chóru składającego się

z  muzułmanów i  hindusów ubranych w  białe komże i  śpiewającego Te Deum, Jeruzalem i  Pan jest pasterzem moim. Nauczyciele nadal noszą czarne togi, program nauczania i  mundurki są takie same jak w  angielskich szkołach prywatnych lat trzydziestych, a do etykiety wciąż należą musztra w mundurkach khaki, gra w  krykieta, czytanie dzieł Johna Buchana i  potajemny homoseksualizm. Nie uczy się o  literaturze hindi ani urdu, zamiast tego uczniowie przyswajają na pamięć obszerne fragmenty Wordswortha, Tennysona i Byrona. Pewnego ranka, gdy uczniowie wrócili z  kaplicy, miałem okazję porozmawiać z  kilkoma chłopcami, którzy odrabiali pracę domową w  imponującej bibliotece szkolnej w  stylu mogolskiego gotyku. Z  tyłu sali wychowawczyni, pani Faridi (która w  kaplicy wcieliła się w  rolę organisty, grając na starych ręcznie pompowanych organach), spoglądała znad okularów w rogowej oprawce i nawoływała: – Siadajcie, chłopcy! Siadajcie! Posłusznie usiadłem przy stole obok trzech siedemnastolatków: Samira, Pradeepa i  Tony’ego, odpowiednio: muzułmanina, hindusa i  Anglohindusa – chrześcijanina. Spytałem ich, czy wiedzą, że La Martinière była wzorem dla Świętego Ksawerego, szkoły z internatem z Kima. – Wszyscy o tym wiedzą – odparł Samir. – Ale nie czytałem tej książki. –  Widziałem film na Star TV – powiedział Pradeep, mając na myśli śmiałe przedsięwzięcie satelity Murdocha w  Indiach. – Niezły. Naprawdę. Rozpierała mnie duma, gdy zobaczyłem, że kręcono go w La Martinière. – A jakie brytyjskie książki znacie? – spytałem. – Czytamy tutaj same brytyjskie – odparował Tony. –  To prawda – wtrącił Samir. – Na liście lektur nadal jest Shakespeare i wszystkie te powieści: Wielkie nadzieje, Emily Brontë, Charlotte Brontë. – Znacie na pamięć jakieś angielskie wiersze? –  Oczywiście – zawołał Pradeep. – „Wicher był niczym potok ciemności między wietrznymi drzewami, / Księżyc widmowym galeonem miotanym chmurnymi morzami” [Alfred Noyes „Rozbójnik”, przeł. Katarzyna Koćma, przyp. tłum.]. Wszyscy to znamy.

–  A  wielkich poetów urdu z  Lucknow i  Delhi? Ghaliba, Mira Taki Mira, Dagha i innych? O nich też wam wykładają? –  Nie – odrzekł Pradeep. – W  ogóle nie uczą nas o  kulturze Lucknow. Ani o kulturze Indii. Uczymy się tylko o angielskich poetach i powieściopisarzach. – Nie wydaje się to wam dziwne? –  Może i  tak – odpowiedział Samir z  wahaniem w  głosie. – Nigdy się nad tym nie zastanawiałem. – A o Wielkim Buncie roku 1857 roku? – spytałem. – Co wam o tym mówią? Zapadła niezręczna cisza. –  Wiedział pan, że pięćdziesięciu chłopców z  La Martinière walczyło w  obronie brytyjskiej rezydentury? – spytał Samir. – Tak więc jeśli chodzi o  szkołę, trzymamy sztamę z  Brytyjczykami. Jesteśmy bardzo dumni z  chłopaków, gdy idziemy do rezydentury i  widzimy na ścianie nazwę La Martinière. – Ale w innych częściach Indii – dodał Pradeep – oczywiście bierzemy stronę hinduistów, prawda? – Chłopcy spojrzeli po sobie i nerwowo zachichotali. – A gdybyście żyli w tamtych czasach – nie dawałem za wygraną – po której stronie byście stanęli? Ze szkołą czy z waszym rodakami? – Hm... – burknął Samir. – Nie wiem – powiedział Pradeep. – To trudne pytanie – skwitował Tony. Choć to, że tego rodzaju anglofilskie postawy w ogóle przetrwały, zasługuje na najwyższe zdziwienie, po zabójstwie w  La Martinière trzeba było raz na zawsze pożegnać się z  myślą, że szkoły prywatne na subkontynencie po wsze czasy pozostaną bezpiecznym archipelagiem angielskości na coraz bardziej wzburzonym morzu Indii. Instytucje takie jak La Martinière – mimo że w  kwestii poglądów i  stylu całkowicie angielskie – zaczynają sobie uświadamiać, jak krucha jest bańka, w której funkcjonują. Lucknow jest stolicą stanu Uttar Pradeś (UP), największego w Indiach, który ze swoimi stu dwudziestoma milionami mieszkańców stanowi samo serce kraju. Zarazem jest symbolem tego, co we współczesnych Indiach najbardziej niepokojące. Zatrważającą prędkość, z  jaką w  ostatniej dekadzie postępują tu korupcja i  degeneracja, chyba najłatwiej zmierzyć, zestawiając liczbę

kryminalistów wśród członków Zgromadzenia Stanowego. W  1985 roku postępowanie karne toczyło się wobec trzydziestu pięciu posłów. W 1989 liczba ta wzrosła do pięćdziesięciu. Zaledwie dwa lata później, w 1991 roku, suma ta podwoiła się i  wynosiła stu trzech posłów. W  wyborach 1993 roku już stu pięćdziesięciu członków zgromadzenia ustawodawczego stanu Uttar Pradeś miało wyroki sądowe. Symbolem tego nowego stylu prowadzenia polityki na północy jest Mulayam Singh Yadav, wioskowy zapaśnik, półanalfabeta, który szybko wyrósł na premiera stanu i utrzymał to stanowisko przez dwie kolejne kadencje. Od tamtej pory zdążył ponadto zostać ministrem obrony w  rządzie krajowym. Zanim wybił się w świecie polityki, miał na koncie ponad dwa tuziny spraw karnych, między innymi o  bezprawne uwięzienie, wszczynanie rozruchów, namawianie do naruszenia miru i zastraszanie. Kadencja Mulayama na stanowisku premiera sprowadziła politykę stanu do niewyobrażalnie dotąd niskiego poziomu. W pewnym momencie grupa posłów popierana przez Związek Studentów Uniwersytetu w Lucknow – około dwustu mężczyzn uzbrojonych w  broń i  granaty własnej produkcji – próbowała zabić Mayawati, przywódczynię partii konkurencyjnej, gdy wraz ze swoimi współpracownikami zatrzymała się w  State Guest House. Po strzelaninie między dwiema grupami polityków i  policją, zarejestrowanej przez ekipę telewizyjną, rząd Mulayama utracił władzę. Jak twierdzi Mohan Sohai, korespondent kalkuckiego „Statesmana”, który obserwuje upadek stanu Uttar Pradeś już od ponad dekady: „Między liderami partii politycznych toczy się zażarta rywalizacja o  zrekrutowanie najbardziej wpływowych kryminalistów i  gangsterów. Oczywiście przestępcy są zachwyceni. Gdy zostaną politykami, policja, która dotąd ich ścigała, będzie ich ochraniać, a sprawy, które się przeciw nim toczą – o morderstwa, uprowadzenia, rozboje – zostaną albo wycofane, albo ich tok tak spowolni, że nie trafią do sądów przed upływem dziesięcioleci. A  jeśli kandydat siedzi już w  więzieniu i  uzyska mandat spoza kratek, to niemal na pewno zostanie wypuszczony za kaucją, by brać udział w posiedzeniach parlamentu. Sytuacja tylko się pogarsza. Demokracja jest zagrożona”. Na takim gruncie było prawdopodobnie tylko kwestią czasu, żeby przemoc i zepsucie przesączyły się przez mury La Martinière – można się tylko dziwić,

że nie zdarzyło się to wcześniej. Koniec końców wielu wychowanków szkoły to krewni polityków okrytych najgorszą sławą, jak na przykład siostrzeniec Mulayama. Ponadto na skraju idealnie przystrzyżonych szkolnych boisk do krykieta leżą dwie wioski będące ponoć kwaterą główną miejscowej mafii narkotykowej dowodzonej przez Suraja Pal Yadava, „kastowego brata” Mulayama, jednego z  najbardziej poszukiwanych przestępców w  północnych Indiach. Istnieje teoria, że gang Yadava zamordował Gomesa, bo ten przez przypadek stał się świadkiem mafijnych rozgrywek. Policja w Lucknow sądzi jednak, że zabójcą może być któryś z uczniów La Martinière – na pewno nie brakuje wśród nich takich, którzy mieliby motyw. Gomes był w La Martinière nie tylko nauczycielem wychowania fizycznego, ale też dyscyplinariuszem wyznaczającym kary cielesne, co przysporzyło mu wielu wrogów. Miesiąc przed morderstwem w  szafce jednego z  mieszkańców internatu Gomes znalazł pistolet. Spuścił chłopakowi lanie i  dopilnował, by opuścił szkołę. Nieoficjalne źródła policyjne sugerują, że głównym podejrzanym jest jeden z uczniów. „Oczywiście, to morderstwo to dla nas szok – powiedział dyrektor Elton de Souza. – Ale co możemy zrobić? Kadra nauczycielska i  uczniowie stanęli po jednej stronie i  chyba udało im się opanować sytuację. Nie wiem, czy ta zbrodnia jest emanacją tego, co dzieje się na ulicach, ale odbiła się piętnem na szkole, na uczniach, nauczycielach i na każdym, kogo to dotyczy”. Wielu wychowanków za upadek szkoły – upadek, który zabójstwo tylko przyśpieszyło – obwiniało de Souzę. Saeed Naqvi sądzi jednak, że problemy La Martinière są elementem przemiany, którą przechodzi spuścizna po Brytyjczykach: „Dawna anglofilska elita Indii jest spychana na margines – mówi. – Na jej miejscu wyrasta nowa elita, mówiąca w  hindi i  pochodząca z  niższych kast. Do władzy dochodzą ludzie pokroju Mulayama, przynosząc zupełnie inny system wartości. Nauczyciele też się zmienili – za moich czasów krzewili angielskość z  niemal misjonarską żarliwością. Teraz to wszystko odeszło. Poziom nauczania drastycznie się obniżył, podobnie jak poziom przyjmowanych uczniów”. Na dowód prawdziwości swych słów Naqvi przywołał dane statystyczne: społeczność anglo-indyjska, która dominowała w  szkole w  jego czasach, teraz w  większości wyemigrowała i  prawie zupełnie zniknęła z  sal lekcyjnych,

podczas gdy aż jedna czwarta obecnie przyjmowanych uczniów pochodzi z niskich kast, które ostatnio przeszły emancypację. „Są gorzej wykształceni, gdy się ich przyjmuje, i  gorzej wykształceni, gdy stąd odchodzą – mówi Naqvi. – Trwa to już pięćdziesiąt lat, ale to, co się dzieje teraz, to naprawdę ostatnie echo dawnej chwały Radżu. La Martinière była cudownym reliktem wymarłego świata i  nadal mam do tego miejsca wielki sentyment: spędziłem tam wspaniałe lata i  nic mi złego nie zrobiły kary cielesne, dręczenie przez starszych uczniów czy uczenie się na pamięć. Ale na dłuższą metę szkoła nie może tak funkcjonować. Już nie jest tym, czym była kiedyś. Ta instytucja niedomaga, szybko się degeneruje. Po pięćdziesięciu latach kultura i społeczeństwo, które ją stworzyły, po prostu przestały istnieć”.

Jeśli chcę zobaczyć, jak tragiczna przyszłość czeka La Martinière, powiedział Saeed, powinienem się spotkać z  przywódcami ruchu studenckiego uniwersytetu w  Lucknow. Okryli się złą sławą, wymuszając na bazarach pieniądze w  zamian za ochronę, przyjmując „darowizny” od właścicieli sklepów i bijąc każdego, kto odmawiał „ofiarowania datków”. Zaledwie tydzień wcześniej studenci spalili zakład niepokornego fotografa. Jak się potem okazało, studencka brać posuwała się jeszcze dalej niż do pobierania haraczy. Zwaśnione odłamy Związku Studentów uniwersytetu w  Lucknow, które rywalizowały ze sobą o  polityczny patronat rządu, wypowiedziały sobie wojnę i  pomiędzy różnymi frakcjami uzbrojonymi w pistolety i granaty toczyły się teraz walki uliczne. Do tej pory zginęło ośmiu studentów, a  rannych zostało trzydziestu kilku. Dwaj ostatni przywódcy ruchu studenckiego dostali partyjny mandat, żeby ubiegać się o wybór do parlamentu stanowego z ramienia jednego ze stronnictw politycznych – obaj siedzieli teraz w  więzieniu za morderstwo. Trudno sobie wyobrazić bardziej ponury – ale geograficznie bliski – scenariusz tego, co może się zdarzyć, gdy we wspaniałej instytucji edukacyjnej nastąpi katastrofalny upadek. Wcześnie rano udałem się do domu studenckiego Habibullah – akademika okrytego najgorszą sławą. Mieścił się na porośnietym zielenią kampusie kilka kilometrów od La Martinière. Towarzyszył mi syn inspektora generalnego

policji w Lucknow, który twierdził, że zna kilku liderów związku studenckiego. Usiedliśmy na ławkach ustawionych przez pracowników college’u  na zachwaszczonym trawniku – dawnym boisku do krykieta – przed okazałą fasadą budynku w stylu indosaraceńskim, w przeszłości będącą zapewne chlubą jakiegoś wspaniałomyślnego wiktoriańskiego rektora. Gdy tak siedzieliśmy, popijając herbatę z  mlekiem z  małych filiżaneczek, zebrali się wokół nas politykujący studenci i zaczęli z przejęciem opowiadać o toczonych wojenkach. Zaczęło się trzy lata wcześniej: dwóch przywódców związku studenckiego pokłóciło się o  krzesło na egzaminie stojące w  najdogodniejszym miejscu do ściągania. Po egzaminie wywiązała się bójka i  kilku studentów z  akademika Habibullah zostało mocno poturbowanych. Konflikt szybko przerodził się w  wielką awanturę pomiędzy dwoma domami studenckimi. Gdy lokatorzy jednego zaatakowali dwóch studentów z  drugiego, tamci zdecydowali się na kontrofensywę. –  Jednej nocy około pięćdziesięciu z  nas zaatakowało akademik Victoria – zaczął Veeru Singh. Sprawiał wrażenie miłego chłopaka: był nieśmiały, uprzejmy i  dobrze ubrany. Powiedział, że latem wystartował w  wyborach na szefa Związku Studentów z  nadzieją, że – podobnie jak w  przypadku jego poprzedników – stanowisko to pomoże mu uzyskać nominację jednej z  partii politycznych w  przyszłym roku. – Mieliśmy ze dwadzieścia sztuk broni i  granaty domowej roboty, ale za pierwszym razem emocje nas poniosły i  zaczęliśmy strzelać na wiwat, jak tylko wyruszyliśmy. Gdy dotarliśmy do Victorii, skończyła się nam już amunicja. No to oskarżyliśmy tamtych z Victorii o próbę zabójstwa i policja aresztowała dwóch z nich. Za drugim razem byliśmy lepiej zorganizowani. Chcieliśmy zabić ich przywódcę Abhaya Singha. –  Przepraszam – wtrąciłem. – Dobrze usłyszałem? Powiedziałeś, że chcieliście go zabić? – A czemu nie? – odparł ktoś stojący z tyłu. – To łatwizna. –  Otoczyliśmy cicho hostel – ciągnął Veeru – a  potem wtargnęliśmy do środka. Biegaliśmy od pokoju do pokoju, zraniliśmy z  pięciu czy sześciu, ale Abhay uciekł w ciemności. Potem policja zrobiła nalot u nas i aresztowała kilku naszych chłopaków. Odkryli też połowę naszego arsenału w  pokoju Praveena Vermy.

Veeru wskazał chłopaka stojącego z  prawej strony: niskiego dziewiętnastolatka z cwaniacką miną i dziecięcym puszkiem zamiast wąsów. – I co się stało? –  Znaleźli szesnaście pistoletów krajowej produkcji, jeden granat fabryczny i osiem bomb naszego wyrobu – wyliczył Praveen. – Ale powiedziałem, że to własność mojego współlokatora, więc go aresztowali. Nie miał odwagi zeznać, że to moja broń. Wiedział, co by go za to czekało. – Skąd wzięliście tę całą broń? – Pistolety kupujemy na bazarze. Granaty sami robimy. –  Ale Abhay się wkurzył – ciągnął Veeru, trzymając się uporczywie głównego wątku. – Siódmego stycznia dziewięćdziesiątego szóstego zastrzelił jednego z moich przyjaciół. Bablu siedział przy straganie z herbatą na głównej ulicy, gdy zaatakowało go sześciu na motorach. Strzelili mu w  plecy. Praveen tam wtedy był. Od tej pory jego też próbują dorwać, bo jest jedynym świadkiem. Musi nosić broń dwadzieścia cztery godziny na dobę. – Teraz też jesteś uzbrojony? – zdziwiłem się. –  No jasne. Rozpiął spodnie i  z  majtek wyciągnął pistolet domowej roboty. Był to okropny przedmiot, toporny i  brzydki, a  lufę wykonano z  drążka kierowniczego od rikszy. Praveen otworzył komorę. W  środku zobaczyłem mały czerwony nabój do strzelby. – A granaty? – dociekałem. – Masz przy sobie? – Mam kilka w swoim pokoju, też domowej roboty. Chce pan zobaczyć? Odpowiedziałem, że chcę, więc Praveen wysłał jednego ze służących. Pięć minut później mężczyzna wrócił z  niewinnie wyglądającym zawiniątkiem z gazy wielkości mandarynki. –  Są skuteczne – stwierdził Praveen z  dumą. – Wypełniamy je szkłem i gwoździami. Niech pan uważa, bo jak się upuści, to wybuchnie. Jednego razu zraniłem się w nogę. – Mam opowiadać dalej? – spytał Veeru. – Tak, bardzo proszę. –  Tego wieczoru, kiedy zabili mojego przyjaciela, wreszcie porządnie zaatakowaliśmy Victorię. Skombinowaliśmy kilka karabinów szturmowych

i  jakieś pięćdziesiąt bomb. Narobiliśmy sporo szkód, jednak się nas spodziewali, więc dwóch naszych zostało ciężko rannych. –  Zawieźliśmy ich do szpitala – dodał Praveen – ale lekarze nie chcieli operować. Powiedzieli, że to sprawa dla policji, że nie mogą ich tknąć palcem. No więc zdemolowaliśmy szpital. Rozwaliliśmy izbę przyjęć i  spaliliśmy karetkę. Pobiliśmy lekarzy, zrobiliśmy im na siłę zastrzyki w  dupę, a  pielęgniarki rozebraliśmy do naga. Kazaliśmy ratować naszych kolegów, ale odpowiedzieli, że oni umierają i  należy im pozwolić umrzeć. W  końcu przyjechała policja i aresztowała trzynastu z nas. Przez kolejne czterdzieści minut studenci z  niesłabnącym zapałem opowiadali dalszy ciąg tej historii: atak na gmach sądu w  trakcie procesu Abhaya; zasadzki i zabójstwa. W końcu, gdy już przedstawiali żniwo śmierci – czterech zabitych po każdej stronie – zadałem kolejne pytanie: – Myślicie, że to dobry sposób na życie? – Sytuacja taka – odparł Veeru, wzruszając ramionami. – Co można poradzić? –  Nie możemy zawrzeć ugody – wtrącił Praveen. – Oni by nas wtedy wycyckali. – Ale w ten sposób stajecie się jak gundowie. –  Nie, jesteśmy studentami. Gundami to jesteśmy tylko z  powodu takiej sytuacji. Jak byśmy teraz zrezygnowali, tamci by nas powystrzelali. Żałujemy, że w  polityce jest coraz więcej przemocy i  że musimy używać pistoletów w  samoobronie. Ale tu panuje taka mentalność, że ludzie bezsilni nic nie znaczą. Skoro musimy pokazać swoją siłę, to pokażemy. –  To prawda – powiedział Praveen. – W  tych czasach nie da się bez pistoletów walczyć w wyborach. Oczywiście przykro nam z tego powodu. Ale takie są realia. Trzeba się dostosować. – Myślicie, że będziecie działać w polityce? –  Ja już działam – odrzekł Veeru. – W  następnych wyborach stanowych startuję jako kandydat niezależny. Zawsze chciałem być posłem. – Dlaczego? –  Żeby walczyć o  dobro społeczeństwa. W  tej chwili walczę o  dobro studentów. Chyba każdy tak zaczyna, jako idealista. – Veeru zachichotał jak

niewiniątko. – Ale wie pan, koniec końców wszyscy nasi politycy są tacy sami – dodał, uśmiechając się słodko. – Chcą jak najwięcej władzy.

     

2

W Radżastanie

Smutna historia Bahveri Devi BATTERI, DŹAJPUR, 1994

–  Oczywiście – powiedziała – po tym jak polityk poprzysiągł zemstę i  odgrażał się, że wendeta między dwiema rodzinami trwać będzie siedem pokoleń, spodziewaliśmy się kłopotów. Przyzwyczaili się już, że gdy późnym popołudniem wracali z pola, drzwi do chaty zastawali wyważone, a dobytek splądrowany. Czasami tłuczono im garnki suszące się na piecu, a innym razem wyrywano drzewka i niszczono wiklinowy płot. Pogodzili się już z tego rodzaju drobnymi złośliwościami. Byli zwykłymi biedakami, a on działaczem partyjnym, i nic nie można było na to poradzić. Ale nie sądzili, że posunie się do faktycznej przemocy, skoro wszyscy we wsi słyszeli, jak groził zemstą i zniszczeniem rodziny. Tego wieczoru nie podjęli więc żadnych środków zapobiegawczych, a ponieważ poprzedniej nocy zdechł jeden z ich bawołów, cały dzień spędzili na odprawianiu ceremonii pożegnalnych dla zwierzęcia. Gdy poszli na pole po paszę, słońce już zachodziło. Bahveri odeszła kawałek, by naścinać trawy, a jej mąż Mohan zajął się zaganianiem zwierząt. Wracając, usłyszała krzyki. Rzuciła się biegiem, by sprawdzić, co się stało. W  mroku pięciu mężczyzn otoczyło jej męża, powaliło na ziemię, kopało i  z  furią okładało lathi. Od razu ich rozpoznała. Naprzeciw niej stał polityk Badri Gujjar we własnej osobie. Trzej pozostali mężczyźni to jego syn, siostrzeniec i szwagier. Piątym zaś był bramin z wioskowej świątyni. –  Spytałam ich: dlaczego bijecie mojego męża? To ja wam przysporzyłam kłopotów. On nic nie zrobił. Badri podszedł, chwycił mnie za ramiona, zaczął szarpać i lżyć. Mówię mu: nie krzycz, musiałam powiedzieć władzom, ale to nie ja wezwałam policję. To naczelnik dystryktu ją przysłał. Jego powinieneś atakować, nie mnie. Ale mnie nie słuchali, raz po raz powtarzali: „To twoja wina. To wszystko twoja wina. Znieważono nas i musimy się zemścić”. Badri

mówił: „I  właśnie teraz zamierzam się z  tobą policzyć, inaczej nie byłbym mężczyzną”. Gdy Badri gwałcił Bahveri Devi, dwóch mężczyzn z  jego rodziny przytrzymywało Mohana na ziemi. Potem zgwałcił ją syn Badriego i  jego siostrzeniec. Wszyscy byli trzeźwi, ale Bahveri pamięta, że gdy odchodzili, a ona leżała we łzach na ziemi, rechotali jak pijaczyska. Oddalając się w mroku, obejrzeli się jeszcze przez ramię i zawołali, żeby potraktowała to jak nauczkę, że kobieta z kasty garncarzy, niedotykalna, nie powinna mieszać się w sprawy mężczyzn z  ich kasty, kasty gudźdźarów, dumnych chłopów średniorolnych, pasterzy i  posiadaczy ziemskich. Pokazali jej, gdzie jej miejsce. Jeśli znowu o tym zapomni, to już będzie wiedziała, czego się spodziewać. W każdym razie taka jest jej wersja tej historii.

Batteri oddalona jest od Dźajpuru o półtorej godziny jazdy samochodem. Za Agra Gate zostawia się w  tyle bazary Starego Miasta i  jedzie dalej, mijając kopuły i ćhattri cmentarzysk maharadżów, i wyjeżdża na równiny za miastem. Przez chwilę krajobraz jest skąpany w  bujnej zieleni; gdzieniegdzie za zakrętem ukazują się jasnożółte pola dojrzewającej gorczycy. Jednak im dalej, tym bardziej sucho i  gorąco. Pszenica ozima ustępuje miejsca oklapniętym słonecznikom, a  przy drodze zaczynają wirować tumany kurzu. Porośniętą zaroślami piaszczystą równinę raz po raz przecinają zagony melonowców. Gdy skręci się z  asfaltówki w  prawo i  minie przejazd kolejowy, rozpościerają się długie kilometry wąskich polnych dróg, obrośniętych akacjami. Osady robią się coraz biedniejsze. Kolory blakną i tylko od czasu do czasu mignie czerwone sari kobiet śpieszących do studni. Batteri przycupnęła na skraju pól uprawnych jako ostatni przyczółek cywilizacji u  początków pustyni. To stara wioska z  małymi osiemnastowiecznymi haweli, miejsce ciche, na wpół opustoszałe i  otoczone osobliwie złowrogą aurą. Gdy przejeżdża się główną ulicą, mężczyźni siedzący na werandach domów podnoszą znad swoich hukka groźny wzrok, a  potem spluwają na ziemię. Na alejkach nie bawią się dzieci, po głównej ulicy hula tylko wiatr.

Zatrzymaliśmy się i  spytaliśmy jakiegoś pasterza o  drogę do domu Bahveri Devi. – A! Ta dziwka! – odpowiedział mężczyzna w dialekcie marwari. – A czego od niej chcecie? – Chcielibyśmy przeprowadzić z nią wywiad – odparł mój przyjaciel Sanjiv, dziennikarz z  Dźajpuru, który zgodził się mi towarzyszyć w  charakterze tłumacza co trudniejszych dialektów. – Mało to jeszcze wstydu ta suka przyniosła naszej wsi? –  To kłamczucha – wtrącił inny mężczyzna, który podszedł do samochodu, prowadząc na postronku wielkiego bawołu indyjskiego. – Nikt nie wierzy w jej wymysły. Wszyscy jej nienawidzą. –  Badri Gujjar to dobry człowiek – dodał pierwszy. – Wszystko, co o  nim wygaduje, to kłamstwo. Mężczyźni wskazali nam kierunek, raz jeszcze ostrzegli, byśmy nie wierzyli w ani jedno słowo Bahveri Devi, i poszli w swoją stronę. Zastaliśmy Bahveri na werandzie jej domu, siekającą na kamieniu chilli i  cebulę. Była to drobna kobieta o  siwych włosach, mimo zaawansowanego wieku nadal piękna, ze szlachetnymi, wydatnymi kośćmi policzkowymi. Na porwanym czerwonym ćoli nosiła stare sari. Była bosa, ale na kostce lewej nogi miała srebrną bransoletkę. Odłożyła nóż i  gestem wskazała, byśmy usiedli na ćarpoju. Kazała córce przynieść wody ze studni. Podciągając pod siebie stopy, zapytała miękkim, zdumiewająco czystym głosem, czym może nam służyć. – Dlaczego sąsiedzi okazują pani taką wrogość? – spytałem. –  Mówią, że okryłam wieś hańbą – odparła. – Mówią, że takimi sprawami powinna się zajmować wioskowa rada, pańćajat, a  nie policja czy ktoś obcy. Powiedzieli, że ściągając władze, splamiłam imię wsi na tysiąc lat. – I żaden z sąsiadów nie stanął po pani stronie? –  Omijają nas z  daleka. Nikt z  nami nie rozmawia. Nie kupują naszych garnków ani mleka, nie pomagają przy zwierzętach. – Nawet kumarowie? – spytał Sanjiv. – Nawet kumarowie. Pańćajat naszej kasty nas wykluczył. Nikt się teraz do nas nie przyznaje, nawet nasze rodziny. – Westchnęła. – Trudno nam związać koniec z końcem.

Spuściła wzrok i  wróciła do siekania cebuli. Ciszę przerywało gruchanie gołębi w obórce na tyłach domu. – Nie możecie się stąd wyprowadzić? – spytałem. – Skoro tak tu źle, może warto zacząć od nowa gdzieś indziej? –  To nie takie proste – odparła kobieta. – Ale przede wszystkim nie chcę sprawiać wrażenia, że się boję, poddaję i uciekam. Córka Bahveri, szczupła trzynastolatka, wróciła od studni, niosąc dwa blaszane kubki pełne wody. Gdy ją wypiliśmy, poprosiłem gospodynię, by opisała nam swoją historię od samego początku. Odsunąwszy kamień służący jej za deskę do krojenia, Bahveri odchrząknęła, poprawiła sari i  zaczęła opowiadać.

Minęło pięć lat, powiedziała, od kiedy podjęła pracę jako sathin. Sathin w hindi oznacza przyjaciółkę, towarzyszkę, a jej praca wśród kobiet z rodzinnej wsi sprowadza się do działania w  charakterze pracownicy społecznej. W  większości rejonów Indii sathin objaśniają kobietom takie kwestie, jak zasady ochrony zdrowia i  higieny czy zalety posyłania dzieci do szkoły. Ale w konserwatywnym, zacofanym Radżastanie, gdzie poziom analfabetyzmu jest jednym z najwyższych w całej Azji (38 procent, choć na niektórych obszarach wiejskich wynosi tylko 11 procent), sathin muszą się zajmować bardziej elementarnymi sprawami, jak na przykład odwodzeniem od zabijania niemowląt płci żeńskiej i  wydawania za mąż nieletnich córek, co zdarza się często w położonych na uboczu częściach stanu. Potajemnie zabijając dziewczynki tuż po urodzeniu albo wydając za mąż wszystkie małoletnie córki podczas jednej ceremonii ślubnej, wieśniakom udaje się znacząco obniżyć koszty posagów i  wesel, które w  ubogich rodzinach potrafią pochłonąć oszczędności gromadzone przez pokolenia. Na obszarach wiejskich kobiety mają niewiele do powiedzenia w  sprawie zarządzania gminą, a te z niskich kast w zasadzie w ogóle nie mają prawa głosu. Jednak z  czasem sathin dowiodły, że pracując z  wieśniaczkami u  podstaw i skrzykując je razem w różnych celach, udaje się powoli wprowadzać zmiany społeczne. Dzięki cierpliwej pracy sathin zmniejszała się liczba topionych

dziewczynek, a rodzice zaczęli dostrzegać, że korzystniej będzie posyłać dzieci do szkoły, niż zmuszać je do małżeństwa. Mimo to w 1992 roku według oficjalnych statystyk opublikowanych w Delhi w  Radżastanie małżeństwa nieletnich nadal zdarzały się częściej niż gdziekolwiek indziej w  Indiach. Rząd Radżastanu zawstydzony tymi danymi zareagował zbyt gwałtownie i  zniweczył wypracowany latami postęp, każąc sathin donosić o  każdym takim planowanym małżeństwie. Wysyłano policję, żeby przy użyciu siły przerwała ceremonię zamążpójścia. W wielu przypadkach rodziców aresztowano i wsadzano do więzienia. Z dnia na dzień sathin straciły szacunek w swoich wspólnotach i zaczęły być postrzegane jako agentki władzy, narażające rodziny na upokorzenie i  wstyd podczas najważniejszej dla nich publicznej uroczystości. Bahveri Devi stanęła przed tym dylematem latem 1992 roku. Próbowała przekonać władze, że na dłuższą metę tylko spokojną perswazją da się wyplenić małżeństwa nieletnich, ale jako biedna kobieta na państwowej posadzie w  końcu nie miała wyboru i  musiała współpracować. Przedstawiła zarządcy dystryktu listę siedemnastu rodzin planujących śluby niepełnoletnich dzieci. Cztery z nich mimo ostrzeżeń nie porzuciły swych zamiarów, a urządzone przez nie ceremonie brutalnie przerwała policja. Jedną z  nich był ślub dwóch małoletnich wnuczek Badriego Gujjara, miejscowego sarpańća (sołtysa) i  przywódcy politycznego dominującej w rejonie kasty gudźdźarów. –  Dwa razy byłam u  Badriego – opowiadała Bahveri Devi. – Mówię mu, proszę bardzo, wydaj za mąż swoją czternastoletnią wnuczkę, ale dlaczego chcesz to samo zrobić tej, która ma dopiero roczek? Za pieniądze, które byś zaoszczędził na jej posagu, mógłbyś posłać ją do szkoły. W  przyszłości dostałaby dobrą pracę w  Dźajpurze i  sama na siebie zarabiała. Badri pokiwał głową, ale nic nie odpowiedział. Nie odwołał przygotowań do ceremonii. Wybrałam się więc do niego po raz trzeci, żeby porozmawiać. Wzięłam tę roczną dziewczynkę na ręce i mówię mu: „Zobacz, jest jeszcze taka malutka!”. A  on na to, że wszystko już załatwione. „Za późno, by się wycofać. Chodzi o prestiż naszej rodziny”. W końcu przyjechał mój przełożony z Dźajpuru, ale jemu także nie udało się przekonać Badriego. Nie miał wyboru i  powiedział naczelnikowi dystryktu. W dniu ślubu zjawiło się dwóch policjantów, ponieważ

jednak też byli gudźdźarami, przyłączyli się do celebracji i zjedli swoją porcję weselnych smakołyków. Ślub wprawdzie się odbył, ale Gujjarowie czuli się skrzywdzeni – Badri został upokorzony na weselu własnej wnuczki. Publicznie poprzysiągł, że zemści się za ten uszczerbek na honorze. Według Bahveri Devi razem ze swoimi pomagierami przyszedł po nią 22 września 1992 roku. Nazajutrz wstała o  świcie i  porannym autobusem pojechała do Dźajpuru, żeby powiedzieć o  gwałcie swojemu przełożonemu. Nie zastała go jednak, usłyszała, że wróci dopiero późno wieczorem. Tak więc dopiero 24 rano Bahveri zdecydowała się pójść na policję. Bała się, że zgłoszenie przestępstwa nikomu nie pomoże, tylko przysporzy kłopotów. Słusznie podejrzewała, że policja nie okaże zrozumienia kobiecie z niskiej kasty oskarżającej ważną w lokalnej społeczności personę. Ale nawet ona zdziwiła się, jak wielką wrogość jej okazano. Dźajpurska policja oświadczyła, że sprawa ta jej nie interesuje i że Bahveri powinna się zgłosić na komisariat w  Bassi, w  dystrykcie, w  którym zdarzył się gwałt. Gdy po czterogodzinnej podróży autobusem kobieta dotarła do Bassi, policja od razu dała jej do zrozumienia, że nie wierzy w  jej historię, potraktowała jak prostytutkę, każąc czekać na posterunku trzy dni na badanie lekarskie. Bahveri Devi jest teraz pewna, że zwłoka była celowa – testy nasienia można przeprowadzić tylko przed upływem trzech dni po stosunku. Poza tym choć w  1982 roku wprowadzono poprawkę do kodeksu karnego, zgodnie z  którą policja powinna zakładać prawdomówność ofiary gwałtu i  aresztować podejrzanego z chwilą zgłoszenia przestępstwa, nie podjęto próby zatrzymania Badriego Gujjara. Przesłuchano go dopiero dziesięć dni później.

Rodzina Badriego Gujjara przedstawia zgoła inną wersję wydarzeń z  22 września. Według nich tego dnia rzeczywiście miał miejsce pewien incydent, ale była to tylko bójka między kapłanem z  wioskowej świątyni a  Mohanem, mężem Bahveri Devi, o krowę, do której obaj zgłaszali roszczenia. Siostrzeniec i  zięć Badriego, którzy akurat tamtędy przechodzili, „nie mogąc patrzeć, jak

kumara Mohan katuje bramina, zainterweniowali”. Gdy z  nim skończyli, był cały pokiereszowany. Prosto od Bahveri Devi udałem się do domu Badriego Gujjara. Był dużo większy niż chata Bahveri, kamienny, a  nie gliniany, z  cienistą werandą udekorowaną rzeźbionymi filarkami. Przy oborze stał rząd mniej więcej dwudziestu bawołów, przy jednej z  bawolic siedziała dojarka. Większość mężczyzn z  rodziny Gujjara przebywała akurat poza domem, ale zastaliśmy Rama Sukhara, siostrzeńca Badriego, szczupłego muskularnego jegomościa z gęstym wąsem. Palił hukka na werandzie. – Badriego nie było nawet wtedy we wsi – powiedział. – Ani jego syna. Obaj pojechali traktorem do Dosa. Oczywiście, że pomagałem bronić naszego pandita przed Mohanem, ale Bahveri tam nie było. Po raz pierwszy usłyszeliśmy o jakimś gwałcie, gdy przyszła policja i zaczęła zadawać pytania. – Ale to prawda, że miał pan do niej żal o to, że zakłóciła wasze wesele? –  Oczywiście, że tak. Wszyscy zgadzamy się co do tego, że małżeństwa nieletnich to nie najlepsze wyjście, nie idealne, ale to wielka oszczędność, gdy za jednym razem wydaje się wszystkie córki za mąż. Inaczej trzeba organizować cztery osobne wesela, a  na to nas nie stać – jesteśmy biedną rodziną. Bahveri Devi powinna była to zrozumieć. Ale te sathin to złe kobiety. Strasznie się szarogęszą. Wygadują jakieś bzdury. Po co Bahveri przysyłała tu wtedy policję? Mieliśmy we wsi dobrą reputację, a ona ją zrujnowała. – Myśleliście o zemście? – Nie. Ale przestaliśmy rozmawiać z jej rodziną. Podobnie jak wszyscy inni we wsi. Mówili: „Splamiłaś dobre imię porządnej rodziny”. Te oskarżenia wniosła tylko dlatego, że przestaliśmy się do nich przyznawać. Chciała nas ukarać za to, że się od nich odcięliśmy. – Ale po co miałaby was fałszywie oskarżać o gwałt? Dla kobiety to straszne upokorzenie. – A jaką ta kobieta ma reputację? Jaki jest jej status? To kumarka. I kurwa. Nikt jej nie szanuje. Nie miała nic do stracenia. – I cała wieś trzyma waszą stronę? – Oczywiście – odrzekł Ram Sukhar. – Nikt nie wierzy w kłamstwa Bahveri. Nikt. Gdy policja zbadała tę sprawę, przyznała nam rację, że Bahveri zmyśliła

całą tę historię.

Nazajutrz rozmawiałem w  Dźajpurze z  Pratabem Singhiem Rathorem, nadkomisarzem Wydziału Kryminalnego dźajpurskiej policji. Potwierdził słowa Rama Sukhara. – Szczerze mówiąc, jesteśmy prawie stuprocentowo pewni, że Bahveri Devi nie została zgwałcona – powiedział, obracając w  palcach ołówek. – Przesłuchaliśmy wszystkich podejrzanych i zrobiliśmy badania nasienia. Na tej podstawie oddalono zarzuty. W próbce były ślady nasienia kilku mężczyzn, ale żadne nie należało do podejrzanych. Nie pasowały też do nasienia jej męża. – Co próbuje pan przez to powiedzieć? –  Chyba nie muszę się wyrażać dobitniej – odparł nadkomisarz. – Proszę spytać kogokolwiek ze wsi, jaką ta kobieta ma reputację. – Więc pana zdaniem Bahveri Devi nie tylko kłamie, ale i źle się prowadzi? – To pana słowa – skwitował nadkomisarz. – Nie moje.

Zamierzałem napisać o  Bahveri w  styczniu 1993 roku, gdy po raz pierwszy usłyszałem o  całej sprawie i  pojechałem do Dźajpuru bliżej ją zbadać. Jednak usłyszawszy od nadinspektora, że ma niepodważalne dowody na to, że Badri Gujjar nie jest gwałcicielem, przestałem się tym zajmować i odłożyłem notatki na spód szuflady. Na początku grupy samopomocowe kobiet indyjskich stanęły za Bahveri murem, ale po opublikowaniu raportu dźajpurskiej policji marsze, wywieranie presji na posłów i kampania społeczna przyhamowały. Sprawa nabrała rozpędu w maju 1993 roku, gdy Kavitha Srivastava wróciła z  urlopu naukowego w  Anglii. Pani Kavitha była pracownikiem socjalnym Dźajpurskiego Instytutu Rozwoju. Poznała Bahveri Devi pięć lat wcześniej, gdy ta szkoliła się na sathin. Nie miała wątpliwości, że kobieta tak szczera i uczciwa jak Bahveri nie byłaby w  stanie bezpodstawnie oskarżać o  gwałt. Jej zdaniem w tym wszystkim aż nadto wyraźnie czuć było kastowe i płciowe uprzedzenia.

–  Widzi pan, na indyjskich wsiach gwałty są na porządku dziennym – wyjaśniła. – Ich ofiarą padają zwłaszcza kobiety z niższych kast. Ale ze wstydu i  z  obawy przed stygmatyzacją przestępstwa zgłaszane są rzadko – w  całym kraju rocznie notuje się tylko cztery, pięć przypadków. Kobieta zdaje sobie sprawę, że zostanie napiętnowana na całe życie, a  wszyscy wokół będą próbować wyciszyć sprawę, bo hańba okryje nie tylko ofiarę, ale całą jej rodzinę, a  nawet wieś. Tak więc w  większości przypadków kobiety zatajają takie rzeczy, a  w  razie konieczności poddają się aborcji. Właśnie dlatego mieszkańcy wsi nie stanęli po stronie Bahveri. Są wściekli, że nagłośniła całą sprawę i  zniesławiła Batteri. Nie wspominając o  tym, że wszyscy boją się rodziny Gujjarów. Badri to wpływowy działacz partyjny, a jego syn Gyarsa jest w  swojej dźati pańćem, czyli zwierzchnikiem wszystkich gudźdźarów w  osiemdziesięciu sąsiednich wioskach. To on podejmuje ostateczną decyzję w  sprawach dotyczących małżeństw i  śmierci w  tej społeczności. Kto z  nim zadrze, spotka się z ostracyzmem. Nie będzie mógł palić, jeść ani pić z resztą gudźdźarów, a jego dzieci będą miały trudności z założeniem rodziny. Im głębiej Kavitha badała tę sprawę, tym większego nabierała przekonania, że policja zachowywała się podejrzanie, a nawet wbrew procedurom. – W przypadku gwałtu kodeks karny jasno stwierdza, że oskarżonego należy aresztować, a  dowody przedstawić w  sądzie. Nie jest rolą policji wydawanie moralnych osądów ani imputowanie ofierze kłamstwa. Dlaczego nie aresztowano Badriego Gujjara? Odpowiedź jest jedna: bo to wpływowy polityk. A w dystrykcie Bassi gudźdźarowie zajmują wysoką pozycję – gudźdźar Rajesh Pilot jest posłem i ministrem w rządzie centralnym. W roku dziewięćdziesiątym trzecim miały się odbyć wybory stanowe i  bez poparcia gudźdźarów żadna partia nie miała szans na wygraną. Jestem przekonana, że nastawali na policję, by opóźniono badanie lekarskie i oczyszczono Badriego z zarzutów. Kavitha twierdziła, że jeśli nie przywróci się Bahveri Devi dobrego imienia, sathin nie będą mogły już pracować w  Radżastanie, a  żadna ofiara gwałtu więcej nie zgłosi przestępstwa i  nie spróbuje dochodzić sprawiedliwości. Nie chodziło już tylko o  to, by ta konkretna kobieta odzyskała godność – stawka była dużo większa. – Zebrałyśmy się we cztery i poprzysięgłyśmy, że nie spoczniemy, póki nie prześwietlimy tej sprawy na wskroś – podjęła Kavitha. – Zdawałyśmy sobie

sprawę, że cały proces apelacyjny może potrwać siedem lat. Wiedziałyśmy jednak, że jeśli się poddamy, to równie dobrze możemy spakować walizki i wracać do domu. Przedyskutowawszy sprawę, Kavitha i jej pomocnice zdecydowały, że jedyna nadzieja to stworzenie politycznego lobby, które zrównoważyłoby wpływy gudźdźarów. Skrzyknęły kobiety z  grup samopomocowych i  zorganizowały nową falę marszów, wystosowały serię petycji oraz opublikowały kilka artykułów w prasie. Dwudziestego siódmego września 1993 roku, rok i pięć dni po domniemanym gwałcie, orędownicy Bahveri Devi odnieśli pierwsze zwycięstwo, gdy Delhijskie Centralne Biuro Dochodzeniowe (CBI) wydało w  końcu nakaz aresztowania pięciu oskarżonych. Gdy mężczyźni zniknęli z wioski, CBI zagroziło, że skonfiskuje ich majątek, i w rezultacie 24 stycznia 1994 roku cała piątka zgłosiła się na policję. Dwa tygodnie później przyszedł drugi sukces – ważniejszy – gdy sędzia sądu okręgowego N.M.  Tibrewal odrzucił wniosek o  zwolnienie za kaucją. W  uzasadnieniu jasno dał do zrozumienia, co jego zdaniem się wydarzyło: „Z wyżej przedstawionych szczegółów wynika, że Bahveri Devi padła ofiarą gwałtu zbiorowego i  choć wzywała pomocy, mieszkańcy wsi jej nie udzielili. Prima facie ten gwałt zbiorowy był wyrazem zemsty na Bahveri za jej działania mające na celu niedopuszczenie do małżeństwa nieletnich”. Sędzia wypowiedział się też krytycznie o  reakcji policji, którą określił jako „bardzo podejrzaną”.   Tak więc rok później, pod koniec lutego, znów ruszyliśmy z  Sanjivem na pyliste drogi Radżastanu, by porozmawiać z mieszkańcami Batteri. Tym razem nikt nie obrażał Bahveri Devi, gdy spytaliśmy o drogę. Zamiast tego uprzejmie i bez komentarza wskazano nam kierunek. Wspomniałem o tym Bahveri Devi, ujrzawszy ją na werandzie, tak jak poprzednio zajętą krojeniem jarzyn na obiad. –  Wszystko się zmieniło, od kiedy ich aresztowano – powiedziała. – Wcześniej wszystko stało na głowie. Teraz jest dużo spokojniej. Sąsiedzi znowu się do mnie odzywają. Nie jest jeszcze normalnie, ale znacznie lepiej. I dostałam od rządu parę groszy. Niech pan spojrzy!

Bahveri pokazała nam swoje nowe buty i  ćoli, a  potem wskazała świeżo pomalowane ściany – tak spożytkowała darowiznę w  wysokości piętnastu tysięcy rupii (trzysta funtów) ofiarowaną jej przez Fundację na rzecz Kobiet i Dzieci Indyjskich. – Jest pani zdziwiona, że tak to się skończyło? – spytał Sanjiv. –  Nie – odparła Bahveri. – Prawda musiała zwyciężyć. Nawet jeśli policja wzięła pieniądze od oskarżonych, to chyba wygramy tę sprawę, a oni trafią do więzienia. Przedtem takie gwałty zdarzały się bardzo często, a  teraz wysoko postawieni mężczyźni trzy razy się zastanowią, zanim tkną jakąś kobietę, nawet kumarkę. Nasza wygrana będzie miała wielkie znaczenie. – Bahveri wzruszyła ramionami. – Wszystko w rękach boskich. – Rozmawiała pani z kimś z rodziny Badriego? – spytał Sanjiv. –  Tak. W  zeszłym miesiącu przyszli jego mediatorzy. Powiedzieli, że Badri przyznaje się do popełnienia błędu, i  prosili, bym wycofała oskarżenie. Powiedzieli, że bez mężczyzn ich rodzina będzie przymierać głodem. – I co pani na to? – Że muszą swoje odsiedzieć. Ponieść karę za to, co zrobili. Bez tego niczego się nie nauczą. – Czy ich żony naprawdę będą głodować? – spytałem. –  Mam nadzieję, że zbytnio nie ucierpią – odrzekła Bahveri. – Ale czy one się przejmowały, gdy ich mężowie wyrządzali mi krzywdę? Przed opuszczeniem wsi odwiedziliśmy dom rodziny Gujjarów. Zastaliśmy cztery żony i dwie leciwe babcie z grupką umorusanych i pokrytych muchami półnagich dzieci, siedzących w kucki na werandzie. Sytuacja się odwróciła. Po bawołach nie było śladu – prawdopodobnie zostały sprzedane – i  teraz to Gujjarowie chodzili w porwanych i brudnych ubraniach. –  To wszystko kłamstwo – upierała się babka Badriego, pomarszczona staruszka, która – jak twierdzi – nie pamięta już, ile ma lat. – Wrobiono nas. Te wszystkie uczone paniusie z Dźajpuru namówiły Bahveri do kłamstwa, bo nie chciały, żebyśmy wydawały nasze córki za mąż. Płaczemy już trzeci miesiąc. Wszyscy moi synowie siedzą za kratkami. Badriego pobito. Teraz nikt w naszym domu nie pracuje. Został tylko mój mąż, ale on ma osiemdziesiąt lat. Kto pójdzie w pole? Kto zajmie się zwierzętami? To koniec.

Staruszka wybuchnęła szlochem. –  Co będzie z  tymi nygusami? – dodała przez łzy, wskazując na siedzące wokół niej dzieci. – Kto je nakarmi? Och, Maharadź! Proszę tylko na nie spojrzeć! Życzyliśmy jej szczęścia i odwróciliśmy się, by odejść, zostawiając ją łkającą z rozpaczy. Gdy wsiedliśmy do jeepa, zawołała za nami: –  Ta Bahveri Devi! Ta suka! Wszystko zmyśliła! Wszystkich nas chce wykończyć.

Wojny kastowe DŹODHPUR, RADŻASTAN, 1990

Doktor Tyagi stał pośrodku zdewastowanych zabudowań z latarką w ręku. –  To byli radźpuccy studenci z  wysokiej kasty, z  sąsiednich wiosek – powiedział. – Trzy ciężarówki. Z łomami rzucili się na mur. Było nas zaledwie dwudziestu, a ich ponad setka. Co mogliśmy zrobić? Chodziliśmy wkoło, potykając się w  ciemności, wśród zwęglonych framug i strzaskanych drzwi, hałd popiołu po spalonej dokumentacji, od których wciąż bił gryzący swąd. – Krzyczeli: „Kto jest z niskiej kasty”? I gdy zobaczyli kogoś o ciemniejszym odcieniu skóry, bili go łomami. Palili wszystko, co znaleźli: łóżka polowe, ubrania, materace. Ciskali w  płomienie magnetowidy i  rzutniki. Wyrywali z korzeniami rośliny, nawet drzewa, łamali krzesła i wiatraki, niszczyli maszyny do pisania i szafki – wszystko, co tu zgromadzono przez siedem lat. Doktor Tyagi mówił cicho, beznamiętnie, nie podnosząc głosu. Był to niski, schludny, nierzucający się w oczy mężczyzna. Przygarbiony, z rzadkim wąsem, w  okularach w  ciężkich czarnych oprawkach niepewnie osadzonych na nosie. Miał na sobie zbyt obszerne ubranie z  samodziału, takie jakie nosił Gandhi, i wyglądał w nim na jeszcze drobniejszego, niż był w rzeczywistości. – Niech pan sam zobaczy! – zawołał. – Tu było ambulatorium. Światłem latarki omiótł małe prostokątne wnętrze. Drzwi zwisały z  zawiasów, a  gdy weszliśmy do środka, pod stopami zachrzęściło potłuczone szkło i garście rozkruszonych tabletek. – Wdarli się tutaj z młotami dwuręcznymi. Na zewnątrz zdewastowano wszystko bezładnie – porozrzucane podręczniki, nadpalona pościel, stara rękawiczka, pojedynczy trampek. Ale tutaj w  chaosie

panował porządek – metodycznie powywracano szafki, roztrzaskując fiolki z lekarstwami i próbówki. – Zniszczyli cały sprzęt, wszystkie lekarstwa. Haridźanowie – których kiedyś nazywano niedotykalnymi – pokonywali nieraz sto kilometrów, by się tu leczyć. – Myślałem, że wraz z odzyskaniem niepodległości zakazano dyskryminacji niedotykalnych – zdziwiłem się. –  Oficjalnie rzecz biorąc, tak – przyznał Tyagi. – Ale czy zna pan takie powiedzenie: Dilli dur ast? Znaczy: „Delhi jest daleko stąd”. Ustawy uchwalane w Lok Sabha mają niewielki wpływ na to, co dzieje się na wsiach. Aby poprawić sytuację dalitów, trzeba dużo więcej niż zmiana prawa. – Nadal nie rozumiem, dlaczego radźputowie to zrobili. W czym przeszkadza im to, że niedotykalni chcą się kształcić? –  Zawsze było tak, że niskie kasty służyły wyższym – odparł Tyagi. – Za nędzne grosze zamiatają im ulice, piorą ubrania. Jeśli je wykształcimy, kto będzie wykonywał te brudne prace? – Zamachał na mnie ręką w  przypływie nagłej irytacji. – Nie rozumie pan? Radźputowie nienawidzą tego miejsca, bo pozbawiamy ich niewolników. – A co pan robił, gdy demolowali to miejsce? – spytałem. Doktor Tyagi nieznacznie rozłożył dłonie. –  Siedziałem. Po prostu – skwitował. – Co mogłem zrobić? Myślałem o  Gandhim Dźi. Jego także bito, i  to nie raz. Mówił, że trzeba się z  tym pogodzić, bo rozwój możliwy jest tylko przez konfrontację. Instytucja taka jak nasza potrzebuje tego rodzaju wstrząsów, żeby się odnowić. Dzięki temu świat zwróci uwagę na niesprawiedliwość, jakiej doświadczają haridźanowie. – Zamilkł na chwilę i uśmiechnął się. – Pan też by tutaj nie przyjechał, gdyby to wszystko się nie wydarzyło. – Co teraz zamierzacie? – spytałem. – Zaczniemy od nowa. Biedota mieszkająca na pustyni nadal nas potrzebuje. – A gdy wysokie kasty znowu was zaatakują? – To ich powitamy. Oni też są ofiarami swojej kultury. – Odważny z pana człowiek. Doktor Tyagi wzruszył ramionami i rzucił:

– Zwykły ze mnie człowiek.   Wiejska okolica była wypaloną przez słońce pustynią – jak okiem sięgnąć, tylko piaszczysta równina z  niskimi zaroślami i  wirującymi tumanami pyłu. Gdy przejeżdżaliśmy, w powietrze wzbijały się kłęby kurzu, wpadały mi do ust i  osadzały się na włosach niczym talk, tak że po wyjściu z  samochodu wyglądałem, jakby mnie ucharakteryzowano na osiemdziesięciolatka. Sto lat temu, zanim zjawili się karczownicy, rozciągała się tu dżungla, teraz jednak tylko od czasu do czasu trafiał się kwitnący krzak, pojedynczy kaktus czy gąszcz kolcowoju. A  jednak nadal istnieją tu osady opierające się wydmom zagarniającym przestrzeń, a  ich mieszkańcy – niosące wodę kobiety w  żółtych sari nadymających się na pustynnym wietrze i  mężczyźni z  faworytami i w gigantycznych turbanach – dla obcego oka sprawiają wrażenie, jakby niemal organicznie wyrastali z  piasku, a  wszystko wydaje się dobre, naturalne i harmonijne. Ale obce oko łatwo wprowadzić w  błąd. Nie rozumie wizualnego kodu. Wracając do Dźodhpuru z  kliniki polowej doktora Tyagiego, na własne oczy zobaczyłem, jak głęboko kastowość wryta jest w  indyjski krajobraz. Z  grani wznoszącej się nad niewielkim urwiskiem ujrzeliśmy małą wioskę z  białego kamienia. Z jednej jej strony w niewielkiej odległości widniała druga, większa osada – rząd okrągłych glinianych chatynek z  urokliwymi stożkowatymi dachami krytymi strzechą. Pomiędzy nimi sznur wielbłądów z  wdziękiem kołysał się na wydmach. Dla mnie była to idylliczna scena, ale dla doktora Tyagiego obraz uciemiężenia i kastowego apartheidu. –  Kamienna wioska z  ładnymi domami należy do radźputów, a  chatki są haridźanów. Nie wolno im mieszkać razem, a  jeśli któryś z  haridźanów chce przejść obok domostwa radźputów, musi zdjąć buty. – Czy kasty mają osobne studnie? –  Jest tylko jedna. Jeśli jakaś haridźanka chce nabrać wody ze studni publicznej, musi prosić, by zrobił to dla niej ktoś z  wysokiej kasty. Niedotykalnym nie wolno dotykać wiadra. Tak samo jest w każdej innej sferze życia. W  wioskowej herbaciarni filiżanki dla haridźanów przechowuje się osobno i daleko od wszystkich pozostałych. Gdy organizuje się jakieś spotkanie

otwarte, haridźanowie nie mogą siedzieć na tym samym dari ani ćarpoju co radźputowie. W szkole dzieci haridźanów muszą siedzieć na podłodze. W Radżastanie – powiedział mi doktor Tyagi – kasta była jak otwarta księga, którą mógł czytać każdy obeznany z tutejszym kodem wizualnym. Kod ten, raz poznany, pozwalał postronnym obserwatorom z dużą dokładnością umiejscowić każdego spotkanego człowieka w  ścisłej hierarchii społecznej, która od wielu stuleci klasyfikowała mieszkańców indyjskich wsi. Zmieniał się od dystryktu do dystryktu, ale w  przypadku mężczyzn były to zwykle kolor i  sposób wiązania turbanu – w  Dźodhpurze biały turban nosili drobni posiadacze ziemscy ze średnich warstw społecznych, z kast bisznoitów i dźatów, podczas gdy bramini z wysokich kast przywdziewali jedynie szafran. Sposób, w jaki układano wąsy – wywinięte na końcach do góry, w  dół lub w  poprzek – i  rodzaj węzła, jakim przewiązywano dhoti, definiowały człowieka jeszcze precyzyjniej, obwieszczając dodatkowo jego podkastę. W  przypadku kobiet znakami rozpoznawczymi były biżuteria i  kolor szaty. Niebieski zarezerwowany był dla wyższych kast i  noszony wyłącznie w  połączeniu z  ciężkimi kolczykami w  uszach i  nosie. Dźodhpurscy bramini nawet malowali domy na niebiesko. Średnie kasty nosiły czerwono-zieloną kratę, żółty i  musztardowy, pozakastowcy zaś, niedotykalni, skazani byli na ciemne barwy i  zgrzebne tkaniny, a  kobiety musiały się zadowolić prostymi srebrnymi bransoletkami na kostkę. Na Zachodzie, jak wszędzie na świecie, też wykształcił się swoisty system kastowy i  strój jest jego istotnym elementem – garnitur w  prążki i  krawat przyporządkowują noszącego do jednej kasty, a ubrudzony kombinezon roboczy do innej. Model indyjski wyróżnia się sztywnością i  tym, że zajmuje fundamentalne miejsce w mentalności społecznej.

Na prawie całym obszarze Indii wiejskich kasta nadal określa nie tylko to, co się nosi, ale i to, gdzie się mieszka, jaki zawód się wykonuje, z kim się bierze ślub i  na jaki kolor maluje się ściany domu. W  tradycyjnych indyjskich wioskach, gdzie mieszka 80 procent ludności Indii, każdy szczegół codziennego życia poddany jest regulacji. Ale jeśli system ten uznamy za restrykcyjny –

w najgorszej odmianie jest on poddaństwem zaordynowanym boskim dekretem – to jednak stanowi oparcie oraz zaporę przed anarchią. Pod indyjskim chaosem kryje się sztywna sieć trzech tysięcy drobiazgowo zhierarchizowanych kast i  podkast. Każdy zna swoje miejsce i  wie, czego się od niego oczekuje. Ortodoksyjni hindusi wierzą, że o  tym, w  jakiej kaście urodzi się człowiek, przesądzają jego uczynki z  poprzedniego żywota. Dobre życie owocuje reinkarnacją w wysokiej kaście, a złe skutkuje narodzinami jako niedotykalny. Dobry zamiatacz ulic może żywić nadzieję, że odrodzi się jako bramin, a  w  ostatecznym rozrachunku osiągnie mokszę czy też nirwanę i  wyrwie się z wiecznego kręgu cierpienia i narodzin. Dlatego też w  oczach bogobojnych i  wiernych tradycji hindusów wypisanie się z  własnej kasty oznacza zachwianie fundamentami życia społecznego, zaburzenie porządku kosmicznego, zaprzeczenie naturze. Tak więc gdy ktoś próbuje edukować dalitów, należy go powstrzymać, a z rządem, który zamierza podnieść status niskich kast, wprowadzając na przykład rezerwację miejsc pracy w sektorze publicznym dla stu pięćdziesięciu dwóch milionów niedotykalnych, należy walczyć. Jak się o  tym boleśnie przekonał w  październiku 1990 roku premier V.P.  Singh, wyższe kasty nie mają wyboru – muszą stanąć ramię w ramię i wypowiedzieć kastową wojnę.

Rajiv Goswami był pierwszy. Dwudziestoletni bramin z pendżabskiej rodziny z  klasy średniej. Jego ojciec był urzędnikiem na poczcie i  oczekiwano, że w stosownym czasie Rajiv również obejmie szacowną państwową posadę. Gdy ogłoszono, że połowa państwowych etatów będzie zarezerwowana dla niskich kast, Rajiv musiał pożegnać się z nadziejami na pewne zatrudnienie. Wcześniej, gdy dalitowie znali swoje miejsce, o  takie stanowiska było dość łatwo. Dalitowie mogli liczyć tylko na te najpośledniejsze – mycie ciężarówek, rozwożenie dokumentów po biurze. Lepsze przypadały braminom. To, że różne dobre prace można zagwarantować niskim kastom, było nie do pomyślenia. Godziło w dumę wszystkich braminów. Najpierw Rajiv ogłosił strajk głodowy. Ponieważ jednak w Indiach co chwila ktoś ogłasza strajk głodowy – z  powodu braku domów spokojnej starości dla

krów albo podwyżek cen riksz – wydarzenie to nie zostało nagłośnione w  prasie. Tak więc Rajiv z  kilkoma kolegami zaplanował popisowy pokaz – udawane samospalenie. Oblał sobie nogi naftą i podpalił. Umówił się wcześniej z  kolegami, że będą w  pobliżu, żeby ugasić ogień. Liczył, że oparzenia będą lekkie, a sprawa nabierze rozgłosu. Coś jednak poszło nie po jego myśli. Ponieważ nafta nie chciała się zapalić, Rajiv polał się nią cały. Poskutkowało. Jego koledzy utknęli gdzieś na końcu tłumu gapiów, więc nie było nikogo, kto mógłby ugasić płomienie. Zbiegli się jednak fotografowie i  Rajiv płonął w  błysku fleszów. Nazajutrz rano, gdy w szpitalu walczył o życie, jego zdjęcie było na pierwszych stronach gazet. Protesty przeciwko parytetom potrzebowały katalizatora. Stał się nim Rajiv. Niedługo potem wybuchły zamieszki i  w  każdym indyjskim mieście studenci z  wysokich kast – najwięksi przegrani w  sytuacji, gdyby parytet został wprowadzony – ścierali się z  policją, blokowali ruch uliczny i  wykolejali pociągi. W  niektórych miastach policja otworzyła ogień. Doszło do licznych samospaleń – już zamierzonych. Samobójcami byli nastolatkowie z  wysokich kast – jak Monica Chadha, dziewiętnastoletnia kszatrijka z  południowego Delhi. Pewnego niedzielnego poranka, znudzona filmem, który oglądała na wideo z  matką i  pięcioma siostrami, wyszła na taras i się podpaliła. Susaria Mohan, lat dwadzieścia, programista z  Hajdarabadu, syn kapłana świątynnego, poszedł do największej galerii handlowej w mieście, zabierając ze sobą butelkę benzyny. Tam spłonął. W  liście pożegnalnym napisał, że w  ten sposób chciał udowodnić, że V.P.  Singh myli się, twierdząc, że protesty nie rozprzestrzeniły się na południe. Radżastan był jednym z  głównych zarzewi rozruchów. Stulecia rządów radźpuckich maharadżów pozostawiły tam spuściznę w  postaci hierarchii kastowej bardziej monolitycznej niż w  jakiejkolwiek innej części Indii. Radźputowie – starożytna kasta wojowników – nadal byli posiadaczami ziemskimi, a  niskie kasty ich sługami. Mobilność społeczna praktycznie nie istniała, więc gdy rząd ogłosił nową politykę socjalną, szok był tu większy niż gdzie indziej. Spokojne turystyczne miasta jak Dźajpur eskplodowały gniewem. W  Dźodhpurze radźpuccy studenci walczyli z  policją tak zażarcie, jak ich

przodkowie z Wielkimi Mogołami. Napaść na klinikę polową doktora Tyagiego była tylko jednym z wielu tego typu incydentów. Gdy pojechałem do Radżastanu miesiąc po tym, jak zaczęły się rozruchy, przemoc nieco osłabła, ale sytuacja nadal była napięta. W centrum Dźodhpuru w namiocie ustawionym na najruchliwszym rondzie w mieście natknąłem się na grupkę rozwścieczonych studentów z  wysokich kast. Wymachiwali czarnymi flagami i  tłoczyli się wokół prowizorycznego ołtarza, na którym stało zdjęcie płonącego Rajiva Goswamiego i  figurka Hanumana – boga-małpy („Aby dał nam siłę do walki z rządem”). –  W  dawnych czasach niedotykalni byli ciemiężeni, ale dzisiaj nic z  tych rzeczy – powiedział Shyam Vyas, przywódca ruchu studenckiego. Z przerażeniem kręcił głową. – Jeśli dostaną państwowe posady, wszystko runie w gruzy. –  Będą chcieli się żenić z  radźpuckimi dziewczętami – dodał jego asystent Arvind Chaudary. –  A  poza tym – dorzucił trzeci student. – Jeśli nie będzie nikogo do sprzątania, utoniemy w śmieciach. Wielu studentów chowało osobiste urazy. Arvind Chaudary powiedział, że choć uzyskał na egzaminie osiemdziesiąt procent, z powodu rezerwacji miejsc nie dostał się do Jodhpur College. W  jego klasie był syn garbarza – niedotykalny. Ten uzyskał tylko trzydzieści procent, ponieważ jednak do college’u  aplikowało niewielu niedotykalnych, a  przydzielono dla nich określoną liczbę miejsc, chłopaka przyjęto. Gdy wychodziłem, studenci prześcigali się w  rzucaniu oskarżeń przeciwko człowiekowi, który chciał – jak to ujęli – „pozwolić tym chamom wejść nam na głowę”. – V.P. Singh! – wrzeszczeli. – Pies jeden! – Nie pies, a świnia! – Gorszy niż Hitler! – Wróg Indii!

Studenci argumentowali, że w obecnych czasach niskie kasty mają takie same możliwości jak wszyscy inni i  że nie tylko one cierpią biedę, bo wielu braminów także żyje w ubóstwie. Tak jak to jest w  przypadku wszystkich wielkich kłamstw, to, co mówili, oparte było na półprawdzie. Nawet bowiem w  konserwatywnym Radżastanie żyli niedotykalni, którym się dobrze powodziło. Czterdzieści kilometrów od granic Dźodhpuru leży wioska zwana Gadwada. Mieszka w  niej liczna społeczność garbarzy, jednej z  najniżych podkast niedotykalnych, wyrzucona poza nawias społeczeństwa z  powodu kontaktu z  martwymi zwierzętami i obdzierania krów – świętego (przynajmniej teoretycznie) zwierzęcia Indii – ze skóry. Przez całe lata wykonywali ten niewdzięczny i  źle opłacany zawód, szyjąc skórzane buty, aż ostatnio szczęście się do nich uśmiechnęło. Byli dobrzy w  swoim fachu i  ich umiejętności zostały docenione przez delhijskiego eksportera idealistę, który zatrudnił dwudziestu kaletników do wytwarzania wysokiej jakości produktów na eksport na Zachód. Płacił im pięćdziesiąt rupii dziennie (równoważność jednego funta), czyli ponad dwa razy tyle, ile wynosiła płaca minimalna, a w porównaniu z pięcioma rupiami dziennie, które zarabiało się na uprawie radźpuckich pól, był to prawdziwy majątek. Ponieważ kaletnicy pracowali parami, zazwyczaj brat z bratem, jedna rodzina mogła teraz dostawać aż trzy tysiące rupii (sześćdziesiąt funtów) miesięcznie. Na wiejskich terenach Radżastanu to zawrotna suma i w Gadwadzie zaczęła się rzucać w  oczy dostatniość. Podłączono elektryczność, w  wielu domach pojawiły się podsufitowe wiatraki, a  w  całej wsi zakupiono w  sumie aż sześć telewizorów. Przed sklepem kaletników stanął rząd nowych rowerów. W środku grał nowy zestaw stereo z  parą wielkich głośników, zwieńczony osobliwą baterią jarzeniówek. Ze społecznego punktu widzenia garbarze nadal byli niedotykalnymi. Jednak niedotykalność to rzecz względna i dla kaletników z Gadwady oznaczała raczej izolację niż ucisk. Mieli osobną studnię, przesiadywali w osobnych ćaj-shopach, czcili inny zestaw hinduistycznych bóstw i  żyli w  pewnej odległości od wsi. Teraz stali się bogaci i  nie musieli już ustępować wysokim kastom tak jak wcześniej – na przykład zdejmować butów i  schodzić ze swoich wozów zaprzęgniętych w woły, gdy mijał ich bramin czy radźputa. Więcej nawet, kilku

kaletników wydzierżawiło ziemię średnim kastom. Byli niedotykalnymi, którzy pięli się po drabinie społecznej – haridźanami-japiszonami. Gadwada to jednak odosobniony przypadek. W  większości radżastańskich wsi tradycyjny porządek kastowy pozostał nietknięty i  kastowe uprzedzenia mają się dobrze. Wioska Gagadi, w której doktor Tyagi zbudował swoją klinikę polową, jest bardziej reprezentatywnym przykładem. Mieszka w niej około stu rodzin z  różnych kast: radźputowie i  bramini są na szczycie piramidy społecznej, dźatowie i  bisznoici w  jej połowie, niżej znajdują się kasty muzykantów, garncarzy i  pasterzy, a  najniżej trzy kasty niedotykalnych – garbarzy, kowali i zamiataczy. Niewzruszoność porządku kastowego w  ludzkich umysłach bywa przerażająca. Bhera Ram jest uroczym starszym panem z  kasty bisznoitów. Dumnie eksponuje sumiasty wąs, nie tyka alkoholu i  ściśle przestrzega diety wegetariańskiej. Ma osiemnaścioro wnucząt, chętnie częstuje gości herbatą i uśmiecha się przyjaźnie, rozprawiając o żniwach. A jednak gdy wspomniałem o rządowym planie parytetów dla niższych kast, zmrużył oczy. –  W  dawnych czasach, pod rządami maharadżów, wszyscy znali swoje miejsce – prychnął tak gniewnie, że aż zatrząsł mu się turban. Teraz te bhangi chcą zniszczyć porządek społeczny. Jak to możliwe, by zamiatacz był mi równy? – Uważa pan, że powinni być waszymi służącymi? – spytałem. – Oczywiście – odparł. – Tak samo jak ja okazuję szacunek maharadżom, tak bhangi powinni okazywać go mnie. – A przestali was szanować? –  Problemy są z  tymi wykształconymi. Gdy każę im pracować na polu, nie przychodzą. Mówią, że mają inną pracę. – Czy wpuściłby pan do swojego domu haridźana? –  Gdyby bhangi zbliżył się do mojego domu, obiłbym go butem, a  potem zakatrupił – bez wahania odparował staruszek. Tylko czas i oświata mogą usunąć stygmat kastowości. Tuż przed wyjazdem z Gagadi miałem okazję porozmawiać z Omą Ramem, jednym z wnuków Bhery Rama. Dziadek był z  niego szczególnie dumny, ponieważ Oma jako pierwszy

w  rodzinie poszedł do szkoły. Był to przystojny chłopiec, który kończył trzynaście lat. Spytałem, czy w jego klasie są jacyś niedotykalni. – Jest syn zamiatacza. – Kolegujecie się? – Tak, ale rodzina nie pozwala mi się z nim zadawać poza szkołą. – Myślisz, że mają rację? – Nie – odparł Oma Ram. – Traktuję wszystkich tak samo. – Zamyślił się na krótką chwilę, po czym pokiwał głową. – Tak, gdy będę miał własny dom, wszyscy będą w nim równi.   POSTSCRIPTUM Doktor Tyagi odbudował klinikę i  konsekwentnie prowadzi swoją praktykę w Dźodhpurze, Gagadi i okolicach. Decyzja V.P.  Singha, by wprowadzić w  życie Raport Komisji Mandal [Mandal Commission] dotyczący gwarantowanych niskim kastom miejsc pracy w  administracji publicznej, w  końcu przyczyniła się do upadku jego rządu. W listopadzie 1990 roku na stanowisku premiera zastąpił go radźputa Chandra Shekhar, który sprzeciwiał się tej polityce. Jednak od roku 1990 wiele stanowych rządów zaczęło wprowadzać parytet i w niektórych południowych stanach, na przykład w Karnatace i Tamilnadzie, aż 65 procent stanowisk w  sektorze publicznym oddano niższym kastom. Co więcej, w 1997 roku prezydentem kraju został K.R. Narayanan, dalita z Kerali, stając się symbolem emancypacji niższych warstw społecznych. W tym samym czasie dojście do władzy niskokastowych polityków, szczególnie w  Biharze i w Uttar Pradeś, niesie dalekosiężne konsekwencje dla statusu dalitów. A  jednak wbrew tym wszystkim przemianom na większości obszarów wiejskich system kastowy jest nadal głęboko zakorzeniony. Mało tego, rządowa polityka parytetu i  sięgnięcie dalitów po władzę polityczną zrodziły nową świadomość kastową.

Sati Mata DEORALA, DŹAJPUR, 1997

Dwudziestego drugiego października 1996 roku trzydziestu dwóch mężczyzn wybiegło z  budynku sądu na rozżarzone pustynnym słońcem ulice małego radżastańskiego miasteczka Neem Ka Thana. Po procesie trwającym dziesięć lat i  kontrowersjach, które głęboko podzieliły Hindusów, trzydziestu dwóch mężczyzn w  końcu uniewinniono od zarzutów rytualnego spalenia osiemnastoletniej wdowy i próby wskrzeszenia archaicznej praktyki sati. W  Radżastanie, podobnie jak w  wielu tradycyjnych częściach Indii, współegzystują ze sobą różne stulecia, a nawet tysiąclecia. Panoramę wielkich miast, dawniej usianą iglicami świątyń, wypełniają teraz reklamy telefonów komórkowych i telewizji satelitarnej. Jednak gdy tylko zapuścimy się na tereny wiejskie, dość szybko ogarnie nas niepokojące wrażenie, że XX wiek się oddala. Zjeżdżając z autostrady Dźajpur – Delhi i prując na północ między suchymi ciernistymi zaroślami, zostawiamy świat nowoczesny w  tyle. Samochody i ciężarówki znikają, w ich miejsce pojawiają się wozy zaprzężone w wielbłądy i woły. Kobiety noszą wodę ze studni w pękatych mosiężnych dzbanach, które ostrożnie stawiają sobie na głowie. Od czasu do czasu na skrzyżowaniach mija się niewielkie kopulaste cenotafy upamiętniające miejsce jakiegoś dawno zapomnianego sati – to tutaj dzielna wdowa weszła na stos pogrzebowy męża, by zapewnić mu pomyślne odrodzenie w  przyszłym wcieleniu. Uważa się, że w  ten sposób jej dusza połączyła się z  boginią Sati Matą, co przyniosło szczęście i  pomyślność rodzinie i  wiosce na siedem kolejnych pokoleń. Pod kopułami cenotafów stoją rzędy kamiennych steli, z których część pochodzi aż z  VI wieku. Wyrzeźbiono na nich małe prymitywne wizerunki małżonków – stoją obok siebie, a  na niektórych mąż otacza żonę ramieniem. Pomniki te – zwane ćhattri – spowija aura spokoju i wyciszenia, a gdy się tak stoi obok nich,

słuchając gruchania radżastańskich gołębi skalnych, łatwo zapomnieć o brutalności i okrucieństwie wydarzeń, które upamiętniają. Obyczaj sati jest nadal głęboko zakorzeniony na wsiach w  wielu częściach Indii, a  najbardziej w  Radżastanie, będącym centrum kultu bogini Sati Maty. Z  historycznego punktu widzenia palenie wdów nie jest zjawiskiem typowym tylko dla Indii – mity greckie zaświadczają obecność tego rodzaju praktyk w  Europie, mamy też archeologiczne dowody na ich popularność wśród Scytów, mieszkańców stepów Azji Środkowej. Co więcej rytuał ten wiąże się z dość powszechną prastarą wiarą, że w zaświatach człowiek potrzebuje swoich bliskich tak samo jak na ziemi. W Indiach zwyczaj ten znany jest przynajmniej od I  wieku p.n.e.  – mówią o  nim Mahabharata i  indyjskie pisma greckiego podróżnika Diodora Sycylijskiego. Począwszy od III stulecia, coraz bardziej się upowszechnia, a kobiety, które poświęciły swoje życie dla dobra rodziny (tak to postrzegają pobożni hindusi), darzone są najgłębszym szacunkiem. W  Radżastanie rytuał ten został dodatkowo związany z  wojowniczą kastą radźputów, którzy w  sati upatrywali spełnienia ideału męstwa – mężczyźni okazują bohaterstwo w walce z delhijskimi sułtanami, a kobiety dowodzą swej dzielności, wstępując na stos pogrzebowy męża. W 1829 roku obyczaju tego zakazali Brytyjczycy i w pozostałych częściach Indii go porzucono, ale w  niektórych odległych radżastańskich wioskach zachował się do dzisiaj – od czasu odzyskania niepodległości odnotowano około czterdziestu takich przypadków. Ostatni – i najbardziej kontrowersyjny – miał miejsce w  wiosce Deorala. Tu 4 września 1987 roku Rup Kanwar, wyjątkowo piękna osiemnastolatka, spłonęła na stosie pogrzebowym męża. Rup pochodziła z  radźpuckiej rodziny z  klasy średniej i  była najmłodsza z  sześciorga rodzeństwa. Dorastała w  Dźajpurze, w  stolicy stanu, gdzie jej ojciec prowadził firmę przewozową. Miała za sobą dziesięć lat nauki – a więc była całkiem wykształconą młodą damą – gdy jej rodzice postanowili wydać ją za Maala Singha, syna radźpuckiego posiadacza ziemskiego z  Deorali, gdzie mieszkało wielu kuzynów Rup. Na zdjęciach Rup ma duże zmysłowe oczy i  pięknie wyrzeźbione kości policzkowe. W niektórych gazetach pisano, że lubiła malować paznokcie u rąk, co w  Radżastanie robią tylko skandalicznie nowoczesne dziewczęta – ale jej rodzina twierdzi, że dziewczyna była bardzo pobożna. Zaledwie osiem miesięcy

po ślubie Maal Singh, mąż Rup, zaczął skarżyć się na bóle brzucha. Drugiego września 1987 roku Rup zawiozła go do szpitala w  Sikarze, na północ od Dźajpuru. Lekarze orzekli, że to nic poważnego, więc Rup wróciła do domu jeszcze tego samego dnia wieczorem. Jednak w  nocy Maalowi pękł wyrostek i  o  świcie mężczyzna zmarł. Ojciec Maala przywiózł zwłoki syna do Deorali. Rup nie miała dzieci i  teraz resztę życia miała spędzić jako samotna wdowa, a  na tradycyjnych indyjskich wsiach ten stan uważany jest za najniższą formę życia. Od wdów z wysokich kast – jak jej – oczekiwano, że ogolą głowę, będą spały na podłodze, ubierały się w zgrzebne białe szaty i wykonywały podrzędne prace. Ponowne małżeństwo było wykluczone. Następnego dnia rano młoda wdowa stanęła w  drzwiach osiemnastowiecznego haweli należącego do rodziny męża – we wspaniałym ślubnym sari, w  biżuterii, z  dłońmi ozdobionymi henną. Wieść szybko się rozniosła i  niedługo potem Rup prowadziła już procesję sześciuset osób. Szli wąskimi uliczkami Deorali, obok rzędu rozpadających się haweli i porzuconych wozów, sklepików i studni. Na miejscu kremacji procesja ustawiła się między zmurszałymi cenotafami upamiętniającymi trzy ceremonie sati, które odbyły się we wsi w  czasach średniowiecznych. Rup Kanwar odłączyła się od tłumu i  trzy razy obeszła wkoło stos pogrzebowy wzniesiony w cieniu rozłożystego drzewa pipal. W tym czasie jej teściowie owinęli zwłoki Maala Singha w biały całun i umieścili je na drewnie. Rup wspięła się na górę, położyła sobie głowę męża na kolanach i  kazała swojemu szesnastoletniemu szwagrowi podpalić stos. Bramińscy kapłani zaintonowali modlitwy w  sanskrycie, zadudniły bębny i  zebrani podchwycili recytację: Sati Mata ki dźaj! – Niech żyje Sati Mata!; Dźab tak suradź ćand rahega. Rup Kanwar tera nam rahega! – Dopóki istnieją słońce i księżyc, niechaj żyje imię Rup Kanwar! Stos nie chciał się palić i niewykluczone, że gdy kwadrans później zjawił się posterunkowy, Rup Kanwar jeszcze żyła. Policjant jednak nie zainterweniował i  w  końcu płomienie dopełniły swojego dzieła. W  ciągu pół godziny z  Rup Kanwar i jej męża została kupka popiołu.

