Adamczk Dariusz - Srebro i wladza. Trybuty i han

SAVE OFFLINE

Dane oryginału Dariusz Adamczyk, Silber und Macht. Fernhandel, Tribute und die piastische Herrschaftsbildung in nordosteuropäischer Perspektive, von ca. 800 bis ca. 1100 Copyright © Otto Harrassowitz GmbH & Co. KG, Wiesbaden 2014 Projekt okładki i stron tytułowych Maryna Wiśniewska Ilustracja na okładce Dirhem arabski, Persja, około 899–910 r., fot. Warszawskie Centrum Numizmatyczne Wydawca Joanna Adamczyk Redaktor prowadzący Jolanta Kowalczuk Redakcja Anna Kędziorek Korekta Mariusz Dobkowski Produkcja Mariola Iwona Keppel Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN: Angelika Duchnik, Woblink Książkę wydano dzięki dofinansowaniu Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Licensed edition with permission from Otto Harrassowitz publishing company, Wiesbaden © Otto Harrassowitz GmbH & Co. KG, Wiesbaden 2014

ISBN 978-83-0120053-4 eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2018 r., (wyd. I) Warszawa 2018 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2 tel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 288 infolinia 801 33 33 88 e-mail: [email protected]; www.pwn.pl

Spis treści Podziękowania Rozdział 1. Zarys problemu Rozdział 2. Stan badań, źródła i metoda 2.1. Rynek, władza czy magia? Kontrowersje monetarne 2.2. Co należy zbadać i w jaki sposób? Rozdział 3. Arabski system handlu dalekosiężnego i jego peryferie 3.1. Ogólne konteksty 3.2. Chronologia kontaktów z Północą 3.2.1. Faza I (od 786/787 do 839/840) 3.2.2. Faza II (od 840/841 do 896/897) 3.2.3. Faza III (od 900 do 989/990) 3.2.4. Faza IV (od 990 do ok. 1020) 3.3. Geografia mennictwa 3.3.1. Faza I (od 786/787 do 820/821–839/840) 3.3.2. Faza II (od 840/841 do 896/897) 3.3.3. Faza III (od 900 do 989/990) 3.3.4. Faza IV (od 990 do ok. 1020) 3.4. Kwantyfikacja strumieni srebra 3.4.1. Faza I (od 786/787 do 839/840) 3.4.2. Faza II (od 840/841 do 896/897) 3.4.3. Faza III (od 900 do 989/990) 3.4.4. Faza IV (od 990 do ok. 1020) Rozdział 4. Geografia arabskich strumieni srebra i ich funkcje: Faza I (od 786/787 do 839/840) – Pax Chasarica, „Rhos” i wieloetniczne społeczności na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego 4.1. Strefa wpływów kaganatu chazarskiego

4.2. Strefa wpływów Rusów 4.3. Emporia handlowe na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego 4.4. Gotlandia i Szwecja lądowa między kalifatem a imperium karolińskim Rozdział 5. Geografia arabskich strumieni srebra i ich funkcje: Faza II (840/841–896/897) – wodzowie, „królowie morscy” i ekspansja wikingów albo przesunięcie na Północ 5.1. Strefa wpływów kaganatu chazarskiego 5.2. Strefa wpływów Rusi 5.3. Świat wokół Morza Bałtyckiego i Morza Północnego 5.4. Wschodnia Polska Dygresja: Dlaczego w IX w. arabskie srebro nie docierało do Wielkopolski? Rozdział 6. Geografia arabskich strumieni srebra i ich funkcje: Faza III (od 900 do 989/990) – rynki, magia i nowe ośrodki władzy 6.1. Makroanaliza znalezisk na wschodnioeuropejskich peryferiach 6.1.1. Bułgarzy kamscy i daleka Północ 6.1.2. Ruś nadbałtycka 6.1.3. Ruś Kijowska i kaganat 6.1.4. Bałtowie i Finowie nadbałtyccy 6.1.5. Gotlandia i Szwecja lądowa 6.1.6. Południowo-zachodnie wybrzeże Bałtyku, tereny Słowian połabskich i Wyspy Brytyjskie 6.1.7. Drogi lądowe na osi Wschód–Zachód 6.2. Nowe sieci handlu arabskiego a kariera Piastów 6.2.1. Rola Wolina 6.2.2. Przekierowanie strumieni srebra do Wielkopolski i kształtowanie się władzy Piastów Rozdział 7. Geografia arabskich i zachodnich strumieni srebra i ich funkcje: Faza IV (od 990 do ok. 1020) – kryzys czy stabilizacja? Załamanie

arabskiego eksportu dirhemów i reorientacja na zachodnią Europę 7.1. Zanik arabskiego strumienia srebra i jego konsekwencje dla peryferii 7.1.1. Ruś 7.1.2. Skandynawia i południowe wybrzeże Bałtyku 7.2. Kryzys dopływu arabskiego srebra a Piastowie 7.3. Makroanaliza reorientacji strumieni monet do zachodniej Europy Rozdział 8. Geografia zachodnich strumieni srebra i ich funkcje: Faza V (ok. 1020–1060) – państwo Piastów w późnej epoce i ekumenie wikingów 8.1. Niemiecko-angielski system handlu dalekosiężnego i jego peryferie 8.1.1. Ogólne konteksty 8.1.2. Chronologia strumieni srebra i geografia mennictwa 8.1.3. Kwantyfikacja strumieni srebra 8.2. Makroanaliza zachodnich znalezisk monetarnych na wschodnioeuropejskich peryferiach 8.3. Państwo Piastów między polityczno-fiskalnym przeciążeniem, załamaniem a odnową Rozdział 9. Ostatnie strumienie srebra, mennictwo rodzime i przebudowa państwa piastowskiego ok. 1060–ok. 1100 9.1. Geografia późnych strumieni srebra i ich funkcje 9.2. Piastowie między denarem krzyżowym a rodzimą monetą 9.3. Załamanie napływu saskiego srebra – czynniki wewnętrzne czy zewnętrzne? 9.4. Łup czy rynek i dziesięcina? Państwo Piastów na tle systemów trybutarnych w północno-wschodniej i środkowo-wschodniej Europie na początku XII w. Spojrzenie panoramiczne Podsumowanie Aneksy Skróty zastosowane w przypisach, aneksach i bibliografii

Bibliografia Przypisy Summary

Podziękowania Niniejsza monografia powstała w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie. W semestrze letnim 2013 r. została przyjęta jako praca habilitacyjna na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Gottfrieda Wilhelma Leibniza w Hanowerze. Za możliwość jej przetłumaczenia na język polski szczególne podziękowania należą się Dyrektorowi Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie prof. dr. Milošowi Řeznikowi oraz Deutsche Forschungsgemeinschaft. Dariusz Adamczyk Warszawa, 24 kwietnia 2018 r.

ROZDZIAŁ 1

Zarys problemu1 Złoto bowiem za jego czasów było tak pospolite u wszystkich jak [dziś] srebro, srebro zaś było tanie jak słoma. [...] Za jego bowiem czasów nie tylko komesowie, lecz nawet ogół rycerstwa nosił łańcuchy złote niezmiernej wagi; tak opływali [wszyscy] w nadmiar pieniędzy. Niewiasty zaś dworskie tak chodziły obciążane złotymi koronami, koliami, łańcuchami na szyję, naramiennikami, złotymi frędzlami i klejnotami, że gdyby ich drudzy nie podtrzymywali, nie mogłyby udźwignąć tego ciężaru kruszców2.

Ten fragment najstarszej „polskiej” kroniki Anonima zwanego Gallem w imponujący, acz nieco przesadzony sposób odzwierciedla społeczne znaczenie metali szlachetnych. Napływ i obieg srebra między IX a XII w. nieprzypadkowo zbiegł się z procesem kształtowania się państwowości we wschodniej Europie – srebro i władza pozostawały tu bowiem w istotnej zależności, swego rodzaju sprzężeniu zwrotnym – i od Rusi Kijowskiej przez Skandynawię aż po monarchie Przemyślidów, Arpadów i Piastów były jak dwie strony tego samego medalu. Badacze poświęcają dużo uwagi kształtowaniu się wczesnośredniowiecznych organizmów państwowych – co naturalne – gdyż początki państw często łączy się z początkami zamieszkujących je narodów. Swój wkład mają tu także polscy historycy,

którzy od lat badają powstanie „państwa gnieźnieńskiego”3. Pod tym pojęciem rozumie się zazwyczaj twór terytorialno-polityczny, dysponujący stosunkowo stabilnym systemem ekonomiczno-prawnym, który wprowadziła i kontrolowała swoim „aparatem administracyjnym” dynastia Piastów. Jego elitę tworzyli oprócz księcia (a później króla) zmilitaryzowana arystokracja, drużynnicy, a po przyjęciu łacińskiego chrześcijaństwa również kler, który zastąpił kastę pogańskich kapłanów. Absolutna większość historyków zakłada endogeniczną genezę monarchii piastowskiej, która miała się wykształcić przede wszystkim za sprawą rozpadu struktur plemiennych, a ten – według niektórych dawniejszych teorii badawczych – dokonał się już w VIII–IX stuleciu4. Konieczne do budowy aparatu władzy nadwyżki uzyskano zatem dzięki wzrostowi produkcji rolnej, która z kolei wynikała z rozwoju pługa jako narzędzia5. Wskazywano oczywiście również na fakt, że w procesie rozwarstwienia społecznego, niezbędnego do ukształtowania się wczesnopaństwowych organizacji, centralną rolę odgrywały drużyny wojów plemiennych oraz arystokracja plemienna, która wtedy być może zgromadziła znaczne bogactwa. Przy „przechodzeniu” od związków plemion do struktur wczesnomonarchicznych trudna do przecenienia rola przypadała trybutom i daninom, wyprawom rabunkowym i łupieskim, „darom” i okupom – ogólnie „opodatkowaniu” sąsiednich ludów6. Natomiast badacze nie są zgodni co do tego, czy Piastowie już w X–XI w. mogli opierać się na osadach służebnych7. Stwierdzono jednak, że kontrola pojedynczych odcinków szlaków handlowych przynosiła panującym dochody, co dodatkowo zwiększało różnice ekonomiczne w obrębie warstwy panującej. W ostatnich latach podnoszono również kwestię udziału elity panującej w handlu niewolnikami8. Nie przeprowadzono jeszcze jednak systematycznych i gruntownych badań nad zagadnieniem związków między handlem dalekosiężnym a tworzeniem się państwa Piastów9.

Nowsze studia, oparte zarówno na ustaleniach historycznoantropologicznych, jak i odkryciach archeologicznych10, podkreślają, że wykształcanie się organizacji politycznych wykraczających poza struktury plemienne ani w Polsce, ani w ogóle we wschodniej części Europy nie było procesem długotrwałym i ewolucyjnym, lecz dokonało się w ciągu niewielu pokoleń. Konieczne do tego nadwyżki nie musiały pochodzić ze zwiększenia produkcji rolnej. Przeciwnie – daniny i trybuty, łupy i rabunek, bezpośredni udział w handlu oraz kontrola przepływu srebra i handlu dalekosiężnego, a więc dysponowanie kruszcami i dobrami luksusowymi miały zasadnicze znaczenie dla nowych elit, ich prestiżu i pozycji społecznej. Nie „kraj i ludzie”, lecz srebro i „ruchome” dobra stanowiły podstawę ich bogactwa. W ten sposób w obiegu handlowym znalazły się produkty leśne oraz ludzie z danego obszaru – i to te „towary” wymieniano później na monety albo fragmenty monet. Dysponowanie kruszcami pomagało nowym dynastiom we wschodniej Europie zapewnić sobie sławę i „dobrą” opinię, a w konsekwencji – zyskać nowych popleczników, których można było wynagradzać srebrem. Piastowie czy Rurykowicze próbowali utrzymać monopol władzy przy pomocy dobrze uzbrojonej i lojalnie im służącej drużyny, złożonej w znaczącej części z obcych wojowników. Drużyna stanowiła w owym czasie we wschodniej Europie podstawę władzy. Kto zatem potrafił zwerbować dobrych wojowników, zapewnić im utrzymanie i odpowiednio ich wynagrodzić, ten był w stanie podbić sąsiednie plemiona, z których można było ściągać trybuty i daniny. W ten sposób kruszec przyczyniał się do umocnienia władzy nowych elit. Dysponowanie srebrem dowodziło kwalifikacji przywódczych i poprawiało „polityczną” sytuację jego właściciela wobec konkurentów. Zasadniczą kwestią dla zapewnienia sobie władzy i jej konsolidacji było zatem gromadzenie metali szlachetnych, pokazywanie ich

innym i rozdzielanie. Miało to na celu związanie ze sobą tylu „klientów”, ile to możliwe, a w konsekwencji zyskanie większego autorytetu i prestiżu. Dary ze skarbca, jak zauważył Matthias Hardt, „służyły królowi do stanowienia konsensusu z drużyną wojów”, a „skarb umożliwiał w ten sposób ciągłe odtwarzanie władzy książęcej i królewskiej przez redystrybucję środków zgromadzonych dzięki urzędowi króla, stworzenie symbolicznego kapitału i udziału wojów w sukcesie królestwa”11. Duża liczba znalezisk srebra we wschodniej Europie dobrze odzwierciedla te procesy. Do ok. 2012 r. znaleziono w Polsce w 160 skarbach 37 tys. monet arabskich i w co najmniej 280 depozytach ok. 100 tys. monet zachodnioeuropejskich, które dotarły tam między IX a początkiem XII w. Do tego dochodzą monety bite przez samych Piastów, emitowane w ciągu XI stulecia. Skoro jednak metale szlachetne spełniały funkcję „państwowotwórczą”, to rodzi się pytanie, jakie stanowisko wobec strumieni srebra zajmowali nowi dynaści. W jaki sposób Piastowie oraz inni monarchowie próbowali włączyć się w jego obieg i przekierować go z korzyścią dla siebie? Jak uzyskiwali towary, które następnie miały trafić na szlaki handlu z odległymi obszarami? Jak dążenie do „opodatkowania” sąsiednich grup ludności w celu pozyskania dóbr wymienialnych na srebro wpływało na ekspansję ich władzy? Czy ściągali już trybuty w postaci srebra? I wreszcie – jak (za)reagowali na przesunięcia strumieni srebra i ich załamanie? W tym kontekście kluczowe wydają się dwa aspekty. Po pierwsze, na podstawie geografii i struktury znalezisk srebra – oczywiście uwzględniając źródła pisane i studia archeologiczne – należy zbadać rozwój „państwa gnieźnieńskiego” w X–XI stuleciu pod kątem starań Piastów o uzyskanie trwałego dostępu do strumieni srebra. Po drugie, istotna jest kwestia, w jakim stopniu zmniejszający się dopływ obcych monet oraz bicie własnych (proces nasilający się od końca XI w.)

doprowadziły do zmiany w sposobie sprawowania władzy przez Piastów. Autor uważa za oczywiste, że ta monografia zostanie rozszerzona o dalsze regiony wschodniej i północnej Europy. Koryfeusz polskiej numizmatyki Ryszard Kiersnowski już w 1960 r. stwierdził, że problematykę historii pieniądza kruszcowego w Polsce wczesnośredniowiecznej należy rozpatrywać na szerokim tle stosunków gospodarczych, społecznych i kulturalnych Polski, a w pewnej mierze także Europy wczesnośredniowiecznej. Dzieje pieniądza należą do rzędu zagadnień związanych najściślej z całokształtem procesu historycznego, niemożliwych do traktowania w oderwaniu i izolacji12.

Przedstawiona praca uwzględnia ten postulat, badając nie tylko związki między arabskimi czy niemiecko-angielskimi strumieniami srebra a tworzeniem państwowości piastowskiej, ale uwzględniając również cały obszar północno-wschodnioeuropejski. Europę północno-wschodnią rozumieć tu będziemy przede wszystkim jako region wokół Morza Bałtyckiego, rozciągający się od Danii i Szlezwiku-Holsztyna na zachodzie przez Meklemburgię-Pomorze Przednie, Pomorze i Bałtyk po północnozachodnią Rosję; na północy obejmujący Półwysep Skandynawski, na południe zaś sięgający po środkową Polskę. Oczywiście przy redystrybucji dirhemów zasadnicza rola przypadła państwom Chazarów, Bułgarów kamskich, Rusi Kijowskiej i społecznościom zamieszkującym wzdłuż osi handlowej Wschód–Zachód, po jej południowej stronie. Wydaje się więc, że w niniejszym studium zasadne będzie elastyczne traktowanie podziałów geograficznych i rozszerzanie perspektywy o terytoria istotne z punktu widzenia poszczególnych faz napływu srebra.

ROZDZIAŁ 2

Stan badań, źródła i metoda 2.1. Rynek, władza czy magia? Kontrowersje monetarne Strumienie srebra, które napływały w IX–XI w. do wschodniej, środkowowschodniej i północnej części Europy, już od wielu lat stanowią ważny obiekt badań, zarówno dla numizmatyków, jak i historyków. Początkowo debata dotyczyła przyczyn ukrywania w ziemi monet i ozdób, czyli deponowania skarbów13. Wyodrębniono dwa podstawowe motywy tego zjawiska: pierwszym było możliwe zagrożenie, a drugim działanie magicznokultowo-rytualne. Poczucie zagrożenia dotyczyło wojen i wypraw rabunkowych, które skłaniały właścicieli do gromadzenia srebra. Zwolennicy tej tezy podkreślali także funkcje ekonomiczne metali szlachetnych, które miały zostać ukryte w ziemi. Motyw magiczno-kultowo-rytualny wspierał się natomiast na niektórych fragmentach sag, według których zdeponowany kruszec miał służyć jako dar ofiarny dla bogów14. W ostatnich latach w Polsce na nowo rozgorzała dyskusja na ten temat. Toczyła się raczej konwencjonalnym torem, choć pojawiło się w niej kilka

ożywczych elementów. Najkrócej można ją sprowadzić do dychotomii: rynek versus magia/władza. Dyskusję otworzył polski archeolog Przemysław Urbańczyk, według którego obieg towarów luksusowych służył ustaleniu układu sił, a zatem kruszce miały tu znaczenie strategiczne. Stanowiły one ważny czynnik reprezentacji władzy i pozycji społecznej. Urbańczyk dokonuje jednak rozróżnienia – uważa, że w systemach, w których dominują nie mechanizmy rynkowe, lecz podtrzymywanie hierarchicznych struktur społecznych, nie da się tak łatwo oddzielić warstwy ekonomicznej od warstwy symboliczno-magicznej15. Według Urbańczyka homo oeconomicus i homo symbolicus stanowią dwie uzupełniające się sfery ludzkiej aktywności, pewną stałą antropologiczną16. Niczego to jednak nie zmienia w jego ocenie, że cięcie na kawałki srebrnych monet i ozdób dokonywało się z powodów magiczno-rytualnych i można je interpretować jako świadome niszczenie wartości formalno-symbolicznej srebrnych przedmiotów. Jacek Kowalewski17 i Władysław Duczko18 także podkreślają – z innych perspektyw geograficznych i metodologicznych (obszar zachodniej Słowiańszczyzny vs Skandynawia) – kultowe okoliczności lub konteksty tezauryzacji metali szlachetnych. Nie wykluczają jednak całkowicie ich funkcji „ekonomicznych” lub czynników istotnych ze względów prestiżowych. Symptomatyczny jest tutaj tytuł cytowanego artykułu Władysława Duczki: „Zebrać, zdeprecjonować, schować i zapomnieć”. Nakreślone powyżej koncepcje wywodzą się z rozważań archeologicznych, antropologicznych i kulturowo-filozoficznych, natomiast numizmatycy kładą większy nacisk na ekonomiczne motywy tworzenia skarbów. Mateusz Bogucki uważa, że tezauryzacja służyła akumulacji i zabezpieczeniu majątku, choć nie wyklucza innych przyczyn, takich jak zagrożenie wojnami, ani działań z pobudek kultowych czy prestiżowych19. Nestor polskiej numizmatyki, Stanisław Suchodolski, także pozostaje

sceptyczny wobec tez „magiczno-rytualnych”, przyznaje jednak, że „liczba skarbów, powstałych wskutek działań pozaekonomicznych, jest jednak większa niż pierwotnie szacowano”20. Zasadniczo różnice między przywołanymi autorami leżą raczej w ocenie poszczególnych motywów gromadzenia srebra niż w zdecydowanym odrzuceniu którejś z koncepcji alternatywnych – wszyscy biorący udział w tej dyskusji zapewniają, że w żadnym razie nie wyznają zasady albo–albo. Zwraca jednak uwagę, że analiza chronologii i geografii depozytów srebra nie jest wystarczająca, by móc udzielić miarodajnych odpowiedzi. Polscy badacze od lat 50. i 60. XX w. prowadzą systematyczne badania nad aspektami pieniężno-ekonomicznymi tezauryzacji srebra. Od początku zarysowały się na ten temat dwa przeciwstawne poglądy. Stanisław Tabaczyński podkreślał, że gromadzenie spełniało funkcję zachowania wartości, przy czym srebru jako środkowi płatniczemu przypisuje on raczej podrzędną rolę. Według niego kruszce do 2 połowy XI w. prawie nie docierały na lokalne rynki i trafiały do obiegu głównie dzięki handlowi dalekosiężnemu, który znajdował się w rękach elity21. Jednocześnie Ryszard Kiersnowski pojmuje skarby – łącznie z luźnymi znaleziskami pojedynczych monet w warstwach osadniczych i na cmentarzyskach – jako wyraz „wewnętrznego” obiegu srebra najpóźniej od końca X w. W przeciwieństwie do Tabaczyńskiego najważniejszą funkcję pieniądza upatruje nie w tezauryzacji, lecz traktuje zdeponowany kruszec jako zdecydowanie mniejszą część całej masy monetarnej. Mimo to Kiersnowski wskazuje również na pozaekonomiczne źródła dopływu srebra na ziemie rządzone przez Piastów, nie badając jednak systematycznie roli trybutów, okupów, wypraw łupieskich i darów w procesie kształtowania się władzy politycznej. Jest to luka, którą prezentowane studium próbuje wypełnić – przede wszystkim w obliczu tezy Kiersnowskiego, że odpływ zdobytych tym

sposobem metali szlachetnych był większy niż ich dopływ. Warto odnieść się też do jego uwagi, że „państwo” pozyskiwało srebro napływające do Polski drogą handlu pośrednio, to jest narzucając i ściągając trybuty, co mogłoby sugerować, że samo nie brało bezpośredniego udziału w tej wymianie22. Pozostałe dyskusje nad komercyjną rolą i znaczeniem srebra przebiegały zasadniczo nakreślonymi wyżej torami. Władysław Łosiński zwracał uwagę, że stopień tezauryzacji srebra mógł występować w dwóch różnych konstelacjach: zarówno wtedy, kiedy ten dopływ się bardzo kurczył, jak i w okresach intensyfikacji napływu, kiedy na niektórych rynkach handlu dalekosiężnego panowała niekorzystna koniunktura23. Oba te przypadki wskazują na drugorzędną funkcję składowania kruszców w porównaniu z ich funkcją środka płatniczego. Łosiński w kolejnych artykułach próbuje różnicować komercjalizację zastosowania monet. Rozróżnia tu sytuację Pomorza, gdzie warunki rynkowe (początkowo wprawdzie jedynie rudymentarne) wykształciły się już na początku IX w., od sytuacji Wielkopolski, której gospodarka ukierunkowana była na trybuty. Łosiński uważa, że warunki rynkowe w Wielkopolsce zaistniały dopiero w 2 połowie XI stulecia24. Mniej sceptyczny jest tu Stanisław Suchodolski, który na podstawie stopnia rozdrobnienia srebra oraz pojedynczych znalezisk na cmentarzyskach uważa, że procesy te nastąpiły – w każdym razie w Wielkopolsce, ale i na Śląsku – w 2 połowie X w.25. Tadeusz Lalik i Michał Kara poruszyli temat politycznego kontekstu w obiegu metali szlachetnych. Lalik wyróżnia łącznie trzy powiązane ze sobą sfery obiegu – polityczną, handlową i sferę rynków lokalnych, natomiast Kara z perspektywy archeologicznej podejmuje kwestię kierunków napływu arabskich dirhemów do Wielkopolski w połączeniu z chronologią piastowskich grodów26. Natomiast Wojciech Dzieduszycki wskazał ostatnio na szerokie spektrum funkcji srebra, w tym również na symboliczny wymiar

w kontekstach społeczno-kulturowych. Zwrócił uwagę na następujące aspekty gromadzenia srebra: 1) prestiż – mają o nim świadczyć naszyjniki, bransolety, łańcuchy itp.; 2) dystrybucja i redystrybucja (podział, prezenty, potlacz); 3) świadome usuwanie metali szlachetnych z obiegu, by dzięki ograniczonej cyrkulacji kosztownych przedmiotów chronić prestiż (zgodnie z tym założeniem ich nadwyżki zagrażałyby autarkii jakiejś społeczności); 4) wymogi normowania organizacji społecznej (tezauryzacja służyła w konsekwencji gromadzeniu wartościowych przedmiotów w celu wymiany, zawierania traktatów i płacenia trybutów). Dzieduszycki wymienia poza tym funkcje kultowe, zagrożenie wojnami oraz motywy ekonomiczne27. Na koniec wymieńmy jeszcze nieco już starszą pracę Charlotty Warnke, która jest zarazem najpełniejszym dotychczas przedstawieniem początków handlu dalekiego zasięgu w Polsce między 900 a 1025 r. Jej naukowe zainteresowania nie obejmują jednak procesów państwotwórczych28. Zarówno Lalik i Kara, jak i Dzieduszycki i Warnke przywołali wprawdzie interesujące dla naszej monografii konteksty, ale nie omówili w sposób systematyczny wpływu interakcji z kalifatem czy Rzeszą na kształtowanie się systemu władzy Piastów w całym okresie od X do początku XII w. W tym miejscu należy zadać trzy pytania, sformułowane już w pierwszym rozdziale. Po pierwsze, w jakim stopniu ekspansję piastowską stymulowały próby wymuszania na sąsiednich ludach danin i trybutów, za które można było kupować towary, wymieniane następnie w handlu na srebro? Po drugie, w jakiej mierze dynaści ściągali trybuty właśnie w postaci kruszców? I po trzecie, również bardzo ważne – jak reagowali Piastowie na przesuwanie strumieni srebra i na ich zanik?

2.2. Co należy zbadać i w jaki sposób?

Do tej pory brakuje studium, które w szerszym kontekście geograficznym i chronologicznym konsekwentnie i kompleksowo badałoby znaleziska srebra w odniesieniu do kształtującej się dopiero władzy Piastów, śledziłoby dynamikę ekspansji nowej dynastii i rozrost „państwa gnieźnieńskiego” i starało się wyjaśnić jego dążenie do włączenia się w obieg strumieni srebra. W tym miejscu rozpoczyna się niniejsza praca. Zasadnicze znaczenie ma tu pytanie, jakie funkcje spełniały monety, srebro siekane, sztabki i ozdoby z monet w postaci bransolet i naszyjników. U podstaw hipotezy postawionej w tej monografii leży przekonanie, że zastosowanie srebra było zjawiskiem zróżnicowanym geograficznie i chronologicznie i mogło przybierać różną postać nawet na sąsiadujących ze sobą obszarach. By oddać tę złożoność, należy przedstawiać ten proces w jego historycznych kontekstach i wyjaśniać go na podstawie nie pojedynczych przypadków, lecz wielu czynników. Za szczególnie istotne uważamy następujące elementy: miejsce znaleziska (emporium, gród, osada, itp.); zagęszczenie znalezisk z określonej fazy napływu srebra w jakimś regionie; zagęszczenie luźnych znalezisk w jakimś regionie; struktura chronologiczna znalezisk gromadnych i pojedynczych; struktura geograficzna pochodzenia monet; wielkość znalezionych skarbów; obecność odważników i wag; stopień fragmentaryzacji monet i srebra; bicie miejscowej monety albo emisja imitacji;

konteksty generowania srebra: należą tu zarówno impulsy egzogenne, takie jak popyt na określone dobra na rynkach zewnętrznych, jak i czynniki endogenne, takie jak gęstość zasiedlenia, czynniki polityczne, powstawanie ośrodków władzy i panowania, ale także i magicznorytualne wyobrażenia i sposoby myślenia. Nie oznacza to jednak, że wszystkie wymienione wyżej czynniki musiały występować jednocześnie w tym samym miejscu. Istotne wydaje się nagromadzenie większej liczby tych elementów w konkretnej konstelacji politycznej. Dopiero taka analiza może w jakiejś mierze pomóc w wyjaśnieniu kontekstów deponowania srebra. Ponadto w odniesieniu do kruszców ważne jest rozróżnienie między handlem dalekosiężnym, wymianą regionalną i handlem na rynkach lokalnych. W ogólnym zarysie można je zdefiniować następująco: 1. Jako handel dalekosiężny pojmujemy kontakty między emitentami i eksporterami pieniądza w kalifacie lub w środkowej czy zachodniej części Europy z jednej strony a społeczeństwami strefy „barbaricum” z drugiej. Transfer srebra odbywał się zasadniczo przez emporia i porty morskie wzdłuż wybrzeża Bałtyku i Morza Północnego albo drogami lądowymi: między kupcami żydowskimi, arabskimi, chazarskimi, ormiańskimi, saskimi a różnymi społecznościami lokalnymi ze wschodniej i środkowo-wschodniej części Europy. 2. Handel regionalny stanowił wymianę między emporium i jego rozległym zapleczem lądowym. 3. Lokalny obrót towarów i pieniędzy dokonywał się między sąsiednimi osadami, grodami i/lub wioskami, które tworzyły rodzaj „rynku wewnętrznego”.

