ZPiU wykład - temat 5

SAVE OFFLINE

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

5. ZARZĄDZANIE ZAPASAMI Dlaczego utrzymujemy zapasy? Jak duże utrzymywać?

Procesom gospodarczym w przedsiębiorstwie w sferze zaopatrzenia, produkcji i zbytu nieustannie towarzyszy tworzenie zapasów materialnych, wśród których znajdują się dobra produkcyjne i konsumpcyjne. W zależności od charakteru branży i obsługiwanych rynków mogą to być zapasy towarów w sieciach dystrybucji, zapasy wyrobów gotowych w magazynie, zapasy zespołów i podzespołów do montażu, zapasy surowców i części do produkcji (utrzymywane u producenta lub dostawców) itp. Przez zapasy rozumie się zatem wszelkie zasoby materialne znajdujące się w różnych fazach procesu gospodarczego1.

5.1 Przyczyny utrzymywania zapasów Zapasy uczestniczą w procesach gospodarczych na skutek istniejących rozbieżności między popytem a podażą. Stąd ogólną przyczyną gromadzenia zapasów w kolejnych ogniwach łańcuchów logistycznych (zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych) jest występowanie różnic w intensywności (tempie) dopływu strumieni materialnych (dostaw) i tempie odpływu (zużycia zapasu), co zobrazowano na rys. 5-1.

Tempo dopływu (dostaw)

Zapas rotujący

Tempo odpływu (popytu)

Zapas nierotujący

Rys. 5-1. Przepływowy model powstawania zapasów.

1

Warto w tym miejscu przytoczyć jedną z uproszczonych definicji logistyki w aspekcie zapasów: „logistyka to zarządzanie zapasami w spoczynku lub w ruchu”.

PWr / IOZ

5-1

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

O wielkości tempa dopływu strumieni materialnych do punktu tworzenia zapasów decyduje stosowana w przedsiębiorstwie polityka dostaw – zarówno zewnętrznych (zamawiania) jak i wewnętrznych (zlecania produkcji). Tempo odpływu regulowane jest natomiast intensywnością zużycia zapasu, kształtowaną przez wielkość okresowego zapotrzebowania (popytu) na zapas od strony odbiorców. Współczesne logistyczne koncepcje zarządzania produkcją i zapasami ukierunkowane są na maksymalne zniwelowanie różnic między intensywnością zużycia zapasu (popytem) a tempem dostaw (podażą), celem uzyskania ciągłości przepływów materiałowych przy minimalnym poziomie zapasów. Niemniej zapasy spełniają kilka istotnych funkcji stanowiących przyczynę ich tworzenia i utrzymywania, które można sklasyfikować w trzy podstawowe grupy: funkcje antycypacyjne, ekonomiczne i zabezpieczające. 1. Funkcje antycypacyjne – wyprzedzające zaspokajanie potrzeb w relacji „dostawca-odbiorca”. Antycypacyjne tworzenie i regularne uzupełnianie zapasów zapewnia dostępność produktów i wysoki poziom obsługi klienta w zaspokajaniu jego zmiennych (często sezonowych) potrzeb w pełny i szybki sposób, zmniejszając jednocześnie koszty utraconej sprzedaży. 2. Funkcje ekonomiczne – przejawiające się w wykorzystaniu:  efektu ekonomii skali produkcji i zakupów (możliwość produkcji i zakupów w partiach ekonomicznych),  oszczędności w produkcji na zapas przy sezonowości popytu i podaży,  oszczędności w zakupach przy ofertach rabatowych i upustach cenowych,  możliwości tworzenia zapasów spekulacyjnych przy fluktuacji cen i inflacji. 3. Funkcje zabezpieczające (izolujące) – ochrona przed niepewnością popytu i skutkami opóźnień w dostawach poprzez tworzenie buforów bezpieczeństwa niwelujących niebezpieczeństwo wyczerpania zapasu. Jak widzimy, wymienione funkcje zapasów odgrywają istotną rolę w skutecznym i efektywnym funkcjonowaniu systemu logistycznego przedsiębiorstwa wskazując na, często uzasadnioną, potrzebę ich tworzenia. Stąd tradycyjnie zapasy traktuje się jako „konieczne zło”, dążąc do maksymalnej ich redukcji przy założonym poziomie obsługi odbiorców.