Tym kilku faktom nie da się zaprzeczyć, ale jeśli chodzi o  resztę, to w  sprawie tego, co działo się w  Deorali w  dniu sati Rup Kanwar, zdania są całkowicie rozbieżne. Różnica w interpretacji wydarzeń szybko przerodziła się w wielki ogólnokrajowy spór, dzielący naród na pół. Rodzina Rup, jej teściowie i  mieszkańcy wsi twierdzą, że dobrowolnie weszła na stos. Mówią, że pragnęła zostać sati i  stanowczo sprzeciwiała się swoim teściom oraz braminom, którzy próbowali odwieść ją od tych zamiarów. Opowiadają, że kroczyła przez wieś spowita aurą niemal nadprzyrodzonego spokoju, błogosławiła przechodniów padających jej do stóp, by dotknąć skraju szat, i  dokonywała cudów – na przykład zatamowała krwotok u  jednego ze swych leciwych krewnych. Relacjonują, że gdy na stosie płomienie lizały jej ciało, uśmiechała się błogo. Taką wersję wydarzeń bezkrytycznie przyjmują pobożni hindusi z  radżastańskich wsi, którzy szybko zrobili z  Rup świętą i  boginię – w  zaledwie dwa tygodnie od jej śmierci miejsce jej samospalenia odwiedziło siedemset pięćdziesiąt tysięcy ludzi. Ale policja, rząd stanowy, indyjskie organizacje feministyczne i  większość anglojęzycznych mediów były jak najdalsze od bezkrytycznego przyjęcia do wiadomości tych opowieści. Tak w  Dźajpurze, jak i  w  Delhi nie kryto zażenowania, gdy rozeszły się wieści, że tak prymitywna tradycja przetrwała. Kilka dni później dźajpurska policja podszepnęła prasie, że to, co wydarzyło się w Deorali, nie miało nic wspólnego z obyczajem sati, tylko było barbarzyńską publiczną egzekucją, w której wzięła udział cała wieś. Dawano do zrozumienia, że małżeństwo Rup było nieudane i  że dziewczyna wdała się w  romans. Podkreślano także, że była wykształcona i  niespecjalnie religijna. Prawdopodobieństwo, że taka kobieta dobrowolnie wskoczy na stos pogrzebowy męża, było – jak twierdzili dziennikarze – bliskie zeru. Zasugerowano, że teściowie zmusili ją do sati oraz podali jej opium, a  „błogi spokój” malujący się na jej twarzy nie był wyrazem religijnej ekstazy, ale hipnotycznym efektem działania opiatów. W  roku 1829 generalny gubernator Indii lord William Bentinck ustanowił prawo, zgodnie z którym pomaganie czy podżeganie do sati jest przestępstwem, i ten ustawowy zapis obowiązuje do dziś. Jednak w przypadku Deorali policja wolała o nim zapomnieć i postawić wszystkim trzydziestu kilku wieśniakom – w wieku od szesnastu do siedemdziesięciu lat – cięższy zarzut – zabójstwa.

Podążając tropem podpowiedzianym przez policję, indyjskie gazety wysyłały do Deorali zastępy reporterów mających udowodnić, że sati Rup Kanwar nie było dobrowolne. Niebawem pojawiły się artykuły podające coraz to bardziej makabryczne wersje wydarzeń. Bombajski „Sunday Observer” zacytował anonimowego informatora, który twierdził, że Rup Kanwar trzykrotnie próbowała uciec ze stosu pogrzebowego i  za każdym razem wzburzeni wieśniacy wsadzali ją tam siłą. Kalkucki „Telegraph” napisał, że Rup chciała ukryć się w  domu ciotki – jako źródło tych informacji podano „jakieś mieszkanki wsi Deorala”. Komitet do spraw Kobiet i  Mediów Bombajskiego Związku Dziennikarzy wysłał do wsi jednostkę do zadań specjalnych, która przedstawiła jeszcze bardziej upiorny przebieg zdarzeń. Według anonimowego „pracownika Partii Kongresowej” wołająca o  pomoc Rup była siłą ciągnięta ulicami przez sześciuset fanatycznych wieśniaków – tę wersję przekazywano w  publicystyce feministycznej niczym prawdę objawioną i  cytowano w  nieskończoność, choć anonimowy pracownik Kongresu nigdy nie został podany z  imienia i  nazwiska i  nigdy nie pojawił się na procesie. W  końcu „Hindustan Times” obwieścił, że mąż Rup był cierpiącym na depresję maniakalną impotentem, a  ich małżeństwo istniało tylko na papierze, i  że po ślubie Rup spędziła z mężem niewiele czasu. „Wioskowi informatorzy”, na których relacjach bazowały podobne historie, nigdy nie istnieli i  żaden z  nich nie zeznawał na rozprawie, a  choć policja wywierała presję na aresztowanych, podobno uciekając się nawet do tortur, oskarżeniu nie udało się przedstawić ani jednego świadka, który by zeznał, że widział, jak Rup Kanwar jest zmuszana do sati. Postępowanie sądowe ciągnęło się przez prawie dekadę, zanim pod koniec października 1996 roku w końcu zapadł wyrok. Ku zdumieniu indyjskiej klasy średniej, która zakładała, że Rup Kanwar brutalnie zamordowano, sędzia orzekł, że wieśniacy są niewinni zarzucanego zabójstwa, a  śledztwo policyjne nazwał zlepkiem sprzeczności i wymysłów. Nie zamknęło to jednak sprawy. Przez trzy miesiące po procesie w indyjskich gazetach pojawiały się artykuły wyrażające oburzenie na decyzję o  uniewinnieniu. Na początku stycznia 1997 roku rząd stanowy Radżastanu ogłosił, że wnosi apelację. W  sądzie apelacyjnym w  Dźajpurze niebawem rozpocznie się nowe postępowanie.

Gdy poszedłem na spotkanie z  sekretarzem generalnym Radżastanu, który złożył apelację, spytałem, dlaczego uważa wyrok sądu pierwszej instancji za niesatysfakcjonujący. Odparł, że jego zdaniem we współczesnych Indiach sati jest niemożliwe: „To niedorzeczność – powiedział. – Mamy tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty siódmy rok, a  nie dwutysięczny przed naszą erą. We wszystkich wsiach jest telewizja. Dowożą gazety. Uważa pan, że wykształcona kobieta z  własnej woli poszłaby z  procesją i  pozwoliła się spalić? To tak absurdalne, że nie mieści się w głowie. Zupełnie nieprawdopodobne”. Tego samego zdania był M.M. Mehrishi, dziś już emerytowany nadkomisarz prowadzący w  tej sprawie śledztwo. Powiedział mi, że ani przez chwilę nie wierzył, by Rup Kanwar mogła dobrowolnie zdecydować się na śmierć, i  od początku zakładał, że spalenie na stosie było wymuszone: „Wydawało mi się to bardzo mało prawdopodobne, aby dzisiaj, w  nowoczesnych Indiach, kobieta popełniła sati. Postanowiłem zbadać tę sprawę bardzo wnikliwie”. Mehrishi wspomniał także, że gdy historia trafiła na pierwsze strony gazet, odczuwał wielką presję, by jak najszybciej przedstawić jakiekolwiek ustalenia w ramach śledztwa. Gdy spytałem, czy jego ludzie stosowali tortury, by wymusić przyznanie się do winy, odparł: „Nie będę udawał, że w policji są sami święci. Ludzie muszą poczuć, że prawo ma władzę”. To jednak, co sekretarzowi generalnemu i nadkomisarzowi wydawało się nie do pomyślenia, dla zwykłych mieszkańców radżastańskich wsi było oczywistością. Dla nich sati to nie tylko scenariusz jak najbardziej dopuszczalny, ale i  powód do świętowania. Podczas gdy większość mieszkańców miast postrzega sati jako straszliwy archaiczny obyczaj niemający racji bytu we współczesnych Indiach, na radżastańskich wsiach ludzie nie wstydzą się tej tradycji, a  przypadki sati z  przeszłości nadal darzą nabożną czcią. Zwłaszcza kobiety nie kryją dumy z odwagi i lojalności okazanych przez swoje babki i  prababki, które potrafiły wyrzec się życia, by połączyć się z  mężami w  zaświatach. W  języku codziennym słowo sati oznacza po prostu „zacną kobietę” i  Radżastanki, zwłaszcza z  kasty radźputów, widzą w  sati paradygmat idealnej kobiety i  doskonałej żony. Bogini Sati Mata jest czczona w  większości radżastańskich wsi, a  pomniki upamiętniające samospalenia wdów, rozsiane po terenach wiejskich, co roku dekoruje się cynobrem

i  sreberkiem. Odwiedzają je rodziny, w  których urodziło się dziecko albo w których planuje się ślub. Straszliwa prawda jest bowiem taka, że na wsiach sati jest popularne tak wśród kobiet, jak i mężczyzn, choć większa część Indii nie chce tego przyznać. Nie dość, że miejsce, na którym spłonęła Rup Kumar, odwiedziło siedemset pięćdziesiąt tysięcy pielgrzymów, i  to zaledwie w  ciągu dwóch tygodni po jej śmierci, to jeszcze siedem miesięcy później, gdy wydarzenie dawno już zeszło z  pierwszych stron gazet, codziennie przychodziło tam czterysta osób, by się pomodlić. W  listopadzie 1987 roku rząd Rajiva Gandhiego uchwalił, że „gloryfikowanie sati” jest przestępstwem zagrożonym karą – w  proteście na ulice Dźajpuru wyszły setki tysięcy wieśniaków. Dla porównania na wiece feministyczne agitujące za skazaniem mieszkańców Deorali przychodziło tylko po trzy tysiące Hindusów z  klasy średniej, z  czego wielu przywożono autobusami z  Delhi. Sprawa ta odsłoniła linię podziału w  narodzie, ukazując powiększającą się mentalną przepaść oddzielającą miasta od wsi, rozłam, w  którym utonęły wszelkie debaty nad deoralskim sati. Większość świeckich Hindusów z  miast, a  zwłaszcza lobby feministyczne, założyła, że pod koniec XX wieku żadna wykształcona kobieta nie popełniłaby sati i  że Rup Kanwar zmuszono do niego siłą. Jednak mieszkańcy radżastańskich wsi, tak mężczyźni, jak i kobiety, widzą to zupełnie inaczej. Wydaje się mało prawdopodobne, że kiedykolwiek uda się ustalić, co tak naprawdę wydarzyło się w  Deorali. Albo sati zostało wymuszone siłą – wówczas doszło do straszliwej zbrodni, a  wymiar sprawiedliwości poniósł sromotną klęskę, bo sprawcom uszło to na sucho, albo – jeśli przyjąć wyrok sądu pierwszej instancji, na oko bezstronny i uzasadniony, będący następstwem nie politycznych kalkulacji, lecz słabej, pełnej sprzeczności linii oskarżenia – mamy do czynienia z  polowaniem na czarownice z  Salem, którego celem jest usatysfakcjonowanie sceptycznej wielkomiejskiej klasy średniej i które stało się okazją do napiętnowania całej wsi, wymuszania zeznań i  dziesięcioletniego szczucia opinii publicznej przeciwko trzydziestu paru niewinnym ludziom.

Aby dostać się do Deorali, należy jechać z Dźajpuru na północ, przez coraz bardziej jałowe tereny. Krajobraz jest surowy i  niegościnny. Z  rzadka tylko spotyka się pasterzy prowadzących kozy przez płaską pustynną równinę. Wystarczy wjechać do wsi, by zorientować się, jak bardzo jej mieszkańcy poważają sati i jak zaborczo strzegą tej tradycji. Gdy mimochodem napomknie się o Rup Kanwar, odpowiedź będzie wymijająca: „Nie było nas wtedy we wsi”, „To było dawno temu, kto wie, co się wtedy wydarzyło”. Wystarczy jednak porozmawiać chwilę dłużej, by usłyszeć co innego. Kripal Singh Shekhawat, inżynier, jest jednym z  najlepiej wykształconych deoralczyków. Obecnie mieszka i  pracuje w  Madrasie. Był akurat na urlopie i  zastałem go czytającego gazetę na progu domu, nieogolonego i  w  piżamie. Podobnie jak wszyscy twierdzi, że w  dniu sati nie było go we wsi, ale przyznaje, że poruszyła go do głębi postawa Rup Kanwar: „Nasze radźputki są bardzo dzielne – powiedział. – [Rup] zaskarbiła sobie szacunek całej wsi, a Deorala zyskała poważanie w całym Radżastanie. To jakaś bzdura, że niby ją zmuszono. Czy można popełnić morderstwo na oczach pięciuset osób? Moja żona widziała wszystko z dachu naszego domu. Mówi, że Rup szła przez wieś z uśmiechem na twarzy, błogosławiąc po drodze przechodniów. Jeszcze dzisiaj żona czci ją jak boginię”. Sąsiadem Kripala jest emerytowany nauczyciel Narayan Singh. Jego także zastałem przed domem – jaskrawo pomalowanym haweli – rozkoszującego się bladym zimowym słońcem. Ze szczytu łukowej bramy paw nawoływał swoją partnerkę. Gdy spytałem, dlaczego wszyscy udają, że nie było ich wtedy we wsi, parsknął śmiechem. –  Oczywiście, że ludzie nie powiedzą wszystkiego – skwitował. – Kto by chciał mieszać się w ten cały bałagan. Mam siedemdziesiąt pięć lat, a ci bandyci z  policji mnie zaaresztowali. Brali wszystkich: sklepikarzy, starców, nawet małych chłopców bawiących się na ulicach. Dranie spisali każdego. Przez trzy tygodnie w  Deorali nie uświadczyło się mężczyzny. Sześćdziesięciu sześciu facetów zapakowano do aresztu i przesłuchiwano. – Byli brutalni? –  Oczywiście. Tutejsza policja inaczej nie potrafi. Traktują wieśniaków jak zwierzęta. Wielu z nas pobito. Bodu Ramowi, stolarzowi, połamano ręce. Kilku starców podtapiano w  lodowatej wodzie. Innych rażono prądem. To wy,

dziennikarze, jesteście temu wszystkiemu winni. Dziennikarze i  organizacje kobiece. – Co pan ma na myśli? – Przyjeżdżacie tutaj i piszecie, co wam ślina na język przyniesie. Wszyscy z góry zakładacie, że Rup Kanwar zmuszono do tego siłą. Ale w tej wsi mieszka sześćdziesięciu jej krewnych. Czy pozwoliliby na coś takiego? Pan jest z  wielkiego miasta. Nie znam pana. Ale gdyby ktoś próbował pana pobić, ja i  wszyscy inni przybieglibyśmy na pomoc. A  tym bardziej gdyby krzywda działa się któremuś z  naszych krewnych. Jak moglibyśmy pozwolić, by zamordowano jednego z naszych? Rodzina próbowała odwieść dziewczynę od tego pomysłu, ale ona się uparła. – Czy jej sati przyniosło wsi jakieś korzyści? – spytałem. – Przeciwnie – odparł Narayan Singh. – To był dla nas koszmar. Ludzie tak się teraz boją, że przestali chodzić na pogrzeby. Nawet kapłani są ostrożni. Jak umiera jakiś radźputa, to kapłan najpierw pyta: „Czy wdowa ma zamiar zostać sati?”. Dopiero jak się upewni, że nie, zgadza się przyjść na miejsce kremacji. Po wielu godzinach rozmów w  Deorali i  okolicach udało mi się wreszcie znaleźć świadka tamtych wydarzeń, który pozwolił się nagrać i przyznał, że był obecny podczas sati. Inder Singh powiedział, że jest najstarszym mężczyzną we wsi, choć nie był pewien, ile dokładnie ma lat – obstawiał, że dobrze ponad dziewięćdziesiąt. W młodości walczył dla Brytyjczyków, pierwszy raz w latach trzydziestych w  Kandaharze i  Kabulu (gdzie stracił kciuk), a  potem podczas drugiej wojny światowej w  Afryce Północnej i  we Włoszech. Widział obronę Tobruku i  został odznaczony jako żołnierz sił desantowych, który pierwszy postawił stopę na brzegu Salerno. Miał siwe sumiaste wąsy i  skórę jak pergamin, a na głowie jaskrawopomarańczowy turban. –  Oczywiście, że tu byłem – oznajmił. – I  nie tylko ja. Wszyscy tu byli, niezależnie od tego, co teraz opowiadają. Tak, widziałem całe sati na własne oczy. Nikt jej nie zmuszał. Absolutnie nie. Tylu ludzi ją widziało. Czy można kogoś skłonić siłą, by usiadł na stosie pogrzebowym na oczach pół tysiąca ludzi? – Nie próbował pan jej powstrzymać? – spytałem.

– Nikt nie powstrzyma sati – odparł Inder Singh. – Wierzymy, że ten, kto jej spróbuje przeszkodzić, będzie przeklęty. Spotka go coś złego. – Nie próbowała uciec ze stosu? –  Nie – zaprzeczył. – To był jej wybór. Sati bierze się z  serca kobiety. Wymuszone sati to żadne sati. Gdy podpalono stos, po prostu siedziała z głową męża na kolanach. Wydawało się, że nie odczuwa żadnego bólu. Widzi pan, sati mają szczególną moc. Wszystko jest możliwe, jeśli chcą tego bogowie. W  przeszłości, gdy bogowie sobie tak zażyczyli, wielcy wojownicy nie schodzili z  pola bitwy, choć poobcinano im głowy. Czymże jest sati w porównaniu z tym? – A co pan myśli o tym, że prawo zabrania je gloryfikować? – To czasy bezbożników – stwierdził Inder Singh. – Te paniusie z organizacji kobiecych przychodzą tutaj z  odkrytymi twarzami, bez mężów, ubrane w spodnie. Mówią, że siłą palimy nasze córki. Mają nas za jakieś zwierzęta czy co? Gdy rządził światem czcigodny Rama, pozwalał na sati. Kimże są ludzie w Delhi, by go zakazywać? Przybliżył się do mnie i wyszeptał chropawym głosem: –  Żyjemy w  kalijudze. Wieku demona Kali. Czasach rozpadu. Wszędzie wokół dzieją się straszliwe rzeczy. Przez tych ludzi z  miast przestaliśmy publicznie adorować Sati Matę, ale w naszych sercach nadal ją czcimy. Któż nas zdoła powstrzymać?

     

3

Nowe Indie

Portrety z Bombaju BOMBAJ, 1993

Gdy ostatniego lata Baba Sehgal, pierwszy światowej sławy indyjski raper, naciągnął na głowę kaptur, przeskoczył przez grubą ścianę z  suchego lodu i wbiegł na skąpaną w świetle reflektorów scenę bombajskiego stadionu witany przez wrzeszczący tłum czterdziestu tysięcy bombajskich dziewcząt, stała się rzecz przekraczająca najśmielsze oczekiwania. Nie chodziło tylko o to, że jak dotąd Indie nie dochowały się żadnego rapera – tak naprawdę nie dochowały się żadnego artysty rockowego, który występowałby przed jakąkolwiek poważną widownią. Nie chodziło nawet o  czyste wariactwo polegające na tym, że człowiekiem, który zorganizował tę imprezę – a  w  zasadzie stworzył od zera wielkie zapotrzebowanie na muzykę rapową – był krępy, pochodzący z głębokiego zadupia sikh, z zawodu inżynier. Rzecz w  tym, że prawdopodobieństwo postawienia sceny na czas wynosiło tysiąc do jednego. Dzień wcześniej około drugiej po południu okazało się, że czek z  agencji promocyjnej został odrzucony. O  piątej, gdy miała się odbyć próba generalna, na stadionie zapanował typowo indyjski chaos. Grupka robotników mająca za zadanie zbudować lewy bok sceny pracowała ze zdwojonym zapałem, prawdopodobnie licząc, że drogą sądową uda się wyegzekwować od agencji należne wynagrodzenie. Inni, oddelegowani na przeciwległy odcinek, obrazili się i zaczęli demolować konstrukcje od swojej strony z zapałem i animuszem, których nie powstydziłyby się angielskie bojówki kibiców. Gdy pół godziny później na estradę wszedł Baba Sehgal, ostała się tylko połowa sceny. – Co się tu wyprawia? – zawołał raper. –  Machloje – odparł facet z  wytwórni płytowej. – Nie przyszła kasa od agencji promocyjnej. Nie honorują czeku.

–  Albo zrobimy dzisiaj próbę – powiedział Baba, zdejmując okulary przeciwsłoneczne – albo jutro nie zagram. – Ale rozeszło się już czterdzieści tysięcy biletów! Facet z wytwórni płytowej pobiegł uspokoić robotników. Baba pomaszerował do swojego samochodu. Grupka tancerek trzepotała rzęsami, nie wiedząc, co ze sobą zrobić. Zubin, zniewieściały choreograf, załamywał ręce. – Och, co za tragedia! – lamentował. – Tak bardzo nie mogłem się doczekać, żeby wystąpić w nowych rajstopach.

Ponieważ koncerty rockowe to w  Indiach nowość, tego rodzaju problemy nikogo nie dziwią. Pierwszy upamiętniony w  dziejach Indii idol rockowy pojawił się dopiero na początku lat osiemdziesiątych – niejaki Gary Lawyer eksponował na serii okładek bombajskich gazet złote łańcuchy na klatce piersiowej i  swój imponujący motocykl. Muzyka Lawyera – niefortunne skrzyżowanie Julia Iglesiasa i  AC/DC – była jeszcze mniej godna uwagi niż jego gustowne świecidełka i chwali się Indiom, że przebrzmiała tak szybko, jak przebrzmiałaby w każdym innym kraju. Od tamtego czasu pojawiali się gwiazdorzy, z których warto wymienić Remo, podstarzałego goańskiego hipisa z  kitką – okładkę jego ostatniego albumu zatytułowanego Politycy nie znają się na rock’n’rollu zdobiło zdjęcie posła w  dhoti z  samodziału, brzdąkającego na gitarze elektrycznej. Płyta była wyrazem protestu przeciwko łapówkarstwu i zmienianiu przez polityków barw partyjnych na zawołanie i zawierała takie oto pamiętne słowa:   Najpierw z prawicy, z lewicy są potem, to lepsza zabawa niż jubel w sobotę. Skamlą i kłamią, wyłudzą twój głos, a gdy są u żłobu, pocałuj się w nos.

  Jednak żadnemu indyjskiemu zespołowi rockowemu nie udało się dotąd zawładnąć wyobraźnią narodu ani odnieść znaczącego sukcesu komercyjnego. Prawda jest taka, że w  latach siedemdziesiątych i  osiemdziesiątych Indie nie

były jeszcze na to gotowe. Nawet w  na wskroś zwesternizowanym Bombaju, handlowej stolicy państwa, nie było ani klubów, ani pubów, ani wolnej miłości, ani narkotyków, a zatem nic z ducha rock’n’rolla. Klasa średnia, która wyłoniła się w  latach pięćdziesiątych i  odtąd szybko rozrastała, musiała jeszcze okrzepnąć. Ale około 1989 roku, w  ostatnich miesiącach rządów Rajiva Gandhiego, zaszła subtelna zmiana. Nagle pojawiło się dużo pieniędzy. Deregulacja rynku i  reformy wolnorynkowe w  kolejnych latach doprowadziły do boomu na bombajskiej giełdzie; inflacja spadła do wielkości jednocyfrowej i  napłynęły inwestycje zagraniczne. Typowa rodzina z  klasy średniej, która w  latach siedemdziesiątych ciężko pracowała na zakup pierwszej lodówki, a  w  latach osiemdziesiątych pierwszego samochodu, nagle znalazła się w  sytuacji na tyle komfortowej, że mogła się odprężyć i  pozwolić sobie na zbytki w  postaci telewizji, książek, sztuki zdobniczej i  ubrań. Pieniądze przesączyły się też do nastolatków z  klasy średniej, którzy wydawali kieszonkowe w  barach i dyskotekach pojawiających w Bombaju jak grzyby po deszczu. Wreszcie, w 1991 roku, Star TV, stacja satelitarna z siedzibą w Hongkongu, zaczęła nadawać w Indiach. Z dnia na dzień odmieniła się panorama indyjskich metropolii – liczba anten satelitarnych przewyższyła liczbę iglic świątyń hinduistycznych i kopuł meczetów. Sieć przyniosła ze sobą BBC World Service Television, a  wraz z  nią nieznane dotąd międzynarodowe opery mydlane, i  przede wszystkim MTV Asia, orientalną kuzynkę amerykańskiego Music Television Channel. Aż do tego czasu Doordarshan, staroświecka państwowa sieć telewizyjna, regularnie raz w  tygodniu nadawała program muzyczny Chitrahar („Girlanda obrazów”), w  całości poświęcony piosenkom z  istnego zalewu musicali produkowanych w  płodnym bombajskim przemyśle filmowym. Przed 1991 rokiem indyjska muzyka rockowa nie istniała w mediach publicznych. Star TV wszystko odmieniła. Nagle teledyski indyjskich zespołów zaczęto pokazywać na międzynarodowej stacji obok gwiazd takich jak U2, Bon Jovi i  Whitney Houston. Baba Sehgal pojawił się na scenie w 1992 roku i Star TV natychmiast go capnęła. W  ciągu zaledwie kilku miesięcy wyrósł na największą gwiazdę rockową w kraju, słuchaną codziennie w domach czterdziestu pięciu milionów ludzi w całej Azji, od Turcji po Japonię, od Zatoki Perskiej po Indonezję.

Osobie z  zewnątrz Sehgal wydaje się zjawiskiem niepojętym – bogobojny sikh z konserwatywnego Lucknow, znajdujący upodobanie w  crossdressingu – na okładce swojej ostatniej płyty pod tytułem I’m also Madonna prezentuje się w  czerwonej peruce, lawendowej minispódniczce i  kabaretkach. Jego muzyka nie zapada jakoś specjalnie w  pamięć, a  teksty często są zapożyczone – piosenka zespołu Vanilla Ice Ice, Ice Baby stała się inspiracją dla pierwszego hitu Sehgala zatytułowanego Thanda thanda pani („Zimna zimna woda”). Choć jest mało prawdopodobne, że Baba znajdzie swych fanów poza Azją – z  całą pewnością nigdy nie zrobi dla wytwórni Our Price tego, co Vikram Seth dla Waterstone’s – dzięki Star TV wciąż jest zdumiewającym fenomenem komercyjnym. W każdym prowincjonalnym miasteczku w Indiach, do którego zajedzie, na jego koncert ściągają dziesiątki tysięcy fanów. Znajdą się wśród nich tak wielkomiejscy yuppie w  bejsbolówkach, jak i  wiejscy analfabeci w turbanach. Ponadto ostatnią płytę Baby sprzedano w blisko pół miliona egzemplarzy, co jest dużym sukcesem nawet jak na międzynarodowe standardy. A  wszystko wskazuje, że to dopiero początek. Same Indie to rynek nawet dziewięciu milionów odbiorców tego gatunku muzyki, a  Star TV nadaje w  trzydziestu siedmiu krajach azjatyckich stanowiących największy, najmniej nasycony i  potencjalnie najbogatszy rynek świata – ogółem ponad trzy miliardy ludzi, czyli dwie trzecie ludności globu. Magnasound, wytwórnia, która wydała płytę Baby, twierdzi, że nie dziwią jej te zmiany i  że czekała na nie całymi latami. „To dopiero przygrywka – mówi Atul Churamani, szef Magnasoundu. – Baba jest tylko pionierem. Dzięki MTV w  każdym kraju azjatyckim pojawili się artyści, którzy coraz lepiej się sprzedają. Gdy pójdziemy w ślady Japonii, Tajwanu czy Indonezji i utrzymamy obecne tempo rozwoju, za dziesięć lat będziemy sprzedawać co najmniej pięć milionów kopii każdej z płyt Baby”. Nie ma w tym aż takiej przesady, jak mogłoby się wydawać. W Indiach nie istniał wprawdzie wcześniej rynek muzyki rockowej, ale piosenki filmowe zawsze cieszyły się niezwykłą popularnością. Często wykonywane są przez piosenkarzy sesyjnych, a aktorzy poruszają tylko ustami na ekranie. Choć wielu z  tych piosenkarzy zachowuje anonimowość, niektórzy z  nich mogliby się poszczycić największym sukcesem płytowym na świecie.

Według Księgi Rekordów Guinnessa najlepiej sprzedającym się albumem wszech czasów jest Thriller Michaela Jacksona, który rozszedł się w nakładzie około czterdziestu milionów egzemplarzy. Magnasound kwestionuje jednak prymat Jacksona, twierdząc, że wytwórnia sprzedała sześćdziesiąt milionów kaset z nagraniem piosenek z filmu Saajan. Szkopuł w tym (przynajmniej jeśli chodzi o wpis do Księgi Rekordów Guinnessa), że przynajmniej połowa z nich była piracka. Magnasound przekonuje jednak, że udało jej się zwalczyć piracki proceder, i twierdzi, że trafiła na żyłę złota – menedżerowie liczą, że inwestując w  indyjską muzykę filmową, wkrótce będą mieć największy rynek muzyki rockowej po Ameryce. Wszystko to oczywiście diametralnie odmieniło życie Baby Sehgala. Podłączając się pod ugruntowany rynek muzyki filmowej, nie tylko został pierwszym w  dziejach Indii muzykiem rockowym, który sprzedał dużą liczbę płyt amatorom muzyki filmowej, ale i  pierwszą gwiazdą rockową z prawdziwego zdarzenia – do tej pory status celebryty zarezerwowany był dla aktorów, świętych i krykiecistów. Nie ma też wątpliwości, że czczony jest z wielką żarliwością przez Hindusów ze wszystkich grup wiekowych i  środowisk. Moja przesadnie oszczędna gospodyni w  Delhi skłonna była obniżyć mi czynsz na wiadomość, że Baba wyznaczył mi audiencję, a  wchodząc razem z  nim do jednego z  bombajskich hoteli, ryzykowałem życie – tłum rozszalałych indyjskich lolitek pragnących rzucić się na szyję swojemu idolowi nieomal zagłaskał mnie na śmierć.

Gdy jechałem z  Babą na stadion w  dniu jego wielkiego koncertu, Bombaj zdawał się odmieniony. Za dnia tandetny i brudny, z zapyziałymi bloczyskami i  popękanym tynkiem, nocą prezentował się wspaniale – mrok zdematerializował śmiecie, żebraków i  łuszczące się farby. Migotliwe światła wieżowców i  błyskające neony odbijały się w  wodach zatoki. Przez chwilę miasto mogłoby uchodzić za Manhattan czy Hongkong i  nic dziwnego, że na miliony młodych i ambitnych z całego subkontynentu działa jak wabik. Była szósta i  od czasu katastrof dnia poprzedniego na stadionie zdążył wydarzyć się ciąg cudów. Czek od agencji promocyjnej nie został wprawdzie

uznany, ale jakimś cudem wskrzeszono zdemolowaną połowę estrady i  facet z  wytwórni płytowej nadzorował teraz instalowanie ostatnich elementów oświetlenia scenicznego. Na podium rozkładano dywany, a po arenie niosły się zagadkowe okrzyki: – Chicoo! Podkręć monitor! – Kable! Chandra Kant! Kable! W  strategicznych miejscach przy drzwiach za kulisami krzepkie byczki z  krótkofalówkami powstrzymywały napór odzianych w  sari łowczyń autografów. W  środku pracownicy techniczni dopinali wszystko na ostatni guzik. W pobliżu wejścia na scenę Zubin, choreograf, prowadził ostatnią próbę. Ubrany był w  skórzane kozaki do kolan i  trykot, a  na ustach połyskiwał mu błyszczyk. – Och, tak się denerwuję, Baba – powiedział, gdy weszliśmy. – Jasmine też, prawda, kochanie? Jasmine potwierdziła skinieniem głowy. Pozostałe tancerki zachichotały nerwowo. –  Przećwiczmy to jeszcze raz. Correta, skup się! Gacie ci widać, złotko. Podciągnij je. Węziej nogi. Okay. Raz, dwa, trzy, cztery! Teraz się rozdzielacie. Beverly, zostajesz pośrodku. Pięć, sześć, siedem, osiem! Correta, mówiłem, żebyś je podciągnęła. Przed halą ustawiły się długie kolejki, rzędy siedzeń powoli się zapełniały. Publiczność wydawała się zdumiewająco zróżnicowana pod względem wiekowym, ale okazało się, że większość ze statecznych matron i  ich małżonków w  garniturach safari przyszła tu tylko po to, by pilnować zafascynowanych gwiazdami nastolatków – schludnych uczennic w kwiecistych salwar kamiz i wypucowanych chłopców w hawajskich koszulach. Gdy stadion się zapełnił, Baba oddał się w ręce charakteryzatorów, a na scenę wszedł support – podstarzała piosenkarka z klubów nocnych o nazwisku Sharon Prabhakar, weteranka tysięcy hotelowych lobby. Sharon wykonała wiązankę zachodnich szlagierów do kotleta. W  połowie jej występu zepsuła się wytwornica dymu i  scenę otulił obłok gęstością dorównujący szkockiej mgle. Sharon całkiem zniknęła z widoku, ale nie zrobiło to wielkiej różnicy. Zebrani dawno stracili zainteresowanie. Po chwili zaczęli skandować: Ba-ba! Ba-ba!

Ba-ba! Sharon zeszła ze sceny jak niepyszna; tłum głośno tupał. Ktoś wyłączył wytwornicę dymu. Po pieciu minutach, gdy tuman opadł, Baba nasunął kaptur na głowę. Dał znak Zubinowi i jego trupie. Wszyscy razem wbiegli na scenę. Muzyka Baby Sehgala jest osobliwą mieszaniną piosenek z  Bollywood – rzężące skrzypce i świdrujące kobiece głosy doprawione sporadycznym riffem cyber-sitar, podrasowane i  skrzyżowane z  syntetyzatorowymi rytmami zapożyczonymi z  amerykańskiego rapu lat osiemdziesiątych. Ostateczny efekt zbliżony był do bhangry, brytyjsko-azjatyckiej utanecznionej wersji tradycyjnej muzyki dewocyjnej z  Pendżabu, która pod koniec lat osiemdziesiątych opanowała kluby w Birmingham. Tym jednak, co wyróżnia twórczość Baby, są nie tyle dźwięki, ile teksty, często bardzo dowcipne. Cały jego wizerunek jest prześmiewczy i  wiele z  piosenek naigrawa się z cywilizacyjnych fuszerek Indii. Jedna opowiada na przykład o przebiciach na linii telefonicznej, co jest zjawiskiem znanym każdemu, kto miał okazję korzystać z  przedpotopowej indyjskiej infrastruktury telekomunikacyjnej. Para wspominająca randkę („Cześć, skarbie, mam nadzieję, że nie nudziłaś się wczoraj wieczorem”. „No co ty, było ekstra”) przebija się na łącza bombajskiej giełdy papierów wartościowych, a potem do przemytnika alkoholu próbującego opchnąć szkocką whisky. Inna piosenka, najnowszy hit Baby, traktuje o  jego rzekomym pobratymstwie z Madonną (z którą, oczywiście, nigdy się nie spotkał ani nie rozmawiał) i o codziennych rozmowach telefonicznych, które podobno ze sobą odbywają. W utworze jest długa dialogowana wstawka, w której Baba falsetem rapuje kwestie wypowiadane przez Madonnę:   Madonna to moja kumpela, Madonna to laska z Hollywood, A Baba to gość z Bollywood. Madonna: Czy mogę prosić z Babą? Baba: Przy telefonie. Madonna: Tu Madonna. Baba: Cześć, Madonna. Jak leci? Madonna: U mnie świetnie. A u ciebie? Baba: U mnie okay. Słuchaj, Madonna. Może byś wpadła jutro na mój koncert w Discolandzie w Bombaju?

Madonna: Nie, kotku. Jutro mam koncert w Titirze. Nie dam rady. Słuchaj, czy moja książka wyszła już w Indiach? Baba: Ech, nic nie mów. Jest na czarnej liście. Madonna: A moja nowa płyta Erotica? Baba: Jest ekstra. W Indiach wydała ją ta sama wytwórnia, która mnie promuje. Madonna: Och, Baba. Tyle nas łączy.

  I  tak dalej. To niezły kawałek i  w  Indiach bardzo popularny, dzięki czemu Baba ma sposobność przebierania się za drag queen, co robi z  upodobaniem. Star TV najwyraźniej to docenia i traktuje jak odświeżającą odmianę w potoku posępnych chińskich zespołów heavymetalowych, które wypełniają większość czasu antenowego przeznaczonego dla muzyki dalekowschodniej w azjatyckiej MTV. Po sukcesie z  teledyskami Baby Magnasound planuje wprowadzić na listę przebojów azjatyckie lale w  typie modelek, mając nadzieję, że wykreują azjatycką Mariah Carey czy Whitney Houston. Obie pretendentki do tej roli, Jasmine Barucha i  Shweta Shetty, prezentują się dużo lepiej w  teledysku, niż brzmią na kasecie, chociaż mamy do czynienia z Azją, gdzie normy obyczajowe pozwalają na dużo mniej cielesności i  seksapilu niż te przyjęte na Zachodzie. Co prawda w ostatnim wideo Jasmine występuje w czarnej satynowej pościeli na wielkim mosiężnym łożu, ale jest ubrana pod szyję (z  jakiegoś powodu w koronkowy wiktoriański gorset). Mimo to tak Shweta, jak Jasmine zapewniły mnie, że wraz z rozwojem swojej kariery w kolejnych wideoklipach zamierzają odsłaniać coraz więcej swoich wdzięków. –  Indyjska Madonna by tu nie przeszła – powiedziała Shweta. – Ludzie by tego nie zaakceptowali. Są zbyt konserwatywni. Uważają, że to nie w porządku, gdy cudzoziemka pokazuje dekolt, ale gdy ja to zrobię, nie będą zszokowani. Jakie ma więc plany? –  Muszę być bardzo ostrożna – powoli odpinać jeden pasek, potem drugi, potem coraz krótsza spódniczka, wie pan, stopniowo.

Wszystko jest teraz w Bombaju tak bardzo optymistyczne i obiecujące, że aż czasem się zapomina, jak nietrwały może się okazać obecny boom. Uświadomiłem to sobie dość brutalnie nazajutrz rano po koncercie, gdy rozmawiałem z Babą w drodze z próby tanecznej do nowego bollywoodzkiego musicalu na spotkanie w Magnasound. Opowiadał o  swoim dzieciństwie w  Lucknow, o  czasach studenckich w  himalajskim uzdrowisku Nainital i  okresie, gdy pracował jako inżynier w Delhi Electricity. Potem wtajemniczył mnie w swoje najgłębsze przekonania religijne, które, jak to ujął, leżą u podstawy wszystkich jego przedsięwzięć. – No to dlaczego zgoliłeś brodę? – spytałem. Normalnie religijni sikhowie patrzą na brzytwę z  taką odrazą jak irańscy ajatollahowie czy greccy mnisi. – Było to w  tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym czwartym – zaczął Baba. – Podczas rozruchów antysikhijskich, które wybuchły po zabójstwie pani Gandhi. Martwiłem się o rodziców w Lucknow, więc próbowałem dostać się tam koleją. Ale pociąg, do którego miałem wsiąść, nie zatrzymał się na stacji. Gdy powoli przetaczał się przez peron, zobaczyłem, że w  jednym z  wagonów tłum ludzi atakuje jakiegoś sikha, obcina mu brodę, bije go, a potem wyrzuca przez drzwi. Tak więc zostałem w Nainital i zamknąłem się w domu. Codziennie odbierałem telefony z  pogróżkami: „Sardardźi, jutro o  dziewiątej rano przyjdę i  cię zakatrupię” i  tym podobne. Miałem przeczucie, że zostanę zabity, ale na szczęście do tego nie doszło. W  końcu jeden z  moich hinduskich przyjaciół zabrał mnie na pogórze pod Nainital, a tam zaprowadził do balwierza. Wróciłem jako mona – ogolony sikh. Wcześniej chlubiłem się swoimi gęstymi włosami i turbanem, a teraz wszyscy sikhowie nazywali mnie tchórzem. – Zachodnie gwiazdy rocka nie mają takich problemów – powiedziałem. – To prawda – przyznał mi rację Baba. – W Indiach nadal jest trochę inaczej.

BOMBAJ, 1992 Pytanie: Jak rozwścieczyć dziewięćset milionów Hindusów, nie wstając od biurka?

Odpowiedź: Napisać dwie na wpół autobiograficzne, sprośne i  ckliwe powieścidła i umieścić ich akcję w Bombaju. Oto opowieść o Shobsze De, inteligentnej, atrakcyjnej i zamożnej Hindusce, która pisze pieprzne teksty. Za te niewybaczalne zbrodnie recenzenci schlastali jej książki, a kilkaset różnych gazet potępiło jej styl życia. Twórcy nagłówków (lubujący się w  aliteracji) nazywali ją Maharani Makulatury, Królową Kloaki, Księżną Ksiutów. Dostaje całe worki nienawistnych listów, a  nawet groźby śmiertelne. „Co mnie zabije, to kamienie i  kije” – zła prasa tylko podpompowała sprzedaż jej książek. Shobha De zebrała najbardziej miażdżące recenzje, jakie napisano w  Indiach – „język jak z  rynsztoka z  całą jego zgnilizną”, „bezwstydna... zdradza własną płeć”, „niesmaczne”, „zwykła szmira” – co nie przeszkodziło jej zostać najlepiej sprzedającą się pisarką w  kraju od czasu odzyskania niepodległości – jej książki są także na liście bestsellerów w Rumunii, ku miłemu zaskoczeniu jej delhijskiego wydawcy. Ludzie wprost je pożerają. Obaj moi sąsiedzi w  samolocie do Bombaju zaczytywali się w  jej „dziełach”. –  To bardzo sprośna pani – stwierdził pan Sanjay Aggarwal, przemiły dyrektor fabryki nawozów sztucznych siedzący po mojej lewej stronie. –  Czytam wszystko, co wyjdzie spod jej pióra – dodał pan Satish Lal, pochodzący z  Bangaluru producent szlifierek jubilerskich. – W  jednej książce naliczyłem siedemdziesiąt trzy kopulacje. Wielki szok normalnie. Umysł zboczony bardzo, bardzo. Shobha traktuje swój zawód poważnie. Stać się indyjską Jackie Collins nie było łatwym zadaniem – na swą złą sławę musiała ciężko zapracować. Przyszła na świat jako Anuradha Rajadhyaksha, córka bramińskiego sędziego z  małej mieściny, i  przemiana w  Shobhę De, bogatą i  modnie niemodną autorkę podrzędnej literatury z  wielkomiejskiego Bombaju, zajęła jej czterdzieści trzy lata. Zaczęła karierę jako wyjątkowej urody modelka, w  czasach, gdy pracę dla agencji modelek uważano w Indiach za zajęcie równie niskie, jak świadczenie usług w  domu publicznym. I  nagle, wspiąwszy się na szczyty modelingu, wykonała woltę i  została dziennikarką pism kolorowych. Gdy na początku lat siedemdziesiątych Nari Hira wypuścił na rynek „Stardust”, pierwszy w Indiach

magazyn filmowo-plotkarski, powierzył Shobsze – wówczas zaledwie dwudziestotrzyletniej – stanowisko redaktora naczelnego. Pod jej kierownictwem pismo odniosło wielki sukces, w ciągu kilku miesięcy stając się trzecim najbardziej poczytnym miesięcznikiem w  kraju. Rok później było już najlepiej sprzedającym się magazynem filmowym na świecie. Powód tego sukcesu był prosty – w piśmie znajdowała się rubryka plotkarska zatytułowana „Nita’s Natter”, która stała się obowiązkową lekturą dla rzesz indyjskich kinomanów. Pisała do niej Shobha, robiąc coś, czego nikt nie ośmielił się zrobić wcześniej, a  mianowicie rozgłaszając nieocenzurowane plotki na temat romansów i  hulanek w  Bollywood, bombajskim imperium filmowym. Jej styl pisarski zakrawał na parodię Glendy Slagg z „Private Eye” – trzywyrazowe zdania okraszone taką samą liczbą wykrzykników: „Rekha w  pośpiechu wyszła z  imprezy!!! Czyżby się za kimś stęskniła???”, „Ajita Singha widziano bladym świtem pluskającego się na Juhu z  wystrzałową modelką! Potem podobno wpadli do przydrożnego baru na kebab i... wściekle pikantne pikle!!!”. Dzięki „Nita’s Natter” Shobha stała się najgorętszym i  najbardziej wziętym dziennikarskim towarem w  Bombaju. „To była najwredniejsza rubryka, jaką czytałem – wspomina Nari Hira. – Po prostu świetna. Shobha używała sobie na każdym, kogo spotkała, dosłownie na każdym – nabijała się z  bywalców salonów, z gwiazd filmowych, rozbitych małżeństw. Nikt nie robił wcześniej nic podobnego. Nadal jest to nie do pomyślenia”. Rubryka być może rozsławiła Shobhę, ale nie zjednała jej przyjaciół. Sukces jej powieści nie poprawił sytuacji. Książki roiły się od postaci wzorowanych na członkach bombajskiej socjety. Ci, którzy się w  nich rozpoznawali, byli wściekli, a jeszcze bardziej ci, którzy zostali pominięci. A jednak jej wrogowie mogli tylko patrzeć bezradnie, jak Glenda Slagg w  wydaniu Shobhy staje się materiałem do cyklu wielkich bestsellerów. Tymczasem w kraju, w którym na rozwody i związki pozamałżeńskie patrzy się krzywo, Shobha z  dnia na dzień porzuciła swojego pierwszego męża, ostentacyjnie wzięła sobie francuskiego kochanka, a  niedługo potem go zostawiła, by poślubić kolejnego mężczyznę – potentata spedycyjnego. Żeby nie odstawać od swojego nowego męża milionera, starannie zgromadziła wszystkie sztandarowe atrybuty bajecznie bogatej drugorzędnej literatki – białego

mercedesa i  jaguara retro, penthouse i  nieruchomość w  ustronnym zakątku, jacht motorowy i  usłużnych lokajów w  liberii. Cokolwiek kupi sobie Jackie Collins, Shobha De też musi to mieć. Po części fantazja z trzeciorzędnej amerykańskiej opery mydlanej, po części efekt strategii marketingowej sprawnego wydawcy, po części świadoma kreacja niezwykle ambitnej kobiety, ogółem Shobha De to chytrze obmyślony produkt balansujący na granicy wiarygodności. Spędź z  nią tydzień, poznaj jej przyjaciół, przejedź się jej samochodami i  pójdź z  nią na imprezy, a  i  tak na końcu będziesz miał wrażenie, że natknąłeś się na plan filmowy, na którym aktorzy recytują kwestie ze scenariusza Jilly Cooper. Przeglądając notatki w  pokoju hotelowym, będziesz się zapytywał raz po raz: czy ta kobieta naprawdę istnieje?   –  Ujmijmy to tak... – mówi. – Przylgnął do mnie pewien wizerunek, więc byłabym głupia, gdybym tego nie sprzedała. Trudno przyporządkować akcent do głosu w słuchawce – jedwabiście gładkie środkowoatlantyckie przeciąganie samogłosek z  ledwo wyczuwalną indyjską intonacją. –  Przyślę po ciebie jacht – rzuca nonszalancko. – Po prostu wyjdź z  hotelu Taj Mahal i zejdź na molo. Shobhę De trudno zaszufladkować, ale jeszcze trudniej uwierzyć, że ktoś taki w ogóle istnieje. Wieziony jachtem przez wody tropikalnej zatoki, żeby przeprowadzić wywiad z  wytworną pisarką w  jej podmiejskiej posiadłości, człowiek zadaje sobie pytanie: czy gdzieś już o tym nie czytałem? Myślą tak miliony Hindusów i wcale im się to nie podoba. Indie bowiem – kraina, która w zamierzchłej przeszłości wydała Kamasutrę – należą obecnie do najbardziej skostniałych i pruderyjnych miejsc na świecie. Wprawdzie sanskryt dysponuje rozmaitością słów określających najróżniejsze rodzaje podniecenia seksualnego, jednak w  żadnym ze współczesnych języków Indii nie ma słowa orgazm. Choć różne formy pożycia seksualnego nigdzie nie zostały bardziej wyczerpująco sklasyfikowane niż w  staroindyjskich śastrach (gdzie każdy wyobrażalny typ i rodzaj zbliżenia został opisany i zanalizowany – na jeźdźca, zbiorowo, z każdym zwierzęciem występującym w bestiariuszu), Indiom udało

się przez trzydzieści lat powstrzymać napór rewolucji seksualnej, która w latach sześćdziesiątych ogarnęła większość świata. W  latach dziewięćdziesiątych subkontynent był ostatnim bastionem dziewic pilnowanych przez przyzwoitki, sypialni zamykanych na trzy spusty i  aranżowanych małżeństw. Scena erotyczna w  tradycyjnym filmie indyjskim wygląda tak, że kamera odjeżdża od zbliżającej się do siebie pary i spoczywa na pszczółce zapylającej kwiatek albo gwałtownie drżącym krzaku. Prowadzi to do tego, że popędy są powszechnie tłumione, a  ludzie nie znajdują ujścia dla napięcia seksualnego. Jak napisał Khuswant Singh: „Dziewięćdziesiąt procent przemocy i nieszczęścia tego kraju bierze się z represjonowanej seksualności”. Wszystko to może być frustrujące dla milionów młodych Hindusów, ale dla pani De jest żyłą złota. Na stłamszonym indyjskim libido zrobiła fortunę. Nie chodzi tylko o  to, że jej książki są tańsze niż importowane romanse i bardziej dostępne niż zakazana zagraniczna pornografia. De szybko zdała sobie sprawę, że nie trzeba wiele, by rozjuszyć indyjskich czytelników – mglista aluzja do opadającego sari może spowodować, że podskoczy słupek rtęci subkontynentalnego podniecenia. Jej pierwsza książka, Wieczorki socjety (Socialite Evenings), napisana w  1989 roku, zdążyła wywołać wielki skandal, zanim jeszcze trafiła do księgarń. Posypały się zamówienia. Ale to jej druga książka, zatytułowana Rozgwieżdżone noce (Starry Nights), z  1991 roku, była najbardziej udanym wypadem w  świat seksu i konsumpcjonizmu. Znajdziemy w niej niekończące się sekwencje, w których bohaterowie kupują, a  potem noszą buty od Gucciego, okulary od Diora i zegarki od Lanvina, ale większość fabuły krąży wokół seksu. Akcja rozgrywa się wokół biuściastej protagonistki, Aashy Rani, która przez łóżko pnie się po szczeblach kariery, ale w końcu popełnia fatalny w skutkach błąd: zakochuje się w  pierwszej klasy gogusiu o  stalowo zimnych oczach i  gładkim liczku, uosobieniu macho imieniem Akshay Arora. W  powieściach Shobhy nie ma owijania w  bawełnę – Aasha Rani zdejmuje ubranie już na trzeciej stronie, a  na piątej po raz pierwszy – lecz nie ostatni – pojawia się słowo na „p”. Na stronie szóstej mamy deflorację, trzy strony później scenę z mokrym sari (w kinie indyjskim będącym zamiennikiem nagości), a na stronie siedemnastej nowatorski ustęp z  udziałem starzejącej się gwiazdy filmowej z  Bombaju, ponętnej aktoreczki i  rytualnego olejku z  hinduistycznej świątyni.

Opisanych jest jeszcze sześć stosunków w całej okazałości (na stronach 28, 54, 60, 79, 122 i  181) i  miriady pomniejszych doznań erotycznych, w  tym jedno szczególnie godne uwagi, a  rozgrywające się w  ubikacji boeinga Air India, które autorka zaczerpnęła z Emmanuelle, wcale tego nie ukrywając. Jedną z  wielu przyjemności, jakich dostarcza książka (choć pewnie niezamierzoną), jest luksusowy kicz będący tłem dla rozgrywającej się akcji. Fetyszem Aashy Rani są pluszowe przytulanki: „różowe kociaczki, niebieskie króliczki, połyskliwie czarne lamparty z  żółtymi ślepiami, pandy w  grochy, a  nawet żyrafa...”, układane w  sterty we wspaniałym różowym buduarze z  „zasłonami z  różowego muślinu, pikowanymi kołdrami i  poduszkami w  kształcie serca obszytymi koronką”. Tę zachwycającą sypialnię wypełniają „aksamitne narzuty, dwuosobowe sofki obite skajem, różowe telefony, lustra w pozłacanych ramach i fontanna”. Czytelnik nie ma wyjścia, musi zgodzić się z  Aashą Rani, która „pomyślała, że to najwspanialszy pokój, jaki widziała w życiu”. To tutaj, w tym iskrzącym się cekinami różowym gniazdku miłosnym, idzie w  ruch świątynny olejek, bohaterka zostaje zdeprawowana i  padają wiekopomne słowa: „W tych ciężkich chwilach jedna myśl trzymała mnie przy życiu – wyznaje Akshay Arora w  rzadkim przypływie elokwencji. – Wiedziałem, że muszę cię zobaczyć. Nie mogłem odejść z  tego świata bez pożegnania...”. To tutaj także pewien producent „bzyka na całego [...], stękając jak dzika świnia”, a inny wykłada na stół swoją męskość, którą bohaterka myli z hawajskim cygarem. Dopiero gdy Aasha przeprowadza się do Londynu i zostaje call girl, napięcie słabnie. „Piękne siedemnastowieczne majątki idą pod młotek – mówi inna heroina. – Może byś to rzuciła i przeniosła się na wieś?” Po przebrnięciu przez dwieście pięćdziesiąt stron tego rodzaju historii czytelnik stwierdza, że chyba nie byłby to taki zły pomysł.

Tuż przed rozłączeniem się Shobha poinformowała mnie, że zaprosiła na lunch w  domku na wsi kilkoro znajomych. Jak się okazało, mieliśmy płynąć tym samym jachtem.

Nie dodała, że „kilkoro” oznacza siedemdziesięciu dwóch bywalców salonowych – potentatów przemysłowych z  pretensjonalnymi małżonkami, aktorów i  gwiazdki, dziennikarzy pism kolorowych, malarzy z  socjety i  producentów. Gdy wyszedłem z  hotelu, osaczyły mnie postacie żywcem wyjęte z powieści Shobhy. – Cześć! – Cześć! – Czeeeść! – Szałowe okulary od Diora. – Dzięki. Rany, ależ mam kaca! – Położyłem się spać dopiero o piątej nad ranem. – Będziesz dziś wieczorem u Laxmana? – Ależ naturalnie. Podobno nie zaproszono Vinoda? – A czemuż to? – Nie słyszałaś o nim i o Dimple? – Nie. A co takiego? – Bunty widział ich na plaży w Juhu i wiesz, co Dimple miała na sobie? Słuchałem zafascynowany. A więc ludzie naprawdę tak ze sobą rozmawiają! Ktoś z tłumku niedzielnych wycieczkowiczów, którzy zebrali się, by popatrzeć na celebrytów, zauważył gwiazdkę filmową (A  woh dekh! Moon Moon Sen!) i wszyscy ją obstąpili, by zrobić sobie zdjęcie z boginką ekranu. Rozmawiający ostentacyjnie ignorowali plebs. – Moon Moon! Skarbie, cudownie, że cię widzę! Kochana, czy ty naprawdę urodziłaś dwójkę dzieci? –  Tylko nie zaczynaj. Mam dość słuchania, jak świetnie wyglądam. Czy aż tak źle prezentuję się na ekranie? – Cudo zegarek od Lanvina. W końcu zjawił się jacht i ze stukotem szpilek koktajl party przeniosło się na pokład. Zrzuciliśmy cumy i ruszyliśmy na drugą stronę zatoki. Zostawiliśmy w  tyle niedorzeczne spadziste dachy w  stylu alpejskim nad Bombajskim Klubem Jachtowym, połyskujące białe kopuły Muzeum Księcia Walii i  palmy przy Marine Drive. Linia brzegowa stała się szersza, ukazując

mini-Manhattan w postaci centrum biznesowego i pająkowate żurawie stoczni. Potem powoli panorama zatopiła się w  oparach wiszących nad zatoką zanieczyszczeń. Jacht kołysał się na boki, słońce przeświecało przez mgłę, salonowcy wymieniali się adresami. Czterdzieści minut później poranna mgła się rozstąpiła, ukazując białą plażę, ścianę maskaren i  drewniane kanoe wioskowych rybaków przycumowane do chyboczącego się pomostu. W  dali rozpościerała się aleja eukaliptusów i kazuaryn, a po obu jej stronach ciągnęły się plantacje bananów. Shobha wyszła nam na spotkanie. Była wysoka, o  jasnej karnacji, z  burzą pięknych czarnych włosów, dużo bardziej atrakcyjna niż na zdjęciach. Poruszała się z  ospałym wdziękiem, ale pozostawała czujna, nieustannie łypiąc kociami oczami na boki, by wyłowić cokolwiek interesującego, kontrowersyjnego czy skandalicznego. Zamaszystym krokiem zeszła do swoich gości, zaczęła ich ściskać i  obsypywać pocałunkami, a  potem poprowadziła do ogrodu, gdzie służący roznosili krwawą mary. Niedługo potem podano brunch. Dom był urządzony niemal identycznie jak sypialnia Aashy Rani z  Rozgwieżdżonych nocy. Na bramach widniały herby, a  z  sufitów zwisały żyrandole ze sztucznych kryształów. Na fortepianie stały przymglone fotografie przedstawiające Shobhę z  jej potentatem spedycyjnym. Na ścianach wyeksponowano portrety gospodyni i  gospodarza namalowane paletą ciepłych brązów. Mimo braku różowych telefonów wnętrze było wypisz wymaluj w stylu Aashy Rani. W  końcu udało mi się przydybać Shobhę w  chwili względnego spokoju po posiłku. Goście przycichli, rozłożyli się z  nogami do góry na wiklinowych bombajskich leżankach albo plackiem na trawnikach z syczącymi zraszaczami. – Chcesz porozmawiać? – spytała. – Bardzo proszę. Przerzuciła włosy na jedno ramię i  przestawiła się na tryb udzielania wywiadu. – W sumie to chyba odpowiada mi bondage – oznajmiła bez pytania. Był to bez wątpienia niestandardowy wstęp. – Tylko bez lateksu i batożenia – dodała. – Nie rozumiem.

– Mówię o pisaniu – wyjaśniła. – Jestem uzależniona od maszyny do pisania jak od narkotyku. Potrzebuję tej szprycy. Pisanie jest dla mnie jak bondage. – Tylko bez lateksu i batożenia? – Otóż to. Musiałem sprawiać wrażenie zdezorientowanego, bo zmieniła front. –  Chcesz wiedzieć, czego tak naprawdę pragną kobiety z  tego miasta? – spytała. – To ci powiem. Klejnotów w  skrytce bankowej, ciuchów od Chanel w  szafie, porsche w  garażu, tygrysa w  łóżku – i  dupka za męża, który za to wszystko zapłaci. Idealnie skrojone modne bon moty wylatywały jej z rękawa jak za skinieniem czarodziejskiej różdżki. Cały monolog sprawiał wrażenie, jakby wyuczyła się go na pamięć. Nie można jej jednak zarzucić, że rości sobie pretensje do tytułu wielkiej literatki. – Jaki ma pani stosunek do swoich książek? – spytałem po chwili milczenia. Uśmiechnęła się. – Mam być szczera? – Tak. – Piszę łatwy do czytania chłam, powieści komercyjne – powiedziała. – Ale dla mnie „komercyjne” to nie obelga. O produkcie świadczy to, czy się sprzeda. A  na takie książki jest rynek i  ja go zapełniam. Smutne powieścidła o udręczonych niebogach zamkniętych w kuchni, jakie produkują moi krytycy, zalegają na półkach i w końcu idą na przemiał. Mam po kokardę kwękających i  uciskanych kobiet. – Wzruszyła ramionami. – Z  premedytacją żeruję na mofussil marzeniach – wyznała. – Chcę dać ludziom popatrzeć przez dziurkę od klucza na życie sławnych i  bogatych. Chcę dostarczać im rozrywki i  przyjemności. A  przede wszystkim chcę się dobrze sprzedawać. Nie mam ambicji, by zgarniać nagrody literackie. –  Ale skoro chce pani spełniać marzenia, to dlaczego bohaterowie pani książek są tak nieszczęśliwi? – spytałem. – Chce pani powiedzieć, że cała ta rozwiązłość przysparza tylko cierpień? – Nie wydaje mi się, by na niegrzeczne dziewczynki spadał gniew Boży. Nie, moim zdaniem niegrzeczne dziewczynki dobrze się bawią, i  to aż do samego końca.

– I nigdy nie pokusiła się pani o jakiś morał? –  Nie, nie znoszę pouczeń. Życie, jakie wiodą moi bohaterowie – romanse, niekończące się przyjęcia... – ...i zakupy... –  ...i  zakupy – to dla nich ideał dobrej zabawy. Nie zamierzam im prawić kazań w rodzaju: „Dziewczęta, nie tak powinnyście się bawić”. – Zamilkła na chwilę. – Ale wracając do pańskiego pytania... Nie chcę też przesłodzić. Zdaję sobie sprawę, że gdy wszystko będzie zbyt atrakcyjne, to... No cóż... – Shobha uniosła brwi i pociągnęła łyk krwawej mary. – Może dojść do przewrotu.

Dwa dni później punkt o dziesiątej rano pod hotel Taj Mahal podjechał biały mercedes. Szofer otworzył drzwi. W  środku siedziała Shobha w  naszyjniku z  pereł, ze złotą tikką na czole, w  sari z  luksusowego pozłacanego jedwabiu, a  obok niej Dilip, jej potentat spedycyjny. Wymamrotał coś na powitanie. Wsiadłem. Samochód ruszył. W  Bombaju była Wigilia, raj dla ubogich, i  na poboczach dziesięciopasmowej autostrady gromadzili się żebracy. –  Nasza gospodyni będzie tyrała cały dzień – powiedziała Shobha, nie zwracając uwagi na trędowatego czepiającego się jej okna. – Zawsze przed przyjęciem szoruje żwir na podjeździe. Wyjechaliśmy z  rozpadającego się centrum Bombaju. Minęliśmy port i  udaliśmy się w  stronę Juhu, w  kierunku Bollywood, gdzie w  starych magazynach filmowych śpią żebracy. Wzdłuż kąpieliska leży indyjskie Beverly Hills. –  Zaczekaj, aż zobaczysz dom – ciągnęła Shobha. – Wygląda jak z  Jamesa Bonda. Miała rację. Był to pałac z marmuru otoczony gigantycznymi maskarenami, z widokiem na piętrzące się bałwany Morza Arabskiego. Oceany veuve clicquot bąbelkowały w  rowkowanych kieliszkach do szampana. Służący w  liberii roznosili rożny z  kebabem. Na dziedzińcach tłoczyli się milionerzy, gwiazdy filmowe, politycy, wydawcy, ikony seksu – każdy, kto liczył się w Bombaju.

– Nikogo jeszcze nie ma – stwierdziła Shobha, popatrując z lekceważeniem. – Prawdziwa bombajska śmietanka zejdzie się nie wcześniej niż o pierwszej czy drugiej. Żeby przypadkiem nikt nie pomyślał, że to jedyne przyjęcie, na które ich zaproszono. Ukryte w  palmach głośniki nadawały Lambadę. Shobha dokazywała na parkiecie ze swoim potentatem spedycyjnym. W świetle połyskiwały pierścienie na jej palcach. Tuż obok były premier Kaszmiru Faruk Abdullah – ubrany mimo upału w długi, gruby kaszmirski płaszcz – podskakiwał w towarzystwie kobiety w  obszernym sari. Oboje bardzo uważali, by nie nadepnąć na jej powłóczyste jedwabie. Zszedłem na dół po schodach i wziąłem w dłonie odrobinę żwiru. Shobha nie żartowała. Naprawdę go umyto. Pierwszy dziedziniec pokryty był białym marmurem, połyskującym jak lustro. Na drugim po skale spływała woda, wiła się strumykiem po wiszącym ogrodzie i  trafiała do ogromnego basenu. Rząd pokoi wyściełanych kaszmirskimi kobiercami prowadził na trzeci dziedziniec, wychodzący na morze. Na ustawionych w  rzędzie stojakach przykrytych obrusami leżały faszerowane indyki, obok szereg homarów, kociołków z  sosem curry, kawior i bliny, piramidy ananasów, daktyli i guaw. Przez muzykę przebijały się fragmenty rozmów: – Gdy Imran powiedział, że nudzi się w Szardży, kazałam mu przyjechać do nas... – Myślała, że trafił jej się milioner. A została z dwójką dzieci i pudlami. – Bardzo by chciał należeć do rodziny królewskiej. Twierdzi, że jego babka zrezygnowała z tytułu. – To tylko córka zwykłego banija... –  Oczywiście, gdy Imran tu przyjeżdża, drepcze za nim ogonek adoratorek sięgający aż do Marine Drive... – Ma ponad setkę samochodów retro. Dobiera je do spinek do mankietów... – Wiesz, jak jest „sperma” w gudźarati? Ponad wszystkimi głosami górował głos Dilipa, potentata spedycyjnego: –  Wiesz, kto jest tu dzisiaj z  nami? Król olejów spożywczych. Kontroluje eksport trzydziestu siedmiu różnych marek. – Przez kolejną godzinę Dilip

wspomniał króla krewetek, króla mydeł i  króla pralek. – Wielcy ludzie. – Z aprobatą pokiwał głową. Cały czas obserwowałem Shobhę i to, jak odnosili się do niej goście. Nasza gospodyni, którą Shobha w  Wieczorkach u  socjety odmalowała jako puszczalską, lekko ucałowała ją w  oba policzki, najwyraźniej niezrażona jej niedyskrecją. Jeden z  indyjskich symboli seksu, Puja Bedi – którą Shobha z  charakterystyczną dla siebie subtelnością przechrzciła na Cycatą Bedi, podeszła do niej i  przywitała się. Usiadły razem i  zaczęły omawiać ostatnią sesję zdjęciową dla kampanii reklamowej nowych indyjskich prezerwatyw marki Kama Sutra. Po północy usiadłem z Shobhą nad talerzami obładowanymi porcjami indyka. Powiedziała, że bardzo mało osób podchodzi, by z nią pogawędzić. Spytałem, dlaczego jej zdaniem budzi tak wielką wrogość. Odpowiedziała bez ogródek: – To zazdrość. – Ale artykuły i książki chyba nie zjednywały pani sympatii. – Żaden z krytyków nie przeczytał moich książek. Były tylko pretekstem do wylania jadu. „Suka dostała za swoje”, tak myślała większość ludzi. – Nadal nie pojmuję, dlaczego wzbudza pani tyle niechęci. Zawołała, by przyniesiono szampana: – Kelner! Sahib ko champagne ćahije!

Gdy nalewano, zamyśliła się na chwilę. – Kobiety z charakterem mają tu ciężki los – powiedziała. – Po prostu. W  jej głosie nie było żalu, tylko rezygnacja. Przyjęła na siebie cały ogień krytyki. Choć w dużej mierze Shobha sama się o nią prosiła, czuło się dla niej nieodparte współczucie. W  kulturze, która pochlebstwo wyniosła do rangi sztuki, odmówiła udziału w  grze. W  społeczeństwie tak sztywno konwencjonalnym i  konformistycznym jak indyjskie odważyła się wystąpić z  szeregu, z  pełną gotowością, by za to zapłacić. Nie da się ukryć, że jej

pisarstwo nie jest najwyższych lotów, ale nie w  tym rzecz. Chodzi o  to, że Shobha ma odwagę. –  Nie cierpię zakłamania i  hipokryzji – rzuciła. – Moje życie jest transparentne, a w książkach opisuję to, co naprawdę się dzieje w tym mieście. A za taką postawę muszę płacić cenę. – A więc chodzi o Bombaj? To on jest źródłem problemów? – spytałem. –  Nie. Kocham to miasto. Mogę tu żyć na własnych warunkach. Nie potrafiłabym funkcjonować nigdzie indziej. – Wzruszyła ramionami. – Chyba nie pozwolono by Shobsze De żyć gdziekolwiek indziej w  Indiach. W  innym mieście – westchnęła – bym się udusiła.

Palce lizać – fuj... Bangalur i pogromcy fast foodów BANGALUR, 1997

Była dziesiąta rano i klienci pałaszowali na śniadanie promocyjne burgery od pułkownika Sandersa w  błyszczącym od nowości Kentucky Fried Chicken w  Bangalurze, gdy do środka wparowało dziesięciu krzepkich chłopów małorolnych, uniosło z ziemi maszynkę do lodów i cisnęło nią w witrynę. Gdy obsługa i klienci patrzyli na to zdumieni, przez otwór w szybie wsypały się setki wieśniaków ubranych w  samodział i  zaczęły rzucać meblami. Niektórzy chwycili za krzesła i  walili nimi w  oświetlenie i  klimatyzatory. Muskularni wioskowi zapaśnicy wyrwali z  sufitu wiatraki, a  z  podłogi stoły, podczas gdy kilku pastuchów zaatakowało maszyny z  pepsi i  frytkownice. Roztrzaskano kasę, a  jej zawartość uwalano keczupem. Kubełki pełne nuggetsów palce lizać rozsypano na drodze, gdzie zostały wdeptane w  ziemię przez sędziwych wioskowych patriarchów, którzy zajęli pozycje na zewnątrz. Brnąc przez lepkie grzęzawisko pepsi, rzadkiego ciasta i  rozkruszonego szkła, wieśniacy obwieścili, że w rocznicę zamachu na Mahatmę rozpoczynają „drugą walkę o  wolność” przeciwko „inwazji multinacjonalistów na Indie”. Potem wykrzyczeli kilka sloganów potępiających „mięsną truciznę” serwowaną przez pułkownika i  wysławiających zalety „pysznych masala dosów”, wreszcie zniknęli w tłumie, który zebrał się na zewnątrz. Nie był to pierwszy raz, gdy Związek Rolników Stanu Karnataka zajął dość asertywne stanowisko wobec tego, co postrzegał jako inwazję zagranicznych firm na indyjską kulturę. Po raz pierwszy organizacja trafiła na czołówki gazet w grudniu 1992 roku, gdy zaatakowała Cargill Seeds, amerykańskiego giganta agrobiznesu. Twierdząc, że firma ta wysiudała z  interesu indyjskich producentów nasion i  podpisała tajną umowę (jeszcze bardziej naciągane oskarżenie), na mocy której będzie tworzyć rzeźnie w  ramach

międzynarodowego spisku mającego na celu wytrzebienie indyjskich krów, pięciuset rozwścieczonych właścicieli bydła przypuściło szturm na biuro Cargilla i powyrzucało przez okna na drugim piętrze szafki z dokumentami. Na ulicy zrobili z  papierów ognisko, w  którym spalili komputery firmy. Na początku następnego roku cargillowski zakład przetwarzania nasion w odległej karnatackiej wsi został starty z  powierzchni ziemi przez przywiezionych autobusem wieśniaków uzbrojonych w łomy. Nie tylko rolnicy protestowali. Pierwszego października 1996 roku Związek Młodzieży Karnataki (All-Karnataka Youth Council) postanowił uczcić urodziny Mahatmy Gandhiego, plądrując nowo otwartą Bangalore Pizza Hut. Związek naciska na karnatackie firmy, by prowadząc działalność, posługiwały się miejscowym językiem kannada. Powodem ataku była odmowa zapisania logo Pizza Hut znakami miejscowego alfabetu. Budynek ocalał, bo ktoś dał cynk policji, która szybko przysłała ciężarówkę uzbrojonych funkcjonariuszy z  bagnetami. Odtąd restauracje Pizza Hut były regularnie obrzucane nocą kamieniami, choć stale pilnowała ich uzbrojona policja. W  innych okolicznościach na takich hinduskich luddystów można by przymknąć oko jako na kolejny przykład nieuleczalnej indyjskiej ekscentryczności, współczesną odmianę syndromu Mahatmy Gandhiego. Jednak to, że protesty miały miejsce w Bangalurze, zaskoczyło znawców Indii. Choć bowiem od 1947 roku Indie opowiadały się za – co zrozumiałe – izolacjonistycznym protekcjonizmem, Bangalur – od dawna szczycący się swym kosmopolityzmem – był ostatnim miejscem, w  którym można by się spodziewać tego rodzaju postaw. Na przykład był jedynym miastem, które nie usunęło ze swoich parków brytyjskich pomników – do dzisiaj królowa Wiktoria, cesarzowa Indii, spogląda łaskawym wzrokiem na młyn riksz i  ambassadorów zakorkowanych na największym rondzie miasta. Ze swoimi wspaniałymi parkami i  ogrodami botanicznymi, alejami w  szpalerach drzew i starymi kolonialnymi klubami Bangalur nigdy nie przypominał chaotycznego magla, jakim wydaje się tak wiele miast w  tym kraju. Dawniej oaza dla emerytowanych urzędników i  leciwych plantatorów herbaty, dziś znalazł dla siebie nową formułę i  postanowił zostać „indyjską Doliną Krzemową”, wizytówką południowoazjatyckiej informatyki i zaawansowanej techniki. Nadal upaja się wielokrotnie cytowanymi (choć być może tylko apokryficznymi)

słowami Billa Gatesa: „Po Chinach to w  południowych Indiach mieszkają najbystrzejsi ludzie na świecie”, które bangalurscy inteligenci odnieśli konkretnie do siebie. Bangalur jest dziś wylęgarnią świetnie wykształconych przedsiębiorców i  programistów, którzy zarobili pieniądze za granicą i  postanowili wrócić do domu. Tak jak w  rozmowach o  przyszłości Indii Bihar wskazuje się jako najczarniejszy scenariusz dla całego kraju, Karnataka, a zwłaszcza rejon wokół Bangaluru, postrzega się jako eldorado przyszłości. Tym większe jest przerażenie, gdy pojawiają się sygnały, że nawet Bangalur nie jest odporny na bezprawie i  anarchię będące plagą pozostałej części Indii. Najwyraźniej kroi się coś bardzo osobliwego. I  bardzo znaczącego. Skoro bowiem tego rodzaju wstrząsy zdarzają się w  mieście tak kosmopolitycznym i zwesternizowanym jak Bangalur, jak w pozostałych częściach subkontynentu będą wyglądały skutki ekonomicznej liberalizacji? Czyżby po latach spijania wszystkiego, co wydawała z  siebie zachodnia szmelckultura – importowanych dżinsów, muzyki disco, pepsi, MTV – wreszcie zaczął się budzić indyjski bakcyl?