Wykształcenie się rynków lokalnych wymagało bardziej kompleksowego podziału pracy. W środkowej Polsce stykamy się z nim dopiero pod koniec XI w., ale nawet wtedy w niepełnej postaci. Należy jednak zwrócić uwagę, że te strefy cyrkulacji niekiedy się ze sobą przecinały i że granice pomiędzy nimi mogły być płynne. Monografia obejmuje badania dotyczące okresu od ok. 930 do ok. 1100 r. Jeśli oceniać po znaleziskach z najmłodszą monetą, terminus post quem (dalej tpq), to pierwsze depozyty pojawiły się w Wielkopolsce w latach 30. X w. Nie jest dziełem przypadku, że w 1 połowie X stulecia wzrost dynastii, która później zyska miano Piastów, znajduje także archeologiczne potwierdzenie. Drugi punkt na tej osi stanowi rok 1100. Dokonywały się wówczas procesy, które zasadniczo zmieniły władzę Piastów. Po pierwsze zanikał napływ srebra z Saksonii; po drugie znaczące rozmiary osiągnęło już bicie własnej monety, prowadzone przez miejscową elitę. Badania wyodrębniają różne fazy chronologii napływu srebra, które w zasadzie pokrywają się z czasem panowania pierwszych Piastów: 1: 900/930–ok. 990; 2: 990–ok. 1020; 3: 1020–ok. 1060; 4: 1060–ok. 1100. Ponieważ napływ arabskiego srebra do Europy rozpoczął się już na początku IX w. i od początku obejmował polską część wybrzeża Morza Bałtyckiego, to wydaje się konieczne włączenie tego tematu w obręb naszej analizy. Wynikają z tego dwie dodatkowe fazy, które ze względów technicznych należy datować według najmłodszej monety danego znaleziska w czasie od 786/787 do 839/840 i od 840/841 do 896/897. Z reguły strumienie monet arabskich wykazujemy według najmłodszego dirhema w odpowiednich depozytach. Natomiast w przypadku monet zachodnioeuropejskich często niezbyt precyzyjne dane dotyczące emisji wskazują jedynie orientacyjny punkt ich początku lub końca. Na marginesie zaznaczmy tylko, że przejścia między poszczególnymi fazami napływu

srebra były płynne i nie wolno traktować ich zbyt rygorystycznie. Głównym źródłem monografii są depozyty zawierające co najmniej dziesięć monet lub fragmentów monet, które zostały odkryte w Polsce w obecnych granicach do ok. 2012 r. i których wiek można było wiarygodnie określić. Taki ilościowy wybór znalezisk zawsze jest wprawdzie przypadkowy, ale przy tworzeniu w miarę ścisłej klasyfikacji czasowej metodologicznie sensowny i przekonujący. Znaleziska przyporządkowuje się do określonych faz napływu srebra zgodnie z kryterium geograficznym (na obszarach, gdzie występowały) i chronologicznym (w określonym czasie)29. Kontekstualizacja następuje zarówno na podstawie liczby znalezisk w poszczególnych regionach, jak i na podstawie struktur chronologicznoprzestrzennych monet, które się w nich znajdują. Ocena geograficznej struktury znalezisk zyskuje oczywiście siłę wyrazu, kiedy połączy się ją z pozostałymi wymienionymi wcześniej czynnikami. W dalszej kolejności interesujące są mniejsze skarby bądź pojedyncze znaleziska, które zwracają uwagę zwłaszcza tam, gdzie występują w szczególnym zagęszczeniu (np. w emporium handlowym Janów Pomorski/Truso) i w ten sposób umożliwiają dokładniejsze umiejscowienie w czasie. By w szerszym kontekście zbadać depozyty znalezione na ziemiach dzisiejszej Polski, uwzględniliśmy skarby z obszaru całej północnej Europy. Chodzi przede wszystkim o Rosję, Niemcy i Szwecję, ale także – jeśli tylko pozwalała na to literatura – o pozostałe kraje skandynawskie oraz Litwę, Łotwę i Estonię. Trudność polega na tym, że do tej pory nie ma jeszcze katalogów, które by zawierały wszystkie dotychczasowe znaleziska z dirhemami lub monetami zachodnimi w Europie30. Chronologiczna struktura znalezionych skarbów, geograficzne pochodzenie zdeponowanych w nich monet oraz liczba dirhemów czy fenigów zostaną omówione w rozdziałach 3 (3.3.2–3.3.4) i 8 (8.1.2 i 8.1.3).

Celem tej analizy jest stwierdzenie, czy – z jednej strony – rozwijał się regionalny obieg metali szlachetnych, mogący nie tylko wskazywać potencjalne kierunki napływu srebra, lecz także sugerować ściąganie z sąsiednich ludów trybutów i danin w postaci metali szlachetnych, oraz czy – z drugiej strony – pozwala to wnioskować o kontynuacji i przesunięciach tezauryzacji w różnych regionach i pomiędzy nimi (choć nie przekonuje sama teza, że duże ilości zdeponowanego srebra odzwierciedlają „bogactwo” jakiejś społeczności). Geograficzne przyporządkowanie depozytów srebra do poszczególnych faz jego napływu stawiamy następnie w kontekście źródeł pisanych – które ze względu na różnorodność językową będę tu przytaczał po polsku – oraz opublikowanych studiów archeologicznych, które należy ewentualnie uzupełnić o dwa czynniki „numizmatyczne”: bicie miejscowej monety i/lub imitacji oraz rozpowszechnienie siekanych monet i srebra. Ta część badań rozpoczyna się wraz z pierwszym napływem monet, a zatem już na początku IX stulecia. W rozdziale 4 przyporządkowuję znaleziska z dirhemami poszczególnym strefom wpływów lub sieciom kupieckim handlu dalekiego zasięgu. Próbuję też ustalić, w jakim stopniu w tej fazie za redystrybucją srebra kryje się logika komercyjna, a w jakim polityczna oraz jaką funkcję spełniały wówczas kruszce. W rozdziale 5 przedstawiam zasadnicze przesunięcie transferu srebra do północnej części Europy w 2 połowie IX stulecia. Potem następują najważniejsze elementy tej pracy: tworzenie organizacji państwowej przez Piastów w X w. w kontekście historii handlu, na szerokim tle podobnych procesów dokonujących się we wschodniej części Europy (rozdz. 6); polityczne następstwa przesunięcia strumieni srebra ze wschodu na zachód ok. roku 1000 (rozdz. 7); miejsce państwa Piastów w ekumenie wikińskiej w latach 1020–1060 (rozdz. 8); i w końcu koncepcja związków między ostatnim strumieniem srebra z Saksonii, biciem własnej

monety i przebudową władzy piastowskiej pod koniec XI stulecia (rozdz. 9). Z dwóch powodów niezwykle owocne jest rozszerzenie perspektywy geograficznej, zwłaszcza w rozdziale 6: po pierwsze umożliwia ono umieszczenie rozważań nad powstaniem monarchii piastowskiej w szerszym kontekście i rozpoznanie na tej podstawie podobieństw i różnic w rozwoju sąsiednich społeczeństw, po drugie sugeruje, że tworzenie się ośrodków władzy w Wielkopolsce było procesem, który w całej jego głębi i zakresie można zrozumieć dopiero uwzględniając powiązania, stałe kontakty oraz wymianę z całym kontynentem, a niekiedy nawet między kontynentami. Spojrzenie na państwo Piastów na początku XII stulecia (rozdz. 9.4) oraz podsumowanie i wyniki dopełniają obrazu całości.

ROZDZIAŁ 3

Arabski system handlu dalekosiężnego i jego peryferie 3.1. Ogólne konteksty Najpierw trzeba odpowiedzieć na pytanie, kiedy i dlaczego zaczęły napływać monety i w jakim rytmie się to dokonywało. Dlaczego to z kalifatu przychodziły pierwotnie impulsy handlowe? Powszechnie wiadomo, że od VII–VIII stulecia świat arabski – zwłaszcza po przejęciu władzy przez Abbasydów – zyskał bardzo silną dynamikę, spowodowaną tzw. islamską rewolucją rolną. Rewolucja ta umożliwiła znaczne rozszerzenie produkcji rzemieślniczej i wpłynęła na ożywienie procesów urbanizacyjnych, a także na dalszy rozwój już istniejących miast. Do tego doszło otwarcie lub/i opanowanie przez Abbasydów kopalni srebra na Środkowym Wschodzie. Całkowity dochód kalifatu w dirhemach dobitnie wskazuje rozmiary produkcji srebra – w latach 788 i 795 wynosił odpowiednio 479,5 mln i 467,2 mln monet, w roku 800 – 520,3 mln, by w 814 r. wciąż jeszcze osiągać 417,0 mln31. Wszystkie te czynniki przyczyniły się wydatnie do ponownego ożywienia i poszerzenia zachodnioazjatyckiego handlu lokalnego,

regionalnego

i

dalekosiężnego.

Bliskowschodnie

obszary

islamu

utrzymywały kontakty handlowe nie tylko ze „starym światem”, Indiami, Chinami i Bizancjum, lecz nawiązywały także relacje z regionami, które ustępowały im pod względem rozwoju ekonomicznego, społecznego i politycznego – i z tego względu można je określić mianem peryferii. Do tych peryferii należały: Afryka transsaharyjska, skąd pozyskiwano niewolników, złoto, drewno i kość słoniową, te obszary w Azji Środkowej, które zamieszkiwały ludy tureckie i które zapewniały m.in. niewolników, oraz południowo-zachodnia część Europy, „eksportująca” niewolników, drewno i broń32. Podobną rolę w systemie handlowym islamu miały zająć również społeczności wschodniej części Europy. Wraz z przejęciem władzy przez Abbasydów i założeniem ok. 760 r. nowej metropolii – Bagdadu – nastąpiło przeniesienie politycznego i ekonomicznego środka ciężkości ze wschodniej części obszaru Morza Śródziemnego na dzisiejsze tereny południowego Iraku i wschodniego Iranu, co znowu szło w parze z nieznanym wcześniej rozkwitem tych obszarów i stymulowało popyt na najrozmaitsze dobra. Szczególną rolę odgrywały tu przesunięcia kulturowe: Abbasydzi np. nauczyli się cenić futra, podczas gdy wcześniej Ummajjadzi nimi pogardzali33. Rosnące zapotrzebowanie na produkty leśne i niewolników na obszarach Azji Przedniej przyspieszyło handlową ekspansję islamu na północny Kaukaz, a stamtąd – uwzględniając również kaganat chazarski, kontrolujący stepy między Wołgą, Donem i częściowo także Dnieprem – do wschodniej części Europy. Jak długo jednak konflikt chazarsko-arabski na Kaukazie zagrażał szlakom handlowym, tak długo handel między Wschodem a Europą nie mógł osiągnąć pełni rozkwitu. Dopiero w latach 70. VIII w., gdy ustały wojny Arabów z Chazarami, kontakty handlowe na dobre się rozwinęły i zintensyfikowały34. Na początku X stulecia „stary” handel z Bliskim Wschodem został

zastąpiony wymianą z państwem Samanidów (m.in. tereny Transoksanii), co oznaczało początek trzeciej i zarazem największej fazy napływu srebra do Europy. Tę falę koniunktury umożliwiła przede wszystkim zmiana władzy na Środkowym i Bliskim Wschodzie, związana z perską dynastią Samanidów. Już na początku IX stulecia piastowali oni wysokie stanowiska w służbie Abbasydów lub Tahirydów w administracji irańskiej prowincji, a w 875 r. osiągnęli godność gubernatorów Transoksanii. Około 900 r. opanowali Chorasan, dwa lata później Tabarystan i w ten sposób przejęli kontrolę nad najważniejszymi kopalniami srebra „starego świata”. Uprawiali bardzo zręczną politykę handlową (handel dalekosiężny dobrami luksusowymi i kontrola importu niewolników), która w połączeniu z kwitnącym rolnictwem ułatwiała rozbudowę takich miast jak Buchara, Samarkanda i Taszkent oraz stworzenie wydajnego aparatu administracyjnego i silnej armii. Samanidzi doprowadzili do przekierowania drogi karawan na wschodnią stronę Morza Kaspijskiego, gdzie leżący na południe od Morza Aralskiego Chorezm stanowił główny rynek do obsługi handlu ze wschodnią Europą. Stąd biegła droga przez stepy bezpośrednio do Bułgaru nad Kamą, przy czym korzystano także z odgałęzienia prowadzącego do Itilu w delcie Wołgi. Wszystkie te czynniki stymulowały rozwój gospodarczy w islamskiej Azji Środkowej, co znowu przyczyniało się do ogromnej produkcji srebrnych monet, które następnie zalewały rynki wschodniej, północnej i środkowej Europy. W całej Europie znaleziono 55 tys. dirhemów, datowanych na IX stulecie; szacuje się natomiast, że srebrnych monet pochodzenia arabskiego, datowanych na wiek X i początek XI stulecia, jest jakieś 178 tys. sztuk35. Te liczby dobitnie podkreślają znaczenie, jakie Samanidzi przypisywali handlowi ze wschodnią Europą. Historycy badający islamski system handlu dalekosiężnego poświęcają raczej niewiele uwagi wymianie z tą częścią Europy. Fakt ten nie dziwi

w obliczu różnorodności stosunków handlowych, jakie w swoich dziejach utrzymywał świat arabski. Podczas gdy kontakty między kalifatem i wschodnią Europą odgrywały większą rolę dla uczestniczących w nich kupców arabskich, perskich i chorezmijskich, ewentualnie dla wyższych warstw z miast islamskich na Środkowym i Bliskim Wschodzie, a dla całego świata islamskiego stanowiły tylko jeden z wielu komercyjnych punktów ciężkości, to dla wschodniej części Europy miały znaczenie zasadnicze i były czynnikiem przyspieszającym jej rozwój społeczny, którego zwieńczeniem było powstanie wczesnomiejskich ośrodków handlowych i rzemieślniczych oraz organizmów wczesnopaństwowych. Wśród badaczy zapanowała już zgoda co do tego, że na kształtowanie się sposobu sprawowania władzy i panowania we wschodniej Europie decydujący wpływ miały dwa czynniki zewnętrzne: odkrycie przez Arabów i wykorzystanie tego obszaru jako źródła produktów leśnych i niewolników oraz aktywność Skandynawów, którzy poprzez handel, rabunek i – w głębi Rosji – tworzenie regionalnych ośrodków wzdłuż głównych dróg wodnych wpływali także na „transfer srebra”. Oba te procesy były ze sobą ściśle powiązane, gdyż bez impulsów ze Wschodu Skandynawowie nie eksplorowaliby tak intensywnie ruskiego interioru36. Henryk Samsonowicz sformułował te związki bardzo dobitnie – bez Mahometa nie byłoby Ruryka w Rosji, ale i Mieszka w Polsce, Gorma w Danii czy Wacława w Czechach37. Proces wciągania całej wschodniej Europy do obszaru objętego siecią arabskiego handlu należy włączyć w obręb szerszej debaty, którą zapoczątkował Henri Pirenne, a kontynuowali inni autorzy. Pirenne38 twierdzi, że obszar Morza Śródziemnego stanowił w okresie antyku jedność ekonomiczną, kulturalną i polityczną. Handel, miasta i gospodarka pieniężna tworzyły ekonomiczne podstawy tego świata, który działał sprawnie mimo „wędrówki ludów” w IV i V w. Dopiero ekspansja islamska w VII i VIII

stuleciu doprowadziła do zerwania dawnych więzów i zaniku tradycji antycznej. Zgodnie z tą tezą to islam rozerwał tę jedność, której nie zdołało zniszczyć pojawienie się Germanów. Było to najbardziej doniosłe wydarzenie w historii Europy od wojen punickich. Według Pirenne’a ekspansja islamska stanowi koniec antyku i początek średniowiecza. Zachodnia część Morza Śródziemnego stała się morzem mahometańskim, w którym nie było swobodnego obiegu towarów i myśli. Zmusiło to Zachód, żeby „czerpał z własnych zasobów i żył na swoim zamkniętym obszarze”39. Rzekome załamanie się handlu, upadek miast i gospodarki pieniężnej przyczyniłyby się do zmniejszenia dochodów królewskich w państwie frankijskim, co osłabiłoby wyraźnie dynastię Merowingów i wzmocniło pozycję szlachty posiadającej dobra ziemskie. Ponieważ malejący handel spowodował kłopoty przede wszystkim na dobrze zurbanizowanych obszarach w południowo-zachodniej części kraju, tzw. Neustrii, środek ciężkości życia gospodarczego, kulturalnego i politycznego przeniósł się do Austrazji na północnym wschodzie państwa, gdzie gospodarka była w mniejszym stopniu oparta na obrocie pieniężnym i handlu. Z tych terenów o głównie wiejskim charakterze rozpoczęła się odbudowa imperium frankijskiego. Posiadłości ziemskie urosły teraz do rangi podstawy życia gospodarczego, natomiast znacząco obniżyło się znaczenie handlu i miast. Dopiero to przeniesienie umożliwiło Karolingom utworzenie w Austrazji ośrodka władzy. A zatem bez Mahometa nie byłoby również Karola Wielkiego. Tezy Pirenne’a już przed II wojną światową stały się przedmiotem krytyki. Jej głównym wyrazicielem był szwedzki archeolog i historyk Sture Bolin40, który wskazywał, że ekspansja Arabów w ogóle nie doprowadziła do zerwania stosunków handlowych z Europą Zachodnią. Przeciwnie: islam wręcz ożywiał te kontakty gospodarcze. Imperium Franków prowadziło

zdaniem Bolina ożywiony handel ze światem islamu już od VIII stulecia, szczególnie z obszarami Hiszpanii i Maghrebu. Był to przede wszystkim handel tranzytowy, gdyż na dobra wysyłane na Południe składali się w większości niewolnicy i futra – a więc „towary”, które kupcy frankijscy wcześniej pozyskiwali w środkowej i północnej Europie. Zgodnie z tym świat islamu tworzył pewną komercyjną całość z zachodnią, środkową oraz północną częścią Europy. W 1 połowie IX stulecia sytuacja uległa jednak gwałtownej zmianie. Wskutek wikińskich wypraw do zachodniej Europy zamknięte zostały tranzytowe drogi przez tę część kontynentu, zyskały zaś na znaczeniu drogi prowadzące przez jego wschodnią część. Teraz zarówno towary ze Wschodu, jak i arabskie srebro płynęły do wschodniej Europy i nad Morze Bałtyckie i dopiero stamtąd trafiały na zachód kontynentu. Tezę Bolina rozwinęli w ostatnich latach Richard Hodges i David Whitehouse41. Uważają oni – podobnie jak Bolin na podstawie znalezisk orientalnych monet – że między światem islamu i zachodnią Europą istniał zakrojony na szeroką skalę handel dalekosiężny, który w okresie od ok. 780 do ok. 820 r. przebiegał przez wschód Europy i kraje leżące nad Morzem Bałtyckim. W następstwie niepokojów politycznych i wywołanej nimi recesji gospodarczej zarówno w państwie Karola Wielkiego, jak i w kalifacie ok. 830 r. ta wymiana się załamała, co doprowadziło jednocześnie do najazdów wikińskich w zachodniej Europie. Dopiero pod koniec IX stulecia wymiana handlowa między nimi znowu się ożywiła, dokonało się to jednak już w zupełnie innych warunkach. Hodges i Whitehouse dążą zatem do opartej na archeologicznych badaniach rewizji tezy Pirenne’a – wskazuje też na to podtytuł ich książki – ale jednocześnie starają się przekonująco wyjaśnić ekspansję wikingów na zachodzie Europy. Różnica między tymi dwiema koncepcjami polega na tym, że Hodges i Whitehouse traktują ekspansję wikingów jako następstwo załamania kontaktów handlowych między

zachodem Europy i światem islamskim, Bolin natomiast wychodzi z założenia, że dokonana przez Skandynawów blokada starych szlaków handlowych przez zachodnią Europę prowadziła do otwarcia nowych dróg przez jej wschodnią część. Widać wyraźnie, że zarówno Bolin, jak i Hodges, i Whitehouse przypisują obszarowi wschodnioeuropejsko-skandynawskiemu jedynie tranzytową rolę w dalekosiężnym handlu arabskim. Jednakże rzut oka na mapę znalezisk dirhemów ze stuleci od IX do XI dowodzi, że lwia część wszystkich orientalnych skarbów z monetami pochodzi z terenów wschodniej, środkowo-wschodniej i północnej Europy. A zatem ten wielki obszar przyciągał orientalnych kupców przede wszystkim jako rezerwuar produktów leśnych i niewolników.

3.2. Chronologia kontaktów z Północą 3.2.1. Faza I (od 786/787 do 839/840) Chronologię napływu srebra można śledzić na podstawie dwóch czynników: liczby odnalezionych skarbów uporządkowanych według najmłodszej monety oraz chronologicznej struktury dirhemów w tych depozytach. Liczba znalezisk z co najmniej dziesięcioma monetami pokazuje, że regularny napływ srebra do Rosji rozpoczął od roku 800, pierwszy zaś punkt kulminacyjny osiągnął między 810 i 820 r. W latach 20. IX w. nastąpił spadek do poziomu pierwszego dziesięciolecia, który w latach 30. jeszcze się pogłębił. Odbiega od tego nieco chronologia znalezisk w basenie Morza Bałtyckiego. Tutaj regularny napływ srebra rozpoczął się w drugiej dekadzie IX stulecia, osiągając jednocześnie pierwszy punkt kulminacyjny. W trzeciej

dekadzie liczba depozytów srebra wyraźnie spada, by wzrosnąć ponownie po 830 r. W drugiej dekadzie IX w. srebro płynęło zatem w tej samej mierze do Rosji, co nad Morze Bałtyckie, natomiast w dwóch kolejnych dziesięcioleciach była to już zależność odwrotnie proporcjonalna. Następna tabela pomaga bliżej przyjrzeć się temu zjawisku. Tabela 1. Liczba znalezisk skarbów według daty najmłodszej monety (na podstawie zestawienia w tab. 36 i 38) Dekada

Rosja

Basen Morza Bałtyckiego

780–789

1

–

790–799

–

–

800–809

6

1

810–819

14

11

820–829

6

3

830–839

4

7

Razem

31

22

Z tabeli wynika wyraźnie, że połowa lub więcej wszystkich odnalezionych skarbów w południowej i centralnej Rosji lub na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego zawiera najmłodszą monetę bitą w drugiej dekadzie IX w. A zatem chronologia napływu srebra do południowej i środkowej Rosji oraz na południowe wybrzeże Bałtyku jest niemal identyczna. W północnej Rosji natomiast znaleziska z tych czterech dziesięcioleci rozkładają się mniej więcej równomiernie, przy czym apogeum przypada na pierwszą lub trzecią dekadę IX w. Z kolei w Szwecji ponad połowa wszystkich skarbów pochodzi z czwartej dekady IX stulecia. Szczególne zagęszczenie skarbów datuje się na okres między 802 i 824/825 r. Jeśli uwzględnimy tylko skarby z tego okresu, które stanowią 74%

wszystkich znalezisk zawierających monety, to otrzymamy następujący obraz. Tabela 2. Liczba znalezisk skarbów według daty najmłodszej monety Dekada

Południowa i środkowa Rosja*

Północna Rosja**

780– 789

–

1 = 9%

790– 799

–

800– 809

3 = 15%

810– 819

Południowe wybrzeże Szwecja Bałtyku –

–

–

–

3 = 27%

1 = 8%

–

12 = 60%

2 = 18%

8 = 62%

3 = 33%

820– 829

3 = 15%

3 = 27%

2 = 15%

1 = 11%

830– 839

2 = 10%

2 = 18%

2 = 15%

5 = 55%

20 = 100%

11 = 100%

13 = 100%

9= 100%

Razem

* Przez pojęcie „południowa i środkowa Rosja” rozumiem obszary, które znajdowały się pod politycznym i/lub handlowym wpływem kaganatu chazarskiego: obszary nad Donem i Dońcem, Krym, tereny na lewym brzegu Dniepru w jego środkowym i górnym biegu, obszary nad górną i środkową Oką, ziemie wzdłuż Kamy, a na zachodzie obszar wzdłuż środkowej Prypeci albo górnego Bohu i Dniestru. Nie chodzi tu zatem o określenie granic współczenych państw. ** Chodzi o te regiony, w których szczególnie aktywni byli Rusowie: obszary nad górną Wołgą, górnym Dnieprem i nad Dźwiną oraz o ziemie leżące na osi jezioro Ładoga– rzeka Wołchow–jezioro Ilmień.

Tabela 3. Liczba znalezionych skarbów z lat 802–824/825 Południowa i centralna Rosja

Północna Rosja

Południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego

Szwecja

18 z 20 = 90%

7 z 11 = 64%

10 z 13 = 77%

4z9= 44%

Łącznie 39 z 53 = 74%

Zgodnie z tym niemal wszystkie depozyty monetarne w południowej i środkowej Rosji musiałyby powstać między 802 a 825 r. Lata 802–825 dominują również na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego; jest też wyraźnie zaznaczony w północnej Rosji. Od tego obrazu odbiega Szwecja, gdzie tylko 44% wszystkich znalezionych monet z pierwszej fazy przypada na okres między 802 a 825 r. A zatem napływ srebra do Skandynawii do ok. 825 r. wydaje się nieco słabszy niż do regionów wschodniej Europy. Jako drugi istotny w periodyzacji napływu srebra czynnik może służyć chronologiczna struktura znalezisk monetarnych. Wśród srebrnych skarbów wschodnioeuropejskich pierwszej fali napływu dominują monety bite w trzech ostatnich dekadach VIII i w pierwszym dziesięcioleciu IX stulecia. Władysław Łosiński próbuje jeszcze dokładniej je zróżnicować i wprowadza podział na depozyty z kaganatu chazarskiego i Bułgarii Wołżańsko-Kamskiej z jednej strony i skarby z terytoriów wschodniosłowiańskich i ugrofińskich z drugiej42. Ze względu na ich strukturę można te znaleziska z wczesnej fali napływu podzielić na trzy grupy. Tabela 4. Struktura chronologiczna skarbów w Rosji 786/787–837/838 (w %)* Przed 770

770– 789

790– 799 I grupa

800– 809

810– 819

820– 829

830– 839

Stara Ładoga 786/787

21

79

Krivianskaja 805/806

14

57

27

3

Knjaščino 808/809

36

47

8

8

Zavališino 809/810

15

57

9

20

II grupa Ugodiči 812/813

18

38

28

14

2

Kozielsk 815/816

24

48

20

6

2

Jaryloviči 820/821

21

34

35

7

4

1

Elmed 820/821

16

35

24

15

9

1

Litvinoviči 823/824

22

24

7

39

5

2

III grupa Uglič 829/830

28

29

10

16

11

6

Zagorode 831/832

15

23

8

39

–

8

8

Devica 837/838

11

18

7

10

10

7

34

* Zestawienia chronologiczne można znaleźć w następujących pracach: T.S. Noonan, Ninth Century Dirham Hoards from European Russia. A Preliminary Analysis, w: VikingAge Coinage in Northern Lands. The Sixth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 1, red. M.A.S. Blackburn, D.M. Metcalf, Oxford 1981, s. 47–117, tu tab. D, s. 73; T.S. Noonan, R.K. Kovalev, Bol’šoj klad dirhemov načala èpohi vikingov najdennyj v 2000 g. v g. Kozel’ske/Kalužskoj obl., „Arheologičeskie vesti” 10 (2003), s. 149–163; T.S. Noonan, A Ninth-Century Dirham Hoard from Devitsa in southern Russia, „American Numismatic Society Museum Notes” 27 (1982), s. 185–209, tu tab. 2, s. 200.