5.2 Rodzaje zapasów w przedsiębiorstwie Zapasy gromadzone w procesach gospodarczych, od miejsca pozyskania surowców poprzez procesy produkcyjne aż po klienta końcowego, są wielkością bardzo złożoną. Wynika to z ich

PWr / IOZ

5-2

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

zróżnicowania pod względem miejsca składowania, postaci rzeczowej, stopnia przetworzenia, sposobu tworzenia itp. W związku z tym wyróżnia się wiele kryteriów podziału zapasów wśród których można wymienić przede wszystkim:  strukturę ilościową (wartościową) zapasów,  stopień przetworzenia zapasów,  sposób tworzenia zapasów STRUKTURA ILOŚCIOWA (WARTOŚCIOWA) ZAPASÓW Zgodnie z zasadami rachunkowości zapasy są składnikiem majątku obrotowego, tworząc wraz z majątkiem trwałym aktywa przedsiębiorstwa. Efektywne angażowanie środków obrotowych w zapasach ma istotny wpływ na zwiększanie szybkości rotacji, a tym samym na szybkość obrotu kapitałem związanym w zapasach i tempo zwrotu nakładów inwestycyjnych. Niemniej nie wszystkie kategorie zapasów w przedsiębiorstwie biorą udział w omawianej zależności, stąd dla omawianych zależności istotne jest kształtowanie się struktury ilościowej (wartościowej) zapasów. Struktura ta w najprostszym ujęciu dzieli zapasy na część rotującą i nierotującą (rys. 5-2). Zużycie zapasu

Odnowienie zapasu

Ilość (wartość)

Zapas średni

ZAPAS ROTUJĄCY (część obrotowa zapasów)

Zapas bezpieczeństwa Zapas nadmierny (martwy)

ZAPAS NIEROTUJĄCY (część nieobrotowa zapasów)

Czas

Rys. 5-2. Typowa struktura ilościowa (wartościowa) zapasu.

Część rotująca (obrotowa) zapasów, to zapasy systematycznie zużywane i cyklicznie uzupełniane w toku zaspokajania bieżących potrzeb produkcji i odbiorców. Cechą szczególną zapasów rotujących jest zużywanie się ich w jednym cyklu gospodarczym. Zapasy te są odnawiane według określonych zasad, a ich poziom (równy połowie wielkości dostaw w rozpatrywanym okresie) wynika z wielkości dostaw i okresowego zużycia. Część nierotującą (nieobrotową) stanowi zazwyczaj zapas zabezpieczający. Niemniej, z różnych przyczyn, część ta może obejmować również zapas nadmierny, zwany również zapasem

PWr / IOZ

5-3

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

martwym (Dead Stock), zwiększający koszty utrzymania zapasu, a nie wnoszący żadnej wartości dodanej w procesie produkcji. Do tej kategorii zalicza się zapasy trudnozbywalne (niechodliwe, posezonowe, niemodne, przestarzałe) i niepełnowartościowe (uszkodzone, zepsute i nieużyteczne). STOPIEŃ PRZETWORZENIA ZAPASÓW Ogół zapasów materialnych gromadzonych w przedsiębiorstwie wytwórczym w ujęciu przepływowym (logistycznym) można sklasyfikować w trzy podstawowe kategorie: zapasy kupowane, przetwarzane i sprzedawane (rys. 5-3). Dwie pierwsze grupy, ściśle związane z realizacją procesów wytwórczych, określa się jako zapasy produkcyjne. Pozostałe – jako zapasy handlowe2.

Faza zaopatrzenia D O S T A W C Y

Zaopatrzenie

ZAPASY KUPOWANE  surowce  materiały  elementy z zakupu

Faza produkcji

Produkcja elementów

Montaż wyrobów

Faza dystrybucji

Dystrybucja

ZAPASY PRZETWARZANE (produkcji niezakończonej)

ZAPASY SPRZEDAWANE

 produkcja w toku (elementy w magazynach)  roboty w toku (elementy w trakcie realizacji)

 wyroby  towary  części zamienne (serwisowe)

K L I E N C I

Rys. 5-3. Klasyfikacja zapasów materiałowych w przedsiębiorstwie wytwórczym (stopień przetworzenia).