Teraz może się to wydawać nieco dziwne, wziąwszy pod uwagę kryzys azjatycki i gospodarcze rozczarowania późnych lat dziewięćdziesiątych, ale gdy w  1991 roku gospodarka indyjska zaczęła się liberalizować, po świecie przetoczyła się fala ekscytacji. Wydawało się, że Indie nagle znalazły się w punkcie spektakularnego gospodarczego ożywienia. Nieopodal na wschodzie azjatyckie „tygrysy gospodarcze” rosły w  szokującym tempie i  wielu obserwatorów uważało, że Indie pójdą w  ślady Japonii, Tajwanu i Korei Południowej. Już teraz – odnotowywano – są siódmą potęgą przemysłową na świecie, dochody i  styl życia ponad stu milionów Hindusów spośród dziewięciuset milionów są porównywalne – jak twierdzono – z  tymi przeciętnych Europejczyków. Zwęszywszy świeży rynek, zachodni bankierzy i  przemysłowcy zaczęli napływać stadami, by zakładać filie swoich firm w Bombaju, centrum handlowym Indii, gdzie ceny nieruchomości szybko się podwoiły. Nawet Sotheby’s wyprowadził się na Wschód.

Jednak od tamtej pory entuzjazm dramatycznie opadł. Reformy, które w 1991 roku zaczęły się z  przytupem, w  1994 zdążyły już wytracić dynamikę, pozostawiając największe problemy gospodarki bez odpowiedzi. Analitycy wykazywali większą ostrożność w swoich prognozach co do przyszłości Indii. Jak ujął to jeden z zachodnich dyplomatów: „Zdaliśmy sobie sprawę, że Indie bardziej niż tygrysa przypominają wielkiego, niezdarnego słonia. To olbrzymi kraj i idzie naprzód powoli i ociężale”. „Największy problem Indii – twierdzi Kito de Boer, dyrektor indyjskiej filii międzynarodowej firmy consultingowej McKinsey & Co. – polega na tym, że Nehru pojechał do Cambridge w czasie, gdy dominującą ideologią był socjalizm fabiański”. Ta szczególna brytyjska spuścizna, jego zdaniem, była równie szkodliwa, jak grabienie kraju przez podłych imperialistów w  poprzednich wiekach. Zdaniem de Boera pożegnalny prezent od Brytyjczyków wepchnął kraj w  fabiańskie grzęzawisko braku konkurencyjności, protekcjonizmu i  rozrośniętej administracji – to scheda, od której uwolnienie się zajmie całe dekady. „W  momencie odzyskania niepodległości w  1947 roku ten wielki rolniczy naród ruszył z kopyta, wiedziony przez ekonomistów wyszkolonych na London School of Economics, którzy zamierzali wprowadzić na poły stalinowską gospodarkę opartą na hutach stali i pięciolatkach. Straszliwie niewydajny sektor publiczny jest nadal większy niż sektor prywatny i wciąż jest workiem bez dna. Większość państwowych pieniędzy nie idzie na cele, które powiększą dobrobyt przyszłych pokoleń – szkoły, drogi i  tak dalej – ale na dofinansowywanie przynoszących straty branż przemysłu państwowego. Aktualnie rząd wydaje tyle samo na dopłaty do cen ropy, ile łącznie na ochronę zdrowia i  edukację. W 1950 roku gospodarka indyjska była najsilniejsza w całej Azji, teraz należy do najmniej dynamicznych i konkurencyjnych. I podczas gdy w innych krajach azjatyckich rośnie udział inwestorów zagranicznych, w  Indiach rośnie tylko biurokracja. Potwierdzają to statystyki. W 1950 roku Indie miały dwuprocentowy udział w światowym handlu; pół wieku później skurczył się on do 0,8 procent. Nawet Wietnam przyciąga więcej bezpośrednich inwestycji zagranicznych niż Indie. Chiny, z którymi Indie powinny bezpośrednio rywalizować, pozyskują dziewięć razy więcej obrotów walutowych.

Mimo wszystko dostrzega się zmiany, zwłaszcza na południu i  zachodzie kraju, gdzie kumuluje się większość zagranicznych inwestycji. Tutaj, po czterdziestu latach dążeń do samowystarczalności – czterdziestu latach tandetnych towarów i  pustych półek – nagle wszystko znalazło się w  zasięgu ręki: niemieckie samochody, japońskie komputery, amerykańskie dżinsy, nawet importowane pieluchy jednorazowe (nieznane w  Indiach jeszcze pięć lat wcześniej). Podczas gdy przed dziesięcioma laty był tylko jeden nieskończenie nudny czarno-biały kanał telewizji państwowej, teraz mamy kakofonię ponad czterdziestu kolorowych kanałów satelitarnych oferujących wszystko, poczynając od CNN i Słonecznego patrolu, po Channel V, domorosłą indyjską wersję MTV nadającą osobliwą mieszankę anglo-amerykańskiej muzyki rockowej z  piosenkami bollywoodzkimi – najpierw widzimy prawie nagą Madonnę w  żelaznym gorsecie, a  chwilę potem Amitabha Bachchana w  Bombaju lat siedemdziesiątych, ubranego w  dzwony i  goniącego Rekhę po ogrodzie różanym. Podobnie rynek – dotąd krzykliwej, choć nieco monotonnej – indyjskiej prasy lat osiemdziesiątych otworzył się na miriady kolorowych pisemek; jedne traktują o bombajskich wybiegach, inne o najlepszych sposobach surfowania po internecie, jeszcze inne doradzają nowobogackim, który model mercedesa wybrać. Istnieje nawet indyjska wersja „Cosmopolitan”, w  której nagłówkach po raz pierwszy w Azji Południowej pojawia się słowo „orgazm”. W  niektórych uprzywilejowanych regionach wzrost postępuje naprawdę szybko, a zwłaszcza w  Bangalurze, który w  ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat rozrósł się niemal czterokrotnie. Odkąd dziesięć lat temu zaczęły tu napływać zachodnie firmy programistyczne – a  wraz z  nimi fala świetnie wykształconych, żyjących dotąd na obczyźnie indyjskich informatyków – krajobraz miasta odmienił się nie do poznania. Są tu teraz jedyne supermarkety na subkontynencie i  galeria handlowa wzorowana na – jak nie omieszkają z  dumą poinformować cię bangalurczycy – podobnym przybytku w  Los Angeles. – Takich luksusów nie zna nawet nowoczesny Bombaj – powiedział pewien student, który zaoferował, że pokaże mi „pierwszą indyjską całkowicie przeszkloną windę”. – Bangalur – dodał – to nasze modelowe miasto. Jeśli chodzi o wygody, jest numerem jeden w Indiach.

Jednym z  tego przejawów jest oszałamiająca mnogość pubów urządzonych w osobliwej stylistyce, udających na przykład saloony z Dzikiego Zachodu czy stacje kosmiczne NASA. Jest też Baskin Robbins, Wimpey i  oczywiście bary Pizza Hut i  Kentucky Fried Chicken, które pomimo wspomnianych ataków cieszą się wielką popularnością. Choć Bangalur ma własną, niezaprzeczalnie świetną południowoindyjską kuchnię, czar dipów z  KFC, zinger burgerów i  chicken tikka pizzy okazał się nie do odparcia. Codziennie powracający ekspaci ustawiają się w  długie kolejki przed Pizza Hut, by po przeszło dwóch godzinach cierpliwego czekania zamówić lunch. Gdy człowiek już wejdzie do środka, znajdzie się w  otoczeniu samych maniaków komputerowych w  bejsbolówkach, mówiących z  endemicznym dla Bangaluru indoamerykańskim akcentem. –  Mówię ci, Meera, nie ma porównania z  Pizza Hut, w  jakiej jedliśmy w Santa Barbara. Nie uświadczysz tu prawdziwego pepperoni. No i o frytkach możesz tylko pomarzyć.– Tarun, widziałeś Mission Impossible? Naprawdę fajny film, jar [hind. stary, przyp. tłum.]. –  Jar. Rzeczywiście niezły. Ale Tom Cruise? Co za schmuck. Brad Pitt jest dużo lepszy. – Ej, Naveen, słyszałeś? Sunil ma wersję wstępną Windowsa dziewięćdziesiąt osiem. – Rany! A myślałem, że nie tyka niczego poza Apple’em. – Nie, ma nowego Pentium Compaq z dyskiem jeden cztery giga i trzydzieści dwa mega ramu. – TFT? – TFT i MMX. – Ula la... Tego rodzaju indo-amerykańskie hybrydy językowe słyszy się codziennie w  bangalurskim centrum krzemowym zwanym Electronic City, położonym dwadzieścia kilometròw od centrum przy porytych koleinami drogach, w stronę granicy z  Tamilnadem. Tutaj najprężniejszą z  krajowych firm programistycznych jest Infosys, który prowadzą chyba wyłącznie indoamerykańscy bramini. Gdy złożyłem tam wizytę, dyrektor finansowy właśnie wrócił z  dziesięciogodzinnej pudźi ofiarnej, zorganizowanej w  świątyni jego

przodków na Goa – nie zdążył jeszcze zmyć pasty sandałowej – co nie przeszkodziło mu w  zaprezentowaniu najnowszych arkuszy kalkulacyjnych pokazujących rosnące zyski firmy i  plany rozwoju. Dawne bramińskie nauki astronomiczne, wyjaśnił mi, wyćwiczyły umysły w  myśleniu matematycznym i przetwarzaniu danych; stara nauka posłużyła jako fundament nowej. Podczas zwiedzania Infosys zastałem pięciu programistów – sami bramini – czytających mejl od Goldman Sachs, jednego z ich licznych klientów w Nowym Jorku. Najwyraźniej gdy w  jakiejś nowojorskiej firmie pod koniec dnia pracy zdarzy się awaria komputerowa, wysyłają mejl do Bangaluru i  idą do domu. Bramińscy specjaliści z  Infosys rozwiązują problem i  gdy bankierzy na Manhattanie zasiadają rano do biurek, ich komputery już działają bez zarzutu. Programiści z Infosys są nieco tańsi niż ich koledzy z Pierwszego Świata, ale za to mają pracę odpowiednią do swoich kwalifikacji i  w  ojczyźnie, a  nie po drugiej stronie globu. Spośród bangalurskich firm programistycznych Infosys osiągnął największy sukces, ale setki innych są równie profesjonalne i też sobie doskonale radzą.

To, jak bardzo nowy Bangalur wyrodził się z  prowincji, objawiło się wyraźnie w  połowie października 1996 roku, kiedy ogłoszono, że w  mieście zostanie w następnym roku zorganizowany konkurs Miss World. Władze stanu i właściciele hoteli natychmiast przyklasnęli temu pomysłowi, ale stanowili wyjątek. W  ciągu zaledwie kilku tygodni powstała nieprawdopodobna, zdawałoby się, koalicja przeciw wydarzeniu, które postrzegano jako obcy zamach na kulturę Indii. Feministki uformowały oddziały samobójcze, poprzysięgając, że poświęcą życie w proteście, jeśli „ten poniżający” konkurs dojdzie do skutku. Hinduistyczni fundamentaliści z takich organizacji jak Rasztrija Swajamsewak Sangh i  Viśwa Hindu Pariszad (która sprowokowała zburzenie meczetu w  Ajodhji w  1992 roku) połączyli siły ze swym zaprzysięgłym wrogiem, czyli muzułmańskim Dźamaat-i-Islami, żeby wspólnie potępić ten, jak uważano, atak na tradycyjną indyjską moralność. Zwierając szyki w  obronie czystości Matki Indii, prawicowa Indyjska Partia Ludowa stanęła u boku (podobno) lewicowej i świeckiej Partii Kongresowej.

Nie chcąc pozostać w  tyle, rolnicy z Karnataki i szowinistyczni zwolennicy języka kannada prowadzili własną agitację, między innymi wyładowali całą przyczepę krowiego łajna przed salonem produkującej sprzęt elektroniczny firmy Godrej – jednego z indyjskich sponsorów konkursu Miss World. Mierzwą wymazano ściany, wyeksponowane towary, a  nawet personel. Niedługo potem rzucono małą bombę „wielkości pomarańczy” w  stację transformatorową kontrolującą oświetlenie stadionu, na którym miał odbyć się konkurs. Stacja pozostała nietknięta, ale ładunek wyrwał sporą dziurę w asfalcie tuż obok. Pod koniec października w  Bangalurze niemal codziennie odbywały się strajki, marsze i demonstracje. W  dniu, kiedy przyleciałem do Bangaluru, trudno było znaleźć w  południowoindyjskich gazetach jakiekolwiek doniesienia niezwiązane z  eskalacją protestów. „Deccan Herald” obwieszczał na pierwszej stronie, że pod broń powołano tysiąc komandosów z elitarnych sił szybkiego reagowania, aby zabezpieczali konkurs Miss World, bo przywódca populistycznej grupy chłopskich aktywistów zagroził, że podpalą stadion, na którym miał się dokonać akt „kulturowego imperializmu”. W innej części miasta z kolei grupka artystek estradowych wyraziła poparcie dla konkursu piękności. Sprzeciw uznały za niedorzeczność i  głupotę. „Protestujący to tchórze, którzy nie potrafią stawić czoła światu”, powiedziała Arundhati Nag, znana artystka teatralna. Na łamach „Hindu” opublikowano sążnisty artykuł o  przeciwnikach Kentucky Fried Chicken. Tytuł brzmiał: Wegetarianizm – właściwy wybór. „Badania naukowe nie pozostawiają wątpliwości, że dieta wegetariańska jest o wiele lepsza i zdrowsza dla człowieka i środowiska naturalnego – stwierdził autor, niejaki V.  Vidyanath. – Południowoamerykańskie lasy zostały wykarczowane, żeby hodować bydło na hamburgery. Wegetarianami były takie wybitne postacie, jak George Bernard Shaw, William Shakespeare, Percy Shelley i Isaac Newton. Żeby zachować dobre zdrowie i środowisko naturalne, ludzie powinni opowiedzieć się za wegetarianizmem”. Na pierwszy rzut oka te działania wydawały się reakcją przesadną. Konkurs Miss World to być może tandetna, mało wyrafinowana impreza, ale chyba nigdzie poza Indiami nie znaleźliby się ludzie, którzy groziliby popełnieniem samobójstwa w reakcji na takie wydarzenie. W barach Kentucky Fried Chicken być może nie serwuje się najprzedniejszych potraw, ale uważanie fast foodów

za plamę na narodowym honorze to chyba przejaw skrajnego przewrażliwienia. A  jednak gdy człowiek zaczyna rozmawiać z  mieszkańcami Bangaluru, uświadamia sobie, że pod ksenofobią i nacjonalizmem kryje się dość rozsądny strach przed postępem, autentyczne poczucie zagubienia w obliczu ogromnych przemian cywilizacyjnych. Do początku lat dziewięćdziesiątych Bangalur był zamożnym sennym miastem znanym wyłącznie z  ogrodów botanicznych, chłodnawego klimatu i wspaniałych torów wyścigowych. Wszystko zmieniło się z dnia na dzień, gdy miasto zyskało reputację kolebki indyjskiej rewolucji technicznej. Skala napływu inwestycji zagranicznych i  cudzoziemskich pracowników była przeogromna. Ich śladem natychmiast przybyli bezrobotni wędrowni robotnicy, a  ośrodek, który jeszcze do niedawna nosił nazwę Miasta Ogrodów, otoczył nagle pierścień cuchnących slumsów. Z  powodu tej niespotykanej migracji w  latach 1971–1996 liczba ludności Bangaluru wzrosła z  miliona siedmiuset tysięcy do ponad sześciu milionów, co uczyniło z  miasta jedną z  najszybciej rozrastających się metropolii na świecie. Najbardziej poszukiwanym towarem stała się ziemia, w  czego następstwie ceny domów skoczyły niebotycznie, na początku lat dziewięćdziesiątych rocznie aż o  pięćdziesiąt procent. Skażenie środowiska było coraz większe, tereny zielone zaczęły znikać, a  przeciętna temperatura rosła rok w rok o kilka stopni. Tak niepohamowany rozwój prowadzi oczywiście do silnych napięć. Rząd Karnataki, bardzo biegły w  przyciąganiu zagranicznych inwestycji, okazał się niezdolny do poradzenia sobie z  tak gigantyczną ekspansją, do której się przyczynił. Nagle zabrakło prądu: zdarzały się tygodnie, gdy w ogóle nie było elektryczności. Podobnie wyglądała sytuacja z  dostawami wody – najczęściej płynęła z  kranu przez niecałą godzinę dziennie, a  latem często nie było jej całymi tygodniami. Wszędzie burzono stare kolonialne bungalowy i stawiano strzeliste biurowce. Aby poprawić przejezdność ulic, zrównano z  ziemią wspaniałe zielone ronda. Mieszkańcy Bangaluru byli przerażeni tym, co stało się z  ich do niedawna pięknym miastem. Pisarz i  historyk T.P.  Issar, który pod koniec lat osiemdziesiątych wydał album o architekturze miejskiej Bangaluru, powiedział mi, że jego książka ma dziś wartość wyłącznie archiwalną – dziewięćdziesiąt

pięć procent budynków, o których pisał i które sfotografował niespełna dziesięć lat wcześniej, zostało rozebranych. –  Te demonstracje to po prostu wyraz przerażenia tym, co stało się z  Bangalurem – stwierdził. – Niektórzy z  całą pewnością dorobili się ogromnych pieniędzy, ale większość mieszkańców ma poczucie, że jakość ich życia spadła. Niech pan pomyśli o  natężeniu ruchu ulicznego i  hałasu, o zanieczyszczeniach. Tutejsi ludzie mają rację, że boją się przyszłości. W ciągu zaledwie kilku lat zniszczono oblicze tego miasta. Otwieranie barów i konkurs Miss World to tylko kolejne punkty zapalne. Rosnące niezadowolenie mieszkańców Bangaluru być może najlepiej wyraził młody sekretarz generalny Indyjskiej Partii Ludowej Anand Kumar, który ostatnio poparł protesty. –  Sprzeciwiam się nie jakiemuś konkretnemu barowi czy konkursowi piękności, ale mentalności, którą reprezentuje jeden i  drugi – tłumaczył mi ubrany w samodział, zasiadłszy pod podobizną Śiwadźiego przybraną girlandą kwiatów. – Wkroczenie biznesu międzynarodowego do Bangaluru spowodowało spiralę wzrostu cen. Napłynęli bogacze, a  biedaków nie stać na mieszkania, szkoły, komunikację miejską ani na najbardziej podstawowe usługi. W  tym kraju połowa ludności, czterysta sześćdziesiąt milionów ludzi, zarabia dziennie nie więcej niż dziesięć rupii [dwadzieścia pensów]. Nie może trwać w  nieskończoność sytuacja, kiedy miliony żyją w  ubóstwie pozbawione oświaty, a garstka szczęśliwców korzysta z wszelkich dóbr dostępnych dla elit Wielkiej Brytanii i Ameryki. Spytałem, dlaczego celem tych działań ma być Pizza Hut i KFC, a nie rząd czy domy zamożnych ludzi. –  Bo te cudzoziemskie bary są symbolem przepaści między bogaczami a biedotą – odparł Kumar. – Chce w nich jadać tylko wąska elita, która uległa westernizacji. Mamy do czynienia z  palącym niezadowoleniem, które zostało skierowane przeciw tym korporacjom. To coraz silniejszy ludowy zryw, który chce uderzyć w  symbole. – Proszę mi wierzyć – dodał złowrogo – niedługo dojdzie do wybuchu.

O  ile niektóre przyczyny obecnych niepokojów są charakterystyczne wyłącznie dla Bangaluru, o  tyle z  problemami wynikającymi z  niekontrolowanego rozwoju boryka się wiele indyjskich miast. W  metropoliach, jak kraj długi i  szeroki, prąd i  woda dostępne są tylko przez kilka godzin dziennie. Ceny nieruchomości gwałtownie idą w górę, a drogi stają się nieprzejezdne i zasnute spalinami. A  jednak choć sprawy idą w  złym kierunku, nieoficjalna fala prywatyzacji pozwoliła bogaczom odgrodzić się od najgorszych skutków dzikiej urbanizacji. Wielu zamożnych Hindusów ma własne generatory prądu, większość znalazła także sposób, żeby zapewnić sobie nieprzerwane dostawy wody – wykorzystują pompy i zbiorniki do jej magazynowania. Jednocześnie biedacy stają się coraz biedniejsi, a  według oficjalnych danych ponad połowa ludności kraju żyje poniżej granicy ubóstwa. Indyjskie masy potrafią znosić najgorszą niedolę bez słowa skargi, ale czy zawsze tak będzie, pozostaje pytaniem otwartym. Liberalizacja gospodarki i  wpuszczenie koncernów międzynarodowych oznaczają, że przemiany społeczne podobne do tych, które przeobraziły oblicze Wielkiej Brytanii w  ciągu pięćdziesięciu lat po drugiej wojnie światowej, w Indiach dokonują się w niespełna dziesięć lat. Przepaść między zamożną elitą a  biedotą wyraźnie się powiększyła i  po raz pierwszy od uzyskania niepodległości dopuszczalne jest – a  nawet aprobowane – afiszowanie się bogactwem. Bombaj, na przykład, może się poszczycić najwyższymi cenami wynajmu powierzchni biurowych na świecie i  aż stu pięćdziesięcioma klinikami odchudzania – zarazem w  tamtejszych slumsach zjawiskiem dość często spotykanym wciąż jest śmierć z  głodu. W  niektórych częściach miasta widać więcej mercedesów niż ambassadorów, a  jednak leżące po sąsiedzku slumsy wciąż się rozrastają i  brzydną jeszcze bardziej. Ponadto upowszechnienie się telewizji kablowej i  satelitarnej, emitującej takie seriale jak Słoneczny patrol i Moda na sukces w milionach zwykłych miasteczek i osad, sprawiło, że rzesze Hindusów po raz pierwszy uświadomiły sobie, na jakim poziomie żyje elita, co nieuchronnie rodzi resentymenty, skoro inni korzystają z  dóbr dla nas całkowicie niedostępnych. Nadkomisarz policji powiedział mi, że pod koniec lat osiemdziesiątych, gdy anteny satelitarne i  kable telewizyjne dotarły do

odległych zakątków stanu, przestępczość na jego obszarze gwałtownie wzrosła. Biedota po raz pierwszy uzmysłowiła sobie, bez czego musi się obejść. Jak pokazuje przypadek Bangaluru, symbole westernizacji – czy będą to pizzerie, konkursy piękności, czy firmy międzynarodowe – mogą wkrótce stać się kozłami ofiarnymi z  powodu zagubienia, niepokojów i  zmian społecznych zachodzących w kraju.

Ostatniego dnia w  Bangalurze obudziłem się i  zobaczyłem, że mury w  mieście oblepiono ulotkami zapowiadającymi wielki marsz protestacyjny. „Stań przeciwko inwazji zachodniego stylu życia i  ratuj honor ojczyzny”. Zmieniłem więc plany i poprosiłem kierowcę autorikszy, żeby zawiózł mnie na miejsce demonstracji. Okazał się nim – co bardzo wymowne – Chikkalalbagh, dawny mogolski ogród zbudowany przez sułtana Tipu, który pod koniec XVIII wieku przewodził próbom powstrzymania o wiele bardziej agresywnej inwazji Zachodu w postaci Kompanii Wschodnioindyjskiej. W miarę jak zbliżaliśmy się do Chikkalalbagh, tempo jazdy spadło prawie do zera. Zgromadziło się tam ponad dwa tysiące ludzi trzymających transparenty z  hasłami: „Uwaga, psy z  Zachodu są tutaj!”, „Powstrzymać Kentucky!”, „Ratujmy indyjską kulturę!”. Obok rikszy z  dwoma wielkimi głośnikami stał mężczyzna dyrygujący tłumem. Unosząc zaciśniętą pięść, przewodził skandowaniu: „Precz z Miss World! Niech żyje Matka India!”. Wysiadłszy z rikszy, przepchnąłem się na czoło tłumu, gdzie natknąłem się na profesora M.D. Nanjundaswamy, prezesa Związku Rolników Stanu Karnataka, w  wełnianej czapce przypominającej ocieplacz na imbryk i  z  ogromnym zdjęciem Mahatmy z  kołowrotkiem. To właśnie profesor Nanjundaswamy był organizatorem pierwszej fali ataków. Z powodu swojej działalności przesiedział kilka tygodni w więzieniu. Gdy spytałem go o protesty, odparł: –  Tak naprawdę my, rolnicy, wierzymy w  pokojowe protestowanie w  stylu Gandhiego.

–  Lecz to nie powstrzymało was od zdemolowania lokalu Kentucky Fried Chicken. – A, widzi pan, rzeczywista przemoc to krzywdzenie żywych istot, takie jak zabijanie krów i kurczaków. Niszczenie przedmiotów nieożywionych? Co to za przemoc? Takie działania są konieczne, jeśli chcemy uratować indyjską kulturę. – Ale co wam szkodzi jeden bar serwujący pieczone kurczaki? – spytałem. – Wydaje się, że trzy tysiące indyjskich restauracji w samym Londynie jakoś nie zniszczyło brytyjskiej kultury. –  Ale nasz przypadek jest zupełnie inny – tłumaczył profesor. – Mamy świadectwa pozwalające sądzić, że w  ten sposób w  ciągu dwóch lat zostanie wyrżnięty cały żywy inwentarz w  Karnatace. Skoro rząd Indii nie potrafi ochronić interesów swojego ludu i  jego krów, akcja bezpośrednia staje się nieuchronna. Jesteśmy celem inwazji cywilizacyjnej gorszej niż najazd Mogołów! Gorszej niż najazd Brytyjców! Być może poglądy profesora Nanjundaswamy wydają się nieco ekscentryczne, ale okazują się uosobieniem umiarkowania w  porównaniu ze stanowiskiem jego sojuszniczki Pramilli Nesargi, posłanki z ramienia Indyjskiej Partii Ludowej. Kobieta stała obok profesora, patrząc krzywo na kordon policji. – Organizatorzy Miss World są w zmowie z tymi od Kunćucky – stwierdziła. – To spisek uknuty przez tych, którzy chcą zniszczyć starożytną hinduską kulturę. Kunćucky są tacy sami jak Kompania Wschodnioindyjska. W tamtym przypadku wystarczyła jedna kompania, żeby okupować całe Indie. A nasz rząd wpuścił teraz wiele koncernów międzynarodowych. W  tej chwili protestujący ruszyli parami w  kolumnie. Gdy mijali bazary, rozdając ulotki napisane po angielsku i  w  kannada, ich liczba zwiększała się o  zaintrygowanych przechodniów: dwóch sadhu, grupkę uczennic, lodziarza z wózkiem. W trakcie marszu Pramilla Nesargi nakreśliła mi ponury obraz ludzi od pułkownika Sandersa oraz organizatorów konkursu piękności jako złowrogich jeźdźców Apokalipsy – pierwsi spadają na Bangalur z rakotwórczymi kurzymi skrzydełkami, żeby otruć niczego niepodejrzewającą hinduską młodzież, drudzy niszczą wszelką moralność ocalałą po ataku Kentucky.

–  Jaki wpływ ma konkurs Miss World? – ciągnęła. – Powiem panu. Odkąd dzieci zobaczą ten konkurs, będą chciały oglądać kobiety wyłącznie w  bikini. Przestępczość na tle seksualnym wzrośnie o sto procent. Od kiedy rząd wpuścił do Indii MTV, przestępczość na tle seksualnym wzrosła dwukrotnie. Mężczyźni oglądają te rzeczy, a  potem dopuszczają się gwałtów i  popełniają morderstwa. Dziś w  Indiach żadna kobieta nie może się czuć bezpieczna. Molestowanie seksualne jest na porządku dziennym. Nie mniej szkodliwe, zdaniem Pramilli Nesargi, będą następstwa dla samych uczestniczek konkursu Miss World, bo przejdą przemianę porównywalną z przemianą Robocopa. – Przyjeżdżają światowe piękności – powiedziała. – Ale ja nie nazywam tych kobiet pięknościami. Ależ skąd. To sztuczne... To sam silikon. Nadmiar tłuszczu zostaje usunięty z ciała, to ta lipo... coś. Potem elektrolizą usuwa się owłosienie. Wstrzykuje się silikon. Lifting twarzy. Brwi są wyretuszowane. Usuwa się przebarwienia. No i  sztuczne oczy, niebieskie albo zielone źrenice. I  to się nazywa piękno? Piękno kryje się w  naturze. A  nie w  tych sztucznie stworzonych... przedmiotach. Argumentacja protestujących w  Bangalurze jest przepełniona miriadami takich mitów i  niespójności. W  hinduizmie od tysiącleci celebruje się to, co erotyczne, wydaje się więc nieprawdopodobne, żeby religia, która wydała Kamasutrę i  rzeźby w  Khadźuraho, ucierpiała od konkursu polegającego na tym, że kilka ślicznotek będzie się przechadzało w bikini po scenie. Faktem jest jednak, że współczesna indyjska pruderia wydaje się w  większej mierze przeflancowanymi wiktoriańskimi wyobrażeniami o  przyzwoitości niż czymkolwiek chowu domowego: w końcu mieszkanki Bangaluru, podobnie jak kobiety w  całych południowych Indiach, przestały w  XIX wieku chodzić z  odsłoniętym biustem tylko dlatego, że to Brytyjczycy skłonili je do zakrywania piersi. Co ważniejsze, liberalizacja gospodarki i  wejście zagranicznej konkurencji bardzo wzmocniły przestarzałą infrastrukturę przemysłową Indii. Branża nasienna jest tego przykładem. Pół wieku protekcjonizmu ekonomicznego pozwoliło indyjskim producentom nasion na sprzedawanie towaru gorszej jakości, w  wyniku czego indyjscy rolnicy uprawiali zboża gorszego gatunku. Gdy Cargill Seeds weszło na indyjski rynek, natychmiast opanowało go

w  połowie, doprowadzając wiele krajowych firm do bankructwa. Ci jednak, którzy nauczyli się konkurować, produkują teraz doskonałe nasiona po atrakcyjnych cenach. Po upływie dziesięciu lat Indie mają szansę być głównym eksporterem nasion na świecie, zdolnym do pokonania zachodnich rywali. Ale wytykanie tak oczywistych braków w  argumentacji protestujących oznacza niedostrzeżenie istoty problemu, którego natura jest bardziej emocjonalna niż logiczna. Są to bowiem strzały ostrzegawcze dla tych, którzy usiłują przeobrazić Indie w  jakąś prowincjonalną satrapię zachodniego kapitalizmu. W  swoich bardziej ksenofobicznych manifestacjach bangalurskie protesty mogą się jawić jako absurdalne próby zawrócenia biegu XX wieku. Trudno się jednak oprzeć wrażeniu, że jest coś urzekającego w  staraniach, by zachować choć jeden zakątek świata bez żółtych parabol McDonalda, ostatni skrawek ziemi, gdzie masala dosy przedkłada się nad nuggetsy palce lizać pułkownika Sandersa. Jak po podbiciu subkontynentu napisał w swym dzienniku szesnastowieczny mogolski władca Babur: „W  Indiach wszystko robi się inaczej niż wszędzie indziej na świecie. I tak będzie zawsze”. Indie będą brać z reszty świata to, co chcą, ale swojej wyjątkowej i  na wskroś konserwatywnej kultury nie oddadzą bez walki.

     

4

Południe

Na dworze Rybiookiej Bogini MADURAJ, 1998 ROK

Kto w  rozmigotany poranek jeszcze przed wschodem słońca spojrzy z  góry na Maduraj, miasto świątyń, zobaczy niespotykany widok. Miasto leży na szerokiej równinie, gładkiej i  zielonej jak pole ryżowe w  czasie żniw. Wznoszą się na niej cztery ludzką ręką wyciosane góry zwieńczone pofałdowaniem mniejszych kondygnacji. To gopury (gopura) – monumentalne bramy wielkiej madurajskiej świątyni Minakszi, Rybiookiej Bogini, miasta w mieście, jednego z najświętszych miejsc w Indiach. Gopury górują nad miastem tak jak katedry dominowały w  panoramie średniowiecznej Europy. Mają postać wielkich zwężających się uskokowo piramid, których piętra roją się od jaskrawokolorowych rzeźb bóstw, demonów, bohaterów eposów i  jakszów i  kończą mniej więcej w  trzech czwartych wysokości wachlarzem kobrzych łbów zwieńczonym kwiatonem w  formie demona. Zdumiewająca złożoność i  bogactwo zdobień rzucają się w  oczy już z daleka, nim jeszcze wzrok zdoła rozróżnić konkretne kształty. Dla Tamilów tutejszy krajobraz jest święty, a  pochodzenie każdego jego elementu szczegółowo opisują madurajskie mity. Skała była niegdyś wściekłym słoniem, którego Śiwa zamienił w  kamień za to, że chciał stratować miejscowych braminów; rzeka Wajhaj powstała z rozkazu boga Sundareśwary, męża Minakszi, by nasycić pragnienie jednego z  gości na ich weselu, karła obżartucha, któremu po zjedzeniu stu pięćdziesięciu kilogramów ryżu okropnie zachciało się pić. Pośrodku równiny stoi świątynia, miejsce najświętsze ze wszystkich. Jest ona bowiem – i  zaświadczy o  tym każdy bramin – tirthą (sanskr. tirtha – bród), łącznikiem między sacrum i profanum. Przekraczając próg świątyni, bogobojni pielgrzymi wchodzą w  strefę graniczną między dwoma różnymi stanami świadomości, gdzie to, co duchowe, może się uobecnić i  stać namacalne;

świątynia to brama. przez którą przechodzi się ze świata ludzi do świata bogów tak łatwo, jak przeprawiamy się przez leniwy strumyk w środku pory suchej. Choć słońce jeszcze nie wstało, z  punktu obserwacyjnego na skraju miasta dostrzegłem wokół świątyni początki gorączkowej świątecznej krzątaniny. Gopury oświetlone były punktowo, a z ulic w stronę świętego centrum sunęły płomienie i światełka niczym chmara ciem lecąca do lampy w letnią noc. Tłum gęstniał, w  miarę jak zagłębiałem się w  labirynt ulic; grupki kobiet z kwiatami we włosach śpieszyły w kierunku świątyni, niosąc w rękach ofiary – mleko i olej kokosowy, dzbany z ghi i torby pełne prasad. Na ulicy zaparkowało kilka autobusów, z  których wylewali się falami łysi pielgrzymi ubrani w  żółte lungi – wyznawcy boga Wenkateśwary, którzy ogolili sobie głowy i  złożyli włosy w  ofierze w  wielkiej świątyni w  Tirupati – wsysani przez strumień rowerów i  riksz. Rozstawiono już kilka straganów z  girlandami nagietków, szklanymi bransoletkami, drewnem sandałowym i  kadzidełkami, przy których przystawali pielgrzymi, targując się ze sprzedawcami o  amulety i  przedmioty ofiarne, a po chwili z powrotem wtapiali się w  tłum. Gdy dotarłem do świątyni, słońce stało już na niebie, a  dziedziniec tętnił życiem. Pod wieżami gopur ustawiały się rzędy żebraków z  wyciągniętymi dłońmi, a na wolnych połaciach ziemi pielgrzymi kładli się plackiem, zwróceni twarzą do bramy. Niektórzy rozpalali na kamiennych płytach przy wejściu małe kamforowe ogniska i  zaczynali odprawiać pudźę, nie zwracając uwagi na przetaczający się tłum żebrzących ascetów i  bywalców religijnych festiwali, którzy prawie rozdeptywali im ołtarzyki. Ze środka dobiegał łoskot bębnów i miękki łopot skrzydeł wystraszonych gołębi. Przeszedłem przez Bramę Ośmiu Bogiń i znalazłem się w długim ocienionym arkadami korytarzu. W  środku panował mrok. Po obu stronach ciągnął się las rzeźbionych filarów, które okazały się piersiastymi kariatydami w  postaci jaksziń, kurtyzan, bogiń i  tancerek. Cała architektura głęboko i  świadomie przesiąknięta była pierwiastkiem kobiecym – zmierzając długim, prostym, przypominającym łono korytarzem do wewnętrznego sanktuarium rezydującej tu bogini, z każdym krokiem pogrążało się w coraz głębszych ciemnościach. Ta wszechobecna kobiecość ma swoje uzasadnienie. Madurajska świątynia jest jedną z  nielicznych w  Indiach poświęconych bóstwom obu płci, w  której najpierw oddaje się hołd bogini, a  dopiero potem bogom. Dla większości

pielgrzymów jest to przybytek Minakszi, a  jej małżonek, bóg Sundareśwara, „Piękny Pan”, to tylko bóstwo poboczne, czczone wyłącznie w  towarzystwie żony, choć zasadniczo rzecz biorąc, jest formą najpotężniejszego z  bogów, samego Śiwy. To ze względu na Minakszi, a nie jej drugą połówkę, sanktuarium zasłynęło w  całych Indiach. Bogini ma reputację wyjątkowo szczodrej – obsypuje swoich wyznawców błogosławieństwami, a  zwłaszcza potomstwem. Podobno kto pomodli się przed ołtarzem Minakszi – czy też Amman, matki, jak nazywają ją pielgrzymi – a potem zawiąże sznureczek na banianie rosnącym na dziedzińcu, po dziewięciu miesiącach doczeka się przychówku. Ostentacyjna płodność przebija ze wszystkich świątynnych zdobień. Z  gzymsów i  kwiatonów wytryskuje mrowie głów, demony, półbogowie i bóstewka wyzierają zza rogów i gnieżdżą się pod sufitami, wielka woluta jest panteonem hinduskich bóstw, odtworzonym z  jeszcze większym zapałem na ścianach gopur. Jakby płodność Minakszi była tak wielka, że każdy centymetr kamiennej elewacji w  sposób organiczny pączkuje w  nadprzyrodzone formy niczym nagie pustynne pędy bożodajni obsypujące się kwiatami po deszczu. Nagle, zupełnie niespodziewanie, z  bocznej nawy do środkowej wjechał drewniany świątynny rath. Pchała go chmara półnagich bóstw, a  oświetlały płonące żółte pochodnie nasączone olejem kamforowym, które niosła procesja kapłanów. W  jedwabnym „tabernakulum” na górze rydwanu stała złota figura samej bogini, ustrojona girlandami i  odziana w  złocistą szatę – w  blasku pochodni połyskiwał klejnot kolczyka tkwiącego w  jej nosie. Za rathem sunął drugi świątynny pojazd, wiozący wizerunki Minakszi i Sundareśwary oraz ich syna, sześciogłowego boga wojny Murugana. Dwóch kapłanów wprowadziło parę krów rasy brahma, obwieszonych draperiami i  bębenkami i namaszczonych kropkami z szafranu i kurkumy. Przy akompaniamencie gongów i dzwoneczków korowód ustawiał się wzdłuż głównej osi, a  do procesji dołączył słoń w  czapraku i  trzeci rath z  wielkim złotym koniem. Z  innej części świątyni wyłonił się zespół muzyków uderzających w  czynele i  bębny i  dmących w  rząd piszczałek nagaśwary – gigantycznego tamilskiego oboju, którego zgrzytliwe, chropawe dźwięki napełniły przestrzeń jazgotem przypominającym pawi wrzask. Potem ucichły i cała procesja powoli wypłynęła na rampy przed świątynią, a stamtąd na ulice, gdzie przywitały ją wiwaty oczekujących pielgrzymów.

– Dokąd idą? – spytałem ciemnoskórego Keralczyka w zielonym lungi, który akurat przechodził obok. – Do basenu – odparł. – Raz do roku funduje się bogom przejażdżkę łodzią po świętych wodach. – Po chwili dodał: – Żeby to zobaczyć, co roku razem z przyjaciółmi przychodzimy tu piechotą z naszej wsi w Kerali. – Pewnie nogi was bolą – powiedziałem. – To szmat drogi. –  Cieszymy się, że możemy tu pielgrzymować. Bogini daje nam siłę. Czasami udaje nam się pokonać całą trasę w niecałe dziewięć dni. – Kto zobaczy święto Teppam, może liczyć na obfitość bożych darów – dodał znajomy mężczyzny, szczupły Keralczyk. – Co roku odczuwamy dobrodziejstwa. – I dlatego właśnie ci wszyscy ludzie tu przychodzą? –  Oczywiście – odrzekł pierwszy z  pielgrzymów. – Ta świątynia to jedno z najświętszych miejsc w Indiach, a mamy teraz jeden z najbardziej pomyślnych dni. Gdy w taki dzień jak dziś poprosi się o coś boginię, nie odmówi. – Będzie pan ją prosił o coś konkretnego? –  Wszyscy pragną dzieci – powiedział pierwszy mężczyzna. – I  to o  nie zwracamy się do Minakszi. Bogini ma wielką siłę i moc. – Nie ma pan dzieci? – spytałem. – Mam trzech synów, ale chciałbym mieć sześciu. – A pana żona ilu by chciała? – Tylko trzech. Dlatego została w Kerali. – Minakszi dba o swoich wyznawców – zapewnił mnie jego towarzysz. – Jest dla nas jak matka. Daje nam siłę i moc. Usuwa wszelkie przeszkody. Ujrzeć ją, dostąpić darśanu, to wystarczy. Zostawiwszy świątynię w tyle, szliśmy teraz przez środek Maduraju. Słońce już wstało, a  sklepikarze otwierali swoje stragany: „Veg & Tiffin”; Kamizelki i  Bielizna Męska „Anand”, Parasole Bell Brand; Artykuły Metalowe u  Raj Lucky’ego. W miarę jak ulice zapełniały się przechodniami, procesja zwalniała. Na przedzie maszerowało czterech tęgich policjantów, leniwie wymachujących swoimi lathi na rowerzystów próbujących jechać pod prąd. Świątynne rydwany zatrzymywały się mniej więcej co sto metrów, by kapłani mogli przyjąć dary od

wiernych stojących po obu stronach drogi, namaścić im głowy wibhuti i  kumkumem (czerwonym proszkiem symbolizującym seksualność bogini) i  zapalić lampki na tacach z  ofiarami. Tych, którzy dawali pieniądze, błogosławił dodatkowo świątynny słoń, który najpierw brał trąbą banknoty, przekazywał je mahautowi, a  potem przykładał koniuszek trąby do głowy darczyńcy. W  niektórych miejscach na trasie procesji wzniesiono małe prowizoryczne ołtarzyki – często ledwie stoliki na kozłach, zastawione lampkami i  ukwieconymi wizerunkami bogów, bogiń i  świętych mężów. Łatwo je było pomylić z  przydrożnymi budkami partii politycznych agitujących przed zbliżającymi się wyborami, ponieważ jedne i  drugie uginały się pod wyglądającymi niemal identycznie podobiznami bohaterów, liderów politycznych i bogów. W Indiach rozdział religii od polityki często się zaciera i  wobec tego, że gwiazdy filmowe grają bogów, jednocześnie uczestnicząc w  życiu politycznym (jest tak zwłaszcza na Południu), ikonografia dryfuje między świątynią, srebrnym ekranem i  wiecem wyborczym. Poza tym wielu mieszkańców Maduraju wierzy, że w  dawnych czasach Minakszi i  Sundareśwara rządzili ich miastem jako król i  królowa, więc są w  tej samej mierze politykami, co istotami boskimi. Procesja przystawała więc przy obu rodzajach stolików, braminom i  kandydatom w  wyborach zarzucano na szyje girlandy, a nad rathem rozbijano kokosy. Dochodziła dziesiąta, gdy pochód dotarł do świętego basenu na skraju miasta, otwartego akwenu ze świątynią na wyspie. Tutaj złote figurki bóstw ustawiono na tratwach używanych do pływania po jeziorze. –  Teraz bogini się kąpie – wyjaśnił jeden ze starszych braminów, gdy patrzyłem, jak tratwa wypływa na wodę. – Powinniśmy dać jej chwilę prywatności. Niech pan wróci o  dziesiątej wieczorem, by zobaczyć kulminacyjny moment uroczystości. – Taki mamy zwyczaj – dodał jego syn, również będący kapłanem w tutejszej świątyni, przystojny chłopak, nagi od pasa w górę, jeśli pominąć przewieszony przez ramię święty sznur. – To bardzo stara ceremonia – podjął. – Odprawiamy ją od ponad dwóch tysięcy lat. Jestem sześćdziesiątym trzecim pokoleniem kapłanów świątynnych. Kult bogini przekazywano nam od najdawniejszych

czasów. Obchodzimy to święto tak samo jak dawniej. Nic się nie zmieniło. Ani jeden szczegół.

Bramin powiedział prawdę. Świątynia w  Maduraju jest współczesna tym ze starożytnej Grecji czy Egiptu, jednak podczas gdy bogowie z  Teb i  Partenonu pomarli i  odeszli w  niepamięć, bóstwa hinduistycznych Indii są dziś bardziej żywe, a ich świątynie odwiedzane tłumniej niż kiedykolwiek dotąd. Cywilizacja indyjska jest jedyną wielką kulturą, która przetrwała w  nienaruszonej formie od czasów starożytnych – w  świątyniach takich jak madurajska nadal można uczestniczyć w  uroczystościach i  praktykach rytualnych opisywanych przez greckich podróżników odwiedzających Indie na długo przed powstaniem Rzymu. Dopiero gdy uchwyci się niewiarygodną archaiczność hinduizmu, zrozumie się, jakim cudem jest jego ciągłość. Maduraj to jedno z najstarszych świętych miast Indii, Benares Południa. Był ważnym ośrodkiem na długo przed tym, jak w  IV  w.  p.n.e.  na Zachodzie odnotowano jego istnienie. Od najwcześniejszych dni stanowił ważny przystanek na Szlaku Korzennym, łączącym uprawy pieprzu w  Indiach z  uginającymi się od dóbr stołami basenu Morza Śródziemnego. Legendarne bogactwa Maduraju opisywał Megastenes, grecki ambasador, który przybył do Indii w  302  r.  p.n.e., wspomina o  nim także Periplus Maris Erythraei, najwcześniejszy dokument opisujący Szlak Korzenny, datowany na I  w.  n.e., autorstwa anonimowego Greka z Aleksandrii. W  Periplus... odmalowano wspaniały obraz dworskiego życia tamtych czasów, wspomniano, że okolice Maduraju importowały śródziemnomorski cień do powiek, perfumy i  srebra, doskonałe włoskie wino oraz piękne i  utalentowane muzycznie niewolnice, które brano sobie tutaj za konkubiny. W  zamian miasto eksportowało jedwab, kość słoniową, perły i  przede wszystkim pieprz. O Maduraju wspominają zarówno Strabon, jak i Ptolemeusz – pierwszy narzeka na drenaż cesarskiego skarbca ze srebra spowodowany handlem z Indiami. Obraz ten potwierdza niedawne odkrycie rzymskich monet w nadmorskiej rzymskiej faktorii nieopodal Pondicherry, gdzie rozładowywano statki. W złotym okresie handlu, za rządów Nerona, w Rzymie przyjęto nawet

emisariusza z  Maduraju; jest też wzmianka o  świątyni Augustusa wzniesionej na indyjskim wybrzeżu, najprawdopodobniej dla rzymskich kupców osiadłych w  Karnatace. Nawet angielskie słowa pepper i  ginger są zapożyczeniami z  tamilskiego – od pippali i  singabera – i  weszły do angielszczyzny w średniowieczu przez greckie Bizancjum. Kosmopolityczne koneksje Maduraju potwierdzają również tamilskie źródła, według których królowie z  dynastii Pandjów zatrudniali jawanów (Greków i  Rzymian) – obok pułku tamilskich amazonek – w  charakterze gwardii przybocznej. Wiemy to, bo wokół świątyni w  Maduraju wyrosła bogata tamilska tradycja literacka sangam [tamil. caṅkam – zgromadzenie, akademia literatury, przyp. tłum.], której kolebką była mityczna madurajska akademia poetów. Utwory sangam, które przetrwały do naszych czasów, niezwykle obrazowe i  bardzo przystępne, odmalowują heroiczne społeczeństwo, które nie byłoby obce Homerowi, Wergiliuszowi ani autorowi Beowulfa: świat rydwanów i wojowników, w którym odmowa jednego króla, by oddać rękę córki drugiemu, staje się zarzewiem wojny i w którym żołnierze, a nawet ich matki, cieszą się na perspektywę poniesienia śmierci w  walce, taki bowiem koniec gwarantował bohaterowi nirwanę. Tancerki i kurtyzany jako uwodzicielki to kolejny temat podejmowany przez poetów. Śilappadikaram, jeden z  najsłynniejszych utworów literatury sangam, opowiada o tragedii księcia Kowalana, który zakochuje się w słynnej kurtyzanie Madhawi z  Puhar, przez co zaniedbuje żonę i  traci cały majątek. W  końcu, oskarżony o kradzież, zostaje ścięty na ulicy Maduraju, a jego wierna żona mści się, zsyłając na miasto pożogę. Najpiękniejszy z  poematów, jakie zrodziła epoka sangam, to Girlanda Maduraju, pean na cześć świąt odbywających się w  mieście, ułożony najprawdopodobniej w  II  w.  n.e.  Jedna z  jego części niemal dokładnie odmalowuje scenę, którą tysiąc siedemset lat później miałem okazję zobaczyć na własne oczy: „[Maduraj] iskrzy się mrowiem flag powiewających nad domami i sklepikami z jadłem i napitkiem; ulicami płyną szerokie rzeki ludzi wszystkich kolorów skóry, sprzedających i  kupujących na bazarach albo śpiewających do tonów wygrywanych przez wędrownych muzyków [...]. [Wokół świątyni]

w  oparach ghi i  kadzideł [stoją stragany] oferujące łakocie, girlandy kwiatów, wonne mączki i pan [...], [podczas gdy obok tłoczą się] mężczyźni nanizujący bransoletki z  muszelek, kowale, sprzedawcy tkanin, krawcy szyjący ubrania, rzemieślnicy wytwarzający przedmioty z miedzi, sprzedawcy kwiatów i drewna sandałowego, malarze i  tkacze”. Zarówno miasto, jak i  świątynia w  swej obecnej postaci zachowały strukturę opisaną w  Girlandzie..., z  ulicami układającymi się w koncentryczne koła wokół świątyni. Choć budynki zostały wielokrotnie spalone i odbudowane i w większej części wzniesiono je po XVII wieku, plan centrum powstałego przed I w. n.e. nadal dość wiernie reprezentuje klasyczny indyjski wzór mandali, geometrycznego diagramu zorientowanego na cztery strony świata i symbolizującego idealny kosmos. Najbardziej chyba zdumiewającym przykładem ciągłości Maduraju jest to, jak bardzo żywy w  świadomości mieszkańców jest poemat z  epoki sangam Święte gry Śiwy, opowiadający o mitycznym ślubie Sundareśwary i Minakszi – przytaczane w  nim mity zna każdy sklepikarz i  rikszarz. Ponadto wydarzenia opisane w  Świętych grach... pozostają fundamentem kalendarza, według którego żyje miasto, determinują zarówno cykl świąt religijnych, jak i szczegółowy przebieg codziennych rytuałów w kompleksie świątynnym. Minakszi, tak wtedy, jak i  teraz, jest czczona w  mieście jako bogini płodności, a w centrum kultu znajduje się jej związek z Sundareśwarą. Co noc figury Minakszi i Sundareśwary kładzie się na spoczynek w komnacie sypialnej w  świątyni. Przed opuszczeniem przybytku kapłani wyjmują jeszcze z  nosa Minakszi kolczyk, żeby nie skaleczył jej małżonka, gdy ten połączy się z  nią w akcie seksualnym, zapewniającym trwanie i odnawianie się świata. Igraszki miłosne między dwoma bóstwami są tak rozkoszne i  zniewalające, że Sundareśwara jest jedyną formą Śiwy, w której ten lubieżny bóg dochowuje swej partnerce wierności. Raz do roku bogowi przynosi się figurę ślicznej tamilskiej bogini Ćellattamman, „aby zregenerował swoje moce”, ale bóg jej odmawia i  odtrącona Ćellattamman wraca do swojej świątyni tak rozwścieczona, że aż trzeba ofiary z  bawołu, by ją uspokoić. Święto Teppam, w którym brałem udział, także jest związane z nieodpartą seksualnością bogini Minakszi. Dla wiernych bowiem przejażdżka pary bóstw po jeziorze jest elementem uwodzenia, które osiąga swój cel później tej samej nocy.

Wszystko to oczywiście sprawia, że święto Teppam wydaje się najodpowiedniejszą porą do zawarcia małżeństwa. Przechadzając się w  jego wigilię po terenie świątyni, znalazłem się w  długim rzędzie konkurujących ze sobą grupek weselników – wieś za wsią ustawiała się w  kolejce, by połączyć ślubem swoją młodzież. Podekscytowane rodziny czekały w  głównej nawie prowadzącej do ołtarza Minakszi. Po odprawionych rytuałach ślubnych wracały do południowej części krużganków otaczających świątynny basen, żeby się odprężyć i zdjąć co bardziej niewygodne elementy weselnych strojów. Gdy na to wszystko patrzyłem, do krużganków weszła ładna, nie więcej niż siedemnastoletnia Tamilka w  otoczeniu dziesięciu koleżanek. Obstąpiły ją dookoła i  zasłoniły kotarą z  rozwiniętego sari, żeby mogła się przebrać z ciężkiej jedwabnej sukni ślubnej w bawełnianą, mniej uroczystą. Zjawili się też inni goście niosący stos prezentów, a po jednej stronie, trochę z  boku, stał pan młody. Wyglądał na jeszcze młodszego od swojej żony i  kompletnie zdezorientowanego. Gdy kilkoro starszych wieśniaków pobłogosławiło młodych, dotykając ich stóp, dziewczęta zabrały gdzieś pannę młodą. Zaintrygowany poszedłem za nimi, utrzymując dyskretny dystans, ciekaw, dokąd ją prowadzą. Powiodły ją przez świątynny labirynt naw i alejek i w końcu zatrzymały się przed rzeźbionym filarem. Pokłoniły się przed rzeźbą, a  potem namaściły ją jakimś proszkiem z naczynka, które niosła jedna z przyjaciółek panny młodej. Byłem ciekaw, do jakiego boga czy też bogini się zwracały, więc podszedłem, gdy się oddaliły. Wizerunek nie przedstawiał jednak bóstwa, ale jedną z jaksziń, boginek związanych z  kultem płodności – nagą, z  ciężkimi piersiami, w  zaawansowanej ciąży. Cała połyskiwała od oleju, bo wierni modlący się o  dziecko tudzież o  łatwy poród smarowali ją ghi, a  piersi i  pępek miała zażółcone od kumkumu i cynobru. Obok wśród kariatyd na każdym z  dziesięciu tysięcy filarów świątyni znalazłem wiele innych symboli płodności. Na jednej widniała na przykład tamilska wieśniaczka z koszykiem z włókna kokosowego i niemowlęciem przy piersi. Spoglądała przez ramię na drugie dziecko niesione na plecach, a  obok niej szło trzecie, mały chłopczyk jedzący jabłko. Kobieta trzymała dłoń na jego głowie. Od tego obrazu biło uniwersalne człowieczeństwo – choć rzeźba

powstała mniej więcej sto lat przed początkiem indyjskiego renesansu, ten sam widok można zobaczyć dzisiaj na każdym bazarze w Tamilnadzie. –  Wystarczy wejść do świątyni Minakszi, by zaskarbić sobie błogosławieństwa – powiedział K.R.  Bhaskar, wysoki, ubrany w  dhoti pielgrzym, który podszedł do mnie, gdy snułem się między filarami. – Mojej rodzinie Minakszi Amman bardzo błogosławi, od kiedy zaczęliśmy się tu modlić, urodziła nam się dwójka dzieci. – I wieśniacy w to wierzą? Że wystarczy tu przyjść i dzieci cudownie pojawią się na świecie? – Nie tylko wieśniacy – odparł pan Bhaskar. – Wykształceni ludzie też. Ja na przykład jestem konsultantem finansowym w  Bangalurze. Skończyłem biochemię na uniwersytecie w  Mysore. I  wierzę w  Minakszi. Całym sercem. Wiem, że istnieje. Widziałem ją na własne oczy, we mgle, w cieniu. Przychodzi do mnie w  snach, w  mojej podświadomości. To, co tu się dzieje, jest w  stu procentach prawdą. – I naprawdę uważa pan, że bogowie wyglądają tak, jak przedstawia się ich w świątyniach? Z trzema twarzami, sześcioma rękami i tak dalej? –  Nie, nie – tłumaczył pan Bhaskar cierpliwie. – To tylko symbole. Nie wszyscy wyznawcy są na tym samym poziomie rozwoju duchowego. Są tacy, którzy dostrzegą Boga w  płomieniu podczas medytacji, ale większość potrzebuje czegoś bardzo konkretnego, czegoś, na czym będą mogli skupić swoje uczucia religijne. Wizerunki są tylko przejawem różnych nastrojów bogów, tylko odbiciem. Ścieżkami do Nieskończonego, a  nie celem samym w sobie. – Czy wielu wykształconych ludzi myśli podobnie jak pan? – spytałem. –  Wielu – odrzekł pan Bhaskar. – Może i  przez jakiś czas było tak, że wykształceni nie zaglądali do świątyń, uważając to za zacofanie, ale dziś wracają, i  to coraz liczniej. Widzi pan, to nie są jakieś zabobony. To nasza kultura. Mamy ją we krwi, płynie w  naszych żyłach. To nie tyle religia, ile sposób życia. Ludzie go nie porzucą tylko dlatego, że pokończą szkoły. Hinduizm nigdy nie umrze. Już teraz ożywa w Indiach. – Jak pan myśli, dlaczego tak się dzieje? – spytałem.

– Człowieka, który przychodzi do świątyni, ogarnia spokój ducha – wyjaśnił pan Bhaskar. – Czuje działanie duchowych mocy Boga. W  Bangalurze jest wielu ludzi, którzy zrobili duże pieniądze, ale przekonali się, że to nie wystarczy do szczęścia. Tylko wiara w Boga – dodał – daje absolutne ukojenie.

Wieczorem o  dziesiątej znowu ruszyłem zakurzonymi, rojnymi od pielgrzymów ulicami Maduraju, a  potem, pośród trąbienia klaksonów i skrzypienia riksz, labiryntem alejek prowadzących do świętego akwenu. Od czasu porannej procesji wszystko się tu zmieniło. Dzwony świątyni przeszywały gorący gruby koc ciemności, rozświetlany tu i  ówdzie nagimi żarówkami straganów z  herbatą i  rozmigotanymi płomykami kamforowych lampek. Po jednej stronie basenu gromadził się tłum – wszyscy wystrojeni w jeszcze sztywne nowe lungi i najlepsze jedwabne sari. Niektórzy siedzieli na balustradzie, przegryzając cieciorkę z  papierowych rożków i  smażony dal, a  lodziarze, sprzedawcy balonów, orzeszków i  słodyczy oferowali obok swoje artykuły. Tu i  ówdzie w  morzu snujących się pielgrzymów i  mieszkańców miasta stały furmanki z  rodzinami, które zjechały na uroczystość – krzepcy chłopi z wąsami, żony i dziatwa. Z wysokości ciekawie patrzyli ponad głowami zebranych w  kierunku rozświetlonej iglicy świątynki na wyspie, która wiernie odbijała się w nieruchomej wodzie basenu. –  Przyjeżdżamy tu na wszystkie święta – powiedział Pandyan, rolnik siedzący na przedzie jednego z  wyjątkowo obładowanych wozów, z  przynajmniej piętnastką kobiet i  dzieci. – Mieszkamy zaledwie dwadzieścia kilometrów stąd, więc jak dobrze pójdzie, będziemy w domu przed świtem. – Mamy we wsi małą świątynię ku czci Minakszi – odezwała się Kasi Ama, żona Pandyana. – Ale wolimy przywozić ofiary tutaj. – Gdy w dzień święta – podjął Pandyan – z czystym sercem się ją o coś prosi, Amman niczego nie odmawia. Było już sporo po jedenastej, uroczystości powinny trwać od godziny, ale bramini nadal czekali, aż astrologowie wyznaczą właściwą porę, kiedy Minakszi i  Sundareśwara powinni rozpocząć przejażdżkę po jeziorze. Nagle przez tłum przeszedł szmer wyczekiwania. Z małej świątynki Marjamman przy

brzegu wyszli bramini – ich naoliwione ciała połyskiwały w  świetle migoczących kamforowych pochodni. Tłum się rozstąpił. Powoli zbliżali się do ghatów prowadzących na skraj basenu, gdzie czekała tratwa. Rano sprawiała wrażenie raczej prowizorycznej konstrukcji z  drewna i  niestarannie pomalowanego papier mâché, teraz jednak, oświetlona lampami, w migotliwej ciemności przemieniła się w  wielką złotą świątynię unoszącą się na czarnych wodach basenu. Pośrodku, w jedwabnej palki, spoczywały przybrane girlandami złote figurki Minakszi i Sundareśwary. W  takt bicia bębnów ze świątyni wyszło czterdziestu czy pięćdziesięciu potężnie zbudowanych wieśniaków i  ustawiło się wzdłuż balustrady przy basenie. –  To mieszkańcy Antonedi – oznajmił Mohan Pundit, kapłan, którego poznałem wcześniej tego ranka. Pomógł mi wyminąć kordon policyjny i dojść do miejsca na skraju ghatów, skąd teraz obserwowałem uroczystość. – Od czasów naszego króla Tirumali, który władał czterysta lat temu, mają zaszczytne prawo ciągnąć liny. Na sygnał głównego celebransa mężczyźni chwycili przywiązany do tratwy gruby sznur długości kilkudziesięciu metrów i wśród fanfar świątynnej orkiestry – zawodzenia nagaśwary i  stukotu bębenków – zarzucili go sobie na ramiona i pociągnęli. Tratwa zaczęła powoli sunąć po powierzchni wody, a  tuż za nią ruszyła flotylla rozchybotanych przeciążonych łódek z  braminami. Tratwa powoli okrążała basen, na którego brzegi wyległ podekscytowany tłum, skandujący, klaszczący w dłonie i śpiewający bhadźany. Trwało to godzinę. Dzieci siedzące na ramionach ojców chichotały, jadły lody i  prosiły rodziców o  dokładkę cieciorki albo mleczne ladu od mithaiwallów [sprzedawców słodyczy, przyp. tłum.]. Muzycy grali, wierni klaskali. Tak, pomyślałem nie po raz pierwszy tego dnia, wyglądały zapewne obchody wielkich świąt w średniowieczu. W  końcu nastał moment, by przygotować boginię do ostatniego rozdziału w scenariuszu – uwodzenia małżonka. Tratwę dociągnięto do ghatów, a kapłani wzięli na ramiona lektykę z rzeźbami i wynieśli na brzeg. Gdy uginając się pod ciężarem, doczłapali na górę schodów, rozległy się ostatnie wiwaty.

– Nigdy nie widziałem, by ludzie tak się cieszyli – zwróciłem się do Mohana Pundita. – Przychodzi tu wielu – odparł. – Na jeden dzień udaje im się zapomnieć, że są głodni i  biedni. Bogini odwraca ich uwagę od samych siebie. Dlatego kochają Amman i są szczęśliwi.

Pod Ćar Minar HAJDARABAD, 1998

– Bujda na resorach – powiedział Moazam Husain. – Tak ludzie z pańskiego pokolenia kwitują moje opowieści o  księstwie Hajdarabadu. Myślicie, że konfabuluję. Staruszek oparł się i  pokręcił głową, na wpół rozbawiony, na wpół poirytowany. –  Na przykład moje wnuki. Otwierają szeroko oczy ze zdumienia, gdy im o tym wszystkim opowiadam. Dla nich świat dawnego Hajdarabadu jest nie do wyobrażenia – z trudem przychodzi im uwierzyć, że w ogóle istniał. – Ale czego konkretnie nie potrafią sobie wyobrazić? – spytałem. – Całego tego kramu – nizama, arystokracji, pałaców, zenan i reszty. Ale to wszystko prawda. Każde słowo. Mir Moazam był dziarskim i  bystrym osiemdziesięcioczterolatkiem o szerokim czole i błyszczących brązowych oczach. Choć przeszłość wspominał z rozrzewnieniem, w jego głosie nie było goryczy. –  W  pałacu, w  którym dorastałem – podjął – zatrudniano dziewięćset dwadzieścia siedem osób, w tym trzech lekarzy. Był nawet mały pułk kobiet – osiem czy dziesięć pochodziło z Afryki – który pilnował głównego wejścia do zenany. Ale powiedz to moim wnukom... Widzą, jak żyjemy dzisiaj, i uważają, że wszystko to wymyślam. Zwłaszcza gdy opowiadam im o moim dziadku. – O dziadku? – Tak, o dziadku Fakhr ul-Mulku. Jego imię oznacza „Duma królestwa”. Był oddanym sługą kraju i – jak by to ująć – człowiekiem wielkiego formatu. – Proszę mi o nim opowiedzieć. –  No cóż, od czego tu zacząć... – Mir Moazam zamilkł na chwilę, szukając właściwego miejsca, by rozpocząć swą opowieść. – Widzi pan – podjął – choć

mój dziadek był wicepremierem w rządzie nizama, jego prawdziwą pasją było budowanie. – Budowanie? –  Tak, budowanie. Było dla niego jak nałóg. Po prostu musiał budować. Zbudował serię wielkich rozległych pałaców, jeden po drugim. Nigdy jednak nie był usatysfakcjonowany. Jak tylko ukończył jeden, zaczynał drugi. Czasami po prostu je rozdawał. Usłyszał kiedyś, jak nizam mówi, że zazdrości mu pałacu z widokiem na Fateh Majdan, gdzie z okazji urodzin władcy urządzano mecze polo i  rozstawiano namioty. Przy pierwszej okazji po prostu podarował nizamowi Asad Bagh, choć była to jego stała rezydencja i  miejsce urodzenia dziewięciorga jego dzieci. Taki po prostu był. W  połowie postawionych przez siebie budowli w  ogóle nie mieszkał, ale nie przestawał budować nawet w  wieku siedemdziesięciu pięciu lat. Oczywiście popadł przez to w  ogromne długi. – Czy był zawodowym architektem? –  No cóż, w  tym właśnie szkopuł. Nie był. Ale co wieczór wychodził na spacer, brał ze sobą laskę i świtę pracowników – sekretarza, mistrza murarstwa, budowniczych, kilku przydomowych poetów i  zarządców swoich majątków – w  sumie jakieś trzydzieści czy czterdzieści osób. Na tych spacerach, gdy nachodziła go myśl twórcza, rysował laską po piasku – może nowy domek letniskowy albo kompleks stajenny, a  może pałac czy cokolwiek innego, zależnie od tego, jaki miał nastrój. Kreślarze, którzy mu towarzyszyli, przenosili szkic na papier, a  po powrocie rysowali. Nazajutrz po śniadaniu pokazywali projekty dziadkowi. Mówił: „Nie. Powiększcie tę wieżę, a  na szczycie umieśćcie dwie kopuły”. Jego budowle to istny galimatias, mieszał style pod wpływem kaprysu. Niektóre mają klasycystyczny parter, pierwsze piętro w stylu tropikalnego gotyku, a wyżej art déco, a nawet szkocki neogotyk. W końcu, gdy projekt został zaakceptowany, do pracy przystępowali murarze i  – presto! – panorama miasta wzbogacała się o kolejny pałac. Tylko że potem dziadek szedł go oglądać i  mówił: „Drzwi są za wąskie. Nie przejdę przez nie, prowadząc żonę rezydenta pod rękę”. Wtedy całą budowlę równano z ziemią i zaczynano prace od nowa. Jeszcze jako starszy człowiek dodawał do swoich pałaców nowe skrzydła, wieżyczki i portyki i choć coraz bardziej się zapożyczał, jego synowie nie śmieli mu się przeciwstawić.

– Czy miał jakiś ulubiony pałac? – Nie wiem, czy był jego ulubionym, ale najdłużej mieszkał w Iram Manzil, tuż za rogiem. Nie był to największy z jego pałaców, ale upodobał go sobie ze względu na wypchanego tygrysa. – Wypchanego tygrysa? – Widzi pan, pasją mojego dziadka, drugą po budowaniu, były polowania na tygrysy, ale sezon trwał tylko przez kilka miesięcy w  roku. Więc na wzgórzu przed Iram Manzil zbudował miniaturowe tory kolejowe, po których spuszczał wypchanego tygrysa na kółkach. Spychano go ze szczytu wzgórza, a  my ustawialiśmy się w  rzędzie i  strzelaliśmy z  dubeltówek: bang! bang! bang! Wszyscy celowaliśmy do tej nieszczęsnej kukły zjeżdżającej coraz szybciej i szybciej, znikającej i wyłaniającej się zza skał. Gdy znalazła się na dole, była cała w strzępach. Biedactwo. A potem wciągano ją z powrotem na górę i cała zabawa zaczynała się od nowa. –  Chyba rozumiem, dlaczego pańskim wnuczkom trochę trudno w  to uwierzyć. –  Myślę, że raczej co innego nie mieści im się w  głowach – kulinarny gust mojego dziadka. – Kulinarny gust? –  Cóż... Fakhr ul-Mulk był człowiekiem niezwykle wybrednym, ale miał słabość do jedzenia. – Lubił sobie dogodzić? –  Wszystko spalał na długich spacerach, jeżdżąc na koniu i  krążąc po indyjskich klubach, ale tak, miał słabość do khana. –  A  więc – zaryzykowałem pytanie – co zwykle stało na stole pańskiego dziadka? –  Nigdy nie zapomnę obiadów Fakhr ul-Mulka – powiedział Mir Moazam. Jego twarz rozpłomieniła się od wspomnień. – Zasiadał pośrodku olbrzymiego stołu – wszystko obserwowali lekarz, lokaj i  pomocnik lokaja – a  sekretarz odczytywał mu fragmenty z  „Hyderabad Bulletin”. Najpierw przynoszono metalowy kufel z  cudownie gęstym kremowym rosołem, potem okonia z  Bombaju – dwa kawałki. Gdy to skończył, dostawał całego kurczaka, tak delikatnego, że rozpadał się przy najlżejszym dotyku. Dopiero gdy go

spałaszował, wnoszono kolejne danie – wybór wyjątkowych mogolskich potraw, osiem rodzajów curry w  srebrnych miseczkach i  wielki półmisek najwspanialszego hajdarabadzkiego kebabu. Mięso wprost rozpływało się w ustach. Nigdzie indziej nie kosztowałem podobnego. Oczywiście zawsze była też góra pilawu, a  wszystko podawano na najlepszej porcelanie ozdobionej monogramami. Gdy skończył, przekazywał półmisek mnie, a  ja nakładałem sobie to, co zostało – w  naszej tradycji to wyróżnienie i  zawsze dziękowałem mu wylewnie. Obowiązywała sztywna etykieta: nie siadaliśmy, dopóki nas o to nie poproszono, i  nie śmieliśmy się odezwać. Dziadek zwracał się do nas pierwszy, a my mu odpowiadaliśmy. – I na tym kończył się obiad? – Ależ skąd. Był jeszcze pudding. Po curry wnoszono słodycze: dwa rodzaje puddingu – gorący i  zimny, a  potem srebrną tacę z  mogolskimi łakociami, do których podawano wielką miskę bitej śmietany. Gdy wszystko zostało zjedzone, dziadek brał fajkę wodną i  pykał ją przez jakiś czas. Potem schodził na dół i grał w bilard. W końcu szedł spać. Do alkowy osłoniętej kurtyną przychodził gawędziarz i  opowiadał historie z  Śahname o  Sohrab i  Rustamie, z  Mahabharaty czy podania dekańskie o  czynach królów z  dynastii Kutb Szachów. Tacy bajarze mogli snuć opowieści bez przerwy przez kilka dni. Przestawali, dopiero gdy po drugiej stronie kurtyny rozległo się chrapanie. – Mir Moazam podniósł wzrok i  znowu powoli pokręcił głową. – Teraz oczywiście nic już z tego nie zostało. I zdaje się, że jestem ostatnią osobą, która pamięta tamten świat. Odchodzimy dość szybko i  po nas nastanie tylko jednostajna monotonia. Ostanie się tylko to, co zapisano w  książkach i pamiętnikach. Ale tak jak moim wnukom – dodał, patrząc mi w oczy – pewnie trudno panu wyobrazić sobie to, o  czym mówię. I  nic dziwnego. Ten świat przestał istnieć już wiele lat przed pana narodzinami.

Nie miałem jednak powodów, by nie wierzyć Mirowi Moazamowi, bo już wcześniej słyszałem równie bajkowe historie o księstwie Hajdarabadu. Dawno temu Iris Portal, leciwa przyjaciółka mojej babki, opowiadała mi, jak pewnego dnia pod koniec lat trzydziestych miała okazję zobaczyć część skarbca nizama,

który trzymano w  otwartych szopach na terenie jednego z  pałaców. Było to w  czasach, gdy jej mąż zarządzał służbą młodszego syna nizama, a  Iris zaprzyjaźniła się z jego żoną, księżniczką Niloufer. Niloufer poprowadziła Iris obok beduińskich strażników, próżnujących i  niekompletnie ubranych, aż do furgonów i  ciężarówek stojących rzędami w głębi szop. Ciężarówki były brudne i zdezelowane, z przebitymi i gnijącymi oponami, ale gdy kobiety odsunęły plandekę, okazało się, że auta wyładowane są klejnotami i  szlachetnymi kamieniami, perłami i  złotymi monetami. Najwyraźniej nizam żył w  strachu przed hinduskim puczem albo wybuchem rewolucji i  trzymał ciężarówki w  pogotowiu, by w  razie potrzeby wywieźć z  kraju część swoich bogactw. Potem jednak porzucił ten plan i  zostawił ciężarówki na pastwę losu. Stały teraz zardzewiałe, niezdolne do jazdy, nadal jednak pełne klejnotów. Strażnicy niespecjalnie starali się ich pilnować – tym, co naprawdę zapewniało im bezpieczeństwo, pomyślała Iris, była aura władcy. Inne opowieści Iris ugruntowały obraz Hajdarabadu jako fantastycznej indyjskiej Rurytanii, gdzie niereformowalna feudalna arystokracja zachowała rokokową etykietę i  gdzie życie toczyło się według niewiarygodnie zawiłych i skomplikowanych reguł precedencji. Nizam, najbogatszy ponoć człowiek na świecie, miał aż tysiąc stu służących – trzydziestu ośmiu odkurzało żyrandole, innych zatrudniano tylko do przygotowywania betelu. Oprócz tego miał trzy oficjalne żony, czterdzieści dwie konkubiny i blisko dwadzieścioro dzieci. – Był kompletnie stuknięty, a jego [główna] żona była skończoną pięknością – powiedziała Iris. – To było jak życie we Francji w przededniu rewolucji. Cała władza znajdowała się w rękach muzułmańskiej szlachty. Szastali pieniędzmi na prawo i  lewo. Byli okropnymi, nieodpowiedzialnymi feudałami, choć potrafili też zachowywać się czarująco i  wyrafinowanie. Wielu z  nich, wychowanych przez angielskie piastunki, chodziło do angielskich szkół i  studiowało na angielskich uniwersytetach. Zabierali nas na polowania – na bekasy i  przepiórki. Po drodze cały czas perorowali o  swoich podróżach do Anglii, Cannes i  Paryża, choć pod wieloma względami w  Hajdarabadzie nadal panowało mogolskie średniowiecze i  wioski, które mijaliśmy, często były na skraju nędzy. Poczucie, że cała ta wielka barokowa konstrukcja lada moment runie, było nieodparte.

Wszystkie niewiarygodne opowieści Iris w  najdrobniejszym szczególe znajdują potwierdzenie w  większości rzetelnych opracowań historycznych. Nizam, generał major sir Osman Ali Khan, naprawdę posiadał największy majątek na świecie – jedno z ówczesnych źródeł szacowało go na co najmniej sto milionów funtów w złotym i srebrnym bilonie i czterysta milionów funtów w  klejnotach, z  których wiele pochodziło z  jego własnych kopalni w  Golkondzie – tych samych, z  których wydobyto Koh-i-Noor i  legendarny (dziś zaginiony) siedemsetosiemdziesięciosiedmiokaratowy Wielki Diament Mogołów, największy, jaki dotąd znaleziono. Nizam był też księciem najwyższej rangi w  całych Indiach, jedynym uhonorowanym tytułem „Jego Arcywysokość”, i przez większą część pierwszej połowy dwudziestego wieku rządził państwem niemal dorównującym wielkością Włochom – obszarem ponad dwustu tysięcy kilometrów kwadratowych płaskowyżu dekańskiego – jako monarcha absolutny, odpowiadający (przynajmniej w  sprawach wewnętrznych) tylko przed sobą. Najznakomitsi arystokraci, zwani pa-e gah, byli bogatsi niż większość maharadżów i każdy z nich miał własny dwór, własny wyjątkowy pałac – albo kilka – i  prywatną armię w  liczbie trzech czy czterech tysięcy żołnierzy. Hajdarabad mimo okrutnych nierówności społecznych nie był krajem biednym – w  ostatnim roku istnienia, od 1947 do 1948, jego wpływy i  wydatki były porównywalne z  przychodami i  rozchodami Belgii i  przekraczały wyniki dwudziestu krajów należących do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Co więcej, o ile się zorientowałem z lektur, nizam chyba rzeczywiście był tak ekscentryczny, jak przedstawiła go Iris. Podczas gdy większość indyjskich maharadżów nosiła wspaniałe stroje i klejnoty wielkości strusiego jaja, nizam – jeśli wierzyć jednemu z  brytyjskich rezydentów – przypominał „zasapanego starego urzędnika, którego z  litości nie wyrzuca się z  pracy”. Całe życie nosił ten sam utytłany fez, wymięte pyjama i  znoszone śerwani, a  pod jego koniec zaczął nawet samodzielnie dziergać sobie skarpety. Gdy zmarł w  roku 1967, „The Times” opisał go jako „niechlujnego staruszka, który szurając i powłócząc nogami, człapał przez swoją krainę marzeń”, i  przypomniał jego hobby: „zażywanie opium, pisanie wierszy po persku i – cóż za wspaniały szczególik – oglądanie chirurgów przy pracy”.