Do pierwszej z nich zaliczyć należy skarby, w których najmłodsza moneta wybita została między 786/787 a 809/810 r. Zawierają one przede

wszystkim dirhemy z lat 770–790. W dość dobrze zbadanych depozytach (tab. 4) stanowią one odpowiednio 79%, 57%, 47% i 57%. Proporcjonalnie większość emisji datowana jest na drugą, trzecią i czwartą albo – jak skarb z miejscowości Zavališino – zarówno na trzecią, jak i na czwartą dekadę (po 28%), licząc od daty wybicia najmłodszej monety. A zatem większość spośród wszystkich znalezionych monet stanowią dirhemy z ostatnich czterdziestu lat. Także monety wyemitowane w dwóch ostatnich dziesięcioleciach stanowią w przywołanych tu skarbach ich znaczącą część. Do drugiej grupy należą skarby, w których najmłodsza moneta pochodzi z okresu pomiędzy 812/813 a 823/824 r. Daje się w nich zaobserwować wyraźny wzrost liczby dirhemów wyemitowanych w okresach między 790 a 799 i/lub w latach 800–809. W znaleziskach z Ugodiči, Jaryloviči i Elmed udział monet z lat 790–799 wzrasta odpowiednio do 28%, 35% i 24%. W skarbie z Litvinoviči następuje wprawdzie wyraźny spadek do 7%, jednakże tę stratę wyrównują monety z dziesięciolecia 800–810. Dirhemy wybite w okresie 790–810 stanowią zatem w znaleziskach z Ugodiči, Jaryloviči, Elmed i Litvinoviči odpowiednio 42%, 42%, 39% i 46%. Natomiast zmniejsza się liczba monet pochodzących z czasu przed 770 r. oraz z lat 770–789. Pewnym wyjątkiem jest tutaj skarb z Kozielska, w którym przeważają dirhemy z lat 770–789. Nie zmienia to jednak w żaden sposób faktu, że liczba monet z ostatnich czterech dziesięcioleci we wszystkich znalezionych skarbach tej grupy jest wysoka i waha się między 50 a 70%. W trzeciej grupie można wyodrębnić dwie różniące się struktury. Z jednej strony znaleziska z Uglicza i Zagorodia zawierają liczne emisje, które występowały już w starszych depozytach, uzupełnione przez kilka nowszych monet z czasów po 810 r. Z drugiej strony skarb znaleziony w miejscowości Devica (837/838) ma skład odbiegający od tego wzoru. Przeważają w nim

dirhemy wyemitowane w latach 830–839 (prawie 34%). Udział monet wyemitowanych w ostatnich czterech lub ostatnich dwóch dekadach wynosi tu 61% albo 41% i odpowiada stosownie do tego strukturze wcześniejszych skarbów. Pokrywa się to z faktem, że prawie 34% wszystkich monet w skarbie z Devicy pochodzi z Transoksanii, a 27% uważa się za imitacje dirhemów chazarskich. Wydaje się więc, że kaganowie (Devica leży wszak nad środkowym Donem, a więc na obszarze wpływów kaganatu) nawiązywali kontakty handlowe z Azją Środkową i rzucali na rynek dirhemy, które sami bili. Stosunkowo wysoki udział monet chazarskich emitowanych w latach 830–839 (ok. 16%) odnotowano także w pochodzącym z tego samego czasu depozycie z miejscowości Kislaja nad górnym Dnieprem. Dane te dobitnie wskazują, że większość monet z tego wczesnego okresu docierała do wschodniej Europy jakieś 20 do 40 lat po wyemitowaniu w kalifacie, dzięki czemu struktura tych skarbów jest spójna. Pod koniec lat 20. IX w., wraz ze skarbem z Uglicza nad górną Wołgą, zarysowała się tendencja do „starzenia się” dirhemów – czyli do wzrostu liczby monet, które powstały ponad 40 lat przed zakopaniem. Wydaje się natomiast, że przynajmniej w dorzeczu Donu i Dońca krążyło więcej monet z późniejszych emisji. Na podstawie analizy struktury chronologicznej i składu skarbów z okresu między 786/787 a 833 r. Łosiński dochodzi do wniosku, że w tej fali należy rozróżnić dwa podokresy: pierwszy między końcem lat 80. VIII w. a początkiem IX w. i drugi między ok. 810 a 833 r.43. Ponieważ monety z okresu 780–789 dotarły do wschodniej Europy między rokiem 800 a 810, ale we wschodniosłowiańskich i ugrofińskich skarbach występują w mniejszych ilościach niż w Chazarii i Bułgarii kamskiej, Łosiński wyciąga z tego wniosek, że na początku IX stulecia musiała nastąpić mniej więcej dziesięcioletnia przerwa w napływie dirhemów z tych regionów na obszary

położone na północy Rosji i że sytuacja odmieniła się na początku drugiej dekady (po 810 r. zaczęły ponownie napływać monety z lat 790–799). Tę tezę należy jednak zakwestionować z następujących powodów: 1. Byłaby ona słuszna, gdyby przyjąć założenie, że regularny napływ srebrnych monet do wschodniej części Europy rozpoczął się ok. 790 r. W takim przypadku w latach 90. VIII stulecia w obrocie byłyby duże ilości dirhemów z lat 70., które po roku 800 zostałyby zastąpione przez monety z lat 80. Jeżeli natomiast przesunie się moment regularnego napływu srebra na okolice roku 800, wówczas należy się liczyć z tym, że w latach od 800 do 810 do wschodniej Europy szerokim strumieniem napływały znaczące ilości dirhemów zarówno z lat 70., jak i 80. VIII stulecia, co całkowicie odpowiada strukturze znalezionych skarbów pochodzących z tej dekady44. 2. Spośród sześciu zbadanych skarbów z Bliskiego Wschodu i z Kaukazu, datowanych na pierwsze dziesięciolecie IX stulecia, w trzech przeważają dirhemy z lat 80. VIII w.45: Agdam 803/04: 770–779 – 16%; 780–789 – 39%; Agdam II 804/05: 770–779 – 16%; 780–789 – 21%; Umm Hajarah 808/09: 770–779 – 14%; 780–789 – 22%. W pozostałych skarbach monet z lat 70. jest zdecydowanie więcej: Petrovskoje 804/05: 770–779 – 21%; 780–789 – 15%; Pschaveli 807/08: 770–779 – 28%; 780–789 – 6%; Denizbaji 811/12: 770–779 – 28%; 780–789 – 22%. Widać więc, że o dominacji monet pochodzących z lat 80. w skarbach z lat 800–810 nie może być mowy – nawet wtedy, gdyby regularny napływ srebra do Europy miał się rozpocząć ok. 790 r. Ich przewagi nie da się stwierdzić nawet w znaleziskach chazarskich i bułgarsko-kamskich (tab. 36: Don i dorzecze Kamy); na przykład w skarbie z miejscowości Zavališino (położonej w północnej, przygranicznej części kultury sałtowo-majackiej)

zawartość dirhemów z lat 70. i 80. była podobna. 3. W depozytach wschodniosłowiańskich i ugrofińskich nie da się zaobserwować jakiegoś istotnego spadku liczby monet z lat 80. (np. Knjaščino: 19%; Ugodiči: 25%; Jaryloviči: 20%). 4. Gdyby tendencję do tezauryzacji dirhemów, która wyraźnie zaznacza się we wschodniej Europie w pierwszej dekadzie IX stulecia, interpretować jako zakłócenie napływu srebra, to należałoby jednocześnie podać w wątpliwość najważniejszy wskaźnik, na podstawie którego możemy wnioskować o początku napływu srebra. W związku z tym kryzys srebra w pierwszym dziesięcioleciu IX stulecia pozostaje czystą spekulacją. Bardzo prawdopodobne są tu ewentualnie zakłócenia w handlu, które mogły być spowodowane np. ekspansją Chazarów na tereny wschodniosłowiańskie i ugrofińskie. Fakt, że pierwsze dirhemy dotarły nad Morze Bałtyckie już ok. 800/810 r., wskazuje na kontakty między krajami wokół Bałtyku i rosyjskim interiorem. Potwierdza to także struktura i skład wczesnych skarbów znalezionych w basenie Morza Bałtyckiego, bardzo podobnych do tych ze wschodu Europy, choć w tych pierwszych nie można dokonać tak wyraźnych podziałów na grupy. Tabela 5. Chronologiczna struktura skarbów w basenie Morza Bałtyckiego 803–839/840 (w %)* przed 770

770– 789

790– 799

800– 809

810– 819

I okres Prerow–Darß 803

50

25

13

13

Braniewo 816/817

11

30

20

9

30

820– 829

830– 839

Mokajmy–Sójki 817/818

10

47

8

23

12

II okres Ramsowo 828/829

17

35

17

18

10

3

Norrgarda–N. II 833/834

40

13

16

16

11

2

2

Kothla 837/838

16

29

12

25

13

3

1

Pomorze V 839/840

47

21

6

15

8

2

2

* Struktury chronologiczne omawia T.S. Noonan, Ninth Century Dirham Hoards from the South-West Baltic, „Journal of Baltic Studies” 13 (1982), tu s. 220–244, tab. nr 6, s. 232; tegoż, A Ninth-Century Dirham Hoard, tab. nr 5, s. 206; T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby, nr 103, 232.

W trzech stosunkowo dobrze przebadanych depozytach – z miejscowości Prerow-Darß, Braniewo i Mokajmy-Sójki – mniej więcej 50–60% stanowią dirhemy pochodzące z ostatnich czterdziestu lat przed emisją najmłodszej monety, co w zupełności odpowiada schematowi skarbów wschodnioeuropejskich. W znalezisku z Ramsowa ich udział nie przekracza 50%. Tym samym wpisuje się dobrze w strukturę depozytu z Uglicza. Pewne odstępstwa występujące w znaleziskach na obszarze wokół Morza Bałtyckiego mogą być spowodowane dłuższymi drogami handlowymi i trasami obiegu „ich” dirhemów. W skarbie z miejscowości Prerow-Darß (płn. Niemcy) spotykamy np. niezwykle wysoką liczbę dirhemów sprzed 750 r., a w znalezisku z miejscowości Mokajmy-Sójki egzemplarze z lat 770–789. Z kolei w skarbie z Braniewa rzuca się w oczy wysoki udział monet z dekady od 810 do 819 r. Tak więc skarb z miejscowości Prerow-Darß wykazuje podobieństwa ze skarbem z Knjaščina, dwa pozostałe natomiast stwarzają wrażenie, że zdeponowane w nich dirhemy przybyły nad Morze Bałtyckie w dwóch różnych falach: najpierw w pierwszej dekadzie IX stulecia, a potem

ok. 815–820 r. W latach 30. IX w. na południowym wybrzeżu Bałtyku oraz w Szwecji znajdowały się w obiegu liczne dirhemy z VIII stulecia, które mogły tam napłynąć już na początku IX w.

3.2.2. Faza II (od 840/841 do 896/897) W tej fazie – zarówno w Rosji, jak i na obszarze wokół Morza Bałtyckiego – napływ srebra osiąga punkt kulminacyjny w latach 60. IX w. i pozostaje stabilny do ok. 880 r. (tab. 6). Zwraca przy tym uwagę fakt, że w pozostałych dekadach napływ srebra nad Morze Bałtyckie również odbywał się regularnie, podczas gdy w Rosji odnotował trzy wyraźne spadki – w latach 50., 80. i 90. IX stulecia. Z bardziej precyzyjnego podziału znalezisk monetarnych na poszczególne regiony wyłania się następujący obraz. We wszystkich tych regionach przeważają depozyty z najmłodszymi monetami z lat 860–869 lub 870–879, podczas gdy inne dekady reprezentowane są w sposób zróżnicowany – mocno albo słabo. Od normy odbiega Skandynawia, gdzie w każdym dziesięcioleciu odkryto co najmniej pięć skarbów. Tym samym następuje tu kontynuacja tendencji zapoczątkowanej w latach 30. IX stulecia. Znamienne jest też, że w północnej Rosji prawie nie ma znalezisk z tpq między 880 i 900 r. – co sugeruje silny odpływ dirhemów z tego regionu. Tabela 6. Liczba znalezisk skarbów według daty najmłodszej monety (na podstawie zestawienia w tab. 40 i 42) Dekady

Rosja

Basen Morza Bałtyckiego

840–849

7

8

850–859

2

8

860–869

10

15

870–879

8

13

880–889

1

6

890–899

1

8

Razem

29

58

Tabela 7. Liczba znalezisk skarbów według daty najmłodszej monety Południowa Północna i środkowa Rosja Rosja

Południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego*

Skandynawia

840– 849

2

5

2

6

850– 859

–

2

1

7

860– 869

3

7

4

11

870– 879

6

2

4

9

880– 889

1

–

1

5

890– 899

1

–

2

6

Razem

13

16

14

44

* Należą tu także dwa znaleziska skarbów ze środkowo-wschodniej Polski oraz po jednym z Fryzji i z Anglii.

W dobrze przebadanych skarbach z tej fazy dominują dirhemy bite w okresie między 800 a 809 r. oraz między 810 i 819 r. (tab. 8). W znalezisku z Dobrina stanowią one 40%, w skarbie z Archemcy 54%,

a w skarbie z Poreča – 48%. Generalnie monety z okresu między 770 a 820 r. stanowią lwią część każdego ze znalezisk, a w wymienionych wcześniej skarbach można je oszacować odpowiednio na 76%, 75% i 83%. Bardzo skromnie prezentuje się natomiast liczba dirhemów z lat 20., 30. i 40. IX w., choć zgodnie z logiką pierwszej fali napływu (według której przeważającą część stanowią dirhemy wyemitowane w czterech ostatnich dziesięcioleciach) powinny w nich dominować. Procentowy udział monet z czterech ostatnich dekad jest zatem wyraźnie niższy niż w znaleziskach z okresu od 786/787 do 837/838 r. i wynosi w skarbach z miejscowości Dobrino, Achremcy i Poreče odpowiednio 22%, 12% i 18%. Podczas gdy większość dirhemów w pierwszej fazie napływu można było datować proporcjonalnie na drugą, trzecią i czwartą dekadę licząc od daty emisji najmłodszej monety, to w tym okresie można je przyporządkować do czwartego, piątego albo szóstego dziesięciolecia. Tabela 8. Chronologiczny skład skarbów w Rosji 841/842–893 (w %)* przed 770

770– 799

800– 809

810– 819

820– 849

850– 859

860– 869

I okres Dobrino 841/842

18

36

26

14

8

Achremcy 852/853

12

21

33

21

8

4

Poreče 853/854

–

35

30

18

10

8

II okres Nowogród 864/865

15

27

25

8

12

6

8

Bol’šoe I 865

17

26

10

7

15

17

6

Mišnevo 868/869

6

9

22

22

3

9

28

870– 899

Kuzneckoe 869/870

23

23

30

10

5

2

8

1

Šumilovo 870/871

8

22

24

9

8

10

20

1

Pogrebnoe 875/876

13

22

23

14

7

5

13

2

Bobyli 875/876

10

24

19

9

9

8

14

6

III okres Połtawa 882/883

10

21

28

12

4

1

18

5

Novaja Lazarevka 893

14

50

20

3

8

1

3

1

* Według T.S. Noonan, Ninth Century, tab. D, s. 73.

Niejasna pozostaje kwestia, czy kalifat nadal eksportował do wschodniej Europy starsze dirhemy, bite między 770 a 820 r., czy też krążyły one tam dłużej. Znacznie bardziej prawdopodobne jest, że kalifowie rzucali na rynek starsze emisje albo po prostu emitowali dirhemy z wytłoczoną datą z okresu między rokiem 800 a 819. Duże znaleziska 1000 czy nawet 2000 monet, jakie w Rosji i wokół Morza Bałtyckiego przed rokiem 840 niemal się nie pojawiają, dobitnie świadczą o początku nowej fazy napływu srebra. Drugą podgrupę stanowią skarby z tpq między 860 a 880 r. W tym czasie do wschodniej Europy zaczęło napływać więcej dirhemów wybijanych w latach 50. i 60. IX w. Udział monet z lat 800–819 był wprawdzie nadal wysoki (w skarbach z Nowogrodu, Timerewa, Mišneva, Kuzneckoe, Šumilova, Pogrebnoe i Bobyli wynosił odpowiednio 33%, 17%, 44%, 40%, 33%, 37% i 28%), jednakże rosła w nich liczba „świeżych” emisji z lat 50. i 60., która wynosiła odpowiednio 14%, 23%, 37%,10%, 30%, 18% i 22%. Monety z czterech ostatnich dziesięcioleci stanowią w przebadanych

znaleziskach odpowiednio 24%, 33%, 40%, 13%, 36%, 21% i 31%, przy czym proporcjonalnie większość z nich w pięciu przypadkach pochodzi z siódmej lub ósmej dekady, a tylko w dwóch przypadkach można je przyporządkować do drugiego lub pierwszego dziesięciolecia. Kryzys w napływie srebra zaczął się z dirhemami z lat 70.,80. i 90., co znalazło odbicie w skarbach z Połtawy i Novej Lazarevki. Udział monet z lat 70., 80. i 90. wynosi w nich 5% albo 1%. W obu tych znaleziskach dirhemy z okresu 770–820 zdecydowanie dominują i stanowią odpowiednio 61% i 73%, natomiast dirhemy z ostatnich czterdziestu lat stanowią zaledwie 24% albo 4%. Na podstawie znalezisk europejskich oraz ich porównania ze skarbami znalezionymi na Bliskim Wschodzie Thomas S. Noonan dochodzi do wniosku, że źródła tego kryzysu nie tkwiły w kalifacie (w znaleziskach na Bliskim Wschodzie liczba dirhemów z lat 70., 80. i 90. IX w. była bowiem bardzo wysoka), lecz należy ich poszukiwać gdzieś na obszarze tranzytowym u któregoś z pośredników w handlu orientalno-wschodnioeuropejskim – prawdopodobnie u Chazarów46. Podsumowując, można więc powiedzieć, że skarby tej fazy charakteryzowała niewielka liczba dirhemów wybitych w ostatnich 40 latach, przy czym im bardziej odległa od najmłodszej monety dekada, tym więcej dirhemów z niej pochodziło. O ile depozyty pierwszej fazy wykazywały zwięzłą strukturę i wysoką liczbę nowszych dirhemów, o tyle ich udział w znaleziskach drugiej fazy wyraźnie się zmniejszył. W szwedzkich skarbach z lat 40. i 50. IX w. przeważają monety wytłoczone w okresie między 770 a 820 r. Tabela 9. Chronologiczny skład skarbów w Szwecji 840/841–895 (w %)* 820–859 Ocksarve 840/841

7

Norrgarda–J. II 842/843

9

850–859

860–869

870–899

Svedjelandet 842/843

5

Häcklinge 860

?

10

?

Eskedalen 865

?

9

6

Runne 865

?

2

–

Vrena 870

32

9

3

Lilla Vägome 870

33

7

10

Fittja 870

23

12

1

Vikare 875

61

18

19

2

Östris 875

?

16

19

?

Hemmnors 875

44

11

12

?

Kimmer 885

?

11

26

14

Sojvide 890

50

15

10

12

Roma 895

?

15

17

20

* Za: B.E. Hoven, Ninth Century Dirham Hoards from Sweden, „Journal of Baltic Studies” 13 (1982), s. 202–219.

Dopiero w latach 60. i 70. pojawiły się znaleziska zawierające większą liczbę nowszych dirhemów. Z dziewięciu depozytów z lat 860–880, jakie przebadał Bengt Hoven, dirhemy pochodzące z lat 50. i 60. stanowiły w ośmiu przypadkach co najmniej 10% wszystkich monet, a w skarbach z lat 70. stanowiły większość, osiągając wartości 37% i 35% (Vikare i Östris). Depozyty te zatem bardzo przypominają strukturą skarby ze wschodniej Europy. Znaleziska monetarne nie pozwalają udzielić odpowiedzi na pytanie, czy Skandynawowie zaopatrywali się w srebro w Ładodze, czy też w ruskim interiorze (rozdz. 5.3). Interesująco wygląda jednakże skład depozytów szwedzkich z lat 80. i 90. Zawierają one stosunkowo dużą liczbę monet bitych w latach 70. i 80. IX stulecia: w skarbach z Kimmer (885), Sojvide

(890) i Roma (895) ich udział wynosi odpowiednio 14%, 12% i 20%. W obu wspomnianych wyżej skarbach rosyjskich z tej późnej fazy napływu szacuje się go natomiast odpowiednio na 5% i 1%. Oznacza to, że w latach 80. i 90. Skandynawowie byli aktywni w głębi Rosji i że tam pozyskiwali te dirhemy – bezpośrednio od kupców chazarskich lub arabskich – a potem z rodzinnym kraju mieszali je ze starszymi okazami (zob. rozdz. 5.3). Niemniej jednak wskutek kryzysu w napływie srebra w latach ok. 880/890 także w Skandynawii wyraźnie zmniejszył się udział dirhemów z lat 80. i 90. w porównaniu z monetami z lat 50. i 60., co widać w tych trzech skarbach z lat 885–895: z 37% na 14%, z 25% na 12% i z 32% na 20%. Dominację starych dirhemów, bitych między 770 a 820 r., można też stwierdzić w znaleziskach na Połabiu i Pomorzu. Tabela 10. Chronologiczny skład skarbów na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego 861/862–893/894 (w %)* przed 770

770–799

800–819

820–849

850–899

jezioro Pejpus 861/862

12

36

41

10

2

Pinnow 862/863

50

21

24

4

1

Karnice 867/868

22

47

27

–

5

Czechów 882/883

13

29

29

10

18

Drohiczyn 893/894

13

30

44

5

8

* Struktura skarbów na podstawie: T.S. Noonan, Ninth Century, tab. 6, s. 232; A. Czapkiewicz i in., Skarb dirhemów arabskich z Czechowa, Warszawa–Wrocław 1957; M. Czapkiewicz, F. Kmietowicz, Skarb monet arabskich z okolic Drohiczyna nad Bugiem, Kraków 1960.

W skarbie z Pinnow stare dirhemy stanowią ok. 45%, a w znalezisku z Karnic ok. 74%. Jednakże w skarbie z Pinnow 50% wszystkich monet

pochodzi sprzed 770 r., a 45% sprzed 750 r.! W przeciwieństwie do znalezisk skandynawskich i wschodnioeuropejskich te skarby niemal nie zawierają dirhemów z lat 50. i 60., które stanowią w nich odpowiednio 1% lub 5%. Wskazuje to na znaczące osłabienie importów srebra ze Starej Ładogi, co prowadziło z kolei do tego, że stare dirhemy, bite między 750 a 820 r., które napłynęły na obszar nad Morzem Bałtyckim między 800 a 830 r., dłużej krążyły na południowo-zachodnim brzegu Bałtyku niż w Skandynawii czy w Rosji. Znalezisko znad jeziora Pejpus zawiera natomiast tylko nieliczne nowsze monety, ale wyraźnie więcej z IX stulecia niż depozyty z południowo-zachodniego wybrzeża Morza Bałtyckiego. W związku z tym przypomina ono raczej skarby rosyjskie albo szwedzkie z tego samego czasu. Starsze monety przeważały również w skarbach znalezionych w południowowschodniej Polsce, w Czechowie (882/883) i Drohiczynie (893/894). Wśród dirhemów z Czechowa natrafia się jednak na więcej egzemplarzy z okresu między rokiem 850 a 880 niż w znalezisku z Drohiczyna. Zasadnie można zatem stwierdzić, że w 2 połowie IX stulecia we wschodniej Europie istniały dwa obszary napływu i cyrkulacji dirhemów: pierwszy obejmował Rosję, Szwecję, możliwe że również kraje południowowschodniej części Bałtyku oraz środkowo-wschodnią Polskę, drugi natomiast rozciągał się wzdłuż południowo-zachodniego wybrzeża Morza Bałtyckiego.

3.2.3. Faza III (od 900 do 989/990) O ile w obu pierwszych fazach napływu srebra lwią część wszystkich monet stanowiły dirhemy abbasydzkie, o tyle w trzeciej fazie geograficzny punkt eksportu srebra przesunął się do regionów Azji Środkowej, znajdującej się pod rządami Samanidów47. Tabela 11 pokazuje, że szczególne zagęszczenie znalezisk zawierających monety – przede wszystkim w Szwecji i w Polsce –

nastąpiło w latach 50. X w. W Rosji również występuje wiele depozytów z tego samego czasu, choć ich punkt kulminacyjny przypada na lata 70. X stulecia. Z regionalnego rozłożenia znalezisk wynika, że większość depozytów powstała w Skandynawii (czy też, mówiąc dokładniej, w Szwecji, zwłaszcza na Gotlandii). Jeśli oceniać według najmłodszej monety, to trzecia faza napływu rozpoczęła się tam w pierwszej dekadzie X stulecia i trwała nieprzerwanie do lat 70., osiągając bezwzględne apogeum między rokiem 950 a 959. Zmniejszenie napływu nastąpiło w Skandynawii dopiero w latach 80. Dwucyfrowe liczby znalezisk zawierających monety odnotowujemy od lat 30. X w. w regionie wzdłuż południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego (od krajów bałtyckich po Danię) wraz z przylegającym do niego interiorem polskim i połabskim. Zaskakujące wahania wykazuje natomiast napływ srebra do wschodniej Europy (a więc na obszar dzisiejszej Rosji, Ukrainy i Białorusi). W kilku dziesięcioleciach mamy tu potwierdzonych mniej niż dziesięć depozytów. Tabela 11. Liczba znalezisk zawierających co najmniej 5 dirhemów według krajów 900– 990* (kraje bałtyckie obejmują Estonię, Łotwę i Litwę) Rosja Kraje bałtyckie Polska Niemcy Dania Szwecja Finlandia 900–909

7

1

3

–

1

9

–

910–919

8

4

–

2

3

20

–

920–929

9

–

–

3

4

20

–

930–939

11

3

7

1

2

30

1

940–949

8

6

7

–

3

23

2

950–959

21

5

13

–

5

68

3

960–969

4

2

5

2

4

23

–

970–979

23

4

11

–

4

18

2

980–989

14

3

9

–

1

4

1

Razem

105

28

55

8

27

215

9

* Dane według R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3, s. 565 i n. Autorzy biorą w swoich badaniach pod uwagę skarby z co najmniej pięcioma dirhemami, dlatego w tabelach przejmujemy tę liczbę. Grupa depozytów z 5–9 nowymi monetami jest w tej fazie przejrzysta, tak że nie powstają znaczące różnice w stosunku do faz poprzednich, w których uwzględniane były tylko skarby zawierające co najmniej 10 monet. Odkryte w Polsce skarby zostały przyporządkowane według danych chronologicznych Aneksowi 1. W tabeli 12 uwzględniona została także Norwegia. Tabela 12. Liczba znalezisk z co najmniej 5 dirhemami według regionów 900–990 Rosja

Południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego z przylegającym interiorem

Skandynawia

900– 909

7

5

9

910– 919

8

9

20

920– 929

9

7

23

930– 939

11

13

32

940– 949

8

16

26

950– 959

21

23

72

960– 969

4

13

23

970–

23

19

20

979 980– 989

14

13

5

Razem

105

118

230

Chronologiczny skład skarbów znacząco osłabia jednak dominację Szwecji. W znaleziskach na terenie Rosji dominowały dirhemy wyemitowane w ostatnich dwóch-czterech dziesięcioleciach przed datą wybicia najmłodszej monety. W większości depozytów ujętych w tabeli 13 przekraczały one próg 50%. Oznacza to, że do Rosji w każdej dekadzie trafiały nowo wyemitowane monety i stanowiły tam przeważającą część całej masy monetarnej. Pewien wyjątek stanowią tu skarby z miejscowości Berjoza I i Medvedovo. Sprawiają one wrażenie, jakby znajdujące się w nich dirhemy gromadzone były w tym miejscu przez długi czas. Ich geografia w dorzeczu Desny i Sejmu może wskazywać, że ich właścicielami były lokalne elity i potwierdzać tezę, że te znaleziska były skarbami plemiennymi. Tabela 13. Chronologiczny skład skarbów z dirhemami w Rosji 942–985 (w %)* przed 900– 910– 920– 930– 940– 950– 960– 970– 980– 900 909 919 929 939 949 959 969 979 989 Bolgary 942

4

Białoruś 948/94

4

17

32

40

2

17

22

14

34

7

Berjoza I 951/952

19

34

39

4

1

3

1

Gniezdowo 960

–

4

4

7

15

25

44

2

Nowogród 972

3

3

–

5

13

14

13

38

13

Novaja Melnica

8

2

2

2

11

21

9

34

11

974 Nowogród 974/975

3

2

3

2

11

14

14

40

11

Belyj Omut 976

3

–

–

–

5

10

20

40

23

Erilovo 978

1

2

3

6

18

18

20

19

13

Staryj Dedin 979

3

5

7

11

14

10

13

16

22

Medvedovo 982

3

4

11

14

17

10

17

18

5

1

Staro Almetevo 984/985

1

–

–

1

2

1

9

24

52

11

Tatarskij Tolkiš 985

–

–

1

–

1

3

5

13

68

8

* Chronologiczny skład według T.S. Noonan, The Impact of Silver Crisis in Islam upon Novgorods Trade with the Baltic, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga, s. 411–447, tu tab. 2, s. 415; tegoż, Dirham Hoards from Medieval Lithuania, „Journal of Baltic Studies” 23 (1992), s. 395–414, tu tab. F na s. 404.