Do zapasów kupowanych (faza zaopatrzenia) zalicza się zapasy surowców i elementów z zakupu, stanowiących materiały wyjściowe do przetwarzania w wyroby gotowe. Zapasy przetwarzane (faza produkcji) obejmują zapasy materiałów w trakcie wytwarzania (produkcja niezakończona), do których zalicza się zapasy produkcji w toku (półfabrykaty w magazynach) oraz robót w toku (półfabrykaty w trakcie realizacji). Do zapasów sprzedawanych (faza dystrybucji) zalicza się zapasy wyrobów gotowych i elementów serwisowych stanowiących przedmiot sprzedaży. Do grupy zapasów sprzedawanych zalicza się również zapasy towarów (nabytych celem dalszej odsprzedaży). Zapasy takie stanowią oczywiście jedyną kategorię w jednostkach handlowych.

2

Szczegółowe omówienie podziału zapasów na produkcyjne i handlowe zawarto w temacie 7.

PWr / IOZ

5-4

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

SPOSÓB TWORZENIA ZAPASÓW Tworzenie zapasów w jednostkach gospodarczych może odbywać się na dwa sposoby. Potrzebne dobra materialne przedsiębiorstwo może nabyć z zewnątrz od dostawców zewnętrznych (zapas kupowany) bądź wytworzyć we własnym zakresie (zapas produkowany). Pierwszy sposób wykorzystywany jest działalności handlowej i usługowej oraz w działach zaopatrzenia przedsiębiorstw wytwórczych. Drugi z nich jest charakterystyczny dla procesów produkcyjnych w działalności wytwórczej (produkcja na magazyn). W działalności takiej omawiany podział przedstawiono na rys. 5-4.

D O S T A W C Y

Faza zaopatrzenia

Produkcja elementów

Zaopatrzenie

Faza dystrybucji

Faza produkcji

Zapas kupowany

Montaż wyrobów

K L I E N C I

Dystrybucja

Zapas produkowany

Rys. 5-4. Klasyfikacja zapasów materiałowych w przedsiębiorstwie wytwórczym (sposób tworzenia).

Czynnikiem wyróżniającym sposoby tworzenia zapasów jest forma ich uzupełniania (rys.5-5). W przypadku zapasu nabywanego z zewnątrz zapas w magazynie automatycznie powiększa się o dostarczoną ilość w momencie przyjęcia dostawy (uzupełnianie natychmiastowe). Natomiast w przypadku zapasu wytwarzanego na magazyn, uzupełnianie zapasu jest zazwyczaj realizowane sukcesywnie w określonym przedziale czasu – cyklu produkcyjnego (uzupełnianie stopniowe). Zapas kupowany Ilość

Zapas produkowany

Odnawianie zapasu

Ilość

Odnawianie zapasu

Czas

Czas

Rys. 5-5. Różnice w dynamice zapasów kupowanych i produkowanych.

PWr / IOZ

5-5

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

5.3 Cele i zadania zarządzania zapasami Zarządzanie zapasami w przedsiębiorstwie stanowi funkcję składową zarządzania produkcją, co zobrazowano na rys. 5-6. Faza zaopatrzenia D O S T A W C Y

Faza dystrybucji

Faza produkcji

K L I E N C I

Zarządzanie produkcją (zapasami i zdolnością produkcyjną) Zarządzanie zapasami

Zaopatrzenie

Produkcja elementów

Montaż wyrobów

Dystrybucja

Rys. 5-6. Zakres zarządzania produkcją i zapasami w procesie logistycznego przepływu materiałów w przedsiębiorstwie wytwórczym.