A  mimo to pod rządami nizama Hajdarabad wyrósł na ważny ośrodek kulturalny i  naukowy. Gdy w  1856 roku Brytyjczycy zajęli Lucknow, Hajdarabad pozostał ostatnim przyczółkiem kultury indo-islamskiej i  wizytówką cywilizacji dekańskiej, będącej pod wpływem wielopokoleniowej spuścizny krzyżujących się tradycji kutbów szachijskich, widźajanagarskich, mogolskich, kakatijskich, środkowoazjatyckich i  irańskich. Na tamtejszym Uniwersytecie Osmania po raz pierwszy w kraju nauczano rdzennych języków Indii i pod wzgledem edukacji Hajdarabad wiódł prym. Na początku XX wieku był najważniejszym ośrodkiem literatury urdu na całym subkontynencie, a  tutejsza ludność wykształciła własne szczególne, często niezwykle wyrafinowane maniery, zwyczaje, język, muzykę, literaturę, kuchnię i  ubiór. Stolica słynęła z pałaców niemających sobie równych w całej Azji Południowej. Czasem trudno w  to uwierzyć, gdy przejeżdża się dzisiaj przez Hajdarabad. Mimo że po upływie pięćdziesięciu lat miasto nadal jest stosunkowo bogate – na pewno nie przypomina wielkomiejskiej agonii w  wydaniu współczesnego Lucknow – to niespecjalnie atrakcyjne – pospolite, brzydkie, zanieczyszczone, usiane biurowcami z  lat siedemdziesiątych i  pełnymi zgiełku centrami handlowymi: Darshan Automobiles i Dervish Home Needs oraz Jai Hind Cycle Store czy Posh Tailors: Ladies and Gents a  Specialty. Ogołocono je z  drzew i  porzucono wszelkie próby znalezienia jakichkolwiek sensownych rozwiązań urbanistycznych. Wszędzie jak grzyby po deszczu powyrastały nowe budynki, często wznoszone na miejscu dawnych bazarów muzułmańsko-indyjskich i  gmachów kolonialnych. Tylko stosy zwalonych kolumn świadczą o  tym, co kiedyś mieściło się tam, gdzie teraz rozpycha się „Dżinsowy Raj” albo pizzeria. Na starszych bazarach nadal stoją wielkie łuki bram dawnych hajdarabadzkich haweli, tylko że już donikąd nie prowadzą, nie licząc przerwanej mozaiki fundamentów i  rumowiska betonu. Pałace arystokratów wyburzono albo przejął je rząd – stoją teraz zaniedbane lub przekształcone na biura, tak że nie sposób ich rozpoznać. Gdy jednak spojrzy się uważniej, odkryje się małe wysepki starego świata, często poza typowym rewirem zwiedzających. Jednym z takich miejsc jest pałac Falaknuma. Ten olbrzymi i wspaniały kompleks klasycystycznych białych willi wznoszących się ponad miastem na własnym akropolu to dawna główna rezydencja szóstego nizama, ojca Osmana Ali Khana. Dziś jest przedmiotem

gorzkiego sporu prowadzonego na drodze prawnej między grupą Taj, która chciałaby zamienić go w hotel, a ostatnim wnukiem nizama, który mieszka na farmie owiec w  Australii i utrzymuje, że nigdy nie wyzbył się nieruchomości. W  oczekiwaniu na decyzję sądu pałac stoi opustoszały, zamknięty na trzy spusty i popada w ruinę. Gdy przetrze się szybę i zajrzy do środka, w rogach sufitu widać pajęczyny wielkości prześcieradła. Na parkiecie stoją szkielety ogromnych wiktoriańskich sof i foteli z perkalem doszczętnie zjedzonym przez białe mrówki, tak że zostały tylko drewniane rusztowania, sprężyny i  resztki bebechów. Imperialne biurka, tak wielkie, że można by na nich grać w bilard, stoją na gnijących czerwonych dywanach upstrzonych wielkimi dziurami, jakby żerował na nich jakiś straszny przerośnięty supermól. Na jednej ścianie wisi gigantyczny portret królowej Marii, na drugiej dziwna wyblakła wiktoriańska fantazja na temat Ryszarda Lwie Serce na blankach Akki. W  głębi ciągną się długie mroczne korytarze, prowadzące do niewidocznych wewnętrznych dziedzińców i zenan – kilometry klasycystycznych arkad i melancholijnych wybrzuszonych fasad, teraz całkiem opustoszałych, jeśli nie liczyć pary samotnych ćaukidarów przechadzających się leniwie ze swoimi lathi i  gwizdkami. Na zewnątrz rozpościerają się akry porośniętej krzakami równiny – kiedyś zapewne zasłanej zieloną murawą – gdzieniegdzie usianej kiczowatymi posągami nagich amorków, wyschniętymi fontannami, gigantycznymi lampami oliwnymi i  obłażącymi z  farby masztami powyginanymi pod absurdalnym kątem. To, że taka baśniowa ekstrawagancja była nieodłączną częścią kultury Hajdarabadu, potwierdzają średniowieczne grobowce dynastii Kutb Szachów, stojące na wschód od Falaknumy. Są to cudownie wybujałe i  strojne pomniki z  XV i  XVI wieku, zwieńczone nieproporcjonalnie wielkimi kopułami, jakby ktoś próbował na owocu figi postawić melon. Ponad kopułami wznosi się wśród skał fort Golkonda, niewyczerpane źródło diamentów, dzięki którym władcom Hajdarabadu nigdy nie groziła bieda. Po wejściu za mury mija się rząd haremów, basenów, pawilonów i ogrodów – świat rodem z kart Księgi tysiąca i  jednej nocy. Gdy w  1642 roku Golkondę odwiedził francuski jubiler Jean Baptiste Tavernier, zastał społeczeństwo tak zdegenerowane, jak wskazywałaby na to stworzona przez nie architektura. Zanotował, że w  mieście działa ponad

dwadzieścia tysięcy rejestrowanych kurtyzan, które co piątek, na wyznaczonych dyżurach, tańczą przed królem. Ta romantyczna dworska atmosfera odurzyła nawet zwykle trzeźwo myślących Brytyjczyków, którzy pojawili się w  Hajdarabadzie pod koniec osiemnastego stulecia. Miejsce to stało się sceną jednego z  najburzliwszych romansów anglo-indyjskich, jakie narodziły się podczas trzystuletnich wzajemnych relacji między tymi dwoma narodami. Budynek będący dawną siedzibą Rezydencji Brytyjskiej, obecnie Uniwersytet Żeński [University College for Women], jest imponującą palladiańską willą ukrytą w  wielkim, otoczonym murem ogrodzie na południu miasta. Pod olbrzymim frontonem z  kolumnadą spoczywa na wyciągniętych łapach para kamiennych lwów spoglądających na szeroki las eukaliptusów, drzew chlebowych i  kazuaryn – Kompania Wschodnioindyjska w  całej swej okazałości i  majestacie. Jednak zarośla na tyłach gmachu kryją niespodzianki. Kompleks został zbudowany przez podpułkownika Jamesa Achillesa Kirkpatricka, rezydenta brytyjskiego rządu w latach 1797–1805. Kirkpatrick był niezwykle pomysłowym i  życzliwym człowiekiem, a  miłość i  szacunek dla mieszkańców Hajdarabadu okazywał między innymi, nosząc tradycyjny hajdarabadzki strój i  przyjmując tutejszy styl życia. Niedługo po przyjeździe zakochał się w  Khair-un-Nissie („Doskonała pośród kobiet”), wnuczce siostry diwana Hajdarabadu. Poślubił ją w  1800 roku zgodnie z  prawem muzułmańskim. Wywołało to wielkie poruszenie w  Londynie, gdzie zaczęto snuć domysły – zapewne słuszne – że Kirkpatrick przeszedł na islam. Sugerował to raport Mountstuarta Elphinstone’a, w  którym czytamy, że Kirkpatrick niebezpiecznie zasymilował się z otoczeniem:   Major Kirkpatrick jest przystojnym mężczyzną [...], ale nosi wąsy na indyjską modłę; włosy przycięte ma króciutko, a palce barwi sobie henną, choć pod wszystkimi innymi względami zachowuje się jak Anglik [...]. [Na durbarze u nizama] prezentuje się imponująco. Ma kilka słoni i godny dostojnika państwowego palankin, konie, proporce, długie piki i chwosty. Towarzyszą mu dwie kompanie piechoty i  oddział kawalerii [...]. Major Kirkpatrick zachowuje się jak tubylec, demonstrując przy tym wielką ogładę.

 

W ogrodzie na tyłach rezydencji znalazłem zniszczony dowód miłości, jaką Kirkpatrick darzył żonę. Ponieważ Khair-un-Nissa przez całe życie ściśle przestrzegała parda i  mieszkała w  osobnym bibi ghar mieszczącym się na skraju ogrodu Kirkpatricka, nie mogła spacerować po wspaniałej rezydencji wybudowanej przez męża i podziwiać piękna portyków. Rezydent skonstruował więc dla niej miniaturowy stiukowy model nowego pałacu, żeby dać jej wyobrażenie o  tym, czego nigdy nie ujrzy na własne oczy. Model przetrwał w stanie nienaruszonym do lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy to przywaliło go drzewo i  zmiażdżyło prawe skrzydło. Pozostałości lewego skrzydła i  centralnego bloku leżą teraz pod kawałem zardzewiałego żelaza, w  pobliżu ruin mogolskiego bibi ghar, ukrytego w dżungli pnączy i winorośli, w miejscu nadal nazywanym Ogrodem Begam. Tak jak w Delhi i Lucknow, w Hajdarabadzie wyrafinowana arystokratyczna kultura przesączyła się na ulice. – W innych miastach mówią, że jesteśmy leniwi – powiedział sprzedawca na bazarze – że zachowujemy się jak mali nizamowie. Zarzucają nam, że powoli pracujemy, powoli jemy, powoli się budzimy, że wszystko robimy powoli. Wielu sklepikarzy z  Hajdarabadu otwiera swoje kramy dopiero o  jedenastej. Lubimy nasz nieśpieszny rytm życia, pozwalamy sobie na długie wakacje, a do pracy wracamy tylko wtedy, gdy kieszenie zaczynają świecić pustkami. Inną pozostałością po kulturze arystokracji przejętą przez ulice jest zamiłowanie do magii i  czarów. Na Lad Bazaar, nieopodal Ćar Minar, reprezentacyjnym centrum miasta, znalazłem sklepik, w  którym sprzedawano wyłącznie amulety i talizmany. –  Za nizama hajdarabadzcy książęta zawsze zatrudniali murszada, żeby rzucał na wrogów klątwy – powiedział Ali Mohammed, właściciel sklepu. – Hajdarabad słynie z  magii. Wszyscy szafują zaklęciami. Przychodzą tutaj po ochronę. Ali oprowadził mnie po sklepie – srebrne ta’wiz pobłogosławione przez słynnych sufich, specjalne kwiatowe olejki odwracające zły urok, gwoździe w kształcie kobry chroniące przed ugryzieniem węży, a w kącie stos ciernistych gałązek powiązanych w bukieciki. – To babul. Jak powiesi się go na bramie razem z limonką i zielonym chilli, ochroni przed złymi urokami.

– Naprawdę pan wierzy, że to działa? – spytałem. –  Oczywiście – odparł Ali. – Na własne oczy widziałem. Hajdarabadzcy murszadzi mają wielką moc. Potrafią zabić człowieka samym spojrzeniem.

– Czary? O tak. Tych tu nigdy nie brakowało – oznajmiła Begam Mehrunissa, żona Mira Moazama, gdy po południu opowiedziałem jej o  rozmowie, którą odbyłem na bazarze. – To, co mówił ten sprzedawca, to święta prawda. Gdy rządził nizam, irlandzki nadkomisarz stworzył cały wydział do zwalczania bhaha mati [czarnej magii] i egzorcyzmów. O tak, mnóstwo było takich historii. – Pamięta pani jakieś? – spytałem. – Oczywiście – odparła. – Doskonale pamiętam najpotężniejszego murszada w Hajdarabadzie. Dobrze go poznałam. Ale oczywiście skończył tragicznie. – Jak go pani poznała? –  W  letnie wieczory kobiety z  mojej rodziny lubiły spacerować w  jednym z mogolskich ogrodów. Pewnego razu po spacerze moja ciotka zaczęła się trząść i zachowywać bardzo dziwnie. Mało tego, dokądkolwiek poszła, rozsiewała za sobą różaną woń. Na szczęście babka szybko pojęła, co się stało, i  wiedziała, jakie kroki podjąć. Wezwała murszada, który przeprowadził z  ciotką szczegółowy wywiad. Ta nagle odezwała się męskim głosem: „Jestem dżinem z  różanego ogrodu i  zakochałem się w  tej kobiecie”. Murszad odprawił egzorcyzmy i wygnał dżina. Od tej pory był w domu regularnym gościem. – Jak wyglądał? – spytałem. –  Och, to był dziwny mężczyzna o  bardzo ciemnej karnacji. Nosił czarną kamizelkę i  białe kurta. Nie chodził prosto, tylko kołysał się z  boku na bok. Ludzie mówili, że jest kalandar, głupcem bożym, że ma z Bogiem bardzo bliski kontakt. Na pewno potrafił czynić drobne cuda. Część z  nich widziałam na własne oczy. – Widziała pani jego cuda? – I to nie raz. A raczej nie jego, tylko jego dżina. – Miał własnego dżina?

– Zgadza się. Żeby podporządkować sobie dżina i zrobić z niego sługę, trzeba przez czterdzieści dni pościć. Niewielu się to udaje. Ale murszad wytrzymał próbę i dżin obdarzył go wielkimi mocami. Dzieci mówiły na niego Misri Walla Pir [„Święty mąż od cukierków”]. Biegały za nim, krzycząc: „Pir Sahib, daj nam cukru”. A on schylał się, podnosił grudkę błota i ciskał nią. Ta w powietrzu zamieniała się w  cukier! Naprawdę. Sama go kosztowałam. Był pyszny – czyściutki i biały, bez piasku i kamieni. Moja mama bardzo się rozzłościła, gdy się przyznałam, że zjadłam trochę tego cukru, i  powiedziała, że w  brzuchu znowu zamieni mi się w  błoto albo kamień. Ale nic mi się nie stało i  nigdy potem też mi nie zaszkodził. – A więc kilka razy widziała pani, jak murszad zamienia błoto w cukier? –  To była jego ulubiona sztuczka. My, nygusy, chodziliśmy za nim i szpiegowaliśmy go. Był jak dziecko. Śmiał się i mówił sam do siebie. Czasami widywano go, jak przemawiał do ściany, ale gdy podeszło się bliżej, okazywało się, że to ściana zwraca się do niego. Siadywałam obok, żeby zobaczyć, czy pir sam nie wydaje tych odgłosów, ale to nie on. To jego dżin, Mowakhal, mu odpowiadał. Czasami czytał Koran, a  dżin poprawiał jego błędy. Innymi razy pir sięgał ręką i  znikąd wyjmował łakocie, którymi karmił krowy. Razu pewnego siedzieliśmy na werandzie, patrząc na idącą ulicą kobietę z  wielkim koszem owoców na głowie. Z naprzeciwka nadszedł Pir Sahib. Zawołałam do niego w żartach: „Pir Sahib, daj mi jeden z tych owoców!”. I w mgnieniu oka ten olbrzymi koszyk sfrunął z  głowy kobiety i  wylądował mi na kolanach! Kobieta znała sztuczki pira, więc tylko się uśmiechnęła i  powiedziała: „Pir Sahib, oddaj, proszę”. Wzięłam banan, a Pir Sahib odesłał kosz na miejsce. Był to najsłodszy owoc, jaki jadłam w życiu. Moja koleżanka poprosiła kiedyś Misri Wallę Pira o  pilaw. Pir Sahib odparł: „Jestem ubogim człowiekiem. Skąd miałbym wziąć pilaw?”. Ale nie przestawała nalegać, więc w końcu przywołał swojego dżina: Idhar ao Mowakhal! [„Przybądź tu, Mowakhal!”]. Dosłownie kilka sekund później zjawił się przed nią pyszny pilaw. Innym razem chory człowiek poprosił pira o  winogrona. Było to poza sezonem i  w  całym Hajdarabadzie nie uświadczyło się winogron, ale dżin i  tak je przyniósł. – Begam zamilkła na chwilę i podniosła wzrok, chyba po to, żeby sprawdzić, czy ukradkiem nie śmieję się z  jej wspomnień. – Może pan mi wierzyć albo nie. Widziałam to na własne oczy.

– Mówiła pani, że pir skończył tragicznie... – powiedziałem. –  Dżin go opuścił i  pir stracił wszystkie swoje moce – odparła. – Zmarł w wielkiej biedzie. – Co się stało? –  Nigdy więcej nie widziałam pira po tym, jak opuścił go Mowakhal. Ale wiele lat później, gdzieś w  tysiąc dziewięćset siedemdziesiątym dziewiątym – doszły mnie słuchy, że pewnego dnia przyszedł do niego jakiś biedak i skarżył się, że nigdy w  życiu nie widział diamentu. Ponoć wtedy Misri Walla Pir przywołał Mowakhala i wysłał go po diamentowy naszyjnik królowej Mysore. Naszyjnik natychmiast się zmaterializował, a  pir dał go żebrakowi do obejrzenia. Ale mężczyzna miał ręce poplamione krwią i  zabrudził klejnoty. Mowakhal odmówił zaniesienia naszyjnika z powrotem. Żaden dżin nie dotknie niczego, na czym jest krew. Pir się wściekł, bo nie chciał zostać oskarżony o kradzież naszyjnika, i zaczął wymyślać dżinowi. Ten znikł i nigdy więcej nie powrócił. Pir zaniósł naszyjnik na policję i opowiedział posterunkowemu, co się wydarzyło. Ale oczywiście nikt mu nie uwierzył. Gdy poproszono go, by udowodnił, że ma na swych usługach dżina, nie mógł tego zrobić, bo Mowakhal go opuścił. Policja biła go i  pytała, komu ukradł naszyjnik i  co jeszcze sobie przywłaszczył. W  końcu wypuszczono go na wolność, ale pir bardzo się rozchorował. Jego stan pogarszał się z  dnia na dzień. W  końcu zmarł w  osamotnieniu, bez grosza przy duszy, i  pochowano go w  anonimowym grobie. W  trakcie naszej rozmowy Mir Moazam wyszedł do nas z  gabinetu, w którym w pocie czoła przygotowywał swój wykład. –  Teraz pan rozumie, co miałem na myśli? – powiedział, gdy jego żona skończyła opowieść. – Świat, w którym dorastaliśmy, to była inna epoka. – Czy miał pan wtedy świadomość, że to wszystko przeminie? – spytałem. –  Do pewnego stopnia tak. Patrząc na to po latach, mam wrażenie, że Hajdarabad mojego dzieciństwa przechodził okres wspaniałego zmierzchu. Ale wtedy oczywiście myślałem, że zostanie taki na zawsze. Dopiero gdy dorosłem, zdałem sobie sprawę, że ten świat nie przetrwa, że kres jest już blisko. Czuło sie jego rychłe nadejście. Mir Moazam usiadł w bujanym fotelu obok żony i oparł brodę na dłoni.

–  Widzi pan – podjął – pochodzę z  mogolskiej szlachty. I, co oczywiste, w  pewnym sensie czułem lojalność wobec tamtego świata. Nie byłem jednak ślepy na wady nizama. Będąc studentem Uniwersytetu Madraskiego, słyszałem żarliwe przemowy Gandhiego, Nehru i  przywódców Kongresu i  zrozumiałem, że stary ład nie przetrwa. Miałem poważny dylemat, bo widziałem dwie strony medalu. Myślę, że gdy Brytyjczycy przygotowywali się do opuszczenia Indii, nizam powinien był podjąć negocjacje z  Nehru. Być może udałoby mu się zawrzeć sensowne porozumienie i  utrzymać częściową autonomię. W  ten sposób uniknęłoby się rozlewu krwi. W  roku tysiąc dziewięćset czterdziestym siódmym panował tu już chaos – ruch Razakara [w  większości muzułmański] organizował ataki na zwolenników Kongresu, agents provocateurs palili stacje kolejowe i plądrowali skarbce dystryktu. Nizam nie rozumiał, że to Brytyjczycy utrzymywali go przy władzy i  że wraz z  ich odejściem nadszedł jego koniec. Ciągnęły się toczone bez przekonania negocjacje, aż w końcu nizam postanowił ogłosić niezależność. Było to czyste szaleństwo. Pod względem prawnym i konstytucyjnym miał taką możliwość, ale było to w zasadzie niewykonalne. – Mir Moazam pokręcił głową. – Żył w świecie rojeń – powiedział. – Oczywiście zdawałem sobie z  tego sprawę. Ale gdy przyszedł kryzys, uznałem, że jestem winien nizamowi lojalność. Wszak wszyscy moi przodkowie przez dwa stulecia z pełnym oddaniem służyli tronowi. Nie mogłem tak po prostu uciec z tonącego statku. Musiałem wypełnić swój obowiązek. Do tej pory nie pytałem go o  inwazję armii indyjskiej na Hajdarabad (1948 rok), znaną później pod kryptonimem Operacja Polo i  określaną we współczesnej historiografii nacjonalistycznej jako Akcja Policyjna, jakby chodziło o  kilka mandatów za niewłaściwe parkowanie. Trzymałem się z  dala od tej kwestii, bo nasi wspólni znajomi ostrzegali mnie, że inwazja była wyjątkowo trudnym i bolesnym okresem w życiu Mir Moazama, którego wtedy na podstawie fałszywych zarzutów aresztowano i  wsadzono do więzienia. Uniewinniono go dopiero po kilku latach. Ale to sam Mir Moazam poruszył ten temat. – Po studiach wstąpiłem do hajdarabadzkiej służby cywilnej i los zrządził, że trzynastego września tysiąc dziewięćset czterdziestego ósmego roku, gdy armia indyjska w  końcu przekroczyła granicę z  Hajdarabadem, byłem poborcą [naczelnikiem dystryktu] zarządzającym regionem, na który przyszła z południa

główna ofensywa. Nie mieliśmy czołgów ani samolotów i  praktycznie żadnej artylerii. Nic. Tylko kupę starych strzelb kalibru .303. I  to nimi kazano nam odpierać atak armii indyjskiej. O poranku w dniu ataku pierwsze strzały zastały mnie przy goleniu. Mieliśmy kilka plutonów straży obywatelskiej, więc rozstawiliśmy je wzdłuż brzegów rzeki Musi, naprzeciw jednostek zmechanizowanych armii indyjskiej z  czołgami, pojazdami opancerzonymi i  armatami polowymi. Po chwili strzelali już do nas jak do kaczek. Zamierzaliśmy wysadzić most, ale okazało się, że żołnierzom brak odpowiedniego sprzętu. Jako naczelnik dystryktu siedziałem z  brygadierem w  służbowym samochodzie, próbując ustalić plan działania, gdy zaczęły nas ostrzeliwać indyjskie siły powietrzne. Szyby w samochodzie popękały. Leżałem płasko na brzuchu, a nad głową latały nam pociski. W końcu schroniliśmy się pod arkadą mostu, który mieliśmy wysadzić. Reszta oddziału próbowała się schować w  kępkach drzew rosnących przy rzece. Udało nam się uciec przez ogień ostrzału i bombardowania, a potem po prostu się wycofaliśmy. Cały opór był kompletnie absurdalny. Na wszystkich frontach trwały ciężkie bombardowania – bomby spadały dosłownie wszędzie. A  w  całym Hajdarabadzie nie było ani jednego działa przeciwlotniczego. Nazajutrz, gdy jechałem jeepem, wycofując się z  armią do Hajdarabadu, autobus, który wyprzedziliśmy, został trafiony z  samolotu. Musiałem się ukryć na polu ryżu. Udało nam się ich na trochę zatrzymać, otwierając śluzy i  zalewając drogi wodą, ale zyskaliśmy tylko kilka godzin. Gdy [w 1687] Aurangzeb zaatakował Golkondę, wojska hajdarabadzkie stawiały opór Mogołom przez siedem czy osiem miesięcy. Nam udało się zatrzymać armię tylko na cztery dni. To była kompletna porażka. Słowa Mira Moazama potwierdzała skala strat ludzkich po stronie indyjskiej – siedmiu zabitych i dziewięciu rannych, z czego jeden potem zmarł. Po stronie Hajdarabadu według szacunków życie straciły sześćset trzydzieści dwie osoby. –  Jak się zachowywała armia indyjska po wejściu do Hajdarabadu? – spytałem. – Gdy na jakiś kraj napada wraża armia – czy to Aleksandra Wielkiego, czy Timura, Hitlera czy Mussoliniego, wiadomo, co robi po zajęciu miast. Oficerom trudno upilnować żołnierzy. Nie potrafię powiedzieć, ile było ofiar zabójstw

i  gwałtów, ale widziałem mnóstwo trupów. W  całym stanie wyrównywano zadawnione rachunki. Zorientowałem się potem, że dostępne są nieoficjalne szacunki liczby zabitych w  następstwie Akcji Policyjnej. Gdy informacje o  potwornościach zaczęły docierać do Delhi, Nehru „prywatnymi kanałami” zlecił sporządzenie sprawozdania komisji wysłużonych kongresmanów, składającej się z  dwóch muzułmanów z  Hajdarabadu, liderów opozycji przeciwko rządom nizama, i przewodniczącego im hindusa, pandita Sundaralala. Zespół objechał cały stan i  w  styczniu 1949  złożył raport na ręce Nehru i  Sardara Patela. Jego ustaleń nigdy nie opublikowano, najprawdopodobniej dlatego, że poczynania armii indyjskiej przedstawiał w  bardzo krytycznym świetle. Dopiero niedawno jego część, przeszmuglowana z  Indii, ujrzała światło dzienne i  ukazała się w Ameryce w mało znanym zbiorze prac naukowych pod tytułem: Hyderabad: After the Fall. Raport zatytułowany „O  masakrach, gwałtach, zniszczeniach i  grabieniu mienia po Operacji Polo w  stanie Hajdarabad” to przygnębiająca lektura. W  wiosce za wioską skrupulatnie i  oschle kataloguje przypadki zabójstw i  zbiorowych gwałtów, popełnianych przez wojsko i  miejscowych hinduskich chuliganów po tym, jak muzułmanie zostali rozbrojeni przez armię. Krótki fragment, wybrany losowo, daje pojęcie o wymowie całości:   Gandźoti Pajga, dystrykt Osmanabad Jest tu 500 domów należących do muzułmanów. Dwustu muzułmanów zostało zamordowanych przez gundów. Wojsko odebrało wszystkim broń. Gundowie zaczęli masakrę na bezbronnych muzułmanach. Wojsko gwałciło muzułmanki. Zeznania Pashy Bi, zamieszkałej w  Gandźoti: W  Gandźoti kłopoty zaczęły się po wejściu oddziałów. Zgwałcono tu wszystkie młode muzułmańskie kobiety. Pięć córek Osamy Sahiba i sześć Qaziego. Córkę Ismaila Sahiba Sawdagara gwałcono w  domu Saiba Chamara przez tydzień. Co tydzień przyjeżdżali żołnierze i  po całonocnych gwałtach młode dziewczyny nad ranem odsyłano do domów...

  I  tak dalej, strona po stronie. Według szacunków raportu, ogółem zamordowano dwieście tysięcy hajdarabadzkich muzułmanów, co – jeśli dane są

prawdziwe – oznaczałoby, że pokłosie Akcji Policyjnej było krwawą łaźnią porównywalną do tych, jakie dokonały się w Pendżabie podczas podziału Indii. Nawet jeśli uzna się, że liczba dwustu tysięcy jest zawyżona, to ogrom rozlewu krwi był zastraszający. Choć oficjalnie Nehru bagatelizował sytuację w  Hajdarabadzie, mówiąc przedstawicielowi Indii w  Organizacji Narodów Zjednoczonych, że po tym, jak urzędnicy nizama porzucili swoje stanowiska, miały miejsce „zamieszki, w których hindusi wzięli odwet za to, co wycierpieli z rąk Razakarów”, to prywatnie był przerażony sytuacją. Dowodzi tego notatka, którą 26 listopada 1948 roku wysłał do Sardara Patela. Napisał w niej, że dostał meldunki na temat zabójstw muzułmanów tak masowych, że „przekracza to wyobraźnię”, i grabienia muzułmańskich majątków na „zastraszającą skalę”, co tylko potwierdza wymowę raportu pandita Sundaralala. Spytałem Mira Moazama, co się z  nim działo w  czasie anarchii, która się rozpętała. –  Kilku oficerów zawieszonych przez nowy rząd wyjechało do Pakistanu – odparł. – Dla mnie też załatwiono wyjazd, bo było jasne, że mnie aresztują. Ale mój ojciec powiedział: „Stań przed plutonem egzekucyjnym. Wydziedziczę cię i wyrzeknę się ciebie, jeśli uciekniesz ze swojego stanowiska”. Zostałem więc. Po farsie, jaką był proces, na którym zeznawali przekupieni świadkowie, skazano mnie na śmierć. Z okna celi widziałem stryczek. Mir Moazam opisał swoją udrękę bez ogródek, prawie nie okazując emocji i żalu. –  Nieco później w  tym samym roku zmniejszono mi karę na dożywocie – powiedział cicho. – Trzy lata spędziłem w  karcerze, zanim po rozpatrzeniu apelacji w  Sądzie Najwyższym zostałem uniewinniony. Inni oficerowie mieli mniej szczęścia. Wielu wrobiono, stawiając im sfingowane zarzuty. Część musiała uciekać do Pakistanu, choć z  całego serca pragnęli zostać w  Hajdarabadzie. Niewielu udało się zachować posadę. Część wyrzucono, innych zdegradowano, jeszcze innych wsadzono za kratki. Gdy po wyjściu na wolność zobaczyłem, co się dzieje, postanowiłem wyjechać do Londynu. Tam moi angielscy przyjaciele i  dawni koledzy ze służby cywilnej pomogli mi znaleźć pracę w  UNESCO i  przez kolejne trzydzieści czy czterdzieści lat większość czasu spędziłem w Paryżu albo w Libii i Afganistanie, gdzie byłem szefem misji.

–  Po powrocie na pewno był pan zaskoczonony zmianami... – zasugerowałem. – Prawie nie poznaję tego miejsca – potwierdził Mir Moazam. – Wróciłem tu z  przyjacielem, dyrektorem francuskiego banku. Całą drogę opowiadałem mu o cudach Hajdarabadu, a zwłaszcza o gmachu Pałacu Miejskiego. Mówiłem mu o  Błękitnym Pałacu, Zielonym Pałacu i  najpiękniejszym ze wszystkich – Perłowym. Od razu poszliśmy je zobaczyć. Kazałem ćaukidarowi otworzyć bramy. W środku zastaliśmy klepisko – wszystko zrównano z ziemią. Nie było tam nic poza kilkoma kozami. Nigdy nie zapomnę, jaki czułem się upokorzony, gdy próbowałem wytłumaczyć swojemu towarzyszowi, co się stało. Wkrótce przekonałem się, że na Pałacu Miejskim się nie kończy – zniknęły prawie wszystkie wspaniałe budowle. Wyburzono nawet King Kothi [pałac nizama], a  przynajmniej jego większą część. Pozostało jedno skrzydło, w  którym urządzono szpital. – Czy rząd skonfiskował wszystkie te nieruchomości? – Niezupełnie. Ale po Akcji Policyjnej arystokraci utracili swój status i cały dochód, więc zmuszeni byli wszystko sprzedać – ziemię, domy, nawet drzwi i okna. Nie mieli zielonego pojęcia o interesach. Wyprzedanie odziedziczonych majątków było jedynym sposobem, by jakoś związać koniec z  końcem. – Staruszek z  niedowierzaniem pokręcił głową. – Nikt nie myślał o  tym, by cokolwiek ochronić – powiedział. – Sprzedali swoje dziedzictwo, by przeżyć. Teraz w  zasadzie nic z  niego nie zostało – wszędzie stoją te zakurzone wieżowce. Na przykład przed pałacem Salara Dźanga był kiedyś ogród porównywalny z Tuileries. Nigdy nie zapomnę jego cienistych alejek i starych drzew, miękkich zielonych trawników i  klombów z  bujnymi kwiatami. Znajdowała sie tam ośmiokątna fontanna, tak wielka, że można było ją opłynąć łódką. Teraz mieści się zaśmiecony parking ciężarówek. Tyle zostało zaprzepaszczone i to zupełnie niepotrzebnie, przez zwykłą bezmyślność. Spytałem Mira Moazama, co się stało z jego rodziną. –  Po Akcji Policyjnej moja rodzina po prostu się rozpadła – odparł. – Niektórzy moi bliscy wyjechali nad Zatokę Perską, inni do Francji, Zjednoczonego Królestwa albo Stanów Zjednoczonych. Jesteśmy teraz rozproszeni po całym świecie, a  Iram Manzil [ostatni pałac zbudowany przez

Fakhr ul-Mulka] przeznaczono na siedzibę rządu. Jest tuż za rogiem, ale trudno go rozpoznać. Dla mnie to symbol wszystkiego, co stało się z tym miastem. – Pokaże mi go pan? – zaryzykowałem prośbę. – Dlaczego nie... – zgodził się Mir Moazam. Staruszek wstał i sięgnął po laskę. Dwie minuty później szliśmy już między nowymi osiedlami mieszkalnymi, które mnożyły się teraz w Hajdarabadzie. – Gdy byłem chłopcem, wszystko to należało do mojego dziadka – westchnął Mir Moazam. – W  tamtych czasach Iram Manzil leżał daleko poza granicami miasta, pięćset akrów doskonale utrzymanej ziemi. Tam gdzie te domy, ciągnęło się pole golfowe dziadka. Widzi pan te budy? Tam było boisko do polo. A ten bajzel w  głębi? Rosły tam zagajniki drzew pomarańczowych. Teraz nie da się sobie tego nawet wyobrazić. Skręciliśmy, zeszliśmy na dół po zboczu i zatrzymaliśmy się przed rozległym kompleksem biurowców. Tabliczka wisząca na bramie obwieszczała:   Rząd Indii Biuro Głównego Inżyniera   – To było tutaj – powiedział Mir Moazam. – Nie do rozpoznania. Powiodłem wzrokiem za jego ręką. Między budami, przybudówkami i betonowymi wychodkami doczepionymi do głównego budynku niczym pąkle do ostrygi dostrzegłem zarys czegoś, co kiedyś było imponującym pałacem. Przed centralnym portykiem zrobiono jednak garaże, zaburzając symetrię fasady. Tynk się łuszczył, a  z  każdego łukowego okna zwisały klimatyzatory. Nad całym kompleksem unosiła się aura zaniedbania, prawie całkowicie maskując wspaniałość pierwotnego zamysłu. –  Kiedyś wjeżdżało się tu przez bramę z  dwupiętrowymi wieżami – opowiadał Mir Moazam. – Był też trębacz, który obwieszczał przybycie gościa. Nazywał się Joseph i co rano wygrywał pobudkę, a o zachodzie sygnał na ciszę nocną. Ale wieżę zburzono dawno temu. Tam gdzie ten paskudny garaż, było kiedyś boisko do tenisa, a za nim francuskie ogrody z grającymi fontannami. Po drugiej stronie, w  dole, było wielkie jezioro. Gdy podjeżdżali goście, nasza orkiestra na znak majordomusa zaczynała grać: „Boże, chroń naszego

miłościwego nizama” i „Boże chroń naszego króla cesarza”. Potem, po meczu tenisa, piło się herbatkę na tarasie, tam gdzie teraz widzi pan tę świątynię. Obeszliśmy cały kompleks. Mir Moazam pokazał mi, gdzie była brama zenany, zanim zburzyły ją buldożery, i  gdzie ćwiczyli afrykańscy strażnicy. Tutaj był basen, który na obchody Holi napełniano kolorową wodą, a tam hall, gdzie świętowano Muharram i gdzie stawiano choinkę. A tam, za arkadami, był pawilon baradari. Pod koniec ramadanu, w wieczór Id al-Fitr, pękał w szwach – wszyscy siedzieli na podłodze i jedli wspaniały mogolski posiłek. –  Pamiętam, jak przychodzili tu nizam i  wicekról, i  kolejni rezydenci brytyjscy. Na zewnątrz stały słonie we wspaniałych czaprakach i  ponad setka kucyków do gry w polo. Były palankiny i tragarze, czterokonne zaprzęgi, a po roku tysiąc dziewięćset trzydziestym czwartym prawie pięćdziesiąt samochodów, głównie rolls-royce’ów i  daimlerów. Pamiętam mecze polo i  to, jak strzelaliśmy do monet wyrzucanych w  powietrze albo do wypchanego tygrysa na kółkach. Organizowano też mecze tenisa i  wycieczki na Malakpet albo do dżungli na śikar. Wydaje się, że od tego czasu minęły całe wieki. –  A  jaka będzie przyszłość? – spytałem. – Jak pan myśli, co przetrwa z kultury starego Hajdarabadu? Mir Moazam wzruszył ramionami. –  Bardzo niewiele – stwierdził. – Nie powstrzyma się zmian. W  ciągu pięćdziesięciu lat cały ten świat zrównano z  ziemią. Wiele zniszczono bezpowrotnie. Proces dewastacji już prawie dobiegł końca. Myślę, że odchodzi wszystko, co Hajdarabad miał wyjątkowego. Codziennie zanikają stare obyczaje, a na ich miejsce wpełza monotonia standardyzacji. W Hajdarabadzie mieliśmy wyjątkową kulturę dekańską, będącą produktem bardzo szczególnej mieszanki różnych ludów i  wpływów. Zasadzała się na tolerancji religijnej, kurtuazji i  gościnności, umiłowaniu sztuki i  pierwszorzędnej administracji państwowej, nieczyniącej rozróżnień między kastami czy klasami społecznymi. Ale duża część dawnej elity wyjechała do Pakistanu. Napłynęła fala nowych ludzi, z  innymi zwyczajami. To, co pozostało – ślady i  okruchy – nadal jest ważne i żywotne. Któż jednak wie, ile zdoła przetrwać? Staruszek wziął mnie pod rękę i poprowadził z powrotem na drogę.

–  Dzieci mówią mi, że nie powinienem żyć wspomnieniami. Trzeba iść z duchem czasu i stawić czoło przyszłości zamiast rozpamiętywać to, co minęło. – Mir Moazam obrzucił mnie spojrzeniem: – I oczywiście mają rację – dodał. – Dlatego nie lubię tu przychodzić. Na każdym kroku widzę fragmenty mojej przeszłości. I pęka mi serce.

Paraśakti KOCZIN, 1993

Z kobietą było coś nie w porządku. Gdy przechodziłem obok, skoczyła na równe nogi, zachwiała się na boki, a  potem rzuciła na mnie, jakby chciała mi rozorać twarz swoimi długimi, brudnymi szponami. Zrobiłem unik, ale ruszyła za mną, lekko powłócząc nogą. Potem, równie niespodziewanie, usiadła z  powrotem na ziemi i  skuliła się do pozycji embrionalnej. Kilka kroków dalej trzy inne kobiety trajkotały ze sobą niskimi chropawymi głosami. Pan Venugopal pokrzepiająco położył mi dłoń na ramieniu. – Proszę się nie przejmować tymi paniami – powiedział, uśmiechając się na widok mojej spanikowanej miny. – Każda z nich ma w sobie demona. Ale już niedługo złe duchy zostaną wypędzone. – Poklepał mnie po plecach. – Dziś w nocy nasza bogini Paraśakti wszystkie je utemperuje. Obiecuję panu, sir, że przed jedenastą te panie znowu będą w najlepszej formie. Pan Venugopal był uprzejmym i  pobożnym staruszkiem. Poznaliśmy się nieco wcześniej tamtego ranka, przy przydrożnym stoisku z  herbatą. Wizytówka, którą mi wręczył, oznajmiała:   Venugopal Główny inżynier Keralskich Zakładów Energetycznych (emerytowany)   Pan Venugopal z  wyglądu niespecjalnie przypominał głównego inżyniera, gdy siedział pochylony nad talerzem, półnagi – jedynie w  cienkiej białej przepasce na biodrach, zza której wylewał się wydatny brzuch – pochłaniając kopę porannego idli sambar. Na nosie miał ciężkie okulary w  czarnych oprawkach, na czole dorodną tilakę, a u szyi dyndał mu amulet zawieszony na cienkiej czarnej nitce.

–  Jestem emerytem i  interesują mnie już wyłącznie sprawy ducha – powiedział. – Teraz, gdy moja kariera zawodowa dobiegła końca, podróżuję od świątyni do świątyni i spędzam czas na modlitwach. Ze wszystkich przybytków, które widziałem, to właśnie tutaj mieszka najpotężniejsza bogini. Proszę mi wierzyć, ten, kto odda się pod jej opiekę, zazna spokoju ducha. Moja mina prawdopodobnie zdradzała sceptycyzm, bo pan Venugopal natychmiast zaproponował, że osobiście oprowadzi mnie po wielkiej świątyni w Ćhottanikkarze. Choć aby wejść do większości keralskich świątyń, trzeba być hindusem (niehindusi nie mają tam wstępu), przekonywał mnie, że jest bliskim znajomym jednego ze świątynnych dostojników, a ten z przyjemnością – jak to ujął – wszystko załatwi. Nie trzeba mi było dwa razy powtarzać! Dwadzieścia minut później, minąwszy drewnianą furtę z  odwróconym chińskim okapem i  przysadzistych strażników, przestępowałem próg pierwszego świątynnego budynku. –  Zanim zabiorę pana przed oblicze Bogini – powiedział pan Venugopal – usiądźmy tu w cieniu i odpocznijmy chwilę. Opowiem panu o Matce. Przycupnęliśmy na kamiennej ławce na dziedzińcu pod krużgankami i  pan Venugopal zaczął mi tłumaczyć. –  My, hindusi, sądzimy, że niektóre symptomy epilepsji – na przykład deliryczne konwulsje i  niedorzeczna paplanina – to skutki działania jakszów, czyli złych duchów. Duchy te mają ciała astralne i nie da się ich zobaczyć. Ich obecności można się jedynie domyślić na podstawie zachowania ludzi, których opętały, i astrologicznych obliczeń kapłanów. Wierzymy, że każdy duch pragnie dostąpić komunii z  Najwyższym, ale przeszkadzają mu w  tym złe uczynki. Z tego właśnie powodu wszędzie roi się od złych duchów. Z jakszami jest taki problem, że za wszelką cenę chcą się dostać do ciał ludzi słabego ducha. Myślą sobie, że w ten sposób dostaną się do świątyni, a tam odprawi się dla nich jakąś pokutną pudźę, która przyniesie im wybawienie. Przeszliśmy obok pierwszej kaplicy, a  potem przez dziedziniec okolony rzędami prostych drewnianych drzwi prowadzących do małych komórek. W tym samym kierunku płynął także nieprzerwany strumień pielgrzymów. Było wśród nich wielu tęgawych braminów z  cienkimi świętymi sznurami przewieszonymi przez naoliwione torsy. Zwróciłem uwagę na dużą liczbę odwiedzających.

– Z roku na rok tutejsza świątynia robi się coraz bardziej popularna – odparł pan Venugopal. – Dwadzieścia lat temu ludzie nie mieli takiej wiary. Byli materialistami i uważali, że pielgrzymki do świątyń to nonsens i absurd. Teraz wielu dostrzegło swój błąd. Zrozumieli, że dobra materialne to nie wszystko. Zdali sobie sprawę, że nawet wszystkie bogactwa na świecie nie są w stanie dać człowiekowi szczęścia. Tak więc teraz, jak to zwykle ludzie w  tarapatach, przyzywają Matkę. A ona ich wysłuchuje. Doszliśmy do szerokich schodów. Tutaj przez kolejną furtę, prowadzącą obok zbiornika wodnego, wchodziło się do drugiego kompleksu. – Panie William. Na tym etapie musi pan, z łaski swojej, zdjąć koszulę. Do wewnętrznej świątyni wchodzi się tylko w  spodniach albo w  lungi. Taki zwyczaj. – Ale dlaczego tutaj? – spytałem. – Dlaczego nie przy samym wejściu? –  Bogini Paraśakti objawia się w  różnych częściach świątyni pod różnymi postaciami – wyjaśnił pan Venugopal. – Na górze jest w  swojej najłagodniejszej, mądrej i matczynej formie jako Saraswati i Lakszmi. Ale tutaj, w  niższym budynku, rezyduje w  swej najstraszliwszej postaci. Tutaj jest Kali. Trzeba okazywać jej najwyższy szacunek. Bo gdy się ją rozzłości... – przerwał i  teatralnie przesunął krawędzią dłoni w  poprzek gardła – to koniec – powiedział i dla wiekszego efektu wysoko uniósł brwi. Wewnętrzny budynek był dużo mniejszy niż te, które mijaliśmy. Mur okalał ciasno małą, pogrążoną w  mroku kapliczkę, w  której wierni oddawali bóstwu pokłony. Z  jednej jej strony rosło drzewo, a  w  jego pniu tkwiły setki długich stalowych gwoździ. – To Drzewo Złego Ducha – oznajmił pan Venugopal. – Gdy opętany własną głową wbije gwóźdź w  korę, zły duch, który mieszkał w  jego ciele, zostanie przyszpilony do drzewa i nie będzie mógł już nikogo dręczyć. – Powiedział pan: głową? –  Właśnie tak. Ale by to zrobić, trzeba wejść w  trans. Ten, kim Bogini zawładnie, nie odczuwa bólu. – A jak skłonić Kali, żeby kimś zawładnęła? – spytałem. – Och, nic prostszego. Wystarczy dać jej do picia dwanaście mis krwi.

Kim jest Paraśakti? Ma tyle imion, ilu wyznawców. Czasami nazywa się ją po prostu Mahadevi, czyli Wielką Boginią, ponieważ samym otwarciem i zamknięciem oczu stwarza i niszczy świat. Niektórzy mówią na nią Dźagatikanda, czyli Korzeń Świata. Znana jest też jako Najwyższa Królowa, Dzierżycielka Galaktyki, Władczyni Wszystkich Światów, Matka Wszechrzeczy. Jej najświętsze imię to Korzeń Drzewa Wszechświata. Choć Paraśakti jest esencją życia, zawiera w  sobie także śmierć. Ponieważ zdolna jest unicestwić wszystko to, co powołała do istnienia, niektórzy czczą ją jako Zasiadającą na Tronie z Pięciu Trupów. Inne jej imiona to Pełna Gniewu, Pani o  Płonących Kłach, Pani Zsyłająca Upojenie, Pani o  Oczach Upojonych Winem, Przerażająca, Noc Śmierci. Aby ją przywołać, bramini inkantują takie oto wersy:   Przybądź, przybądź, o  Bogini, nie zwlekaj, Ty, która masz włosy zmierzwione, troje oczu, ciemną skórę, tysiąc rąk, a  szaty splamione krwią, Ty, która w  uszach nosisz dyski, która za wehikuł masz lwa, a w dłoniach dzierżysz trójzęby, maczugi, włócznie i tarcze.

  Choć Bogini jest dzika, przerażająca i ma skłonności destrukcyjne, nie ociąga się, gdy wyznawcy wzywają ją na pomoc. W  czasie suszy zjawia się w  wielookiej postaci. Widząc nieszczęście swoich dzieci, wybucha szlochem, a  jej płacz ma siłę stu monsunów. Po niedługim czasie woda w  rzekach występuje z brzegów, stawy i jeziora wzbierają, a ziemia się zieleni. Za sprawą Paraśakti odradza się świat. Ze wszystkich miejsc na ziemi Bogini jest najbardziej dostępna właśnie tutaj, w swej głównej świątyni w Ćhottanikkarze. Tutaj – jeśli wierzyć opowieściom – jej wizerunek ożywa, a ona sama przyobleka się w postać fizyczną, by ratować wyznawców przed złymi duchami i demonami. Pewnego razu – jak opowiadał mi pan Venugopal – demoniczna jakszini poczuła miętę do młodego przystojnego bramina. Ujrzała go, gdy późnym

wieczorem szedł przez dżunglę do świątyni z  zamiarem odprawienia pudźi. Przybrawszy postać młodej smukłej dziewczyny, dołączyła do niego i  zaczęła się przymilać. Wiedziała, że jeśli uda jej się przekonać młodzieńca, by spędził z nią noc, będzie mogła pożreć go żywcem. Po drodze jednak młody bramin wstąpił do pustelni pewnego ascety. Zaprosił swoją piękną towarzyszkę do środka, ale odmówiła. Została na zewnątrz, by zaczaić się na niego między drzewami. Asceta dzięki swoim duchowym mocom przejrzał prawdziwą naturę jakszini. Wręczył braminowi czerwony gałganek i  poradził mu, by zostawił dziewczynę i  ile sił w  nogach pognał do świątyni Paraśakti, a  tam, nie zwlekając, zarzucił szmatkę na figurę Bogini. Gdy tak zrobi, będzie uratowany. Bramin opuścił pustelnię i  biegiem puścił się w  kierunku sanktuarium. Jakszini, zdawszy sobie sprawę, że ją rozpoznano, zrzuciła kobiecy strój i przybrała swoją prawdziwą postać. Stała się wielka jak góra, usta zrobiły się jak pieczara, a włosy zamieniły w gniazdo syczących kobr. Ruszyła w pogoń za swoim wybrankiem. Dopadła go przy bramie świątyni i capnęła za nogę. Udało mu się jednak zarzucić gałganek na wizerunek Paraśakti, zanim demonica wyciągnęła go poza bramę. W  jednej chwili figurka Bogini ożyła. Widząc, że jej wyznawca jest w tarapatach, zamachnęła się mieczem i pogoniła jakszinię do lasu. Złapała ją nad stawem w  dżungli obok świątyni, odcięła jej głowę i  wypiła krew. Ze ścierwa wytrysnęło tyle posoki, że przyświątynna sadzawka do dziś jest zabarwiona na czerwono. Wypicie krwi jakszini nie pozostało jednak bez wpływu na Boginię. Jak ujął to pan Venugopal, „weszło jej w  nawyk. Teraz nie może się bez niej obejść. Codziennie musimy ją poić dwunastoma misami krwi. W  rewanżu chroni nas przed demonami”. W  1830 roku bengalski maharadża ugasił pragnienie Bogini Matki krwią dwudziestu pięciu swoich młodych służących, a jeszcze w 1835 roku na ołtarzu Kali w  Kalkucie co piątek ścinano głowę chłopcu. W  wielu keralskich świątyniach nadal składa się w  ofierze koguty, kozy i  owce, ale w  Ćhottanikkarze, gdzie Paraśakti żąda aż dwunastu pełnych mis krwi, ostatnimi czasy w  ramach detoksu serwuje się jej krwistoczerwony napój z limonki i kurkumy.

Paraśakti dostaje kolację co wieczór o dziewiątej. Gdy wypije swoją porcję, umila jej się czas muzyką. Wtedy, oznajmił pan Venugopal, Bogini rozpoczyna swój demoniczny taniec.

Nocą okolica świątyni sprawiała niesamowite wrażenie. Sprzedawcy pocztówek zwinęli swoje stragany, a  budki z  herbatą pozamykano. W ciemności niewidoczne palmy szumiały na wietrze. Z cienia wyłoniła się jakaś postać. – Pan William? Był to pan Venugopal. Wyglądał na wzburzonego. – Szybko – powiedział. – Jesteśmy spóźnieni. Przeszliśmy przez bramę, mijając pustą stróżówkę. Po przeciwległej stronie oświetlonej migoczącymi czerwonymi pochodniami w  absolutnej ciszy stał tłum pielgrzymów. Wszyscy zwróceni byli w  stronę ołtarza i  skłonieni w  pół przed wizerunkiem Bogini. Część mężczyzn leżała plackiem na ziemi, twarzą w dół, z dłońmi wyciągniętymi w stronę bóstwa. Nagle jeden z  kapłanów uderzył w  czynele. Jego czterech kolegów zadęło w konchy i wielkie zakrzywione oboje podobne do tych z opowieści biblijnych Cecila B.  de Mille’a.  Z  zakamarka wyłonił się jeszcze jeden kapłan, siedzący bokiem na olbrzymim słoniu. Mahaut pokłonił się Bogini, złożył dłonie w geście namaskar, po czym zaczął okrążać budynek. Muzycy ruszyli za nim. Z  każdym okrążeniem dołączali nowi wierni, aż świątynię otoczył wielki ruchomy pierścień pielgrzymów. Mahaut w końcu odprowadził słonia. W świetle księżyca cymbaliści powiedli tłum w dół schodów do sanctum sanctorum. Świątynia Kali była jasno oświetlona aureolą dymnych pochodni. Gdy wyznawcy wchodzili do środka, dwóch półnagich kapłanów zapalało ostatnie knoty na stojącej przed ołtarzem wielkiej tacy z  migotliwymi świecami. Pielgrzymi kłaniali się przed wizerunkiem wieloramiennej Paraśakti-Kali. Podszedłem bliżej, by przyjrzeć się wizerunkowi oświetlonemu chybotliwym światłem pochodni. Boginię przedstawiono jako odrażającą czarnolicą wiedźmę

umorusaną krwią, z  obnażonymi zębami i  wystawionym językiem. Była naga, spowita jedynie girlandą czaszek i odciętych głów. Przy pasie wisiała jej pętla, jaką thagowie duszą swe ofiary. Niebawem zjawiło się jeszcze więcej półnagich braminów. Ich mokre od potu ciała połyskiwały w  blasku lamp. Zaczęli inkantować mantry Bogini. Gdy główny kapłan usiadł na ziemi, udało mi się dojrzeć głębokie miedziane misy ustawione w rzędach między nogami pozostałych kapłanów. Wprowadzono opętanych – dwanaście czy trzynaście dziewczyn, w  większości nastolatek, i  jednego chłopca w  wieku dwudziestu kilku lat. Rozstawiono ich w  półkolu. Przez kilka minut tkwili nieruchomo, a  bramini kontynuowali śpiewanie mantr. Potem główny kapłan dał znak i  zabrzmiała muzyka. Z  początku mantrom wtórowały jedynie czynele, ale po chwili włączyli się muzycy grający na konsze i  na oboju, a  także czterech kapłanów bębniarzy, każdy z  podłużnym drewnianym maddalam. Wkrótce inkantacje zagłuszył pierwotny rytm wygrywany przez świątynnych muzyków. Główny oficjant zaczął skrapiać pomieszczenie krwistoczerwoną cieczą – nabierał jej w dłonie i chlustał przed siebie, obryzgując pozostałych kapłanów; płyn zbierał się w strużki i płynął ku korzeniom Drzewa Złego Ducha. Rytm bębna osiągnął kolejne apogeum, konchy ryczały, gdy nagle stało się coś dziwnego. Jedna z opętanych dziewczyn zaczęła się trząść, jakby targały nią dreszcze gorączki. Oczy miała otwarte, ale nieprzytomne. Pozostałe dziewczęta także zaczęły się chwiać – trans przenosił się z jednej na drugą niczym zaraza. – Proszę spojrzeć! – wyszeptał pan Venugopal. – Widzi pan, jak potężna jest nasza Bogini? Kazała duchom tańczyć. Niedługo pewnie wszystkie jej się poddadzą. Dziewczyna w  niebieskim sari zarzucała kotarą długich włosów w  przód i w tył, jakby wstrząsały nią nieopanowane konwulsje. Z tyłu stała jakaś kobieta – prawdopodobnie jej matka – i pilnowała, by sari dziewczyny nie opadło niżej, niż pozwala na to indyjskie poczucie przyzwoitości. Ponieważ dziewczyna co chwila wyrzucała ręce w powietrze, przez co materiał się przemieszczał, matka wciąż podbiegała i upinała go.

Trzy z  pozostałych dziewcząt wiły się już na podłodze jak w  straszliwej boleści. Czwarta wirowała jak bączek, wrzeszcząc i  wyjąc. Widok był niezwykły. Czułem się tak, jakbym przeniósł się w  czasie o  całe tysiąclecia i  brał udział w  jakimś pradawnym druidzkim rytuale. Najwyraźniej jednak byłem jedyną osobą, na której to przedstawienie robiło jakiekolwiek wrażenie, a  kilkoro obecnych tam dzieci wyglądało na śmiertelnie znudzone. Jedno zabawiało się przerzucaniem szklanych paciorków z  ręki do ręki, całkowicie ignorując panujące wokół zamieszanie. Po upływie mniej więcej pięciu minut – choć zdawało się, że minęło dużo więcej – muzyka osiągnęła pulsujące apogeum. Główny kapłan, zmęczony wylewaniem łyżką napoju Bogini, po prostu przechylił misy i  chlusnął czerwoną zawartością obok leżących na posadzce kobiet. Bębny i  czynele waliły coraz szybciej i coraz więcej osób rzucało się na ziemię w konwulsjach. Gdy upadła ostatnia opętana, koncha zaryczała donośniej, a dwóch kapłanów wystąpiło naprzód i zamknęło drzwi świątyni. Bębny ucichły. Koniec. Zastęp młodszych kapłanów wynosił wiotkie, jakby pozbawione życia ciała opętanych kobiet. Spytałem pana Venugopala, czy zostały uzdrowione. –  Niektóre tak, niektóre nie. – Przechylił głowę. – Jeśli to jakiś wyjątkowo oporny demon, czasem trzeba miesiąca, by się poddał. Ruszyliśmy powoli w górę szerokimi schodami. – Zna pan kogoś, kto został uleczony? – spytałem, gdy staliśmy już prawie na szczycie. – Och, wielu – odparł. – Kogo na przykład? –  Miesiąc temu mój kuzyn przywiózł chłopaka z  Bombaju. Dzieciak pochodził z  dobrej rodziny, ale coś z  nim było nie tak – nie chciał jeść, ze wszystkimi się kłócił i nie chodził do pracy. Spędził w świątyni pięć dni. Co noc Bogini wstępowała w jego ciało i rozkazywała demonowi, by je opuścił. Rano kapłani karmili chłopca odrobiną ghi, które stało przez całą noc w kapliczce. Na początku zjadał tylko kropelkę, ale na trzeci dzień spałaszował furę ryżu z  warzywami. Był to jego pierwszy normalny posiłek od długich tygodni. Ostatniego dnia kapłani odprawili specjalną pudźę, a w nocy demon ostatecznie opuścił ciało chłopaka. Teraz kawaler jest zupełnie normalny i  znowu pracuje

w  firmie ubezpieczeniowej ojca. Sam to widziałem na własne oczy zaledwie miesiąc temu. –  Brzmi to jak klasyczny przypadek wyzdrowienia dzięki autosugestii – powiedziałem, ale na widok miny pana Venugopala od razu pożałowałem swych słów. Staruszek wzruszył ramionami. – Jeśli po tym wszystkim, co tu pan dziś widział, nadal chce pan nazywać to autosugestią, to pana sprawa. Wyglądał na głęboko urażonego. Próbowałem się jakoś wytłumaczyć, ale uciszył mnie gestem. –  Codziennie widzę ludzi, którzy odchodzą stąd z  pokojem w  sercu. Nie potrzebuję więcej dowodów. – Myśli pan, że Bogini poradzi sobie z każdym demonem? – spytałem. –  Moim zdaniem to najpotężniejsza świątynia w  Indiach, jeśli chodzi o poskramianie zła tego świata. Nie ma co do tego wątpliwości. Znaleźliśmy się teraz przy zewnętrznej bramie świątyni. Mężczyzna odwrócił się, by z powrotem wejść do środka. – W Indiach jeśli chce się coś załatwić, najlepiej od razu iść do premiera. Tak samo w  sprawach ducha. Paraśakti jest największą z  bogiń. Ale aby zobaczyć jej działanie... – pan Venugopal rzucił mi spojrzenie przez ramię i  uśmiechnął się – trzeba mieć w sobie bojaźń bożą i miłość do Boga – powiedział. – Tylko wtedy w pełni pojmie się jej moc.

     

5

Na Oceanie Indyjskim

Z wizytą u donny Georginy FORT AGUADA, GOA, 1993

Historia Goa zapisana jest najbardziej wymownie na portretach portugalskich wicekrólów, które wiszą rzędami na korytarzach opuszczonego klasztoru Świętego Franciszka z Asyżu w Starym Goa. Pierwsi wicekrólowie byli olbrzymami, jak Pedro da Alem Castro, wielki niczym byk, z  bujnymi bokobrodami, w  wysokich skórzanych butach zakończonych parą połyskujących złotych ostróg, w  zbroi ciasno opinającej muskularną postać. Obok portrety podobnych mu watażków w  kolczugach – barczystych mężczyzn o srogim, bezwzględnym wejrzeniu, z gęstymi brodami splątanymi jak ptasie gniazda; każdy z długim stalowym rapierem w dłoni. Potem nagle, gdzieś pod koniec XVIII stulecia, dzieje się coś niezrozumiałego. Fernando Martins Mascarenhas został gubernatorem Goa zaledwie kilkadziesiąt lat po tym, jak Castro wrócił do Portugalii, ale wygląda jak wyjęty z  innego tysiąclecia. To upudrowany dandys w  jedwabnych pończoszkach, wsparty na lasce; puszysta koronkowa kreza łaskocze mu podbródek, tunika do połowy rozpięta, jakby właśnie wyszedł z  burdelu. W  północnych Indiach w  upalnym skwarze nadgangesowych równin Wielcy Mogołowie w  ciągu zaledwie kilku pokoleń z  mocarnych turkijskich wojowników zamienili się w  bladolicych książąt w  gipiurach. To samo najwyraźniej spotkało fanatycznych portugalskich konkwistadorów, którzy pod koniec XVIII wieku przedzierzgnęli się w  zniewieściałych fircyków w koronkach i kokardach. Portugalczycy po raz pierwszy dotarli na Goa pod koniec średniowiecza. W  1498 roku Vasco da Gama odkrył szlak morski z  Europy do Indii i  natychmiast zaczął kombinować, jak odebrać muzułmanom władzę nad Oceanem Indyjskim i  poprowadzić Szlak Korzenny do Portugalii. Do sierpnia 1507 roku Afonso de Albuquerque, znany jako Cezar Wschodu, zdążył

zbudować fortecę na Sokotrze i  zablokować ujście Morza Czerwonego, czym odciął arabskim kupcom drogę do Indii. W  marcu 1510 roku przybył na wybrzeże Goa wraz z  flotyllą dwudziestu trzech karaweli, galeonów i  barek wojskowych. Wyciął w  pień muzułmańskich obrońców tamtejszego fortu, po czym wyłuskał dla siebie małą enklawę o  kształcie półksiężyca uczepioną zachodniego wybrzeża Dekanu. Stamtąd Portugalczycy kontrolowali wschodnie szlaki morskie. Zakładając tutaj swoje królestwo, konkwistador trafił w  dziesiątkę. Goa to obszar wielkiego bogactwa przyrody – całe Indie zazdroszczą mu żyznych gleb laterytowych i  urodzajnych pól ryżowych, słodko-gorzkich mango i  orzeźwiającej morskiej bryzy. Wypływająca z  tutejszych przystani flotylla Albuquerque’a brutalnie wymusiła portugalski monopol na handel przyprawami korzennymi. W  swej najwcześniejszej postaci Stare Goa było posępnym miastem warownym z  rzędem pięćdziesięciu bastionów artyleryjskich ciągnących się wzdłuż wybrzeża. Jednak do 1600 roku te same siły, które potem przeistoczyły konkwistadorów w dandysów, przemieniły te ufortyfikowane koszary w tętniącą życiem metropolię zamieszkaną przez siedemdziesiąt pięć tysięcy ludzi, dumną stolicę portugalskiego imperium na Wschodzie. Była większa od ówczesnego Madrytu, zaludniona równie gęsto jak Lizbona i  funkcjonowała na takich samych prawach miejskich. Na miejscu osuszonych bagien namorzynowych wzniesiono mury i  wieże pałaców namiestnikowskich, eleganckie kamienice, ascetyczne klasztory i bogato zdobione barokowe katedry. Za łatwymi pieniędzmi poszło rozprzężenie obyczajowe. Fircyki i  dandysi nie interesowali się wojną i skupiali się na swoich seraglio. Stare Goa zaczęło słynąć z  dziwek, a  nie z  dział i  katedr. Według danych zgromadzonych przez Szpital Królewski w pierwszych dekadach XVII stulecia co najmniej pół tysiąca Portugalczyków rocznie umierało na syfilis i  inne choroby będące „skutkami wszeteczeństwa”. Choć władze kościelne wydawały dekrety potępiające rozwiązłość seksualną mężatek „podających mężom środki usypiające, aby gzić się z  kochankami”, nie przeszkadzało to duchownym utrzymywać dla własnej przyjemności haremów z  czarnoskórymi niewolnicami. W  latach dziewięćdziesiątych XVI stulecia portugalski monopol zaczęły przełamywać pierwsze holenderskie galeony, a w roku 1638 Goa było już zaklinowane przez

holenderskie okręty wojenne. W 1700 roku – jak pisał pewien szkocki kapitan – „w mieście odbywał się już tylko drobny handel i większość tutejszych bogactw spoczywała w rękach nieudolnych posiadaczy ziemskich, którzy całymi dniami próżnowali w wygodach, zbytkach i samozadowoleniu”. I  takim Goa miało już pozostać. Na powrót opanowała je dżungla, zostawiając tylko cmentarzysko imponujących barokowych kościołów – nie powstydziłyby się ich Lizbona, Madryt czy Rzym – do połowy zatopione w namorzynach. Najwspanialszy z  ocalałych budynków to Bom Jesus, kościół, w  którym mieści się obecnie olbrzymie mauzoleum wielkiego goańskiego świętego Franciszka Ksawerego, szesnastowiecznego jezuickiego misjonarza. Jak na współczesne standardy Ksawery może się wydawać brutalem – gdy przybył na Goa, był tak zaszokowany utrzymującymi się wśród schrystianizowanych Hindusów pogańskimi zwyczajami, że domagał się (z  powodzeniem) sprowadzenia inkwizycji. Goańczycy wszystkich wyznań nie chowają jednak urazy i  czczą jego pamięć jeszcze czterysta lat później. Dekadę temu, gdy na ołtarzu w  sanktuarium Bom Jesus wystawiono na widok publiczny zwłoki świętego Franciszka w cudowny sposób nietknięte rozkładem, pewna Hinduska w  przypływie pobożności odgryzła mumii mały palec u  stopy i  wyniosła w  ustach z  kościoła. Złapano ją, dopiero gdy wyjęła go z  buzi, czekając w kolejce na prom. Uzdrawiające moce świętego Franciszka są dziś – o  paradoksie! – cenione przez tych samych „pogańskich” Hindusów, których nasz święty chrystianizował i  prześladował. Przed Bom Jesus stoją zazwyczaj rzędy straganów z  pocztówkami i  świecidełkami. Pośród katolików sprzedających podobizny Najświętszej Marii Panny i  papieża jest także grupka Hindusów kucających przy chodniku i  oferujących woskowe modele nóg, rąk, głów i żeber. Spytałem o ich przeznaczenie. – Kładzie się je na grobie pana Ksawerego – odparł jeden z handlarzy. – Jak kto ma złamaną nogę, kładzie taką z  wosku. Jak kogo boli głowa, zostawia głowę. I tak dalej. – I to skutkuje? –  Święty będzie pamiętać, że ma uleczyć waszą choroba – tłumaczył ów kramarz. – Ból minie dwa razy szybko. No problem.

Najlepszy widok na metropolię roztacza się z  Bazyliki Naszej Pani na Wzgórzu. Prowadzą tam długie schody, dawniej passeggiata goańskiej szlachty, a  dziś opustoszała leśna ścieżka, uczęszczana jedynie przez drozdówki, pawie i małpy. Ze szczelin w  bruku wyrastają szkarłatne gulmohary. Krzewy tarasują wspaniałe bramy prowadzące do walących się klasztorów i  zarośniętych pałaców. Architraw doskonałego renesansowego łuku przegnił do tego stopnia, że fakturą przypomina pestkę brzoskwini. Korzenie oplatają gzymsy; pnącza obłapiają herbowe tarcze dawno zapomnianych goańskich dynastii. Fasada kaplicy stojącej w  głębi jest do połowy zanurzona w  plątaninie winorośli. Słychać tylko skrzypienie starych belek i upiorny szum palm. Widok roztaczający się ze schodów prowadzących do kaplicy zapiera dech w  piersi. Znad baldachimu lasu wystają pojedyncze iglice, łuki, kopuły, przerywane frontony. W dali, poza kopułami i wieżami kościołów, zachodzące słońce podświetla płynącą zakolami rzekę Mandowi. Rzeka jest teraz martwa – doki opustoszały, galeony dawno zatopiono. Z  jednego z  najwspanialszych miast renesansowego świata nie zostało prawie nic.

–  Ale, oczywiście, utrzymali władzę. Mimo wszystko – powiedziała donna Georgina, opierając się o  wiklinową sofę. – Choć stracili imperium handlowe, rządzili nami przez następne trzysta lat. Władali Goa przez równo dwa i  pół wieku, zanim wy, Brytyjczycy, zajęliście każdy centymetr indyjskiej ziemi; i  byli tutaj jeszcze w  tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym, przeszło dekadę po tym, jak się zwinęliście. –  Dopiero Nehru ich wyrzucił po wyzwoleniu Goa w  tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym pierwszym, prawda? –  Po wyzwoleniu? – rzuciła donna Georgina, chmurząc się tak nagle, jak goańskie niebo w  szczycie pory deszczowej. – Powiedział pan „po wyzwoleniu”? Chyba raczej po zagrabieniu! Najwyraźniej palnąłem jakieś głupstwo, bo staruszka wyprostowała się i  zesztywniała z  oburzenia. Rozmawialiśmy w  osiemnastowiecznej rezydencji

jej przodków, bynajmniej nie największym z  indo-portugalskich kolonialnych estancia, które do dziś rozsiane są po Goa, ale z pewnością jednym z najlepiej zachowanych. Do Lutolim, wioski, w której mieszka donna Georgina, jechałem brzegiem laguny wysadzanym zagajnikami palm kokosowych, chlebowców i  kwitnącymi krzewami hibiskusa. W  centrum Lutolim znajdował się wielki biały barokowy kościół. Naprzeciw mały placyk – po jednej stronie szkoła, po drugiej tawerna U Dobrego Pasterza. W tawernie, stosownie do nazwy, siedział przy stole ksiądz w białej sutannie i czytał gazetę. Wokół stały wspaniałe domy, a najwspanialszy z nich należał do donny Georginy. Służący poprowadził mnie do salonu. Obok wysokiej osiemnastowiecznej komody w stylu indo-portugalskim stała wspaniała waza satsuma. Na ścianach wisiały mroczne portrety przodków. Pozostałe skarby – porcelana Makao, imponujące rzeźby i  manierystyczne święte obrazki – wyeksponowane były w drewnianych witrynach. Donna Georgina weszła do pokoju i zaklaskała w dłonie. Po kilku sekundach przybiegł z kuchni inny bosonogi służący. –  Francis, przynieś panu Dalrymple’owi szklankę schłodzonego soku z mango. A dla mnie herbatę. Służący podreptał po odkrytej drewnianej podłodze. Niedługo potem popełniłem tę gafę z wyzwoleniem Goa. Donna Georgina złożyła dłonie i wzniosła oczy ku niebu. –  Niech pan zrozumie jedno, młody człowieku – powiedziała z  akcentem ciężkim od południowoeuropejskich samogłosek. – Zajęcie przez Hindusów Goa w  sześćdziesiątym pierwszym roku to była stuprocentowa inwazja. Od czego niby mieli nas wyzwalać? Bo nie od Portugalczyków, którzy nas nigdy nie ciemiężyli. Powiem panu, od czego nas wyzwolili. W  swej wspaniałomyślności wyzwolili nas od świętego spokoju i  poczucia bezpieczeństwa. Donna Georgina miała groźne oczy o świdrującym spojrzeniu, włosy ułożone w  gładką męską fryzurę w  stylu lat pięćdziesiątych i  kwiecistą portugalską bluzkę zakupioną w  Lizbonie, zestawioną z  prostą czarną spódnicą. Żywo pokiwała głową.

–  Portugalia rządziła nami przez dokładnie czterysta pięćdziesiąt jeden lat i  dwadzieścia trzy dni! – powiedziała. – W  efekcie różnimy się od Hindusów pod każdym względem. Całkowicie! My, Goańczycy, mamy inną mentalność, inny język, inną kulturę. Choć jesteśmy pod hinduską okupacją, ilekroć wjeżdżam do Indii, czuję się dziwnie. Wszystko się zmienia – jedzenie, krajobraz, budynki, ludzie, styl życia... – Donna Georgina spojrzała poza moje ramię w  otwarte okno. – W  czasach portugalskich nie musieliśmy zamykać domów na noc. Teraz nie czujemy się bezpiecznie nawet za dnia. A  wie pan, czego obawiamy się najbardziej? Indyjskich polityków. To ludzie całkiem wyzbyci skrupułów. Zniszczyli nasze lasy, splądrowali majątki. Wszystkim uprzykrzyli życie, a  zwłaszcza nam, posiadaczom ziemskim. W  swoich obietnicach wyborczych rozdają naszą ziemię. Nigdy nie dadzą niczego, co by należało do nich – o  nie, ani ziarenka piasku – ale do rozdawania czyjejś własności są pierwsi. Z tym nie mają problemu. To, co mówiła donna Georgina, powtarzano na całym Goa. Sam czas, przez który Portugalczycy utrzymywali swoją małą indyjską kolonię – cztery i  pół wieku wzajemnych relacji i  małżeństw – wytworzył wyjątkowo bliskie więzy między kolonizatorami a  ludnością skolonizowaną. W  rezultacie większość Goańczyków nadal uważa swój stan za osobną enklawę – kulturalną śródziemnomorską wysepkę, odrębną od reszty Indii. Jak nie omieszkają cię poinformować, jedzą chleb, a  nie ćapati; piją w  tawernach, a  nie w  herbaciarniach; wielu jest rzymskimi katolikami, a  nie hinduistami, a  ich muzycy grają na gitarach fado. Dźwięku sitar czy śahnai wprost nie znoszą. Wielu wykształconych Goańczyków, podobnie jak donna Georgina, nadal mówi o „tych Hindusach” i „wjeżdżaniu do Indii” oraz wspomina z łezką w oku ostatnią wizytę „w  domu” u  kuzynów w  Algarve czy u  braci w  Sintrze. Włączenie do Indii – co przyznają – przyniosło kolonii, będącej w gospodarczym zastoju, dobrobyt, ale miało swoją cenę. Do życia publicznego wkradła się korupcja i  odrębną tożsamość Goa zaczęto celowo i  przemocą podkopywać. W  szkołach przestano nauczać portugalskiego; portugalskie nazwy miejscowości zsanskrytyzowano; wspaniałe kolonialne budowle w  Panadźi systematycznie wyburzano, aby zwolnić miejsce dla pozbawionej charakteru indyjskiej betonowej dżungli – w  1986 roku zniszczono ostatnią

z wielkich arystokratycznych kamienic, rezydencję hrabiego Menem, by na jej miejscu postawić sześciopiętrowe bloczysko. Ocalało wprawdzie kilka zakątków, na przykład chaotyczne wąskie brukowane uliczki Fontainhas, najstarszej dzielnicy Panadźi. Fontainhas wygląda jak skrawek Portugalii wyrzucony na brzeg Oceanu Indyjskiego. Na werandach domów siedzą stare panny w  kwiecistych sukienkach, czytają wieczorne gazety i  gawędzą ze sobą po portugalsku. Wieczorem można tam zobaczyć sceny, których nie uświadczy się nigdzie indziej w  Indiach – w  otwartych oknach skrzypkowie ćwiczą Villa-Lobosa; ze zdobionych secesyjnych balkonów nad małymi wykładanymi czerwonymi kafelkami piazza rozlega się śpiew ptaków trzymanych w  klatkach; z  tawern wychodzą starzy mężczyźni w wyprasowanych płóciennych spodniach i homburgach, z laskami w  dłoniach, i  chwiejnym krokiem maszerują po bruku obok rzędów zniszczonych volkswagenów garbusów powoli zżeranych przez rdzę. Nad ulicami unosi się niemal namacalna śródziemnomorska douceur. Donna Georgina stwierdziła jednak, że takie zakątki znaleźć coraz trudniej, po czym wyrecytowała dwudziestominutową litanię znanych mi już skarg i żalów. –  Nie mogliśmy walczyć z  Hindusami w  sześćdziesiątym pierwszym – powiedziała. – Było ich zbyt wielu. Goa jest małe i nie mogło się bronić. Nawet dzisiaj jest nas tylko milion. Jak mielibyśmy się przeciwstawić dziewięciuset milionom Hindusów? Ale zajęcie Goa to był akt przemocy. Większość z  nas była przeciwna indyjskiej aneksji. Dlatego musieli przyjść z  armią, siłami powietrznymi i  marynarką. Tego dnia wszyscy gorzko zapłakaliśmy. To był koniec starych dobrych czasów. – Donna Georgina wyjęła małą chusteczkę i otarła oczy. – Bogiem a prawdą, to od sześćdziesiątego pierwszego mieliśmy dwie inwazje. Najpierw Hindusi. Splądrowali Goa, wycięli lasy i  wywieźli drewno. Ich politycy siali spustoszenie. A potem ci hipisi. Ohyda. Tacy właśnie byli: o-hyd-ni. Ten ich kult nagości. No i  spółkowanie. Na plaży, na drogach, nawet w  Panadźi. W  Panadźi! Może pan to sobie wyobrazić? Publiczne pocałunki i strach myśleć, co jeszcze. Ohyda. Dzień wcześniej miałem okazję przekonać się, jak wygląda dawniej pełna życia społeczność hipisów. Na Anjuna Beach, zamiast rdzewiejących volkswagenów Fontainhas, pod palmami stał rząd enfieldów. Przyjechałem

akurat w momencie, gdy zwijał się cotygodniowy pchli targ – niemiecki święty mąż chował swój zestaw hinduskich amuletów do torby, a  pod palmą obok meksykański przemytnik alkoholu pakował do plecaka niesprzedane puszki importowanego piwa. Na przybrzeżnych wydmach buzowało ognisko i  dziewczyny grały topless w  piłkę nożną – widok nietypowy pod każdą szerokością geograficzną, ale w  Indiach wręcz niebywały. Kibicowała im grupka obransoletkowanych włóczęgów z  plecakami, przekazujących sobie z rąk do rąk dwudziestocentymetrowego skręta. – Dawaj! – Nieziemsko! – Bosko! – Fenomenalnie! W latach sześćdziesiątych Anjuna była mekką dla wszystkich szanujących się hipisów. Wyruszywszy z Hampsted i Berlina, z barykad Paryża i z opiumowych melin San Francisco, strumienie nastolatków w  batikowych podkoszulkach przemierzały Azję, by dotrzeć na goańskie wybrzeże i  kochać się w  morskich falach. Wokół plaż powyrastały istne osady nomadów – Anjuna, Chapora, Colva i  Calangute – do niedawna zadupia nieznane nawet światowcom z Panadźi, teraz przywoływane jak mantra przez idących za modą europejskich i  amerykańskich amatorów LSD. Jednak z  upływem czasu, gdy po latach sześćdziesiątych nastąpił kac lat siedemdziesiątych, hipisi albo powymierali z  przedawkowania narkotyków, albo grzecznie wrócili do domów. Dziś zjeżdżają tu głównie studenci z  dość zamożnej klasy średniej, którzy w przyszłości zapewne zetną swoje kucyki i przedzierzgną się w bankierów czy handlowców. Z  prawdziwych dzieci kwiatów roku 1967 wytrwała ledwie garstka. Niektórzy nieprawdopodobnie się wzbogacili – nie trzeba być detektywem, by odgadnąć, w jakiej branży – ale większość weteranów to dobrotliwe stare freaki, które są samowystarczalne, włóczą się w  dzwonach, wierzą w  ley lines, hipotezę Gai i  światową harmonię, a  koniec z  końcem wiążą, oferując backpackerom czekoladowe ciasteczka z  haszyszem, olejki do aromaterapii i indyjskie kamizelki. Te skamieliny z Haight-Ashbury to zjawisko w zasadzie nieszkodliwe, ale w rozmowie z donną Georginą można by odnieść przeciwne wrażenie.