Chronologiczna struktura późniejszych depozytów – z tpq między 979 a 986/987 – wskazuje z kolei, że nowsze emisje stanowiły znaczącą część przede wszystkim na obszarach wpływów Bułgarów kamskich. W znaleziskach z miejscowości Staro Almetevo i Tatarskij Tolkiš dirhemy z lat 70. X w. stanowiły odpowiednio 52% i 68% wszystkich monet, w pozostałych skarbach natomiast ich udział wahał się między 5 a 22%. Tabela 14. Chronologiczny skład skarbów zawierających dirhemy w Rosji i krajach bałtyckich 979–986/987 przed 900– 910– 920– 930– 940– 950– 960– 970– 980– 900 909 919 929 939 949 959 969 979 989

Staryj Dedin 979

3

5

7

11

14

10

13

16

22

–

Medvedovo 982

3

4

11

14

17

10

17

18

5

1

Staro Almetevo 984/985

1

–

–

1

2

1

9

24

52

11

Tatarskij Tolkiš 985

–

–

1

–

1

3

5

13

68

8

Krasnaja 986/987

–

2

3

5

9

16

19

19

19

6

Podobne do rosyjskich znalezisk są depozyty z krajów bałtyckich. Zawierają one dość dużą część nowszych dirhemów, choć w skarbach z miejscowości Kuski i Koigi monety z czterech ostatnich dziesięcioleci spadają poniżej 50%. Tym samym osiągają te same wartości co skarby szwedzkie. Tabela 15. Chronologiczny skład skarbów zawierających dirhemy w krajach bałtyckich 943/944–986/987 (w %)* 900– 909

910– 919

920– 929

930– 939

940– 949

950– 959

Disna 943/944

14

14

17

38

11

Velaikiai 945/946

6

15

21

44

14

Meckshof 947/948

17

14

20

28

12

Vanamoisa 951/952

17

19

20

24

12

4

Kuski 953/954

25

25

19

10

4

7

960– 969

970– 979

980– 989

Koigi 954/955

18

25

13

11

15

7

Krasnaja 986/987

2

3

5

9

16

19

19

19

6

* T.S. Noonan, Dirham Hoards, tab. D i E na s. 402. Tabela 16. Chronologiczny skład skarbów ze Szwecji 910/911–983 (udział dirhemów w %)* 900– 909

910– 919

920– 929

930– 939

940– 949

950– 959

960– 969

Stora Velinge I 910/911

6

Broa 932/933

42

33

13

6

Bräcke 933/934

40

35

6

2

Jugenäs 934/935

24

39

17

6

Bäta 940/941

34

24

18

20

1

Utoje 942/943

28

30

19

9

1

Tanglings 945/946

28

41

12

5

1

Alva 946/947

31

36

8

3

2

Rangsarve 953/954

31

33

12

9

2

2

Rangsarve 954/955

21

28

13

12

7

9

Stora Velinge II 955/956

15

21

16

17

11

13

Erikstorp 956/957

26

29

17

17

3

4

Kvie 960/961

14

18

14

14

11

13

2

Prästgarden 965

44

24

9

–

3

3

3

Uggärds A 971– 974

9

14

10

23

15

22

1

970– 979

1

Stävie 976

11

13

13

20

15

20

2

–

Övide I 976/977

22

25

15

14

8

4

1

1

Suderbys II 978

8

8

13

25

8

21

8

8

Baldringe gärd 983

15

7

19

30

11

11

–

4

* Za: T.S. Noonan, The Impact, tab. 8 na s. 425; tegoż, When Did Dirham Imports into Tenth-Century Sweden Decline?, „Numismatiska Meddelanden” 37 (1989), s. 295–301, zwł. tab. 1 na s. 296.

Już od początku X stulecia widoczne były różnice między szwedzkimi znaleziskami z jednej strony a znaleziskami ze wschodniej Europy z drugiej. W większości skarbów rosyjskich z tpq między 900 a 920 r. 70 do 97% wszystkich monet pochodzi z okresu od 890 do 910 r., natomiast w wielu skandynawskich depozytach większość monet stanowią dirhemy sprzed 880 r. Władysław Łosiński tłumaczy ten fakt silnym odpływem dirhemów z północnej Rosji do Skandynawii w końcu IX i na początku X stulecia48. Ponieważ jednak w tym samym czasie w Szwecji nie przeważały całkowicie monety nowo wyemitowane, to jasne jest, że musiały tam zostać wymieszane ze starszymi egzemplarzami. Dopiero ok. 920/930 r. w monetarnym krajobrazie Szwecji zaczęły dominować dirhemy z okresu ok. 900–920. W latach 40. X w. ponownie zmienia się struktura znalezisk w Szwecji. Analiza skarbów z tpq między 940 a 965 r. pokazuje dobitnie, że udział dirhemów wyemitowanych w ostatnich 20–40 latach przed zdeponowaniem zmniejszał się z każdym dziesięcioleciem. Całość masy monetarnej składała się przy tym z monet bitych w latach 900–919. Dopiero w latach 70. i 80. pojawia się więcej monet z okresu między 930 a 960 r., które płynęły do Rosji i Polski już w latach 30., 40. i 50. Oznacza to, że większość monet arabskich między drugą dekadą X stulecia a (najpóźniej) rokiem 940 musiała trafić do Szwecji – a zatem w momencie, kiedy te emisje licznie pojawiają się

w Rosji. Tymi kontekstami zajmiemy się nieco później (rozdz. 6.1.2). Z kolei polskie depozyty wykazują dwie różne struktury – z jednej strony istniały znaleziska, w których przeważały nowsze emisje, z drugiej zaś odkrywano skarby złożone ze starszych monet (tab. 17). Analiza regionalna chronologicznego składu tych znalezisk zostanie omówiona w rozdziale 6; tutaj nadmienimy tylko, że w Wielkopolsce, na Mazowszu i Podlasiu pojawiają się wyłącznie nowsze emisje, choć nie z taką regularnością jak w Rosji. Natomiast na Pomorzu (szczególnie wyraźnie w depozytach z miejscowości Bielkowo, Szczecin, Opalenie i Oliwa II) trafiają się do ok. 950 r. także skarby ze znacznym udziałem bardzo starych dirhemów. Dopiero od tamtego czasu płynęły tam obficie nowsze emisje. Ponieważ jednocześnie zaczął się osłabiać napływ „świeżego” srebra do Szwecji, można przyjąć, że doszło wówczas do zmiany szlaków, którymi ono płynęło. Tabela 17. Chronologiczny skład skarbów w Polsce 901/902–973/983 (udział dirhemów w %)* przed 900

900– 909

Klukowicze 901/902

61

39

Łabędzie II 932

25

Ochle 936/937

910– 919

920– 929

930– 939

36

25

11

4

19

19

10

52

{

9

}

Bielkowo 938/939

69

22

Szczecin 940/941

50?

{

Opalenie 941/942?

70

16

50?

15

?

940– 949

}

?

?

950– 959

960– 969

970– 979

Pomorze XII 946

20

38

32

4

2

5

Oliwa II 951/952

54

9

9

9

–

9

9

Tuchola 952/953

6

18

6

18

35

12

6

Lądek 952/953

–

3

9

6

18

38

27

Kowalewo 954/955

4

2

13

2

7

24

47

Sośnica 954/961

5

11

5

–

21

47

11

Puck 965

4

4

8

4

24

24

16

16

Maurzyce 971/972

–

7

–

7

14

32

4

25

Piaski 950/973

12

8

{

27

}

46

{

8}

Trzebianowo 955/973

13

8

10

8

13

33

16

8

{

61

}

23

–

8

Poznań 961/976

11

Kostomłoty 970/976

8

–

8

15

15

8

8

31

8

Sieroszewice 976

10

14

–

8

28

8

20

12

Zalesie 976

3

2

3

6

13

20

17

21

15

Obrzycko 973/983

2

10

11

11

14

22

16

8

5

* Por. odpowiednie wskazówki bibliograficzne w Aneksie 1 oraz u T.S. Noonan, The Cessation of Viking-Age Dirham Imports into Poland and Polabia, „Annales Universitatis

Mariae Curie-Sklodowska” 45 (1990), s. 67–78, zwł. tab. nr 1 na s. 71.

Ogólnie rzecz ujmując, z analizy chronologicznej znalezisk wynika, że w trzeciej fazie napływu we wschodniej części Europy utworzyły się dwie różne strefy cyrkulacji dirhemów. Jedna obejmowała Rosję, tereny zachodniosłowiańskie oraz kraje bałtyckie, drugą natomiast stanowiła głównie Szwecja, ale przejściowo mogło należeć do niej również Pomorze.

3.2.4. Faza IV (od 990 do ok. 1020) Jeśli oceniać po liczbach znalezisk monetarnych, to arabskie srebro płynęło do Europy także w latach 90. X w. W Rosji spadek nastąpił dopiero po 1010 r., natomiast w Szwecji i Polsce liczba depozytów z dirhemami jest wprawdzie mniejsza w pierwszej dekadzie XI stulecia, ale pozostaje na ustabilizowanym poziomie do końca drugiej dekady. Jest to jednak mylący obraz. Po 990 r. docierały bowiem nad Morze Bałtyckie duże ilości denarów niemieckich i angielskich, które zastępowały monety arabskie i z czasem zaczęły stanowić zdecydowaną większość monet na tym obszarze. Arabskie srebro, znajdujące się nadal w obiegu, składało się z monet, które napłynęły tam do ok. 980 r. W tej fazie o jakimś w miarę regularnym napływie dirhemów możemy mówić tylko w przypadku Rosji. Tabela 18. Liczba znalezisk skarbów z okresu 990–ok.1020* zawierających co najmniej 5 dirhemów według krajów (kraje bałtyckie obejmują Estonię, Łotwę i Litwę) Rosja

Kraje bałtyckie

Polska

Szwecja

Niemcy

Dania

990–999

12

–

17 (21)

50

2

–

1000–1009

11

2

10 (20)

24

3

2

1010–1019

1

4

6

20

1

3

94

6

5

(12) Razem

24

6

33 (53)

* Według: R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3. Autorzy biorą w swoich badaniach pod uwagę skarby z co najmniej pięcioma dirhemami, dlatego w tabelach przejmujemy tę liczbę. Grupa depozytów z liczbą nowych monet nie przekraczającą pięciu jest w tej fazie bardzo ograniczona, tak że statystycznie pozostaje niemal niezauważalna. W nawiasie liczba znalezisk monetarnych, zawierających co najmniej 1 dirhem.

Chronologiczne zestawienie znalezisk stanowi znakomity dowód kurczenia się strumienia napływających dirhemów. Tabela 19. Chronologiczny skład skarbów w Rosji 990–ok. 1020 (w %)* 980–989

990–999

1000–1009

1010–1019

Novyi Dvor 990–999

1

–

Špiliovka 990–999

–

1

Denisy 1003

26

5

2

–

Vaškovo 1012

14

1

–

–

Molodi 1010–1019

14

4

11

4

* Struktura chronologiczna za: T.S. Noonan, The Impact, tab. 1 i 2.

Na przykład w rosyjskich depozytach z miejscowości Novyi Dvor, Musorki i Šelebovo z tpq w latach 90. X w. udział monet wybitych w ciągu czterech ostatnich dziesięcioleci przed tezauryzacją był stosunkowo duży i wynosił odpowiednio 69%, 89% i 79%. Przesunęły się jednakże okresy największego napływu dirhemów na czwartą i trzecią dekadę (w skarbie z miejscowości Špiliovka, w którym nowe emisje stanowiły tylko 5%, nawet

na ósmą). Ta tendencja utrzymywała się nieprzerwanie po 1000 r., co potwierdzają znaleziska z miejscowości Denisy, Vaškovo i Molodi. Większość monet w tych skarbach datuje się na piąte lub szóste dziesięciolecie, przy czym liczba dirhemów z lat 90. X w. do drugiej dekady wieku XI wynosi odpowiednio 7%, 1% i 19%. Ten udział procentowy w znaleziskach z 2 połowy XI w. spada do poziomu poniżej 1%. Najmłodsza znaleziona dotychczas we wschodniej Europie moneta arabska pochodzi z lat 30. XI stulecia49. Proces kurczenia się ilości napływającego srebra objął oczywiście również Szwecję. Jak wynika z tabeli 20, dirhemy z okresu 980–1000 tylko dwukrotnie przekroczyły granicę 20% albo 10%. Emisje po 1000 r. w najlepszym przypadku osiągnęły poziom 17% wszystkich znalezionych w tym skarbie monet. Tabela 20. Chronologiczne zestawienie skarbów ze Szwecji w latach 991–ok. 1091 (w %)* 980–989

990–999

1000–1009

1010–1019

Föllhagen po 991

–

–

–

–

Digeräkra po 1002

–

1

–

–

Ösarve po 1002

–

1

1

–

Hemängen 1024

24

4

–

–

Öster Ryftes 1027

–

6

3

–

Stora Sojdeby 1091?

–

–

9

8

Gerete 1099

–

13

–

–

* T.S. Noonan, The Impact, tab. 7 i tegoż, When Did Dirham Imports.

Nie inaczej działo się na terenach należących do monarchii Piastów. Tutaj

dirhemy wyemitowane w ostatnim dziesięcioleciu X w. lub w pierwszej dekadzie wieku XI tylko w dwóch przypadkach przekroczyły granicę 10% (w Bierzgłowie pod Toruniem i w wielkopolskim Starym Dworku). Tabela 21. Chronologiczny skład skarbów w Polsce 999–ok. 1025 (w %)* 980–989

990–999

1000–1009

1010–1019

Bogucino 999

8

–

–

–

Radzików I 999

–

–

–

–

Lisówek 1020

–

–

6

–

Bierzgłowo 1024

–

–

18

–

Stary Dworek 1025

–

17

–

–

* T.S. Noonan, The Cessation, tab. 1.

Analiza znalezisk skarbów z okresu od 990 do ok. 1020 r. pokazuje dobitnie, że w tej fazie napływ srebra ze świata islamu do wschodniej Europy już zamierał.

3.3. Geografia mennictwa 3.3.1. Faza I (od 786/787 do 820/821–839/840) W zakresie składu i struktury wczesne skarby we wschodniej Europie wykazują daleko idącą zgodność ze skarbami z Bliskiego Wschodu, są podobne do skarbów z południowego Kaukazu, które powstawały wskutek tranzytu, natomiast wyraźnie różnią się od znalezisk ze środkowej Azji50. Porównanie regionalnego rozłożenia dirhemów w odnalezionych skarbach

daje odpowiedź na pytanie o zasadnicze osie napływu srebra, a być może również o drogi, jakimi były transportowane i trafiały do wschodniej części Europy srebrne monety i inne dobra. Wczesne dirhemy pochodziły w przeważającej części z północnoafrykańskich oraz irackich mennic państwa Abbasydów51. Obie tabele pokazują wyraźnie, że w Rosji do początku trzeciej dekady IX w. gros wszystkich monet stanowiły dirhemy afrykańskie. W znaleziskach znad Morza Bałtyckiego udział tych dirhemów jest natomiast znacznie niższy. Czy zatem na początku IX stulecia istniały dwa różne źródła napływu srebra na wschód Europy? Kolejna tabela odzwierciedla geografię znalezisk monetarnych z zaznaczeniem, jaką ich część stanowią dirhemy północnoafrykańskie i „hiszpańskie”. Tabela 22. Udział dirhemów północnoafrykańskich w znaleziskach 786/787–837/838 (w %)* Okres

Rosja

Basen Morza Bałtyckiego

786/787–809/810

43

10

811/812–818/819

44

1

820/821–829/830

20

3–10

831/832–837/838

10

6

* A. Fomin, Silver of the Maghreb and Gold from Ghana at the End of the VIII–IX Centuries A. D., w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1.–4. June 1989, Nova Series 6, red. K. Jonsson, B. Malmer, Stockholm 1990, s. 69–75, zwł. tab. nr 1 na s. 70. Tabela 23. Regionalny skład dirhemów w znaleziskach rosyjskich z tpq od ok. 800 do 824/825 i od 829/830 do 837/838 (w %)* Region

ok. 800–824/825

829/830–837/838

Afryka Północna

48

10

Irak

23

26

Transoksania

2

19

północny Iran, Chorasan i inne

27

45

* Za: T.S. Noonan, The Regional Composition of Ninth-Century Dirham Hoards from European Russian, „Numismatic Chronicle” 144 (1984), s. 153–165, tu tab. na s. 162. Noonan nie mógł oczywiście uwzględnić żadnych depozytów odnalezionych po 1984 r. Niezależnie od tego przedstawione przez niego dane pokazują tendencję, która znajduje odzwierciedlenie także w najnowszych znaleziskach.

Do ok. 820/821 r. we wszystkich regionach znajduje się wiele depozytów, zawierających co najmniej 30% dirhemów północnoafrykańskich. Od tej normy odbiegają tylko znaleziska z terenów położonych wzdłuż Prypeci oraz w górnym biegu Bugu. Szczególne ich zagęszczenie znajdowało się w regionie Donu–Dniepru–Oki, gdzie tylko dwa spośród ośmiu skarbów nie przekroczyły granicy 20% lub 10%. Także wzdłuż Wołgi oraz na terenach wokół Ładogi krążyło wiele afrykańskich monet, przy czym wydaje się, że odkryte dotychczas w północnej Rosji skarby przedstawiają dwie różne struktury: jedną ze stosunkowo niewieloma monetami z północnej Afryki i drugą, w której udział tych monet jest dla odmiany bardzo wysoki. Jeśli przyjmiemy, że strumienie srebra docierały nad Morze Bałtyckie przez Ładogę, wówczas pojawia się pytanie o podobieństwa i różnice w składzie tamtejszych depozytów. Z tabeli 25 wynika jasno, że na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego w większości depozytów z tpq do 817/818 udział monet północnoafrykańskich był bliski zera. Poziom 18% osiągnął jedynie w skarbie z Prerow-Darß. Skarb ten wpisuje się więc we wzór wczesnych znalezisk gotlandzkich czy północnorosyjskich ze Starej Ładogi i Kniaščino. Jedyny depozyt, w którym przeważającą część stanowiły monety

północnoafrykańskie, został zdeponowany ok. 820 r., a odkopany między 2008 a 2010 r. na skraju wczesnosłowiańskiej osady w pobliżu Anklam52. W miejscowości Ładoga spotykały się zatem dwa strumienie srebra: jeden z wieloma monetami północnoafrykańskimi i drugi z przewagą monet irakijskich. Wydaje się przy tym, że monety północnoafrykańskie napływały tylko sporadycznie na obszar Warmii, Mazur i Pomorza Gdańskiego. Duża liczba północnoafrykańskich dirhemów w skarbach wschodnioeuropejskich pierwszej fazy – w porównaniu z niektórymi skarbami z południowego Kaukazu, np. z Agdam: 5%; Pschaveli: 11%; Arkchava: 3% – nie została dotychczas przekonująco wyjaśniona. Tutaj nadmienić należy tylko, że te dirhemy mają mniejszy ciężar niż ich odpowiedniki z Bliskiego Wschodu. Przyszłe badania będą musiały rozstrzygnąć, czy mogło to sprzyjać selekcji i dalszemu wywozowi pieniędzy w kierunku Północy53. Tabela 24. Udział dirhemów północnoafrykańskich i „hiszpańskich” w poszczególnych skarbach w Rosji 786/787–837/838 (w %)* Region: Don–Dniepr–Oka Krivianskaja 805/806

61

Zavališino 809/810

43

Gluchovo 811/812

38

Nižnaja Syrovatka 812/813

53

Kremlevskoe 812/813

8

Kozielsk 815/816

41

Lapotkovo 816/817

19

Jaryloviči 820/821

50

Devica 837/838

11

Region: Prypeć–Bug Horodyszcze I 810/811

–

Josipyvka 813/814

29 Region: Wołga–Kama–górny Dniepr

Ugodiči 812/813

50

Elmed 820/821

39

Uglič 829/830

9

Kislaja 835–837/838

18 Region: Ładoga

Stara Ładoga 786/787

27

Peterhof 804/805

87

Cholopyj Gorodok 805/806

46

Kniaščino 808/809

27 (18% według G. Rispling 2007, s. 106, nr 12)

* Dane w tab. 24 i 25 za: T.S. Noonan, When and how, tab. 11 na s. 421; tegoż, Ninth Century, tab. 7 na s. 235; tegoż, Ninth Century, tab. 6 na s. 207; T.S. Noonan, R.K. Kovalev, Bol’šoj klad; G. Rispling: Ninth-Century Dirham Hoards in Russia and the Baltic Region: A Report on Progress, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. M. Andersen i in., Copenhagen 2007, s. 101–109, tab. 2; T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne, nr 232. Tabela 25. Udział dirhemów północnoafrykańskich i „hiszpańskich” w poszczególnych skarbach na obszarze wokół Morza Bałtyckiego 803–839/840 (w %) Region: południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego Prerow–Darß 803

18

Janów Pomorski I 815/816

–

Janów Pomorski II 815/816

–

Braniewo 816/817

–

Mokajmy–Sójki 817/818

–

Anklam 818/821

40

Ramsowo 828/829

3

Kothla 837/838

2

Pomorze V 839/840

11

Region: Gotlandia Visby 816/817

24

Norrgarda–Norrbys I 818/819

11

Prästgarden 824/825

9

Väsby 826/833

3

Norrgarda–Norrbys II 833/834 Norrkvie 835–837/838

31 (18% według G. Rispling 2007, s. 107, nr 46) 3

Monety afrykańskie płynęły do wschodniej Europy prawdopodobnie z Syrii, przez Turcję i Kaukaz Południowy, potem przez Kaukaz Północny, następnie wzdłuż Donu i Dońca, by w końcu rozlać się szerokim strumieniem po terenach nad Dnieprem i Oką. Ten napływ srebrnych pieniędzy był bardzo silny do ok. 820/825 r. i prawdopodobnie tylko w pojedynczych przypadkach wykraczał poza Starą Ładogę. Natomiast monety z irakijskich prowincji kalifatu, które docierały tu przez Iran i Kaukaz Południowy albo przez Morze Kaspijskie, krążyły nie tylko po rosyjskim interiorze, lecz docierały – prawdopodobnie głównie drogami wzdłuż Wołgi – nad Morze Bałtyckie. Niedostatek północnoafrykańskich dirhemów w znaleziskach z Warmii i Mazur oraz z Pomorza Gdańskiego mógłby wskazywać na to, że tamtejsi mieszkańcy utrzymywali kontakty (przypuszczalnie za pośrednictwem swoich stosunków przez Ładogę) z jakąś irakijsko-irańską siecią kupców handlu dalekosiężnego, eksportującą głównie monety bliskowschodnie.

3.3.2. Faza II (od 840/841 do 896/897) W latach 40. IX w. pojawiają się skarby z dirhemami, których powstanie należy umiejscowić w bardziej wschodnich częściach kalifatu. Wyraźnie nasiliła się natomiast tendencja, widoczna już w późnych latach 20. i 30. IX stulecia, zgodnie z którą zmniejszał się udział dirhemów północnoafrykańskich. Teraz na znaczeniu zyskiwały ośrodki mennicze w Iraku, północnym Iranie i w Transoksanii. Dlatego właśnie należy przyjąć, że w handlu wschodnioeuropejskim coraz większą rolę oprócz dirhemów pochodzących z terenów iracko-irańskich zaczęły odgrywać również dirhemy emitowane w Azji Środkowej. Mniej więcej do 860 r. większość z tych monet docierała przez Transkaukazję, o czym świadczą skarby z południowego Kaukazu. Dopiero w latach 60. i 70. IX w. „Dawny szlak, łączący Bliski Wschód z Rosją przez Kaukaz, zastąpiła nowa trasa, prowadząca przez Morze Kaspijskie”54. W tej fazie regionalny skład znalezisk w basenie Morza Bałtyckiego jest zgodny ze strukturą znalezisk rosyjskich. Rzuca się tu w oczy dominująca pozycja Iraku. Ponadto w trzech depozytach udział monet północnoafrykańskich przekracza granicę 10%, co wskazuje na to, że nowsze emisje – zarówno w obszarze Morza Bałtyckiego, jak i w Rosji – zostały wymieszane ze starszymi. Tabela 26. Skład dirhemów w rosyjskich znaleziskach 840–885 (w %) z podziałem na regiony* Region

Udział

Afryka Północna

1

Irak

53

Transoksania

11

północny Iran

16

Chorasan

9

Inne

10

* Za: T.S. Noonan, The Regional Composition, tab. na s. 162. Tabela 27. Skład dirhemów z podziałem na regiony pochodzenia w poszczególnych znaleziskach w basenie Morza Bałtyckiego (w %)* Region

Afryka Północna

Irak

Transoksania

Inne

Norrgarda–J. II 842/843

11

46

6

23?

Svedjelandet 837–842/843

14

40

3

29?

jezioro Pejpus 861/862

9

56

12

23

Pinnow 862/863

3

58

7

34

Karnice 867/868

11

57

5

27

* Za: T.S. Noonan, Ninth Century, tab. 7 na s. 235 i T.S. Noonan, Ninth Century, tab. 6 na s. 207.

3.3.3. Faza III (od 900 do 989/990) Rozkwit gospodarczy terenów pod rządami Samanidów spowodował przeniesienie do Azji Środkowej ośrodków menniczych wytwarzających monety na eksport. To przesunięcie na wschód odzwierciedla dominacja dirhemów samanidzkich z Samarkandy, Taszkentu i Buchary w znaleziskach wschodnioeuropejskich z okresu od ok. 900 do ok. 980 r.55. Przedstawia to tabela 28. Tabela 28. Udział dirhemów ze środkowej Azji i z Bliskiego Wschodu w znaleziskach rosyjskich i w państwach bałtyckich (w %)*

Miejsce znaleziska

Bliski Wschód (m.in. Abbasydzi)

Azja Środkowa (Samanidzi)

Borowikowo 905/906

19

76

Kijów I 905/906

85

11

Kijów II 905/906

19

70

Strupowo 911/912

–

100

Lencikovščina 911/912

6

93

Kazań 913/914

1

97

Palcewo 913/914

3

95

Bogdanowo 919/920

–

99

Disna 943/944

5

95

Velaikiai 945/946

–

100

Meckshof 947/948

8

92

Vanamoisa 951/952

4

96

Kuski 953/954

2

98

Koigi 954/955

12

88

Tartu 976/977

10

90

Wielkie Łuki 976/977

21

79

Erilovo 978

16

84

Kehra 978/979

14

86

Staryj Dedin 978/979

8

92

„Rezwow” 980/981

11

89

Medvedovo 982

6

94

Tatarskij Tolkiš 984/985

40

60

Staro Almetevo 984/985

25

75

Krasnaja 986/987

36

64

* Za: T.S. Noonan, Dirham Hoards, tab. A i B na s. 399, tab. C na s. 401; tegoż, Volga Bulgharians Tenth-Century Trade with Samanid Central Asia, AMEA 11 (2000–2001), s. 140–218, tu s. 148.

Przeważały one zdecydowanie od 910 r. do początku lat 80. X stulecia. Dopiero ok. 985 r. zaznacza się lekkie przesunięcie na tereny położone bardziej na zachód. O ile w północnej Rosji starsze monety już na początku X stulecia zostały zastąpione dirhemami samanidzkimi, wyemitowanymi w Azji Środkowej, o tyle w Skandynawii ten proces trwał dłużej, co obrazuje tabela 29. Na terenie Skandynawii jeszcze do ok. 920/925 r. w obiegu znajdowało się stosunkowo dużo monet abbasydzkich. Tabela 29. Udział dirhemów samanidzkich w znaleziskach skandynawskich (w %)* Miejsce znaleziska

Udział

Lilla Hammars 903/904

20

Buters 906/907

47

Viken 907/908

78

Lilla Veller 907/908

52

Stora Velinge 910/911

4

Over Randlev I 910/911

48

Ockes 911/912

25

Bote 912/913

70

Sandvikstorp 916/917

81

Harka 917

93

Kännungs 917/918

80

Ytternora 918/919

12

Österlings 919/920

100

Sigerslevoster 921

39

Grimestad 921/922

91

Ingvards 922/923

86

Norrvange 923/924

39

Bräcke 924/925

88

Oppmanna 924/925

97

Lilla Bjärges 928/929

100

Bunkeflo 928/929

79

* Za: Ch. Kilger, Kaupang from afar: Aspects of the Interpretation of Dirham Finds in Northern and Eastern Europe between the late 8th and early 10th Century, w: Means of Exchange. Dealing with Silver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), red. D. Skre, t. 2, Aarhus 2008, s. 199–252, tu s. 236, tab. 7.12 i 7.13.

Na terenach zachodniosłowiańskich również przeważały emisje z Azji Środkowej (tab. 30). Szczególnie dużo było tu dirhemów z okresu między 914 a 954 r. Dopiero pod koniec lat 70. X w. udział emisji samanidzkich z Azji Środkowej zaczął się wyraźnie kurczyć, by po kilku latach zaniknąć całkowicie. Tabela 30. Udział dirhemów samanidzkich w znaleziskach polskich i na terenach Słowian połabskich* (w %) Okres

Udział

892–907

9

907–914

6

914–943

37

943–954

27

954–961

8

961–976

13

976–997

1

997–999

–

* Według T.S. Noonan, The Cessation, tab. nr 4 na s. 74.

Możliwe, że ten proces był związany z przeniesieniem dróg handlowych z Azji Środkowej do Iranu czy Iraku (a stamtąd przez Kaukaz Południowy, Morze Kaspijskie albo Morze Czarne do Rosji) i z jednoczesnym wzrostem znaczenia Bujjidów i Zirydów. Peter Feldbauer w ten sposób komentuje to przesunięcie: Jeszcze bardziej decydujące okazały się w dalszej konsekwencji modyfikacje w handlu dalekosiężnym na szlakach karawan na terenie Iranu i Transoksanii w drugiej połowie X stulecia. Były one związane z jednej strony z końcem świeckiego autorytetu Abbasydów i przejęciem władzy w 945 r. przez dynastię Bujjidów, a z drugiej strony ze zwiększonym zainteresowaniem wymianą handlową ze strony Kurdów. Była tu już mowa o pozytywnych efektach utworzenia państwa Bujjidów, obejmującego regiony irakijskie i zachodnioperskie, dla portu Siraf nad Zatoką Perską. O wiele bardziej znacząca miała się jednak okazać okupacja miasta Raiy w północno-wschodniej części terytorium Bujjidów, ponieważ władanie tym miastem umożliwiało zarówno daleko idącą kontrolę najważniejszych szlaków komunikacyjnych na osi Wschód–Zachód, jak i łączność z południowym wybrzeżem Morza Kaspijskiego i Azerbejdżanem. Administracja Samanidów i zamożne rynki składu Transoksanii odczuły to niemal bezpośrednio, ponieważ przez utratę Raiy zachodnia oś sieci handlu prowadząca do Bagdadu i w rejon Zatoki Perskiej została wydana na łaskę i niełaskę wrogiej dynastii. Samanidzi stali jednak przed ważnymi problemami. Tracąc Raiy, stracili nie tylko ważne źródło podatków, lecz przypłacili to także utratą drogi eksportu tych towarów, które docierały z północno-zachodnich Indii i środkowej Rosji do Buchary i Samarkandy. Na cóż się zdały przekierowanie handlu dalekosiężnego na Nadwołże,

kwitnący handel z Sindh i dostęp do kopalni srebra w Azji Środkowej, skoro nie było już dostępu do rynków zbytu w Maszreku i nad Zatoką Perską albo jeśli można je było obsługiwać tylko przy wysokich kosztach? Prawdopodobnie upadek państwa Samanidów od lat 60. X stulecia był ściśle związany z utratą możliwości prowadzenia dochodowego handlu, co było widoczne zwłaszcza w Transoksanii56.