Zakres funkcji i zadań zarządzania produkcją jest szerszy od zarządzania zapasami. Przedmiotem zarządzającego produkcją jest racjonalne gospodarowanie zarówno zasobami obiektowymi (zdolnością produkcyjną) jak i zasileniowymi (zapasami materiałowymi), natomiast uwaga zarządzającego zapasami skoncentrowana jest zasobach zasileniowych. W warunkach działalności produkcyjnej zarządzanie zapasami nie może być realizowane oddzielnie od zarządzania produkcją. Zapasy umożliwiają produkcję, a jednocześnie są jej rezultatem. Stąd cele i zadania zarządzania zapasami wynikają wprost z celów zarządzania produkcją. Poznana już w tym zakresie przeciwstawność rynkowej i efektywnościowej orientacji przedsiębiorstw rzutuje również na sprzeczność celów zarządzania zapasami (rys. 5-7).

CELE ZARZĄDZANIA ZAPASAMI

ORIENTACJA EFEKTYWNOŚCIOWA

ORIENTACJA RYNKOWA MAKSYMALIZACJA POZIOMU OBSŁUGI

Dostępność właściwych materiałów, w wystarczających ilościach, we właściwym miejscu i czasie

Sprzeczność celów

MINIMALIZACJA KOSZTÓW

Redukcja kosztów poprzez minimalizację stanów zapasów materiałowych

Rys. 5-7. Cele zarządzania zapasami w orientacji rynkowej i efektywnościowej.

PWr / IOZ

5-6

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

Decyzje dotyczące zapasów muszą uwzględniać zarówno kwestie związane z poziomem obsługi klienta jak i związanymi z tym kosztami. W pierwszym przypadku cele zarządzania zapasami przejawiają się w zapewnieniu wysokiej ich dostępności poprzez zminimalizowanie ryzyka wystąpienia niedoboru – co wymaga dużych buforów zabezpieczających. Z drugiej strony, zorientowanie na redukcję kosztów pociąga za sobą konieczność minimalizacji kapitału związanego w zapasach drogą minimalizacji stanów zapasów. Podejmowane więc przez zarządzającego zapasami decyzje powinny zmierzać do osiągnięcia równowagi (trade-off) między pożądanym poziomem obsługi odbiorców a poziomem tworzonych i utrzymywanych zapasów bezpieczeństwa, kompensujących przypadki wzrostu popytu bądź opóźnień w dostawach (rys. 5-8). Poziom dostępności zapasu

Poziom zapasu bezpieczeństwa

Poziom obsługi odbiorcy

Ryzyko niedoboru

100 % Rys. 5-8. Równowaga w rozwiązaniach kompromisowych w zarządzaniu zapasami.

W ustalaniu poziomu obsługi i związanego z tym zapasu bezpieczeństwa wykorzystywany jest powszechnie rachunek prawdopodobieństwa3. Poziom obsługi klienta definiowany jest wówczas jako prawdopodobieństwo niewystąpienia niedoboru zapasu w cyklu jego uzupełniania (np. poziom obsługi = 95% oznacza, że prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb odbiorców w danym cyklu wynosi 95%, a ryzyko wystąpienia niedoboru zapasu = 5%). Rezultatem zarządzania zapasami jest kształtowanie ilościowo-czasowych parametrów przepływów materiałowych. Podejmowane w tym zakresie decyzje zmierzają do ustalenia: kiedy i w jakim wymiarze należy uruchamiać mechanizmy ich tworzenia? Stąd podstawowym zadaniem stojącym przed zarządzającym zapasami jest znalezienie w odniesieniu do każdej pozycji zapasu odpowiedzi na dwa elementarne pytania. Dla zapasu kupowanego 1. Ile zamawiać? Jaka powinna być wielkość zamówień (partii zakupu)? 2. Kiedy zamawiać? W jakim terminach składać zamówienia? 3

Najczęściej wykorzystywanym w tym celu rozkładem prawdopodobieństwa jest rozkład normalny (jak również rozkład wykładniczy i Poissona w przypadku materiałów wolno rotujących). Stosowanymi w praktyce miarami poziomu obsługi w zakresie niezawodności dostaw są również takie wskaźniki, jak: ilościowy udział zamówień zrealizowanych z zapasu, udział okresów bez niedoborów i in.