– Oczywiście zachowują się tak przez narkotyki – wysyczała. – Obrzydliwi ludzie. Narkotyki, spółkowanie i  strach pomyśleć, co jeszcze. Nie wiem, co gorsze – ci hipisi czy współcześni indyjscy politycy. Portugalczycy do czegoś takiego by nie dopuścili. – Donna Georgina z wymowną miną upiła łyk herbaty. – Pan Salazar już by znalazł na nich sposób. Wybiłby im z głowy takie wybryki. Staruszka oprowadziła mnie po domu. Pokazała mi wielką salę balową – ostatni bal urządzono tu w  1936 roku – i  zapadnięty krużganek, na którym uprawiała wszystkie potrzebne jej rośliny: chilli, szparagi, kokosy, trawę cytrynową, róże herbaciane, papaje i balsamowiec. – Przynajmniej udało się pani utrzymać dom – zauważyłem, rozglądając się po doskonale zachowanym kolonialnym wnętrzu. –  Dzięki ciężkiej pracy – odparowała donna Georgina. – Istna droga przez mękę. Na chwilę obecną mam dwadzieścia pięć spraw sądowych, które wytoczyłam, żeby zachować rodzinną posiadłość. Równo dwadzieścia pięć. I  jeszcze te małpiska – skaczą po dachu i  próbują go zerwać, potwory jedne. A przygotowania do monsunu wymagają więcej zachodu niż przygotowania do zaślubin. Posprawdzać studzienki, upewnić się, że nic nie przecieka... Ale powiem panu jedno: to mój obowiązek. Wobec przodków, społeczeństwa i mnie samej. Stanęliśmy przed zabytkowym oratorium – mebel przypominał kredens i  otwierał się niczym tabernakulum, odsłaniając rzędy świętych obrazków, krucyfiksów, serduszek i migoczących światełek. Domownicy zbierali się tutaj dwa razy dziennie, by odmówić dziesiątek różańca. Na ścianie obok donna Georgina powiesiła rysunek wykonany piórkiem przedstawiający Świętą Rodzinę. – Sama to narysowałam – oznajmiła, zauważywszy, że patrzę w tę stronę. – Ta dziecina to mały Jezusek, a  baranek, którego karmi, symbolizuje ludzkość. Staruszka to święta Anna, babcia Jezuska. Patronka wszystkich rodzin z  dawnego Goa. – Donna Georgina zamilkła na chwilę, by pozwolić słowom wybrzmieć. – Tylko dzięki jej wstawiennictwu i  Bożej opiece ten dom wciąż stoi, a ja nadal żyję. Ludzie pytają: „Mieszka pani samiuteńka jak kołek. Kto się panią zajmuje?”, a ja mogę im tylko odpowiedzieć: „Bóg Wszechmogący, Jezus Chrystus i  święta Anna”. I... Młody człowieku, powiem panu jedno. Świetnie się spisują.

Na Tygrysim Szlaku DŻAFNA, SRI LANKA, 1990

Orkiestra grała Auld Lang Syne, gdy nad łukiem wzgórza ukazał się śmigłowiec bojowy. Łoskot obracających się wirników zagłuszył dudy i werble, tętniąc w  uszach ostatnim komandosom wchodzącym na okręty. Wzbiły się wiry rozżarzonego pyłu, zabrzęczały ordery na piersiach generałów, gdy przyłożyli chusteczki do oczu. Śmigłowiec zawisł na chwilę nad odjeżdżającą armią, po czym ruszył. Poleciał na drugą stronę zatoki, nad lotniskowcem i  niszczycielami, dołączając do czterech innych, które krążyły nad przystanią niczym formacja gigantycznych ważek unoszących się nad wodami. Ceremonia trwała już od dwóch godzin. Był to ostentacyjny pokaz umiejętności oratorskich, kroków marszowych i  orkiestr dętych, mający wszystkich przekonać, że siły okupacyjne będą celowo przeciągać odwrót, że nie są – broń Boże – wyrzucane, że trzecia co do wielkości armia na świecie nie wycofuje się z podkulonym ogonem. Przemowy się przeciągały, rozdawano medale, ale w  powietrzu wyczuwało się wyraźne napięcie. Gdzieś nad zatoką ukryte pod baldachimem dżungli Tamilskie Tygrysy zajmowały swoje pozycje. Wszyscy spodziewali się pożegnalnej serii, ataku z  moździerzy albo przynajmniej wybuchu ostatniej starannie zamaskowanej miny i  przez całą ceremonię indyjskie helikoptery patrolowały okoliczne wzgórza i  polany, wyczekując pierwszych strzałów z  karabinów maszynowych albo błysku zdradzającego odpalenie rakiety z wyrzutni. Był koniec marca 1990 roku i  wysłano mnie z  Delhi na południe, żebym zrelacjonował odwrót armii indyjskiej ze Sri Lanki. Choć w  zachodniej prasie wydarzenie to nie odbiło się głośnym echem, było na swój sposób tak niezwykłe, jak wycofanie się Rosjan z Kabulu albo wcześniej upadek Sajgonu. Kolejny raz, jak w  Afganistanie i  Wietnamie, armia supermocarstwa – Indie

mają pod bronią milion trzysta tysięcy żołnierzy – poniosła upokarzającą porażkę w konfrontacji z małą, ale oddaną sprawie partyzantką. Było to nie lada osiągnięcie – zdarzało się, że przewaga liczebna nad Tamilskimi Tygrysami wynosiła siedemdziesiąt do jednego – jednak podczas gdy wydawało się, że połowa londyńskich dziennikarzy była w  Afganistanie z  mudżahedinami, a  o  Wietnamie nakręcono dość filmów, by zapełnić przyzwoitych rozmiarów wideotekę, Tamilskie Tygrysy pozostały bezimienne, pomijane, nieznane. Działo się tak między innymi dlatego, że same skutecznie zniechęcały dziennikarzy. W rezultacie powstało niewiele materiałów prasowych, z których mógłbym czerpać wiedzę, a  te szczątkowe, na które natrafiłem, tylko potęgowały moją ciekawość. Po pierwsze Tygrysy były zdyscyplinowane w stopniu graniczącym z obsesją. Za palenie i picie groziło wydalenie ze struktur, cudzołóstwo karano śmiercią. Brzmiało to jak nieprawdopodobny mariaż zasad partyzantki maoistycznej Che Guevary z  monastycznymi ideałami ojców pustyni. Mieszanka ta okazała się jednak skuteczna – niewiele było wewnętrznych sporów i  żadnych małostkowych walk o  władzę, które tak podzieliły afgańskich mudżahedinów. Tygrysy działały jako scentralizowana, autokratyczna, niemal faszystowska organizacja pod przywództwem Prabhakarana, starszego rangą Tygrysa, któremu wojownicy okazywali niemal religijne posłuszeństwo. Po drugie Tygrysy były samobójczo odważne. Przez ponad dekadę nieustannych walk tylko bardzo niewielu z  nich udało się pojmać żywymi. Każdy bojownik nosi na szyi maleńką fiolkę z kryształkami cyjanku. Wszystkie Tygrysy co do ostatniego otoczone przez oddziały rządowe potrafiły połknąć zawartość swoich fiolek i w  okropnych męczarniach zakończyć życie w  ciągu dwóch minut. I  wreszcie, co równie intrygujące, Tygrysy były absolutnie bezwzględne. W  trakcie swych kampanii dopuszczały się najstraszliwszych okrucieństw na ludności cywilnej, niemających precedensu w  najnowszej historii Azji. Dokonane przez nich masakry porównywano do najbardziej odrażających ekscesów Wietkongu, a  nawet Czerwonych Khmerów. Samochody pułapki zostawiano pod przedszkolami; systematycznie likwidowano całe wsie; polowano na politycznych rywali i  eksterminowano ich z  okrutną, upartą bezwzględnością, jakby zabijanie sprawiało Tygrysom przyjemność, jakby

traktowały je jako hobby, a  nawet sztukę. Ten splot właściwości uczynił z  Tygrysów najskuteczniejszą chyba i  odnoszącą największe sukcesy partyzantkę działającą we współczesnym świecie. Patrząc, jak ostatni indyjski oddział opuszcza port lotniczy China Bay, postanowiłem, że zostanę na Sri Lance trochę dłużej i dowiem się o Tygrysach czegoś więcej. Ponieważ armii indyjskiej nie było już w  kraju, ich wojna chwilowo się skończyła. Tygrysy kontrolowały teraz północ i  wschód wyspy oraz tamilskie centrum; zaczynały coś przebąkiwać o rozmowach z lankijskim rządem i  o  demokratycznych wyborach – być może spojrzą na dziennikarzy łaskawszym okiem niż wcześniej, pomyślałem. Wróciłem do Kolombo i przedłużyłem wizę na kolejny miesiąc. Nazajutrz zadzwoniłem do George’a, kierowcy mówiącego po tamilsku, i razem ruszyliśmy do Anuradhapury.

Historia zaczęła się w Anuradhapurze, i to po dwakroć. Tamilowie i  Syngalezi są sąsiadami od niemal trzech tysiącleci i  przez większą część tego czasu prowadzili ze sobą walkę. Północ i wschód wyspy to terytorium ciemnoskórych Tamilów – niskich, bystrych, pracowitych, wyznających hinduizm. Reszta wyspy zdominowana jest przez Syngalezów – ospały i  uderzająco piękny lud jasnoskórych buddystów. Anuradhapura to ich miasto; w jej centrum stoi święte drzewo wyrosłe z gałązki figowca z Bodh Gai, pod którym Budda osiągnął oświecenie. Przywieźli ją na Sri Lankę około 250 roku p.n.e.  pierwsi buddyjscy misjonarze i  odtąd jest jedną z  najświętszych relikwii. W 237 roku p.n.e. miasto zajęli tamilscy hinduiści z południa Indii. Zaczęli prześladować buddystów, a  hinduizm uczynili oficjalną religią wyspy. Potem Dutugumunu (101–70 rok p.n.e.), syngaleski odpowiednik króla Artura, wyzwolił swój lud w  bitwie pod Anuradhapurą. Miasto zostało stolicą zjednoczonej Sri Lanki i symbolem syngaleskiej dominacji (choć od XIV wieku do początku okresu kolonialnego większość Tamilów była rządzona przez własnych niezależnych władców królestwa Dżafny).

W  1948 roku, gdy Sri Lanka (znana wówczas jako Cejlon) uzyskała niezależność od Brytyjczyków, stare rany otworzyły się na nowo. Wobec ogromnej przewagi Syngalezów – było ich jedenaście milionów, podczas gdy Tamilów zaledwie trzy – nastanie demokracji oznaczało podporządkowanie mniejszości. W  1956 roku syngaleski został jedynym językiem urzędowym, a tamilskiego zakazano w placówkach administracyjnych – aby mieć dostęp do wyższych rangą stanowisk rządowych, Tamilowie musieli zdać egzamin ze znajomości syngaleskiego. Najlepsze ziemie na północy kraju stopniowo rozparcelowywano pomiędzy buddystów kosztem hinduskich właścicieli ziemskich. Pierwsze pokojowe protesty ze strony Tamilów zostały zdławione przez Jednostki do Zadań Specjalnych, rodzaj buddyjskiego gestapo. Dla wielu młodych Tamilów stało się jasne, że jeśli chcą przetrwać i zachować swoją kulturę, muszą chwycić za broń i stworzyć własne państwo – Ilam, czyli „ojczyznę, dom” na północy wyspy. W  1975 roku Vellupillai Prabhakaran, nastoletni tamilski przemytnik, wraz z grupką znajomych założyli ugrupowanie Tygrysy Wyzwolenia Tamilskiego Ilamu (LTTE). Po części wyszkoleni w  południowych Indiach przez RAW – indyjskie służby wywiadowcze i  (podobno) po części w  Izraelu przez Mosad rozpoczęli walkę o niepodległe państwo tamilskie. Z  początku byli tylko jedną z  wielu rywalizujących ze sobą tamilskich partyzantek, ale wkrótce dali się poznać jako jedna z najbardziej fanatycznych i  bezwzględnych grup terrorystycznych na świecie. Przez dziesięć lat Tygrysy podkładały bomby w  szkołach, dusiły buddyjskich mnichów garotą i  ścierały z  powierzchni ziemi całe syngaleskie wioski. Toczyły także krwawą i  w  ostatecznym rozrachunku skuteczną wojnę przeciw swoim tamilskim rywalom. W czerwcu 1983 roku seria brutalnych, często samobójczych ataków i  zamachów bombowych doprowadziła do wielkiego pogromu Tamilów w  Kolombo, który z  kolei pogrążył kraj w  wojnie domowej w  pełnym tego słowa znaczeniu, pod względem politycznym zagmatwanej nie mniej niż konflikt libański. Po zamieszkach jednym z  pierwszych celów Tygrysów, symbolicznym ciosem w  serce syngaleskiego mitu i  dumy narodowej, stał się atak na Anuradhapurę. Na pierwszy rzut oka to starożytne miasto nosi niewiele blizn po napaści Prabhakarana. Z  zielonych pól ryżowych nadal wyrastają wielkie białe stupy,

masywne jak piramidy w  Gizie, ale o  bardziej wyszukanej formie – kopuły zwieńczone są doskonałymi szyszkowatymi wieżami. W  dali dżungla chciwie pochłania zwalone kolumny świątyń i pałaców do połowy obrosłe roślinnością. Budynki strzaskane albo spalone podczas ataku odnowiono i  odmalowano. Trzeba się bacznie przypatrywać, by dostrzec dziury po pociskach czy ślady płomieni – ostatnie świadectwa masakry, która sprofanowała najświętsze buddyjskie sanktuarium na Sri Lance. Była siódma trzydzieści rano 14 maja 1985 roku, gdy Tygrysy dotarły do nowoczesnego miasta leżącego na skraju świątyni. Zaparkowały skradzione auto pośrodku dworca autobusowego, powoli wysypały się z  paki, odbezpieczyły kałasznikowy i zaczęły strzelać do ludzi. Do stojącego na postoju autobusu szkolnego wrzuciły dwa granaty; rakieta odpalona z ręcznej wyrzutni trafiła inny, pełen leciwych pielgrzymów. Mohammed Razik prowadzi Paris Corner, maleńką herbaciarnię naprzeciw dworca. Tamtego ranka ledwo zdążył odsunąć roletę i  zasiąść do czytania gazety, gdy usłyszał huk eksplozji. Pomyślał, że to fajerwerki, i  wyszedł popatrzeć. – Ludzie biegali we wszystkie strony. Wielu leżało na ziemi, inni z krzykiem pochylali się nad rannymi i  zabitymi. Z  płonących autobusów buchały płomienie i dym. Zdawało się, że zewsząd słychać terkot broni automatycznej. Potem zobaczyłem około dwudziestu partyzantów idących powoli tyralierą od strony dworca, strzelających z  biodra. Trzech miało mundury, reszta była w  podkoszulkach. Widziałem, jak rzucają granat w  Bank Cejloński – chwilę wcześniej ochroniarz próbował do nich strzelać – a  potem uciekłem tylnymi drzwiami i wskoczyłem do jeziora. Kilka minut później partyzanci dotarli do świątyni drzewa bodhi. Gdy zatrzymali się na chwilę przed wejściem, by wystrzelać sprzedawców dewocjonaliów, pocztówkarzy i  rząd buddyjskich mniszek, Dhanapala Herath, świątynny zamiatacz, próbował zamknąć bramę. Pchnęli ją jednak i otwarli na oścież, zanim zdążył założyć rygiel. –  Wparowali i  jeden z  nich wymierzył w  wizerunek Buddy. Odepchnąłem lufę i  pociski trafiły w  dach. Potem strzelili do mnie. Trzy razy. W  nogi, ręce i ramię. – Zamilkł na chwilę i spojrzał na swoje dwa kikuty. – Pamiętam jedno,

zanim straciłem przytomność. Rechotali. Nic nie robiło na nich najmniejszego wrażenia – żartowali, chichotali i świetnie się bawili, jak na festynie. Masakra w  Anuradhapurze zabarwiła przemoc na Sri Lance straszliwą religijną zapiekłością. Nazajutrz w  południowej części wyspy rozruchy spowodowały setki ofiar śmiertelnych wśród Tamilów. Według szacunków do 1990 roku w  walkach zginęło aż sto pięćdziesiąt tysięcy ludzi. Jak na wyspę zamieszkaną przez zaledwie piętnaście milionów, to rzeź o  kolosalnych rozmiarach.

Na północ od Anuradhapury kończą się terytoria syngaleskie. Wjeżdża się do strefy tamilskiej, do Ilamu. Pomiędzy dwiema zonami nie kursuje żaden transport publiczny. Trzeba liczyć na George’a.  George jest uroczym i  bardzo towarzyskim syngaleskim taksówkarzem, dobrze mówiącym po tamilsku (co rzadkie wśród południowców). Ma jednak jedną poważną wadę – nałogowo majstruje przy swoim aucie. Jego samochód działa bez zarzutu do chwili, gdy George zacznie grzebać pod maską. Wtedy można spodziewać się wszystkiego. Podczas poprzedniej wyprawy nocowaliśmy w dżungli, gdzie podobno roiło się od partyzantów. George uznał, że to dogodny moment na gmeranie przy silniku. Nazajutrz rano spod maski wydobył się dym, a potem wybuchł gaźnik. Utknęliśmy na trzy dni. Dzień wyjazdu do Anuradhapury był paskudny zarówno pod względem sprawności samochodu, jak i naszych nastrojów. Najpierw przywitał nas baner ogłaszający, że tamilska partyzantka skłócona z Tygrysami zaminowała drogę, którą zamierzaliśmy jechać. A  potem George oznajmił, że dzień wcześniej wypucował swój samochód. – Wymyłem go na cacy – powiedział. – Zmieniłem olej, przepłukałem silnik, wszystko na błysk. Silnik jak nowy. Jak tylko przekręcił kluczyk w  stacyjce, zaprezentowały się efekty tych zabiegów. Samochód zaczął się trząść jak pralka podczas wirowania, zgasł, a  potem potoczył się z  zatrważającą prędkością trzydziestu kilometrów na godzinę.

– Na Sri Lanka bardzo zła benzyna – skwitował George mało przekonującym tonem. Im dalej na północ, tym bardziej zmieniał się krajobraz. W  okolicach Anuradhapury gleba była żyzna, a roślinność tropikalna. Na osuszanych polach ryżowych pasły się bawoły; buddyjscy mnisi w  pomarańczowych szatach spacerowali z  wachlarzami z  pawich piór i  żółtymi parasolkami w  rękach; w  ogrodach kwitły krzewy jaśminu i  purpurowe bugenwille. Ale teraz pola ryżowe ustępowały miejsca połaciom jałowej sawanny tu i ówdzie przecinanej dżunglą – tereny partyzanckie jak z  podręcznika. Zamiast palm kokosowych pojawiły się wyschnięte plantacje palm winnych. Ziemia niczyja, dzika kraina, idealna na zasadzki. I była taka zawsze – przez trzy tysiące lat północny Cejlon stanowił przedmiot sporu, a ta była sawanna – pogranicze i pole bitwy. Dziury na całą szerokość drogi – czasem głębokie na trzydzieści do osiemdziesięciu centymetrów – to według George’a  kratery po starych minach. W  kilku miejscach wspomniał imiona kierowców, którzy zginęli w  wybuchach. Jechaliśmy w milczeniu. Nie wiem, kiedy przekroczyliśmy granicę, ale gdy ponownie znaleźliśmy się na terenach zamieszkanych przez ludzi, znajdowaliśmy się już w  głębi kraju Tygrysów. Na każdym słupie telegraficznym powiewała ich flaga – tygrys ludożerca wyskakujący zza dwóch skrzyżowanych kałasznikowów. Każdy kawałek muru pokryty był tygrysim graffiti. Dopiero przy Wawuniji zatrzymała nas blokada drogowa. Partyzant z  kałasznikowem w  ręku kazał nam natychmiast wysiąść i  czekać, aż inny, piętnastoletni Tygrys połączy się przez radiostację i  spyta o  zgodę na nasz przejazd. Poprzednie doświadczenia z Tygrysami pokazały, że przeprowadzenie z nimi rozmowy graniczy z  niemożliwością. Nawet zupełnie niewinne pytania spotykały się z  obojętnym wzruszeniem ramion, jakby otrzymali zakaz rozmawiania z  dziennikarzami i  obcokrajowcami. Tym razem miałem więcej szczęścia. W  budce strażniczej siedzieli znudzeni partyzanci. Dwóch znudzonych strażników w  niebieskich bejsbolówkach drapało się po jądrach i  majstrowało przy bezpiecznikach karabinków. Mieli na sobie firmowe mundury Tygrysów z  kamuflażem przypominającym tygrysie pasy. Aby

sprowokować ich do rozmowy – George służył za tłumacza – spytałem o  ich broń, bo to temat bliski sercu każdego Tygrysa. Powoli zaczęli się otwierać. Żaden z  chłopców w  stróżówce nie skończył jeszcze dwudziestu pięciu lat, ale wszyscy perorowali, jakby mieli wieloletnie doświadczenie w partyzantce – wielu z nich wstąpiło w jej szeregi ledwo po skończeniu szkoły podstawowej. Zdawało się jednak, że wojna w ogóle nie odcisnęła na nich piętna i że dobrze się bawią. Ich gadki były dziwną mieszaniną wojennego samochwalstwa rodem z  komiksów patriotycznych i  partyzanckiego żargonu lat sześćdziesiątych, ale czasem w  tym wszystkim przebijały prawdziwe uczucia. Gdy po dwóch godzinach ku naszemu zdumieniu dostaliśmy pozwolenie na przejazd, spytałem ich w końcu wprost: nie było ciężkich chwil? Zaczął jeden ze starszych, z  lekkim wahaniem. Pewnego dnia na początku stycznia prowadził w  dżungli patrol. Natknęli się na indyjską zasadzkę. Był z  nim kolega, bardzo biedny, ze wsi, który nigdy w  życiu nie miał nowego ubrania. Właśnie tego dnia dostał swój pierwszy mundur Tygrysa – najnowszy krzyk mody w  strojach maskujących. Dowódca patrolu zdołał uciec, ale chłopaka schwytano. Nie miał wyboru, musiał połknąć cyjanek. –  Fiolka pewnie była stara – powiedział partyzant. – Cyjanek nie zadziałał, jak trzeba. Z  kryjówki widziałem jego twarz. Wykrzywioną i  zdeformowaną. Z  ust ciekły mu piana i  krew. Błagał Hindusów, żeby go zastrzelili, ale nie zrobili tego. Konał ponad pięć minut. W  pomieszczeniu zapadła cisza. Wychodząc, zerknąłem na chłopaka po raz ostatni. Choć bardzo starał się to ukryć, widziałem, że przed oczami ma twarz kolegi toczącego pianę z ust i wijącego się z bólu na ziemi.

Pojechaliśmy dalej, w  głąb Ilamu. Ziemia stawała się coraz bardziej sucha. W końcu nie była w stanie utrzymać niczego poza palmami winnymi, kępkami wyblakłej trawy słoniowej i  krzakami janowca. Ten monotonny krajobraz był scenerią największych bitew Tygrysów. W  roku 1987, gdy wojsko lankijskie postanowiło opuścić swoje nieliczne ufortyfikowane obozy i  podjąć próbę zajęcia całego półwyspu Dżafna, skala okrucieństw dokonywanych w  atakach i  kontratakach osiągnęła nowy pułap

intensywności. Po pierwszym oblężeniu nastąpiło absurdalne i  groteskowe interludium, kiedy to armia indyjska przybyła w charakterze sił pokojowych – bracia Hindusi, obrońcy Tamilów – ale już po miesiącu, gdy Tygrysy stanowczo oparły się próbom rozbrojenia, prowadziła wojnę ze swoimi „podopiecznymi”. W  październiku tego samego roku Hindusi zaatakowali Dżafnę czołgami i ciężką artylerią. Wojsko indyjskie dysponowało najnowszą sowiecką bronią i posuwało się na północ w kierunku Dżafny na pięciu frontach. Tygrysy zostały przepędzone, ale dopiero po tym, jak mimo skąpych kadr i  techniki wojskowej rodem z  szopy wybiły połowę indyjskich „sił pokojowych”. Nauczyły się na przykład, jak zniszczyć nowoczesny transporter opancerzony – wystarczy postawić przy drodze wiadro z  plastikiem, połączyć je drutami z  odbiornikiem radiowym w domu oddalonym o sto metrów i włączając radio, odpalić minę. Najnowszy sowiecki czołg bojowy, ogromny T-72, też nie stanowił przeszkody – pięćdziesięciokilogramowa mina lądowa z powodzeniem radziła sobie z dwoma czy trzema takimi olbrzymami. Zwycięstwo hucznie świętowano. Tygrysy wycofały się do dżungli i  do wiosek, zgodnie z dobrą maoistyczną szkołą wmieszały się w lokalną ludność, żeby odbudować siły i  zaczekać na właściwy moment. Jadąc na północ, zobaczyłem jednak to, o  czym nie pisano. Koszty. Za Przełęczą Słoniową spustoszenie było jeszcze większe. Eleganckie imperialne fasady kryły ziejące pustką, wypatroszone wnętrza. Budynki były osmolone i  zniszczone; ulice stratowane, fronty sklepów podziurawione odłamkami bomb i  granatami fosforowymi, dachy zapadnięte i  powyginane, szyldy pourywane; z  lejów po bombach wystawały kikuty żelbetu. Nie próbowano niczego uprzątnąć ani odbudować; wrak miasta pozostawiono sam sobie, by dopełniło się dzieło rozpadu. Nadchodził wieczór. Półmrok tylko uwydatnił gruzy i  spotęgował uczucie niepokoju. George, chcąc poprawić nam nastrój, zaczął roztaczać wizję wygód i  luksusów czekających nas w  hotelu Elara – klimatyzacja, gorąca kąpiel, telewizja. Przez te obietnice rozczarowanie po przyjeździe na miejsce było jeszcze większe. W hotelu – kiedyś najlepszym w Dżafnie – nie było telewizji, telefonu ani elektryczności, a  także sporej części tylnej ściany. Brakowało też obsługi

z  wyjątkiem smutnego menedżera bankruta, który przywitał nas jak synów marnotrawnych – byłem pierwszym gościem nie-Tamilem od osiemnastu miesięcy. –  Proszę pana – powiedział George grobowym głosem, gdy przystanęliśmy w połowie schodów, by spojrzeć na ten wielki lej po bombie, którym było teraz miasto. – Musi mnie pan chronić. Mam żonę.

No i  woda. „Doskonała do kąpieli i  prania, ale nie do picia”, jak głosił komunikat. Była brązowa, metaliczna i  cuchnęła jak ścieki. Gdy zapełniłem wannę w  jednej czwartej, dno stało się niewidoczne. Zanurzając się w  niej tamtego wieczoru, pomyślałem, że nie nadaje się nawet do insektobójczego kąpania owiec. Wykształciłem więc kosztowny zwyczaj mycia się gąbką maczaną we francuskiej wodzie Volvic, której jakimś cudem hotel miał pod dostatkiem. Szybko zdałem sobie sprawę, że Dżafna ma w sobie coś osobliwego. Miasto, tak jak hotel, było w  ruinie, ale nie wyczuwało się atmosfery degeneracji czy dekadencji. Partyzanci, którzy zdawali się liczniejsi niż zwykli mieszkańcy, byli porządni, uprzejmi i  zdyscyplinowani. Młodsi kierowali ruchem ulicznym, władczym krokiem maszerując przez skrzyżowania niczym nadgorliwi dyżurni w szkole. Wokół hotelu nie było żebraków, naganiaczy ani prostytutek. Tygrysy wprowadziły zakazy i  powołały policję obyczajową, która aresztowała sprawców wykroczeń. Stróże moralności patrolowali ruiny w  poszukiwaniu dowodów na niedozwolony seks – coś podobnego widziałem dotąd tylko w Iranie. Najbardziej porządne w  całej Dżafnie były chyba jednak Tygryski, dumnie nazywane Ptakami Wolności. Po wielu dniach starań otrzymałem w  końcu zgodę na odwiedzenie ich pilnie strzeżonych koszar. Tygrysy dały mi do zrozumienia, że powinienem być wdzięczny za tę łaskę – byłem pierwszym zagranicznym dziennikarzem, któremu pozwolono się spotkać z żeńską częścią partyzantki. Nawet George nie mógł tam wejść. Strażniczka przy bramie machnięciem pistoletu maszynowego dała mi znak, bym wszedł, a George’owi, by nie ruszał się z miejsca.

Nietrudno zrozumieć, dlaczego Ptaki Wolności są trzymane z  dala od ludzkich oczu i  zakwaterowane w  odizolowanych koszarach. Wyglądały jak z  filmów o  Bondzie – pułk pięknych tamilskich amazonek w  dopasowanych mundurach khaki, z karabinami u pasa. Jednak, jak się wkrótce zorientowałem, przynajmniej pod jednym względem odstawały od bondowskiego modelu – wszystkie złożyły śluby czystości i  były pozapinane pod szyję jak zakonnice klauzurowe. Przekonywali się o  tym napaleni żołnierze indyjscy, ilekroć próbowali pojmać którąś z bojowniczek. Dziewczyny noszą na szyi nie jedną, a dwie fiolki z cyjankiem. Jak powiedziała strażniczka, prowadząc mnie do stróżówki: – Mężczyznę można torturować, ale kobieta ma znacznie więcej do stracenia: cnotę. – Wskazała, bym usiadł przy stole. – Tak czy inaczej, dać się złapać – to uszczerbek na dumie walczących o  wolność. Samobójstwo to ocalenie godności. Z ptaszyn miały jednak niewiele. Wyglądały słodko i niewinnie, ale potrafiły być szokująco doktrynerskie i bezwzględne. Ich przywódczyni, wysoka i śliczna porucznik Jaya, absolwentka politologii, mówiąca niezrozumiałym maoistycznym żargonem, była tego najlepszym przykładem. – Nasza ideologia napełnia nas rewolucyjnym zapałem – oznajmiła, jak tylko mnie przedstawiono. – Będziemy walczyć z  prześladowaniami ze strony państwa i z uciskiem kobiet, męską dominacją i kastową bigoterią. Lud będzie naszą awangardą. Po pięciu minutach tej perory zacząłem rozumieć, o  co pani porucznik chodzi: chciała przekształcić swoje oddziały w  rodzaj paramilitarnego szwadronu śmierci. –  W  czasach pokoju – podjęła – Ptaki Wolności angażowały się w  walkę mającą na celu uwolnienie tamilskich kobiet od męskiego imperializmu. Jeździły po biednych obszarach Dżafny, rozmawiały z  kobietami i  słuchały o  ich problemach. Gdy jakaś kobieta poskarżyła się, że mąż ją pobił albo obraził, albo że notorycznie się upijał, Ptaki Wolności przystępowały do działania. Tamilscy mężczyźni są bardzo niepostępowi. Trzeba ich reedukować. Oczami wyobraźni już widziałem porucznik Jayę z zapałem prowadzącą taką reedukację: z  elektrodami i  śrubami do miażdżenia palców oczekuje na

ciężarówki pełne zakutych w kajdany mizoginów i damskich bokserów. Potem zaprosiła kilka młodszych bojowniczek i  zaczęliśmy rozmawiać o  partyzantce. Był to nadzwyczajny widok: sześć ślicznych i  delikatnych czternastolatek, swobodnie żartujących i  chichoczących, rozmawiających o wojnie jak o ocenach z klasówki, zespołach rockowych i chłopcach. Jeśli wydawałoby mi się, że w  razie prawdziwych działań bojowych Ptaki Wolności okazałyby się partyzantami tylko z nazwy, to srodze bym się pomylił. W  ostatnich dniach oblężenia Dżafny z  1988 roku to właśnie one utrzymały główną szosę, najważniejszy ze wszystkich sektorów. Elokwentna młoda bojowniczka, która przedstawiła się jako towarzyszka Dilani, opowiedziała mi całą historię. – Było nas trzysta naspidowanych kokainą bojowniczek. Okopałyśmy się na skrzyżowaniu Kopi. Pojawiła się armia indyjska. Niekończący się konwój czołgów i transporterów. Porucznik Maladi, nasza przywódczyni, stała pośrodku drogi i  wzywała Hindusów do walki. Nie mieli nawet odwagi wychylić się z  czołgów, tylko z  zimną krwią ją zastrzelili. Na ten widok zdetonowałyśmy cztery miny i wystrzeliłyśmy z wyrzutni rakietowych. W zaledwie trzy minuty rozwaliłyśmy sześć nowiutkich sowieckich T-siedemdziesiąt dwa i  sznur transporterów. Mimo nieustannego bombardowania przez indyjskie lotnictwo utrzymałyśmy nasze pozycje przez trzy dni, jeszcze długo po tym, jak większość punktów obrony upadła. Z trzystu naszych zginęło tylko dwadzieścia sześć dziewczyn. W  walce jesteśmy bezwzględne – dodała łagodnym, śpiewnym głosem. – Nie znamy litości. – Nie boisz się, że od tego całego zabijania stwardnieje ci serce? – spytałem. – Że już nigdy nie będziesz mogła wrócić do normalnego życia w rodzinie? –  Tamilki cierpią ucisk od dnia narodzin – skwitowała Dilani. – To, co zdarzyło się podczas oblężenia, to dla nas nic nowego. –  Nie przygnębia cię śmierć tych wszystkich ludzi? Nie śnią ci się potem koszmary? – To nasi wrogowie – odpowiedziała. – Zabijali nas. Więc my zabiłyśmy ich. Dlaczego miałybyśmy się smucić? – Ale ile ty masz lat? Czternaście? W twoim wieku nie można tak po prostu zabijać ludzi i żyć, jakby nigdy nic.

–  To nie ludzie. – Dilani nie pojmowała, o  co mi chodzi. – To wojsko. Wrogowie. Zmarszczyłem czoło. Wzruszyła ramionami. – Mamy mnóstwo roboty. – Porucznik Jaya wstała, dając mi do zrozumienia, że powinienem zrobić to samo. – Toczy się wojna. Było jasne, że mój wywiad dobiegł końca.

Przed wyjazdem z  Ilamu chciałem zrobić jeszcze jedno – dostać się do któregoś z obozów Tygrysów w dżungli. Te obozowiska to nerw rebelianckich operacji. Są duże – mieszka tam czasem ponad tysiąc partyzantów – i  ufortyfikowane. Ich lokalizacje są tajemnicą i  nigdy nie słyszałem, by wpuszczono tam kogokolwiek z zewnątrz. Pierwszego wieczoru udałem się prosto do siedziby głównej Tygrysów w  Dżafnie i  złożyłem podanie. Po tygodniu otrzymałem uprzejmą odpowiedź odmowną. Było im bardzo przykro. Chcieliby pomóc, ale to absolutnie niemożliwe. Do obozu mają wstęp tylko Tygrysy. Postanowiłem uchwycić się ostatniej szansy. Anton Balasingham to polityczny przywódca Tygrysów, wykształcony w  London School of Economics. Podczas gdy Prabhakaran dowodził militarnym skrzydłem Tygrysów, Balasingham był strategiem. Uchodził za inteligentnego człowieka, a  do tego anglofila. Gdyby udało mi się z  nim porozmawiać, być może zechciałby się za mną wstawić. Nie wiedziałem tylko, jak go znaleźć; miejsce jego pobytu, podobnie jak innych wyższych rangą rebeliantów, było zakonspirowane. Wiedziałem jedynie, że pochodzi z Point Pedro, dawnej wioski przemytników na północ od Dżafny. Postanowiłem go tam poszukać. Odnalazłem lokalną siedzibę Tygrysów i  wytłumaczyłem, o  co mi chodzi. Dowódca, niski, nerwowy mężczyzna o  kamiennej minie urzędnika państwowego, kazał mi usiąść, a  sam przez radiostację skontaktował się ze swoim przełożonym i spytał o instrukcje. Przełożony, jak się okazało, śpi. Jeśli chcę, mogę zaczekać.

Strażnicy drzemali na wiklinowych fotelach. Usiadłem obok. Ściany obwieszone były zdjęciami tygrysich męczenników. Stali w  sztywnych oficjalnych pozach, z karabinami szturmowymi w  ręku, uginali się pod ciężką bronią przeciwczołgową albo pozowali nad zakrwawionymi trupami indyjskich żołnierzy. –  Same tutejsze ludzie – powiedział jeden ze strażników, wskazując na zdjęcia. – Teraz wszyscy zabici. Czekałem w  pokoju pięć godzin. Chodziłem w  tę i  we w  tę, słuchając chrapania strażników i  skrzypienia wiatraka. Przełożony jeszcze śpi. Wyszedł. Jest zajęty. W  końcu się obudził i  obiecał, że zadzwoni do Balasinghama. Znowu czekanie. W końcu zadzwonił. Balasingham śpi. Balasingham wyszedł. Ciągnęło się to w nieskończoność jak koszmarny sen, aż nabrałem pewności, że żaden z  nich nie ma najmniejszego zamiaru skontaktować mnie z  Balasinghamem, że zwyczajnie wodzą mnie za nos. W  końcu przyszła wiadomość i ostateczne rozczarowanie. Pan Balasingham wyjechał do dżungli. Jeśli chciałbym spróbować jutro, to bardzo proszą. Poirytowany, że zmarnowałem cały dzień, poszedłem do samochodu i  obudziłem George’a.  Przekręcił kluczyk w  stacyjce. Nic. Obrócił go jeszcze trzy razy. Nadal nic. – Akumulator – skwitował z ziewnięciem. Poszedł poszukać przewodów rozruchowych, a ja – wściekły – zostałem przy samochodzie. Nagle zobaczyłem, że z  jeepa wysiadają dwie postacie i  kierują się na posterunek: mężczyzna w  okularach w  wąskich metalowych oprawkach i  z  wydatnym brzuchem (co niepodobne do Tamila) i  wysoka blondynka. Natychmiast rozpoznałem tę parę – widziałem ich na plakatach wiszących na ścianach partyzanckich posterunków. To Balasingham i Adele, jego australijska żona. Rzecz jasna, nie otrzymał żadnych wiadomości. Jest mu bardzo przykro. Czy długo czekałem? Oczywiście, że udzieli wywiadu. Był rewolucjonistą jak z  podręcznika, żywo gestykulującym i  posługującym się dogmatycznymi uogólnieniami. Nawet mówił po angielsku z  wyraźnym akcentem rodem z  filmów szpiegowskich. Opowiadał o  początkach Tygrysów i  o  tym, jak z  garstki znajomych rozrośli się do zorganizowanej armii prowadzącej „walkę narodowowyzwoleńczą”. Rozmawialiśmy o  jego bohaterach – Che Guevarze,

Mao Tse-tungu i Ho Chi Minie i ich wpływie na taktykę obraną przez Tygrysy. Mówił o  bitwie o  Dżafnę i  o  tym, jak ukrywał się potem na południu Indii, o powrocie, o przeformowaniu rozbitych jednostek i długich miesiącach działań partyzanckich przeciwko armii indyjskiej. Po dwóch godzinach taktownie spytałem: czy byłaby taka możliwość, żebym odwiedził jeden z obozów? Jeśli chodzi o  obozy w  Dżafnie, to absolutnie wykluczone, odparł, Prabhakaran nigdy by na to nie pozwolił. Ale mógłbym spróbować dostać się do Ampary, na wschodzie wyspy, gdzie dowódcą jest jego przyjaciel „Castro”. Jeśli ktokolwiek wpuści mnie do obozu, to tylko on. Obiecał, że nazajutrz wyśle do niego wiadomość. Wieczorem spakowałem się i  położyłem wcześnie spać. Wstaliśmy z George’em o piątej rano i jeszcze przed świtem ruszyliśmy w drogę.

Podróż była uciążliwa. Wlekliśmy się po upiornych opustoszałych drogach, wyglądając min. George był w wisielczym nastroju i raczył mnie opowieściami o  kolegach taksówkarzach, którzy jechali mniej uważnie i  których nie ma już wśród żywych. – Mój przyjaciel Dhanapala – powiedział – zawsze miał na boku dziewczyna. Dziewczyna tu, dziewczyna tam. Dużo dużo dziewczyna. Jego żona nigdy się o  tym nie dowiedziała. W  październiku jechał do Dżafny z  jedna dziewczyna i nagle: bum! Samochód wylatuje w powietrze. Kaput. Po imprezie. Wszystko w strzępy. Biedny Dhanapala, takie bezecne życie, a potem taki koniec. Jakby tego było mało, około osiemdziesięciu kilometrów za Dżafną w  samochodzie przegrzała się klimatyzacja. Najpierw poczułem wodę kapiącą mi na nogę, potem spod maski buchnęła para, a na koniec wydobyła się smuga czarnego dymu. Zgasiliśmy silnik, ale swąd spalonego plastiku jeszcze długo unosił się w powietrzu. Dotarliśmy do Ampary o szóstej wieczorem. Balasingham dotrzymał słowa. Nie minęła godzina od naszego przyjazdu do jedynego hotelu, jaki pozostał w  mieście, gdy dostaliśmy wiadomość. Od Castro. Będzie na nas czekał transport.

Podróżując po terytorium Tygrysów, zdążyłem usłyszeć to i  owo na temat Castro. Uznawano go za najzdolniejszego młodego dowódcę, najlepszego generała, tuż po Prabhakaranie. Był mózgiem jednej z  najskuteczniejszych i  najstraszliwszych operacji Tygrysów – morskiego ataku na dwa obozy wojskowe, przypuszczonego w  środku listopadowej nocy rok wcześniej. W  obozach mieściła się kwatera główna tamilskiej rezerwy uzbrojonej i  wyszkolonej przez Hindusów do walki z  Tygrysami. Niszcząc obozy „kolaborantów” i  masakrując ich, Castro zneutralizował wszystkie pozostałe siły proindyjskie. Gdy Hindusi w końcu się wycofali, Tygrysy z łatwością zajęły północną część wyspy. Ponieważ spodziewałem się fanatycznego przywódcy partyzantki, na widok nieśmiałego, przystojnego mężczyzny w  moim wieku bardzo się zdziwiłem. Poprosiłem, by opowiedział mi coś więcej o  ataku, na co z  radością przystał. Opisał przygotowania, pracę szpiegów i  wywiadu. Mówił o  długim, osiemdziesięciokilometrowym marszu przez błotnistą monsunową dżunglę, o  przeprawie przez lagunę w  świetle księżyca, bezgłośnym czołganiu się, gdy otoczyli obóz i przecięli drut kolczasty. Słuchając, miałem narastające poczucie déjà vu. Wszystko to brzmi dziwnie znajomo, stwierdziłem. Czy nie widziałem tego gdzieś w kinie? Uśmiechnął się. –  Ma pan rację. W  naszych obozach mamy telewizję i  wideo. Trzy razy w  tygodniu puszczamy chłopcom filmy wojenne. Seanse są obowiązkowe. Planując zasadzki, często inspirujemy się filmami takimi jak Predator czy Rambo. Nie jesteśmy zawodowymi żołnierzami. Wszystkiego nauczyliśmy się właśnie z tych filmów. A  więc – powiedziałem sobie w  duchu – „wideo-partyzanci”. Na Sri Lankę z  Hanoi, przez Hollywood. Bojownicy o  wolność skwapliwie uczący się od Sylvestra Stallone i Arniego Schwarzeneggera – intrygujące podejście. Potem pokazano mi obozową wideotekę – wszystkie części Rambo, Rocky’ego i  Jamesa Bonda, pełen cykl filmów ze Schwarzeneggerem (w  tym Conan Barbarzyńca, Conan Niszczyciel i  Komando), większość najnowszych produkcji wietnamskich i – co mnie bardzo rozczuliło – co najmniej trzy kopie Siedmiu wspaniałych. Moraliści snują teorie, że przemoc współczesnego świata

w  dużej mierze bierze się z  brutalnych filmów. Gdyby tylko widzieli to co ja. Tutaj, na Sri Lance, strategia całej wojny domowej – dziesiątki tysięcy zabitych, okaleczonych i rannych – zdaje się zaczerpnięta z zagranicznych filmów wideo. Styczność z  hollywoodzkim blichtrem wpłynęła także na modowe gusta Tygrysów. Gdy Castro prowadził mnie do czekającego na zewnątrz land cruisera, kątem oka dojrzałem kolejny przykład ich militarnego szyku. Nie tylko wszyscy ochroniarze dowódcy mieli na sobie nowe mundury w  tygrysie pasy, lecz także land cruiser pomalowany był i wytapicerowany w pręgowany deseń. Opuściliśmy Amparę, minęliśmy lagunę i  wtoczyliśmy się na równinę – połacie pól ryżowych porośniętych na brzegach palmami kokosowymi. Po dwudziestu kilometrach zjechaliśmy z  głównej drogi i  zatrzymaliśmy się przy punkcie kontrolnym, z  obu stron chronionym bunkrami obłożonymi workami z piaskiem. Choć był z nami Castro, strażnicy nie chcieli nas przepuścić, dopóki nie dostali pozwolenia przez radiostację. Ruszyliśmy drogą gruntową przez otwartą przestrzeń. Natrafiliśmy jeszcze na trzy inne starannie zakamuflowane blokady drogowe. Przy każdej musieliśmy się zatrzymać i  poddać kontroli. Potem zagłębiliśmy się w  dżunglę i  minutę później byliśmy już na miejscu. Po raz kolejny moje wyobrażenia rozminęły się z  rzeczywistością. Tym razem zdumiał mnie rozmiar obozu – doskonale zamaskowane miasto na polanie w dżungli. Budynki: arsenały i szpitale, kwatery dowodzenia i sypialnie, toalety i  centra konferencyjne, stołówki i  sale wykładowe, były zaskakująco solidnymi konstrukcjami z  wikliny, bambusa i  słomy. Wszędzie na ziemi rozsypano grubą warstwę piasku, żeby błoto nie zamieniało się w breję. Mało tego. Rojno tu było jak w ulu. Obóz zamieszkiwały ponad dwa tysiące uzbrojonych po zęby partyzantów. Niektórzy chodzili na wykłady polityczne, siedzieli na nich w  najwyższym skupieniu, słuchając rewolucyjnej perory jakiegoś starszego rangą Tygrysa; inni ćwiczyli na strzelnicy albo na wojskowych torach przeszkód; niektórzy grali w  siatkówkę albo czekali w  kolejce do balwierza – widok foteli fryzjerskich ustawionych na polance między dwoma drzewami pipal prezentował się dość surrealistycznie. Nie mniej szokujący był wiek bojowników. Zdecydowana większość miała ledwo kilkanaście lat, w  Anglii dopiero od niedawna mogliby dołączyć do skautów. To samo tyczyło się wielu Tygrysów z Dżafny, ale wtedy założyłem,

że to tylko rezerwowi, bo komandosi z  prawdziwego zdarzenia siedzą w  obozach. Dopiero tutaj uświadomiłem sobie, że Hindusi zostali pokonani przez partyzantów, których średnia wieku nie przekraczała dziewiętnastu lat. Im młodszy Tygrys, tym chętniej uchodzi za rebelianta z  prawdziwego zdarzenia. Wystarczyło zamienić z nimi kilka słów, by zaczęli się przechwalać operacjami, w  których brali udział; nie zmyślali ani słowa. Czy widziałem zagajnik palm winnych tuż przed zjazdem z  głównej drogi? – spytało dwóch chłopców, na oko trzynastoletnich. Kilka miesięcy wcześniej zorganizowali tam zasadzkę. Odpalili dwie wielkie miny lądowe i wysadzili w  powietrze konwój sześciu ciężarówek, a  potem rozstrzelali niedobitków. W  sumie zabili prawie pięćdziesięciu Hindusów, powiedzieli. Było ekstra. Szkoda, że tego nie widziałem. Inny, może o  rok młodszy, zaczął mi opowiadać o  bombach pułapkach, które zostawili w  głębi dżungli. Małe miny przeciwpiechotne urywały nogi, ale rzadko zabijały. Świetna strategia, stwierdził: ranni Hindusi kosztują armię więcej niż martwi. Pod koniec Hindusi byli tak przerażeni, że bali się zboczyć z drogi. Tchórze! Trzęsidupy! Castro pozwolił mi rozejrzeć się po obozie tylko pobieżnie i  był pod tym względem nieugięty. Ostatni obraz, jaki zobaczyłem przed wyjazdem, to grupka chłopców niosąca na ramionach wielkie kawały surowego krwistego mięsa nabite na długie drewniane szpikulce. Pomyślałem wtedy o  zdjęciach, na których Tygrysy w  tryumfalnych pozach stoją nad poszatkowanymi zwłokami indyjskich żołnierzy. Wzdrygnąłem się. Za dużo krwi. Dość się już napatrzyłem.

Sześć miesięcy później, gdy będąc już w  Delhi, wracałem myślami do tej podróży, szczególnie żywo wspominałem jeden incydent. Było święto i  szedłem spóźniony do kościoła. Maszerowałem pośpiesznie przez opustoszałe ulice Dżafny, obok wypatroszonych domów i  sklepów zniszczonych przez bomby, na zakurzony plac przed katedrą. Było upiornie gorąco i pot lał się ze mnie strugami. Tynk na elewacji katedry miał głębokie na palec dziury po odłamkach z  pocisków artyleryjskich i  bomb rozpryskowych, a  pod rozetą leżały kawałki rozbitych witraży, ale grota Marii Dziewicy

pozostała nienaruszona; na szyi figury ktoś zawiesił girlandę pomarańczowych nagietków, jakby była boginią z hinduistycznego panteonu. Msza dopiero co się zaczęła. Ławki były wypełnione po brzegi – mężczyźni po lewej, kobiety po prawej. Główną nawą, obok obrazu Najświętszego Serca Jezusowego, w  kierunku ołtarza szła procesja ubranych na biało duchownych, prowadzona przez biskupa Dżafny. Wszyscy śpiewali – uczennice w  białych welonach, seminarzyści w  czarnych sutannach z  serży, nawet dawni tamilscy partyzanci z  bronią przy pasie, a  podsufitowe wiatraki poskrzypywały im do wtóru. Gdy pieśń osiągała apogeum, rozpoznałem inny dźwięk, warkot śmigła, najpierw w dali, potem tuż nad kościołem. Niósł się po katedrze echem. Naraz wszyscy w  panice podnieśli wzrok, bo choć obowiązywał rozejm, to od ostatniego bombardowania minęło zaledwie kilka miesięcy i  doskonale pamiętali hurgot śmigłowców bojowych. Pieśń ucichła, ostały się tylko dwa czy trzy dziecięce głosiki z chóru dopingowanego nerwową gestykulacją dyrygenta. Potem i one zamarły. Helikopter odleciał i  biskup wrócił do celebrowania mszy, jakby nic się nie stało. W  powietrzu wyczuwało się jednak napięcie. Dżafna była na skraju wytrzymałości. Doświadczyła już dwóch oblężeń i  dwóch bitew i  wszyscy wiedzieli, że trzecia jest tylko kwestią czasu. Wszyscy w  mieście, tak chrześcijanie, jak i hinduiści, modlili się o pokój. Jak można się było spodziewać, ich modlitwy nie zostały wysłuchane. Negocjacje z  lankijskim rządem zakończyły się porażką – partyzanci, rozochoceni zwycięstwem nad Hindusami, stali się aroganccy i  przedstawili zbyt daleko idące żądania. Wywiązały się gwałtowne konflikty. Trzynastego czerwca 1990 roku Tygrysy posunęły się za daleko. Ostrzelały z  moździerzy obozy armii lankijskiej i  w  północnej części wyspy porwały sześciuset pięćdziesięciu syngaleskich policjantów. Policjantów nigdy nie odnaleziono – prawdopodobnie nie żyją. Dwudziestego czerwca armia lankijska opuściła koszary i ruszyła na północ. Dżafna znowu znalazła się w oblężeniu – trzeci raz w ciągu trzech lat. Tygrysy to przeważnie fanatycy – bezwzględni, doktrynerscy, skrajnie zdyscyplinowani. Trudno czuć się dobrze w ich towarzystwie. Ale mieszkańcy

Dżafny byli nastawieni przyjaźnie, zmęczeni wojną i  zawsze skorzy do pogawędek. Myślę teraz o  wszystkich, których poznałem w  tym mieście. Zastanawiam się, co się z  nimi stało. Z  wiernymi zgromadzonymi w  katedrze: nieśmiałymi seminarzystami, energiczną sekretarką biskupa, gniewnym dyrygentem chóru. W  Wielką Sobotę na zacienionych kościelnych krużgankach spotkałem się z biskupem na herbatę. Z wyglądu przypominał Roberta Morleya; miał na sobie brudną sutannę opiętą na wydatnym brzuchu. Gdy rozmawialiśmy o  ostatnim indyjskim ataku na miasto, spurpurowiał. – Hindusi zatrzymali mój samochód pięćdziesiąt metrów od domu i zażądali dokumentów – uniósł się. – Proszę to sobie wyobrazić! Ode mnie! Biskupa! A  co się stało z  biednym Antonem Alfredem, urzędnikiem rządowym, którego lankijskie władze mianowały specjalnym pełnomocnikiem w Dżafnie? W  mieście kontrolowanym przez Tygrysy nie miał żadnej realnej władzy, a mimo to oczekiwano, że utrzyma tu porządek, sprawnie funkcjonujące szkoły i  komunikację miejską. Był drobnym mężczyzną – za wielkim wiktoriańskim biurkiem nikł jeszcze bardziej – ale niezwykle odważnym. Wiedział, że w razie zerwania rozejmu Tygrysy natychmiast po niego przyjdą i  zastrzelą go bez skrupułów, tak jak jego poprzednika. – Nie jest to stanowisko do pozazdroszczenia – powiedział. – Ale ktoś musi je piastować. Trzeba próbować żyć normalnie... A  Dilani? Najładniejsza bojowniczka w  Dżafnie? Niedawno czytałem, że część Ptaków Wolności uciekła do Indii, ale wątpię, by Dilani znalazła się wśród nich. Relacje z  Dżafny były coraz bardziej przygnębiające. Od trzech miesięcy brakowało wody i elektryczności i nic nie działało – ani telefony, ani banki, ani poczta, ani bazar. Benzyna była na wagę złota, a  żywność zdrożała dziesięciokrotnie. Wojska lankijskie okupujące miasto nie zostawiły nic, skończyły się nawet świeczki i zapałki. Jednak najgorsze były bombardowania i  ostrzał z  samolotów. Ostrzał ze śmigłowców bojowych Bell-412 to dość nowe osiągnięcie techniki – spadające nagle pociski przerywają procesje pogrzebowe, przepłaszają ludzi z ulic, trafiają staruszków na skrzyżowaniach. Lankijskie siły powietrzne nie mają

nowoczesnych bombowców, ich ataki są więc dużo mniej zaawansowane technicznie – kojarzą się raczej ze średniowiecznymi machinami oblężniczymi miotającymi kamienie gdzie popadnie. Z chińskich samolotów transportowych Y-12 rząd zabija własnych obywateli. Wolny, ociężały statek powietrzny wiezie produkowane na miejscu trzystukilogramowe bomby upakowane w  drewniane beczki. Wytacza się je ręcznie z luku ładunkowego. Proste, ale skuteczne. Tylko w  zeszłym miesiącu w  ten sposób zrównano z  ziemią niezliczone budynki mieszkalne, bazar Tirunveli, główny dworzec kolejowy i  szpital. Jeden z  indyjskich korespondentów widział, jak pewna kobieta na ulicy zbiera coś z ziemi, i dopiero przy bliższym spojrzeniu zorientował się, że były to strzępy ciała jej męża – akurat przejeżdżał tamtędy na rowerze, gdy wybuchła bomba. Przez tydzień na Dżafnę spadały „gównobomby”, jak określali je mieszkańcy: z  samolotów zrzucano beczki ekskrementów. Nie spowodowały zniszczeń, ale jeszcze długo potem miasto cuchnęło jak rynsztok, a przerażeni ludzie podejrzewali, że są poddawani jakiemuś nieudolnemu eksperymentowi z bronią biologiczną. Oczywiście trudno oszacować rzeczywistą liczbę ofiar cywilnych w Dżafnie, gdy oblężenie się jeszcze nie skończyło, ale według Tygrysów wynosi ona około czterech tysięcy, co jest straszliwym żniwem w  mieście z  zaledwie sześćdziesięciotysięczną populacją. Jak powiedział pewien emerytowany urzędnik rządowy: „To piekło na ziemi, to znaczy dla tych wszystkich, którzy jeszcze żyją”.

Jednocześnie w centrum Dżafny, w pierścieniu pierwszego oblężenia, trwało drugie, mniejsze, niczym matrioszka schowana w matrioszce. Jednym z  najwspanialszych reliktów epoki kolonialnej na Sri Lance jest szesnastowieczna holenderska twierdza. Jej mury od dawna już dostojnie niszczały, ale szybko je odbudowano, gdy w  czerwcu przestało obowiązywać wielkanocne zawieszenie broni. Podobnie jak podczas Wielkiego Buntu, opuszczona warownia stała się ostatnim miejscem schronienia dla Syngalezów w  Dżafnie – handlowców, urzędników rządowych, policjantów i  małego oddziału wojsk rządowych.

Lankijskie siły powietrzne szybko zrównały z  ziemią zabudowania wokół fortu, aby oczyścić broniącym pole strzału. Tygrysy, niezrażone, otoczyły fort pierścieniem okopów i  kontynuowały ostrzał z  moździerzy i  ciężkiej artylerii. Potem przypuściły serię rozpaczliwych ataków; raz nawet natarły na mury spychaczami i  śmieciarkami – jedyną bronią pancerną, jaką dysponowały. Innym razem wysłano piętnastolatka, by wdrapał się na mur z  ładunkami wybuchowymi przywiązanymi do ciała. Miał je odpalić w najsłabszym punkcie umocnienia, jednak w ostatniej chwili został zauważony i zastrzelony. Ładunki wybuchły, a  eksplozję słychać było dwadzieścia kilometrów dalej, ale stary holenderski mur nie doznał uszczerbku. Odsiecz przysłano dopiero po dziewięćdziesięciu sześciu dniach, gdy w fortecy kończyły się jedzenie i woda. Po wstępnym bombardowaniu lankijski rząd wysłał przez lagunę tysiąc żołnierzy oddziałów specjalnych na pontonach. Sześć utonęło i  stary włoski myśliwiec SIAI-Marchetti został zestrzelony, ale wojskom udało się wylądować i  sforsować południową bramę fortecy. Ewakuowano garnizon, jednak próby zajęcia dalszej części Dżafny się nie powiodły. Dwudziestego szóstego września pod osłoną nocy oddziały rządowe opuściły fort. Dwa dni później Tygrysy wciągnęły na blanki flagę niepodległego tamilskiego Ilamu. Dżafna nadal jest pod okupacją. Choć siły rządowe pewnie przejmą w końcu miasto, tak jak zrobili to przed nimi Hindusi, najprawdopodobniej nie uda im się rozgromić Tygrysów. Jak w  powtórce starego filmu Tygrysy zaszyją się w swoich obozach w dżungli i wyjdą z nich, dopiero gdy nastanie odpowiedni moment do kontrataku. Tak długo, jak Syngalezi będą dyskryminować Tamilów, zawsze znajdą się rekruci chętni zająć miejsce zabitych separatystów. Tygrysy są bezwzględne, nie ma co do tego wątpliwości, ale w  oczach tamilskiej ludności uchodzą za prawdziwych bojowników o  sprawiedliwość, i w  tym ich siła. Wciąż trwa chaotyczne bombardowanie Dżafny i  liczba ofiar cywilnych rośnie. Rząd utrzymuje, że chce tylko „wykurzyć Tygrysy z ich kryjówki”, ale mieszkańcy Dżafny dopatrują się bardziej perfidnych motywów. Jak podczas mojej ostatniej wizyty powiedziała mi jedna z bojowniczek towarzyszki Dilani: „Musimy walczyć dalej. Syngalezi nie spoczną, dopóki nie wyrzucą Tamilów z tej wyspy raz na zawsze”.

  POSTSCRIPTUM Siedem lat później wojna domowa wciąż się toczy. Dżafna upadła w  1993 roku i  w  chwili, gdy piszę te słowa, Tygrysy cofnęły się do dżungli. Rząd kontroluje obecnie wszystkie miasta na półwyspie, ale nie udaje mu się zapewnić przejezdności dróg ani powstrzymać Tygrysów przed nocnymi wypadami i przejmowaniem faktycznej władzy nad półwyspem. Co więcej, Tygrysy nadal raz na jakiś czas urządzają nowe makabryczne „widowisko”. Ostatniego dnia stycznia 1997 roku przyznały się do potężnej eksplozji w  centrum Kolombo, obok budynku Banku Centralnego, gdzie przechowuje się lankijskie rezerwy złota. W  wybuchu zginęło dwieście osób, a  tysiąc czterysta odniosło rany. W  lipcu cztery tysiące Tygrysów pod dowództwem Castro wynurzyło się z  dżungli, by przeprowadzić trwającą tydzień lądową i  morską operację przeciw rządowej bazie wojskowej w  Mullaitivu, dwieście siedemdziesiąt kilometrów na północny wschód od Kolombo. W końcu udało im się ją zająć i zabrać ogromną ilość broni ciężkiej. Poza garstką, która uciekła, wszystkich tysiąc dwieście osób z  personelu wojskowego zostało zabitych. To najbardziej sromotna porażka rządu w  całej wojnie domowej. Co gorsza, rząd przegrał z  kretesem bitwę o  umysły Tamilów: choć zagwarantowano pewną formę federalnej autonomii i  inne ustępstwa, tamilska ludność pozostała bardzo nieufna i  nadal popiera Tygrysy. Nadzieja, że w  najbliższej przyszłości separatyści złożą broń, jest nikła, więc perspektywa jakiegokolwiek rozwiązania politycznego wydaje się bardzo odległa. Przez piętnaście lat, które nastąpiły po zamieszkach 1983 roku, w konflikcie straciło życie około pięćdziesięciu tysięcy osób.

Grób czarownika SAINT-DENIS, REUNION, 1998

Piątego kwietnia 1721 roku do wybrzeża Île de Bourbon, górzystej wyspy na Oceanie Indyjskim znanej dziś jako Reunion, przybiły dwa okręty pirackie. Dowodził nimi kapitan Olivier Levasseur, francuski korsarz. Wołano na niego La Buse, czyli Myszołów, i  nie bez powodu – przed przybyciem na Reunion zajmował się plądrowaniem statków na Wybrzeżu Malabarskim. Dopiero gdy Kompania Wschodnioindyjska wysłała za nim całą bombajską flotę, uciekł w kierunku swojej bazy na Madagaskarze. Po drodze piraci zorientowali się, że kończy im się woda, więc La Buse postanowił zatrzymać się na Bourbonie, żeby napełnić zbiorniki. Zbliżając się do przystani Saint-Paul, zobaczył zacumowany potężny siedemdziesięciodziałowy portugalski okręt wojenny „Nostra Senhora de Cabo”. Bez chwili wahania ruszył naprzód, z całej burty oddał salwę w galeon, a  potem wdarł się na jego pokład prawie bez oporu ze strony załogi. Okazało się, że statek przewoził największe bogactwo, jakie kiedykolwiek wpadło w  ręce piratów – indyjskie klejnoty o  wartości ponad miliona funtów wysłane przez wicekróla Goa do jego zwierzchników w Lizbonie. Dziewięć lat później La Buse wrócił na Reunion i  to w  zgoła innych okolicznościach. W  roku 1730 został pojmany przez handlującego niewolnikami łowcę nagród, zawieziony w kajdanach na Reunion i skazany na śmierć. Na szafocie wypowiedział słowa, które w  pewnym stopniu gwarantowały mu nieśmiertelność. Gdy zarzucono mu na szyję pętlę, cisnął między tłum plik pergaminowych szkiców. Mapy, powiedział, precyzyjnie wskazują, gdzie zakopałem skarb. Najpierw jednak trzeba rozszyfrować kod. Skarbu nie odnaleziono do dziś, choć od ponad dwustu pięćdziesięciu lat z całego świata na wyspę ściągają poszukiwacze przygód.

Grób La Buse’a zdecydowanie łatwiej zlokalizować niż jego skarb. Znajduje się na starym cmentarzu Marin, na płaskim skrawku ziemi między czarnymi bazaltowymi klifami i  palmami szumiącymi na brzegu, z  widokiem na poszatkowany błękit oceanu. Już pierwszego wieczoru na wyspie, zaintrygowany tym, co czytałem o  wyczynach La Buse’a, poszedłem z  hotelu boso po koralowej plaży, by złożyć hołd staremu piratowi. Dziś większość wybrzeża wokół Saint-Paul przypomina miniaturowe SaintTropez – nieco dalej, w Boucan Canot, pod palmami opalają się topless rzędy paryżanek. Na pogrążonym w  ciszy cmentarzu panuje jednak inna aura. Za wysokim murem zasłanianym przez długi parawan ostrokrzewu, pośród obelisków i  grobowców kapitanów i  korsarzy, arystokratów na wygnaniu i ocalałych z katastrof morskich właścicieli plantacji, można odnieść wrażenie, że znaleźliśmy się w XVIII wieku. Te niskie bazaltowe nagrobki są klasyczne w  zamyśle, ale naiwne w  wykonaniu – kolumny zwieńczone jońskimi kapitelami wznoszą się do dziwacznie niekształtnych frontonów; w  dole nieobrobione inskrypcje dokumentują częstokroć brutalne zgony pierwszych mieszkańców kolonii: Ici repose Capt. de Bellegarde tué par les corsires; Ici repose la famille Chandemerle morte dans une naufrage... Gdy zapada zmierzch i  między grobami hula morski wiatr, człowiek uzmysławia sobie, jak bardzo niedostępna była dawniej ta wyspa na zwrotniku Koziorożca – raz na sześć miesięcy docierał tu po siedmiomiesięcznym rejsie z  Marsylii jeden jedyny statek z zaopatrzeniem. Choć miejsca pochówku Levasseura nie znaczy żadne monumentalne mauzoleum jak te wznoszone dla kolonialnych szlachciców, którzy dotrzymują mu towarzystwa, znalazłem je bez trudu. To zwykły nagrobek z  czarnego bazaltu, z  wygrawerowaną trupią czaszką, skrzyżowanymi piszczelami i lakonicznym epitafium:   Olivier Levasseur dit la Buse – pirate, Écumeur des Mers du Sud, Executé à Saint-Paul 1730.

 

O  ile jednak inne groby były zapomniane i  zarośnięte chwastami, miejsce wiecznego spoczynku La Buse’a  wyglądało na często odwiedzane. Płytę pokrywały stosy kwiatów i oblepiał wosk z niezliczonych świeczek, a po jednej stronie stał rząd niedawno otwartych butelek z  rumem, najwyraźniej pozostawionych w  charakterze darów ofiarnych. Obok butelek położono też trzy czy cztery paczki gauloisów i  gitane’ów. Były otwarte, a  papierosy najwyraźniej zapalono i  pozostawiono do wygaśnięcia, bo wystawały tylko poczerniałe kikuty filtrów. Na kilku opakowaniach nabazgrano jakieś zaklęcia i prośby do La Buse’a. Po wyjściu z  cmentarza podszedłem do tęgawej Kreolki. W  zapadającym zmroku rozpaliła w  piecyku koksowym zrobionym ze starej beczki na ropę i  nad rozżarzonymi węgielkami piekła kolby kukurydzy. Kupiłem jedną i  w  trakcie pogawędki, którą sobie ucięliśmy, spytałem, czy wie, dlaczego na grobie osiemnastowiecznego pirata ludzie zostawiają dary. – Ja w to nie wierzę – odparła nagle dziwnie ostrym tonem. – Ale w co? – W... całą tę szopkę. – A jednak niektórzy wierzą... – Nie znam takich. – O co tak naprawdę chodzi? – Nie dawałem za wygraną. – Dlaczego ludzie... –  To ich sprawy! – syknęła kobieta i  odwróciła się. – Mnie niech pan nie pyta. Przychodzą tu co noc, pour gratter le bois [dosł. poskrobać drewno, czyli uprawiać magię]. – Powiem panu jedno – podjęła – w  Saint-Paul mogą sobie mówić, co chcą, ale my tutaj wszyscy wiemy, że połowie nieszczęść na Reunionie winny jest ten grób...

Pierwsze, co zdumiewa na Reunionie, to czysta – niemal groteskowa – francuskość tego miejsca. Choć wyspa leży pośrodku Oceanu Indyjskiego, w  połowie drogi między Madagaskarem a  Sri Lanką, była niezamieszkana aż do roku 1646, kiedy to zaczęli ją kolonizować Francuzi, najpierw porzucając na brzegu skazańców,

a potem urządzając tu bazę morską będącą punktem uzupełniania zapasów dla Francuskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na trasie do Pondicherry w Tamilnadzie, siedziby głównej Compaigne des Indes. Od strony prawnej jest tak, jakby Francuska Kompania nadal rządziła wodami, bo Reunion wciąż należy do Francji. I  rzeczywiście na pierwszy rzut oka wyspa wydaje się tak galijska, rozwinięta gospodarczo i  zamożna, jak jej odległa metropolia. Mieszkańcy mają francuskie paszporty, a  absolwenci szkół średnich odbywają we Francji obowiązkową służbę wojskową. Francuski jest językiem urzędowym, francuska jest telewizja, francuskie są samochody i  ostentacyjnie francuskie są wina w  restauracjach. Dziewięć dziesiątych handlu wyspa prowadzi z  Francją. Można by pomyśleć, że Reunion leży tuż koło Cannes, a nie piętnaście tysięcy kilometrów na południe. Dopiero po kilku dniach dostrzega się, jak bardzo ta francuskość ulega przefasonowaniu przez tropikalny klimat i  to, co tutejsi mieszkańcy określają jako métissage – etniczny amalgamat, który uczynił wyspę modelowym tyglem kultur. „Jeśli któryś z  wyspiarzy będzie cię przekonywał, że jest czystej krwi Francuzem – powiedział mi jeden z  tutejszych znajomych – nie wierz. To nieprawda. Métissage to istota tej wyspy”. W  połowie XIX wieku na Reunionie mieszkało już kilka tysięcy wysiedleńców z  Francji: mieszanka zubożałych arystokratów przemienionych w  plantatorów, doprawiona pauvres blancs – przeważnie zbiedniałymi bretońskimi rolnikami wyzutymi z  ziemi, którzy wyemigrowali w  nadziei na założenie nowych gospodarstw na górzystych terenach wyspy. Nad kolonistami przeważali liczebnie w  stosunku dwa do jednego dawni niewolnicy, w  większości pochodzenia madagaskarskiego. Ten etniczny przekładaniec wzbogacił w następnych latach napływ Tamilów, muzułmanów z północy Indii, Chińczyków z Kantonu i jemeńskich Arabów, a wszyscy oni przybyli do pracy na plantacjach jako zakontraktowani robotnicy po zniesieniu niewolnictwa w latach czterdziestych XIX stulecia. Dziś te jakże odmienne społeczności są niewiarygodnie przetasowane w  efekcie spektakularnego splecenia się tak licznych ludów, wierzeń, kultur i tradycji kulinarnych – niewiele mamy takich przykładów w dziejach. Ów métissage połączony ze skrajnie izolowanym położeniem wyspy odciska piętno na każdym aspekcie życia na Reunionie. Proces mieszania się

i krzyżowania w dużej mierze ukształtował tutejszy folklor i praktyki religijne, czego przejawem są między innymi intrygujące dary na grobie La Buse’a  czy Grandmère Kale, wiedźma mieszkająca w wulkanie i polująca na dzieci, które nie chcą jeść jarzyn albo odrabiać pracy domowej, będąca skrzyżowaniem czarownic z  europejskiego i  afrykańskiego folkloru z  Kali, hinduistyczną boginią siejącą zniszczenie. Mieszanina różnych wyznań, często w  obrębie jednej rodziny, wywarła głęboki wpływ na stosunek wyspiarzy do świata. Uczyniła ich niezwykle tolerancyjnymi, otwartymi i bardzo nieortodoksyjnymi. –  Od samego początku splatają się tu różne wierzenia i  style życia – powiedział ojciec Samy Anarche, tamilski ksiądz katolicki z  parafii w  SaintDenis, stolicy wyspy. – W tej samej rodzinie można spotkać chińskiego taoistę, indyjskiego muzułmanina, metropolitalnego katolika, afrykańskiego szamana i tamilskiego hinduistę. Idee nieuchronnie migrują z religii do religii. W mojej parafii jest wielu chińskich katolików praktykujących kult przodków, podobnie jak indyjskich wyznających reinkarnację. Dla duchownych to orka na ugorze – nieustannie musimy tłumaczyć wiernym, co jest chrześcijaństwem, a  co nie. Bien sûr to samo tyczy się pozostałych religii – wszyscy tutejsi hindusi jedzą mięso i  składają krwawe ofiary. To rzadkie w  Indiach i  pewnie wywodzi się z afrykańskiego gris gris [wudu]. Métissage ukształtował także język wyspy – mówi się tu zarówno współczesnym francuskim, jak i  niezrozumiałym kreolskim patua, będącym mieszanką malgaskiego, tamilskiego i  arabskiego; podstawą tego języka jest osiemnastowieczna żeglarska francuszczyzna. Kreolska kuchnia również jest cudownie wielokulturowa i  unikatowa, co niezmiennie zachwyca podróżników. Łączy francuskie i indyjskie zamiłowania kulinarne z  kroplą arabskich, chińskich i  malgaskich wpływów. W  rezultacie dostajemy fuzję zdumiewająco odmienną od elementów źródłowych. Typowy posiłek na Reunionie może na przykład składać się z cari z’ourite et cari poulpe (kremowego curry z  jeżowca i  ośmiornicy) z  dodatkami w  postaci soczewicy z  Puy, rougaille (ostrego pomidorowego chutney) i  bredes (herbatników ze szpinakopodobnego warzywa), a  pudding może mieć postać gâteau patate (słodkiego tłustego ciasta z  ziemniaków). Jakby tego było mało, w  niektórych częściach Reunionu pod wpływem arabskim używa się goździków i  gałki muszkatołowej, pod wpływem chińskim dodaje imbir, a pod malgaskim tworzy

wiele pysznych dań na bazie kremu kokosowego i kilka wybitnie obrzydliwych jak pieczone czerwie. Zważywszy na etniczną złożoność wyspy i  jej odizolowanie, nic z powyższego nie powinno dziwić. A jednak dzieje się inaczej, choćby tylko ze względu na to, że już na wstępie wita przybysza ostentacyjna francuska nowoczesność zachodniego wybrzeża: lśniące garaże, szerokie autostrady, podmiejskie wille i kluby nocne z migoczącymi neonami. Wszystko to uśmierza czujność – człowiekowi się wydaje, że znalazł się w miejscu przewidywalnym i rządzącym się znanymi prawami, podczas gdy w rzeczywistości Reunion jest tyglem, w  którym twórczo buzują osobliwe praktyki, dziwaczne idee i nieoczekiwane połączenia. Jak się niebawem przekonałem, dary ofiarne na grobie La Buse’a  były zaledwie wierzchołkiem góry lodowej.