O ile w znaleziskach z tpq w latach 70. X w. udział monet bitych w bliskowschodnich regionach świata islamskiego nie odgrywał jeszcze jakiejś znaczącej roli, o tyle między 980 a 990 r. wzrósł częściowo w niektórych depozytach do 13%–24% u Bujjidów i do 12%–16% u Zirydów57.

3.3.4. Faza IV (od 990 do ok. 1020) W latach 990–999 nadal panowała tendencja do zastępowania środkowoazjatyckich dirhemów monetami bliskowschodnimi, co wyraźnie odzwierciedla tabela 31. Udział monet z mennic irakijskich i irańskich ustabilizował się w przebadanych depozytach mniej więcej na poziomie 30%. W polskich i szwedzkich znaleziskach również niemal się nie spotyka dirhemów środkowoazjatyckich, bitych po 980 r. Tak czy inaczej na tereny zachodniosłowiańskie i do Skandynawii w ostatniej fazie napływu dotarło bardzo niewiele emisji arabskich (przedstawiają to tabele 20 i 21). Tabela 31. Udział dirhemów ze środkowej Azji i z Bliskiego Wschodu w znaleziskach rosyjskich i w państwach bałtyckich (w %)* Miejsce znaleziska

Bliski Wschód

Azja Środkowa

Musorki 990

32

68

Šelebevo 990–999

29

71

Novyi Dvor 990–999

25

75

* Za: T.S. Noonan, Dirham Hoards, tab. C na s. 401 i s. 406.

3.4. Kwantyfikacja strumieni srebra 3.4.1. Faza I (od 786/787 do 839/840) Liczba dirhemów znalezionych dotychczas w Rosji i w regionie Morza Bałtyckiego w zasadzie pokrywa się procentowo z regionalnym podziałem znalezisk. Wskazuje ona na to, że ok. 70% monet eksportowanych z krajów islamskich pozostawało we wschodniej Europie. To z kolei przeczy tezie, że tej części Europy przypadała w tym handlu przede wszystkim rola tranzytowa (zob. 3.1) – zwłaszcza że większość depozytów zawierających dirhemy powstała w południowej i środkowej Rosji, z dala od międzykontynentalnych szlaków handlowych wiodących wzdłuż Wołgi i Donu. Widać ponadto wyraźnie, że liczba monet od pierwszej po czwartą dekadę IX w. rosła z każdym kolejnym dziesięcioleciem, co można wytłumaczyć wzrastającym popytem na kruszec. Tabela 32. Liczba monet arabskich w skarbach 786/787–839/840 (na podstawie wyliczenia w tab. 36 i 38) Region

Liczba i udział

południowa i środkowa Rosja

2 717 = 38%

północna Rosja

2 271 = 32%

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego

1 339 = 19%

Skandynawia Razem

845 = 12% 7 172 = 100%

3.4.2. Faza II (od 840/841 do 896/897) W tej fazie łączna liczba monet arabskich, które napłynęły do wschodniej Europy, zwiększyła się niemal siedmiokrotnie (tab. 33). Ponadto dokonało się poważne przesunięcie w obrębie „strefy barbarzyńskiej” – z Rosji do Skandynawii. Tabela 33. Liczba monet arabskich w skarbach 840/841–896/897 (na podstawie wyliczenia w tab. 40 i 42) Region

południowa i środkowa Rosja północna Rosja

Liczba i udział 4 461 = 9% 10 877 = 23%

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego, środkowo-wschodnia Polska 4 352 = 9% i Morze Północne Skandynawia

27 979 = 59%

Razem

47 669 = 100%

Wraz z napływem arabskich monet do wschodniej Europy i nad Morze Bałtyckie w ciągu IX stulecia upowszechnił się w handlu srebrem nowy system płatniczy z precyzyjnymi wagami do kruszcu i ujednoliconymi odważnikami. I chociaż stan badań w świecie islamskim nie pozwala umiejscowić działania tego systemu jednoznacznie na Bliskim czy Środkowym Wschodzie, to istnieją po temu poważne poszlaki i mocne argumenty. Heiko Steuer zakłada, że „zależność północnej «gospodarki pieniądza ważonego» przejawiała się nie tylko w przejęciu arabskich typów wag i ciężarków, arabskiego systemu wagowego i arabskich monet, ale też

w równoczesnym wciągnięciu krajów leżących nad Morzem Bałtyckim w islamski obszar walutowy”58. W X w. proces ten będzie się wyraźnie nasilał59. W tym świetle staje się całkiem przekonujące, że wschodnia część Europy była częścią islamskiego systemu handlowego i walutowego.

3.4.3. Faza III (od 900 do 989/990) Faza napływu samanidzkich dirhemów pokazuje raz jeszcze potrojenie ich liczby w porównaniu z drugą falą (tab. 34). Jednocześnie Rosja „odzyskuje” swoją dominującą pozycję z udziałem niemal 60%. Duża liczba dirhemów wynika zwłaszcza z zawartości wielkich znalezisk z Muromia (ponad 11 tys. dirhemów i ok. 5,75 kg fragmentów), Wielkich Łuk (z ponad 100 kg) oraz Kozjanki (7500 dirhemów; zob. Aneks nr 1). Udział Szwecji obniżył się natomiast do poziomu poniżej 30%, podczas gdy południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego wraz z terenami polskimi i niemieckimi w głębi lądu osiągnęło poziom niemal 15%. Wraz z trzecią falą napływu w różnych regionach „strefy barbarzyńskiej” przyjęły się różne systemy monetarne i systemy pieniądza ważonego. Według Steuera od 900 do ok. 1000 r. w Europie można rozpoznać trzy wielkie systemy walutowe60: 1. Europa kontynentalna i Anglia, w których dominowało bicie monet, ale pewną rolę odgrywały także wagi. 2. Zachodnia Skandynawia (Dania, Norwegia i Islandia) oraz północna część Wysp Brytyjskich z gospodarką pieniądza ważonego, gdzie z jednej strony odważano srebro, a z drugiej zaznaczała się tendencja do bicia monet. 3. Wschodnia Europa i kraje wokół Morza Bałtyckiego z ujednoliconym

systemem wagowym jako alternatywą dla monet. W odniesieniu do wag i odważników Steuer wyróżnia w północnej Europie dwa wielkie obszary w handlu i obrocie: jeden wokół Morza Bałtyckiego, a drugi wokół Morza Północnego. Obszar wokół Morza Bałtyckiego wyróżniał się w X stuleciu ściśle określonymi odważnikami kubooktaedrycznymi oraz beczułkowatymi i precyzyjnymi wagami, które wraz z ekspansywnymi Skandynawami dotarły do Anglii. Obejmował on południową i środkową Szwecję oraz południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego aż po Hedeby na zachodzie. Wyraźnie widać, że ten obszar handlowy dość dokładnie pokrywał się z obszarem rozpowszechnienia dirhemów. Pod koniec X w. ta strefa rozszerzała się od południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego w głąb terytoriów zamieszkanych przez Słowian (na południe) i ze Szwecji czy Danii do Norwegii (na północ). Natomiast na obszarze wokół Morza Północnego przeważały jednostki miary w postaci różnych odważników ołowianych oraz jednoczęściowe równoramienne wagi, jakich tradycyjnie używano na tamtych terenach. W Norwegii i na północnych obszarach Wysp Brytyjskich, opanowanych przez Skandynawów, używano również wag składanych, imitujących wschodnie wzory. W X stuleciu oba te systemy handlowe dość wyraźnie się ze sobą pokrywały, ale w XI w. coraz silniej się różnicowały i współistniały niezależnie od siebie. Niemniej jednak, sądząc po typach wag i odważników, wiele wskazuje na to, że w X stuleciu obie te strefy – wokół Morza Bałtyckiego i wokół Morza Północnego – należy traktować jako dwa różne systemy handlowe. Prowadziły one wprawdzie ze sobą wymianę handlową, jednakże ich działalność komercyjna koncentrowała się przede wszystkim na obszarze wschodniej Europy i środkowej Azji lub zachodniej Europy.

3.4.4. Faza IV (od 990 do ok. 1020) W ostatniej fazie napływu arabskiego srebra wyraźnie zmniejszyła się całkowita liczba znajdujących się w obiegu dirhemów, przy czym niemal połowa wszystkich znalezionych monet koncentrowała się w Rosji. Szwecja pozostała na poziomie przedostatniej fazy, obszar zachodniosłowiański natomiast odnotował wzrost z 8% na 20%. Wygląda na to, że znajdowało się tam w obiegu proporcjonalnie więcej dirhemów niż między rokiem 900 a 990. Tabela 35. Liczba arabskich monet w znaleziskach 990–1020* Rosja

14 575 = 48%

Szwecja

8 761 = 29%

Polska

4 333 = 14%

Niemcy

2 165 = 7%

Dania

357 = 1%

kraje bałtyckie

438 = 1%

Razem * Za: R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3.

30 629 = 100%

ROZDZIAŁ 4

Geografia arabskich strumieni srebra i ich funkcje: Faza I (od 786/787 do 839/840) – Pax Chasarica, „Rhos” i wieloetniczne społeczności na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego 4.1. Strefa wpływów kaganatu chazarskiego Spośród znalezisk z dirhemami w Rosji, na Białorusi i na Ukrainie, w których najmłodsza moneta pochodzi z okresu od 786/787 do 839/840, w tej pracy uwzględniono tylko skarby zawierające co najmniej dziesięć monet, które zostały zbadane i ze stosunkowo wysokim prawdopodobieństwem przyporządkowane do pierwszej fazy napływu srebra.

Daje to łącznie 31 takich depozytów, ujętych w poniższej tabeli. Tabela 36. Znaleziska we wschodniej Europie z co najmniej 10 dirhemami 786/787– 839/840* Miejsce znaleziska

Region

Liczba dirhemów

Najmłodsza moneta

1

Stara Ładoga

północ

31

786/787

2

Čimliansk

dorzecze Donu

48

ok. 802

3

Peterhof

Północ

84

804/805

4

Krivianskaja

dorzecze Donu

83

805/806

5

Cholopyj Gorodok północ

24

805/806

6

Kniaščino

północ

382?/97

808/809

7

Zavališino

dorzecze Donu

52

809/810

8

Chitrovka I

dorzecze Oki

12

810/811

9

Horodyszcze I

dorzecze Prypeci

22

810/811

dorzecze Oki

63

811/812

11 Nižnyje Novoselki dorzecze Dniepru

124

811/812

12 Nižnaja Syrovatka dorzecze Dniepru

206

812/813

ok. 200/77

812/813

148/127

812/813

35

813/814

11/10

814/815

937

815/816

10 Gluchovo

13 Kremlevskoe

dorzecze Dniepru

14 Ugodiči

Wołga

15 Josipyvka

dorzecze Bugu

16 Sarskoe I

Wołga

17 Kozielsk

dorzecze Oki

18 Lapotkovo

dorzecze Oki

62

816/817

18a Tuła

dorzecze Oki

32

816/817

19 Borki I

dorzecze Oki

120

817

20 Novotroickoe

dorzecze Dniepru

10

818/819

21 Jaryloviči

dorzecze Dniepru

284

820/821

22 Elmed

dorzecze Kamy

150

820/821

23 Litvinoviči

dorzecze Dniepru

100/41

823/824

24 Demjansk

Północ

35

824/825

25 Sarskoe II

Wołga

60

820–829

26 Uglič

Wołga

1114

829/830

27 Zagorode

Wołga

15

831/832

28 Kislaja

północny zachód

674

835–837/838

29 Devica

dorzecze Donu

323

837/838

30 Bakla

Krym

36

813/814–837/838

* T.S. Noonan, Ninth Century Dirham Hoards from the South-West Baltic, „Journal of Baltic Studies” 13 (1982), ,,Appendix 1 (nr 2–36); tegoż, Why the Vikings First Came to Russia, „Jahrbücher für Osteuropäische Geschichte” 34 (1986), s. 321–348, tu s. 347, tab. A; T.S. Noonan, R.K. Kovalev, Bol’šoj klad dirhemov načala èpohi vikingov najdennyj v 2000 g. v g. Kozel’ske/Kalužskoj obl., „Arheologičeskie vesti” 10 (2003), s. 149–163; tychże, Neizvestnyj klad načala IX v. iz imeniâ M. A. Obolenskogo Dmitrovskogo uezda Moskovskoj gubernii, „Arheologičeskie vesti” 7 (2000), s. 206–217; E.A. Melnikova, Graffiti on Islamic Coins, w: The Eastern World of the Vikings. Eight Essays about Scandinavia and Eastern Europe in the Early Middle Ages, red. E.A. Melnikova, Göteborg 1996, s. 73–89, tu s. 75, tab. 1; A.V. Fomin, V.E. Nahapetân, Graffiti na kufičeskih monetah, obraŝavšihsâ v Evrope v IX–X v., w: Drevnejšie gosudarstva Vostočnoj Evropy, Moskva 1994, s. 139–208, tu s. 146, tab. 2; S. Suchodolski (współpraca: D. Malarczyk),

Die Zustromwege der Dirhams nach Polen, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. M. Andersen i in., Copenhagen 2007, s. 93–100, tu s. 96–98; R.K. Kovalev, What does historical Numismatics suggest about the Monetary History of Khazaria in the Ninth Century? – Question revisited, AMEA 13 (2004), s. 97–129, tu tab. na s. 102–103, nr 19 i s. 123, przyp. 67. Dane na temat liczby monet w skarbie z Tuły zawdzięczam osobistej informacji Romana Kovaleva z dnia 14.11.2011. Po ukośniku podana została liczba potwierdzonych dirhemów. Na stronie internetowej www.zeno.ru/showgallery.php?cat=8706, ostatni dostęp 11.11.2011, wspomniany jest skarb z Lipcy (Charków) tpq 810/811 (72 dirhemów). Nie znalazłem jednak żadnych innych dowodów na jego istnienie, nie umieściłem go więc w tym wyszczególnieniu.

Geografię skarbów monetarnych odzwierciedla tabela 37 oraz mapa 1. Tabela 37. Geografia znalezisk monetarnych we wschodniej Europie 786/787–839/840 Strefa wpływów kaganatu chazarskiego Region

Strefa wpływów Rusi

Liczba znalezisk monetarnych

Region

Liczba znalezisk monetarnych

dorzecze Donu

4 = 13%

północ

5 = 16%

Krym

1 = 3%

północny zachód

1 = 3%

dorzecze Dniepru

6 = 19%

Wołga

5 = 16%

dorzecze Oki

6 = 19%

dorzecze Kamy

1 = 3%

na zachód od Dniepru

2 = 7%

Razem

11 = 35%

Razem

20 = 65%

Mapa 1. Faza I: 786/787–839/840. Znaleziska z dirhemami we wschodniej Europie zawierające co najmniej 10 monet

Na pierwszy rzut oka zadziwia fakt, że stosunkowo dużo depozytów monetarnych odkryto na lewym brzegu Dniepru, w jego środkowym i górnym biegu – a zatem na terenach, gdzie w IX stuleciu nie było żadnych emporiów o funkcjach komercyjnych. W jaki sposób te wczesne dirhemy tam trafiały? Napływ srebra dokonywał się tam w ramach systemu trybutarnego i handlowego, stworzonego przez Chazarów. Według najstarszego źródła staroruskiego, tzw. Kroniki Nestora, region wzdłuż rzek Pseł, Sejm, Desna i Soż zamieszkiwali Siewierzanie lub Radymicze, którzy w IX stuleciu płacili daniny kaganatowi – np. Siewierzanie według wszelkiego prawdopodobieństwa uiszczali jedną bielę i jedną vevericę od dymu61, a Radymicze pod rokiem 885 – po jednym ŝljâgu62. Słowo veverica można przetłumaczyć jako wiewiórka63. Mimo to nie

należy interpretować tego terminu zbyt dosłownie. Liczne pozostałości kun, bobrów i lisów w osadach na obszarach lasostepowych64 dobitnie pokazują, że wiele plemion także w tej postaci składało trybuty Chazarom. Veverica stanowiła też według skróconej wersji Ruskoj Prawdy najmniejszą jednostkę pieniężną65. W tym sensie termin ten oznaczałby dowolne futerko o wartości jednej wiewiórki od jednego dymu. Pojęcie biela wywołuje natomiast więcej kontrowersji. Tłumaczenie z rosyjskiego белка – wiewiórka można wykluczyć, ponieważ to znaczenie w staroruskim systemie pieniężnym X–XII stulecia miały określenia veverica i vekša66. Zgodnie z pierwotnym znaczeniem słowa biela („biały, biała”) mogło ono odnosić się do zimowego futra gronostaja (na północy Europy także łasicy) albo do srebrnej monety. Ponieważ wydaje się nieprawdopodobne, żeby grupy ludności, zamieszkujące tak daleko na południu, składały regularnie trybut w postaci futer gronostajów, mogło tu chodzić raczej o srebrną monetę67. Co ciekawe, hebrajskie określenie arabskiego dirhema – sheleg – oznacza jednocześnie „biały”68. „Białymi” dirhemami nazywano również monety, które przywozili ze sobą na tereny dzisiejszej Rosji kupcy muzułmańscy69. „Biała” stanowiłaby też logiczny słowiański odpowiednik – co nie jest żadnym zaskoczeniem w obliczu roli, jaką odgrywali we wschodnioeuropejskim handlu żydowscy radanici i Arabowie70. Na marginesie wspomnieć tylko należy, że moneta bizantyńska aspron trachy71 z końca XI w. oraz typy monet z późnego średniowiecza albus (łacina)72 i Witte (dolnoniemiecki)73 mają źródłosłów oznaczający właśnie „biały”. Przeciwko odczytywaniu słowa bieła jako gronostaj przemawia wskazówka umieszczona w tekście znanym jako Načalnyj svod, dołączonym do kroniki nowogrodzkiej. Według niej niektóre plemiona z północnozachodniej Rusi płaciły Skandynawom trybut w postaci biela i veverica74.

Jeśli trybuty płacone w postaci biela odnoszą się nie tylko do południowych, ale i do północnych plemion ruskich, to musiała to być bardzo rozpowszechniona forma daniny, która z całą pewnością weszłaby do wczesnośredniowiecznego systemu pieniężnego. Trudno zatem przyjąć, że mogło chodzić o stosunkowo rzadką skórę gronostaja – zwłaszcza że termin biela nie pojawia się w żadnej z dwóch wersji Russkoj Prawdy, a w wielu regionach wschodniej Europy (obszar lasostepów na lewym brzegu Dniepru, na Nizinie Nadwołżańskiej i Ockiej, tereny nad jeziorem Białym, Estonia) zdecydowanie przeważają szczątki bobrów, kun i lisów75. Za interpretowaniem terminu biela jako srebrnej monety przemawia natomiast pewien pasaż w Latopisie Ławrentiewskim Kroniki Nestora pod 1068 r., mówiący o tym, że w Kijowie zrabowane zostały wielkie ilości złota i srebra w postaci „kun i biel”76. Znaleziska z XI stulecia dobitnie pokazują, że nie chodziło tylko o monety, ale także o sztabki, ozdoby w postaci bransolet i naszyjników oraz fragmenty wszelkich kruszców. Ponieważ pojęcie kuna było nazwą konkretnego pieniądza metalowego, a liczba mnoga – kuny – oznaczała pieniądze w ogóle, w tym również sztabki i srebro siekane, to biela mogła odnosić się do monet. Skład wczesnych skarbów ze strefy lasostepów oraz zdroworozsądkowa intuicja podpowiadają więc, że najprawdopodobniej w przypadku określenia biela chodziło o trybuty w postaci srebrnych monet77. Termin ŝljâg stanowił natomiast zeslawizowaną formę staronordyckiego skillingr i zazwyczaj tłumaczy się go jako szyling lub srebrną monetę, chociaż na obszarze karolińsko-nordyckim był także jednostką pieniężną w wysokości ok. 20 g srebra. W starosłowiańskim, pochodzącym z Moraw lub Bułgarii kodeksie prawa kościelnego Zakon sudnyj ljudem występuje termin stljaz na oznaczenie solida (staroruski zołotnik)78. Ponieważ bizantyńska złota moneta ważyła ok. 4,5 g, a stosunek złota do srebra we

wczesnym średniowieczu wahał się między 12:1 w Europie Zachodniej i kalifacie a 18:1 w Bizancjum, ów stljaz w niektórych regionach kontynentu musiał zatem odpowiadać jednostce pieniądza od ok. 54 g do ok. 81 g srebra79. Oprócz znalezisk monetarnych na terenach zamieszkanych przez Słowian wschodnich na lewym brzegu Dniepru mamy do czynienia ze znaleziskami ozdób ze srebra. Na przykład w stosunkowo dużej osadzie Nowotroickoje nad środkowym Psiołem znaleziono obok małego skarbu z dirhemami i w dużej mierze posiekanych ozdób w typie kultury sałtowo-majackiej także formy do odlewów i tygiel do przetwarzania metali. Wskazują one na to, że tamtejsza ludność przetapiała monety oraz pozostałe importowane srebrne artefakty, a ze stopionego kruszcu wykonywała następnie pierścienie i bransolety. Przekłute albo zaopatrzone w uszka monety można było z kolei nosić jako zawieszki na łańcuszki na szyję80. Dirhemy spełniały zatem dwie funkcje: służyły jako środek płatniczy w rozliczeniach trybutarnych z Chazarami oraz jako ozdoby lub surowiec do wytwarzania biżuterii. Podobnie można wyjaśnić znaleziska w górnym i środkowym biegu Oki, gdzie zamieszkiwały m.in. grupy plemienne znane pod nazwą Wiatyczów. Według przywołanej wcześniej staroruskiej kroniki Chazarowie pobierali od nich (a prawdopodobnie także od sąsiadujących plemion ugrofińskich czy bałtyckich) trybuty. W zapisie pod 859 r. – w takiej samej formie jak z Siewierzan, a pod rokiem 964 jak z Radymiczów – po jednym szylingu od pługa81. Jeśli szyling nie był w tym przypadku monetą, lecz stanowił np. jednostkę płatniczą o wartości ok. 20 g srebra, wówczas odpowiadałby mniej więcej siedmiu dirhemom, czyli dość dokładnie wartości 13 fenigów, jaką niektóre plemiona Słowian połabskich płaciły od każdego pługa jako daninę biskupowi oldenburskiemu82. Bezsprzecznie więc plemiona zamieszkujące na lewym brzegu Dniepru

i w górnym oraz środkowym biegu Oki płaciły Chazarom trybut w całości lub w części srebrnymi monetami – w każdym razie tak wynika z najstarszej pochodzącej z Rusi kroniki. Tymi srebrnymi monetami mogły być w tamtym czasie jedynie dirhemy83. Ich napływ na tereny nad Oką i Dnieprem był więc wynikiem eksportu produktów leśnych z tych obszarów do kalifatu. Ponadto należy przyjąć, że owe wymienione w kronice płatności trybutarne były uiszczane już w 1 połowie IX w., a nie dopiero w latach 859– 964, chociaż na samym początku w formie skór. Być może bowiem to zwiększony popyt na futra i niewolników, jaki został wygenerowany od końca VIII w. wśród Arabów, zachęcił Chazarów do ekspansji w strefie wschodnioeuropejskich lasostepów i lasów. Celem tej penetracji było zapewnienie sobie dostępu do obszarów, które mogły zaopatrzyć islamski świat w tak bardzo pożądane przez niego produkty leśne: Prawo do pobierania trybutu od mieszkańców lasostepów i obszarów leśnych prawdopodobnie dawało Chazarom możliwość kupowania od nich najlepszych futer, jakie normalnie nie wchodziły w skład trybutu84.

Gdy coraz więcej arabskiego srebra napływało na tereny nad Oką i Dnieprem, a w konsekwencji powstawały tam regionalne rynki dirhemów (stanowiące z reguły główne wsie albo grody większych zespołów osadniczych), pobieranie trybutu mogło przejść z fazy danin naturalnych do pieniężnych. Geografia i chronologia znalezisk wskazują, że ten proces rozpoczął się prawdopodobnie już między 815 a 830 r. Pod względem archeologicznym obszary osadnicze Siewierzan i Wiatyczów pokrywają się ze wschodniosłowiańską kulturą borszewskoromneńską. Jej przedstawiciele na południu osiągnęli górny bieg Dońca oraz środkowy bieg Donu (mniej więcej do ujścia rzeki Woroneż, przy czym pojedyncze wioski słowiańskie powstawały nawet w dolnym biegu Donu) i w ten sposób zetknęli się z wieloetniczną, zdominowaną przeważnie przez

Bułgarów i Alanów odmianą kultury sałtowo-majackiej, która w znacznej części pokrywała się z kaganatem chazarskim. Ludy kultury sałtowomajackiej uprawiały różne typy rzemiosła, a od końca VIII i początku IX stulecia budowały wzdłuż rzek w strefie lasostepów i stepów gęstą sieć osad i kamiennych warowni, spełniających funkcje handlowe i rzemieślnicze85. Do najważniejszych należały tam Sarkel nad dolnym Donem, Majackoje na południe od Woroneża, Dmitrewskoje nad górnym Oskołem (lewym dopływem Dońca) oraz Wierchnyj Sałtiw w górnym biegu Dońca. Do tego dochodziły jeszcze miasta na obszarze wokół Morza Azowskiego i Kaspijskiego, takie jak Samkerc (Tmutarakań), Samandar i przede wszystkim „stolica” Itil w delcie Wołgi, identyfikowana z miejscowością Samosdiełka. Kaganat rozciągał się zatem od Kaukazu Północnego, obszaru nad Morzem Azowskim i części Krymu na południu aż po środkowy lub górny bieg Wołgi, Donu i Dońca na północy. To głównie ze względu na stale rosnące od końca VIII w. zapotrzebowanie świata islamu na produkty pochodzenia leśnego Chazarowie przesunęli swoje główne zainteresowania z Kaukazu nad Wołgę i Don. Na grupy ludności zamieszkujące tereny położone na północ od tych rzek łatwiej można było nałożyć obowiązek płacenia danin/trybutów i włączyć je do systemu regularnego handlu. Dzięki kontroli stepów i włączeniu do swojej trybutarnej strefy wpływów osad słowiańskich oraz ugrofińskich na lewym brzegu Dniepru oraz w środkowym i górnym biegu Oki, ludy kultury sałtowo-majackiej stworzyły obszar handlu i wymiany, który można zasadnie określić wspólnym terminem Pax Chasarica. Dopiero w latach 30. IX w. na tym systemie zaczęły pojawiać się pierwsze rysy. W pewnym momencie między 833 a 838 r. inżynierowie bizantyńscy pomogli Chazarom zbudować twierdzę nad dolnym Donem, która przeszła do historii pod nazwą Sarkel. Roczniki bertyńskie (Annales Bertiniani) wskazują pod rokiem 839 na możliwe niepokoje w stepach86.

Dobrze się to komponuje ze znanymi także z innych źródeł przesunięciami plemion węgierskich w obrębie Donu i Dońca. Do tego dochodzą przypuszczenia niektórych historyków, że elita chazarska – a w każdym razie jej część – w latach 30. IX w. przeszła na judaizm, wywołując tym sprzeciw niektórych grup społecznych87. Wszystkie te czynniki przyczyniły się z pewnością do okresowego osłabienia kaganatu. Grupy ludów turecko-alańskich i wschodniosłowiańskich nawiązały i utrzymywały ścisłe kontakty polityczne i ekonomiczne. Na terenach nad Donem i Dońcem, gdzie te interakcje były najbardziej intensywne, odkryto cztery skarby: dwa na terenach kaganatu, nad dolnym Donem, a dwa na terenach pogranicznych kultury sałtowo-majackiej i borszewsko-romneńskiej (tab. 36). Jedno z tych znalezisk, skarb z Devicy, zawierał wiele „nieregularnych” dirhemów (ok. 27%), co skłania niektórych autorów do wniosku, że Chazarowie emitowali naśladownictwa monet arabskich, a nawet że posiadali gospodarkę pieniężną88. Gert Rispling szacuje na podstawie dotychczas dostępnego materiału, że być może ok. 5% wszystkich datowanych na IX stulecie dirhemów stanowiły imitacje wybijane szczególnie intensywnie ok. 837/838 r., prawdopodobnie w samym kaganacie89. Kwestią sporną pozostaje, czy zjawisko to miało służyć przede wszystkim celom polityczno-ideologiczno-symbolicznym, czy też spełniało również istotne funkcje ekonomiczne. Za pierwszą możliwością przemawiają inskrypcje „Kraj Chazarów” i „Mojżesz jest posłańcem Boga” oraz tamgi – symbole ludów stepowych90. Jednocześnie pismo arabskie powodowało, że „barbarzyńcy” nie dostrzegali różnicy między oryginałami a ich naśladownictwami, tak że można je było wywozić do północnej Rosji i nad Morze Bałtyckie. Ludy kultury sałtowo-majackiej używały jednak srebra nie tylko do emisji nowych monet i wynagradzania wojowników i najemników91.