PWr / IOZ

5-7

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

Dla zapasu produkowanego 1. Ile zlecać? Jaka powinna być wielkość zleceń produkcyjnych (serii/partii produkcyjnej) ? 2. Kiedy zlecać? W jakich terminach uruchamiać produkcję? Realizacja przedstawionych zadań wymaga operowania zbiorem różnorodnych informacji. Charakter tych danych oraz metody ich ustalania wpływają w znacznej mierze na dobór rozwiązań w zakresie samego procesu zarządzania. Do podstawowych zalicza się:  informacje o popycie na zapas i jego zmienności (wahaniach),  informacje o stanach zapasów,  informacje o czasie realizacji zamówień/zleceń (czasie dostawy),  informacje o kosztach zapasów,  informacje o wartości zapasów i regularności ich zużycia (analiza ABC i XYZ) i szereg innych (często specyficznych) danych szczegółowych kształtujących problematykę zapasów. W dalszej części skupimy uwagę na sposobach określania popytu i podaży zapasów oraz kosztach zapasów.

5.4 Określanie popytu i podaży zapasów METODY OKREŚLANIA POPYTU (ZAPOTRZEBOWANIA) NA ZAPAS Metody określania zapotrzebowania na zapas różnią się stosowaną w nich bazą danych i dokładnością ustaleń. W tym zakresie wyróżnia się określanie deterministyczne, stochastyczne i subiektywne. A. Określanie deterministyczne (dokładne) – obliczanie zapotrzebowania materiałowego na surowce i elementy składowe wyrobów na podstawie planów (harmonogramów) produkcji wyrobów oraz specyfikacji (zestawień) materiałowych obrazujących strukturę wyrobu. B. Określanie stochastyczne (przybliżone) – prognozowanie zapotrzebowania na zapas na podstawie statystyki zużycia w porównywalnych okresach w przeszłości i przewidywanych trendów zmian w przyszłości. W oparciu o gromadzone dane przewidywane zapotrzebowanie określa się za pomocą wybranych metod prognozowania4. C. Szacowanie subiektywne (najmniej dokładne) – stosowane przy braku możliwości wykorzystania deterministycznych i stochastycznych metod określania potrzeb. Najczęściej przyjmuje formę szacowania intuicyjnego opartego na wiedzy, doświadczeniu i osobistej ocenie jednej lub kilku osób. 4

Najczęściej stosuje się metody określania wartości średniej, wygładzania (wyrównywania) wykładniczego i analizę regresji.

PWr / IOZ

5-8

Tadeusz Zbroja

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

SYSTEMY KONTROLI (REJESTRACJI) STANÓW ZAPASÓW Ilościowe stany zapasów ustala się wykorzystując odpowiedni system kontroli (rejestracji) ich poziomu (Inventory Monitoring System). W praktyce kontrola zapasów może się odbywać okresowo lub ciągle. A. System kontroli okresowej (Periodic Inventory Monitoring System). W systemie kontroli okresowej, zwanym również systemem okresowym (Periodic System) bądź przeglądów okresowych (Periodic Review), fizyczne ustalenie stanu zapasu i podejmowanie odpowiednich decyzji odbywa się cyklicznie co pewien ustalony przedział czasu T (tydzień, miesiąc, kwartał). Zaletami systemu są:  prostota i brak konieczności ciągłego śledzenia stanów zapasów,  brak konieczności informatyzacji systemu (mniejsze koszty inwestycyjne). Do wad należy zaliczyć:  brak bieżącej informacji o stanie zapasu,  większe koszty eksploatacji systemu wynikające z konieczności utrzymywania większych zapasów bezpieczeństwa niwelujących niebezpieczeństwo wyczerpania zapasu w okresie międzykontrolnym. B. System kontroli ciągłej (Continuous Inventory Monitoring System). W systemie kontroli ciągłej, zwanym również systemem nieustającym (Perpetual System) bądź przeglądów ciągłych (Continuous Review), monitorowanie stanu zapasu i podejmowanie odpowiednich decyzji odbywa się na bieżąco w trybie on-line (on-line system). Oczywistymi zaletami systemu są:  bieżąca informacja o stanie zapasu,  mniejsze koszty eksploatacyjne (mniejsze zapasy bezpieczeństwa). Do wad zalicza się:  większe koszty inwestycyjne wynikające z konieczności informatyzacji w systemie niezbędnych procedur transakcyjnych i magazynowych (przychodów, rozchodów),  konieczność okresowej inwentaryzacji rzeczywistych stanów zapasów (weryfikacja z tytułu błędów, braków, odpadów, kradzieży itp.). System kontroli okresowej był jedynym systemem możliwym do stosowania w praktyce przed pojawieniem się możliwości jego informatyzacji. Obecnie z wielu względów kontrolę ciągłą uważa się za korzystniejszą od tradycyjnej inwentaryzacji okresowej, co znajduje wyraz w powszechnym jej stosowaniu w zarządzaniu zapasami.