Choć métissage jest na wyspie wszechobecny, to nie wszędzie w tym samym stopniu. Wystarczy spojrzeć na mapę, by się o  tym przekonać: miejscowości wzdłuż linii brzegowej są ewidentnie francuskie – Saint-Denis, Saint-Paul, Saint-Pierre – ale toponimy z  głębi lądu, jak Cilaos, Salazie i  Mafate, mają bardziej skomplikowany źródłosłów, a  nazwy wszystkich trzech kraterów wulkanicznych dominujących nad górzystym interiorem wywodzą się z języków madagaskarskich. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w historii wyspy. Wybrzeże było kontrolowane przez francuskich mieszkańców kolonii, góry od początku służyły za kryjówkę dla malgaskich zbiegłych niewolników. Przykładowo Cilaos jest zniekształconym malgaskim tsi laosana oznaczającym miejsce, skąd nie ma powrotu. Nietrudno zgadnąć, skąd ta nazwa. O  ile bowiem części wybrzeża są nadal strefą paryżan wykupujących plaże, otwierających hotele i  klubu surfingowe, o  tyle górzysty interior pozostał w  rękach rdzennych mieszkańców Reunionu. Tutaj, daleko za wysokimi przełęczami, można poczuć prawdziwy charakter wyspy – jej kreolską tożsamość. W cirque (kraterach wulkanicznych) odciętych od reszty lądu zatrważająco stromymi górami żyją odizolowane społeczności

pasterskie, których styl życia nie zmienił się od setek lat. Do jednego z  kraterów, Cirque de Mafate, nie prowadzą żadne drogi. Tutaj, zaledwie szesnaście kilometrów w linii prostej od barów i klubów nocnych Saint-Denis, mieszka wyjątkowo spetryfikowana wspólnota, której niejeden przedstawiciel nigdy nie opuszczał krateru i nie widział nawet samochodu. Każdy, kto pragnie poznać serce Reunionu, musi pokonać zdradliwe drogi i ruszyć w góry. W pobliżu wspaniałego kolonialnego miasteczka Saint-Louis – osiemnastowieczne kościoły, zrujnowane cukrownie i  wspaniałe kamienice wybudowane przez Compagnie des Indes – skręca się w głąb lądu, zostawiając w  tyle rozżarzone do białości koralowe wybrzeże. Półtora kilometra dalej krajobraz zmienia się nie do poznania. Nic, co dotąd widziało się na wyspie, nie zapowiada tego, co nas czeka. Pierwsze pasmo wzgórz, licząc od wybrzeża, jest zielone i  pofalowane jak łagodne kontury pozostałych wysp Oceanu Indyjskiego. Ale gdy tylko się je minie, oczom ukazują się masywne szczyty wulkaniczne, zachodzące na siebie łańcuchy górskie i  kratery pnące się ku niebu i  wbijające w  wypiętrzone burzowe cumulusy barwy atramentu. Takich geologicznych akrobacji można by się spodziewać na ogromnych lądach, gdzie zderzają się kontynenty, ale nie na wyspie wielkości Reunionu, na której z  jednego brzegu na drugi jest sześćdziesiąt parę kilometrów i  która na mapie wygląda jak paproch. Tutejszy krajobraz majestatem dorównuje jednak andyjskiemu, a  nawet himalajskiemu. Piętrzą się tu zuchwałe kanciaste szczyty z  graniami sterczącymi jak pęknięte kości, ostre i  poszarpane niczym odłamki stłuczonego szkła, ale powiększone do takiej skali, że tworzą całe pasma ostrokątnych wierzchołków, długie rzędy stromizn Matterhornów i Głów Cukru o nazwach takich jak Rhino’s Horn [Róg Nosorożca] czy Priest’s Bonnet [Biret]. W  procesach geologicznych, które tu zaszły, jest jakaś fundamentalna gwałtowność, wręcz napawająca strachem, jeszcze sroższa z  powodu nieprzeniknionej ciemności bazaltu, który nie dość, że nie odbija światła, to jakby je pochłania i zasysa. Straszliwej czerni skał nie przełamuje nawet błysk miki i tylko na co łagodniejszych zboczach tej twardej, łamliwej, wulkanicznej powierzchni zakotwiczyły się mchy i paprocie. Droga biegnąca przez ten krajobraz wije się serpentynami, unosi, zakrzywia, zawraca, waha, opada, by znów się zgiąć wpół, jakby nie mogła się

zdecydować. Po obu jej stronach pną się klify o  szczytach zatopionych w ciemnych chmurach; małe wodospady spływają kaskadami, rozpryskując się w  przepaści lub na przedniej szybie samochodu. Wrażenia, jakich dostarczają niebotyczne szczyty, mgły i  chmury, wzajemnie się potęgują, nadając krajobrazowi osobliwie surowy charakter: jakby wstępowało się do jakiegoś zaginionego świata. Wcale byśmy się nie zdziwili, gdyby nagle znad gór sfrunął pterodaktyl.

Cilaos, smętne, spowite mgłą miasteczko uzdrowiskowe, położone nad najwyższym cirque, to jedno z  tych miejsc, gdzie diabeł mówi dobranoc. Zasłynęło w  połowie XIX wieku jako górska miejscowość letniskowa i  sanatorium dla europejskich żołnierzy i  urzędników kolonialnych, którzy nadwyrężyli zdrowie długimi pobytami w  bengalskich dżunglach czy na wietnamskich bagnach. Jego klimat uchodził za „europejski”, co w  ustach stęsknionych za ojczyzną mieszkańców kolonii było największą pochwałą; łagodnie radioaktywne wody mineralne miały ponoć moce uzdrawiające, a  gorące źródła rzekomo leczyły reumatyzm i  pełny katalog dolegliwości mięśniowych. Przez cały wiek każdego lata zwożono do Cilaos przykutych do łóżka brygadierów i  kulawych pułkowników – do czasu, gdy po drugiej wojnie światowej osuwisko nagle zatarasowało źródło i  zadało miasteczku śmiertelny cios. Nieoczekiwany powrót wody w 1971 roku tylko w niewielkim stopniu je ożywił i  chyba już na zawsze utknęło w  osobliwie zakrzywionej czasoprzestrzeni. Tutejsze obite sidingiem cukierkowe domy z  dachami z  blachy falistej i  ogrodami pełnymi nasturcji nadal wyglądają, jakby zatrzymały się w czasie, a tutejsze zegary stanęły w chwili, gdy utracono źródło. Codziennie, gdy późne popołudnie przechodzi w wieczór, nad Cilaos zstępują chmury i spowijają je gęstym mglistym zmrokiem. Przez noc się cofają i miasto budzi się cudownie odświeżone o rześkim i chłodnym wschodzie słońca, które na krótką chwilę zmienia bazalt wielkiego skalnego amfiteatru w łososiowy róż. Gdy przy śniadaniu zobaczyłem, że zamiast smętnego widoku, jaki powitał

mnie przy przyjeździe, wokół roztacza się sceneria o  alpejskiej świeżości, włożyłem buty trekkingowe i pomaszerowałem ku wzgórzom. Trzy godziny później wędrowałem po górach leśną ścieżką, stawiając stopy między kępami poziomek i  lepnicy; z  doliny dochodziło bicie klasztornych dzwonów. W odróżnieniu od geologicznych popisów na trasie do Cilaos zbocza nad miastem były zdumiewająco łagodne; na tych bardziej stromych lasy iglaste ustępowały bambusom i  obsypanym kwiatami bromeliom. Pod baldachimem lasu wyśpiewywały rzadkie ptaki, ziemia była miękka i sprężysta, a nad głową jasno świeciło słońce. Nagle znalazłem się na polanie. Na przeciwnym jej skraju stała kryta słomą chatynka. Przed domem wysoki kreolski rolnik karmił dwa osiołki. Był szczupły i żylasty, na głowie nosił homburg, ale wielkie i zakurzone stopy miał bose. Powiedział, że nazywa się Loulou, i  zaprosił mnie do środka. Zaproponował szklankę soku pomarańczowego, który wycisnął z własnoręcznie wyhodowanych pomarańczy. Byłem spragniony i spocony. Z ulgą przysiadłem, by wypić zimny napój. Poprosiłem Loulou, by opowiedział mi o  sobie coś więcej. Wychował się na tej polanie, na Îlet des Trois Salazes, i od kiedy zakończył służbę wojskową, rzadko opuszczał to miejsce, ostatni raz był w  Saint-Denis przed trzydziestu laty, choć co rano kursował tam z Cilaos autobus. – A po co miałbym tam jechać? – Wzruszył ramionami. – Mam tu wszystko, co mi potrzebne. A ci ludzie na wybrzeżu... – Co z nimi nie tak? – spytałem. – Sami z’oreilles. Nigdy wcześniej nie słyszałem, by tak nazywano francuskich ekspatriantów. Potem dowiedziałem się, że określenie z’oreilles – czyli „uszaci” – nawiązywało do zwyczaju Francuzów osłaniających dłońmi uszy, wytężających słuch, by zrozumieć wyspiarskie patua; jeden z  moich tutejszych znajomych uważał jednak, że termin ma bardziej złowrogie pochodzenie: podobno dawni francuscy plantatorzy masowo obcinali niewolnikom uszy, bo uważali się za jedynych godnych posiadania oreilles. – Ci z’oreilles to zupełnie inny gatunek człowieka – podjął Loulou. – Zawsze się gdzieś śpieszą. Nie znają dobrych manier. Jak się ich spyta o  drogę, nie

odpowiedzą albo wskażą zły kierunek. A  każdego, kto mówi z  akcentem z Cilaos, nazywają kapustożercą. Więc po co tam iść i narażać się na kłopoty? Lepiej zostać tutaj z  rodziną. Nam, yabs [góralom] lepiej nie zadawać się z z’oreilles’ami... Nigdy nic dobrego z tego nie wynikło. Rozejrzałem się po domu. Była to typowa górska chata, niska i  przytulna, z  kominkiem i  ogniem liżącym polana. Na stalowej kratce do opiekania zawieszonej nad rozżarzonymi węgielkami stała kafeterka, czajnik i  kilka rondelków z  ryżem i  cari poule. Z  sufitowych belek zwisał dobytek Loulou – siekiera, dwa prochowce, pudełko świeczek, latarka i gitara. Loulou powiedział mi, że jego ojciec był tragarzem. Jego praca polegała na noszeniu ludzi w  lektyce z  Saint-Louis do Cilaos. Zanim w  1935 roku poprowadzono drogę, samochody ani wozy nie mogły wjechać pod górę, a górskie szlaki też były nieprzejezdne. W czasach dzieciństwa Loulou na Îlet żyło osiem rodzin – teraz został tylko on z synami. –  Młodzi stąd wyjeżdżają – westchnął. – Wszystko tak szybko się zmienia. Dawniej mawialiśmy, że Reunion jest jak księga, w  której raz na jakiś czas przewraca się stronę. A  teraz wydaje się, że wiatr jednym podmuchem przewrócił wszystkie kartki. Nawet tu, na górę, przychodzi nowe. Podobno niedługo mają podłączyć elektryczność. A potem, kto wie? Może nawet telefon. Gdy Loulou wrócił po odbyciu służby wojskowej, Îlet była całkiem opustoszała. Został tylko jego ojciec, wdowiec, wszyscy wyjechali na wybrzeże za pracą. Jakby życie tu nie było wystarczająco trudne, przedstawiciele francuskiego leśnictwa odebrali Îlet prawo do wypasu owiec na górze – obsiali ją drzewami i pogrodzili. Nie przyznano żadnego odszkodowania. – Żyliśmy z owiec – powiedział Loulou. – Gdy odebrano nam pastwisko, nie mieliśmy wyjścia i  musieliśmy zastrzelić niebogi. Potem wszyscy się wyprowadzili. Wróciłem do domu i zastałem ruinę. Musiałem zaczynać od zera. Od tamtej pory Loulou z wielkim trudem próbował jakoś ułożyć sobie życie na Îlet – zamienić marną górską glebę w uprawną rolę. Oprowadzając mnie po gospodarstwie, z dumą pokazywał, gdzie porobił tarasy, gdzie zasadził drzewka owocowe i  założył ogródki warzywno-ziołowe. Miał teraz dwa poletka ze zbożem i kukurydzą; gałęzie pokryte szarym porostem uginały się pod ciężarem brzoskwiń, czereśni, śliwek i pigw. W potoku rosła rukiew wodna, a na treliażu przed domem wisiały słodko pachnące passiflory. Do tego w oborze stały dwie

dojne krowy, byk i osiołki. Latem dołączyli do niego synowie. Nie jest lekko, powiedział, ale jakoś udaje im się związać koniec z końcem. Gdy się żegnaliśmy, pokazał mi zrujnowaną chatę, gdzie w  czasach jego dzieciństwa mieszkał wioskowy czarownik, i  opowiedział jedną z  najbardziej niesamowitych historii, jakie słyszałem na Reunionie.

Około 1931 roku wysłano z  Watykanu na Reunion szkatułkę ze świętymi relikwiami. Wydaje się, że podczas transportu zagubiła się etykieta z imieniem świętego, i jedyną wskazówką co do zawartości przesyłki był włoski stempel na jej boku z  napisem Spedito. Tak oto, od błędu urzędnika, zaczął się kult świętego Ekspedyta. Jego popularność rosła z  roku na rok, aż w  końcu został nieoficjalnym patronem wyspy, świętym, w  którego niespisanym żywocie wykrystalizowały się największe nadzieje i lęki wieloetnicznych mieszkańców wyspy. Obecnie na Reunionie jest około trzystu pięćdziesięciu kapliczek poświęconych świętemu Ekspedytowi. Stoją przy każdej krzyżówce, na szczycie każdego pagórka, na dnie najdzikszych jarów. Służą jako oratoria dla wiernych i  jako święte budki wartownicze chroniące przed niebezpieczeństwami nocy. Nie tylko reuniońscy katolicy zwracają się do świętego po pomoc – modlą się do niego wszystkie społeczności i każda z nich wniosła do kultu coś od siebie. Lokalny Kościół katolicki, najprawdopodobniej pomyliwszy Ekspedyta z  popularnym francuskim świętym Elpidiuszem, przydał nowemu świętemu cechy wczesnochrześcijańskiego męczennika. Zaczęto go przedstawiać jako młodego rzymskiego legionistę, ze srebrnym napierśnikiem i  w  czerwonej tunice, w  jednej ręce trzymającego włócznię, w  drugiej palmową gałązkę, a  prawą stopą depczącego kruka – symboliczne zwycięstwo nad demonami pokusy. Ten konwencjonalny dla katolickiej pobożności wizerunek wzbogacono jednak o  kilka bardziej egzotycznych elementów. Ze względu na dominującą w  stroju Ekspedyta czerwień – kolor święty w  hinduizmie – hinduiści zaadaptowali go do swojego panteonu i  teraz traktują jako nieoficjalną inkarnację Wisznu. Aby zapewnić sobie narodziny dzieci, przychodzą do jego

kapliczek i  przytraczają do kraty szafranowe gałganki. Hinduscy muzułmanie z  Reunionu zawiązują zaś tam krótkie bawełniane nitki, tak jak robią to na subkontynencie w kapliczkach poświęconych sufim. Kult zdobył także popularność wśród potomków niewolników wyznających pradawne wierzenia związane z  kultem duchów, odziedziczone po malgaskich przodkach. Na Madagaskarze palma jest symbolem śmierci, a włócznię i kruka uznaje się za symbole ofiary, co czyni ze świętego kogoś w  rodzaju białego szamana. Jakby nie dość było tej egzotyki, aby osłabić moc świętego albo wykorzystać ją do własnych zaklęć, niektórzy wyspiarscy czarownicy obcinali mu głowę, co przydało kultowi nieco złowrogi rys. Loulou twierdzi, że czarownik z Îlet des Trois Salazes w  swojej małej kapliczce przechowywał aż kilka głów Ekspedyta. – Rzucał za ich pomocą uroki – powiedział Loulou. – Uważał, że jak obetnie świętemu głowę, przejmie jego moc. – Wierzył pan w jego czary? – Wszyscy się go strasznie baliśmy. Nikt nie wątpił w jego moc. Ale w końcu ludzie go stąd wyrzucili. Był zbyt niebezpieczny. Żądał łapówek za nierzucanie zaklęć. W końcu mieliśmy tego dość. – Nie baliście się jego zemsty? – Zabezpieczyliśmy się – odparł Loulou. – W jaki sposób? – Posłużyliśmy się jeszcze silniejszą magią. Wysłaliśmy pewnego człowieka na grób La Sitarane’a  w  Saint-Pierre. Ten grób ma największą moc ze wszystkich na wyspie. Gdy trzyma się z La Sitarane’em sztamę, nikt nie może ci zagrozić.

Ostatniego wieczoru przed opuszczeniem Reunionu pojechałem do SaintPierre, by zobaczyć ten grób. Za meczetem, tuż przed hinduistyczną świątynią Kali, na starannie przystrzyżonym trawniku grupka Kreolów grała w  bule; przez palmy

widziałem, jak na rafie koralowej rozbijają się fale. Po rześkim i  chłodnym górskim powietrzu wybrzeże wydawało się cudownie gorące i wilgotne. Wydawało się, że groby stanowią osobliwą klamrę mojego pobytu na Reunionie. W  dniu przyjazdu odwiedziłem mogiłę La Buse’a, a  teraz, w  przededniu wyjazdu, zmierzałem na inny cmentarz, by zobaczyć miejsce wiecznego spoczynku jeszcze paskudniejszego typa niż tamten piracki arcyłotr. La Sitarane, jak się okazało, nie tylko był czarownikiem, ale i  mordercą – stracono go za kilka okrutnych zabójstw. – Odebrał życie tylko trzem osobom – powiedział reunioński historyk – ale według legendy najpierw narkotyzował swoje ofiary daturą [usypiającą trucizną produkowaną z  ziół], a  potem pił ich krew. Tuż przed wejściem na gilotynę publicznie poprzysiągł, że wróci z  zaświatów i  ukarze swoich oprawców. Wywołało to tak wielki popłoch na wyspie, że o La Sitaranie nie zapomniano do dziś. Powiem panu coś dziwnego. – Przysunął się nieco bliżej. – Gdy po raz pierwszy wybrałem się na jego grób, a  było to dwadzieścia lat temu, nie zastałem tam nikogo, żadnych darów, żadnych świeczek. Ale teraz odwiedza go więcej ludzi niż La Buse’a.  Cała ta magia i  dary ofiarne zamiast wraz z postępem i edukacją odchodzić w niepamięć zyskują na popularności. Myśl ta mnie zafascynowała, bo współbrzmiała z  czymś, o  czym sam zaczynałem się przekonywać, im dłużej przebywałem na Reunionie: nieustannie pogłębiający się métissage wyspy doprowadził do fundamentalnego przeobrażenia jej charakteru. Reunion ukształtowały meandry francuskiej historii kolonialnej i  trzysta lat po tym, jak po raz pierwszy w  Saint-Paul wciągnięto francuską flagę na maszt, wyspa nadal była połączona pępowiną z  Paryżem. Ponieważ jednak zamieszkiwały ją tak różne społeczności, jej obyczaje i tradycje nieustannie ewoluowały, wydawało się, że z każdym dniem staje się coraz mniej francuska. Powierzchownie oczywiście nadal była – croissanty, bagietki i  burgund – ale w  swym jądrze zdawała się wytwarzać odrębną tożsamość, krążąc już po własnej orbicie, bo métissage to nieprzerwanie przeobrażająca się fuzja religii, idei i wierzeń. Krzyż wieńczący nagrobek La Sitarane’a został odłupany, a sterczący obelisk pomalowano na jasnoczerwono. Na płycie nagrobnej, dokładnie tak, jak mówił historyk, piętrzył się stos dziwacznych darów ofiarnych – ryżu, ziemniaków,

rzodkiewek, żelków owocowych, mleka, kokosów i  kadzideł oraz, naturalnie, butelek rumu i paczek gitane’ów. – Sam pan widzi. Dla tutejszych La Sitarane wciąż żyje – powiedział JeanClaude, grabarz, który w pocie czoła przygotowywał parcelę obok. – To dlatego przynoszą wszystkie te prezenty: papierosy do palenia, rum do picia i tak dalej. Myślą, że jak uhonorują La Sitarane’a, to pomoże im w pracy albo ukarze ich wrogów. Jean-Claude wylazł z dołu i wytarł ręce o spodnie. – Kto więc tu przychodzi? – spytałem. – Różni ludzie. Godzinę temu jakaś kobieta tańczyła na jego grobie. Najpierw ucięła kurczakowi łeb, a  potem rzuciła się w  dziki pląs. Kreolka, tak mi się przynajmniej wydaje, ale ostatnio przychodzili tu głównie Tamilowie. Stoją nad grobem w  grupkach, a  ich kapłani coś tam czytają z  tych swoich książeczek. Wszyscy Tamilowie wierzą w moc La Sitarane’a. To wielcy czarownicy. Podszedłem do grobu i sięgnąłem po kokos leżący na płycie, ale Jean-Claude złapał mnie za rękę. – Lepiej nie dotykać – powiedział. – Jak byłem chłopcem, pracował tu jeden grabarz. Pewnego razu napił się trochę wina z  grobu. Nazajutrz postradał zmysły. Teraz jest w wariatkowie w Saint-Denis. Tak przynajmniej mówią. – A więc wierzy pan w moc La Sitarane’a? – spytałem. – Bien sûr – odrzekł Jean-Claude. – Oczywiście. Jak każdy. – Uśmiechnął się, jakbym spytał o  coś, o  co tylko z’oreille może spytać. – To Reunion, nie Paryż. Jest tu trochę... jak wy to mówicie... trochę inaczej niż w la Métropole.

     

6

Pakistan

Imran Khan: na tablicy zero Rozmawiałem z Imranem Khanem dwukrotnie – raz w roku 1989, gdy był jeszcze kawalerem, playboyem i  kapitanem drużyny krykieta, a  drugi – siedem lat później, gdy już się ożenił, wszedł do świata polityki i walczył z korupcją w życiu publicznym w Pakistanie.

    LAHORE, 1989

Dopiero gdyby zebrać razem Kylie Minogue, George’a  Michaela, księżnę Dianę, Iana Bothama, księcia Karola i  Joannę Lumley, skrzyżować ze sobą i stworzyć jakąś monstrualną celebrycką nadistotę, postać ta byłaby obecna na kolumnach plotkarskich tak wyraziście, jak Imran Khan w pakistańskiej prasie. Człowiek ten jest obsesją całego narodu. Łączy w  sobie status członka rodziny królewskiej, prestiż rządowego ministra i  celebrycką wartość piosenkarza pop w  kraju, w  którym nie ma rodziny królewskiej, w  którym ministrowie są skrajnie skorumpowani i  w  którym gwiazdy popu to głównie Hindusi, a  więc wrogowie ojczyzny. Pierwszy lepszy sprzedawca herbaty od ręki przedstawi wam analizę statystyki rzutów i  uderzeń, szczegóły jego horoskopu i listę narzeczonych, w łamanym angielskim albo w urdu, pytany lub nie. Życie seksualne Imrana jest przedmiotem ogólnonarodowych debat. –  Imran Khan ma dużo dużo narzeczonych – stwierdził kierowca rikszy wiozący mnie od granicy. – Słyszałem, że ma słabość do Angielek – powiedziałem. – O tak, ma dziewczynę z Anglii – potwierdził. – I z Pakistanu też. I z Indii. I z Niemiec. I z Bangladeszu. Podobno też ze Sri Lanki i z Ameryki. Z Francji i  Włoch. Hiszpanii, Afryki i  Chin. Wszystkie dziewczyny. Bardzo za dużo wszystkich dziewczyn.

Ci, którzy nie pasjonują się jego życiem seksualnym, zajmują się szukaniem mu żony. – Jest inteligentny, wykształcony i pochodzi z dobrej rodziny – wyjaśnił mi w autobusie nauczyciel w tweedowej marynarce. – Doskonała partia. Przede wszystkim jest jednak kapitanem pakistańskiej drużyny krykieta. Sprawił, że drużyna narodowa Pakistanu z  miernej stała się pierwszym zespołem na świecie (po Indiach Zachodnich), a  on sam jest w  oczach wielu ludzi najlepszym, najbardziej wszechstronnym graczem. I mówi się tak w kraju, który na punkcie krykieta ma kompletnego bzika, w  którym każdy gra w  krykieta, w  którym krykiet nikomu nie jest obojętny. Pakistańska telewizja jest fatalna nawet jak na standardy subkontynentu; jeśli chodzi o  rozrywkę, to prezentuje tylko krykieta, więcej krykieta i  jeszcze więcej krykieta, a  i  tak wierna widownia liczy setki milionów. Zbiorowy jęk, gdy pakistański gracz wypada z gry, słychać wiele kilometrów poza granicą z Afganistanem. Gdy Pakistan pokonał Indie w  rozgrywkach sparingowych w  latach 1986– 1987, na lotnisku w  Lahore drużynę witało sto pięćdziesiąt tysięcy osób, ustawionych przy drodze w rzędach długich na piętnaście kilometrów. Niecały rok później, gdy Indie o  włos wygrały z  Pakistanem w  mistrzostwach świata, gazety pisały o dwudziestu siedmiu przypadkach zawałów serca i wylewów na terenie całego kraju, a  Pakistan ogłosił tygodniową żałobę narodową. Nic dziwnego, że generał Zia ul-Haq osobiście zainterweniował i błagał Imrana, by ten wrócił ze sportowej emerytury, a potem zaoferował mu ważne ministerstwo w swoim rządzie. Gdy jeździłem za Imranem po Pakistanie, przekonałem się, że jego sława rzutuje nawet na osoby przelotnie z  nim związane. Wystarczyło, że miałem w  ręku egzemplarz jego autobiografii, by ominęła mnie kontrola celna i  bym mógł wymienić czeki podróżne po okazyjnym kursie. Z  premedytacją wspominając jego imię, zapewniałem sobie darmowe przejazdy taksówką, darmowe posiłki, zniżki w hotelach i tyle herbaty, że z trudem wytrzymał to mój pęcherz. Choć podczas rozgrywek reprezentacji narodowych w żadnym hotelu w  Sijalkot w  promieniu trzydziestu kilometrów nie było wolnych miejsc, wypowiedzenie magicznego słowa „Imran” zapewniło mi nocleg w  pokoju samego menedżera. Klucz przekazano mi z powagą godną odpustu papieskiego.

„Proszę mi nie dziękować, sahib – powiedział menedżer. – To nie wybór. To obowiązek”.

Imran Khan to bezdyskusyjnie bardzo przystojny mężczyzna. Pierwszy raz ujrzałem go z  okazji spotkania Pakistan kontra Indie, na balkonie pawilonu, w  którym mieszkali zawodnicy. Przechylał się przez balustradę – znajoma smutna twarz i grzywa kruczoczarnych włosów skontrastowane z bielą koszulki sportowej. Gdy chwilę później wszedł na boisko, rozemocjonowany tłum zaczął wiwatować bez opamiętania, dmuchać w  trąbki i  okazywać skrajne, orgiastyczne wręcz bałwochwalstwo. Na tarasach ludzie tańczyli i  piszczeli, wymachując zdjęciami Imrana, aż ich bohater nonszalanckim skinieniem dłoni dał znak, by usiedli. Jeden sektor jednak nie usłuchał. Pakistański krykiet podlega ścisłej segregacji płciowej. Mężczyźni być może zrozumieli ten gest, ale nikt nie zdołałby powstrzymać cichych na ogół pakistańskich kobiet od głośnego wyrażania radości. Spoza płóciennej kotary oddzielającej żeńską część trybun dobiegały ogłuszające ekstatyczne wrzaski i  piskliwe śpiewy w pendżabi. – Co one krzyczą? – spytałem siedzącego obok mężczyznę. –  Tamte panie mówią, że chcą, żeby Imran się z  nimi ożenił – odparł, nieznacznie się rumieniąc. – I że z miłości aż brzuch je boli. A jednak Imran pod wieloma względami nie nadaje się na symbol seksu. Gdy przyjechałem na kolację do domu, w którym się zatrzymał, musiałem siedzieć i  czekać przez pięć minut, aż dokończy swoje modlitwy. Choć jak z  rękawa sypie nazwiskami sław tego świata („Nie polubiliśmy się ze Stingiem...”, „Ian Botham to zwykły cham”, „Gdy był tu Mick Jagger...”), jest praktykującym muzułmaninem, który modli się pięć razy dziennie, a  w  piątki chodzi do meczetu. Kiedy wyszedł mnie powitać, wyraziłem zdziwienie żarliwością jego modlitw. – Jestem pokornym grzesznikiem jak wszyscy inni – powiedział. – Ale mam silną wiarę w Boga i próbuję żyć zgodnie z zasadami Koranu.

Nie takiej odpowiedzi się spodziewałem, znając plotki na jego temat. Zarazem nie było to całkiem niedorzeczne. Imran siedział po turecku na dywanie, owinięty olbrzymim białym salwar kamiz  i  gustownie dobranym kaszmirskim szalem, pośród przyjaciół jedzących palcami ryż i  kurczaka na ostro. Nie było alkoholu – Imran jest abstynentem. Jak wszystko w Pakistanie, segregacja obejmuje także spożywanie posiłków. Mężczyźni jedli w  salonie w  otoczeniu afgańskich kobierców, poduszek w  plemienne wzory i  portretu Zulfikara Ali Bhutto. Kobiety przygotowały posiłek w  kuchni. Choć w  Anglii Imran pozwala sobie na wiele, w  ojczyźnie jest przykładnym muzułmaninem. Wspomniałem jak najdelikatniej, że podobno nie cały czas wiedzie życie purytanina. –  Cóż, lubię się czasem zabawić – przyznał. – Ale nie dopuszczam się żadnych wybryków. Mam proste upodobania. Lubię przyrodę. Strzelanie. Spacery. Nie lubię przesiadywać w  nocnych klubach na południu Francji czy w Monte Carlo. – Wyjął kawałek kurczaka z pilawu, włożył go do ust i zaczął przeżuwać w  zamyśleniu. – Chyba po trochu odpowiada mi jeden i  drugi styl życia. Lato spędzam w Anglii, spotykając się ze znajomymi – dziesięć spotkań dziennie – potem na zimę przyjeżdżam do Pakistanu. Tutaj czas zwalnia. A  ponieważ na ulicach nękają mnie ludzie, żyję w  odosobnieniu. Mam grono bliskich przyjaciół, z  którymi się często widuję, ale rzadko gdzieś wychodzę. Jestem bardzo nieśmiały. Czuję się niezręcznie, gdy mnie rozpoznają. Imran to tygiel intrygujących sprzeczności – zarazem ekstrawertyczny i  upiornie nieśmiały, jawnie arogancki i  rozbrajająco skromny, ascetyczny i  zmysłowy, znany i  bogaty, a  jednocześnie osobliwie prostolinijny. Z  niesłychaną łatwością potrafi przywdziewać różne oblicza. Krykiecista i  bohater kolumn plotkarskich to powszechnie znane twarze, bogobojny muzułmanin to jeszcze inny wizerunek. Jest także Imran absolwentem Oksfordu, o wyrazistych i dość spójnych poglądach politycznych, który napisał całkiem dobrą autobiografię, a  obecnie pracuje nad książką podróżniczą na temat Indusu. Jednak najbardziej zdumiewają jego sympatie do wspólnoty plemiennej. Imran jest Pasztunem afgańskiego pochodzenia i jest z tego niezwykle dumny (choć krytycy wytykają mu, że w paszto, plemiennym języku Pasztunów, ledwo duka). Znajomi, u  których się zatrzymał, też byli Pasztunami, podobnie jak

Zakir Khan, jedyny członek pakistańskiej drużyny zaproszony na kolację. Kij do krykieta i strój sportowy Imrana wyprodukowane są przez firmę należącą do Pasztuna pochodzącego z jego plemienia. Jeśli w końcu wstąpi w zaaranżowany związek małżeński – co rozważa – to tylko z Pasztunką. –  Wszystkie moje siostry wzięły Pasztunów za mężów. Jeśli pozwolę ojcu wybrać mi żonę, to raczej na pewno zdecyduje się na Pasztunkę. Moja rodzina przyjechała na subkontynent z  Afganistanu przed jakimś pół tysiącem lat, ale dzięki temu, że nie zawieraliśmy małżeństw z nikim spoza naszego plemienia, udało nam się zachować naszą tożsamość. Duma z  pochodzenia jest głęboko zakorzeniona w każdym pasztuńskim dziecku. Spytałem, czy nie irytuje go to, że cały kraj próbuje być jego osobistą swatką. –  Nie pojmuję, dlaczego tak wszystkim zależy na moim ożenku – odparł, zarzucając szal na ramię. – Jak tylko coś mi źle pójdzie na boisku, ludzie od razu zaczynają krzyczeć: „Starzejesz się. Weź sobie żonkę!”. Nie rozumiem, dlaczego im się wydaje, że małżeństwo wpłynie na moją grę. No i jeszcze prasa. Mniej więcej trzy razy na rok dowiaduję się o  swoich zaręczynach. Mój tata zamartwiał się kiedyś, czytając poranną gazetę – myślał, że coś przed nim zataiłem – ale teraz nawet i on w to nie wierzy. – Masz na myśli pakistańską prasę? –  Nie tylko. W  Indiach jest jeszcze gorzej. Osiemdziesiąt procent mejli na mojej skrzynce pochodzi z  Indii. Dziwne listy o  treści: „Jesteś arogancki i zarozumiały, włos ci rzednie i uroda już nie ta. Naprawdę nie wiem, dlaczego tak się w tobie kocham”.

Nazajutrz był dzień przerwy w  rozgrywkach i  o  poranku Imran wybrał się zapolować na kaczki. Świt był mglisty i  szybko sunęliśmy w  porannej mgle, w  ostatniej chwili wymijając wozy zaprzęgnięte w  bawoły, obładowane tobołkami osły i  staruszków na rozklekotanych starych bicyklach. Na widok Imrana pogranicznicy wstali i zasalutowali. Zostawiliśmy samochód i przesiedliśmy się do ich jeepa suzuki. Jechaliśmy prostą aleją wysadzaną topolami, dawniej

główną drogą do Delhi, od podziału Indii zamkniętą. Po kilku kilometrach skręciliśmy na ścierniska i dojechaliśmy na skraj bagna. Gruby nadkomisarz już na nas czekał. Ukłonił się Imranowi, podszedł do naszego auta i  dał znak naganiaczom siedzącym w  innym jeepie. Ruszyliśmy konwojem wzdłuż grobli. Za bagnem widniał rząd kanciastych wieżyczek znaczących granicę z Indiami. Nadkomisarz wskazał je palcem. – Lepiej zachowywać się cicho. W zeszłym tygodniu było tu starcie zbrojne. Trzech zabitych. Jeden z  naganiaczy zagwizdał. Pierwszy jeep zatrzymał się z  poślizgiem. Naganiacze wygramolili się z  auta i  zniknęli pośród bagien. Zignorowawszy ostrzeżenie komisarza, Imran wskoczył na maskę jeepa. W oddali małe stadko czarnych kuropatw poszło w  rozsypkę. Imran wystrzelił dwa razy. Za pierwszym razem chybił, ale za drugim trafił samca, prawie na granicy zasięgu rażenia. – Instynkt łowcy – powiedział z szerokim zawadiackim uśmiechem. – Nigdy nie udaje mi się trafić kaczki, bo mi nie smakują. Ale czarna kuropatwa w ostrym sosie pomidorowym... Grzech chybić. Po kilku minutach z  szuwarów wyłonił się naganiacz. Nad głową trzymał martwego ptaka o  niesamowitym ubarwieniu – czarno-czerwone skrzydła z białą lamówką skontrastowane ze zgniłą zielenią na piersi. Imran wziął ptaka i podniósł go wysoko. –  U  wszystkich gatunków samczyki są ładniejsze – stwierdził. – Tylko nie u ludzi.

Pakistańczycy są równie przesądni jak Irlandczycy. Oba te narody panicznie boją się duchów i  wiedźm oraz darzą szacunkiem i  miłością świętych mężów, uzdrowicieli i eremitów. Imran nie stanowi wyjątku. Jest sponsorem sufickiego pira, rzekomego jasnowidza. Pir przesiedział pięć lat nago na Hindukuszu, ponad linią wiecznych śniegów, u  zasuszonego guru, który nauczył go, jak powinien wykorzystywać swój dar. Pewnego dnia pir bez zapowiedzi powrócił do swej

wioski w  Pendżabie. Od tamtej pory nigdy jej nie opuszczał, tylko raz jeden wybrał się na pielgrzymkę do Mekki, na koszt Imrana. W  Kaabie pir widział, jak otworzyły się drzwi nieba i  anioły zaczęły kursować między niebem a ziemią. Imran bezgranicznie ufa swojemu pirowi i konsultuje z nim wszystkie ważne życiowe decyzje. To raczej pir, a  nie generał Zia przekonał go do powrotu do czynnego sportu i  bez jego zgody Imran nie zdecyduje się na żadne przetasowania w zespole ani nie wda się w romans. –  Radzę się go w  różnych sprawach i  jeszcze ani razu się nie zawiodłem – powiedział Imran. – Ma wielką moc. Spełnia się wszystko, co powie. Był wieczór, gdy jechaliśmy przez Pendżab do miejscowości, w  której mieszka ów święty mąż. Nad wioskami unosił się dym z  ognisk z  krowieńca; poganiacze wołów opatulali się kocami, słońce staczało się za horyzont, a cienie wydłużały. Czekał na nas komitet powitalny. Pod drzwiami pira zebrały się miejscowe urwisy, licząc, że uda im się zobaczyć Imrana, jak wskakuje z jeepa do ciemnej chaty pira. Jak królik do nory. A ja za nim. Zdziwiło mnie, jak zwyczajny był to człowiek. Spodziewałem się sędziwego brodatego pustelnika w  powłóczystych starotestamentowych szatach. Zamiast tego zastałem mężczyznę w  średnim wieku, siwiejącego i  lekko otyłego. Miał szczerą twarz, niemal naiwną. Mieszkał sam w  jednoizbowej norze wytapetowanej zdjęciami Imrana, generała Zii i Wielkiego Meczetu w Mekce. Na jednej ścianie powiesił lalkę Cindy w  celofanowym pudełku, przybraną aureolą ze złotka. Wymieniliśmy uprzejmości, przyjęliśmy herbatę, odparliśmy atak napierającego tłumu, a potem przystąpiliśmy do rzeczy. Być może wyczuwając z  mojej strony nutę sceptycyzmu, pir najpierw przemówił do mnie. Bez wstępów czy podpowiedzi stwierdził – zgodnie z prawdą – że moja rodzina liczy sześć osób: ja, dwoje rodziców i trzech braci, a potem doradził, bym przestał marnować czas na podróże i zajął się pisaniem książki o  Delhi. Zbiwszy z  tropu swojego milczącego krytyka, zwrócił się do Imrana. Imran podciągnął nogi i  usiadł na sofie po turecku. Ma dwa pytania, powiedział. Po pierwsze, chciałby wiedzieć, kto pół roku wcześniej ukradł

z  jego domu złoty łańcuch. Podejrzewał jednego ze służących. Pir zadał mu kilka pytań o  datę, horoskop służącego i  okoliczności zniknięcia biżuterii. Nabazgrał na kartce jakieś obliczenia, po czym oznajmił, że łańcuch został skradziony przez kobietę, która wtedy tam nocowała. Imran przytaknął skinieniem głowy. Rzeczywiście spała u  niego tego dnia dziewczyna. Pir sprawdził obliczenia i potwierdził swój wynik. W końcu, aby rozwiać wszelkie wątpliwości, poprosił Imrana, żeby zapisał na kartce imiona dziesięciu osób, które mogły ukraść łańcuch. Imran postąpił zgodnie z  instrukcją. Pir podarł kartkę na skrawki i  złożył je w  dziesięć identycznych kwadratów. Kazał Imranowi wybierać po jednym, a  co drugi wrzucać do kosza na śmieci. I  rzeczywiście, z  nieuchronnością karcianej sztuczki w  wykonaniu szulera, na końcu pozostało imię przyjaciółki Imrana, która wtedy u  niego nocowała. Wyglądało na to, że to ona jest złodziejką. Imran spytał o  mecz, który miał odbyć się nazajutrz. Hindusi prowadzili niecałymi dwustoma punktami i Pakistan miał szansę na łatwe zwycięstwo. Czy święty mąż przewiduje jakieś problemy? Pir wykonał obliczenia, na koniec jeszcze raz je sprawdził. Sposępniał. Imran, bacznie go obserwując, także przybrał zaniepokojony wyraz twarzy. Pir zsumował ostatnie słupki, po czym zwrócił się do przyjaciela. – Imranie – powiedział. – Nigdy cię nie okłamałem. Jutro musisz dać z siebie wszystko. Walka będzie zacięta i  szczęście nie będzie ci sprzyjało. I  to ani trochę. Nie będę udawał, że jest inaczej. Nazajutrz mecz zaczął się punktualnie o  jedenastej. Nad stadionem krążyły sępy. Imran zaliczył trzy obiegi, potem dostał podkręconą piłkę z kozłem. Gdy schylił się, by zrobić unik, piłka otarła się o  kij i  poleciała prosto do łapacza. Zapadła głucha cisza. Sędzia podniósł palec i  Imran musiał zejść z  boiska. Odtąd odbiory Pakistańczyków wołały o  pomstę do nieba. Wszyscy wypadli z gry przy stanie sto siedemdziesiąt już kilka minut przed lunchem.

Pięć dni później na korytarzach hotelu Pearl Continental w Peszawarze roiło się od fanów. Z instynktem psów myśliwskich wywąchali pokoje pakistańskich graczy i  oblegali je teraz, uzbrojeni po zęby w  notesiki na autografy i  aparaty

Instamatic. Imran zatrzymał się w  apartamencie na ostatnim piętrze pod fałszywym nazwiskiem i  korzystał wyłącznie z  tylnego wejścia i  windy dla personelu, dzięki czemu zdołał im się wymknąć. W  ramach dodatkowych środków zapobiegawczych przestał odbierać telefon i  zatrudnił nieregularne oddziały policji do blokowania korytarza na swoim piętrze. Umówienie się z nim na drinka po zakończeniu jednodniowych rozgrywek międzynarodowych było pod względem strategicznym tak skomplikowane, jak operacja wojskowa. Wkrótce dołączył do nas gospodarz tego wieczoru, członek starszyzny plemienia Afridi. Mohammed ud-Din Afridi – to nie było jego prawdziwe nazwisko – wyglądał inaczej, niż sobie wyobrażałem. Był wysoki, elegancki i przystojny. Nosił świeżo wyprasowany garnitur z Savile Row i jeździł białym mercedesem. Heroina pojawiła się w  Peszawarze jakieś dwadzieścia lat wcześniej i odmieniła wszystko. Mohammed ud-Din twierdzi, że jego pieniądze pochodzą z  „rodzinnego interesu” i  „handlu sprzętem elektrycznym”. Jeśli wierzyć peszawarskim plotkom, rodzinny interes Mohammeda liczył dwieście kóz odziedziczonych po ojcu i  wszystko, co Mohammed posiada, zarobił sam w  ciągu ostatnich siedemnastu lat – a  ma dopiero trzydzieści siedem. Chodzą słuchy, że majątku dorobił się na laboratoriach przetwarzających heroinę w  Landi Kotal na Przełęczy Chajberskiej, których jest właścicielem. Bez względu na to, gdzie leży prawda, jest też fanatycznym kibicem krykieta i  wydał takie przyjęcie na cześć kapitana pakistańskiej reprezentacji, jakiego chyba w życiu nie widziałem. Przekroczyliśmy posterunek przy wjeździe na terytoria plemienne i  do naszego mercedesa dołączyła eskorta w  postaci dwóch jeepów pełnych uzbrojonych facetów i  sznur motocyklistów. Przez jakieś pół godziny jechaliśmy przez ziemię niczyją, aż dotarliśmy do pałacu Mohammeda ud-Dina. Z  zarośli wyłoniły się mury wysokie na dziesięć metrów, otworzyły się podwójne bramy nabijane kolcami i  oczom naszym ukazał się kompleks wypoczynkowy, który z  powodzeniem mógłby stanowić plan filmowy dla Jamesa Bonda. Woda z  punktowo oświetlonych fontann spływała rozmigotanymi kaskadami. Biały neokolonialny portyk prowadził do georgiańskiej rezydencji, która została pobielona, ale poza tym wyglądała, jakby ją w  magiczny sposób przeniesiono z  Oxfordshire. Po jednej jej stronie stał miniaturowy meczet z  marmuru, po drugiej, częściowo oświetlony przez

refleksy odbitego światła, ciągnął się park pełen gazel i  pawi. Wszystko to opasywały zwieńczone blankami mury oplecione pnącymi różami, wiciokrzewem i jaśminem. W  środku czekało dwieście osób: kuzyni Mohammeda ud-Dina, służący i współplemieńcy. W olbrzymich barokowych lustrach odbijały się połyskujące żyrandole; na ścianach, między wyeksponowanymi półkoliście dziewiętnastowiecznymi muszkietami i flintami, ponabijane były głowy jeleni; z obu stron drzwi stali strażnicy z kałasznikowami. Imran ruszył przodem i gdy podano napoje, weszliśmy do jadalni. Tam na długich stołach rozciągał się las kebabów, pieczonych jagniąt, grillowanych kurcząt i wielkich stosów naanu. Pasztuni są wielkimi smakoszami, ale do sztuki konwersacji mają mniejsze zamiłowanie. Po kolacji wróciliśmy do salonu, żeby pochrząkać, pobekać i  zatopić się w  medytacyjnym milczeniu. Rozmowy się rwały. Niebawem jednak zeszły na temat uzbrojenia, który jest bliski sercu każdego Pasztuna. – Jakie macie tu siły obronne? – spytał Imran. Mohammed ud-Din zamyślił się na chwilę. –  No cóż – odparł, cedząc słowa. – Mam około pięćdziesięciu strzelców, dziesięć dział przeciwlotniczych i... hmm... jakieś czterysta baterii pocisków rakietowych. To małe pociski, wiesz, o zasięgu zaledwie czterech kilometrów. Imran sprawiał wrażenie skonsternowanego. – Na terytoriach plemiennych demonstrowanie siły to podstawa – wyjaśnił mi rzeczowo. –  Jestem jednym z  największych feudałów w  moim plemieniu – dodał Mohammed – więc mam obowiązek chronić biedniejszych krewnych. Większość strażników zatrudniam właśnie w tym celu. –  To chyba nie jest zdrowa sytuacja, gdy taka ilość broni znajduje się w prywatnych rękach – wydukałem mało przekonującym tonem. –  Wy z  Zachodu zawsze nam to mówicie – obruszył się. – Ale dla ludzi ubogich system plemienny jest bardzo dobry. W  Pakistanie jest bardzo dużo przemocy. A  tutaj dziewczyna nie musi się bać, że zostanie zgwałcona. Nikt nikogo nie okradnie. Wiedzą, że w  takim przypadku plemię się skrzyknie i  będzie krwawa jatka. W  Pakistanie można zabić człowieka w  biały dzień, a jeśli ma się pieniądze, da się przekupić wymiar sprawiedliwości. A na mocy

prawa plemiennego biedni i bogaci są równi. Starszyzny nie da się przekupić – płaci się głową. Puszczono w obieg kilka grubych jointów, a potem ktoś zasugerował, że czas wyjść na zewnątrz i  pobawić się kałasznikowami. Przed wejściem podano Imranowi karabin i  magazynek z  pociskami smugowymi. Skierował broń w  niebo i  wystrzelił cały zasobnik. Szkarłatne gwiazdy posypały się rozmigotanym łukiem i spadły za parkiem. – Na ślubie przyjaciela sam wystrzelałem osiemset pocisków – pochwalił się ktoś stojący za moimi plecami. Pozostali członkowie plemienia mamrotali coś między sobą po pasztuńsku, z  czego wyłowiłem tylko pojedyncze, niczym wyspy rozrzucone na oceanie, nazwy rodzajów broni: „Szwargot szwargot szwargot działo przeciwczołgowe. Szwargot szwargot, stinger! Stinger szwargot? Kałasznikow szwargot, SCUD szwargot, T-siedemdziesiąt dwa szwargot. RPG. Aha”. Gdy wracaliśmy do samochodu, Imran był w świetnym nastroju. – I jak wrażenia? – spytał mnie. – Zgroza. – Zgadza się – skwitował z dumą. – To moi ludzie.

Dwa lata później Imran odszedł na sportową emeryturę, ale nie zniknął z  nagłówków gazet – najpierw zbierał fundusze na budowę szpitala onkologicznego w  Lahore, gdy jego matka zmarła na raka, potem opowiadał, jak to na nowo „obudziła się” w nim muzułmańska wiara, a w końcu ogłosił, że żeni się z Jemimą, córką potentata finansowego i eurofoba Jamesa Goldsmitha. Gdy Jemima przeszła na islam, przez prasę brytyjską – co niestety typowe – przetoczyła się fala absurdalnej antyislamskiej histerii. „The Sun”, zamartwiając się, że olśniewająca Jemima w  Lahore nie będzie mogła nosić obcisłych ciuszków, pytał na pierwszej stronie: „Jemima nie zatańczy już khan-khana. Czy czeka ją droga przez mekkę?”. Andrew Neil w  „Sunday Times” stwierdził, że Jemima „na oślep pakuje się do klatki”, a  „The Evening Standard” na pierwszych stronach pokazał, jak Jemima wychodzi z  San Lorenzo, „gdzie

zrzuciwszy kajdany muzułmańskiej religii, urządziła sobie z  przyjaciółkami wieczór panieński”. Rok później Imran założył własną partię polityczną – Tehrik-e-Insaaf, czyli Ruch na rzecz Sprawiedliwości. Po rozwiązaniu przeżartego korupcją rządu Benazir Bhutto 5 listopada 1996 roku zmobilizował swoją nową partię do startu w  wyborach, żywiąc głęboką nadzieję, że na fali powszechnej odrazy do sprzedajnych polityków uda mu się odmienić oblicze pakistańskiej polityki. Niedługo potem wróciłem do Pakistanu, by relacjonować jego kampanię wyborczą. Szybko stało się jasne, że mimo entuzjazmu tłumów i  brytyjskich mediów (które czasem zachowywały się tak, jakby Imran miał wygraną w kieszeni) dla byłego krykiecisty nie będzie to bułka z masłem.

LAHORE, 1996

– Zagłosuję na Imrana Khana – oświadczył mężczyzna na motorze – bo jest świetnym krykiecistą i ma bardzo ładne wewnętrzne piękno. Gdy konwój Imrana zatrzymał się przy bramce na autostradzie Lahore– Islamabad, wpadł w  zasadzkę zastawioną przez kibicujących mu fanów. Przy drodze w  obłoku dymu eksplodował arsenał chińskich petard, a  obok pendżabska orkiestra weselna wyelegantowana jak wojsko na paradę zaczęła grać For he’s a  jolly good fellow. Kandydata obstąpiło tysiąc rozentuzjazmowanych zwolenników, skandujących: Imran zindabad! (Niech żyje!) i Imran Khan Wazir-e-azam! (Imran Khan na premiera!). Gdy obsypano go płatkami róż i  wygłoszono przemowy, konwój znowu ruszył, prowadzony teraz przez brygadę pięćdziesięciu junaków na vespach, którzy powiewali czerwono-zieloną flagą nowej partii Imrana. Z  tyłu jechał wysłużony mercedes Imrana, który po tej ceremonii powitalnej wyglądał, jakby staranował kwiaciarnię – gruby dywan różanych płatków na masce i  girlandy nagietków powiewające przy bocznych lusterkach. Mercedes wyglądał tak staro, że mógłby być nazistowskim wozem sztabowym, ale pomalowano go na jaskrawożółto i  oklejono plakatami z  podobizną polityka in spe. Zdjęcie musiało być zrobione pod koniec lat

siedemdziesiątych, gdy Imran nosił włosy zaczesane do góry wzorem Johna Travolty z Gorączki sobotniej nocy. Siedzący w  środku Imran wyglądał na okropnie zmęczonego i wymizerowanego. Był w trasie już od dwóch tygodni, zaliczał trzy czy cztery wiece dziennie, a  każdy dzień kampanii kończył się długimi wieczornymi obradami komitetu. Powiedział, że cieszy się, jak uda mu się przespać choć cztery godziny na dobę. Ten ostatni wiec zorganizowano zaledwie dwa dni wcześniej i ponieważ odbywał się na ziemi należącej do feudalnego posiadacza ziemskiego wrogo nastawionego do Imrana, wszyscy martwili się, że frekwencja będzie znikoma. A  na pewno nikt się nie spodziewał takiego powitania. Gdy zbliżaliśmy się do celu, małej mofussil o nazwie Lala Mousa, leżącej na strasznym zadupiu, tłumy zgromadzone wzdłuż chodników i pasów awaryjnych wdarły się na autostradę, spowalniając nas do ślimaczego tempa. Nad znakami drogowymi rozwieszono transparenty: „Wygrana dla Imrana!”, „Imran Khan zwycięży!”. Na każdym dachu stali wiwatujący fani i zwolennicy, a z każdego okna wystawały flagi Ruchu na rzecz Sprawiedliwości. –  To początek rewolucji – zawołał do mnie Imran, przekrzykując hałas. – Gdy nasi zaczęli pracę pół roku temu, ludzie mówili, że to wariactwo, że nie mamy szans. Teraz ci sami ludzie ustawiają się w kolejce, by do nas dołączyć. Naród ma dość starych polityków. Rozejrzyj się tylko. Szykuje się coś wielkiego. Ponieważ zwolniliśmy, doczepił się do nas ogon z  mniej więcej dwustu pojazdów. Tuż za nami ciągnął jaskrawo wymalowany autobus (a  raczej, jak oznajmiał napis na jego boku, Mercedes Rajah Super Airbus). Pasażerowie z  podekscytowania tańczyli na dachu i  mało brakowało, a  nisko przeciągnięty przewód elektryczny poobcinałby im głowy. Imran cały czas po królewsku pozdrawiał z  okna zgromadzenie, ściskając co poniektóre wyciągnięte dłonie, podczas gdy jego kierowca starał się jakoś przecisnąć przez tłum, nikogo nie rozjeżdżając. W  końcu udało nam się dobrnąć do platformy. Imran wysiadł z  samochodu i  wskoczył na podium. W  obszernym zgniłozielonym salwar kamiz wydymającym się na wietrze grzmiącym głosem rozpoczął swą przemowę:

– Od pół wieku politycy wyzyskiwali pakistański lud – perorował, rytmicznie wyrzucając w powietrze pięść jak rasowy demagog. – Grabili i plądrowali nasz kraj! Złodzieje chronią złodziei! Chcemy postawić tych łupieżców przed sądem! Powiesimy sprzedawczyków! Aby nam się udało, pakistański naród musi się zjednoczyć! Stojący po jednej stronie platformy miejscowy nadinspektor policji i urzędnik magistratu spojrzeli w dół na rozentuzjazmowane tłumy, które ciągnęły się teraz na co najmniej trzy kilometry, całkowicie blokując oba pasy głównej arterii Pakistanu. –  Jestem tu od dziesięciu lat – powiedział nadinspektor – i  nigdy czegoś podobnego nie widziałem. Nawet jednej dziesiątej tego, co tutaj. Ilu ich może być? Trzydzieści tysięcy? Trzydzieści pięć? Gdy przyjechała Benazir, jej ludzie musieli rozrzucać pieniądze, żeby choć dwa tysiące się zeszły. Urzędnik, tęgi, wąsaty dżentelmen w  tweedowej marynarce, potaknął skinieniem głowy. – W rzeczy samej – przyznał. – To coś zupełnie nowego.

Imran Khan być może przyciągał rekordowe tłumy na prowincji, ale w  politycznych lobby Islamabadu i  w  salonach establishmentu w  Lahore ze świecą trzeba by szukać kogoś, kto poważnie traktował jego szanse na wygraną. Pod wieloma względami nie powinno to dziwić. Imran ogłosił powstanie Tehrik-e-Insaaf zaledwie pół roku wcześniej. Sądził wtedy, że będzie miał dwa lata na przygotowanie swojej nowej partii do wyborów powszechnych, uformowanie koherentnej polityki, założenie biur w  całym Pakistanie i  znalezienie nieskazitelnych, kompetentnych kandydatów, którzy by je prowadzili. Ostatecznie jednak niecały miesiąc po tym, jak oficjalnie ogłosił, że wkracza do polityki, rząd Benazir Bhutto został zdymisjonowany przez prezydenta Faruka Leghariego pod zarzutem korupcji. Nagle okazało się, że Imran Khan ma tylko trzy miesiące, by zmobilizować swój znajdujący się w stanie embrionalnym ruch polityczny. Rezultat był taki, że mimo niewątpliwej popularności Imrana niewielu pakistańskich komentatorów politycznych potraktowało sprawę poważnie.

W miarę jak zbliżały się wybory, zaczęli wytykać, że brak mu godnej zaufania struktury oddolnej, kandydatów o znanych nazwiskach i jasnej strategii. Jakby tego było mało, jego przeciwnicy wyrażali wątpliwości, czy ma odpowiednie możliwości intelektualne, by ją sformułować. –  Nie bez powodu mówi się tu na niego Imbecylran – powiedziała Abida Hussain, była ambasador Pakistanu w  Stanach Zjednoczonych i  kandydatka z ramienia Ligi Muzułmańskiej Nawaza Sharifa, który zdaniem większości miał największe szanse na wygraną. –  To klasyczny przypadek, gdy przerost klatki piersiowej idzie w  parze z niedorozwojem półkul mózgowych. Jeśli postawi się którąś z naszych gwiazd filmowych na podium, to oczywiście przyciągnie tłumy, ale to nie znaczy, że ktokolwiek, kto kieruje się rozsądkiem, na nią zagłosuje. A pan oddałby głos na Iana Bothama? Zarzucano też Imranowi hipokryzję. Co myśleć o człowieku, mówiono, który gani „kulturę VIP-ów”, a  potem wysyła żonę na ekskluzywny oddział położniczy w  Portland Hospital? O  wykształconym w  Oksfordzie i  na wskroś zanglicyzowanym Pakistańczyku atakującym „brązowych sahibów” i  ich zachodni styl życia? O bawidamku, dawniej faworycie setek sypialni w Fulham, grzmiącym z podium o konieczności wykorzenienia rozsiewanej przez Zachód zarazy rozwiązłości? Nawet jego przyjaciele wyrażali wątpliwości. –  Uwielbiam Imrana jako człowieka – powiedział jeden z  członków lahorskiej śmietanki towarzyskiej. – Jest uczciwy, szczery, nieprzekupny. Ma kręgosłup moralny. Odnoszę jednak nieprzyjemne wrażenie, że gdyby doszedł do władzy, ukamienowałby mnie za cudzołóstwo albo ściął mi głowę za pijaństwo. Ma dość dziwne pomysły. Słyszał pan te obietnice, że powiesi wszystkich skorumpowanych polityków? On to mówił poważnie. Wiele z  „dość dziwnych pomysłów” Imrana wiązało się z  jego niedawnym religijnym przebudzeniem, skutkiem kryzysu wieku średniego, który przeszedł po powolnej i bolesnej śmierci chorej na raka matki. Odmienił się nie tylko jego wygląd zewnętrzny, ale i zachowanie. Dawna radość życia ustąpiła niewidzianej dotąd powadze. Imran podpisuje się pod tolerancyjną suficką tradycją islamu i  nie jest brodatym fundamentalistą, ale wiarę traktuje bardzo serio i  ostatnio lubi przeplatać rozmowy sufickimi anegdotami, a nawet cytatami z Koranu.

Bardziej niepokojące jest to, że sądzi, jakoby islamskie prawo szariatu miało wiele zalet, a  na dowód porównuje pakistańskie terytoria plemienne, gdzie panuje szariat i  gdzie prawie nie ma drobnej przestępczości, z  anarchią w Nowym Jorku nocą. – Na terytoriach plemiennych nigdy nie doszło do gwałtu – powiedział przy pewnej okazji. – Moim zdaniem pod tym względem są milion razy bardziej cywilizowane niż Ameryka, gdzie co roku gwałci się milion kobiet. Wyraził też dość zniechęcający podziw dla niektórych aspektów irańskiej rewolucji islamskiej, mówiąc na przykład, że od czasu obalenia szacha poziom analfabetyzmu z  czterdziestu procent spadł do dziesięciu, co przeciwstawił sytuacji w  Pakistanie, gdzie niepiśmiennych przybywa z  roku na rok. Gdy żartem spytałem, czy postrzega się jako pakistańską odpowiedź na ajatollaha, zastanowił się chwilę, po czym odparł: „Niezupełnie”. Tego rodzaju zagrywki być może działają na pakistański elektorat, który pewnie jest równie chętny do wieszania i  wymierzania chłosty, jak jego brytyjscy odpowiednicy. Wykształceni ludzie dostrzegają jednak jedną poważną przeszkodę, aby popularność partii Imrana przełożyła się na liczbę głosów: Ruch na rzecz Sprawiedliwości nie ma pieniędzy, a przez to żadnych wpływów w kraju, gdzie cała polityka kręci się wokół forsy. W  Pakistanie, podobnie jak w  Indiach, w  wyborach nie chodzi o  idee, ale o przelicytowanie rywali w składaniu ekstrawaganckich obietnic skierowanych do miejscowych wyborców. Zwykle wygląda to tak, że kandydat jedzie do danej wsi i  wręcza pieniądze członkowi wioskowej starszyzny, który rozdziela je między baradari, czyli członków swojego klanu. Baradari potem jak jeden mąż zagłosują na tego właśnie kandydata. Aby wygrać wybory, kandydat musi zjednać sobie w  każdej wsi nestorów najpotężniejszego klanu. Ci, poza pieniędzmi, mogą też zażądać innych przysług – nowej asfaltowej drogi prowadzącej do wsi albo przyłączenia gazu swoim kuzynom. Wszystko to sporo kosztuje i przyszły poseł musi potem, gdy już dostanie swój stołek, powetować sobie te wydatki w łapówkach. Jak mówi pakistańska mądrość ludowa, z lojalnością klanową może wygrać tylko lojalność wobec zamindara, czyli feudała. W wielu zacofanych częściach kraju miejscowy zamindar może mieć pewność, że jego ludzie zagłosują albo na niego, albo na kandydata, którego im wskaże. Jak ujął to jeden z komentatorów

politycznych: „W  niektórych okręgach wyborczych jest tak, że jak feudał wystawi kandydaturę swojego psa, to pies zostanie wybrany 99 procentami głosów”. Tego rodzaju lojalność można wymusić siłą. Podobno wielu z największych zamindarów ma prywatne więzienia, a  większość dysponuje własną armią, a przynajmniej ma możliwość skorzystania z usług miejscowych gundów, czyli najemnych zbirów. W tłumie zgromadzonym w Lala Mousa wielu zwolenników Imrana mówiło, że chętnie pracowaliby dla Ruchu na rzecz Sprawiedliwości, ale się boją. „Chciałbym pomagać Imranowi – powiedział pewien chłopak – ale boję się, że odpiłują mi nogi. Takie rzeczy się zdarzają. Kandydaci innych partii są bardzo silni i mają gangi uzbrojonych bandytów. Gdy przyjdą wybory, będą grozić każdemu, kto wspiera Tehrik-e-Insaaf”. Na bardziej odizolowanych terenach, gdzie nie sięga władza prawa, zamindarowie i  ich zbiry mogą przekupić albo sterroryzować komisję wyborczą i  po prostu wypchać urny tysiącami głosów oddanych na samych siebie. Imran nie ukrywał, że nie zamierza wchodzić w  układy z  feudałami czy przywódcami klanów – nie po to przecież walczy o oczyszczenie pakistańskiej sceny politycznej. Jeśli ludzie chcą go wspierać, powiedział, to świetnie, ale korupcję da się zwalczyć, tylko jeśli przełamie się system protektoratu. Oczywiście miał rację, ale większość pakistańskich dziennikarzy, z  którymi rozmawiałem, uważała go za beznadziejnie naiwnego idealistę, który za dużo czasu spędził na boiskach podlondyńskich hrabstw i  nie rozumie brutalnych zasad rządzących polityką w Pakistanie. Owszem, przyciąga tłumy, mówili, ale wygrana w wyborach to zupełnie co innego.

Pod koniec tego samego tygodnia, będąc w  Lahore, zacząłem rozumieć, co tak naprawdę oznacza polityka baradari. Była ciepła pendżabska noc i Yusouf Salahuddin, najlepszy przyjaciel Imrana i zarazem jego polityczny rywal, leżał na długiej sofie, z ramieniem wspartym o  wałek z  kaszmirskiego złotogłowiu. Spoza mogolskich łuków drewnianego baldachimu dobiegał szmer małej fontanny, a  powietrze pod treliażem było ciężkie od woni plumerii i tuberoz.

–  Skarbie, przecież ci mówiłem – powtórzył Yusouf do słuchawki przenośnego telefonu. – Tym razem nie kandyduję. Szykuje się nieczysta gra. Będzie ostro, naprawdę ostro. Nie, nie wykręcam się. Aniołku, posłuchaj chwilę. Mam wszystko pod kontrolą, okay? Zarządzam polityką tego miasta ze swojej sypialni. Tak, skarbie, dobrze. Do zobaczenia. Yusouf wyłączył urządzenie, schował antenę i  pstryknął palcami. Natychmiast przybiegło dwóch lokajów w liberii. – Wybacz – zwrócił się do mnie. – Napijesz się? – Jasne. A co masz? – Wszystko. Poprosiłem o szklaneczkę whisky – mój pierwszy prawdziwy drink od czasu przyjazdu do Pakistanu, gdzie obowiązuje zakaz handlu alkoholem. Gdy lokaje odeszli, spytałem, czy mówił prawdę. Czy naprawdę te wybory będą nieczystą grą. –  Aha – potwierdził. – Wyjątkowo parszywą. Startują wszelkiej maści matoły. Gangsterzy, przemytnicy narkotyków, wariaci... –  I  nie boisz się, skoro, jak twierdzisz, w  Lahore to ty nadal pociągasz za sznurki? Nie powinieneś się uzbroić? –  Nie sądzę, by była taka potrzeba – odrzekł Yusouf. – Nie mam żadnych wrogów... – Zamilkł na chwilę. – Ale w dzisiejszych czasach ostrożności nigdy dość. Mam pięciu ochroniarzy, byłych komandosów. Tak na wszelki wypadek. Wszyscy są uzbrojeni. – W pistolety? – Ech, nie przesadzajmy – rzucił Yusouf. – To nie Prowincja Graniczna. Mają tylko pięć kałasznikowów, MP piątki, chińskie mauzery i  parę włoskich dziesięciostrzałowych pistoletów samopowtarzalnych. Żadnej ciężkiej artylerii. Miałem okazję poznać tych ochroniarzy. Stali przy wejściu do haweli Yusoufa i  uśmiechnęli się rozbrajająco, gdy ich mijałem. Myślałem, że to obiboki, koledzy ćaukidarów. Nie zauważyłem broni. – Naprawdę potrzebujesz takiej obstawy? – Potrzebuję na czas wyborów – sprecyzował Yusouf. – W Pakistanie wybory przebiegają... trochę inaczej niż w Wielkiej Brytanii.

– Co masz na myśli? – Opowiem ci pewną historię. – Yusouf ułożył się na sofie i upił łyk drinka. – Podczas ostatnich wyborów w dniu głosowania, późno wieczorem, pojechałem do jednego z lokali wyborczych, bo podobno doszło do jakiejś szarpaniny. Jak tylko dotarłem na miejsce, zjawił się kandydat Jamaat-i-Islami. Z  setką ludzi, uzbrojonych. Okrążyli boks i  oddali pięć strzałów, raniąc jednego z  moich ochroniarzy. Moi chłopcy dopiero co dostali swoje nowe włoskie półautomaty i  jeden z  nich wystrzelił w  powietrze dziesięć pocisków. Nikt w  Lahore nie widział wcześniej podobnej broni, więc gdy zbiry z  Jamaat stały z rozdziawionymi paszczami, wskoczyliśmy do samochodu i odjechaliśmy. – Rozumiem, co masz na myśli. – To nie koniec. Jamaat popełnił wtedy błąd. Zaczęli nas gonić i wjechali na moje terytorium, na diamentowy bazar. Strzelali. Policja uciekła, ale moi baradari się wściekli. Nie mogli patrzeć, jak mnie atakują. Uznali, że skoro moja rodzina ich zawsze chroniła, to teraz mają obowiązek nas obronić. – Też byli uzbrojeni? –  Gdy byłem członkiem Zgromadzenia Regionalnego, wydałem dużo pozwoleń, więc sporo broni było w  obiegu. Ludzie powchodzili na dachy domów i zaczęli strzelać do chłopaków z Jamaat ze wszystkiego, co mieli pod ręką. Rozpętała się cholernie krwawa jatka – nie do opanowania. Spuściliśmy im łomot. Po mniej więcej półgodzinie uciekli, zabierając ze sobą swoich zabitych i rannych. Zaczynałem się przyzwyczajać do rozmów o  broni, strzelaninach i  walkach ulicznych. To normalna rzecz w dzisiejszym Pakistanie i jest tak od czasu, gdy wojna w  Afganistanie uczyniła z  Pakistanu jeden z  największych polowych składów amunicji. Interesowało mnie poparcie, jakiego udzielali Yusoufowi baradari. Spytałem, kim są jego poplecznicy i dlaczego go wspierają. Yusouf pochodził z  rodziny kaszmirskich posiadaczy ziemskich, którzy przybyli do Lahore na początku XIX wieku po jakichś nieprzyjemnych perypetiach – spór o  majątek, śmierć, nakaz egzekucji. Zabrali ze sobą swoje złoto i  zainwestowali je w  nieruchomości. Gdy zmarł prapradziadek Yusoufa, rodzina była już w posiadaniu mniej więcej jednej trzeciej Lahore. Byli dobrymi

pracodawcami i bogobojnymi muzułmanami – znaczną część majątku rozdawali jako jałmużnę – szanowanymi i wpływowymi obywatelami. Po podziale Indii rodzina Yusoufa, jednego z założycieli Ligi Muzułmańskiej, skoligacona przez małżeństwo z  narodowym poetą Ikbalem, z  łatwością przedzierzgnęła się z  najpotężniejszych feudałów w  mieście w  czołowych polityków. W  każdych kolejnych wyborach mogli liczyć na poparcie znacznej części mieszkańców starego miasta: kaszmirskich krewnych, byłych i obecnych najemców, sąsiadów i  wielbicieli. Nie miało znaczenia, którą partię rodzina postanowiła promować, baradari zawsze głosowali zgodnie z  ich wyborem. A nawet jeśli nikt z rodziny nie startował, mogli udzielić poparcia wskazanemu przez siebie kandydatowi, tak jak Yusouf robił to teraz. – Nie chodzi tylko o kwestię lojalności plemiennej. Jesteśmy kimś w rodzaju honorowych przywódców klanu. Gdy Jamaat najechał nasze terytorium, ludzie potraktowali to jak osobistą zniewagę. Miłość, jaką nas darzyli, rozgorzała... i cóż... zmasakrowali naszych rywali – powiedział Yusouf. W  trakcie naszej rozmowy lokaje przynieśli kolację – kebab i  ryż na srebrnych tacach. Yusouf wzruszył ramionami. –  Osobiście, życzę Imranowi szczęścia. Ale jak widzisz, Pakistańczycy są bardzo lojalni wobec swoich tradycyjnych przywódców. Choćby nie wiem jak się starał, wątpię, by jego partii udało się zdobyć nawet jedno miejsce. Ba! Będzie miał szczęście, jeśli sam dostanie się do parlamentu.

To, co stało się w  Lahore – najpotężniejsza rodzina feudałów wyrosła na najpotężniejszy klan polityków – powtarzało się w dużej części Pakistanu, gdy do nowo powstałego kraju zawitała demokracja. Od tamtej pory trzykrotnie wprowadzano stan wojenny, ale system się nie zmienił. Ziemiaństwo to wciąż jedyna baza społeczna, z której wychodzą politycy – rodzina Bhutto to wielcy posiadacze ziemscy w Sindhu, a to, czego nie posiadają w tej prowincji, należy do Ghulama Mustafy Jatoi, jednego z  najpoważniejszych rywali Benazir. Tradycyjne walki między rywalizującymi feudałami, będące treścią średniowiecznej historii północnych Indii (wystarczy otworzyć na dowolnej stronie Baburnama lub inną mogolską kronikę), przetrwały do dzisiaj pod

postacią politycznych wendet. Liczna i  wykształcona klasa średnia, która po roku 1947 niemal natychmiast przejęła kontrolę nad Indiami, odbierając władzę maharadżom i  feudałom, w  Pakistanie nadal nie ma dostępu do stanowisk politycznych. Skoro lojalność klanowa i  plemienna przetrwała w  tak nowoczesnym i kosmopolitycznym mieście jak Lahore, to o ile bardziej musiała być utrwalona na terenach wiejskich. Trudności, jakich to przysparza Imranowi, zostały mi dobitnie uświadomione nazajutrz po południu, gdy wybraliśmy się do Wando, odległego okręgu wyborczego słynącego ze strzelanin i krwawych waśni. Tę złą sławę zawdzięcza między innymi zamiłowaniu miejscowych osiłków do atakowania posterunków policji i  wszczynania popisowych strzelanin, niecodziennych nawet jak na pakistańskie standardy. Ostatnio o Wando zrobiło się wyjątkowo głośno dzięki Maula Jatt, najpopularniejszemu pendżabskiemu filmowi nakręconemu w Pakistanie. Opowiada on prawdziwą historię krwawej waśni tytułowego bohatera z  lokalnym gundą Nourim Nuttem. Ma formę długiej zrytualizowanej rzezi przeplatanej sekwencjami tanecznymi i kończy się stosem trupów, których nie powstydziłby się sam Czyngis-chan. Jeśli chodzi o rozlew krwi, Rambo przy Maula Jatt to Bambi. – Mamy tutaj drobne trudności – przyznał Imran, gdy wjeżdżaliśmy na dzikie obszary Wando. Sedno problemu polega na tym, wyjaśnił, że gdy ostatnim razem ktoś przeciwstawił się miejscowemu zamindarowi, został zastrzelony, a  potem wykończono całą jego rodzinę, jednego po drugim. To zrozumiałe, że w  tych okolicznościach zwolennicy Ruchu na rzecz Sprawiedliwości nie palą się do działania i  kwestionowania wyniku wyborów. Ale w  końcu znaleziono odpowiedniego kandydata. Człowiek ten, powiedział Imran, nie boi się gundów i nie schyli czoła przed żadnym zamindarem. – Dlaczego? – spytałem. – To bratanek Nouriego Nutta. Kilka minut później podjechaliśmy po Ansara Nutta. Był to olbrzymi, krzepki mężczyzna z  podwiniętym wąsem, o  sylwetce zapaśnika. Usiadł za mną na tylnym siedzeniu. Po drodze wypytywałem go o wujka Nouriego.

–  Był przystojny – odparł Ansar, wzruszając ramionami. – Zabił kilka osób i siedział w różnych więzieniach. – A więc to, co pokazywano na filmie, to prawda? –  Moja rodzina nie chciała, by zrobiono z  niego czarny charakter. Spotkaliśmy się z reżyserem. – Ansar się uśmiechnął. – Szybko zmienił zdanie i przeprosił. – Czy ktoś panu groził, teraz, od kiedy popiera pan Imrana? –  Przysłali jakichś ludzi. Ale na tych terenach Nuttowie mają przewagę. Ostatnim razem, gdy mieliśmy krwawe porachunki, zginęło przeszło sto osób. Więc szybko się zwinęli. Nie był to duży problem. Moi baradari stoją za mną murem. – Czy musiał pan kiedyś kogoś zabić? – spytałem. Z przedniego siedzenia Imran nadstawił uszu. – Brzydzę się przemocą – powiedział Ansar wymijająco. – Chyba że chodzi o mój honor. Wtedy robię się jak wujek. – I w ogóle się pan nie przejmuje? –  Nikogo się nie boję. Z  taką rodziną jak moja nie potrzebuję żadnych ochroniarzy. Przeszedłem też szkolenie dla komandosów. Gdy wybije godzina, pójdę do swojego grobu – odparł Ansar Nutt. – Ale nie wcześniej.

Polityczna przemoc być może nie robi wrażenia na Ansarze Nutcie, ale nie wszyscy działacze Tehrik-e-Insaaf są równie nieustraszeni. Po tym, jak Imran przemawiał na wiecu w  pokrytej kurzem wiosce – jeszcze więcej rozentuzjazmowanych tłumów, jeszcze więcej girland, jeszcze więcej obietnic powywieszania skorumpowanych polityków – konwój zatrzymał się w  domu lokalnego dygnitarza. Tam zastaliśmy procesję zaniepokojonych wieśniaków błagających Imrana o  ochronę, jeśli zdecydują się wziąć sprawy w  swoje ręce i go poprzeć. –  Khan sahib... – powiedział jeden z  kostropatych starych rolników z  włosami farbowanymi henną. – Obiecaj nam, że jeśli przegrasz, nie wyjedziesz z żoną do Anglii i nie zostawisz nas samych.