Wytwarzały one z tego kruszcu także ozdoby – wskazują na to m.in. kolczyki, uzdy, pasy i trzewiki pochew mieczy. Ponadto odkopane we wschodniosłowiańskich osadach Borszewo i Ticzika na południe od Woroneża kości wielbłądów oraz rysunki przedstawiające te zwierzęta z miejscowości Majackoje i z cmentarzyska w okolicach Podgorowska w środkowej części niziny Oskołu potwierdzają, że karawany kupców chazarskich, żydowskich, arabskich, perskich i ormiańskich docierały wzdłuż Donu i Dońca na tereny nad Dnieprem i Oką92. W tym kontekście nie powinno dziwić, że w regionie Donu i Dońca i na terenach sąsiednich na lewym brzegu Dniepru czy też w dorzeczu Oki znalezionych zostało 16 depozytów z dirhemami – a więc prawie 52% wszystkich wschodnioeuropejskich skarbów z najmłodszą monetą do 839/840 r. Jeśli doliczymy do nich jeszcze skarb z dorzecza Kamy – zasiedlających je Bułgarów kamskich (którzy przypuszczalnie do ok. 950 r. płacili trybut Chazarom93) zalicza się do jednej z odmian kultury sałtowo-majackiej – oraz mały skarb z Półwyspu Krymskiego, wówczas udział znalezisk z terytorium politycznych i ekonomicznych wpływów kaganatu chazarskiego wzrośnie do 58% (tab. 37). Trybutarna zwierzchność Chazarów kończyła się na zachód od siedlisk Polan na prawym brzegu środkowego Dniepru. Niezależnie od tego dwa skarby nad górną i środkową Prypecią lub nad górnym Bugiem (niedaleko od terenów, gdzie później powstały tzw. Grody Czerwieńskie) wskazują na to, że kupcy trudniący się handlem dalekosiężnym zwiększali zasięg swej aktywności w kierunku środkowo-wschodniej Europy już na początku IX stulecia. Po lewej i prawej stronie Prypeci mieszkali Dregowicze czy Drewlanie, których Dniepr oddzielał od Radymiczów i Siewierzan, a którzy z kolei płacili trybut Chazarom. Możliwe zatem, że ci kupcy, którzy mieli

także ściągać trybut, docierali na tereny leżące nad Prypecią bezpośrednio od Radymiczów i/lub Siewierzan. O tym, że mieszkańcy tego ostatniego regionu dysponowali skórkami zwierząt, świadczy informacja w staroruskiej kronice z 883 r., zgodnie z którą Oleg nałożył na Drewlan trybut „w skórach czarnych kun”94. Na obszarach nad górnym Bugiem mieszkały z kolei grupy ludności określane jako Dulebowie albo Bużanie, Wołynianie, (Biali) Chorwaci i/albo Lędzianie. Karawany handlowe docierały do tego regionu prawdopodobnie drogą wodną na trasie Krym – Morze Czarne – Dniestr albo drogą lądową, przybywając od Siewierzan i przecinając Dniepr. Tak zwany Geograf Bawarski wspomina w swoim opisie ludów zamieszkujących tereny na północ od Dunaju tzw. Caziri95. Możliwe, że otrzymał te informacje od chazarsko-żydowskich radanitów, obsługujących handel między Wschodem a Zachodem. Relacja Geografa odnosi się do 1 połowy IX stulecia, tak że te depozyty mogą odzwierciedlać ich wyprawy handlowe. Nie wiadomo, czy obszary nad Prypecią albo górnym Bugiem stanowiły końcowe stacje karawan azjatyckiego handlu, czy też były jedynie punktami tranzytowymi. Przez rzekę Prypeć kupcy mogliby docierać do Polski środkowo-wschodniej, by stamtąd udawać się na Pomorze Gdańskie i do Truso. Natomiast znad górnego Bugu/Dniestru drogi handlowe mogły prowadzić do Małopolski i na Morawy albo na tereny położone nad środkową Wisłą – a stamtąd ewentualnie do Truso. W głębi lądu, na zachód od miejscowości Josipyvka i Horodyszcze, w których odnaleziono skarby, do tej pory nie odkryto wprawdzie żadnych wczesnych depozytów, jednak te dwa skarby wskazują na rozszerzenie ekonomicznej strefy wpływów kupców chazarskożydowskich poza środkowy Dniepr już na początku IX w.

4.2. Strefa wpływów Rusów

Pax Chasarica nie tylko umożliwiała wymianę z częściowo obłożonymi trybutem grupami zamieszkującymi strefę lasostepów i lasów na wschód i na zachód od Dniepru, lecz ułatwiała także handel z osadami położonymi dalej na północ. Znalezione nad górną Wołgą wczesne skarby zawierające arabskie monety interpretowane są jako „skarby tranzytowe”. Powstawały one w pobliżu trasy łączącej rynki chazarskie i bułgarskokamskie z północną Rosją. Szlak ten przemierzali przede wszystkim skandynawscy handlarzerabusie, tzw. Rusowie albo Rhos96, którzy współpracowali z tamtejszymi plemionami ugrofińskimi (Powieść minionych lat nazywa ich ludem Meria). Ibn Kordadbeh relacjonuje ok. 847 lub 885 r., że Rusowie odbywali wyprawy wzdłuż Wołgi do Morza Kaspijskiego, a potem drogą lądową aż do Bagdadu97: Rusowie przybywają tu także wzdłuż słowiańskiej rzeki [Wołgi] i przekraczają Chamlidsch [Itil], stolicę Chazarów, gdzie władca tego kraju pobiera od nich dziesiątą część. Następnie żeglują po Morzu Gorgańskim [Morze Kaspijskie] i kierują się do każdego miejsca na wybrzeżu, które ich interesuje. [...] Niekiedy transportują swoje towary na wielbłądach z [miasta] Gorgan aż do samego Bagdadu98.

Już na początku IX w. obecność Skandynawów nad górną Wołgą odzwierciedla materiał archeologiczny z ugrofińskiej osady Sarskoe Gorodiŝe (ok. 50 km na południowy zachód od Wołgi)99. W tym regionie istnieje największe nagromadzenie wczesnych depozytów zawierających dirhemy na obszarze całego dorzecza Wołgi. Kilka późniejszych znalezisk, wskazujących na obecność Skandynawów, pochodzi także z warownego kremla w mieście Uglicz na prawym brzegu Wołgi100. W tym miejscu zakopany został tuż po 830 r. duży skarb monetarny (tab. 36). Prawdopodobnie to arabskie monety wabiły niewielkie grupy osiadłych w Starej Ładodze przybyszów z Północy w głąb Rosji. Skandynawowie docierali na obszary położone nad górną Wołgą przez system działów wodnych. Prawdopodobnie posuwali się wzdłuż

rzeki Wołchow do jeziora Ilmień, by stamtąd różnymi uchodzącymi do niego mniejszymi rzekami udawać się w górny bieg Wołgi (niekiedy też, choć rzadziej, Dźwiny). Badacze wymieniają także inne szlaki wiodące nad jezioro Ilmień: rzekami Mołoga, Czagodoszcza i Siaś albo przez połączone systemy rzek i jezior: Szekna, Biełoziero, Onega i Świr101. Geografia wczesnych depozytów sugeruje, że chętniej wybierana była pierwsza z wymienionych dróg przez rzekę Wołchow i jezioro Ilmień. W niektórych miejscach Skandynawowie musieli jednak przenosić swoje łodzie z jednej rzeki nad inną. W miejscowości Sarskoje wymieniali u miejscowej ludności noże, siekiery i inne żelazne przedmioty na skóry, które stanowiły najważniejszy ekwiwalent handlowy za orientalne srebro. Zdarzało się, że nie cofali się przed rozbojem czy wypadami łupieskimi, np. by pojmać niewolników albo wymusić więcej futer102. Jak twierdzą jednak Simon Franklin i Jonathan Shepard, to nie Skandynawowie byli prime movers handlu dirhemami w górnym biegu Wołgi, lecz ugrofińscy traperzy, którzy sprzedawali swoje futra bezpośrednio Chazarom i Bułgarom kamskim, otrzymując w zamian za nie monety. Zgodnie z ich teorią Skandynawowie zaczęli regularnie odwiedzać Sarskoje, ponieważ oprócz futer mogli tam otrzymać tak bardzo pożądane srebro103. Dirhemy mogły tu więc służyć przede wszystkim jako środek płatniczy w handlu dalekosiężnym. Dwa skarby z okolic Sarskoje czy też z dorzecza Kamy (tab. 36, 14 i 22) wykazują – inaczej niż większość znalezisk znad Morza Bałtyckiego – wysoką liczbę dirhemów północnoafrykańskich (tab. 24), co sugeruje, że emisje arabskie docierały w rejon górnej Wołgi trasą wzdłuż Oki i Donu. Dirhemy znalezione na terenach nad górnym Dnieprem i nad Dźwiną również należy interpretować jako „skarby tranzytowe”. Z osad położonych w górnym biegu Wołgi dalekomorscy kupcy mogli rzekami Łować

i Wołchow docierać do Ładogi albo wzdłuż Dźwiny udawać się bezpośrednio w kierunku Morza Bałtyckiego. Kontakty z obszarem nadbałtyckim dobitnie potwierdza depozyt z miejscowości Kislaja, gdzie w 1 połowie IX stulecia istniała osada. W depozycie tym oprócz dirhemów znajdowała się również moneta wybita ok. 825 r. w mieście Hedeby (półbrakteat)104. Najwcześniejsze znaleziska skandynawskie nad górnym Dnieprem i Dźwiną datowane są wprawdzie dopiero na koniec IX stulecia, jednakże źródła pisane potwierdzają, że Rusowie docierali w te rejony już w 1 połowie IX w. W najstarszej, powstałej być może ok. 847 r. wersji relacji geografa arabskiego Ibn Kordadbego czytamy: Rusowie, należący do ludów Sakaliba, przybywają z najbardziej oddalonych terenów Saklaby [kraju Słowian] nad Morze Rzymskie [Morze Czarne] i sprzedają tam futra bobrów i czarnych lisów oraz miecze. Książę Rumu [cesarz bizantyński] pobiera od nich 10% od ich towarów105.

Ibn al-Faqih al-Hamazani, którego relacja powstała ok. 902 r., a który orientuje się na przywołanego wcześniej autora lub na jakieś jeszcze starsze źródło, uzupełnia: Następnie udają się przez morze do Samkerc, miasta Żydów [nad Morzem Azowskim], a stamtąd powracają znowu do kraju Słowian106.

Z tego fragmentu wynika wyraźnie, że Rusowie docierali nad Morze Czarne trasą wiodącą wzdłuż Dniepru. Gdybyśmy bowiem nawet przyjęli, że pojęcie „Morze Rzymskie” obejmowało również Morze Azowskie, to Don jako alternatywa nie może być brany pod uwagę, ponieważ wspomniani kupcy dopiero w drodze powrotnej znad Morza Czarnego docierali nad Morze Azowskie, do którego Don uchodzi. Nie istnieje żadna inna możliwość. W Rocznikach bertyńskich (Annales Bertiniani) pod rokiem 839 znajduje

się zapis o poselstwie cesarza bizantyńskiego do Ingelheim: Wysłał też z nimi kilku ludzi, którzy się nazywali Rhos, tzn. tak nazywał się lud, z którego pochodzili; ich król, nazywający się kagan, wysłał ich, jak powiedzieli, z przyjaźni i we wspomnianym liście prosił o to, by cesarz w swej dobroci zechciał udzielić im pozwolenia i wsparcia, tak by mogli bezpiecznie powracać przez jego ziemie do siebie, ponieważ drogi, którymi przybyli do niego do Konstantynopola, wiodły przez tereny zamieszkiwane przez barbarzyńskie i niesłychanie dzikie ludy, a on nie chciał, by wracali tamtędy do swego kraju i wystawiali się na niebezpieczeństwo. Po dokładniejszym zbadaniu celu ich podróży cesarz dowiedział się, że należą oni do ludu Sueonów107.

Jeżeli ci „szwedzcy” Rusowie pochodzili ze Starej Ładogi, a ich poselstwo obrało do Konstantynopola drogę prowadzącą wzdłuż Dniepru, to skarb z miejscowości Kislaja mógł stanowić pozostałość ich podróży – datowany na lata 30. IX w. dobrze się przecież wpisuje w chronologię tych wydarzeń. Skandynawowie mogli więc ukryć swoje srebro, by zachować ten „kapitał” na drogę powrotną. Skoro jednak, jak wiadomo, z powrotem musieli wybrać inną trasę, to ich skarb pozostał zakopany w ziemi. Te monety (oraz ich fragmenty) mogły jednak należeć również do miejscowej elity Krywiczów, która pobrała je od Skandynawów jako „opłatę tranzytową” albo uzyskała w Ładodze za produkty leśne. Moneta z miasta Hedeby wskazuje w każdym razie na kontakty z terenami leżącymi nad Morzem Bałtyckim. Nie można jednak zupełnie wykluczyć, że Rusowie-wysłannicy do Konstantynopola odbywali podróż Wołgą i Donem, a potem przez Morze Azowskie i Morze Czarne. Jakkolwiek było – w Danii, środkowej Szwecji, w miejscowości Rurykowe Gorodiszcze nad Wołchowem oraz w Gniezdowie nad górnym Dnieprem znalezionych zostało dziewięć bizantyńskich monet: srebrnych, złotych i miedzianych, datowanych na lata 829–842. Może stanowiły one część bizantyńskich darów dla „barbarzyńców” z Północy108. Naddnieprzańskim szlakiem mogła też trafić do Hedeby trójkątna misa

z tureckimi runami, które wykazują podobieństwa z napisami runicznymi na fragmentach amfor pochodzących z terenów nad Dońcem109. Misa, podobnie jak niektóre inne datowane na IX w. ozdoby kultury sałtowo-majackiej z Hedeby, sugeruje udział chazarskich kupców handlu dalekosiężnego, choć jest za wcześnie, by na podstawie zaledwie kilku znalezisk wyciągnąć wniosek o bezpośrednich kontaktach między kaganatem i Hedeby już w 1 połowie IX stulecia110. Wzdłuż wymienionych szlaków, przede wszystkim wzdłuż Wołgi, Rusowie – ale także pojedynczy radanici i kupcy spośród miejscowej ludności – transportowali orientalne monety do Starej Ładogi nad dolnym Wołchowem. Na początku IX w. Ładoga była jedyną istniejącą na północy Rosji osadą przedmiejską, obsługującą handel regionalny i tranzytowy. Mieszkańcy tej wieloetnicznej osady handlowo-rzemieślniczej – oprócz Skandynawów także Finowie, Bałtowie i zachodni Słowianie – utrzymywali kontakty handlowe zarówno z kupcami z kaganatu czy kalifatu, jak i z emporiami obszarów nadbałtyckich111. Najstarsze znaleziska w Starej Ładodze datuje się na lata 50. i 60. VIII stulecia. Już w warstwach z końca VIII i początku IX w. znalezione zostały nieobrobione fragmenty bursztynu i szkła, kilka nieobrobionych grzebieni pochodzenia fryzyjsko-skandynawskiego oraz formy odlewnicze. Wszystko to wskazuje na działalność rzemieślniczą, którą uprawiały być może w tej wczesnej fazie wyspecjalizowane wędrowne grupy ludzi. Do tego dochodziły (paralelne do znalezisk na Gotlandii i w Danii): jedna skandynawska skrzynka z narzędziami kowalskimi112, północne ozdoby dla kobiet, drewniane zabawki dziecięce, imitujące tzw. miecze frankońskie oraz orientalne towary z „importu”, m.in. monety arabskie, paciorki z kryształu górskiego i karneolu, fragment jedwabnej tkaniny, muszla z Oceanu Indyjskiego oraz pierścionek z oczkiem z obszaru kultury sałtowo-majackiej.

W bezpośrednim otoczeniu Ładogi, w okolicach Plakun, już w 1 połowie, najpóźniej jednak około połowy IX w., powstały kurhany w kształcie łodzi, wskazujące na skandynawskie pochodzenie. Groby m.in. z pozostałościami broni, sztabką srebra, fryzyjskim dzbankiem typu Tating, paciorkami ze szkła, karneolu i kryształu górskiego, fragmentami grzebieni fryzyjskoskandynawskich oraz resztkami skór zwierzęcych sugerują bogactwo, możliwe do uzyskania tylko dzięki handlowi dalekosiężnemu113. Arabska relacja cytowanego już Ibn Kordadbego, której najstarsza wersja pochodzi prawdopodobnie z ok. 847 r., zawiera wskazówki dotyczące tego, jakie towary eksportowała ze Starej Ładogi do kalifatu kupiecka elita handlu dalekosiężnego: futra bobrów i (czarnych) lisów, sprowadzane zwłaszcza z odległego interioru emporium w zamian za paciorki szklane i przedmioty z żelaza, a także miecze „frankońskie”, które trafiały tu przez Skandynawię jako towary tranzytowe z obszaru państwa Franków. Do tego dochodziły jeszcze bursztyn i niewolnicy, których porywano lub nabywano na terenach w głębi Rosji albo na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Dirhemy służyły przy tym jako środek płatniczy oraz środek wymiany za produkty pochodzące z obszarów leżących nad Morzem Bałtyckim. W tym kontekście nie dziwi więc, że w Starej Ładodze i jej okolicach odkrytych zostało pięć skarbów zawierających monety oraz pojedyncze dirhemy. Na obszar wpływów Rusów, który był częścią „bałtyckiej subkontynentalnej cywilizacji wczesnego średniowiecza”114. przypada zatem łącznie jedenaście depozytów z dirhemami, czyli ok. 35% wszystkich wschodnioeuropejskich skarbów tej fazy.

4.3. Emporia handlowe na południowym

wybrzeżu Morza Bałtyckiego Ze Starej Ładogi orientalne srebro rozprzestrzeniało się na tereny nad Morzem Bałtyckim, co przedstawia następująca tabela (oraz mapa 1, s. 74). Druga funkcja regionów położonych na północnym zachodzie Rosji i włączonych w islamską sieć handlu – obok funkcji pierwszej, którą było dostarczanie produktów leśnych i niewolników – polegała na handlu tranzytowym. Fakt, że pierwsze dirhemy dotarły nad Morze Bałtyckie zaraz po 800 r., wskazuje na szybko tworzące się kontakty między światem islamu i wschodnią Europą z jednej strony, i społecznościami zamieszkującymi obszary nadbałtyckie z drugiej. Potwierdza to struktura składu wczesnych skarbów na obszarach nadbałtyckich, które przypominają skarby wschodniej Europy115. Tabela 38. Znaleziska monetarne w rejonie Morza Bałtyckiego z co najmniej 10 dirhemami 786/787–839/840* Miejsce znaleziska

Region

Liczba dirhemów Najmłodsza moneta Skandynawia (41%)

1 Ockes

Gotlandia

11

813

2 Visby

Gotlandia

21

816/817

3 Norrgarda–N. I

Gotlandia

27

818/819

4 Prästgarden

Gotlandia

65/51

824/825

5 Väsby

Upplandia

128

825/826–833

6 Norrgarda–N. II

Gotlandia

62

833/834

7 Gotlandia

Gotlandia

44

835

8 Norrkvie

Gotlandia

30

835–837/838

9 Sundveda

Upplandia

471

835–837/838

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego (59%) 1 Prerow–Darß

Pomorze Przednie

72

803

2 Zalewo

Warmia i Mazury

40/20

811/812

3 Stegna

Pomorze Gdańskie

17

811/812

4 Krasnołąka

Warmia i Mazury

10

813/814

5 Janów Pomorski I Warmia i Mazury

16

815/816

6 Janów Pomorski II Warmia i Mazury

50

815/816

7 Rugard

Pomorze Przednie

12

815/816

8 Braniewo

Warmia i Mazury

47

816/817

9 Mokajmy–Sójki

Pomorze Gdańskie

124

817/818

10 Anklam**

Pomorze Przednie

82

818/821

11 Ramsowo

Warmia i Mazury

336

828/829

12 Kothla

Estonia

500?

837/838

13 Pomorze V

Pomorze

53

839/840

* T.S. Noonan, Ninth Century, s. 235, tab. 7; tegoż, Why the Vikings, s. 348, tab. B.; M. Czapkiewicz i in., Arabische Münzen aus einer frühmittelalterlichen Handwerker- und Handelssiedlung in Janów Pomorski, Gem. Elbląg, „Folia Orientalia” 25 (1988), s. 157– 169; A. Bartczak i in., The Coins from the 8th and 9th Centuries found at Janów Pomorski, Commune of Elbląg – formerly Truso. Tentative Study, WN 48 (2004), 1/177, s. 20–48; S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde in Europa. Probleme ihrer wirtschaftsgeschichtlichen Interpretation aus archäologischer Perspektive, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 23/24, 1995/1996 (1997), s. 128, nr 93; K. Beckman-Thoor, G. Rispling, Vikingatida silverskatt vid Sundveda, „Myntstudier” 1 (April 2008), s. 10–17, tu s. 15, tab. nr 2: nr 17 i 23; s. 16, tab. nr 3: nr 35 i 39; s. 17, tab. nr 4: nr 43; T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Polski Środkowej, Mazowsza i Podlasia. Materiały, Wrocław i in. 1965, nr 103, 159, 232 (Pomorze V zostało włączone na listę jako depozyt, ponieważ chronologia przebadanych 53 monet pozwala na wniosek,

że znalazły się tu w pierwszej fazie napływu srebra); M. Haisig i in., Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Małopolski, Śląska, Warmii i Mazur. Materiały, Wrocław i in. 1966, nr 3, 7, 13, 19; G. Rispling, Ninth-Century Dirham Hoards in Russia and the Baltic Region: A Report on Progress, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. M. Andersen i in., Copenhagen 2007, s. 101–109, tab. 2, nr 38 (50 rozproszonych, doskonale udokumentowanych i opisanych dirhemów bądź ich fragmentów, tworzących znalezisko w Janowie Pomorskim (Janów Pomorski II), włączyłem na tę listę jako „skarb” za Gertem Risplingem, ponieważ odpowiadają one chronologicznym strukturom innych wczesnych depozytów z tego regionu. Czapkiewicz i inni datują najmłodszą monetę (tpq) na 815/816 r., Rispling na 821/822 r. Niemal wszystkie odkryte w Truso i dotychczas przeanalizowane dirhemy można zatem przyporządkować pierwszej fazie napływu, przy czym przeważająca ich część pochodzi z okresu do 820 r. ** L. Ilisch, Der Münzfund. Poza tym: http://www.phil.uni-greifswald.de/ bereich2/histin/ls/ufg/ projekte/silberschatz-anklam.html, dostęp 15.01.2011. Skarb zawiera ponadto jedną srebrną bransoletę pochodzącą prawdopodobnie z dorzecza Kamy oraz cztery fragmenty srebrnych sztabek.

Z tabeli 38 wyraźnie wynika, że większość znalezisk tej fazy, zawierających dirhemy, została odkryta na obszarze Warmii–Mazur– Pomorza Gdańskiego. W miejscowości Janów Pomorski pod Elblągiem już pod koniec VIII lub w początkach IX w. powstało skandynawskie targowisko morskie, funkcjonujące jako element łączący wymianę między staropruskim i słowiańskim interiorem a pozostałymi rynkami handlu dalekosiężnego nad Morzem Bałtyckim116. Według wszelkiego prawdopodobieństwa miejsce to jest tożsame ze znanym z relacji Wulfstana emporium handlowym Truso. Liczne charakterystyczne dla Skandynawii artefakty – wśród których są różne fibule, pionki do gry, srebrne i złote obrączki – dobitnie potwierdzają silną obecność przedstawicieli Północy. Polski archeolog Marek F. Jagodziński w architekturze tej osady dostrzega paralele do Hedeby czy Ribe i sądzi, że istniał tu jakiś duński przyczółek handlowy i polityczny117.

Jednocześnie pojawiają się wskazówki, że to targowisko na początku IX stulecia używane było przede wszystkim sezonowo, a wymiana mogła się tam odbywać jeszcze w łodziach. Jeśli ta teza jest prawdziwa, wówczas rodzi się pytanie, skąd pochodzili ci Duńczycy, którzy regularnie nawiedzali Janów Pomorski. Niezwykłe bogactwo dirhemów w samej osadzie oraz w jej okolicach, zarówno w postaci depozytów, jak i pojedynczych monet lub fragmentów monet (zob. rozdz. 5.3) przy jednoczesnych skromnych ilościowo znaleziskach w samej Danii wskazuje w pierwszym rzędzie na osadników jutlandzkich (oraz oczywiście skandynawskich) ze Starej Ładogi118. Nie wyklucza to jednak w żadnym stopniu wymiany z Gotlandią ani ze środkową i południową Szwecją lądową. Mieszkańcy osady – początkowo zapewne tylko sezonowi – w tej wczesnej fazie obrabiali głównie bursztyn i wytwarzali grzebienie z poroża (zob. rozdz. 5.3). Należy przyjąć, że ci ludzie Północy byli zdani na intensywną kooperację z grupami miejscowej ludności. Skandynawscy kupcy i rzemieślnicy z Truso za sól119 i bursztyn w postaci surowców oraz za produkty pochodzące z terenów prusko-słowiańskich w głębi lądu, takie jak niewolnicy, futra bobrowe, drewno i żywność120, płacili głównie srebrem. Niewolników, futra, a niekiedy także bursztyn121 wywozili następnie dalej przez sieci handlowych powiązań (Ładoga) do Azji. Fragmenty dirhemów i liczne odważniki wskazują, że w Janowie Pomorskim kruszce były ważone i że używano ich jako środka płatniczego. Oprócz wielu dirhemów archeolodzy odkryli w tej osadzie kilka monet z terenów duńskich (Hedeby i Ribe), fryzyjsko-frankońskich (sceaty i denary karolińskie) i anglosaskich122. Niemal wszystkie monety zachodnie były, podobnie jak niektóre dirhemy, przekłute albo zaopatrzone w uszko i noszone jako ozdoby. Ich chronologia pokazuje, że zwyczaj noszenia monet w charakterze zawieszek na naszyjnikach upowszechniał się od ok. 825–830 r. i trwał mniej

więcej do momentu, kiedy ilość napływającego do Janowa srebra zaczęła się kurczyć. Tygiel z częściowo przetopionymi dirhemami oraz narzędzia kowalskie świadczą o tym, że ci rzemieślnicy na miejscu również sami wytwarzali ozdoby123. Wydaje się, że poza emporium, w głębi lądu pruskiego, srebro pełniło funkcję dobra prestiżowego, było takim materiałem na swoisty miejscowy „potlacz”. Relacja Wulfstana, powstała ok. 880/890 r., następująco opisuje rytuały pochówku dawnych Prusów: Następnie, tego samego dnia kiedy mieli zanieść go na stos pogrzebowy, dzielili jego własność [lub pieniądze], która ostała się po hulankach i zabawie, na pięć lub sześć części, niekiedy na więcej, zależnie od tego, jak była duża124.

Ponieważ wśród skarbów odnalezionych w regionie Warmii, Mazur i Pomorza Gdańskiego najmłodszy dirhem wykazuje datę wybicia 828/829 (tab. 38, pozycja 11), podczas gdy w Truso spotyka się nawet pojedyncze monety z lat 830 do 870, to należy przyjąć, że na obszarach poza emporium najpierw wystąpił spadek zainteresowania kruszcami, a dopiero potem doszło ostateczne załamanie napływu monet. Wahania koniunktury w handlu dalekosiężnym pokrywały się tu najwyraźniej z rozwojem strukturalnym w obrębie pruskich społeczności (zob. rozdz. 5.3). Może ich symptomy odbijały się w wielu walkach, o których wspomina cytowany wyżej Wulfstan: Wspomniany wyżej Estland jest rozległy i liczy sobie wiele miast (lub warowni), a w każdym z tych miast zasiada król. […] Panuje między nimi wielka niezgoda125.