PWr / IOZ

5-9

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

5.5 Koszty zapasów Celem podejmowania efektywnych decyzji związanych z przyjmowaną polityką uzupełniania zapasów niezbędna jest znajomość kosztów zapasów. Wśród kosztów związanych z gospodarką zapasami wyróżnia się koszty stałe i zmienne. KOSZTY STAŁE Do kategorii kosztów stałych zalicza się wszystkie składniki kosztów związanych z gospodarką zapasami, których wielkość nie jest zależna oraz wielkości zamówień lub zleceń produkcyjnych uzupełniających stany zapasów (a tym samym od poziomu utrzymywanych zapasów). Należą do nich przede wszystkim:  jednostkowe koszty zakupu lub wytworzenia pozycji zapasu,  koszty utrzymania pomieszczeń i urządzeń magazynowych oraz środków transportowych,  koszty osobowe (utrzymania służb magazynowych i zaopatrzenia). Niejednokrotnie kwalifikacja niektórych z wymienionych składników do kosztów stałych nie jest w pełni jednoznaczna. Na przykład w przypadku oferty rabatów cenowych koszty zakupu zostaną zaliczone do kategorii kosztów zmiennych. Podobna sytuacja może wystąpić w odniesieniu do kosztów powierzchni magazynowej lub ubezpieczeń (rosnących bądź malejących w miarę wzrostu lub spadku poziomu utrzymywanych zapasów). KOSZTY ZMIENNE Do kategorii kosztów zmiennych zalicza się wszystkie składniki kosztów związanych z gospodarką zapasami, których wielkość jest zależna od wielkości zamówień lub zleceń uzupełniających. Główne rodzaje kosztów zmiennych zapasów obejmują koszty: utrzymania zapasów, zamawiania/zlecania, niedoborów oraz nadmiarów zapasów. 1. Koszt zamawiania/zlecania (Ordering Cost). Koszt zamawiania/zlecania, nazywany zamiennie kosztem tworzenia zapasów, związany jest z zakupem lub uruchomieniem produkcji określonej ilości produktów celem uzupełnienia zapasu. Dla określonych zamówień/zleceń będą to koszty:  zamówienie zewnętrzne (zakupu) – koszt realizacji zamówienia przez dział zaopatrzenia (Purchase Cost),  zlecenie wewnętrzne (produkcyjne) – koszt uruchamiania (przezbrajania) produkcji (Setup Cost).