– Jesteśmy biedakami – podjął inny. – Jak cię nie będzie, sahib, gundowie nas zabiją. – Te złodzieje pójdą na policję. Potem policja nas zaaresztuje i będzie nękać nasze rodziny. Imran uniósł dłonie, prosząc o ciszę. – W razie kłopotów – powiedział – przyjadę tu z moimi aktywistami i będę o  was walczył. Mamy wielu wykształconych ludzi, prawników... Będziemy dochodzić sprawiedliwości w sądach. Wieśniacy spojrzeli po sobie niepewnie. Nie taką obronę mieli na myśli. –  Te wybory to tylko jedna z  potyczek w  długiej wojnie – podjął Imran. – Jeśli zwyciężymy, prawdziwa walka dopiero się zacznie. Jeśli przegramy, popracujemy nad naszymi strukturami. Tak czy inaczej, nie bójcie się. Będę was chronił. Zmrok już zapadł, gdy spotkanie się skończyło. Konwój Imrana powlókł się po koleinach wiejskich dróg. Kierowca najwyraźniej trochę się niepokoił, bo rzucał nerwowe spojrzenia na okoliczne cienie. – Zamindarowie potrafią być bardzo brutalni – powiedział Imran. – Raz jeden podjęła nas żona miejscowego feudała. Chciała na nas zrobić wrażenie i rzuciła przy herbacie: „Mój mąż jest bardzo wpływowy. Wiecie, że w  zeszłym roku z jego rozkazu zabito ośmiuset ludzi?”. Nagle z  mroku na skraju drogi wyłoniła się postać i  spod szala wyciągnęła broń. Kałasznikowa. Rozbłysła lufa, bo mężczyzna zaczął strzelać w powietrze. Podskoczyłem, ale Imran tylko się uśmiechnął. – Tak się tutaj wita gości – powiedział. Wysiadł, uścisnął mężczyźnie dłoń, poklepał go po ramieniu i  wsiadł z powrotem. – Co to ja mówiłem? – Mówiłeś o człowieku, który zabił osiemset osób w ciągu jednego roku. – Dokądkolwiek pojadę, moi zwolennicy pytają, czy zapewnię im ochronę. – A zapewnisz? –  Nie do końca, bo nie mam swoich siepaczy. Mogę im tylko obiecać prawników. Pobito już trzech z  czterech moich współpracowników. Ludzie są

przerażeni, zwłaszcza w Sindhu, skąd pochodzi Bhutto. Zamindarowie odrąbią nogi każdemu, kto im się postawi. – Dosłownie? –  Dosłownie. Za rządów Benazir nastąpiła kompletna zapaść prawa i  porządku. Jak w  ostatnich dniach imperium mogolskiego... No, no... Teraz mamy prawdziwą przeszkodę. Podniosłem wzrok znad notesu. Drogę blokował traktor z  przyczepą. Wszędzie wokół stali mężczyźni okutani szalami, z  pistoletami i  karabinami w rękach. Dopiero gdy podjechaliśmy bliżej, zauważyliśmy, że część miała na sobie policyjne mundury. Podszedł do nas tęgi wąsaty mężczyzna z pistoletem z  odciągniętym kurkiem. Imran włączył światło i  powoli zsunął szybę. Zamknąłem tylne drzwi na zamek. Nie spuszczając lufy, policjant nachylił się i zajrzał do samochodu. –  O, dobry wieczór, Khan sahib – odezwał się, rozpoznawszy Imrana. – Proszę. Droga wolna. Wyminęliśmy traktor i dodaliśmy gazu. –  Kroiło się tam coś grubszego – zauważył Imran. – Widziałeś, jak się zdziwił na mój widok? – Co oni tam robili? – spytałem. –  W  tej części świata policja trzyma z  przestępczością zorganizowaną – odparł Imran. – Mają chronić ludzi przed dakoitami, ale to oni są prawdziwymi kryminalistami. Dostają niecałe dwa tysiące rupii [trzydzieści pięć funtów] miesięcznie, więc aby przeżyć, zmuszeni są zająć się bandyterką. Nic się nie zmieni, dopóki nie dostaną podwyżek. Ten, kto da najwięcej, kupuje sobie najlepsze posterunki. Ci akurat zajmują się przemytem. Głównie narkotyków. A przez resztę czasu po prostu zatrzymują ludzi i żądają pieniędzy. – A jeśli ktoś odmówi? – Jak ktoś sprawia problemy, to przystawia mu się lufę do głowy – oznajmił Imran. – A potem posyła kulkę w łeb.

Sytuacja w Wando była wymowną ilustracją głównego zarzutu Imrana wobec Bhutto: za jej rządów korupcja i bezprawie osiągnęły rozmiary epidemii i kraj mogła uzdrowić tylko całkowita czystka systemu politycznego. W 1995 roku Transparency International, organizacja monitorująca korupcję, wskazała na Pakistan jako najbardziej skorumpowane państwo w Azji i drugie na świecie, zaraz po Nigerii. Między innymi dlatego Międzynarodowy Fundusz Walutowy wstrzymał pożyczkę półtora miliarda dolarów, o  którą prosił Pakistan. W  tym samym czasie Amnesty International oskarżyła rząd Benazir o  łamanie praw człowieka na wielką skalę. Według raportu organizacji w  Pakistanie odnotowano najwięcej na świecie zgonów wśród więźniów, najwięcej pozasądowych egzekucji i  tortur, a  mimo to ani jeden policjant nie stanął przed sądem za nadużycie władzy. W  takich okolicznościach, gdy Pakistan staczał się ku największemu kryzysowi od czasu druzgoczącej porażki w  wojnie z  Indiami w  1971 roku, Imran – mimo braku obycia w  polityce – jawił się jako zdecydowanie pozytywna siła. Tehrik-e-Insaaf stanowczo odmawiała typowania czynnych polityków pakistańskich, a  komisja finansowa maglowała oświadczenia finansowe wszystkich potencjalnych kandydatów. Większość obserwatorów zgadzała się co do tego, że nawet jeśli partia Imrana przegra wybory, to przyczyni się do ukazania korupcji jako najważniejszej bolączki kraju. Ludzie Imrana przeprowadzili dochodzenie, które wykazało, że Benazir Bhutto ma rezydencję w  Surrey o  wartości dwóch i pół miliona funtów i kamienicę w Chelsea wartą trzy i pół miliona, a oprócz tego dwa luksusowe apartamenty w  Belgravii i château w  Normandii. Benazir oczywiście wszystkiemu zaprzeczyła, ale oskarżenia, dobrze udokumentowane, przyczyniły się do podjęcia przez prezydenta decyzji o rozwiązaniu rządu. Teraz rząd tymczasowy podejmował kroki, by nie dopuszczać do stanowisk politycznych przestępców skazanych wyrokiem sądowym i zmusić wszystkich kandydatów do składania oświadczeń majątkowych. Nazajutrz Asif Ali Zardari, słynący ze skorumpowania mąż Benazir – z  Pana-10-procent awansował ostatnio na Pana-30-procent – ogłosił, że nie wystartuje w  nadchodzących wyborach. Jego śladem może pójść wielu innych okrytych złą sławą polityków, którzy zastanowią się dwa razy, zanim pozwolą rządowi zajrzeć na swoje konta.

– Chcemy nowego rozdania – powiedział Imran, gdy poszliśmy do niego na lunch. Był piątek, islamski szabas, i  Imran miał wolne. Właśnie wrócił z  siłowni i z meczetu i zamiast typowego salwar kamiz miał na sobie dres. – Politycy są teraz najbardziej znienawidzonymi ludźmi w kraju. Wiesz, że aż sześćdziesiąt pięć procent zmieniało partie na którymś etapie swojej kariery? Nie mają żadnych zasad. Gdy Imran pałaszował swój pilaw, spytałem, czy nie martwi się, że brakuje mu doświadczenia. – Przeciwnie – odparł, prawą ręką formując kulkę z dalu i ryżu i wkładając ją do ust. – Myślę, że to moja zaleta, bo znam swoje ograniczenia. A jeśli chodzi o to, że moi prawnicy są niedoświadczeni, to uważam, że naszym największym osiągnięciem jest to, że nie dopuściliśmy do naszej partii ani jednego zawodowego polityka. Mamy czystą kartę. – Ale czy masz przygotowanie, by rozwiązać problemy, z jakimi boryka się Pakistan? – nie dawałem za wygraną. – Problemy tego kraju nie są skomplikowane – stwierdził. – Sprowadzają się do bardzo prostej kwestii. Wszechobecnej korupcji. Jej skala jest tak wielka, że zniechęciła wszystkich zagranicznych inwestorów; nawet Pakistańczycy żyjący za granicą przestali przysyłać pieniądze. W  latach sześćdziesiątych pod względem eksportu Pakistan dorównywał Hongkongowi. Teraz nasz eksport wart jest jedną dziesiątą ichniego. Wszystko jest rozkradane i  rząd nie ma pieniędzy nawet na jakiekolwiek wydatki na służbę zdrowia. Mamy jeden z  najwyższych na świecie wskaźników śmiertelności niemowląt. System oświaty prawie całkiem się załamał. – Przerwał, by sięgnąć po kolejną kulkę ryżu. – To jawne defraudacje i korupcja sprowadziły nas do takiego poziomu – powiedział. – Znacjonalizowane banki są grabione. Połowa funduszy przeznaczonych na rozwój po prostu wyparowuje. Nie musiałem wiedzieć nic na temat chirurgii, by zostać szefem szpitala onkologicznego. Tak samo jest w polityce. O ile do konkretnych zadań zatrudni się właściwych ludzi, wszystko inne jakoś się ułoży.

Po południu Imran miał pozować do zdjęcia portretowego. Fotografem była Francuzka, Alexandra Boulat. Tak więc po lunchu poszedł wziąć prysznic i  zrobić się na bóstwo. Czekałem w  jego apartamencie na pierwszym piętrze dużego domu, w  którym mieszkał razem z  ojcem, siostrami i  ich rodzinami. Chociaż Jemima spędziła w Lahore już rok, w starej kawalerce Imrana niewiele było śladów jej obecności. Pół salonu zajmowała niska ława z  drewna tekowego, na której leżała kolekcja plemiennych sztyletów, a  drugie pół ogromna bieżnia. Tylko dwa czarno-białe zdjęcia rodziców Jemimy i  nieprzeczytany egzemplarz antyeuropejskiego traktatu jej ojca pod tytułem The trap (Pułapka), wskazywały, że kiedykolwiek tu była. Zestaw książek na stoliku nocnym Imrana był rozczulająco monotematyczny – Zrozumieć Koran, Droga do Mekki, Aforyzmy Nizama ud-din Awliji, Narodziny Koranu, Sens Chwalebnego Koranu. Dostrzegłem tylko jeden nieco śmielszy tytuł: Encyclopedie de l’Amour en Islam. Wszystko to uderzająco kontrastowało ze stosami Mills & Boons, jakie widziałem wcześniej w sypialni Benazir w Karaczi. Jednak na stoliku do kawy, obok kolekcji cennych sztyletów, leżała jedna z moich ulubionych biografii – The Devil Drives: A Life of Sir Richard Burton autorstwa Fawn Brodie. Gdy otworzyłem książkę, uradowany, że dla zabicia czasu mogę poczytać coś bardziej porywającego niż Sens Chwalebnego Koranu, okazało się, że należy do Jemimy. Na stronie tytułowej widniała lista zadań do wykonania, zapisana okrągłym dziewczęcym pismem:   David Frost Depilacja bikini Apteka Fitness Telefon do Parmesha – sukienka dla „Vogue’a”

  Oto troski młodych i bogatych. Imran w końcu wyszedł z łazienki, ubrany w swoje najlepsze salwar kamiz. Gdy fotografka ustawiała go w  odpowiedniej pozie, sugerując, by oparł brodę na dłoniach wzorem Myśliciela Rodina, spytałem go, co Jemima myśli o tym, że zajął się polityką.

– Rozumie moje dylematy – odparł. – Nigdy nie ciągnęło mnie do polityki. Ale kraj był na skraju zapaści. I to dosłownie. Codziennie przychodzili do mnie ludzie i  mówili: „Musisz coś zrobić”. Więc próbuję coś robić, żeby wyprowadzić Pakistan z tego chaosu. Jeśli mi się nie uda, to przynajmniej będę wiedział, że próbowałem. Spytałem, czy Jemima się o niego nie boi. Nie musiałem mu przypominać, że w  Azji Południowej średnia długość życia wyższych rangą polityków nie jest imponująca. W dniu, w którym ogłosił, że będzie startował w wyborach, w jego szpitalu wybuchła bomba. Gdyby się nie spóźnił, byłby już martwy. –  Oczywiście, że trzeba się liczyć z  zagrożeniem – przyznał. – Wszyscy w mojej partii martwią się, że zginę w zamachu. Trzeba się z tym liczyć, jeśli zadziera się z mafią polityczną. Potem dowiedziałem się od Yusoufa Salahuddina, że wiele lat wcześniej, gdy Imran był jeszcze młodym krykiecistą, odwiedził w  Hiszpanii słynną wróżkę. Powiedziała mu, że dożyje spokojnej starości. Niepokoiło ją tylko jedno. „Nigdy nie paraj się polityką – ostrzegła. – Jeśli nie posłuchasz, zginiesz”. Wtedy Imran nawet nie podejrzewał, że mógłby się zająć polityką. Jednak zdaniem Yusoufa Imran nigdy nie zapomniał o przepowiedni i to z jej powodu wahał się kilka lat, zanim w końcu zdecydował się podjąć ryzyko. –  A  poza tym dziś wieczorem mogę zginąć w  wypadku samochodowym – podjął Imran. – Albo jutro umrzeć na raka. Wszystko się może zdarzyć. Nie ma się co martwić na zapas. Strach to największa bariera w życiu człowieka. Czyni z  nas karły. A  wiara daje odwagę. I  tak kiedyś trzeba będzie odejść z  tego świata. – Nonszalancko wzruszył ramionami. – Nie ma rady. Wszystko w rękach Wszechmogącego.   POSTSCRIPTUM Imram Khan nie zginął w zamachu, ale ani on, ani żaden z jego nominatów nie dostał się do parlamentu. W Tehrik-e-Insaaf panował taki bałagan, że Imran nie mógł nawet zagłosować, bo nikt się nie pokwapił, by zarejestrować go w okręgu wyborczym. Tak jak przewidywała pakistańska inteligencja, tłumy na wiecach nie przełożyły się na głosy i  lepiej zorganizowane partie rozbiły w wyborach Ruch na rzecz Sprawiedliwości w proch i pył.

Liga Muzułmańska Nawaza Sharifa odniosła miażdżące zwycięstwo, uzyskując jedną z najbardziej przeważających większości w historii Pakistanu, ku zdumieniu części brytyjskiej prasy, która przedstawiała wybory jako wyścig dwóch koni, Imrana i  Benazir, prawie zupełnie ignorując Nawaza. Kilka miesięcy później w  wyborach powszechnych w  Wielkiej Brytanii porażka Imrana została powielona przez jego teścia Jamesa Goldsmitha, którego Referendum Party była równie głośna jak Ruch na rzecz Sprawiedliwości i równie mało skuteczna. Tehrik-e-Insaaf nadal istnieje, ale tylko na marginesie pakistańskiej polityki. Mimo że Pakistańska Partia Ludowa (PPP) Benazir w  zasadzie się rozpadła, perspektywy Imrana na polityczną karierę się nie poprawiły. Udało mu się jednak wprowadzić problem korupcji do centrum debaty politycznej, co jest sporym osiągnięciem w  kraju, gdzie do tego stopnia uodporniono się na nieuczciwość i  sprzedajność polityków, że przed interwencją Imrana korupcję postrzegano jako element codziennego życia politycznego, równie oczywisty jak wiece czy obrady parlamentu.

Pogranicze PESZAWAR, 1989

W  Północno-Zachodniej Prowincji Granicznej przemoc jest tym, czym w Watykanie religia – raison d’être, sposobem życia, obsesją, filozofią. Ludzie noszą bandoliery przewieszone przez ramię, a  w  kieszeniach granaty. Symbolami statusu nie są mercedesy ani garnitury z Savile Row. W Peszawarze wiadomo, że do czegoś się doszło, gdy jeździ się do pracy zagrabionym rosyjskim T-72. Za ten patologiczny stan umysłu mieszkańców pogranicza częściowo odpowiada nieprzyjazny krajobraz. Ziemia tu jałowa, sucha i  twarda, pozbawiona koloru, ciepła i  miękkości. Góry są szare i  nagie, pokryte ostrym mikowym łupkiem; monotonię przerywają jedynie doliny z  parawanami w  postaci topól i drzew aśoka. Nie ma śniegu – klimat zbyt suchy – ale wiatr z  ośnieżonych szczytów omiata granie i  poszarpane zbocza dolin i  owiewa opustoszałe ulice. Niebo i  powietrze są szare, szarość przesącza się do ziemi, kamieni i budynków. Jedyne kolory to czerwone i żółte chorągwie powiewające nad nowymi grobami na cmentarzach. Gdy przechodzi się obok, czuje się, jak zima przygniotła ziemię niczym skulony smok. Tutejsi mieszkańcy są tak zimni i twardzi jak łupki. Puste, kamienne pociągłe twarze o  ostrych rysach wyzierają spod brody. Temperatura poniżej zera sprawia, że zamykają się w  sobie, tak fizycznie, jak i  psychicznie. Podciągają kolana pod brodę i  opatulają się ciężkimi kaszmirowymi szalami. Na głowę wciskają wełniane czapy w  kształcie rolmopsów. Widać tylko patrzące zimno czarne oczy. Osiemdziesiąt procent z  nich to analfabeci. Mimo to są dumni. Uśmiechają się szyderczo spod wąsa, patrzą prosto w  oczy, a  ich spojrzenia w równej mierze wyrażają pogardę, co ciekawość. Ludność tutejsza – Pasztunowie – nigdy nie została podbita, a przynajmniej nie zdarzyło się to od czasów Aleksandra Wielkiego. Przez całe stulecia

odpierała najeźdźców: Persów, Arabów, Turków, Mogołów, sikhów, Brytyjczyków, Rosjan. Cechowały ją arogancja i podejrzliwość, ukształtowane przez wielowiekowe dzieje. Historia pozostawiła też Pasztunom osobliwy status polityczny. Choć oficjalnie są obywatelami Pakistanu, to nakazy pakistańskiego prawa nie mają mocy w głębi ich terytoriów. Te odseparowane tereny są w rzeczywistości państewkami plemiennymi poza kontrolą pakistańskiego rządu. Są dziedzictwem czasów Radżu – Brytyjczycy chętnie pozwalali Pasztunom tworzyć strefę buforową na skraju imperium i nie próbowali narzucić swojego panowania. Współczesne władze pakistańskie naśladują pod tym względem Brytyjczyków. Poza posterunkami kontrolnymi na granicach Peszawaru obowiązuje prawo plemienne, oparte na instytucjach rady plemiennej i  krwawych porachunkach rodowych – są to zasady niezmieniane i  niepodważalne od początków datujących się na długo przed narodzinami Chrystusa. Tereny plemienne są oficjalnie zamknięte dla obcokrajowców, ponieważ rząd pakistański nie może im zagwarantować bezpieczeństwa – porwania i  morderstwa są tak częste, że stanowią w  zasadzie zajęcie codzienne jak chałupnictwo. Aby się tu dostać, trzeba się prześlizgnąć przez granicę, najlepiej w towarzystwie kogoś z plemiennej starszyzny. Nie jest to trudne, ale wymaga trochę uwagi i przygotowań.

W  sklepikach na bazarze w  Darra Adam Khel, tuż za granicą, ciągną się rzędem przeszklone gabloty z głowicami bojowymi wystawionymi na pokaz jak słoiki miętówek na angielskiej wsi. Ułożone w  stosy pociski moździerzowe i  amunicję przeciwczołgową można dostać za gotówkę, jakby to były puszki fasolki. Obok jak warkocze czosnku wiszą taśmy z  nabojami do karabinów maszynowych. Na zewnątrz, na ulicy, niczym porzucone narzędzia ogrodnicze leżą karabiny, wyrzutnie rakietowe i  działa polowe. Panuje tu nierzeczywista, niemal surrealistyczna aura – krążymy po targowisku broni, tu pół kilo pocisków po dwa pensy sztuka, tam na murku pięć zielonych masek przeciwgazowych.

Mohammed Rafiq, właściciel Khyber Military Supplies (Pvt) Ltd, jest poważnym człowiekiem w grubych czarnych okularach, prążkowanej kamizelce i  wysokim karakułowym kapeluszu. Podając herbatę kardamonową w  delikatnych porcelanowych miseczkach, utyskuje na koniec wojny afgańskiej. –  Sahib, mówię prawdę – powiedział, popijając z  miseczki. – Pięć lat temu sprzedawaliśmy czterdzieści albo pięćdziesiąt kałasznikowów dziennie, no problem. Teraz interes kuleje. Od czasu do czasu uda nam się sprzedać trochę pocisków przeciwlotniczych, granatnik przeciwpancerny. Ale wojna w Afganistanie się skończyła. Teraz kupują tylko nasi współplemieńcy. Najwyraźniej taki obrót rzeczy przygnębiał Mohammeda Rafiqa. Ale jego asystent Abdul Qadir nastawiony był bardziej optymistycznie. – Nasi współplemieńcy to dobrzy klienci – powiedział, po indyjsku kiwając głową na boki. – Wszyscy cały czas chcą dużo karabinów. Mohammed Rafiq przytaknął. – Nasi ludzie lubią karabiny bardzo bardzo. Na terytoriach plemiennych nie trzeba pozwolenia nawet na czołg. – Weźmy na przykład szarego człowieka – zagaił Abdul Qadir filozoficznie. – Nie ma wygód. Ale ma karabin, pistolet i strzelbę, może nawet dwie, jednego lee enfielda, by tradycji stało się zadość, i jednego kałasznikowa do zabijania. – Jeśli jest ważnym człowiekiem, malikiem, może mieć wyrzutnię rakietową i działo przeciwlotnicze. Karabinów dużo dużo. Dobry interes. – I naprawdę używają tej broni? – spytałem. – Często użyją. – Przeciw komu? – Sobie nawzajem. – O tak – z dumą dodał asystent. – Nasi ludzie, jak mają wrogów, to muszą ich poubijać. Wszyscy ludzie z pogranicza to bojownicy. Naszą rozmowę przerwało nawoływanie muezina z głośnika. – Proszę wybaczyć – powiedział Mohammed Rafiq. – Czas na modlitwę. Wspólnicy wyjęli dywaniki spod ciężkiego karabinu maszynowego i  rozłożyli je za biurkiem. Podczas odmawiania modlitw podnosili się i  bili

pokłony, a  pomiędzy stojącymi na blacie telefonem i  zszywaczem widać było tylko dwa karakułowe kapelusze. W  drodze powrotnej do Peszawaru zadzwoniłem do Khana Abdula Wali Khana, miejscowego potentata i  polityka, teraz wątłego i  na wpół ślepego staruszka. Usiedliśmy w  altance pośrodku ogrodu, pod gąszczem pnących bugenwilli, patrząc na rabatki żółtych narcyzów, róż i  chryzantem. Śpiewały ptaki i szemrała woda. Khan nalał herbaty jaśminowej i wskazał ustawione na stole miseczki z  orzechami, daktylami, rodzynkami. Opowiedziałem mu, co widziałem na bazarze w Darra. – Zgadza się – rzekł. – Teraz w samej prowincji jest z milion kałasznikowów. Wymknęło się to spod kontroli. – Ze smutkiem pokręcił głową. – Czuję – dodał – jakbym mieszkał w składzie amunicji.

Bazar w Peszawarze jest miejscem spotkań klanów. To tutaj przywozi się na sprzedaż lokalne towary, to tędy towary przemycane przez afgańską granicę trafiają do Pakistanu i  tu puszcza się w  obieg informacje i  plotki. Nie bez powodu główna ulica biegnąca przez bazar nazywa się Qissa Khawani, czyli Aleją Gawędziarzy. Dopiero tutaj, spacerując po bazarze, człowiek uświadamia sobie, że owocem różnych inwazji jest niebywała różnorodność etniczna. Geny setek ras spotkały się i  wymieszały. W  wyniku najazdu Czyngis-chana i  jego mongolskich hord wydłużyły się oczy, a  gęsta broda na niektórych pasztuńskich podbródkach zmieniła się w  jedwabisty meszek. Spod kopiastych turbanów błyskają jasnoniebieskie aryjskie oczy, przywołując na myśl stare opowieści o porzuconych w górach zaginionych oddziałach Aleksandra Wielkiego, a także upodobanie do brytyjskich memsahib cechujące Pasztunów po 1840 roku. Kręcone włosy i  semickie nosy przypominają jedną z  (nieco naciąganych) legend, według których Pasztunowie są zaginionym plemieniem Izraela, odłączonym od Mojżesza podczas czterdziestoletniej tułaczki po pustyni i przez pomyłkę zabłąkanym w  Hindukuszu w  poszukiwaniu drogi powrotnej do Egiptu.

Towary sprzedawane na bazarze są tak różnorodne, jak napotykani ludzie. Obok kobierców i  owczych skór, czapek karakułowych i  czitralskich płaszczy na chodnikach Peszawaru leżą dzianinowe wdzianka i używane spodnie, które trafiły tu z  podlondyńskich szaf – setki ciotek z  dumą przekazały je do organizacji Save the Children i  Oxfam. Dziesięć metrów dalej plastikowe lusterka, zepsute zabawkowe czołgi i  czerwone pistolety na wodę sprawiają wrażenie, jakby wypadły z  ciężarówki jadącej z  Tajwanu. Podróbki rolexów, mosiężne figurki, kasety z  zawodzącymi piosenkami i  jaskrawe kalendarze, wszystko przeszmuglowane przez indyjską granicę. Obok tej drobnicy ukryty jest jednak inny, znacznie bardziej lukratywny interes. W  ostatnich latach w  Peszawarze wiele domów z  cegieł pokryto marmurem. Pasterze kóz zostali milionerami i dzierżawcami bazarów. Dzięki tej samej transformacji lobby hotelu Pearl Continental w Peszawarze przedstawiało jeden z  dziwniejszych widoków w  Pakistanie. Pearl Continental należy do najbardziej okazałych gmachów w  Azji Południowej, ale w  odróżnieniu od konkurentów nie jest pełen zachodnich turystów ani biznesmenów. Ludzie jadający w  jego pięciu restauracjach i  wydający pieniądze w  luksusowej arkadzie handlowej to tubylcy o dzikich obliczach, obwieszeni bronią i taśmami z  amunicją – jedzą rękoma, a  w  oczach przeciętnego obserwatora sprawiają wrażenie zbyt biednych, aby żywić się gdziekolwiek indziej niż w  bazarowej kebabowni. A jednak ludzie ci dysponują grubą forsą. Za posiłki płacą gotówką – wyjmują pliki banknotów z toreb sportowych trzymanych na kolanach. Pochodzenie tych pieniędzy nie stanowi dla mieszkańców miasta tajemnicy, budzi nawet pewne oburzenie. „Jestem numer dwa w tym hotelu – oznajmił mi Mohammed Riaz, zastępca dyrektora Pearl Continental. – Pracuję trzynaście godzin dziennie i  to od ośmiu lat. I  ile przez ten czas udało mi się odłożyć? Może ze sto tysięcy rupii (dwa tysiące funtów) przez dwa lata. Mogę sobie za to kupić mały motor. Ale widzę swoich kolegów z klasy: mają piękne jeepy marki Suzuki, a  niektórzy nawet mercedesy. Pytam ich, ile kosztowała ta bryka. Siedem tysięcy, mówią. Skąd wziąłeś tyle pieniędzy? – dziwię się. Mam sklep – odpowiada jeden z  drugim. Sklep! Jakby na sklepie można było zarobić takie pieniądze! Oczywiście, że to forsa z  handlu narkotykami. Wystarczy pojechać na tereny plemienne, zobaczy pan tam lichą ziemię i zero przemysłu. Tamtejsi

ludzie to analfabeci. Ale wielu z  nich jeździ wielkimi bmw. Siedzą w  tym procederze po szyję. Według amerykańskiej agencji antynarkotykowej około trzydziestu procent amerykańskiej heroiny i  osiemdziesiąt procent brytyjskiej przechodzi przez Peszawar. Mak uprawia się na terenach plemiennych i  w  opanowanych przez mudżahedinów częściach Afganistanu. Stamtąd makówki przywozi się do jednego z  sześćdziesięciu laboratoriów przetwarzających heroinę, zlokalizowanych wokół Przełęczy Chajberskiej. Przetworzona heroina wysyłana jest potem do Peszawaru, gdzie ładuje się ją na ciężarówki – a  niekiedy do transportów wojskowych – i  wiezie do Karaczi. Stamtąd eksportuje się ją na Zachód. Pakistańscy celnicy aktywnie wspomagają ten handel. Ich miesięczna pensja to w  przeliczeniu około czterdziestu funtów, bakszysze zaś od mafii antynarkotykowej są tak wysokie, że świetnie wykształceni absolwenci szkół chętnie się wkupują łapówkami w  szeregi służb celnych. Według ostatniego sondażu przeprowadzonego przez uniwersytet w  Karaczi kariera w  służbach celnych to najbardziej upragniona droga rozwoju zawodowego. Większość bogaczy z  Peszawaru jest tak czy inaczej powiązana z  handlem narkotykami, podobnie jak pakistańska administracja państwowa i  służby wojskowe – znani przemytnicy heroiny zasiadają w parlamencie. W Pakistanie wystarczy, że zapłacą swoje, a  nikt nie będzie im robił problemów. Aresztowanie grozi im tylko za granicą – brat szefa rządu stanowego i  syn gubernatora prowincji siedzą obecnie w  więzieniu pod Nowym Jorkiem za przestępstwa narkotykowe. Jednak nawet dla Amerykanów to grząski grunt. Pakistan jest dla nich cennym i zarazem niepewnym sprzymierzeńcem, którego nie da się zastraszyć lub zaatakować jak Kolumbię czy Panamę. Pakistan to baza w  pobliżu Zatoki Perskiej – stąd przeprowadza się operacje w  Afganistanie i  obserwuje irańską granicę. Z tego powodu Amerykanie godzili się na stan wojenny wprowadzony przez generała Zię, a teraz z tego samego powodu godzą się na rozrastającą się kulturę narkotykową.

Landi Kotal na szczycie Chajberu jest ośrodkiem dowodzenia handlem opium i  siedzibą wielu najpotężniejszych pakistańskich baronów narkotykowych. Wynająwszy strażnika uzbrojonego w  amerykański karabin automatyczny, zdołałem wyłudzić przepustkę od władz plemiennych i tuż po wschodzie słońca wyruszyłem starym morrisem travellerem służącym nadal, po trzydziestu pięciu latach, jako taksówka. Minęliśmy obóz afgańskich uchodźców i  wyjechaliśmy z  miasta na peszawarską równinę. Gdy dotarliśmy do granicy z  terytoriami plemiennymi, z zarośli wyłoniły się dwa złowrogie znaki:   Błagaj Boga Wszechmogącego o pomoc

  I zaraz potem:   Lepiej samotnie niż w złym towarzystwie

  Rzuciłem strażnikowi zaniepokojone spojrzenie. Przejechaliśmy przez wąski wylot Przełęczy Chajberskiej i  ruszyliśmy pod górę, obok serii zwieńczonych blankami zabudowań, i jeszcze wyżej, na łyse wzgórza. Na zakręcie minęliśmy wielki gmach o  marmurowej fasadzie otoczony drutem elektrycznym. Po obu stronach bramy stali uzbrojeni ochroniarze. – Zakir Arfidi. To wielki boss narkotykowy – wyjaśnił mój strażnik. Co jakiś czas ukazywały się forty – rzędy ponurych fortyfikacji z  cegły mułowej – przynajmniej jeden z  nich, Kafar Kot, Fort Niewiernych, pochodzi z czasów Aleksandra Wielkiego. Niewiele jest miejsc na świecie, które widziały przemarsz tak wielu armii. Gdy Hefajstion i  Perdikkas, dowódcy Aleksandra, prowadzili swoje macedońskie zastępy szlakiem karawanowym biegnącym przez wąskie przesmyki, posuwali się śladem Dariusza i pewnie innych jeszcze niezliczonych pradawnych armii. Od tamtego czasu ta sama kręta droga widziała, jak przychodzą i  odchodzą Seldżukowie, Mogołowie, Kadżarowie, Afgańczycy i  Brytyjczycy. Wszyscy odcisnęli piętno na tym miejscu, ale nikomu nie udało się utrzymać przełęczy dłużej niż stulecie lub dwa. Na przedmieściach Landi Kotal minęliśmy stację kolejową. Gdy ją budowano w  1925 roku, w  następstwie trzeciej wojny afgańskiej, była krańcowym

punktem linii kolejowej w  Indiach Brytyjskich i  ostatnim przystankiem Kolei Chajberskiej, jednego z najbardziej niezwykłych projektów budowlanych, jakie przedsięwzięli Brytyjczycy na subkontynencie – koszt wyniósł ponad dwa miliony funtów szterlingów. Trasa wije się w  górę po niewyobrażalnych stromiznach przez trzydzieści cztery tunele i  dziewięćdziesiąt dwa mosty i  kanały sklepione. Ale w  1985 roku kolej zamknięto. „Górale walili ze stingerów – powiedział jeden z moich znajomych w Peszawarze. – Stali za tym narkotykowi baronowie. Przejeżdżała przez ich terytorium, więc ją zamknęli”. Z  pewnością dworzec kolejowy Landi Kotal sprawiał wrażenie, jakby jego budowniczy spodziewali się najgorszego. Masywne kamienne mury poprzecinane wąskimi otworami strzelniczymi przypominały raczej zamek niż koniec linii kolejowej. Z  każdego z  czterech rogów wyrastały strzeliste wieżyczki. Teren wokół gmachu wykarczowano, aby zostawić pole do ostrzału. Afganistan zaczyna się trochę więcej niż pół kilometra stąd – dawniej była tu pierwsza linia obrony Imperium Brytyjskiego. W  oknach widniały grube metalowe kraty, a  drzwi miały stalowe wzmocnienia. Jedne były wyrwane z  zawiasów, zajrzałem więc do środka. Czworokątne wnętrze wychodzące na zarośnięty wirydarz miało coś z atmosfery ostatniej reduty generała Custera. Wyczuwało się instynktownie, że wydarzyło się tu coś okropnego – może tubylcy ukrzyżowali zawiadowcę stacji albo udusili garotą kontrolera biletów? Było to miejsce z  rodzaju tych, w których kończyły się opowiadania Kiplinga – na wskroś wiktoriański bohater leży z wypatroszonymi wnętrznościami na przełęczy, a w górze kołują sępy.   Gdyś pozostawion ranny gdzie afgański step, Gdy nadchodzą kobiety kroić resztki niczym chleb, Chwyć za karabin i palnij sobie w łeb, I idź do nieba jak na żołnierza przystało. [R. Kipling, Young British Soldier, przyp. tłum.]

  W  biurze zawiadowcy stacji wszystko było jak wtedy, gdy na przełęcz wtoczył się ostatni pociąg. Na biurku leżał otwarty „Rocznik Kolei Pakistańskiej 1962”, a na półce stały stare zakurzone rejestry. Było to złowrogie miejsce, miałem więc ochotę jak najszybciej się stamtąd ulotnić.

Zbliżało się południe i  rynek w  centrum Landi Kotal tętnił życiem. Przy ognisku siedzieli staruszkowie i  popijali pasztuńskie khawa (słodka zielona herbata). Kebab-wallowie wachlowali małe grille węglowe, rzeźnicy rozbierali kurczaki, a garbarze obdzierali koźlęta ze skóry, zostawiając małe strumyki krwi płynące w  otwartym rynsztoku. Nieopodal handlarz złomem ważył skrzynkę pełną łusek. Wyjaśniłem strażnikowi, czego szukam. Skinął głową i  poprowadził mnie w  głąb labiryntu. Szliśmy uliczką, a  potem w  dół po spowitych mrokiem śliskich stopniach, aż dotarliśmy do bramy. Strażnik zapukał trzy razy. Brama otworzyła się na oścież i  moim oczom ukazało się ośmiu brodatych górali siedzących w  półmroku pod treliażem. Posłałem swojemu towarzyszowi pytające spojrzenie, zastanawiając się, dlaczego mnie tutaj przyprowadził. Jeden z  mężczyzn wyjął z  kieszeni papierową kopertę. Wysypał zawartość – brązowawy proszek – na kawałek sreberka, które potem podniósł na wysokość ust. Zapalił zapałkę i  podgrzał sreberko, aż proszek zamienił się w płynne kulki. Przez małą białą tubkę wciągnął opary. Powietrze wypełnił słodkawy, mdły zapach heroiny. Landi Kotal było przeżarte narkotykami. Heroinę najczęściej sprzedawano spod lady, ale haszysz i  opium były ogólnie dostępne i  eksponowane jak papierosy czy orzeszki betelowe. Część haszyszu była podzielona na wielkie bloki jak toffi; inne kawałki zwinięto w  haszyszowe ćapati albo w  nitki spaghetti. W  pewnym przydrożnym straganie ulepili z  haszyszu ślimaki wyglądające jak cukierki z lukrecji. –  Amerykanie próbowali nas przekupić, żebyśmy przestali uprawiać mak – powiedział mi jeden ze sprzedawców. Oderwał z  bloku grudkę opium, nonszalancko uformował z niej kulkę i wrzucił sobie do ust. – Obiecywali nam, że nawodnią pola i  naprawią drogi, jeśli zniszczymy uprawy. Przyjęliśmy ich pieniądze, a potem wykorzystaliśmy studnie do lepszej uprawy maku. W  Landi Kotal kwitł nie tylko nielegalny handel narkotykami. W  mieście znajduje się także jeden z największych bazarów przemytników w Azji. Sprzęt elektryczny z  Hongkongu i  Japonii, tanie rosyjskie AGD (gigantyczne pralki, wielkie przedpotopowe klimatyzatory) zwożone są koleją z  byłego Związku Radzieckiego do Kabulu. Towar przeładowuje się na ciężarówki i  wiezie na granicę z Pakistanem, tam zaś pakuje na muła lub wielbłąda i pod osłoną nocy przemyca przez granicę na terytoria plemienne. Tu jest albo bezpośrednio

sprzedawany, albo przekazywany pośrednikom, którzy zawożą go w głąb kraju. Na żadnym etapie nie płaci się cła. Zyski są kolosalne. Pytanie, nad którym głowią się teraz agencje wywiadowcze, brzmi: kiedy do sprzętu gospodarstwa domowego przemycanego na grzbietach osiołków dołączą głowice nuklearne z byłego ZSRR i tą drogą trafią na rynek międzynarodowy.

Nie pierwszy to raz odległe łyse wzgórza na skraju Hindukuszu bogacą się i mają strategiczne znaczenie. Przez całe stulecia obszar ten stanowił naturalną granicę między rywalizującymi ze sobą kulturami Indii, Chin, Persji i  Azji Środkowej, był miejscem, gdzie wytwory różnych cywilizacji podlegały wymianie, a  kultury, religie i  języki tego obszaru mieszały się, wpływając na siebie wzajemnie – nie bez powodu pesz awar oznacza „miasto graniczne”. Niezależnie jednak od tego, jak wielkie są dzisiaj zyski z  handlu opium, stanowią one zaledwie niewielki ułamek bogactwa, które napłynęło tutaj Jedwabnym Szlakiem, zwłaszcza przez pierwsze pięć wieków naszej ery. To wtedy wokół Peszawaru narodziła się cywilizacja gandharska, jedna z najbardziej zadziwiających kultur mieszanych w dziejach Azji Południowej. Pierwszy raz zetknąłem się z Gandharą, gdy kilka dni po złapaniu podwózki z  Peszawaru szedłem pasterskim szlakiem w  dolinie Swatu, jednej z  najpiękniejszych dolin na kuli ziemskiej. Ośnieżone szczyty Karakorum wypłaszczają się i  odmarzają, przechodząc w  stoki z  uprawami tarasowymi. W  dole rzeka Swat – jesienią o  barwie lapis-lazuli – leniwie meandruje po zielonej równinie pełnej sadów i  pól pszenicy. Gdy się przechodzi obok, ożywają sceny z  mogolskich miniatur – mężczyźni z  sierpami w  dłoniach zginają się wpół nad zbożem; inni dźwigają wiązki gałązek jałowca dla kóz. Asfaltowa droga skończyła się dawno w  dole; napotkany pastuch zaproponował, że poprowadzi mnie tam, dokąd chcę. Choć miał ledwie dwanaście lat, maszerował naprzód w tempie, jakie narzucić mogą tylko górale. Próbowałem dotrzymać mu kroku zrywami i  podbieżką, ale musiałem się zatrzymywać co kilka minut, by zaczerpnąć tchu. W ten sposób wspinaliśmy się obok zabudowań z wypalanej gliny i przez nieuprawne pola, a ścieżka stawała się coraz węższa i bardziej stroma. Chylące się ku zachodowi słońce kreśliło na

wzgórzach ostre cienie. Minęliśmy stogi siana i  stado krów przeżuwających wieczorną porcję paszy. Z oddali dobiegał głos dzwonków – to pasterze przed zapadnięciem nocy zaganiali owce tłustoogoniaste z  wypasu. Wspinaliśmy się dalej; wreszcie, zatoczywszy półkole na stoku i  wyszedłszy zza załomu, dotarliśmy do celu. Naszym oczom ukazał się zadziwiający widok. W  samym środku pustkowia, wiele kilometrów od najbliższej drogi, leżały zachowane w  dobrym stanie ruiny pięknego rozległego kompleksu klasztornego wzniesionego w  stylu, którego nie powstydziłyby się Ateny, Rzym czy Konstantynopol. Portyki przed frontonami wspierały się na rzeźbionych kolumnach korynckich. Sale, kaplice, stupy (kopce pogrzebowe) – wszystko utrzymane w  konwencji, która natychmiast kojarzyła się z  klasyczną Grecją. A jednak było to dzieło cywilizacji buddyjskiej znajdujące się kilka kilometrów od granicy z Afganistanem, pochodzące z pierwszych wieków naszej ery, a więc z czasów, gdy w Europie dawno już zanikła kultura antyku. Stanąłem na szczycie najwyższej stupy. Choć zmrok jeszcze nie zapadł, na niebo wytoczył się rogal księżyca i  rozśpiewały się cykady. Z  osad w  dolinie wznosiły się warkocze dymu z palonego łajna. Jak zahipnotyzowany toczyłem wzrokiem dookoła – zdumiony tym, co objawiło się moim oczom. Dopiero po powrocie do domu, siedząc w bibliotekach, połączyłem to w spójny obraz. Wszystko wskazuje na to, że początków tych nadzwyczajnych budowli należy szukać w roku 327 przed naszą erą, gdy Aleksander Wielki najechał góry nad Swatem na czele swej zwycięskiej armii. Zdeterminowany, aby podbić nawet najodleglejsze prowincje starożytnego imperium Persów, zapuścił się do Hindukuszu i właśnie tutaj, wysoko na afgańskim płaskowyżu, po raz pierwszy usłyszał opowieści o legendarnych cudach subkontynentu indyjskiego – o złocie wydobywanym przez olbrzymie mrówki i  strzeżonym przez gryfy, o  mężczyznach żyjących dwieście lat, o  kobietach publicznie uprawiających miłość; o skiapodach lubiących zażywać wytchnienia w cieniu rzucanym przez własną jedyną stopę; o  pachnidłach i  jedwabiach rosnących – jak opowiadali Grekom Afgańczycy – na drzewach, a nawet na polach kapusty; o jednorożcach i pigmejach; o słoniach i sokołach, o drogocennych kamieniach zaściełających ziemię niczym kurz; o  niespotykanych gatunkach stali, która może powstrzymać napór burzy.

Zbliżał się koniec upałów, początek pory deszczowej – Aleksander dotarł na krańce znanego świata. Teraz postanowił podbić rozpościerającą się dalej obcą krainę. Pokonawszy bez trudu radżów Swatu nad brzegami Dźhelamu, przygotował się do przeprawy przez ostatnie rzeki Pendżabu, żeby zawładnąć równinami Indii. Jego pochód zatrzymały jednak wezbrane wody Bjasu. Stęsknieni za domem żołnierze odmówili dalszej wędrówki; rzęsiste monsunowe deszcze nadwerężyły morale wojska, które dotąd nie zważało na nic: upał, głód ani choroby. Aleksander został zmuszony do odwrotu, a po sobie zostawił tylko łańcuch garnizonów mających strzec greckiego stanu posiadania. W  drodze powrotnej król umarł w  pustym pałacu babilońskiego władcy Nabuchodonozora – prawdopodobnie wskutek otrucia. Jego imperium rozpadło się na milion kawałków. W  wyniku bezkrólewia greckie garnizony w  Afganistanie i  Indiach zostały odcięte od macierzy. Żołnierze nie mieli wyboru – byli zmuszeni do pozostania w  Azji i  zasymilowania się z  miejscową ludnością. W  ten sposób cywilizację Indii wzbogaciły idee antyku i  filozofia grecka. Przez następne tysiąc lat, w  efekcie podbojów dokonywanych przez Kuszanów, ten mariaż znalazł się w  obrębie wpływów środkowoazjatyckich i  tak oto na trudno dostępnych terenach Karakorum narodziła się zadziwiająca kultura, której sercem było odcięte od świata górskie królestwo zwane Gandhara. Hellenistyczne pod względem duchowym, buddyjskie pod względem religijnym, składające cześć eklektycznemu panteonowi bóstw greckich, rzymskich, perskich, hinduistycznych i buddyjskich, państwo to za główną postać swojej ikonografii obrało medytującego Buddę odzianego w grecką tunikę. Gandhara przetrwała tysiąc lat – do VII wieku, kiedy w  Europie dawno już upadła kultura antyku. Wtedy królestwu położył ostatecznie kres napór kolejnych najeźdźców z  Azji Środkowej. Pozostało po nim dziedzictwo w  postaci pięknych budowli klasztornych na równinach dokoła Peszawaru. Faxian, chiński podróżnik z  V wieku, naliczył nie mniej niż dwa tysiące czterysta takich obiektów sakralnych – pominąwszy miasta wzniesione wedle klasycznych wzorców, akropole, stupy i  wspaniałe rzeźby. Większość z  nich stanowi wyraz idei buddyjskich, ale zastosowana ornamentyka i  wykonanie wyraźnie czerpią z  greckiego antyku i  sztuki rzymskiej: znajdujemy tam takie motywy jak winorośl, cherubiny, trytony i  centaury. Niszczejące z  wolna

pozostałości cywilizacji powstałej w  wyniku wyjątkowego spotkania różnych kultur wciąż „zaśmiecają” sporą część północnego Pakistanu.

Wyjechałem z  Peszawaru rankiem poprzedniego dnia, podwożony kolejno przez kilka jaskrawo pomalowanych ciężarówek. W Pakistanie był to czas zarówno zbiorów, jak i wyborów i małe przydrożne wioski cierpiały wskutek czołowego zderzenia rolnictwa z  polityką. Ilekroć zbliżałem się do wioskowego rynku, grzęzłem w  korku utworzonym z  telepiących się owiec, sznurów rozjuszonych wielbłądów i  ciężko obładowanych traktorów przywożących wieśniaków i ich plony. Nie musiałem długo czekać, aby dowiedzieć się, co spowodowało ten zator – z naprzeciwka, wymachując transparentami, rozklejając plakaty i  skandując hasła wyborcze, wlokła się po ulicach flotylla wioząca kandydata do parlamentu i  jego zwolenników. Mimo posępnego poczucia męskiej wyższości Pasztunowie uwielbiają festyny, zabawy i  jaskrawe kolory, a  wybory polityczne w  ich mniemaniu podpadają pod tę samą kategorię co imprezy noworoczne, pielgrzymki i święta religijne. Ochoczo przystrajają swoje gliniane domy kolorowymi chorągiewkami różnych ugrupowań politycznych, nie przejmując się, że niekiedy na jednym domostwie powiewają barwy aż trzech partii. Licznie uczestniczą w pochodach i wiecach i nawet kompletnie beznadziejny kandydat może liczyć na grupkę dopingujących go górali. Dla kandydata to sama radość, ale podróżny chcący dokądkolwiek dotrzeć na czas w  trakcie wyborów reaguje z  nieco mniejszym entuzjazmem. W  jednej z wiosek ruch całkiem zamarł, a kierowca ciężarówki, którą jechałem, w końcu się poddał, wysiadł ze swojego pojazdu i wszedł do herbaciarni, aby przeczekać pochód. Mury upstrzone były plakatami Benazir Bhutto, kandydatów, Sylvestra Stallone, Madonny i ajatollaha Chomeiniego. – Który z nich jest najlepszym kandydatem? – spytałem ćaj-wallę, wskazując plakaty. Mężczyzna wzruszył ramionami.

– A kto to może wiedzieć – odparł, obrzucając wizerunki niezdecydowanym spojrzeniem. – Wszyscy są dobrymi muzułmanami. Z  powodu takich opóźnień było już sporo po południu, gdy dotarliśmy do ruin Puszkalawati, Lotosowego Miasta. Dawno, dawno temu Puszkalawati rywalizowało z  Babilonem, ale od kiedy podbił je Aleksander Wielki, zaczęło chylić się ku upadkowi i  nigdy nie odzyskało świetności. Dziś jest osobliwie romantyczną ruiną, przypominającą raczej ziggurat w  pustynnej Mezopotamii niż pozostałości po dawnej stolicy żyznej pendżabskiej krainy. Łyse mury z  szarej gliny wznoszą się na wysokość osiemnastu metrów spoza kęp trzcin, wielkie, nagie i  poszarpane. Swój oryginalny kształt zatraciły przez dwa i  pół tysiąca lat deszczów, a  to, co zostało, to gigantyczny blok z  gliny i  legendy o mieście ze złota. Wspiąłem się na szczyt palisady, rozwinąłem dywanik i usiadłem, aby zjeść drugie śniadanie; podczas posiłku nasłuchiwałem, jak w  trzcinach rosnących w dole pastuszek gra na piszczałce. Potem snułem się trochę po wale obronnym, przypatrując się ceramice, kościom i  grotom strzał rozsianym na pagórkach pośród ruin. Uchwyty antycznych amfor, malowane skorupy i  odłamki geometrycznych dekoracji pokrywały ziemię wokół niczym jesienne liście – dziesiątki tysięcy potłuczonych skorup wystawało z  błota, jakby jakieś starożytne monstrum uzbrojone w  młot kowalski dostało szału w  warsztacie ceramicznym. W  czasach rozkwitu do Puszkalawati zjeżdżali kupcy z  całego świata – archeologowie odkryli alabaster z Rzymu, malowane szkło z Antiochii i  Aleksandrii, porfir z  Górnego Egiptu, kość słoniową z  południowych Indii i  lakę z  wybrzeża chińskiego. Ale teraz był tu tylko pasterz, skorupy, błoto, ruiny i  ja. Schowałem do kieszeni kilka glazurowanych rączek od garnków i wróciłem na drogę.   Za ruinami Puszkalawati dostrzegłem na niebie zarys pierwszych fioletowawych szczytów Himalajów. Zatrzymałem morrisa travellera. Siedzący za kierownicą zaskakująco niski i  korpulentny Pasztun o  imieniu Murtazar zabrał mnie ku przełęczy Malakand, wrót doliny Swatu. W  XIX stuleciu doliną władał Akond z  doliny Swat, którego Edward Lear uczynił bohaterem żartobliwego wierszyka:  

Czy to czyjś mąż, wuj czy brat, Ten Akond ze Swat? Lew, wąż czy rój much, Bóg, mag czy też duch, Lub to skrzat? Ten Akond ze Swat.

  Ale na przełęczy Malakand nie było nic żartobliwego ani kapryśnego. Droga wznosi się niemal pionowo na wysokość tysiąca pięciuset metrów na długości zaledwie kilku kilometrów. Jest to karkołomny wjazd na urwisko, niezakłócony przez dokuczliwe przeszkody w rodzaju barierek bezpieczeństwa czy ogrodzeń mających chronić przed upadkiem w przepaść. Zdecydowanie nie jest to droga, którą powinien wybrać ktoś cierpiący na lęk wysokości, niewarta jest też polecenia dla kierowcy starego morrisa travellera, jak niebawem się o  tym przekonaliśmy. Ledwo pokonaliśmy pierwszy ostry zakręt, a  samochód zaczął się trząść i terkotać jak czajnik z wrzątkiem. „Auto robi ruk-ruk – zauważył Murtazar. – Takie ruk-ruk to niedobry znak”. Z  pewnością. Mimo to samochód zrywami jechał dalej. W  dole pola na peszawarskiej równinie zaczęły przypominać patchworkową narzutę przecinaną szwami w  postaci rzędów topól. Brnęliśmy dalej, wyżej i wyżej i nagle znaleźliśmy się na miejscu. Traveller wydał ostatnie metaliczne jęknięcie i  tryumfalnie ustawił się nosem naprzeciw doliny widniejącej po drugiej stronie. –  Stare auto jak złoto – powiedział Murtazar tonem w  tej samej mierze zdradzającym satysfakcję, co zdziwienie, i jakby chciał nagrodzić samochód za dobre sprawowanie, zgasił silnik i pozwolił mu stoczyć się po zboczu na brzeg rzeki Swat. Odczułem tak wielką ulgę, że udało się dotrzeć na szczyt przełęczy, że dopiero po kilku minutach uświadomiłem sobie, jak piękna jest dolina, w którą gwałtownie zjeżdżaliśmy. Czułem się tak, jakbym wstępował do zaginionego świata, zapomnianego Edenu na himalajskim płaskowyżu. Jechaliśmy szybko zasysani przez wir alei wysadzanej drzewami aśoka, z  niebieską rzeką po jednej stronie, zielonymi sadami nawadnianymi przez szemrzące strumyki po drugiej. Były tam mangowce i  czereśnie, pigwowce

i jabłonki, brzoskwinie i migdałowce, a w głębi za sadami gąszcz tamaryszków i  kazuaryn obok zagajników morw należących do hodowców jedwabników. W  strumykach brodziły dzieci, dziewczęta niosły na głowach wiązki chrustu, a  w  cieniu staruszkowie palili hukka. Gdziekolwiek spojrzeć, widać było niezniszczone pozostałości złotego wieku Gandhary – gigantyczne pomniki Buddy, a na skałach płaskorzeźby króla Kaniszki, władcy z dynastii Kuszanów; olbrzymie stupy wznosiły się znad sześciokątnych beczek, a  nad rozległymi skalnymi urwiskami z widokiem na Jedwabny Szlak stał rząd fortec.

Choć wiele najbardziej niezwykłych pozostałości po Gandharze rozsianych jest na przełęczy Malakand, starożytna stolica leżała sto kilometrów na południe, w Takszaśili. Gdy Aleksander Wielki stanął u wrót Chajberu, władca Takszaśili podjął mądrą decyzję, aby nie rozpoczynać walki z Grekami. Zamiast tego spotkał się z  Aleksandrem w  dolinie Swat i  poprowadził go przez lasy rododendronów i powojnika aż pod mury miasta. Tutaj po raz pierwszy wojska Aleksandra miały okazję odpocząć i zachwycić się indyjskim krajobrazem. Grekom, obeznanym ze wspaniałościami Aten, Babilonu, Suzy i egipskiego Memfis, Takszaśila z zabudowaniami z gliny i ciosanego kamienia, wzniesiona bez powziętego z  góry planu, nie wydawała się niczym wyjątkowym. Zafascynowali ich jednak żyjący w  niej Pasztunowie. „Indusi mają smukłą budowę ciała – zanotował Nearchos, oficer armii Aleksandra. – Są wysocy i drobniejsi niż inne ludy [...] noszą kolczyki z kości słoniowej (a przynajmniej tak robią bogacze) i  farbują sobie brody, niektórzy na najbielszą biel, inni na granatowo, czerwono lub purpurowo, zdarza się nawet, że na zielono [...] odziewają się w tuniki, na które narzucają opończę, a inny szal wiążą sobie na głowie. Wszyscy, poza najnędzniejszymi biedakami, noszą latem parasolki”. A  jeszcze inni chodzą w  ogóle bez ubrania. Trzy kilometry od Takszaśili Grecy natknęli się na piętnastu świętych mężów, którzy wybuchnęli śmiechem na widok ich peleryn i  wysokich butów. Kazali im się rozdziać, jeśli chcą usłyszeć cokolwiek ze starożytnej mądrości Indii. „Jednak żar słońca – napisał jeden z  żołnierzy Aleksandra – był tak niemiłosierny, że nikt nie był w  stanie chodzić boso, zwłaszcza w południe”. Tak więc Grecy zostali w ubraniach, gdy

najważniejszy guru wypytywał ich o Sokratesa, Pitagorasa i Diogenesa. Potem wszyscy guru, wciąż nadzy, spożyli posiłek przy stole Aleksandra: „Jedli na stojąco – napisał jeden ze świadków – balansując na jednej nodze”. Choć Aleksander zabawił w  Takszaśili zaledwie kilka tygodni, jego wizyta odmieniła bieg historii tego miasta. Zwiedzając muzeum przy stanowisku archeologicznym, przyglądałem się gandharskim rzeźbom, z  których część powstała niemal tysiąc lat po śmierci Aleksandra Wielkiego. Nawet Budda, symbol filozofii Wschodu, został zhellenizowany – jego wdzięk i zmysłowość były na wskroś indyjskie, ale wizerunki w takszaśilskim muzeum wyrażały bez wyjątku zachodnie koncepcje proporcji i realizmu; poza tym Budda był odziany w europejską tunikę. Najbardziej niesamowita okazała się sala monet. Cała ściana obwieszona była złotymi i  srebrnymi monetami z  tysiąclecia władców greko-baktryjskich. Nie chodziło tylko o to, że wszystkie monety wzorowano na greckich oryginałach. Zadziwiające były imiona królów: Pantaleon, król Indii Północnych, Diomedes, król Pendżabu, Menander z  Kabulu, Heliokles, król Baktry. Wskazywały na osobliwy, synkretyczny świat, który zamieszkiwali. Władcy ci doprowadzili do spotkania Wschodu z  Zachodem w  czasach, gdy Brytyjczycy – jedyni Europejczycy poza Grekami, którym kiedykolwiek udało się zdobyć władzę nad tymi terytoriami – wciąż biegali w  mgłach prehistorii odziani w  niedźwiedzie skóry. Monety Helioklesa z  Baktry były bardzo typowe – na awersie rzymski profil: wydatny nos, w  oczach władcza arogancja – na rewersie zaś Heliokles umieścił jako swój symbol garbate zebu. Na zewnątrz, pośród ruin zajmujących powierzchnię około czterdziestu kilometrów kwadratowych i porośniętych malwami i naparstnicami – rozciąga się dziwna mieszanina Europy i  Azji, która nadal roznamiętnia wyobraźnię. W Sirkap, na skraju Takszaśili, około 190 roku p.n.e. Grecy baktryjscy założyli własną dzielnicę. Miała być nową Takszaśilą, unowocześnieniem starego miasta; starannie wytyczyli szachownicę ulic. Tak jak w  Atenach dzielnicę mieszkalną otacza wspaniały mur graniczny, wznoszący się do ufortyfikowanej cytadeli, baktryjskiej wersji Partenonu. Gdy staniemy na murze cytadeli, widać, jak w  dole rozciąga się bezkres zabudowań. Widok ten uderza swą regularnością – mogłoby to być którekolwiek z nowoczesnych miast, gdyby nie to, że przy każdej ulicy zamiast

supermarketów wznoszą się świątynie buddyjskie, ponadto całe miasto zbudowano prawie dwieście lat przed narodzeniem Chrystusa. Najbardziej niepojęte wydaje się, że jedną ze świątyń zdobią insygnia w  postaci dwugłowego orła. Wiele wieków później ten sam symbol stał się herbem najpierw Bizancjum, potem Habsburgów, w końcu carskiej Rosji. Jego pierwsze przedstawienie w  tym zapomnianym mieście na skraju Karakorum pozostaje jedną z wielkich nierozwiązanych zagadek Gandhary. Uznałem, że moją ulubioną ruiną w  Takszaśili są pozostałości klasztoru Juliana, nazwanego na cześć swojego fundatora, emisariusza imperium rzymskiego, który przeszedł na buddyzm. Klasztor zawsze służył za miejsce odosobnienia i nawet dzisiaj, gdy pozostały z niego tylko resztki, nadal panuje tu aura dawnego spokoju. Przyjechałem tam późnym wieczorem, gdy dym z  ognisk palonych we wsi uformował się w  doskonałą poziomą linię nad polami. U  stóp wzgórza, poniżej gajów oliwnych, leżało stado czarnych bawołów indyjskich z  podwiniętymi pod siebie kopytami. W  górze między drzewami latały papugi, a  gdy wspinałem się na wzgórze, spod moich stóp wzbijały się w powietrze chmary koników polnych. Po zabytkach oprowadzał mnie wiekowy już ćaukidar, który w młodości brał udział w  prowadzonych tutaj wykopaliskach Mortimera Wheelera. Był fascynującym staruszkiem i  gdy opowiedział mi o  przeznaczeniu poszczególnych budynków, oczami wyobraźni ujrzałem klasztor na powrót tętniący życiem. Widziałem mnichów w pomarańczowych szatach, jak okrążają stupy, ustawiają się w refektarzu po strawę i gaszą lampki oliwne w surowych kamiennych celach. Najlepsze było jednak to, że potrafiłem sobie wyobrazić budowniczych. Mieli poczucie humoru, bo w  swoim projekcie zawarli sto małych fanaberii, które z  upodobaniem pokazywał mi ćaukidar. Były tu serie groteskowych Atlasów: mieli wąskie mogolskie oczy, wąsy podkręcone do góry i gigantyczne kolczyki; z jękiem uginali się pod ciężarem stupy spoczywającej na ich ramionach. Była też scenka – zdecydowanie ulubiony motyw ćaukidara – kuszenia Buddy: Śiakjamuni siedzi w  pozycji medytacyjnej pod sklepieniem, a  zza rogu wyłaniają się dwie dziewczyny i  błyskając piersiami, próbują oderwać go od duchowych poszukiwań. Ćaukidar pokazał mi u  dołu stupy jeszcze więcej

kusicielek – niektóre pokazywały nogi, inne obnażały pośladki, jeszcze inne podawały czary z winem. – Dziewczynki, tańce, pijaństwo – dla pana Buddy to no problem. On lubić tylko modlitwę, nauki i śpiewanie pieśni – powiedział ćaukidar z uznaniem. – Sahib Budda był prawdziwy dżentelmen.

Choć ruiny wywierają niesamowite wrażenie, z początku trudno pojąć, jak to możliwe, że wojowniczy Pasztunowie są potomkami subtelnych hellenistycznych filozofów, którzy stworzyli cywilizację buddyjskiej Gandhary. A  jednak nimi są i  zwiedzający muzeum w  Peszawarze powoli zaczyna rozumieć związki łączące dumnych górali z bazaru i żołnierzy-filozofów z armii Aleksandra Wielkiego. Najbardziej oczywistym powiązaniem jest kultura materialna. We wspaniałych fryzach stanowiących ilustracje buddyjskich idei gandharscy artyści przedstawili szczegóły z  codziennego życia, jakie toczyło się wokół nich, rzeczy, które nadal można zaobserwować u współczesnych mieszkańców Pogranicza. Tabliczek do pisania i  piór z  trzciny, jakimi posługiwał się mały Budda, nadal używa się w  szkołach podstawowych w  odległych wioskach. Turbany, które nosili gandharscy wodzowie w  VI w  n.e., jeszcze nie wyszły z mody, a wielu górali farbuje sobie brody jak wtedy, gdy po ulicach Takszaśili przechadzał się Nearchos, oficer armii Aleksandra Wielkiego. Nadal nosi się sandały bodhisattwów i  nadal grywa się na ich instrumentach muzycznych, a  jubilerzy wciąż wyrabiają taką samą biżuterię. Nawet styl domów pozostał w zasadzie nietknięty przez upływ czasu. Ale więź ze światem Gandhary jest głębsza. W  peszawarskim muzeum znajduje się jedna z najwspanialszych kolekcji wizerunków Buddy na świecie. Sala za salą pełne są imponujących rzeźb z  czarnej miki przedstawiających Buddę stojącego, medytującego, nauczającego i  poszczącego. Wizerunkami rządzi zaplanowany wzór. Postać fizyczna jest wspaniała – pod delikatnymi fałdami tuniki zarysowują się mięśnie. Nauczyciel siedzi z  przymkniętymi powiekami i  skrzyżowanymi nogami, w  pozie ospałego odprężenia. Włosy nasmarowane ma olejem i ułożone w kok; wysokie gładkie czoło zdobi okrągły

symbol wysokiego stanu. Twarz jest okrągła i  pełna, nos mały i  prosty, usta dumnie wydęte. Dopiero gdy przyglądamy się tym figurom przez wiele godzin, zdajemy sobie sprawę, co jest tak zaskakujące w gandharskich przedstawieniach Buddy – jego arogancja. W  jego nirwanie pobrzmiewa nuta irytującego samozadowolenia; drwina u progu oświecenia. Oto Budda, jaki był za życia – książę. I zaraz sobie przypominamy, gdzie widzieliśmy ten pełen wyższości wyraz twarzy – u górali na bazarach. Inaczej niż pozostali, skłonni do uniżonej służalczości, mieszkańcy subkontynentu, Pasztunowie nie uciekają przed wzrokiem obcych. Ten lud o jastrzębich oczach i orlich nosach jest niezwykle dumny; jak pokazuje Budda, ich pewność siebie i  opanowanie bezpośrednio przywołują baktryjskich Greków, którzy wyrzeźbili te wizerunki prawie dwa tysiąclecia temu.

Instytucją, która najściślej wiąże współczesne pogranicze z  zamierzchłą przeszłością tych ziem, są krwawe wendety. Te małe, niekończące się rodowe wojny pociągają za sobą dosłownie tysiące ofiar rocznie – kary pradawnego systemu zostały po stokroć wzmocnione przez śmiercionośną siłę rażenia nowoczesnej broni. Najbardziej zdziwił mnie jednak poziom kultury niektórych rodzin uwikłanych w  błędne koło przemocy. Krwawe wendety brzmią jak domena mafiosów, ale w  Północno-Zachodniej Prowincji Granicznej najspokojniejsze i  najbardziej kulturalne rodziny zamieszane są w  zabójstwa dokonywane z szokującą brutalnością. Hadżdżi Feroz din-Khel to uroczy staruszek mieszkający w  walącym się bunkrze w  pobliżu wioski Barra. Dwa razy odwiedził Mekkę, ma osiemnastu wnuków i cieszy się w okolicy powszechnym szacunkiem, bo jest największym posiadaczem ziemskim i  honorowym muezinem w  tamtejszym meczecie. Ma długą siwą brodę i ciemną nocą można by go pomylić ze Świętym Mikołajem. Mimo to własnymi rękoma zamordował trzech ludzi i kilkoro dzieci. Oto, co od niego usłyszałem: –  Waśnie zwykle zaczynają się od sporów o  ziemię albo pieniądze. Moja rodzina ma zatargi z dwiema innymi rodzinami sięgające jakieś czterdzieści lat

wstecz. Te dwie rodziny sprzymierzyły się przeciwko nam, choć nie są ze sobą spokrewnione. Straciłem ojca, dwóch synów i  siedmioletniego bratanka. Te rodziny straciły w  sumie dziewięciu ludzi, więc jak na razie wygrywamy. Waśnie zaczęły się o  drobnostkę. Między naszymi ziemiami płynął strumyk. Był przedzielony linią ułożoną z  kamieni. Po naszej stronie woda wpadała do tartaku wodnego. Pewnego dnia zabrałem kilka z tych kamieni, żeby zbudować mur. Zobaczył mnie sąsiad i mówi: „Oddawaj, to moje kamienie”. Wdaliśmy się w sprzeczkę i powiedziałem mu kilka przykrych słów. Nazajutrz zabił mojego ojca, Faizala Akbara. Po trzydziestu latach zabijania zawarliśmy rozejm. Ale rok temu został zerwany. Mój najmłodszy brat Said Lal szedł z synem drogą do Barry, gdy zatrzymał się jakiś samochód, z  którego wyskoczyło pięciu mężczyzn. Próbowali porwać chłopca, ale Said Lal zaczął strzelać i  ich przepędził. Odjeżdżając, puścili serię z karabinu maszynowego. Zabili mojego bratanka. Miał ledwie siedem lat. Mimo to chcę zawrzeć pokój. Ale druga strona ma więcej ofiar, więc muszą sobie powetować.

Odwiedzałem hadżdżiego kilka razy jesienią, którą spędzałem w Peszawarze, i podczas ostatniej wizyty na własne oczy zobaczyłem skutki krwawej wendety. Aż do tamtej chwili całe to gadanie o  broni i  przemocy wydawało mi się gołosłowiem. Teraz przekonałem się, co to faktycznie oznacza, ujrzałem nagą prawdę. Było późne popołudnie i piliśmy z hadżdżim herbatę w cieniu jego werandy. Opowiadał mi o swojej ostatniej pielgrzymce do Mekki. Nagle wpadło czterech mężczyzn wykrzykujących coś po pasztuńsku. Hadżdżi zerwał się na nogi, przeprosił mnie i poszedł do swojego jeepa. –  Kłopoty na bazarze. Mój brat próbował porwać swojego dłużnika. Ten stawiał opór. Podobno Said Lal dostał postrzał. Zostałem w  domu hadżdżiego. Po godzinie zjawił się posłaniec. Said Lal umarł. Jego zwłoki zawieziono do domu przy tej samej drodze. Gdy tam dotarłem, na miejscu zebrało się już około stu osób. Hadżdżi wyszedł mi na powitanie – miał wykrzywioną bólem twarz, ale jego oczy były suche. Odmówił modlitwę i wrócił do środka. Słyszałem stłumione zawodzenie

kobiet w żeńskiej części domu, ale mężczyźni milczeli. Siedzieli na ćarpojach, z głowami zwieszonymi albo wspartymi na dłoniach. Inni ciągnęli się za włosy na brodzie. Oschła, bezgłośna żałoba mężczyzn wydawała się gorsza niż lamenty kobiet. Choć do przemocy dochodzi codziennie, ból wywołany przez stratę jest tutaj tak samo głęboki jak wszędzie indziej na świecie. Nadal trzymałem notes, a  przez ramię miałem przewieszone aparaty fotograficzne – byłem dziennikarzem, intruzem zakłócającym czyjąś osobistą tragedię. Nie wypadało zostawać tam dłużej. Przy wyjściu minąłem przyjaciela din-Khela, którego poznałem parę tygodni wcześniej. – Co teraz będzie? – spytałem. –  Na czas pogrzebu zapadnie rozejm – odparł. – A  potem hadżdżi będzie musiał odzyskać honor. – Co to znaczy? – To znaczy – wyjaśnił – że będzie musiał się zemścić.

Krew na torach LAHORE, 1997

Przed chwilą wzeszło słońce i  niebo jest różowe jak tureckie rachatłukum. Choć dopiero za kwadrans szósta rano, na dworcu głównym w Lahore jest rojno jak w wywróconym ulu. Człowiek rozgląda się wkoło w  oszołomieniu, przecierając zaczerwienione oczy. W  rodzinnych stronach na nogach byliby tylko mleczarze. Tutaj sklepy już pootwierano, na wystawach piętrzą się stosy owoców i  warzyw, a sprzedawcy zabiegają o uwagę klientów. – Dzień dobry, przyjacielu – mówi mężczyzna z kalafiorem w ręku. – Sahib, pańska godność? – Sabzi! Sabzi! Sabzi! – A ojczyzna? Jakiś Pendżabczyk dogania rikszę, wymachując czymś okropnym, wyglądającym jak peruka albo monstrualne warzywo. – Sahib, niech przyjdzie popatrzyć! Specjalny sklep bardzo okay! Kupić coś no problem! Dworzec kolejowy w  Lahore wyróżnia się na tle otaczającego chaosu jak liniowiec na widnokręgu. Jest to osobliwa architektoniczna hybryda: wiktoriańska czerwona cegła naśladuje St Pancras, otwory strzelnicze, blanki i  machikuły podwędzono z  renesansowego palazzo w  Mediolanie albo Pawii, wieże zaś mają w  sobie coś niemieckiego, przywodzą na myśl ekscentryczne scenografie do oper Wagnera. Tylko chaos jest autentycznie pakistański. Przy przebojach The Carpenters nieprzerwanie dudniących z  głośników człowiek toruje sobie drogę przez gąszcz riksz i  idących chwiejnym krokiem kulisów w  czerwonych kurtkach, między przysypiającymi wieśniakami

koczującymi na betonie obok pompy z wodą, przy której mężczyźni dokonują porannych ablucji, potem w dół po schodach i na peron. W  rozmigotanym świetle poranka peron numer siedem tętni życiem jak sto Piccadilly Circus w  godzinach szczytu. Bagażowi drepczą do wagonów pierwszej klasy, uginając się pod górą eleganckich walizek i  kufrów. W  głębi peronu, w strefie trzeciej klasy, samotne wieśniaczki siedzą pośród morza mniej poręcznych bagaży – klatek i  pudełek, omotanych sznurkiem pakunków o nieokreślonej formie, worków, z których wystają guzowate kształty: kawałki porcelany, noga krzesła, kurza łapka. Między tym wszystkim kursują sprzedawcy słodyczy oferujący ułożone na tacach kolorowe łakocie, gorącą herbatę w  czerwonych glinianych czarkach i  najnowsze magazyny filmowe. Obok przechadzają się żołnierze z  podwiniętym wąsem, którego końce podrygują w rytm kroków. Koleje są dziś tak naturalnym elementem życia na subkontynencie, że trudno sobie wyobrazić rewolucję, jaką przyniosły, i to, w jakim stopniu wpłynęły na Indie okresu Radżu, stwarzając je i  zarazem niszcząc. Przed nastaniem kolei w  1850 roku podróżowanie po Indiach oznaczało wielomiesięczną mozolną wędrówkę w  kłębach kurzu po nieubitych drogach. Zaledwie pięćdziesiąt lat później od plaż na południu Madrasu po afgańską granicę ciągnęły się już tory o długości w sumie prawie czterdziestu tysięcy kilometrów. Było to największe i  najkosztowniejsze przedsięwzięcie budowlane podjęte przez jakiekolwiek mocarstwo kolonialne w jakiejkolwiek kolonii na świecie. Było też największą inwestycją brytyjskiego kapitału w XIX wieku. W roku 1863 na trzech i pół tysiąca statków wysłano z Wielkiej Brytanii do Indii szyny, wagony sypialne i  lokomotywy o  łącznej wadze około trzech milionów ton. Inżynierowie przerzucili tory przez najbardziej strome góry świata, utwardzili grunt kilkadziesiąt metrów pod lotnymi piaskami pustyni, opasali mostami rzeki tak szerokie i  rwące jak Ganges i  Indus. Był to bezprecedensowy projekt nawet w stuleciu nawykłym do epokowych osiągnięć przemysłu. Kolej przyniosła także rewolucję społeczną. W pociągu nie było miejsca na podziały kastowe – kupowało się bilet i  zajmowało miejsce. Po raz pierwszy w  historii Indii mułła spędzający życie na kontemplowaniu chwalebnego Koranu mógł się znaleźć obok niedotykalnego zajmującego się obdzieraniem

martwych krów ze skóry. I  wraz ze skróceniem czasu podróży Indie po raz pierwszy uświadomiły sobie, że są jednym zjednoczonym narodem. Gdy wozy zaprzęgnięte w  bawoły ustąpiły miejsca lokomotywom, subkontynent rozczłonkowany przez olbrzymie odległości i prymitywne środki transportu po raz pierwszy zaczął postrzegać siebie jako jedność geograficzną. To kolej uczyniła z Indii wspólnotę narodową. Paradoksalnie sto lat później to również kolej przyczyniła się do nieodwracalnego podziału subkontynentu. Rozpad na Indie i  Pakistan, który dokonał się 15 sierpnia 1947 roku, doprowadził do prawdopodobnie największej migracji w  dziejach. Ponad dwanaście milionów ludzi spakowało manatki i  opuściło swoje domy i  ojczyznę. Indyjscy muzułmanie ruszyli do Pakistanu, a  hindusi i  sikhowie w  przeciwnym kierunku. W  trakcie masowej migracji odżyła tłumiona nienawiść religijna – ponad milion ludzi straciło życie w zamieszkach i pogromach. Bez kolei podział byłby niemożliwy, i to właśnie na stacjach i  w  pociągach dochodziło do najstraszliwszych aktów przemocy. Dworzec w Lahore znalazł się w oku tego cyklonu. Los Lahore rozstrzygnął się dopiero 14 sierpnia, kiedy to ostatecznie wyznaczono granicę między dwoma państwami. Miasto przypadło Pakistanowi – granica biegła zaledwie dwadzieścia pięć kilometrów dalej – i  razem z  mieszkańcami zostało rozdarte na pół. Ruszyły do niego tysiące hindusów i  sikhów uciekających do Indii. W  tym samym czasie z  południa pociąg za pociągiem zwoziły do nowej ojczyzny setki tysięcy muzułmanów. Dworzec zamienił się w pole bitwy. W  noc odzyskania niepodległości dotarli nań ostatni brytyjscy urzędnicy. Najpierw przedzierali się przez wypatroszone ulice, na których walały się trupy, a  potem na peronach zastali pracowników kolei sprzątających kałuże krwi i  wywożących sterty zwłok na wózkach bagażowych. Kilka minut wcześniej muzułmańska tłuszcza zmasakrowała ostatnią grupkę zdesperowanych hindusów oczekujących na Bombay Express. Brytyjczykom udało się w końcu wsiąść do pociągu. Odjeżdżając, patrzyli, jak dzieło ich życia trawi ogień – cały Pendżab stał w płomieniach. Masakry związane z  podziałem wyznaczyły straszliwy koniec brytyjskiego Radżu. Teraz, pół wieku później, czasy te wydają się tak odległe jak imperium rzymskie, ale budynki – choćby dworzec w  Lahore – nadal stoją na swoim

miejscu. Są bramami do zrozumienia historii tamtego okresu, historii, która – choć z  pozoru skrajnie egzotyczna – w  tym samym stopniu jest dziedzictwem brytyjskim, co indyjskim.