Sam fakt, że Wulfstan – żeglarz wywodzący się prawdopodobnie z Anglii – podróżował przez Hedeby do Truso, dodatkowo świadczy o tym, że miejsce to było nie tylko ważne dla wymiany z regionem Warmii, Mazur i Pomorza Gdańskiego, lecz stanowiło również ośrodek redystrybucji

towarów i dirhemów dla kupców handlu dalekosiężnego z targowisk leżących na zachód od Janowa Pomorskiego (m.in. na Pomorzu, w Meklemburgii-Pomorzu Przednim i Szlezwiku-Holsztynie). Nieliczne dirhemy mogły docierać na nadbałtycką prowincję za pośrednictwem osady Wiskiauty (ros. Mochowoje) w Sambii. Powstało tutaj (możliwe, że w 1 połowie IX w.) emporium handlowe126, w którym oprócz miejscowej ludności aktywni byli Skandynawowie – prawdopodobnie ze środkowej Szwecji i Gotlandii, a później także z Danii. Pokazuje to sąsiednie cmentarzysko ze znaleziskami głównie pochodzenia nordyckiego. Ponieważ niemal w tym samym czasie (do ok. 850 r.) wikingowie mieli opuścić łotewską osadę Seeburg, niektórzy uczeni przypuszczają, że ci przybysze z Północy urządzili sobie teraz nową bazę w Sambii127. Można przyjąć, że w Wiskiautach prowadzono handel bursztynem i niewolnikami. Znalezisk wczesnoskandynawskich dokonano również w zachodniosłowiańskich osadach handlowych Menzlin przy ujściu rzeki Piany (Peene), Ralswiek na Rugii, w Rostock-Dierkow, Groß Strömkendorf (prawdopodobnie tożsamy ze znanym ze źródeł pisanych targowiskiem handlowym Reric) w pobliżu Wismaru oraz w Kołobrzegu na Pomorzu Środkowym (zob. rozdz. 5.3)128. Mieszkające tu grupy ludności skandynawsko-słowiańskiej prowadziły handel dirhemami, na co oprócz skarbów wskazują też mniejsze znaleziska monetarne (mniej niż dziesięć monet). Sprzedawano bursztyn, niewolników, miód, ziarno, a w Kołobrzegu także sól129. Na przełomie VIII i IX w. pojawia się na tym terenie osada handlowa Groß Strömkendorf alias Reric, mająca szczególnie istotne znaczenie. Pierwsze ślady osadnictwa datuje się tam na ok. 730 r. Jakieś 30 lat później struktura tego targowiska najwyraźniej uległa zmianie, kiedy w południowej części osady pobudowana została większa liczba domów wpuszczanych

w ziemię oraz studnie. Ta planowa działalność mogłaby wskazywać na jakąś inicjatywę władcy. Około 780 r. prace budowlane osiągają punkt kulminacyjny. Archeolodzy odkryli w tej osadzie – oprócz towarów importowanych z Zachodu, takich jak fragmenty szklanych przedmiotów, ceramiki typu Badorfer, kamieni młyńskich z mayeńskich bazaltów, ceramiki z miału muszlowego oraz sceatów czy denarów karolińskich z końca VIII stulecia – monety arabskie; ponadto znaleziono tu osełki i wyroby metalowe pochodzenia skandynawskiego. Mieszkańcy należeli do różnych grup etnicznych: byli wśród nich Słowianie, Skandynawowie, Fryzowie, a może również Frankowie i Sasi. Obrabiali szkło, bursztyn, żelazo, srebro i prowadzili handel130. To emporium zostało zlikwidowane na początku IX w., co potwierdzają roczniki królestwa. W 808 r. król Danów Godfred Reric miał je zniszczyć, a osiadłych tam kupców przenieść do Hedeby – był to rodzaj polityki gospodarczej w czasach wikingów. W tym samym kontekście należy zapewne umieścić najazd Godfreda na Fryzję, którego ten dokonał dwa lata później, wymuszając trybut w wysokości co najmniej 100 funtów srebra131. Na marginesie dodajmy tylko, że pojedynczych znalezisk wczesnych dirhemów z czasu od ok. 770 do ok. 820 r. dokonano w różnych, datowanych na VIII–IX w. słowiańskich grodach Meklemburgii-Pomorza Przedniego i Brandenburgii oraz w Oldenburgu/Starigardzie132. Na wyspie Fehmarn koło Puttgarden w Wagrii Skandynawowie mogli założyć osadę już koło roku 800133. Ożywiona działalność Skandynawów na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego w żadnej mierze nie wyklucza aktywnego udziału kupców zachodniosłowiańskich w tej wymianie. Wskazują na to m.in. niektóre wczesne okazy ceramiczne z północnej Rosji, prezentujące wyraźne podobieństwa z ceramiką siedlisk słowiańskich na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego134.

Ponadto dirhemy zaczęły docierać – najpóźniej od 830 r. – także do Estonii. Potwierdza to jeden z największych skarbów tej fazy, zdeponowany w miejscowości Kothla (tab. 38), w niedalekiej odległości od wybrzeża. Jeśli wykluczymy, że jakiś kupiec trudniący się handlem dalekosiężnym przypadkowo zgubił swój skarb na którejś ze stacji tranzytowych, to pozostaje tylko jedno wytłumaczenie – elity plemienne wprowadzały swoje produkty pochodzenia leśnego do arabskiej sieci handlu i otrzymywały za to pożądane srebrne monety. W jednej z warownych osad estońskich z VIII–IX w. odkryte zostały – oprócz niewielkiego skarbu z dirhemami z najmłodszą monetą ok. 808/809 – także kości bobra135. Region wyznaczony przez rzekę Wielikaja – jezioro Pejpus – rzekę Narwę aż po wybrzeże zamieszkiwali Czudowie. Z jednej wzmianki w Powieści minionych lat pod rokiem 859 wyraźnie wynika, że Skandynawowie przenikali w te rejony najpóźniej od połowy IX stulecia, tak że również tutaj grupy miejscowej ludności współpracowały z przybyszami z Północy. Podsumowując, można powiedzieć, że geografia znalezisk z dirhemami z pierwszych czterech dekad IX stulecia, zwłaszcza na Warmii i Mazurach, wskazuje na to, że zamieszkujące wzdłuż południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego wieloetniczne grupy społeczne miały duży udział w handlu bałtyckim, przede wszystkim ze Starą Ładogą, a z grupami miejscowej ludności wchodziły w pewnego rodzaju symbiozę, by pozyskiwać od niej bursztyn, sól, niewolników i pożywienie.

4.4. Gotlandia i Szwecja lądowa między kalifatem a imperium karolińskim

Poza południowym wybrzeżem Morza Bałtyckiego ważną rolę w handlu arabsko-bałtyckim odgrywała Gotlandia. Już w VIII–IX w. powstało tu wiele portów czy nadmorskich osad targowych, które rozwijały różnorodne formy działalności komercyjnej i rzemieślniczej. Jednym z największych emporiów stało się Paviken136. Mniej znany jest natomiast odkryty stosunkowo niedawno port w Ridanäs, w pobliżu którego odkopano cmentarzysko używane od VIII do X stulecia. Analizy DNA wykazały, że część pochowanych tam mężczyzn nie pochodziła z Gotlandii137. Mieszkańcy wyspy nawiedzali północną Rosję, o czym świadczy datowana na 2 połowę VIII w. skrzynka z narzędziami kowalskimi ze Starej Ładogi, wykazująca podobieństwa m.in. z pewnym znaleziskiem gotlandzkim138. A zatem w tej wczesnej fazie to właśnie Gotlandowie – obok mieszkańców Upplandii oraz przypuszczalnie również Duńczyków139, którzy pomagali założyć handlową osadę w Janowie Pomorskim – osiedlili się w Starej Ładodze lub przebywali tam jako wędrowni rzemieślnicy. Dirhemy służyły mieszkańcom tej bałtyckiej wyspy – podobnie jak społecznościom w emporiach na południowym wybrzeżu – jako środek płatniczy i środek wymiany w handlu dalekosiężnym i regionalnym oraz jako pożądane dobro prestiżowe. Wygląda natomiast na to, że stosunki między Starą Ładogą a Szwecją lądową były znacznie słabsze. Jest możliwe, że Birka, jeden z największych ośrodków handlowych nad Morzem Bałtyckim (powstała prawdopodobnie w latach 60. VIII w.140), na początku IX w. koncentrowała się na wymianie z Europą Zachodnią, a kontakty handlowe ze Starą Ładogą zaczęła rozbudowywać dopiero od 835–840 r. Wskazuje na to szerokie rozpowszechnienie w środkowej Szwecji denarów karolińskich z 1 połowy IX w. oraz ich duńskich imitacji. Monety takie pojawiają się również w południowej Szwecji, południowej Norwegii, w Danii oraz pojedynczo na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego – łącznie jest to jednak zaledwie

koło 100 egzemplarzy frankońskich141. Znaleziska z Birki pokazują, że kontakty z Europą Zachodnią (jak i z osadami zachodniosłowiańskimi) w IX w. odgrywały istotną rolę142. Vita Anskarii (Żywot św. Anskara) potwierdza silne związki między osadami handlowymi Dorestad, Hamburg, Hedeby i Birka w 1 połowie IX w.143. Nie należy jednak przyjmować, że niewiele skarbów odnalezionych w Szwecji kontynentalnej automatycznie oznacza wyraźnie słabszą aktywność mieszkańców Północy na terenach w głębi Rosji. Także w późniejszych fazach napływu srebra deponowano bowiem znacznie więcej skarbów na Gotlandii niż w Szwecji lądowej, chociaż znaleziska archeologiczne w Rosji dowodnie potwierdzają silną ekspansję przede wszystkim z terenów Upplandii144. W każdym razie chronologia znalezisk z dirhemami pozwala przypuszczać, że napływ srebra do Skandynawii wyraźnie przybrał na sile od ok. 835–840 r. i być może miał związek z przesunięciami, które wywołało tworzenie się lub konsolidowanie kaganatu „Rhos” w Ładodze (zob. rozdz. 4.2). Skąd brały się impulsy do powstawania tych wczesnych osad handloworzemieślniczych? Ich chronologia w VIII i na początku IX w. wskazuje – przede wszystkim w odniesieniu do południowo-zachodniego wybrzeża Morza Bałtyckiego oraz do Szwecji lądowej – na silne impulsy płynące z obszarów fryzyjsko-frankońskich. Ogólny rozwój polityczny i społecznogospodarczy w zachodniej Europie w VII w. dokonywał się pod znakiem przesunięcia ośrodka władzy w państwie Merowingów do Austrazji (w najbardziej na północnym-wschodzie położonej części Francji). W VIII w. wśród Karolingów doszło do ustabilizowania władzy królewskiej i poszerzenia stanu posiadania. Te czynniki wpływały z kolei korzystnie na rozwój gospodarczy, przejawiający się ożywieniem i intensywnym wykorzystywaniem szlaków handlowych między Renem a Loarą, co objęło również basen Morza Północnego. Do rozwoju handlowego obszaru nad

Morzem Północnym przyczynili się przede wszystkim Fryzowie, którzy opanowali ujścia Renu, Mozy i Skaldy145. Handel fryzyjski był wprawdzie zdecentralizowany, ale istniały osady takie jak Dorestad czy Domburg na wyspie Walcheren, które stanowiły punkty wyjściowe i końcowe tej wymiany, i w tym sensie można je uważać za jego ośrodki. Stopień rozwoju technicznego oraz warunki naturalne Fryzji spowodowały, że najchętniej używanym środkiem transportu stały się statki. Początkowo to farmerzy wypływali w rejsy handlowe albo przy okazji swoich rolniczych potrzeb, albo jako dodatek do nich. Z czasem jednak zaczęły powstawać osady, których mieszkańcy żyli wyłącznie z handlu i/lub z rzemiosła146. Handel Fryzów miał z jednej strony zaspokajać popyt najzamożniejszych mieszkańców na towary luksusowe i dobra obcego pochodzenia, z drugiej zaś zapewniać mieszkańcom zaopatrzenie w towary, których nie byli oni w stanie wytwarzać sami. Dostosowanie organizacji handlu do potrzeb klasy panującej było typową cechą handlu dalekosiężnego. Do najważniejszych partnerów handlowych Fryzów należeli Frankowie, Anglosasi, którzy sami byli aktywnymi żeglarzami, a także Sasi i Skandynawowie. W państwie Merowingów, a potem Karolingów, które ostatecznie podbiło Fryzję w 734 r., kupcy fryzyjscy docierali do St. Denis nad Sekwaną (najpóźniej od 753), Alzacji, Prowansji i Rzymu. W roku 779 w Rzymie istniało potwierdzone miejsce zakwaterowania dla fryzyjskich pielgrzymów. Fryzyjskie kolonie handlowe istniały także w Duisburgu, Moguncji, Kolonii i Wormacji. Północnym łącznikiem między fryzyjskofrankońską a anglo-frankońską strefą handlową były Artois i tereny nad Skaldą, gdzie zakładanie klasztorów w VII w. zapoczątkowało ogólny rozwój i gdzie niektóre opactwa, jak np. St. Vaast, wyrosły wkrótce do rangi ośrodków gospodarczych. Pojawienie się srebrnych monet anglo-fryzyjskich zapowiada zdaniem Eugena Ewiga „zrastanie się obszarów gospodarczych

nad Morzem Północnym”147. Monety te (sceaty) wybijano w Anglii i Fryzji już od VII–VIII stulecia. Egzemplarze pochodzące z VIII w., które zostały znalezione w Danii – przede wszystkim w osadzie handlowej Ribe – pokazują, że Fryzowie stosunkowo wcześnie utrzymywali kontakty w wybrzeżem Jutlandii148. Do Birki w środkowej Szwecji podróżowali najpóźniej od początku IX w. przez Hedeby – punkt przeładunkowy między Morzem Bałtyckim a Morzem Północnym. O kontaktach handlowych między osadami Hedeby i Birka świadczą oprócz wspomnianej relacji Rimberta także źródła archeologiczne i numizmatyczne. Nadreńskie wyroby szklane i amfory, fryzyjskie sukno, frankońskie miecze oraz pojedyncze monety karolińskie znajdowano jednakże nie tylko w Skandynawii: utensylia i/lub broń pochodzenia frankońsko-fryzyjskiego spotyka się także wzdłuż południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego – w takich osadach handlowych jak Reric, Menzlin, Janów Pomorski, Wiskiauty i Stara Ładoga (zob. rozdz. 4.3 i 5.3), chociaż wskazówki i informacje pisemne są w tym przypadku niezwykle skromne. W drugą stronę płynęły z krajów leżących nad Morzem Bałtyckim futra, bursztyn naturalny i w formie paciorków, wosk, miód i niewolnicy, transportowani przez królestwo Karolingów do al-Andalus149. Osada Hedeby należała prawdopodobnie do największych rynków niewolników w północnej Europie. Monety odkryte we fryzyjskiej osadzie Dorestad – zarówno sceaty, jak i denary karolińskie – mogą służyć jako ważny barometr aktywności handlowej. Wskazuje on, że rozkwit tego handlu osiągnął punkt szczytowy między rokiem 770 a 810. Po 810 r. zaczyna się lekki spadek, ale między 810 i 820 r. handel ten stabilizuje się na stosunkowo wysokim poziomie. Około 840 r. ponownie następuje wyraźny spadek, a po 850/860 – załamanie150. Proces ten pokrywa się z relacjami na temat najazdów wikingów na Dorestad w latach 834, 835, 836, 837, 846, 857 i 863. Można jedynie spekulować, czy

stanowiły one reakcję na upadek handlu z Dorestad, czy może raczej go wywołały. Wydaje się jednak, że fryzyjski monopol handlowy został przełamany przez Skandynawów w 1 połowie IX stulecia. Jaką rolę odgrywał na tym tle dalekosiężny handel z kalifatem? Zasadnicza różnica między handlem arabskim a wymianą między kupcami fryzyjskimi, frankońskimi i saskimi ze społecznościami znad Morza Bałtyckiego polegała na tym, że ten drugi przebiegał praktycznie bez użycia srebra. Dlaczego kruszce były tak ważne? Otóż srebro można było w razie potrzeby pociąć na mniejsze kawałki i przetworzyć na ozdoby albo przetopić na sztabki. Można je było zakopać, a następnie odkopać ponownie, nie ponosząc straty. Srebro odzwierciedlało społeczny status właściciela, a ponadto pełniło funkcje magiczne. Posiadając srebro, elity władzy mogły pozyskiwać nowych klientów. Dopływ arabskiego srebra właśnie na początku IX w. stymulował tym samym nie tylko rozwój rynków regionalnych w strefie „barbarzyńskiej”, w której nie znano wówczas i nie wykorzystywano miejscowych pokładów srebra, ale zaczął także wpływać na polityczny układ sił. Gdy od lat 40. IX stulecia do wschodniej Europy napływały coraz większe ilości arabskiego srebra, budząc pożądanie wśród krajów leżących nad Morzem Bałtyckim, nasiliły się najazdy wikingów nie tylko na osady na południowym wybrzeżu Bałtyku (albo w Skandynawii), lecz również w monarchii karolińskiej. Im więcej kruszców posiadał jakiś przywódca na północy Europy i im więcej drużynników mógł nimi do siebie przyciągnąć, tym silniejszą presję posiadania tych samych metali szlachetnych odczuwali jego konkurenci. Mechanizm ten wytworzył dynamikę, której ulegały wszystkie powstające ośrodki władzy na Północy. Kto nie mógł więc, jak Duńczycy czy Norwegowie, uzyskać pożądanych dóbr dzięki handlowi z Zachodem, ten uzyskiwał je innymi sposobami. Już w 838 r. król duński Horik miał zażądać od Ludwika Pobożnego (z punktu

widzenia tego ostatniego takie żądanie była niespotykaną bezczelnością) odstąpienia skraju wybrzeża fryzyjskiego aż po ziemie Obodrytów151. A zatem srebro napływające z kalifatu pośrednio oddziaływało również na stosunki między Skandynawią i państwem frankońskim. Jeśli uporządkujemy pod względem geografii wszystkie znaleziska monetarne ze wschodniej Europy i z basenu Morza Bałtyckiego, w których najmłodsza moneta pochodzi z czasu między 786/787 a 839/840 r., to uzyskamy następujący obraz: Tabela 39. Liczba znalezisk monetarnych we wschodniej Europie i w basenie Morza Bałtyckiego w latach 786/787–839/840 Strefa wpływów kaganatu chazarskiego

20 = 38%

Strefa wpływów Rusi

11 = 21%

Południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego

13 = 25%

Szwecja

9 = 17%

Razem

53 = 100%

Większość skarbów pochodzi tutaj ze strefy wpływów kaganatu chazarskiego i stanowi 38% wszystkich znalezisk tej fazy napływu srebra. Gdybyśmy uwzględniali jedynie przedział czasowy od 802 do 824/825 r., wówczas udział skarbów ze strefy wpływów kaganatu chazarskiego wzrósłby do 46%. Tak wysoki udział procentowy nie dziwi w obliczu faktu, że kaganat dzięki wczesnemu wykorzystaniu sąsiadujących z nim stref lasostepów i lasów w handlu z rynkami euroazjatyckimi stał się pierwszym beneficjentem ożywienia handlowego z obszarem Azji PołudniowoZachodniej. Jedenaście znalezisk, czyli jakieś 21%, pochodzi ze strefy wpływów Rusów. Wskazują one na przenikanie dirhemów wzdłuż Wołgi, a później także wzdłuż Dniepru na tereny północnej Rosji. Znaleziska

monetarne z obu tych stref (Rosja, Białoruś i Ukraina) stanowią więc 59% wszystkich skarbów tej fazy napływu srebra. Ze Starej Ładogi arabskie srebro docierało na południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego i do Szwecji, gdzie znaleziono odpowiednio 13 i 9 skarbów, co odpowiada procentowemu udziałowi w wysokości 25% i 17% wszystkich znalezisk monetarnych. Wydaje się, że zwłaszcza w latach od ok. 800 do ok. 825 r. bardziej aktywne w handlu dirhemami niż mieszkańcy Gotlandii i Szwecji lądowej były wieloetniczne społeczności na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego, przede wszystkim z osady Janów Pomorski. Potwierdza to też liczba odkopanych w Truso dirhemów.

ROZDZIAŁ 5

Geografia arabskich strumieni srebra i ich funkcje: Faza II (840/841–896/897) – wodzowie, „królowie morscy” i ekspansja wikingów albo przesunięcie na Północ 5.1. Strefa wpływów kaganatu chazarskiego W tej fazie napływu srebra dokonało się przesunięcie strumieni srebra z południa Rosji na jej północne obszary (tab. 40 i 41 oraz mapa 2). Tabela 40. Znaleziska we wschodniej Europie* z co najmniej 10 dirhemami 840/841– 896/897 Miejsce znaleziska

Region

1

północny zachód

Dobrino

Liczba monet Najmłodsza moneta 527

841/842

2

Lešogurt

dorzecze Kamy

139

841/842

3

Vyšegša I

Wołga

1 274

841/842

4

Vyšegša I

Wołga

508

841/842

5

Jagošury

dorzecze Kamy

1 500

842/843

6

Simony

północny zachód

88?

845/846

7

Stara Ładoga

północ

23

846/847

8

Achremcy

północny zachód

24

852/853

9

Poreče

północny zachód

45

853/854

10 Baevo–Sobolevo

północny zachód

2 000/300

862/863

11 Nowogród

północ

203

864/865

12 Bolszoje Timerevo I

Wołga

2 761/2 618

865

13 Poterpelcy

północ

60

865/866

14 Supruty

dorzecze Oki

19

866

15 Toropec

północ

73?

867/868

16 Mišnevo

dorzecze Oki

101

868/869

1 500

869

17 Bolszoje Timerevo II Wołga 18 Kuzneckoje

Wołga

162

869/870

19 Chersonez?

Krym

82

869/870

20 Šumilovo

północ

1 326/1 111

870/871

21 Chitrovka II

dorzecze Oki

1 007

872/873

22 Ljubynia

północ

2 361

873/874

23 Borki II

dorzecze Oki

100?

875

24 Pogrebnoje

Naddnieprze

295

875/876

25 Bobyli

dorzecze Oki

346/337

875/876

26 Chitrovka III

dorzecze Oki

465

876/877

27 Železnica

dorzecze Oki

258

877/878

28 Połtawa

Naddnieprze

100/82

882/883

29 Novaja Lazarevka

dolny Dniepr

76

893

* T.S. Noonan, Ninth Century Dirham Hoards from the South-West Baltic, „Journal of Baltic Studies” 13 (1982), s. 98–116, nr 38–77; S. Brather, Frühmittelalterliche DirhamSchatzfunde in Europa. Probleme ihrer wirtschaftsgeschichtlichen Interpretation aus archäologischer Perspektive, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 23/24, 1995/1996 (1997), s. 138, nr 380, s. 139, nr 405; E.A. Melnikova, Graffiti on Islamic Coins, w: The Eastern World of the Vikings. Eight Essays about Scandinavia and Eastern Europe in the Early Middle Ages, red. E.A. Melnikova, Göteborg 1996, s. 75, tab. 1, nr 8; T.S. Noonan i in., Viking Age Dirham Hoards From Eastern and Northern Europe, w: A Survey of Numismatic Research 1990–1995, red. A. Burnett i in., Berlin 1997, s. 751–759; T.S. Noonan, R.K. Kovalev, Klad 873/874 gg. iz Lûbyni. Vojny i zahoronenie kladov w èpohu Rûrika, w: Klady: sostav, hronologiâ, interpretaciâ. Materialy tematičeskoj naučnoj konferencii, November 26–29, 2002, red. D.G. Savinov, Sankt Petersburg 2002, s. 152–156; T.S. Noonan, Klad dirhemov 876/877 gg. iz der. Hitrovka Tulskoj gub., w: Klady, s. 156–160; R.K. Kovalev, What Does Historical Numismatics Suggest about the History of Khazaria in the Ninth Century?, AMEA 3 (1983), tab. na s. 117, nr 9. Tabela 41. Geografia znalezisk we wschodniej Europie 840/841–896/897 Strefa wpływów kaganatu chazarskiego

Strefa wpływów Rusi

Region

Liczba znalezisk monetarnych

Region

Liczba znalezisk monetarnych

dorzecze Dniepru

3 = 10%

północ

6 = 21%

dorzecze Oki

7 = 24%

północny zachód

5 = 17%

dorzecze Kamy

2 = 7%

Wołga

5 = 17%

Krym

1 = 3%

Razem

13 = 45%

Razem

16 = 55%

Z tabeli 41 wynika, że na obszarach nad dolnym i środkowym Dnieprem dokonano tylko nielicznych znalezisk. Niezwykle ubogie w znaleziska z dirhemami z tej fazy napływu srebra wydają się także obszary nad Donem. Jak można wyjaśnić ten fakt? Wiadomo, że od lat 30. IX w. w stepach coraz ważniejszą rolę odgrywały plemiona węgierskie. Miały one napadać sąsiednich Słowian, nakładać na nich „ciężkie” trybuty, a ich samych pędzić jako niewolników na Krym, by tam ich sprzedawać152. Według Petruchina wbijali oni klin między siedliska przedstawicieli kultury sałtowo-majackiej nad górnym Dońcem a słowiańskimi osadami w lasostepach153. Do tego dochodziły wstrząsy w samym kaganacie ok. 850/860 r., które być może doprowadziły do tego, że lud znany jako Kabarowie opuścił tereny kaganatu154. Pax Chasarica odnotowywałaby więc pierwsze tendencje destabilizacyjne. Nie należy jednak nadużywać argumentu o niepokojach wywoływanych napadami nomadów. Duża koncentracja skarbów z dirhemami nad górną i środkową Oką wskazuje na to, że karawany kupieckie handlu dalekosiężnego podróżowały wzdłuż Donu (kiedy droga nad Dońcem była utrudniona) tak samo intensywnie jak wcześniej. Ponadto tzw. Kronika Nestora donosi o trybutach monetarnych, jakie uiszczały Chazarom niektóre plemiona wschodniosłowiańskie w 2 połowie IX stulecia (rozdział 4.1). Srebrne ozdoby znalezione w strefie lasostepów (jeśli były wyrabiane w 2 połowie IX w.) mogłyby także świadczyć o tym, że zamieszkujące tam grupy ludności pozyskiwały w dalszym ciągu metale szlachetne. Tłumaczyłoby to, dlaczego na lewym brzegu Dniepru odkryto tak niewiele skarbów z monetami. Te kruszce, których nie zrabowali Chazarowie swoimi trybutami w srebrze, Słowianie wschodni wykorzystywali jako surowiec, z którego wyrabiali ozdoby. Równie dobrze mogło być i tak, że ten

napływ srebra w rejon naddnieprzański został przerwany między (umownie) 830 a 870 r., tak że trybuty monetarne trzeba było znowu zamienić na daniny w futrach. Tak czy inaczej, nie możemy przyjmować, że w IX w. istniały jakiekolwiek stabilne warunki płacenia trybutów. Niemniej jednak przypuszczalnie zaistniało jakieś przesunięcie handlowego środka ciężkości z lewego brzegu Dniepru na tereny położone nad Oką, które można było teraz wykorzystywać do polowania na zwierzynę o delikatniejszych futrach. To, że tereny nad górną Oką może już w 2 połowie IX w. były penetrowane przez Skandynawów, pokazuje materiał ze znalezisk archeologicznych z osady Supruty, wykazujący podobieństwa do znalezisk z Gotlandii i środkowej Szwecji155. W osadzie Supruty odkryty został zawierający dirhemy depozyt, złożony w latach 60. IX w. (tab. 40). Arabska relacja al-Istahriego wymienia trzy wielkie ośrodki Rusi – są to Kujaba, Slavija oraz Arthaniya (rozdz. 6.1.2). Dwa pierwsze łączy się powszechnie z Kijowem i Starą Ładogą/Nowogrodem, natomiast przyporządkowanie nazwy Arthaniya jest sporne. A.L. Mongait interpretuje ją jako ośrodek plemienny Wiatyczów, zamieszkujących tereny nad górną Oką. Jego teza wydaje się przekonująca, jako że w źródłach arabskożydowskich futra z artha wymieniane są w kontekście Wołgi, a Oka stanowi przecież dopływ Wołgi156.