PWr / IOZ

5-10

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

2. Koszt utrzymania zapasu (Holding Cost). Koszt utrzymania zapasu, nazywany zamiennie kosztem oprocentowania5 (Interest Cost), jest kosztem zamrożenia kapitału obrotowego. Stanowi zatem odpowiedź na pytanie, ile kosztuje przedsiębiorstwo zamrożenie kapitału w zapasach, w przeciwieństwie do możliwości jego wykorzystania w inny bardziej ekonomiczny sposób (koszt utraconych możliwości). Koszt ten może być ustalony jako wartość kwotowa (stała) lub częściej – jako wartość procentowa (roczna stopa procentowa wartości pieniężnej utrzymywanego zapasu). 3. Koszt niedoboru zapasu (Shortage Cost). Koszt niedoboru, nazywany zamiennie kosztem wyczerpania zapasu (Stockout Cost), jest kosztem związanym z brakiem dostępności zapasu w okresie, kiedy jest on potrzebny odbiorcy. Skutki kosztowe wyczerpania zapasu mogą przyjąć dwie formy:  niedobory są przenoszone na następne okresy (zaległe zamówienia) – koszt obsługi zaległych zamówień, opóźnionych zysków, obniżenia poziomu obsługi;  niedobory nie są przenoszone na następne okresy (utracona sprzedaż) – koszt utraconej sprzedaży (potencjalnych zysków), obniżenia poziomu obsługi; 4. Koszt nadmiaru zapasu (Excess Cost). Ostatnim rodzajem kosztu zmiennego, jakkolwiek będący w rzeczywistości kosztem związanym z utrzymaniem zapasu, jest koszt zapasu nadmiernego. Z uwagi jednak na dodatkowe (w odróżnieniu od zapasu rotującego) skutki kosztowe zapasów nadmiernych, można uznać je za odrębną grupę kosztów. W tym zakresie, podobnie jak w przypadku niedoboru zapasu, wyróżnia się dwie opcje:  nadmiar jest przenoszony na następne okresy – koszt przedłużonego utrzymania zapasu oraz obniżenia zysków (np. w przypadku wyprzedaży po niższych cenach);  nadmiar nie jest przenoszony na następne okresy – koszt straconych nakładów oraz dodatkowy koszt likwidacji zapasów w sposób zgodny z normami firmy i ochrony środowiska naturalnego.

5.6 Typologia systemów zarządzania zapasami Dobór właściwego systemu zarządzania zapasami zależy od wielu różnorodnych czynników, np. charakteru popytu, wartości pozycji zapasu, stopnia regularności jego zużywania, opcji z niedoborami i nadmiarami zapasu, ofert rabatowych, czynnika inflacji itp. Każde z nich wymagają doboru odpowiednich zasad i systemów zarządzania. Ogólną typologię tych 5

Inne zamienne nazwy to koszt związania kapitału (Capital Cost) lub utraconych możliwości (Opportunity Cost)

PWr / IOZ

5-11

Zarządzanie produkcją i usługami (temat 5)

Tadeusz Zbroja

systemów, uwzględniającą zakres realizacji funkcji (faz) zarządzania oraz sposoby ustalania zapotrzebowania na zapas, przedstawiono w tabeli 5-1. Tabela 5-1. Ogólna typologia systemów zarządzania zapasami.

METODY OKREŚLANIA POTRZEB

ZARZĄDZANIE ZAPASAMI Faza planowania

Faza sterowania Systemy sterowania zapasami SCS Stock Control Systems

Stochastyczne (prognozowanie)

System produkcji „dokładnie na czas” JIT Just in Time System (KANBAN)

Deterministyczne (obliczanie)

System planowania potrzeb materiałowych MRP Material Requirements Planning System planowania potrzeb dystrybucji DRP Distribution Requirements Planning System zarządzania wąskimi przekrojami OPT Optimized Production Technology

Analiza przedstawionej w tabeli klasyfikacji systemów zarządzania zapasami pozwala na ich charakterystykę odniesioną do samego procesu zarządzania (obejmującego fazę planowania i sterowania zapasami). Wynika z niej, że w miarę rozwoju tych systemów i możliwości elektronicznego przetwarzania danych, rozwiązania te zmierzały w kierunku wykorzystania koncepcji logistycznych (właściwe materiały, we właściwej ilości, we właściwym czasie), poprzez rozszerzanie procedur zarządzania zapasami o fazę planowania i coraz ściślejsze ustalanie ilościowo-czasowych parametrów przepływów materiałowych. Od klasycznych systemów sterowania zapasami opartych na prognozach potrzeb (których podstawowe zasady i formuły są nadal, mimo rozwoju nowych koncepcji, powszechnie stosowane), do systemu „dostaw na czas” JIT, planowania potrzeb materiałowych MRP lub zarządzania wąskimi przekrojami OPT – umożliwiających planowanie potrzeb i stanów zapasów w czasie z dokładnością wymaganą przez użytkownika.

PWr / IOZ

5-12