Z  wielkimi okrągłymi bastionami i  machikułem dworzec Lahore może uchodzić za owoc przelotnego romansu między Radżem a wytwórnią filmową Disneya, ale to przedsięwzięcie budowlane potraktowano ze śmiertelną powagą. Jego twórca, architekt William Brunton, powiedział, że zaprojektował dworzec tak, by „w razie ataku wroga mógł go bronić mały garnizon”. Bliźniacze wieże wyglądają niewinnie jak szwajcarskie zegary z kukułką, ale są odporne na ataki bombowe, a  ambrazury w  fasadzie to nie otwory strzelnicze wykonane dla efektu, lecz autentyczne stanowiska dla karabinów maszynowych Maxima, z  odpowiednim nachyleniem umożliwiającym celny ostrzał. Nawet przeogromne hale peronowe można w  stanie zagrożenia zamknąć wielkimi suwanymi drzwiami z metalu, przemieniającymi cały kompleks w kolosalnych rozmiarów ufortyfikowany bunkier. Do Lahore, siedzącego okrakiem nad Grand Trunk Road, z  PółnocnoZachodniej Prowincji Granicznej da się dojść na piechotę arterią prowadzącą do Delhi i Kalkuty. W okresie Wielkiej Gry Brytyjczycy postrzegali je jako ważną pozycję obronną w  razie rosyjskiego ataku od strony Przełęczy Chajberskiej. Warowny charakter dworca wynika także stąd, że zbudowano go zaraz po Wielkim Buncie 1857 roku. Brunton był szczególnie zadowolony z  pracy murarzy, której efekty nazwał niezrównanymi, bo jego zdaniem przetrzymałyby nawet ostrzał z haubic. Niezwykłe dzieło architektoniczne Bruntona nigdy nie przeszło sprawdzianu bojowego. Zamiast tego pod koniec XIX stulecia dworzec wyrósł na symbol zdumiewająco dochodowego aliansu Wielkiej Brytanii z jej największą kolonią. Indie bowiem przywłaszczyły sobie kolej w  sposób, jakiego nie przewidzieli brytyjscy konstruktorzy wytyczający pierwsze trasy przez równiny subkontynentu. Przez cały okres Radżu uwodziły i  przeobrażały swoich zdobywców, tak więc i  tym razem powoli przejęły kolej i  po swojemu ją zagospodarowały. Niedługo potem na dworcach koczowały już całe wsie: ludzie

przyjeżdżali na kilka dni przed odjazdem pociągu, organizowali na peronach obozowiska, spali, gotowali i myli się w halach biletowych. W ciągu zaledwie kilku lat w  nieuchronny sposób zjawisko na wskroś angielskie zmieniło się w fenomen bez reszty indyjski. Dochodziła jeszcze kwestia biurokracji. Z  jakiegoś powodu idee wielostronicowych formularzy, sztywnych procedur i  wymóg przedstawiania pozwoleń w  trzech kopiach – koncepcje zrodzone prawdopodobnie w  Crewe albo Swindon – na równinach Pendżabu i w rękach indyjskich biurokratów, od urodzenia przyzwyczajonych do bóstw o  licznych inkarnacjach i  wielu obliczach, którym należy oddawać cześć według ścisłego protokołu, nabrały nowego życia. Hierarchia formalizmu na kolei rozrosła się stanowisko po stanowisku: od kornej armii zamiataczy przez ekspedientów, bileterów i  kontrolerów aż po naczelników stacji i  zawiadowców wywodzących się spośród podwójnie urodzonych. Rozkład jazdy jako instancja zarazem wszechwładna, jak i  miłosierna, a  także absolutnie niezmienna, mógł przemówić niczym sam Koran także do muzułmanów. Kolej była najwyższym symbolem Radżu – pionierskiego i  nowoczesnego, nieustraszonego i sprawiedliwego, słowem awangardą rewolucji przemysłowej. Nawet gdy dziś jeszcze spytać utyskujących pułkowników z  podlondyńskich hrabstw, o  co Brytyjczycy „wzbogacili” Indie, w  pierwszym odruchu wskażą kolej. Budowa kolei nie była jednak działalnością charytatywną, lecz wykalkulowanym przedsięwzięciem handlowym z  udziałem prywatnych inwestorów, którzy wyłożyli kapitał początkowy i  których zyski wielokrotnie przewyższyły wkłady. A  mimo to kolej rzeczywiście wznieciła ducha solidarności wśród tych, którzy na nią pracowali; duch ten przetrwał aż do niedawna. Przechadzając się po dworcu pewnego letniego dnia, poznałem Abdula Majida. Staruszek miał farbowane henną włosy i  okulary w  plastikowych oprawkach. W promieniejącym czystością salwar kamiz siedział na wspaniałym tronie wzniesionym na mahoniowym podium nad peronem pierwszym, pod tablicą o treści: „Naszą dewizą szybkość i bezpieczeństwo”. Powiedział, że choć od dziesięciu lat jest na emeryturze, nadal przychodzi na dworzec, aby posiedzieć na stanowisku informacyjnym.

–  Przepracowałem na kolei czterdzieści lat. – Nieśmiało spuścił wzrok. – Zjawiam się tutaj, bo kocham pakistańskie pociągi. Poświęciłem im całe życie... No, i z sympatii do kolegów. Podzieliłem się obserwacją, że wielu starszych pracowników kolei postrzega swoją pracę jak święty obowiązek. –  Myślę, że tak właśnie powinniśmy na nią patrzeć – odparł. – Dla mnie obowiązek zawsze jest święty. Tak jak moja religia. Nigdy nie przyszedłbym na stację nieumyty, tak samo jak nie przyszedłbym niechlujny do meczetu. Spytałem, jakie zmiany zaszły na kolei w ciągu tych czterdziestu lat. –  Sahib, nie chodzi tylko o  kolej – odrzekł pan Majid. – Zmieniło się całe życie. – Pod jakim względem? –  Pod względem korupcji, pod względem wymagań, pod względem nikczemności, pod względem przekonań, pod względem prześladowań, pod względem sabotaży. Młodzi ludzie nie wiedzą, co to sumienność, tak mi się przynajmniej widzi. Zaszła wielka zmiana. – Pana zdaniem koleje trawi korupcja? –  Niech pan sobie tylko wyobrazi, sahib. Gdy byłem naczelnikiem stacji, ludzie ustawiali sobie zegarki według przyjazdów i odjazdów pociągów. Teraz to my pytamy ludzi o czas, żeby ustawić zegary. Nie dba się już o punktualność. Wczorajszy pociąg przyjeżdża dzisiaj, a  dzisiejszy przyjedzie jutro. Nikomu nawet nie przyjdzie do głowy ogłosić, że spóźnienie wyniesie dziesięć czy dwanaście godzin. Źle się dzieje. Bardzo źle. Abdul Majid urodził się w  części Pendżabu, która obecnie należy do Indii. Podczas podziału został wypędzony ze swojej wioski i  musiał wędrować z rodziną w monsunowym błocie do obozu uchodźców. Brakowało wody pitnej i podstawowych warunków sanitarnych. Wkrótce wybuchła epidemia cholery. –  Matka zmarła w  obozie. Na cholerę. O  drugiej nad ranem – powiedział Abdul Majid, spuszczając wzrok. – Tego samego dnia o  drugiej po południu odszedł mój ojciec. – Stracił pan oboje rodziców tego samego dnia? –  Tak. Wieczorem pochowaliśmy matkę, potem ojca, rano dziewiątego października.

– Musieliście ich pochować sami? – Tak. Sami. Obok meczetu. Przy modlitwach. Miałem ledwie piętnaście lat. Nazajutrz musieliśmy iść do nowego miejsca, wsiąść w pociąg. W tłumie zgubił się mój młodszy brat. Nigdy więcej go nie zobaczyłem. Rano, gdy pociąg przejeżdżał przez rzekę Bjas, spojrzałem w  dół i  zobaczyłem setki trupów rozrzuconych po korycie, jedzonych przez krowy, psy i  jastrzębie. Strasznie cuchnęło. W końcu po wielu godzinach, o trzeciej po południu, przekroczyliśmy granicę w  Atari. Dziwiliśmy się, gdy ludzie wołali: Pakistan zindabad! Witali nas, dawali jedzenie i wodę. Nie mieliśmy nic w ustach od czterech, pięciu dni. Dopiero wtedy dotarło do nas, że żyjemy.

Pakistan jako państwo rodził się w  bólach, także dla Indii ten okres był gehenną. Każdy, z kim rozmawiałem, miał do opowiedzenia jakąś dramatyczną historię z  tamtych czasów, ale najstraszniejszą usłyszałem od znajomego pana Majida, staruszka o  nazwisku Khawajah Bilal, który w  roku 1947 był naczelnikiem dworca kolejowego w Lahore. –  Przychodziłem tutaj jeszcze w  czasach studenckich – powiedział, gdy usiedliśmy na ławce przed dawnym biurem naczelnika stacji. – Przed podziałem ten dworzec słynął z  elegancji. Perony były czyste. Wagony lśniły. Ludzie zachowywali się cicho i  kulturalnie. Pracownicy kolei nosili się z  fasonem. Mieli nienaganne mundury, wypolerowane guziki. Błyskały złote galony. Wszystko to się skończyło, gdy nastąpił podział. – Co się stało? – spytałem. –  Czternastego sierpnia miałem dyżur. Ogłoszono, że podział został przypieczętowany. Zaraz potem zaczęła się rzeź. Gdziekolwiek spojrzeć, widzieliśmy mordy. Ludzkie życie się nie liczyło. Jakby przestały istnieć prawo i  wszelkie zasady. Nie pomogli nawet żołnierze, którzy zbudowali przed dworcem barykadę z  drutu kolczastego. Nadal mordowano. Na peronach, na mostach, w  halach biletowych. Dźgano nożami, gwałcono, palono. W  biurze naczelnika miałem pryczę. Bałem się wrócić do domu. W  nocy nie mogłem spać, bo z peronu dobiegały krzyki i jęki umierających. Rano wszędzie walały się trupy. Pewnego razu o  poranku, był to, zdaje się, trzydziesty sierpnia,

przyjechał Bombay Express. Z Delhi przez Bhatindę. Zabici leżeli w toaletach, na siedzeniach, pod siedzeniami. W  pociągu było jakieś dwa tysiące ludzi. Przeszukaliśmy cały i  znaleźliśmy tylko jednego żywego. Rzeź urządzono na stacji w  Bhatindzie. Jedyny, który ocalał, powiedział nam, że poszedł do maszynisty, Anglika, a ten go ukrył w zbiorniku z wodą przy silniku. Sikhowie go nie zauważyli i  poszli dalej. Tylko dlatego przeżył. Jeden z  dwóch tysięcy pasażerów. Potem napadano już na każdy pociąg z  Indii. A  dziennie przyjeżdżało ich ze sto. W każdym trupy. Słuchając tych mrożących krew w  żyłach opowieści, zrozumiałem, że dla ludzi mieszkających w  Pakistanie i  Indiach koszmar podziału nie jest tylko historią, wspomnieniami dziadków – większość nosiła sine blizny, niezagojone rany, które nadal, po upływie pół wieku, zatruwały relacje między hinduistami i muzułmanami, Indiami i Pakistanem. Dziś główne połączenie z Lahore do Delhi, dawniej najruchliwsze w Indiach, prawie zamarło. Tylko raz w  tygodniu przez dworzec w  Lahore przejeżdża pociąg do Indii. Najczęściej jest pusty.

Benazir Bhutto: angielskie czytadła w Karaczi KARACZI, 1994

Islamabad w Pakistanie – starannie rozplanowana betonowa stolica, siedziba Benazir Bhutto i armii dziesięciu tysięcy jej urzędników, to jak EuroDisney we Francji – odrębna enklawa w granicach kraju. Gdy wczesnym rankiem jedzie się jej długimi opustoszałymi alejami, metropolia wygląda tak osobliwie jak apartamentowiec w  trakcie budowy, do którego nikt się jeszcze nie wprowadził. Z  każdej strony wyrastają wieżowce biurokratów i  meczety finansowane przez Arabię Saudyjską; wiele nadal obstawionych jest rusztowaniami. Niewiele tu śladów rozrastającej się populacji Pakistanu. Gdy człowiek okrąża szary, megalomański gmach Pałacu Prezydenckiego i  podjeżdża pod ufortyfikowaną rezydencję premiera, uświadamia sobie, że od kiedy wyszedł z hotelu, nie widział na ulicach żywego ducha – oczywiście poza policjantami noszącymi karabiny szturmowe tak nonszalancko, jak bankierzy parasole.

Zgodę na przeprowadzenie wywiadu z  Benazir Bhutto wystawioną przez Wysoką Komisję ds. Pakistanu w Londynie otrzymałem dwa dni wcześniej. Po pięciu miesiącach oczekiwania miałem czterdzieści osiem godzin, żeby zdobyć bilety i wizę, wskoczyć do samolotu i stawić się w Islamabadzie. Powitał mnie tęgawy asystent z ministerstwa, odeskortował do hotelu, a nazajutrz rano wrócił, by zaprowadzić do rezydencji pani premier. Po drodze pouczył mnie o zasadach etykiety. –  Do pani premier należy się zwracać Ms Bhutto, nie Mrs Bhutto – powiedział. – I muszę pana przestrzec, że w naszym społeczeństwie mężczyźni

nigdy nie ściskają dłoni kobietom. Gdy samochód zatrzymał się przed podwójną bramą prowadzącą do gmachu, mężczyzna pokazał brygadzie komandosów przepustkę. Brama się otworzyła. Po szarym architektonicznym brutalizmie, który otaczał mnie wcześniej, rezydencja premiera wznosząca się na szczycie wzgórza okazała się nie lada niespodzianką – filuterna pseudomeksykańska hacjenda o pobielanych murach, z  czerwoną dachówką. Budynek, jak powiedział asystent, z  uznaniem kiwając na boki głową, był „własnym projektem pani premier” i  nie nawiązywał do żadnych pakistańskich, islamskich czy azjatyckich wzorców. Wnętrze utrzymano w  tym samym stylu. Z  sufitów zwisały kryształowe żyrandole, czasem po dwa, trzy w  pomieszczeniu; obrazy przedstawiające słoneczniki i  dokazujące kotki, pasujące w  sam raz do londyńskiego Hyde Parku, wisiały pod krzykliwymi pozłacanymi gzymsami, a  z  kiczowatych neoegipskich mis wyrastały paprotki. Miejsce to mogłoby być weekendowym azylem jakiegoś ekstrawaganckiego południowoamerykańskiego przemysłowca, z drugiej jednak strony można je sobie wyobrazić w  jakimkolwiek kraju na świecie. Czy widziałem je już w którymś z tych teleturniejów, w których pokazują jakiś dom i trzeba zgadnąć, kto w nim mieszka? Ten dałoby się przypisać komukolwiek, chyba tylko poza premierem zubożałej islamskiej republiki sąsiadującej z Iranem. Z tego też powodu Zachód zawsze miał słabość do Benazir Bhutto. Podczas gdy ościennymi państwami władają indywidua tak obce i napawające grozą, jak z  jednej strony prezydent Rafsandżani z  gabinetem składającym się z  teherańskich mułłów, a  z  drugiej towarzystwo w  postaci brodatych fundamentalistycznych watażków, Benazir zawsze sprawiała miłe wrażenie, że jest „jedną z nas”. Posługuje się doskonałą angielszczyzną, bo to jej pierwszy język. Wychowywana przez angielską piastunkę jako dziewczynka bawiła się w  angielskich klubach kolonialnych, jak Karachi Gymkhana czy Sindh Club. Chodziła do szkoły prowadzonej przez irlandzkie zakonnice, a podczas wakacji spędzanych w  wiejskiej posiadłości rodziców grała z  braćmi i  kolegami w  krykieta i  badmintona. Studiowała na Uniwersytecie Harvarda i  w  Oksfordzie. Zawsze była pupilką brytyjskich mediów, a  wielu redaktorów znała osobiście z czasów studenckich (jeden nawet uderzał do niej w konkury).

Poza tym jest ładna, fotogeniczna i odważna, jest zwolenniczką demokracji, no i jest kobietą. Dla Amerykanów ważniejsze jest jednak to, kim Benazir Bhutto nie jest – nie jest religijną fundamentalistką, nie organizuje masowych wieców, na których skandowałoby się „Śmierć Ameryce!” i  paliło amerykańską flagę, nie rzuca fatw na świetnie sprzedających się pisarzy – mimo że Salman Rushdie wydrwił ją we Wstydzie jako „dziewicę Żelazne Majtki” – i nie nosi imienia, na którym można sobie połamać język. Z  tych samych powodów jednak, z  których Zachód ją uwielbia, wielu jej rodaków odnosi się do niej z rezerwą. Jej angielski jest wprawdzie doskonały, ale nie można tego samego powiedzieć o urdu, którym włada jak pełen zapału cudzoziemiec – płynnie, ale niegramatycznie, myląc liczby, czasy i  rodzaje. W  sindhi, który od pokoleń był dla jej rodziny językiem ojczystym, mówi jeszcze gorzej – zna kilka poleceń, garść formułek na powitanie, parę frazesów i to wszystko. Przeciwnicy wytykają jej – nie bez racji – że bardziej przypomina Brytyjkę niż Pakistankę, że więcej wspólnego ma z  Zachodem niż ze Wschodem. Co jednak ważniejsze, choć potrafi uprawiać politykę, która doskonale prezentuje się na ekranach zachodnich telewizorów – wygłaszać bojowe przemowy, zwracać się do protestujących tłumów przez tumany gazu łzawiącego albo odbywać pociągiem parowym tournée po pakistańskich pustkowiach – w  zaciszu gabinetów okazuje się mniej kompetentna: brak jej jasnego programu i  jednoznacznej filozofii politycznej. Jej ojciec wierzył w  socjalizm, ona nie; nie opowiada się jednak ani za monetaryzmem, ani za konserwatyzmem, ani za republikanizmem. Ten miszmasz oznacza, że gdy dojdzie do władzy, prawdopodobnie straci impet i roztrwoni energię na drobne partyjne gierki zamiast zajmować się sprawami kraju. Jej krytycy uważają, że nie jest tytanem intelektu i  tak naprawdę nie wie, jaką obrać strategię; oni oczywiście na jej miejscu by wiedzieli. Nie da się jednak ukryć, że podczas pierwszej, dwudziestomiesięcznej kadencji z  jakichś tajemniczych powodów nie udało jej się uchwalić ani jednej ustawy. Nawet zasługi doceniane na Zachodzie – to mianowicie, że nieustraszenie sprzeciwiła się stanowi wojennemu wprowadzonemu przez dyktatora generała Zię ul-Haqa i kontynuowała dzieło swojego ojca Zulfiqara Ali Bhutto po tym,

jak generał najpierw kazał torturować, a  potem powiesić tego demokratycznie wybranego premiera – robią mniejsze wrażenie, gdy jest się Pakistańczykiem i  ma w  pamięci antydemokratyczne ciągoty Bhutto seniora: skłonność do ustawiania wyborów, torturowanie przeciwników politycznych i rozwiązywanie każdego Zgromadzenia Regionalnego, które ośmieliło się przeciwstawić jego woli. Wszyscy pamiętają, jak Bhutto wbrew konstytucji rozwiązał wybrane demokratycznie Zgromadzenie Regionalne Beludżystanu, jak w  zamieszkach zginęło kilka tysięcy mieszkańców prowincji i jak w końcu brutalnie zdławiono powstanie. Nie zapomniano też, że niezgoda Bhutto na podzielenie się władzą ze zwycięską Ligą Awami po wyborach powszechnych 1970 roku doprowadziła do najczarniejszego rozdziału w  historii Pakistanu – wojny domowej między Pakistanem Wschodnim i Zachodnim, miażdżącej klęski z rąk Indii rok później, a następnie utworzenia Bangladeszu. Nie darzą też Pakistańczycy szczególną sympatią Asifa Ali Zardariego, męża Benazir, playboya z  Karaczi i  gracza w  polo. Przed poślubieniem Benazir w  roku 1988 znany był głównie jako właściciel prywatnej dyskoteki, którą urządził w  podwojach własnego domu, by ściągnąć czołowych polityków z Karaczi. Tego rodzaju ekstrawagancje doprowadziły go na skraj bankructwa. Jednak już trzy lata po ślubie był niewiarygodnie bogaty – spektakularne sukcesy finansowe zupełnie przypadkiem zbiegły się w czasie z objęciem przez jego żonę urzędu premiera. Zarobił w  ten sposób na przydomek Pana-10procent, a  gdy jego żona w  1990 roku straciła władzę, trafił na dwa lata do więzienia za korupcję i  wyłudzenia. Ostatecznie z  braku mocnych dowodów oczyszczono go z  zarzutów, ale słusznie czy nie zła sława już do niego przywarła i  w  oczach Pakistańczyków nadal uchodzi za oszusta i  aferzystę na wielką skalę. Innymi słowy „bhuttoizm” nie do końca kojarzy się Pakistańczykom z  dziewiczo czystą demokracją przeciwstawiającą się czarnemu widmu tyranii generała Zii i  tabunów rozszalałych mułłów – pomiędzy znajduje się wiele odcieni szarości. W  1990 roku, po tym jak pierwszy rząd Bhutto został rozwiązany przez prezydenta z  powodu niekompetencji i  korupcji, obywatele Pakistanu demokratycznie zagłosowali za rządem Ligi Muzułmańskiej pod przywództwem Nawaza Sharifa, przemysłowca z  Pendżabu, protegowanego generała Zii. Trzy lata później Liga znowu zdobyła więcej głosów niż

Pakistańska Partia Ludowa Benazir, ale ta ostatnia powróciła do władzy wskutek szeregu strategicznych aliansów z małymi partiami regionalnymi. Nie ulega wątpliwości, że zasadniczo Pakistańczycy są wdzięczni Benazir Bhutto za przywrócenie demokracji i  wielu widzi w  niej dzielną i  godną podziwu kobietę. Nigdy jednak nie byli wobec niej tak entuzjastyczni, jak chciano by sądzić na Zachodzie.

Z  ostatnim dumnym wskazaniem na żyrandole asystent wyprowadził mnie z  rezydencji i  powiódł do ogrodu, gdzie miał się odbyć wywiad. Siedzieliśmy tam przez dziesięć minut na pseudoregencyjnych fotelach pod pseudomeksykańską hacjendą, gdy na końcu trawnika ukazała się znajoma postać. Instynktownie wstaliśmy niczym uczniowie na widok dyrektora szkoły. Choć styl jej kampanii politycznych ociera się o  histerię – wygłaszane napastliwym tonem przemowy i hałaśliwe konwoje samochodów – w kontakcie twarzą w  twarz Benazir jest wyważona i  dystyngowana. Pokonanie majestatycznym krokiem stu metrów trawnika oddzielających dom od miejsca, w  którym siedzieliśmy, zajęło jej całe trzy minuty. Miała mocno poczernione brwi, a  na ustach grubą warstwę szkarłatnej pomadki. Włosy ułożyła w barokową konstrukcję w kształcie ula i zwieńczyła ją cieniutką białą dupattą. Spowita zwojami pomarańczowego jedwabiu przypominała dumną rzymską księżniczkę z  kart Kaliguli czy Ja, Klaudiusz. Po tak królewskim wejściu zabrzmiało to najnaturalniej w  świecie, gdy na moje pytanie o  nową hacjendę odpowiedziała, wzorem Thatcher stosując pluralis maiestatis. – Nie chcieliśmy, by efekt był zbyt pałacowy – rzekła z wolna aksamitnym, silnie modulowanym głosem, który sprawił, że słowo „pałacowy” zabrzmiało, jakby składało się z co najmniej siedmiu sylab. – Oryginalny projekt był nader okazały, więc go zmodyfikowaliśmy, i to istotnie. Potem nastąpiło interludium, podczas którego Benazir podzieliła się obserwacją, że słońce nie świeci tak, jak by sobie tego życzyła. – Promienie padają pod złym kątem – stwierdziła. Wstaliśmy i  przesunęliśmy się o  jedno miejsce, w  efekcie czego rzecznik prasowy wylądował na tronie pani premier i  musiał przez cały czas mrużyć

oczy. Jak tylko Benazir dała znak, że jest gotowa, spytałem, czy po powrocie z Oksfordu pozostała anglofilką. –  O  tak – odparła z  promiennym uśmiechem. – Londyn to dla mnie drugi dom. Znam tam wszystkie teatry, sklepy, fryzjerów. Lubię szperać w Harrodsie i  w  W.H.  Smith na Sloane Square. Mam swoje ulubione lodziarnie... Szczególnie upodobałam sobie tę przy Marble Arch. Baskin Robbins. Czasami przyjeżdżałam z Oksfordu tylko po to, by pójść na lody. Tak wyobrażałam sobie grzech. – A więc dobrze pani wspomina czasy oksfordzkie? –  Patrząc z  perspektywy czasu, myślę, że był to szczęśliwy okres w  moim życiu. Nie miałam wtedy obowiązków i  wszystko wydawało się takie niewinne... – Niewi... –  Wolne od tych makiawelicznych zwrotów, które potrafi zafundować nam życie; wolne od krętactw. Myślę, że na studiach nie mamy świadomości, ilu oszustwom i  zdradom będziemy musieli stawić czoło na późniejszych etapach kariery zawodowej. – Myśli pani...? – Miałam też poczucie bezpieczeństwa, bo żył mój ojciec, który był w moim życiu jak kotwica. Wydawało mi się, że nie ma takiego problemu, którego nie potrafiłby rozwiązać, więc niczym się nie martwiłam ani nie niepokoiłam. Zawsze wiedziałam, że mogę zdać się na tatę. Od początku wywiadu było jasne, że próby przerwania Benazir w jej perorze będą tak bezowocne, jak byłyby w przypadku Margaret Thatcher, którą zresztą często cytowała jako wzór do naśladowania (i  z  którą, nawiasem mówiąc, spotkała się na herbacie i  rogalikach w  Dorchester podczas ostatniej wizyty w  Londynie). Najwyraźniej przejęła od swojej mentorki także manierę udzielania wywiadów. Jakikolwiek dialog nie wchodził w  grę: Benazir prowadzi rozmowę w ten sam sposób, w jaki przemawia na wiecu, ostentacyjnie ignorując wszelkie próby wejścia jej w  słowo i  traktując rozmówcę jak namolnego pieniacza. Przywołanie ojca nadało ton reszcie naszej rozmowy. Benazir wałkuje wątek ojca w  wypowiedziach na każdy dosłownie temat. Kontynuowanie jego dzieła

to jej raison d’être i  często mówi o  rodzicu z  niemal nabożnym szacunkiem, tytułując go per szahid, czyli męczennik. Ponieważ ostatnio, w ramach trwającej w  rodzinie Bhutto waśni, matka Benazir zaprzeczyła, jakoby jej mąż wybrał Benazir na swoją następczynię, spytałem, czy naprawdę była mu najbliższa z całego rodzeństwa. – Naturalnie – odparła. – Zawsze był ze mnie niezmiernie dumny. Co się zaś tyczy polityki, to zawsze edukował mnie w tej dziedzinie. Zabrał mnie do Simli na wiekopomne spotkanie po podziale Bangladeszu, żebym widziała, jak na naszych oczach dzieje się historia. Zabrał mnie do Moskwy, do Ameryki, do Francji na pogrzeb prezydenta Pompidou. A  jeśli chodzi o  lektury, często czytaliśmy razem... – Jakiego rodzaju lek...? – ...pamiętam, że od kiedy wróciłam z uniwersytetu, zawsze kupowałam mu na prezent książki. I  od niego też zawsze dostawałam książki. Pewnego razu, jadąc do domu na wakacje, kupiłam mu Noc wolności Dominique’a Lapierre’a. Tata na powitanie też mi kupił książkę. Proszę zgadnąć jaką... Noc wolności Lapierre’a! Nie byłem pewien, czy żartuje, czy mówi poważnie. Noc wolności to powierzchownie ujęta historia w  wersji pop – „indyjski ruch na rzecz niepodległości” dla opornych – pozycja, której raczej nie spodziewałby się człowiek znaleźć w  księgozbiorze męża stanu uważającego się za bibliofila. Poza tym wydarzenia roku 1947 traktuje w  sposób głęboko niesprawiedliwy wobec Pakistanu, a  Jinnaha przedstawia niemal jak szalonego megalomana. Założyłem więc, że Benazir żartowała i że po latach z zażenowaniem wspomina ten zakup; roześmiałem się, ale natychmiast okazało się, że byłem w błędzie. – ...więc wyszło dość zabawnie. Okazało się, że czytaliśmy te same recenzje. Wiele nas łączyło pod względem intelektualnym, stosunek do historii, polityki... – Nigdy nie podobała mi się ta książka – ośmieliłem się wtrącić. – Wydawała mi się... – No cóż, mnie się dość podobała – oznajmiła stanowczym tonem, po czym kontynuowała ciąg reminiscencji na temat ojca. – W dzieciństwie uwielbiałam przesiadywać w bibliotece ojca i czytać. Zaszczepił we mnie wielką miłość do książek.

Spytałem Benazir o rodzeństwo, o to, jaki mieli kontakt z ojcem. –  Zawsze rozpieszczał moją młodszą siostrę Sanam. Niczego od niej nie wymagał, i  to dosłownie – powiedziała. – Przyszła na świat trochę przed terminem, więc była od nas drobniejsza. Tata był wobec niej bardziej opiekuńczy, jakby była kruchą laleczką, która nie przetrzyma zawirowań życia. O mnie zaś sądził, że jestem na tyle twarda, by przetrwać wszystko. – A bracia? –  Nie było ich z  nami. – W  jej jedwabistym głosie pobrzmiał chłód. – Nie przesiadywali ze mną i z tatą i nie rozmawiali na takie tematy. Uderzyło mnie, z  jaką łatwością w  trakcie naszej rozmowy Benazir przeistacza się z tryskającej życiem, nieco sentymentalnej córki Zulfiego Bhutto przepadającej za lodami o  smaku miętowej czekolady w  twardą, nawet lodowatą panią premier w  pełni majestatu swego urzędu. Jej autobiografia wydana w  1988 roku pod tytułem Daughter of the East (Córa Wschodu), a zwłaszcza rozdział poświęcony śmierci ojca, obfituje w tego rodzaju wolty. Po śmiałym i głęboko poruszającym fragmencie relacjonującym ostatnie spotkanie ojca i  córki Benazir psuje cały efekt i  zaczyna się rozwodzić nad tym, jak jej „kotka Chun-Chun w  akcie współczucia porzuciła swoje młode”. Potem następuje scena, w  której w  noc egzekucji ojca Benazir nagle wybudza się ze snu; Georgette Heyer, a  nawet Barbara Cartland w  największych porywach melodramatyczności nie oddałyby jej lepiej:   „Nie”, krzyk przedarł się przez węzeł w  moim gardle. „Nie!” Nie mogłam oddychać, nie chciałam oddychać. Tato! Tato! Spowił mnie chłód, straszliwy chłód. Jakby moje ciało rozdzierano na strzępy. Jakże mam dalej żyć?... Tamtej nocy niebo płakało lodowatymi łzami...

  Ci, którzy ją znają, twierdzą, że zawsze istniały dwie całkiem różne Benazir. Egzaltowana salonowa lwica z bogatego domu – taką mniej więcej zapamiętali ją znajomi z  Oksfordu: ładna, pretensjonalna azjatycka niunia, która przyjeżdżała na zajęcia żółtym MG, spędzała zimy w  Gstaad i  do dziś rozemocjonowana wspomina spacery po plaży w  Cannes w  towarzystwie swojego przystojnego młodszego brata: „Wszystkie dziewczyny mi zazdrościły, bo gdziekolwiek Shahnawaz się pokazał, rzucał ród niewieści na kolana”. Ta

Benazir, znana w towarzystwie jako Biby czy Pinky, uwielbia biografie rodziny królewskiej i  ckliwe powieścidła (w  jej dawnej sypialni w  Karaczi znalazłem stosy mocno sfatygowanych tomików Mills & Boons, w tym Wymaż z pamięci tę miłość, Skradzione serce, Słodki oszust, Zimny wiatr i  dwa egzemplarze Motyla i  barona). Ta Benazir nadal ma słabość do kiczowatych hitów z  lat siedemdziesiątych (Tie a Yellow Ribbon Round the Old Oak Tree wciąż widnieje na pierwszym miejscu w jej ulubionej playliście) i łzawych filmideł z tej samej dekady (jej ukochanym jest, jak dowiedziałem się od jednej z  jej londyńskich koleżanek, remake Narodzin gwiazdy z  Barbrą Streisand). Ta Benazir ma nienaganną figurę i nosi modne okulary w czerwonych oprawkach, a na widok marrons glacés nadal miękną jej kolana. Ta Benazir jest w  głębi serca, jak zapewniła mnie jej najlepsza przyjaciółka z  Karaczi, „miękka jak ptasie mleczko”. Druga Benazir Bhutto to zupełnie inny gatunek człowieka. Ta ambitna pani Bhutto po zrobieniu dyplomu została na cały rok na uniwersytecie, by wystarać się o  stanowisko przewodniczącej związku studenckiego. Ta pani Bhutto po wprowadzeniu stanu wojennego stawała na czele marszów, podczas zamieszek walczyła z  pałującą policją i  znosiła długie okresy pozbawienia wolności w brudnych aresztach, próbując uratować ojca przed stryczkiem, a po tym, jak go powieszono, a  ją wypuszczono na wolność, odważnie stawiła czoło generałowi Zii i  skrzyknęła opozycję. Nie rozpłakała się, gdy strażnicy pilnujący jej ojca po raz ostatni wyprowadzali ją z jego celi; nie załamała się też trzy lata później, gdy jej ukochany brat Shahnawaz został otruty, i  to najprawdopodobniej przez agentów generała. Wytrwale walczyła przez siedem lat, aż do śmierci generała i wyborów, po których w wieku trzydziestu pięciu lat stanęła na czele muzułmańskiego kraju jako pierwsza kobieta od czasów sułtanki Razijji rządzącej Delhi na początku XIII stulecia. Ta pani Bhutto, druga Thatcher, słynie dzisiaj w  Islamabadzie z  prowadzenia całodobowych obrad parlamentu i  z  sypiania zaledwie cztery godziny na dobę. Ta Benazir Bhutto jest, innymi słowy, nieustraszona, heroiczna i twarda jak skała. Podczas wywiadu to ostatnie oblicze Benazir ujawniło się najpełniej, gdy rozmawialiśmy o jej wielkim bête noire, czyli o Indiach, a zwłaszcza o brutalnej polityce indyjskiej wobec separatystów w Kotlinie Kaszmirskiej.

– Indie próbują zatuszować swoje represje w Kaszmirze, twierdząc, że agenci Pakistanu przeniknęli w szeregi bojowników – powiedziała zaledwie chwilę po tym, jak rozwodziła się nad ulubionymi smakami lodów w  Baskin Robbins. – Jak dotąd nie udało im się poprzeć tych zarzutów dowodami. – Ale czy warto wchodzić w konflikt na tym polu? – spytałem. – Indie nigdy nie wyrzekną się Kaszmiru. Przecież sytuacja jest patowa, nie sądzi pani? –  Nie nazwałabym jej patową – odparła Benazir, przedzierzgając się w wielkiego męża stanu. – Nie sądzę, by historia była opowieścią o tym, że Siła zwycięża Prawość. Nawet największa tyrania z czasem słabnie. I jeśli walka jest sprawiedliwa, a ludzie gotowi ponosić ofiary, to głęboko wierzę, że taka walka w  końcu odniesie skutek. Siła nie wygrała w  Wietnamie. Nie wygrała w Afganistanie. Nie wygrała w innych tyraniach na świecie. Indie mają Siłę – wysłały do Kotliny pięćset tysięcy żołnierzy i sto tysięcy uzbrojonych członków oddziałów paramilitarnych – a  jednak nie udało im się złamać oporu Kaszmirczyków. –  Ale czy walcząc o  sprawę Kaszmiru, nie sprawia pani, że oba kraje zaczynają zbroić się na wielką skalę, na co żadnego z nich nie stać? –  Jesteśmy gotowi podjąć negocjacje z  Indiami w  sprawie redukcji uzbrojenia, ale to nie znaczy, że będziemy siedzieć cicho i milcząco godzić się na represje wymierzone w  mieszkańców Kaszmiru. To nie do przyjęcia, zwłaszcza dla Pakistańskiej Partii Ludowej, która z  takim poświęceniem walczyła w  Pakistanie o  wolność i  prawa człowieka. Nie możemy patrzeć obojętnie, jak Indie dopuszczają się okrucieństw. –  Czy jednak indyjskie represje w  Kaszmirze nie przypominają w  pewnym stopniu poczynań pani ojca w Beludżystanie? Pytanie to było błędem. Benazir posłała mi srogie spojrzenie – spod aksamitnej maski wyłoniło się stalowe oblicze – i  rozpoczęła długą perorę na temat tego, dlaczego wymordowania przez pakistańską armię około dziesięciu tysięcy separatystów w  Beludżystanie pod żadnym względem nie można porównywać do wybicia przez armię indyjską podobnej liczby separatystów kaszmirskich. Dopiero pod koniec rozmowy udało mi się zapytać Benazir o  jej bieżące problemy, czyli relacje z bratem Murtazą i matką Begam Nusrat Bhutto.

Spory w  rodzinie Bhutto są coraz bardziej zażarte i  zaczynają przypominać krwawe waśnie o  sukcesje, które trawiły te ziemie za czasów Wielkich Mogołów. I podobnie jak bratobójcze waśnie Mogołów te w rodzie Bhutto mają długą historię. W 1979 roku po straceniu Zulfiego Bhutto jego dzieci nie mogły się zgodzić co do tego, jak najlepiej kontynuować jego dzieło i  przywrócić w  Pakistanie demokrację. Benazir uważała, że walka powinna przebiegać pokojowo. Jej bracia zaś, Shahnawaz i Murtaza, zwrócili się ku terroryzmowi. Polecieli do Bejrutu, gdzie uzyskali wsparcie Jasira Arafata. Otrzymali broń i  szkolenia niezbędne do utworzenia Armii Wyzwolenia Pakistanu, potem przemianowanej na Al-Zulfiqar, czyli Miecz. W rzeczywistości jednak pomimo przeszkolenia przez OWP Al-Zulfiqar nie osiągnął wiele poza kilkoma zamachami, zabójstwami oraz porwaniem samolotu Pakistan International Airways w  1981 roku. Tym ostatnim posunięciem ugrał wypuszczenie na wolność pięćdziesięciu pięciu więźniów politycznych, ale zginął niewinny pasażer. Zia wykorzystał to jako pretekst do ograniczenia działalności PPP, a  Benzair musiała odciąć się od swoich braci, choć obaj odmawiali wzięcia odpowiedzialności za uprowadzenie. Gdy Shahnawaza w lipcu 1985 roku otruto, Murtaza pozostał w Damaszku jako gość prezydenta Asada, nie mogąc wrócić do ojczyzny, gdzie oskarżono by go o morderstwa, sabotaże, spiski i rabunki. Sytuacja gwałtownie się zmieniła, gdy w  październiku 1993 roku Murtaza ogłosił, że zamierza zakwestionować ważność wyborów w  Pakistanie. Nie ruszając się z Damaszku, zarejestrował się w dziewięciu okręgach wyborczych jako kandydat niezależny, startując zarówno do Zgromadzenia Regionalnego Sindhu, jak i  do parlamentu krajowego. Begam Nusrat Bhutto, choć pozostała przewodniczącą PPP, prowadziła kampanię na rzecz swojego syna, często wbrew interesom oficjalnego kandydata jej partii. Obawiano się, że zwolennicy Bhutto masowo poprą Murtazę, ale ostatecznie Murtaza zdobył tylko jeden mandat w Zgromadzeniu Regionalnym, podczas gdy jego siostra powróciła do Islamabadu w tryumfie i chwale. Murtaza, niezrażony, przyleciał z Syrii w nocy 3 listopada, ale od razu został zaaresztowany na lotnisku w Karaczi. Gdy jego matka zaprotestowała, po prostu odebrano jej stanowisko przewodniczącej partii. W odpowiedzi udzieliła serii wywiadów, w których potępiła swoją córkę w kwiecistym urdu: „Nie miałam pojęcia, że własną piersią wykarmiłam żmiję

– powiedziała jednemu z  dziennikarzy. – Gdybym wiedziała, że będzie tak jadowita, nie dałabym jej żadnej władzy [w PPP]... Nigdy jej nie wybaczę”. Spytałem Benazir, czy zabolały ją słowa matki. –  Niezmiernie mnie zasmuciły – odparła łagodnym głosem. – Ale przez te wszystkie lata byłam kochającą i  posłuszną córką i  wiem, że nastanie taki moment, że moja matka wróci do relacji, w  której zawsze mogła liczyć na miłość i  szacunek. Mówi te straszne, straszne, straszne rzeczy na mój temat i wpadam w  wielką złość, gdy o  tym czytam. Mimo wszystko jednak to moja matka. Znam jej słabości, w głębi serca nie mogłabym chować do niej urazy. A  co z  Murtazą, który groził, że strąci ją z  tronu rodu Bhutto, z  bratem, którego pozostawiła, by gnił w więzieniu? – Kocham mojego brata i zawsze chciałam, żeby wrócił – zaszczebiotała. – To ja mu dałam pakistański paszport, bo nawet go nie miał. Krytykowano mnie za to. Czułam jednak, że ma do tego prawo, i  powiedziałam, że potraktuję go sprawiedliwie. W  tym momencie rzecznik prasowy Benazir taktownie nam przerwał, przypominając, że do końca wywiadu pozostało pięć minut, czyli akurat tyle, by zadać ostatnie pytanie. –  Nie wydaje się pani, że polityka stała się dla waszej rodziny jak zatruty kielich? – spytałem. – Pani ojca i  brata kosztowała już życie, zniszczyła pani relacje ze starszym bratem i  matką. Czy nie odnosi pani czasem wrażenia, że ofiara, jaką składa pani z osobistego życia, jest zbyt dużą ceną? Benazir milczała przez chwilę. –  Owszem. To niezwykle trudne. Podczas kampanii wyborczej, gdy dowiedziałam się, że Murtaza kwestionuje te mandaty, pomyślałam o  ojcu. Wiem, jak bardzo by go bolało, gdyby widział taką niezgodę między swoimi dziećmi. Byłam nawet gotowa złożyć rezygnację, by uniknąć tej przykrej rodzinnej awantury. Ostatecznie jednak musiałam dokonać wyboru: znieść jego okropne zagranie albo dać mu się zaszantażować i się poddać. Poczułam, że nie mogę się sprzeniewierzyć politycznemu dziedzictwu i pamięci ojca. Gdy Benazir wstała, by odejść, spytałem, czy moglibyśmy kontynuować wywiad nazajutrz, choćby przez kilka minut.

–  Jutro pani premier udaje się do Lahore i  Karaczi – oznajmił uprzejmym tonem rzecznik. –  Gdyby miał pan ochotę – powiedziała Benazir – mógłby mi pan towarzyszyć.

O  dziewiątej rano stałem na pasie startowym w  wojskowej bazie lotniczej, rewidowany dokładnie przez rosłego policjanta w  ramach kontroli osobistej, gdy obok odrzutowca pani premier zatrzymał się czarny mercedes. Wysypały się z  niego dwie filipińskie nianie, stos toreb od Louisa Vuittona, skrzynka wody mineralnej Evian i  najmłodsza pociecha Benazir, śliczna dziesięciomiesięczna Asifa w  stylowym czerwonym kombinezonku z  napisem OshKosh B’Gosh. Gdy frakcja żłobkowa załadowała się na pokład, adiutant wskazał mi miejsce za funkcjonariuszami partyjnymi, po drugiej stronie przejścia niż filipińskie niańki. Benazir zjawiła się z  dwudziestominutowym opóźnieniem. Pod eskortą dwóch adiutantów w liberii posuwistym krokiem weszła po schodkach i stanęła na końcu przejścia. Wszyscy pasażerowie wstali; kilku starszych urzędników się ukłoniło. Pani premier skinęła głową i  bez słowa zajęła miejsce. Potem sięgnęła po „Vogue” ze sterty magazynów ilustrowanych leżących na siedzeniu obok i dała znak do odlotu; samolot zaczął kołować po pasie. Gdy wzbiliśmy się na wysokość przelotową, podszedłem do Benazir i  spytałem, czy będziemy kontynuować wywiad, ale oddaliła mnie władczym machnięciem dłoni. – Lot trwa tylko pół godziny – odparła. Zanurkowała w  czasopismach i  musiałem się zadowolić zainteresowaniem, jakie okazywała mi jej córka siedząca przy moich stopach i  dzwoniąca z elektronicznego zabawkowego telefonu (gdy przyszło się na świat w dynastii polityków, nigdy nie jest za wcześnie na takie rzeczy). Pół godziny później wylądowaliśmy w  Lahore. Witali nas politycy i dygnitarze ustawieni w półksiężyc, po obu stronach eskortowani przez rosłych pasztuńskich ochroniarzy. Z  tyłu oczekiwała falanga czarnych mercedesów z  włączonymi silnikami; w  pewnej odległości, nieco za czarnymi limuzynami

stała jedna niepozorna biała toyota. Benazir zamachała żywiołowo, a  potem zeszła po schodach i  minęła rząd oczekujących dygnitarzy, kiwając głową i  rzucając do każdego salam alejkum. Premier rządu stanowego Pendżabu wygłosił krótką mowę powitalną, potem wszyscy wsiedli do limuzyn i odjechali. Toyota, najwyraźniej, przeznaczona była dla mnie. Bycie premierem Pakistanu ma swoje dobre strony. Na przejazd kawalkady Benazir zamknięto całą drogę z lotniska. Na chodnikach stały rzędy uzbrojonej straży; w  górze nad drogą rozpięto banery i  flagi z  hasłami powitalnymi i pozdrowieniami od wielbicieli, w których poczet zaliczali się między innymi Habib Bank i Diet Pepsi. Mknęliśmy z dużą szybkością przez stare kolonialne centrum Lahore – obok działa Zamzam, które Kipling opisuje na pierwszych stronach Kima, i  muzeum, w  którym kustoszem był jego ojciec. Kawalkadę mercedesów poprzedzała obstawa złożona z  jeepów bez dachu, po bokach eskortowana przez oddział motocyklistów wyjących syrenami i  klaksonami. Drugi szereg jeepów jechał z tyłu. A na końcu ja w tanim białym sedanie. Benazir przyjechała do Lahore, by uroczyście otworzyć wystawę pakistańskich kilimów. Naszym celem była Al-Hambra, największa galeria sztuki współczesnej w  Pakistanie. Odwiedzałem ją wcześniej już kilkakrotnie, ale nic nie zapowiadało, że oczekiwać nas będą takie fanfary: pakistańska orkiestra dudziarzy w  turbanach w  kratkę zawodząca The Gay Gordons. Gdy Benazir wysiadła z  limuzyny, kapelmistrz wykonał tradycyjne ruchy batutą, zabrzmiały bębny i  muzycy zagrali narodowy hymn Pakistanu (według rzecznika prasowego Benazir, z  którym o  tym potem rozmawiałem, Pakistan jest obecnie czołowym producentem dud na świecie i zaczął eksportować je do Szkocji). W audytorium galerii zebrani wysłuchali półgodzinnej modlitwy, najpierw po arabsku, potem w  urdu, w  wykonaniu brodatego mułły w  czapce z  jagnięcej skóry, a  następnie niemal godzinnych popisów krasomówczych na temat wkładu Pakistanu w  tradycję ręcznie tkanych kobierców. Na koniec Benazir wstała, wygłosiła przemowę, odbyła czterominutową rundę po galerii, rzucając okiem na główne eksponaty, a  potem wszyscy zapakowali się z  powrotem do limuzyn i  z  piskiem opon i  wyciem syren ruszyli w  drogę do Karaczi, oddalonego o trzy godziny lotu, gdzie pustynie Sindhu spotykają się z Morzem Arabskim. Gdy wysiedliśmy z  samolotu w  upale Sindhu, na pasie startowym

znów oczekiwał rząd limuzyn i  z  kolejnym wyciem syren kolejny oddział motocyklistów odeskortował nas do miasta. Naszym celem był teraz Presidential Guest House, gdzie Benazir miała poprowadzić spotkanie regionalnego oddziału swojej partii. Marmurowe korytarze starego kolonialnego gmachu pełne były polityków gawędzących i poklepujących się po plecach. W głównej sali darbaru pod wielkim portretem Jinnaha o  twarzy wychudłej i  pociągłej jak u  Christophera Lee w  półkolu siedziało trzydziestu trzech mężczyzn z jedną kobietą pośrodku. Bez choćby minutowej przerwy na odpoczynek Benazir zwołała spotkanie członków partii z  okręgu Larkana. Większość mężczyzn była od niej mniej więcej dwa razy starsza, ale wszyscy okazywali jej pełen respekt – odzywali się, dopiero gdy się do nich zwrócono, i  siedzieli sztywno jak kołki, podczas gdy Benazir rozparła się na sofie przed nimi. Maglowała ich przez dwadzieścia minut: „Omów to szczegółowo, Ali”, „Dziękuję, Nadir”, a  oni jąkając się, próbowali wykrztusić z  siebie jakieś wytłumaczenia: „Proszę o  wybaczenie, szanowna pani premier. Przykro mi, ale...”. W  końcu rzuciła: Dźaldi karo (Pośpieszcie się!) i  odesłała wszystkich kiwnięciem ręki. Potem wezwano kolejną grupkę dygnitarzy i zaczęło się kolejne przesłuchanie. Była już dziesiąta, gdy Benazir skończyła. Przez cały wieczór kolejne grupy mężczyzn opadały z sił, ale ona nie zdradzała najmniejszych oznak zmęczenia.

Nazajutrz rano zadzwoniłem na Clifton Road 70, gdzie od czterdziestu lat rodzina Bhutto miała swoją siedzibę w Karaczi. Sekretarka umówiła mnie na spotkanie z  Ghinwą, libańską żoną Murtazy Bhutto, ale gdy spytałem, czy mógłbym porozmawiać z Begam Nusrat Bhutto, usłyszałem, że to niemożliwe – Begam wyszła zjeść lunch. Po chwili wahania sekretarka zdradziła mi, z  kim starsza pani je lunch. Ze swoją córką, panią premier. Moi pakistańscy znajomi mówili mi o tych spotkaniach matki z córką, które postrzegali jako jeden z  bardziej ekscentrycznych i  niezrozumiałych aspektów ich obecnych relacji. Ilekroć Benazir przyjeżdżała do Karaczi, odwiedzała matkę. Polityków nigdy nie dopuszczano do tych rozmów, były uśmiechy i łzy,

po czym dwa dni później w prasie znowu pojawiały się wzajemne oskarżenia. Dla kręgów politycznych taki stan rzeczy nie tylko był dezorientujący, ale i  potencjalnie niebezpieczny, bo wszyscy w  obozie Bhutto zmuszeni byli do opowiedzenia się po którejś ze stron i  nikt nie miał pewności, z  czym pozostanie, gdy w  końcu zapanuje zgoda. Zwykłych śmiertelników nie zachęcano do przekraczania linii bojowych i rzecznik prasowy Benazir wyjaśnił mi bez owijania w bawełnę, że jeśli zamierzam przeprowadzić wywiad z Begam i  wypytywać ją o  rodzinne zatargi, to powinienem się pożegnać z  myślą, że jeszcze kiedykolwiek spotkam się z Benazir. Zgodnie z  ustaleniami o  wpół do trzeciej stanąłem przed Clifton Road 70, żeby przeprowadzić wywiad z bratową Benazir. Dom mieszczący się w centrum najelegantszej dzielnicy Karaczi od dawna służył za główną świątynię kultu rodu Bhutto, ale od czasu mojej ostatniej wizyty w  jej ikonografii zaszła subtelna zmiana. Ściany nadal obwieszone były podobiznami Szahida Bhutto, ale wizerunki jego córki, dawniej wszechobecne, usunięto i  zastąpiono portretami jej brata Murtazy. Największy z  nich był olbrzymim billboardem, wysokim na jakieś dziesięć metrów, i  stał na chodniku naprzeciw głównego wejścia. Namalowany w krzykliwych barwach jak w technikolorze z indyjskich plakatów filmowych ukazywał Murtazę w sindhijskiej czapce, pozdrawiającego zwolenników. Na pozostałych plakatach wykorzystano zdjęcia prasowe przedstawiające Murtazę w  drodze do więzienia w  Black Maria, przykutego kajdankami do policjanta – narodziny nowego wojownika. Dwóch lokajów z  kałasznikowami poprowadziło mnie przez gmach i  zostawiło w  sali recepcyjnej, tuż za drzwiami wejściowymi. Każda powierzchnia, podobnie jak w  pozostałych częściach świątyni, usiana była podobiznami Bhutto – na stołach stały fotografie z  autografami ukazujące Bhutto seniora z szachem Iranu, z Nixonami, z Mao. Były też rodzinne portrety: Shahnawaz Bhutto, ojciec Zulfiego, kuzyni, dzieci; jednak także i tutaj Benazir była ostentacyjnie nieobecna. Po kilku minutach zjawiła się Ghinwa. Była młodsza, niż się spodziewałem – miała ze dwadzieścia kilka lat – i  bardzo piękna, ubrana po libańsku. Przyniesiono herbatę i przez kilka minut gawędziliśmy o tym, jak bardzo tęskni za Bliskim Wschodem, a  jej dzieci za ojcem, i  jak pikantne jest pakistańskie jedzenie. Sprawiała wrażenie nieśmiałej, delikatnej, naiwnej i  szczerze

zdumionej ciągiem wydarzeń, który sprawił, że godzinę po powrocie do domu jej męża zabrano prosto do więzienia. „Chciał tylko pomóc Pakistanowi – powtarzała wciąż. – Pragnął wyłącznie dobra swojej ojczyzny. C’est un peu bizarre”. – Rozmawiała pani z Benazir o aresztowaniu Murtazy? – spytałem. – Nigdy jeszcze nie zamieniłam słowa z moją szwagierką – odparła Ghinwa. – Nigdy się do mnie nie odezwała. Rozmawialiśmy już około pół godziny, gdy z  zewnątrz dobiegł warkot nadjeżdżającego samochodu. – Oto i moja teściowa – powiedziała Ghinwa. Drzwi się otworzyły i stanęła w nich Begam Bhutto. Choć dawno skończyła siedemdziesiątkę, ta słynna dawniej irańska piękność nadal była uderzająco atrakcyjną kobietą – miała takie same wydatne kości policzkowe jak córka, a jej sylwetka spowita zwojami salwar kamiz w  leopardzie cętki prezentowała się nienagannie. Wyjaśniłem, że piszę tekst o  Benazir, i  spytałem, czy mógłbym z nią porozmawiać o trudnościach, przez które przechodzą. Właśnie w tej chwili do pokoju weszła Benazir we własnej osobie. Musiała usłyszeć moje ostatnie zdanie. Spojrzała, jak ściskam dłoń jej matki, stojąc obok Ghinwy. Przyłapała mnie na gorącym uczynku, na rozmowie z  wrogami. Zmrużyła oczy i  obrzuciła mnie lodowatym spojrzeniem. Potem wyszła bez słowa. Matka pobiegła za nią. – C’est bizarre – skwitowała Ghinwa, kręcąc głową. – Ce pays. C’est très bizarre.

Następnego dnia o  dziesiątej rano konwój jeepów i  cztery pick-upy pełne uzbrojonych policjantów odeskortowały Murtazę Bhutto do sądu na rozprawę. Styl tej kawalkady i towarzyszący jej hałas były takie same jak podczas procesji urządzanych przez Benazir, z  tą różnicą, że Murtaza nie mógł machać do przechodniów, bo ręce miał przykute kajdankami do siedzącego obok policjanta.

Łapówką w  wysokości stu rupii zapewniłem sobie przejście przez kordon policyjny i po chwili znalazłem Murtazę z matką i prawnikiem w kantorku przy sali rozpraw. Murtaza do złudzenia przypominał swojego ojca – był przystojny, bardzo wysoki i nieco tęgawy w pasie; miał głęboki głos i podobnie jak Bhutto senior tchnął pewnością siebie, dobrodusznością i  charyzmą. Zaproponował, bym usiadł, i  powiedział, że cieszy się, że ma możliwość porozmawiać z przedstawicielem prasy zagranicznej. – Benazir nie interesuje się tym, co piszą o niej w lokalnej prasie – stwierdził – ale jest bardzo czuła na punkcie tego, co przeczytają o niej znajomi w Paryżu, Londynie i Nowym Jorku. – Czy siostra kontaktowała się z panem po pańskim powrocie do Pakistanu? – spytałem. – Nie. Ani razu. – Na stopie prywatnej też nie? – Wcale. –  Oczekiwał pan, że zainterweniuje i  wybawi pana z  opresji? Jakiego przyjęcia się pan spodziewał? – Nie chciałem żadnych przysług – odparł Murtaza. – Zależało mi tylko, by pozwoliła zadziałać wymiarowi sprawiedliwości i  żeby nie wtrącała się do procesu. Mimo to kazała oskarżycielowi działać na zwłokę, abym jak najdłużej nie mógł wyjść na wolność. Oskarżyciel powiedział o tym kilku osobom. I teraz proces ciągnie się już trzy miesiące, a  nadal nie skończono przesłuchiwać pierwszego świadka. –  To chyba zrozumiałe, że pani premier czuje się zagrożona pańską obecnością w kraju – powiedziałem. –  Powinna postrzegać mój powrót jako szansę na wzmocnienie [rodziny], a nie jako zagrożenie. Nie chcę przewodzić PPP. Nie chcę żadnego partyjnego ani rządowego stanowiska. Chcę tylko zostać posłem pakistańskiego parlamentu i  reprezentować ludzi z  okręgu wyborczego mojego ojca. Ale Benazir zachowuje się jak paranoiczka i myśli, że chcę jej odebrać stołek. – Jak pan myśli, dlaczego tak reaguje? Murtaza zaczął mi wyjaśniać, że decyzje polityczne jego siostry opierają się czasem na zabobonach.

– Pewnie posłuchała któregoś z tych swoich jasnowidzów. Wierzy w różnego rodzaju gusła. Myśli na przykład, że jej pierwszy rząd upadł dlatego, że zwróciła się po pomoc do pewnego pira, a  inny, potężniejszy pir poczuł się zazdrosny i rzucił na nią klątwę. Gdy uzależnia się swoje wybory polityczne od takich rzeczy, to coś jest zasadniczo nie w porządku. – Murtaza zachichotał. – Gdy przyjechała do Damaszku w  dziewięćdziesiątym roku, kazała mi szukać astrolożki. Jakiejś Beduinki, o  której słyszała, starej wiedźmy obwieszonej muszelkami, z  wytatuowanymi rękoma i  zezem. Benazir spędziła z  nią dwie godziny. Musiałem tę kobiecinę przemycić do pensjonatu prezydenckiego wejściem dla służby. Adiutanci muszą organizować Benazir takie przyjemności w każdym miejscu, do którego przyjeżdża. Nawet w Paryżu i Nowym Jorku... – Znowu parsknął śmiechem. – Tak czy inaczej, nietrudno sobie wyobrazić, dlaczego uważa mnie za zagrożenie, skoro tak łatwo ulega wpływom. –  Myśli pan, że przez ostatnie kilka lat stała się bardziej zatwardziała i bezwzględna? Tym razem odpowiedziała Begam: –  Pięć lat temu moja córka nie byłaby w  stanie postąpić tak, jak postępuje dzisiaj. – Pokręciła głową. – Tego, co robi teraz, nie zrobiłby nawet generał Zia. Gdy spytałem, co ma na myśli, rozemocjonowana Begam opisała incydent, który miał miejsce miesiąc wcześniej, 5 stycznia, w  wiejskiej posiadłości AlMurtaza w Larkanie. Była to rocznica urodzin Zulfiqara Bhutto i aby uczcić ten dzień, obie pretendentki do przejęcia jego dziedzictwa – matka i  córka – postanowiły urządzić pielgrzymkę do jego grobu. Każda własną. Obawiając się kłopotów, gdyby dwie grupy się spotkały, służby bezpieczeństwa otoczyły rezydencję w  Larkanie – przyczółek Begam – i  zablokowały procesję matki. Gdy mimo to Begam poleciła otworzyć bramy, zamierzając wyjść, policja otworzyła ogień. Jedna osoba zginęła natychmiast, dwie inne zmarły z powodu obrażeń: policja nie zgodziła się przepuścić pogotowia. Tamtego wieczoru, gdy kilkanaście kilometrów dalej służący Begam wykrwawiali się na śmierć, Benazir świętowała urodziny ojca, śpiewając i tańcząc w swoim nowym domu na wsi. – Troje ludzi zginęło, a ona i jej mąż tańczyli! – Begam była bliska łez. – Na pewno wiedzieli, że policja strzelała do Al-Murtazy. Przecież to wszystko działo się na jej rozkaz, nieprawdaż? Największą niegodziwością było jednak to, że nie

przepuścili pogotowia. Gdyby nie to, ci chłopcy by żyli. Dwaj służący, którzy uwielbiali Benazir, którzy biegali przed jej samochodem. – Begam wybuchnęła szlochem. – Dzwoniłam do niej i  dzwoniłam. Mówiłam: „Na miłość boską, przerwij to oblężenie”, ale jej ludzie wciąż tylko powtarzali: „Pani nie może podejść do telefonu”. Nie chciała nawet ze mną porozmawiać. Jeden jej telefon uratowałby rannych. Nawet generał Zia... – Słowa uwięzły jej w gardle. – Jak to mówicie w  Anglii? Władza psuje ludzi, więcej władzy psuje jeszcze więcej. Prawda? – Nie rozmawia pani o tym z córką, gdy spotykacie się na lunch? – spytałem. Po policzkach spływały jej łzy, małe strużki z rozmazanego tuszu do rzęs. –  Nie. – Begam pokręciła głową i  całkiem się rozkleiła. – Po prostu... po prostu... coś we mnie pęka... Ukryła twarz w chusteczce i Murtaza otoczył ją ramieniem.

Ostatniego dnia pobytu w Pakistanie złapałem lot turbośmigłowcem Fokkera, który codziennie kursuje nad pustkowiami Sindhu do Mohendżo Daro, najbliżej położonego lądowiska. Na powitanie wyszedł mi nawab Mustafa Lahori, mieszkający obok posiadacz ziemski i  wieloletni wielbiciel Begam Bhutto. Gdy po suchych słonych pustyniach równiny Indusu jechaliśmy do Al-Murtazy, majątku Bhutto, nawab opowiedział mi o wydarzeniach z 5 stycznia, których był świadkiem. Jak wszyscy wytrwali zwolennicy Bhutto, których poznałem tego dnia, nie rozumiał zachowania Benazir, nie pojmował, jak mogła pozwolić, by policja zaatakowała jej dom rodzinny, strzelała do najwierniejszych służących, a  potem nie pozwoliła na przejazd pogotowia do rannych. Nikt nie wierzył, gdy twierdziła, że o strzelaninie dowiedziała się dopiero następnego dnia rano. Co się zaś tyczy wersji propagowanej przez policję, według której w domu Begam schronili się indyjscy tajni agenci, wzbudzała tylko politowanie. – Wszyscy wiedzą, że te zarzuty to wymysł – powiedział nawab. – Popierając działania policji, Benazir tylko szkodzi swojej reputacji.

Z  pewnością była to prawda. Plakaty i  graffiti na każdym niemal murze w  Larkanie, niegdyś siedlisku najbardziej lojalnych stronników Benazir, oznajmiały teraz nową lojalność miasta: wobec jej brata. W całej miejscowości widziałem tylko jeden plakat Benazir, w dodatku stary i wyblakły. Al-Murtaza to wielka otoczona murem rezydencja w  samym środku miasta. Za jej murami piaski pustyni ustępują miejsca pięknemu nawadnianemu ogrodowi perskiemu i  trawnikom przecinanym rzędami palm i  kwitnących bugenwilli. Dwaj starzy ogrodnicy oprowadzili nas dookoła, wskazując dziury po pociskach w  bramie i  budynkach oraz odłupaną korę na drzewach, a  następnie z  wielką celebrą zaprezentowali stos pojemników po gazie łzawiącym, wystrzelonych podczas oblężenia. – Jesteśmy bardzo dumni z naszej Bibi Sahiba [Benazir] – powiedział jeden z  ogrodników. – Ale tym razem... wyszło bardzo źle. To niemądre, że nie pozwoliła Begam Sahiba iść na grób męża. To, co stało się piątego, było na rozkaz Bibi. – Bibi Sahiba jest pani premier – dodał drugi. – Wie, co się dzieje w całym Pakistanie. Wiedziała, co wyprawia policja. Nie godzi się tak traktować matki ani jej domu. – Czy ludzie jeszcze na nią zagłosują? – spytałem. – Nie jest to takie pewne – odparł pierwszy z mężczyzn. – Po piątym stycznia zmieniliśmy zdanie. Chcemy Murtazę, nie Bibi. Cały Sindh jest z  niej niezadowolony. Wszyscy się na nią rozeźlili. Przy rabatkach podjęli przyjemniejszy temat i  zaczęli rozprawiać o  ojcu Benazir, którego wprost uwielbiali. –  Szahid był wspaniały człowiek – stwierdził pierwszy z  mężczyzn. – Inni politycy zapominają o  tobie, jak już dostaną twój głos, ale Szahid Bhutto zawsze pamiętał. – Gdy Szahida zamęczono na śmierć – rzekł drugi – wszyscy płakaliśmy. Słyszałem, że podobno wieśniacy z  Larkany doświadczali cudów na jego grobie, więc spytałem, czy to prawda. –  Prawda, prawda – odparł Mohammed Ibrahim, ćaukidar Bhuttów, który tymczasem do nas dołączył. – Kobiety, co chcą dzieci, idą na grób szahida, a on szybko spełnia ich prośbę.

– I tacy, co szukają pracy, też przychodzą – dodał pierwszy ogrodnik. – Wielu widuje go w snach – powiedział drugi. – Nazywają go „szahid baba”. Dla nas wszystkich z Larkany szahid jest jak jeden z wielkich świętych islamu. – Sam go widziałem we śnie – wyznał Mohammed Ibrahim. – Zasnąłem raz w  ogrodzie i  wtedy mi się przyśnił. Siedział na wielkim tronie obok samego Proroka. – Bóg ma specjalny wzgląd na tę rodzinę – stwierdził drugi ogrodnik. – Co do tego nie ma wątpliwości. – Sądzicie, że Benazir też ma szansę zostać świętą? – spytałem. Trzej służący spojrzeli po sobie zmieszani. – W islamie nie ma za dużo świętych płci żeńskiej – skwitował pierwszy. – A Murtaza? – Myślę, że on też wzniesie się na ten poziom – odparł Mohammed Ibrahim. – To prawdziwy następca Szahida Bhutto. Wszyscy modlimy się, by kiedyś został wielkim świętym.   POSTSCRIPTUM Dwa i  pół roku później, we wrześniu 1996 roku, Murtaza Bhutto razem z sześcioma swoimi zwolennikami zginął w ostrzale policyjnym, kilka metrów od drzwi wejściowych do Clifton Road 70. Policja utrzymywała, że był to wypadek, ale gdy kilka dni później znaleziono powieszonego funkcjonariusza odpowiadającego za strzelaninę – oficjalnie stwierdzono samobójstwo – podejrzenia zaczęły narastać. Benazir zaprzeczyła, by miała jakikolwiek związek ze strzelaniną, i urządziła widowiskowe publiczne lamentacje, ale gdy 5 listopada 1996 roku w  następstwie afery korupcyjnej prezydent rozwiązał rząd, męża pani premier natychmiast oskarżono w  związku z  zabójstwem; obecnie przebywa w więzieniu w Karaczi, gdzie oczekuje na proces. Wydaje się jednak, że wobec braku niepodważalnych dowodów znowu uda mu się uniknąć odpowiedzialności. Po śmierci męża Ghinwa Bhutto i  jej pasierbica Fatima przejęły frakcję Murtazy w  PPP, wykorzystując ją do agresywnej kampanii przeciw Benazir. Częściowo w  wyniku ich starań, a  częściowo z  powodu nowych licznych dowodów ujawniających skalę skorumpowania Benazir i  Zardariego –

luksusowe nieruchomości za granicą i  setki milionów dolarów na kontach w szwajcarskich bankach – wybory powszechne, które odbyły się w lutym 1997 roku, rekordowo małą przewagą głosów wygrała Liga Muzułmańska Nawaza Sharifa. W chwili, gdy piszę te słowa, Sharif nadal trzyma stery, choć Pakistan ogarnięty jest coraz brutalniejszą sekciarską przemocą i  przechodzi poważny kryzys gospodarczy, tym boleśniejszy, że po detonacji bomby atomowej w maju 1998 roku na kraj nałożono sankcje ekonomiczne. Benazir, choć skompromitowana, pozostaje na czele opozycji. Swoje dzieci wysłała do Dubaju „dla bezpieczeństwa”. Raczej nie uda jej się powrócić na piedestał (choć w  Pakistanie zdarzały się już nie takie dziwy), nie wiadomo zresztą, czy w  ogóle jej na tym zależy. Niektórzy z  jej przyjaciół twierdzą, że chce tylko wydobyć Zardariego z  więzienia i  opuścić kraj. Jeśli to prawda, przeniesienie dzieci do Dubaju może być wstępem do własnej przeprowadzki. Jednak wiedziona przekonaniem o  swoim posłannictwie być może nigdy nie wycofa się z  pakistańskiego życia politycznego, bez względu na to, jak przekonujące byłyby dowody na jej skorumpowanie. Na koniec jeszcze jedna ciekawostka: traf chciał, że w 1997 roku Christopher Lee został obsadzony w roli Jinnaha w zapowiadanej biografii filmowej Quaide-Azama. Nie ja jeden zauważyłem upiorne podobieństwo pomiędzy najbardziej pamiętną rolą hrabiego Draculi i człowiekiem w dużej mierze odpowiedzialnym za rozlew krwi po podziale Indii.

Słowniczek   Angarkha – długi surdut Arti – ceremonialne ofiarowanie światła wizerunkowi bóstwa podczas pudźi Aśram – miejsce religijnego odosobnienia, pustelnia   Babu – urzędnik, biurokrata Banija – pożyczkodawca albo właściciel sklepu; określenie kasty kupców Baradari [lub też biradri, od bradar czyli „brat”, przyp. tłum.] – klan, wspólnota, podkasta, bractwo, zwłaszcza w Pakistanie Begam – muzułmańska arystokratka Bhadźan – hinduistyczna pieśń dewocyjna Bibi ghar – osiemnastowieczny termin na określenie osobnych kwater przeznaczonych dla indyjskich żon albo kochanek Europejczyków Bhangi – niedotykalny zamiatacz, używane w znaczeniu „prostak, cham”   Czador – zewnętrzny strój noszony przez muzułmańskie kobiety, okrywa ciało od stóp do głów i może się łączyć z małą chustą zawiniętą na głowie   Ćaj – herbata Ćajkhana – stragan z herbatą Ćapati – okrągłe cienkie placuszki z przaśnego ciasta z mąki pszennej Ćarpoj – sznurkowa prycza, na której mieszkańcy indyjskich wsi spędzają większość swojego życia Ćaukidar – strażnik, stróż

Ćhattri (dosł. parasol) – kopuła wsparta na kolumnach, będąca często elementem dekoracyjnym zwieńczającym minarety i wieże Ćoli – obcisła bluzka z krótkim rękawem noszona do sari Ćouk – bazar   Dakoici – bandy uzbrojonych rabusiów Dal – popularna potrawa z soczewicy, podawana z ryżem albo z ćapati Dalitowie (dosł. uciskani) – grupa społeczna na samym dole piramidy kastowej, dawniej zwana niedotykalnymi Darbar – narada dostojników na mogolskim dworze Dari – kilim, kobierzec Darśan (dosł. widzenie, oglądanie) – termin stosowany na określenie szczególnego obcowania z  bóstwem poprzez oglądanie jego wizerunku w świątyni i uzyskanie dzięki temu jego przychylności Dhoti – tradycyjny męski strój składający się z  przewiązywanego w  pasie materiału Diwan (dosł. rejestr) – w muzułmańskich księstwach Indii określenie urzędnika nadzorującego finanse. W imperium mogolskim równorzędny z wezyrem, a  w  okresie panowania brytyjskiego premier niezależnych państw indyjskich Dupatta – długi szal zarzucany na salwar kamiz Dźati – kasta   Gadźra – bransoletka z kwiatów noszona na przegubie Ghaty – ciąg kamiennych schodów prowadzących do rzeki lub kąpieliska Ghazal – liryczny utwór poetycki poświęcony tematyce miłosnej znany w literaturze perskiej i urdu Ghi – masło klarowane Godam – magazyn Gopi – pasterka (z mitów o Krysznie)

Gopura – majestatyczna brama w  południowoindyjskich świątyniach, najczęściej w kształcie wysokiej zwężającej się ku górze wieży Gup-ćup (dosł. sekretny, tajemny) – plotki Gunda – najemny zbir   Haridźan (dosł. boże dziecię) – miano nadane przez Gandhiego członkom najniższej kasty i niedotykalnym Haweli – rezydencja z dziedzińcem Henna – roślina stosowana jako czerwona farbka. W  Północno-Zachodniej Prowincji Granicznej używana przez Pasztunów do farbowania brody Holi – święto wiosny, podczas którego zwyczajowo ludzie obsypują się kolorowym proszkiem i  polewają wodą, a  także konsumują duże ilości haszyszu i opium Hukka – fajka wodna   Idli sambar – danie kuchni południowoindyjskiej składające się z  ciasteczek z mąki ryżowej i warzyw Imambara – pawilon z  kolumnadą, w  którym szyici gromadzą się podczas miesiąca Muharram, aby wysłuchać czytań i  dysput religijnych na temat śmierci dwóch wnuków Proroka, Husajna i Hasana   Jadawowie – kasta północnoindyjskich rolników i  pasterzy. Choć jadawowie należą do niskich kast, w  Uttar Pradeś i  Biharze mają duże wpływy w polityce Jakszowie – duchy lasów i gór, czasem złośliwe, czasem zupełnie nieszkodliwe   Kalandar – mistyk, święty głupiec Kalijuga – era demona Kali, wieki ciemne, czas waśni i sporów Karman – los, przeznaczenie Karor – dziesięć milionów (albo sto lakh) Khadi – ubrania z samodziału, znak wyróżniający zwolenników Gandhiego

Khana – jedzenie, posiłek Khawa – zielona herbata, zwłaszcza w Kaszmirze i północnym Pakistanie Kila – fort Kirtan – praktyka religijna wisznuitów polegająca na zbiorowym śpiewaniu imion Boga Kszatrijowie – członkowie kasty wojowników Kumarowie – garncarze, niedotykalni Kumkum – czerwony proszek symbolizujący seksualną moc Bogini   Ladu – północnoindyjskie słodycze wyrabiane z mleka Lathi – bambusowa pałka używana przez policję i ćaukidarów Linga – symbol falliczny związany z Śiwą Lungi – rodzaj sarongu noszony przez mężczyzn i zakrywający nogi do kostek, uproszczona wersja dhoti   Maddalam – podłużny bęben z  dwoma w południowoindyjskich świątyniach

membranami,

używany

Mahaut – kornak Majdan – park lub błonie w centrum miasta Malik – muzułmański ziemianin, przywódca klanu Pasztunów Mandala – kolisty diagram symbolizujący duchową drogę do wyzwolenia, używany podczas rytuałów religijnych i medytacji Masala dosa – południowoindyjskie danie wegetariańskie Mehfil – wieczorek towarzyski na mogolskim dworze, podczas którego tańczono, recytowano poezję i śpiewano ghazale Mofussil – prowincjonalne miasteczko Moksza – uwolnienie od więzów egzystencji Mona – sikh, który ściął włosy i ogolił brodę Murszad – czarownik, święty mąż

Muśaira – mogolski wieczorek poetycki   Nauć (ang. nautch girls)– w  XVIII i  na początku XIX wieku zawodowe tancerki, zwykle kurtyzany Nagaśwara – gigantyczny tamilski obój Nakkar khana – dom bębnów, rodzaj bramy prowadzącej do pałacu, charakterystyczny dla architektury mogolskiej Namaskar – pozdrowienie w hindi Nan – chleb pieczony w piecu tandur Nićla – cham, ordynus Nirwana – wyzwolenie z kręgu wcieleń Nizam – od Nizam ul-Mulk, tytuł nadawany w  państwach muzułmańskich wysokim urzędnikom   Palki – palankin Pan – rodzaj używki składającej się między innymi z  orzeszków betelowych zawiniętych w liść, o działaniu łagodnie pobudzającym Pandit (dosł. uczony) – bramin Pańć (dosł. pięć) – skrótowe określenie sarpańća, przewodniczącego pańćajatu Pańćajat – pięcioosobowa (przynajmniej w  teorii) rada zarządzająca wewnętrznymi sprawami wioski lub dźati Parda – zasłona zakrywająca twarz kobiety muzułmańskiej. Ogólniej, w Indiach Północnych, zasada oddzielania kobiet od mężczyzn Parikrama – szlak pielgrzymkowy Pilaw – potrawa z ryżu, często z jagnięciną, specjalność Hajdarabadu Pipal – figowiec pagodowy, drzewo o  dużym znaczeniu w  hinduizmie oraz w buddyzmie Pir – potoczne określenie świętego męża mahometanina Prasad – porcja ofiarowanego świątynnym bóstwom jedzenia rozdawana wiernym

Pudźa (dosł. uczczenie) – ceremonia adoracji bóstwa Pukka – dobry, dystyngowany, dobrze ułożony   Rath – rydwan używany w hinduistycznych świątyniach podczas świąt   Sadhu – święty mąż hinduista Salwar kamiz – strój składający się z długiej tuniki i luźnych spodni, w Indiach Północnych noszony zwykle przez dziewczęta, a  w  Pakistanie i Afganistanie przez obie płcie Sardar – szlachcic, przywódca, oficer; potem tytuł wojskowy Sarpańć – przewodniczący wioskowej rady pańćajatu Sathin (dosł. przyjaciółka) – nieoficjalna wiejska pracownica społeczna Sati (dosł. cnotliwa i zacna żona) – akt dobrowolnej ofiary żony, która decyduje się towarzyszyć na stosie ofiarnym zmarłemu mężowi. Obyczaj szczególnie popularny wśród radźputów Sipaj – żołnierz koronny. W XVIII–XIX w. określenie miejscowego żołnierza w służbie europejskiej Surahi – bogato zdobione wysmukłe naczynie Szahid – muzułmański męczennik   Śahnai – rodzaj północnoindyjskiego oboju Śastry – starożytne indyjskie traktaty na tematy filozoficzno-religijne Śerwani – męski strój muzułmański przypominający długi surdut Śikar – polowanie Śiś Mahal – komnata luster   Ta’wiz – amulet suficki Tawaif – kurtyzana Thagowie – zawodowi mordercy i  rabusie specjalizujący się w  napaściach na pielgrzymów i podróżnych

Tilaka – święty znak malowany na czole przez wyznawców hinduizmu Tirtha (dosł. bród) – święte miejsce kultu, w  którym można przejść ze świata ludzi do świata bogów   Wibhuti – białawy popiół, którym smarują się sadhu będący wyznawcami Śiwy   Zamindarowie – muzułmańscy urzędnicy uprawnieni do zbioru renty od rolników Zenana – harem Zindabad – dosł. „Niech żyje!”

  Nakładem wydawnictwa Noir sur Blanc ukazały się następujące książki Williama Dalrymple’a:   POWRÓT KRÓLA 2014      

MIASTO DŻINÓW 2016 ZE ŚWIĘTEJ GÓRY 2017