Mapa 2. Faza II: 840/841–896/897. Znaleziska z dirhemami zawierające co najmniej 10 monet

Omeljan Pritsak natomiast sugeruje, że Arthaniya jest tożsama z pewnym plemieniem fińskim osiadłym nad Wiatką157. Tezę tę wspierają znalezione skarby z miejscowości Jagošury oraz Lešogurt (tab. 40). Ich geografia oznacza poza tym pewne przesunięcie w tej fazie od obszarów nad dolną Kamą po leżący dalej na północ i bardziej atrakcyjny jeśli chodzi o futra zwierząt region permski w środkowym i górnym biegu Kamy. Sądząc po wspomnianych wyżej depozytach z monetami, po licznych, datowanych na VIII–IX w. znaleziskach zawierających orientalne przedmioty ze srebra i metalu, których geografia rozciąga się daleko przez Ural do Tobolska i nad środkowy bieg Obu, wreszcie po naszyjnikach, służących m.in. jako pieniądz158, należy przyjąć, że tamtejsze grupy ludności ugrofińskiej lub pochodzenia tureckiego utrzymywały stałą wymianę handlową ze światem

islamskim. A zatem kupcy z Bułgarii Wołżańsko-Kamskiej – może także kupcy chazarscy i arabscy trudniący się handlem dalekosiężnym – byli gotowi docierać w głąb obszarów leżących nad Kamą w poszukiwaniu nowych źródeł skór zwierzęcych. Wreszcie miejscowe klany i/lub plemiona przekazywały arabskie przedmioty ze srebra i metalu dalej na zachodnią Syberię, gdzie służyły być może celom kultowo-rytualnym159. Udział Bułgarów kamskich w handlu tranzytowym potwierdza relacja Ibn Rosteha z końca IX lub początku X stulecia. Zarówno Bułgarom, jak i Chazarom Rusowie mieli sprzedawać niewolników oraz futra zwierzęce160. Co interesujące, na obszarach nad Kamą zostały znalezione srebrne naczynia do picia, pochodzące prawdopodobnie z Wielkich Moraw i z terenów karpacko-dunajskich161. Stanowiłoby to archeologiczne potwierdzenie handlu między Wschodem i Zachodem w 1 połowie/około połowy IX w. lub w 1 połowie X w. (w tym również mercatum Marahorum), o którym wspomina zarówno Geograf Bawarski, jak i Taryfa z Raffelstetten (903–906)162. Ozdoby odkryte na terenach Państwa Wielkomorawskiego oraz szklane paciorki pochodzenia bizantyńsko-orientalnego pojawiły się na początku 2 połowy IX stulecia i sugerują wpływy m.in. z kalifatu163. Wielkomorawscy książęta płacili przypuszczalnie za te luksusowe dobra niewolnikami. Na przykład Vita Naumi mówi o kupcach handlu dalekosiężnego, którzy w 886 r. nabyli niewolników i przewieźli ich do Wenecji164. Odkopany w Krakowie-Okole i datowany na połowę IX w. skarb złożony z żelaznych sztabek przypominających siekiery, ważący ok. 4 t, w imponujący sposób pokazuje, że niektórzy wodzowie mogli płacić lub ściągać swoje trybuty w sztabkach żelaza165. Jeśli ozdoby ze złota i srebra wykonywane były choćby częściowo na miejscu, wówczas powstaje pytanie, gdzie znajdowały się źródła tych surowców. Skarby zawierające dirhemy są tu nieznane, natomiast spotyka się denary karolińskie z połowy lub z 2

połowy IX stulecia oraz złote monety bizantyńskie166. Według wszelkiego prawdopodobieństwa ważną rolę odgrywali tu – w każdym razie w tej fazie – żydowscy radanici (rozdz. 4.1). Nie tylko udział znalezisk w trybutarno-komercyjnej strefie wpływów kaganatu167 spadł z niemal 65% (w obrębie Rosji) w I fazie do ok. 45% w okresie 840/841–896/897, lecz także wyraźnie zmniejszyła się wielkość depozytów w stosunku do tych z północnych terenów Niziny Wschodnioeuropejskiej (rozdz. 3.4.1). Przyczyn tego stanu rzeczy poszukiwać należy w intensyfikacji handlu z Północą. Kupcy chazarscy nie posiadali bowiem prawie zupełnie towarów na wymianę za niewolników i futra, musieli więc płacić monetami. Gdy tylko większość tych dirhemów docierała na kontrolowane przez nich obszary nad Oką i Dnieprem, a tamtejsze plemiona mogły nimi płacić trybuty, do których były zobowiązane, Chazarowie odzyskiwali przynajmniej część „swojego” srebra. Gdy te kruszce zaczęły w większych ilościach odpływać do północnej Rosji i Skandynawii – a więc na tereny pozostające poza chazarską strefą wpływów trybutarnych – stawały się dla ludności kultury sałtowo-majackiej bezpowrotnie stracone. Wydaje się, że to przesunięcie strumieni dirhemów dokonało się w latach 30. i 40. IX w. Dlatego nie dziwi fakt, że większość znanych dotychczas i przypisywanych Chazarom imitacji dirhemów bito do ok. 837/838 r.

5.2. Strefa wpływów Rusi Skarby z monetami arabskimi w strefie wpływów Rusi stanowią ok. 55% wszystkich depozytów tej fazy, a przy tym zawierają wyraźnie więcej monet niż znaleziska w chazarskiej strefie trybutarnej (rozdz. 3.4.2). W połączeniu

ze zwiększającą się liczbą skarbów skandynawskich na terenach rozciągających się od górnej Wołgi na wschodzie po Dźwinę na zachodzie i Ładogę na północy168 wskazują na to, że transfer srebra na Ruś nadbałtycką w tej fazie się nasilił, stymulując tym samym powstawanie lub rozwój wczesnomiejskich osad handlowych i rzemieślniczych w tym regionie, takich jak Stara Ładoga, Rurykowo Gorodiszcze, Tymerewo i Izborsk. Przesunięcie szlaku handlowego na północ odzwierciedlają nowe osady handlowe. Około 12 km od górnego biegu Wołgi powstała w ciągu IX stulecia osada o wieloetnicznym charakterze169. W przeciwieństwie do wspomnianego w rozdziale 4.2. centrum plemiennego plemienia Merian w Sarskoje, położonego jakieś 50 km od Wołgi, najważniejsze impulsy do powstania Timerewa napływały z zewnątrz i były w sposób szczególny związane z ekspansją przybyszów z Północy w głąb rosyjskiego interioru. Znalezione w Timerewie duże skarby, datowane na lata 60. IX w. (tab. 40) pokazują dobitnie, że jego mieszkańcy dysponowali pokaźnym majątkiem. To srebro należało prawdopodobnie do nadwołżańskich wikingów, którzy u osiadłych nad Kamą Bułgarów lub u Chazarów nabywali je za skóry bądź za niewolników albo wymuszali na miejscowych grupach ludności ugrofińskiej jako trybut. Plemię Merian gromadziło metale szlachetne, co widać po skarbach i srebrnych ozdobach odkopanych w Sarskoje i wokół niego. Przez Wołgę przeszli też z pewnością ci wikingowie, którzy między 864 a 884 r. najechali wschodnie wybrzeże Morza Kaspijskiego170. Ponadto w pobliżu handlowej i rzemieślniczej osady Timerewo znaleziono groby, których najstarsze warstwy datuje się na IX stulecie, a które zawierają elementy skandynawskie oraz ugrofińskie. Niewielkie znalezisko z dirhemami odkryte w regionie biełozierskim na prawym brzegu górnej Wołgi oraz inne importowane produkty dowodzą również, że pod koniec IX stulecia nadbałtyckie fińskie plemię Wesów (Weś) prowadziło handel

skórami lub/i futrami171. Pod koniec IX w. w miejscowości Krutik powstała osada, w której działali też skandynawscy rzemieślnicy172. Większa aktywność Skandynawów we wschodniej Europie widoczna jest zwłaszcza w dorzeczu Wołchowa. W okolicy, gdzie Wołchow wypływa z jeziora Ilmień, w połowie IX w. powstała osada handlowa i rzemieślnicza, która nosi nazwę Rurykowe Gorodiszcze. O tym, że od samego początku stanowiła ona ważny ośrodek handlowy i regionalne centrum władzy, świadczą zarówno materiały ze znalezisk, jak i korzystne położenie geograficzne i komunikacyjne oraz fakt, że osada nie wyrosła na terenie gęsto zaludnionym. Obszar, gdzie Wołchow wypływa z jeziora Ilmień, umożliwiał jednakże mieszkańcom Gorodiszcza kontrolę zarówno osi Wołchowa, jak i dostępu do rzek, wzdłuż których można było docierać nad górną Wołgę czy na tereny nad górną Dźwiną i Dnieprem. W Rurykowym Gorodiszczu znaleziono dirhemy i monetę bizantyńską, ale poza tym także dużą ilość śródziemnomorskich i północnoeuropejskich szklanych paciorków, paciorków z karneolu i z kryształu górskiego, wyrobów bursztynowych, fryzyjskie grzebienie, łupiny orzechów włoskich, ozdoby pochodzenia skandynawskiego i orientalnego oraz ciężarki do odważania kruszców i fragmenty wag, na których te kruszce ważono173. Ponadto odkryty tam żużel, fragmenty tygli, odlewane łyżki, półprodukty i odpady z metali kolorowych i szlachetnych wskazują na aktywność jubilerów i innych rękodzielników. Odnalezione ozdoby, typowe dla Skandynawii, pionki do gry oraz broń dowodzą, że mieszkali tutaj ludzie Północy174. Znaleziska archeologiczne znajdują potwierdzenie w źródłach pisanych. Do ok. 860 r. odnoszą się fragmenty Kroniki Nestora, mówiące o tym, że „Waregowie (Skandynawowie) zza morza ściągali dań z Czudów i ze Słowien [nowogrodzkich], i z Mery, i z Wesów, i z Krywiczów”175. Po przepędzeniu wikingów ludy płacące dotychczas trybut zaczęły rządzić się

same. Ponieważ jednak nie potrafiły zaprowadzić porządku, miały udać się do Rusów, by ich prosić o pomoc. Wkrótce do Rosji (kraju Rusów) przybyli trzej bracia wraz ze swoimi klanami i zaczęli tam rządzić: Ruryk w Nowogrodzie (czy, bardziej prawidłowo, jak można wyczytać z innego rękopisu tej kroniki – w Ładodze), Sineus „na Białym Jeziorze”, a Truwor w Izborsku. Gdy Sineus i Truwor pomarli, Ruryk panował samodzielnie, przekazując „miasta” Połock, Rostów i Bełooziero swoim drużynnikom. Stosowny fragment sprawia wrażenie legendy, ale może zawierać zrąb prawdy. Silniejsza penetracja wschodniej Europy przez wikingów w drugiej fazie napływu srebra znalazła wyraz w źródłach arabskich. Ibn Rosteh pisze ok. 900 r. (powołując się na nieco starsze źródło) o Rusach, że nie posiadali wiejskich zagród ani ziemi uprawnej, natomiast mieli wiele „miast”. Żyli bowiem i utrzymywali się przede wszystkim z handlu. Używali statków, by organizować najazdy na as-Saqaliba – a więc na grupy ludności wschodniosłowiańskiej, fińskiej i bałtyckiej – i zabierać stamtąd możliwie wielu niewolników, przeznaczonych na sprzedaż Bułgarom kamskim albo Chazarom. Poza tym trudnili się handlem sobolami, wiewiórkami i futrami innych zwierząt176. Co interesujące, wykopaliska archeologiczne odkrywają ślady pożaru w Starej Ładodze z lat ok. 863–870. Mogą one świadczyć o niepokojach wywołanych „powołaniem Ruryka” ok. 862 r. To, że ufortyfikowana osada Gorodiszcze stanowiła regionalny ośrodek władzy, potwierdzają zwłaszcza wielkie znaleziska z Ljubyni i Šumilova, zakopane zaraz po 870 r. (tab. 40). To więc znajdujące się w obiegu na terenie wschodniej Europy srebrne monety arabskie przyciągały wikingów do Rosji. Natomiast obecność Skandynawów na terenach nad górną Dźwiną i Dnieprem nie rysuje się na podstawie znalezisk archeologicznych już tak wyraźnie. W Połocku nad środkową Dźwiną na tę obecność wskazują już tylko nazwy własne177, a osada rzemieślniczo-handlowa w Gniezdowie

powstała prawdopodobnie dopiero pod koniec IX w. Mimo to w osadzie Izborsk na południe od jeziora Pejpus w dorzeczu rzeki Wielikaja zostały odkryte fryzyjsko-nordyckie rogowe grzebienie, skandynawskie sprzączki oraz resztki broni. Wskazują one na to, że Skandynawowie wykorzystywali szlak od Dźwiny przez rzekę Wielikaja i jezioro Pejpus aż na południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego178. Tereny wokół jeziora Pejpus zamieszkiwały grupy ludności bałtyckiej, bałtycko-fińskiej i zachodniosłowiańskiej, które mogły być tożsame ze wspomnianym w Kronice Nestora plemieniem Czudów. Skandynawowie mieli narzucić tej ludności trybut około połowy IX stulecia. W każdym razie duże znaleziska z dirhemami nad górnym Dnieprem i Dźwiną oraz mniejsze w środkowym biegu Dźwiny (tab. 40: Północny zachód) dowodzą coraz większego znaczenia tej drogi handlowej, prowadzącej wzdłuż Dźwiny na południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego179. W tej fazie bardziej intensywnie niż na początku IX w. wykorzystywano trasę wzdłuż Dniepru. Powieść minionych lat pod rokiem 862 podaje, że wraz z Rurykiem przybyli do Rosji dwaj wodzowie – Askold i Dir. Z pozwoleniem Ruryka płynęli Dnieprem i ujrzeli na jakimś wzgórzu niewielką osadę, która nazywała się Kijów. Gdy Askold i Dir zgromadzili wokół siebie wielu wojów, zaczęli panować nad Kijowem i terenami plemiennymi Polan. Ani znaleziska archeologiczne nie potwierdzają tam obecności Skandynawów przed początkiem X stulecia, ani skarby z monetami arabskimi nie wskazują na jakąś wyjątkową pozycję tej osady w sieci handlu ponadregionalnego (rozdz. 6.1.3). Jakkolwiek było – jedno z bizantyńskich źródeł potwierdza wzmiankowany w Kronice Nestora pod rokiem 866 łupieski najazd Rusów na Konstantynopol w roku 860180. A zatem w 2 połowie IX stulecia Rusowie musieli czuć się dość bezpiecznie w rosyjskim interiorze, skoro odważyli się najechać Cesarstwo Bizantyńskie. Nie było zapewne dziełem przypadku, że ta wyprawa odbyła się w czasie, z którego w Rosji znane są jedynie nieliczne

skarby zawierające dirhemy. Może niektórzy wodzowie wikińscy próbowali nawiązać nowe kontakty handlowe, jak w 838/839 r., żeby zrekompensować sobie straty, jakie ponosili wskutek wahań w handlu dirhemami.

5.3. Świat wokół Morza Bałtyckiego i Morza Północnego W drugiej fazie dirhemy docierały przez Starą Ładogę i Dźwinę do Skandynawii oraz na południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego (mapa 2). Tabela 42. Znaleziska monetarne na obszarze wokół Morza Bałtyckiego i Morza Północnego oraz środkowo-wschodniej Europy zawierające co najmniej 10 dirhemów 840/841–896/897* Miejsce znaleziska

Region

Liczba monet

Najmłodsza moneta

Skandynawia (76%) 1 Ocksarve

Gotlandia

437

840/841

2 Hummelbos I

Gotlandia

127

840/841

3 Stora Tollby II

Gotlandia

155

835–842

4 Svedjelandet

Finlandia

107

837–842/843

5 Housulanmäki

Finlandia

20

837–842/843

6 Norrgarda–J. II

Gotlandia

53

842/843

7 Kettilstorp

Västergötland

48

850/851

8 Storegärden

Västergötland

30

850/851

9 Hon

Norwegia

20

848/852

10 Svenskens

Gotlandia

277

856/857

11 Helgö

Upplandia

20

856/857

12 Hammarudda

Finlandia

157

857/858

13 Runne

Gotlandia

673

859/860

14 Häcklinge

Gästrikland

404

860

15 Hällestad

Östergötland

36

855/861

16 Södra

Olandia

34

863/864

17 Eskedalen

Smalandia

2 001

864/865

18 Lilla Vägome

Gotlandia

233

866/867

19 Fittja

Upplandia

136

866/867

20 Broby

Upplandia

82

866/867

21 Häffinds

Gotlandia

13

867

22 Spillings III

Gotlandia

5 100

867

23 Ajmunds

Gotlandia

16

867

24 Alskute

Gotlandia

132

868

25 Länghalsen

Södermanland

243

870

26 Östris

Gotlandia

475

870/871

27 Spillings IV**

Gotlandia

9 100

870/871

28 Hemmor

Gotlandia

315

870/871

29 Vikare

Gotlandia

129

872/873

30 Spillings II

Gotlandia

394

874/875

31 Bertby

Finlandia

881

875/876

32 Bölske

Gotlandia

138

876/877

33 Kysings

Gotlandia

120

877

34 Dals

Gotlandia

47

880/881

35 Slite

Gotlandia

12

881/882

36 Kinner

Gotlandia

301

883/884

37 Sojvide

Gotlandia

130

885/886

38 Hägvide

Gotlandia

25

887/888

39 Roma Larsarve

Gotlandia

567

890/891

40 Översävja

Upplandia

157

892/893

41 Skarpa Alby

Olandia

2 022

894/895

42 Sandby

Olandia

2 233

894/895

43 Uppsala

Upplandia

137

895

44 Lingsavre

Gotlandia

242

896/897

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego, Morze Północne i wschodnia Polska (24%) 1 Ralswiek

Meklemburgia

2 200

842/847

2 Sonder Kirkeby

Dania

96

846/847

3 Toftergärd

Dania

13

850/854

4 jezioro Pejpus

Estonia

60

861/862

5 Pinnow

Meklemburgia

400?

862/863

6 Saraji

Łotwa

57

863/864

7 Karnice

Pomorze

143

867/868

8 Liwonia

Liwonia

38

871/872

9 Rantrum

Szlezwik

13

873

10 Westerklief (Wieringen)

Fryzja

95

875

11 Torksey

Anglia

68

866/868

12 Czechów***

wschodnia

705

882/883

Polska 13 Wieschendorf

Meklemburgia

156

850–892

14 Drohiczyn****

wschodnia Polska

308

893/894

* T.S. Noonan, Ninth Century, s. 235, 237; B.E. Hoven, Ninth Century Dirham Hoards from Sweden, „Journal of Baltic Studies” 13 (1982), s. 202–219; A. Kromann, The Latest Cufic Coin Finds from Denmark, w: Sigtuna Papers, red. K. Jonsson, B. Malmer, Stockholm 1990, s. 183–195, tu s. 186, tab. 3 (nr 2); R. Wiechmann, Edelmetalldepots der Wikingerzeit in Schleswig-Holstein („Offa” 77), Neumünster 1996, s. 425, nr 33; S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde, s. 125, nr 20; Funde in Skandinavien: s. 128 i n., nr 90, 98–100, 102–108, 110–114, 116–126, 128–131; T.S. Noonan, A NinthCentury Dirham Hoard from Devitsa in southern Russia, „American Numismatic Society Museum Notes” 27 (1982), s. 185–209, tu tab. 4, s. 204; K. Beckman-Thoor, G. Rispling, Vikingatida silverskatt vid Sundveda, „Myntstudier” 1 (April 2008), s. 10–17, tab. nr 3: nr 36 i 40; tab. nr 4: nr 47 i 49; Ch. Kilger, Kaupang from afar: Aspects of the Interpretation of Dirham Finds in Northern and Eastern Europe between the late 8th and early 10th Century, w: Means of Exchange. Dealing with Silver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), red. D. Skre, t. 2, Aarhus 2008, s. 233, tab. 7.11, s. 247–249; G. Rispling, Ninth-Century Dirham Hoards in Russia and the Baltic Region: A Report on Progress, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. M. Andersen i in., Copenhagen 2007, tab. nr 2, nr 65. ** Znaleziska ze Spillings zawierały m.in. jedną monetę bizantyńską (867), dwa półbrakteaty z Hedeby (ok. 825), 342 bransolety, 20 sztabek oraz 20 pierścionków i ważyły łącznie ok. 67 kg. Por. A.-M. Pettersson, The Spillings Hoard – Gotlands Role in Viking Age World Trade, Lund 2009; G. Rispling, J. Rundberg, Sebou – ny myntort i Spillingsskatten, w: Svensk Numismatisk Tidskrift 5 (Sept. 2008), s. 104 i n.; M. Golabiewski Lannby, G. Rispling, Östersjö – seminarium om Spillingsskatten – världens största vikingatida silverskatt, w: tamże, s. 106 i n.; J.P. Lamm, Two Large Silver Hoards from Ocksarve on Gotland. Evidence for Viking Period Trade and Warfare in the Baltic Region, http://mycoinpage.com/SCA/ArmRings/SilverHoardsFromGotland.pdf, dostęp 25.10.2009; O. Korpäs i in., The Recently Hoards from Spillings Farm on Gotland, Sweden, „Viking Heritage Magazine” 4 (2000), dostęp: 25.10.2009.

*** M. Haisig i in., Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Małopolski, Śląska, Warmii i Mazur. Materiały, Wrocław i in. 1966, nr 6. **** A. Gupieniec, T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Polski Środkowej, Mazowsza i Podlasia. Materiały, Wrocław i in. 1965, nr 24.

W przeciwieństwie do pierwszej fali napływu, teraz większość znalezisk z dirhemami pochodziła z Gotlandii i ze Szwecji lądowej (39 skarbów; w pierwszej fazie tylko dziewięć). Natomiast tak obfitujący w znaleziska w pierwszej fazie region Warmii i Mazur tym razem nie może się wykazać żadnymi skarbami. W latach 840–900 do sieci handlu arabsko-północnowschodnioeuropejskiego włączyły się nowe osady, co potwierdzają znaleziska z dirhemami w Szlezwiku, Danii, Norwegii, Finlandii oraz we Fryzji, Anglii i wschodniej Polsce. Zwracaliśmy już uwagę na fakt, że z okresu od ok. 786/787 do 839/840 mniej więcej 58% wszystkich znalezisk zawierających dirhemy pochodzi z terenów Rosji (oczywiście z uwzględnieniem Ukrainy i Białorusi). W okresie od 840/841 do 896/897 ten obraz się zmienia, co odzwierciedla następująca tabela. Tabela 43. Liczba znalezisk monetarnych w Rosji i w basenie Morza Bałtyckiego 840/841–896/897 Region

Straty lub zyski w porównaniu z fazą I

strefa wpływów kaganatu chazarskiego

13 = 15%

– 23%

strefa wpływów Rusi

16 = 18%

– 3%

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego, Morza Północnego i polski interior

14 = 16%

– 9%

Skandynawia

44 = 51%

Razem

87 = 100%

+ 34%

Udział skarbów monetarnych ze strefy wpływów kaganatu chazarskiego zmalał o ok. 23% i obniżył się do poziomu 15%. Wyraźny spadek odnotowało też południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego, które w drugiej fazie – po doliczeniu depozytów we wschodniej Polsce i na obszarze wokół Morza Północnego – osiągnęło 16%. W strefie Rusi liczba znalezisk skurczyła się o 3%. Największym „wygranym” drugiej fazy stała się natomiast Skandynawia (Szwecja, Finlandia i Norwegia) z 51% wszystkich skarbów. Lwia ich część przypadła na Szwecję, a zwłaszcza na Gotlandię, która przejęła tym samym najważniejszą, dominującą pozycję. W Szwecji dokonano 39 znalezisk z dirhemami, w których znajdowało się co najmniej 10 monet. Gwałtowny wzrost depozytów w Skandynawii – o 34% – z najmłodszą monetą między 840/841 i 896/897, ale szczególnie od lat 50. i 60. IX w., wskazuje na przeniesienie punktu ciężkości transferu srebra w 2 połowie IX stulecia ze strefy wpływów kaganatu chazarskiego na Północ. Intensywność ekspansji wikińskiej we wschodniej Europie zwiększyła się zatem dopiero wtedy, gdy krążyło tam już wiele dirhemów. Przeczy to z kolei założeniu, że Skandynawowie od początku odgrywali centralną rolę w handlu orientalno-bałtyckim. W jaki sposób doszło do tak poważnego przesunięcia strumieni srebra do Skandynawii? Klaus Heller dokonuje rozróżnienia między Skandynawami z Upplandii i Gotlandii (ale także ze skandynawsko-bałtyckich osad na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego) – którzy na początku IX w. dokonywali ekspansji na południowy wschód, przemieszczając się w celach kupieckich dorzeczem Wołgi i łączyli niekiedy handel z rabunkiem

– a pochodzącymi ze środkowej Szwecji wojownikami-rabusiami, którzy mniej więcej od 50. czy 60. lat IX stulecia podejmowali we wschodniej Europie liczne wikińskie wyprawy. Ci zorganizowani w drużynach ruchliwi ludzie, dowodzeni przez królów morskich, znajdowali upodobanie przede wszystkim w łupach i trybutach181. W przeciwieństwie do wodzów i „małych królów” (reguli) nie posiadali własnego kraju ani ziemi w swojej skandynawskiej ojczyźnie. Także Peter Sawyer liczne srebrne znaleziska, przede wszystkim na Gotlandii, wyjaśnia wyprawami łupieskimi, wymuszeniami i trybutami, jakie wikingowie mieli pobierać m.in. w Ładodze182. Jeśli potraktowalibyśmy dosłownie sformułowanie z Powieści minionych lat, że „Waregowie zza morza” ściągali daniny od plemion z północnej Rosji, wówczas ta teza byłaby przekonująca. Wyżej wskazywaliśmy już na fragment Načalnogo svoda, według którego te trybuty pobierano w postaci futer i być może również srebrnych monet183. Skarby znalezione w Spillings na Gotlandii, ważące koło 67 kg, zawierające m.in. prawie 14 600 dirhemów i ich fragmentów, 342 bransolety, 20 sztabek i 20 pierścieni, należą do zdecydowanie największych tego typu depozytów z czasów wikińskich. Jeśli potwierdzi się ich tymczasowa datacja (po zbadaniu ponad 5000 monet do roku 2008), wskazująca na lata 870–875, wówczas można będzie mówić, że stanowią imponujące odzwierciedlenie takiego właśnie łupu trybutarnego. Kronika Nestora wskazuje jednak wyraźnie na to, że Ruryk wraz ze swym klanem osiedlił się w północnej Rosji. Oznaczałoby to, że on sam musiał płacić trybut przybyszom z Gotlandii. Fakt, że w Szwecji, a zwłaszcza na Gotlandii, wiele skarbów z dirhemami zostało zakopanych w latach 50., 60. i 90. – a zatem w okresie, z którego w Rosji pochodzi bardzo niewiele skarbów – mógłby wspierać tezę o gruntownym zrabowaniu regionu Ładogi. Mógłby jednak również oznaczać, że wikingowie sami przenikali w głąb

rosyjskiego interioru i „transferowali” ten szlachetny metal do Skandynawii. Skład skandynawskich i rosyjskich znalezisk zawierających srebro od ok. 870 do 900 r. (rozdz. 3.2.2) potwierdza, że wyraźnie się one różnią od odpowiednich skarbów ze świata islamskiego. Szwedzkie depozyty z lat 70. IX stulecia są jednak bardzo podobne do skarbów rosyjskich, co pozwala na sformułowanie wniosku, że wikingowie wymuszali te pożądane przez siebie monety na grupach miejscowej ludności. Szwedzkie znaleziska z lat 80. i 90. IX w. zawierają natomiast większą część nowych dirhemów w porównaniu ze skarbami rosyjskimi. Oznacza to, że północni przybysze z terenów Szwecji musieli w okresie ok. 880–900 pozyskiwać te monety bezpośrednio u kupców chazarskich lub kamsko-bułgarskich i mieszać je z emisjami starszymi. Na podstawie liczby znalezisk monetarnych oraz ich analizy wyłania się następujący obraz: w okresie od lat 30. do lat 70. IX stulecia Skandynawowie pozyskiwali srebro albo w Starej Ładodze, albo na terenach leżących na południe od linii Ładoga – Wołchow – jezioro Ilmień. W Szwecji spotyka się przy tym więcej dirhemów z lat 30. i 40. IX w. niż w Rosji i na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego, co może wskazywać na to, że między 840 a 860 r. wikingowie część kruszcu wymieniali bezpośrednio u kupców chazarskich/arabskich w Itilu lub Sarkel. Później natomiast – w latach 80. i 90. IX w. – arabskie srebro otrzymywali głównie w kaganacie. Niewyjaśnione pozostaje, jaką rolę odgrywali przy tym Rusowie, a więc Skandynawowie już mieszkający na terenach Rosji. Można jednak z pewnością przyjąć, że niektóre grupy wikingów przybywały wprost z Północy i przenikały z Ładogi albo z osady Gorodiszcze na Nizinę Wschodnioeuropejską. Nie wiemy, czy wikingowie przywozili ze sobą własne towary i wymieniali je w Ładodze na futra, które następnie sprzedawali Bułgarom kamskim albo Chazarom za srebrne monety. Może

mieli udział w ściąganiu trybutów i prowadzili wspólne wyprawy łupieskie, a może po prostu łączyli wszystkie te możliwości. W każdym razie północna Rosja jawi się jako teren niezwykle ubogi w znaleziska monetarne z tpq z lat 80. i 90. Być może zbudowanie w końcu IX w. kamiennego wału obronnego w otoczeniu leżącej na pagórku osady, w pobliżu ujścia rzeki Ładożka do Wołchowa, odzwierciedla te turbulencje184. Każda z wymienionych wyżej możliwości tłumaczy zatem znaczące przesunięcie strumieni srebra do Skandynawii przemocą lub wynikającym z niej zagrożeniem. Jednocześnie istnieją prace badawcze, mocniej podkreślające komponenty komercyjne: przede wszystkim centralną rolę tranzytową Gotlandii w handlu bałtyckim185. Ponadto niektórzy historycy/archeologowie wskazywali na możliwość imitacji tzw. mieczy frankońskich przez mieszkańców Gotlandii. Erik Nylen przyjmuje, że istniał podział pracy między Szwecją lądową a Gotlandią. Według niego surówkę żelaza ze złóż górskich transportowano łodziami (albo zimą saniami) do miejscowości Birka i stamtąd przesyłano na Gotlandię. Tutaj żelazo mogło być przerabiane na klingi do mieczy186. Srebro mogłoby wówczas pochodzić choćby częściowo ze sprzedaży broni w Ładodze. Do tego dochodziły futra, które Skandynawowie sprowadzali z olbrzymiego zaplecza Szwecji, Norwegii i Finlandii i wprowadzali do obrotu w sieciach handlu. Pochodząca z końca IX w. relacja Ottara stanowi imponujące świadectwo, w jaki sposób na targowiska nadmorskie nad Morzem Bałtyckim trafiały z Norwegii futra kun, wydr, reniferów i niedźwiedzi polarnych187. Otwarta pozostaje kwestia, czy sprzedaż kling i futer wyjaśnia tego rodzaju skomasowane przesunięcie strumieni srebra do Skandynawii. Pewne jest, że od końca VIII i początku IX stulecia powstawały lub rozwijały się osady rzemieślniczo-handlowe takie jak Birka w Upplandii, Paviken na Gotlandii, Uppåkra w Skanii albo Kaupang w południowej

Norwegii, odgrywające ważną rolę w wymianie na obszarze wokół Morza Bałtyckiego. W Paviken znajdują się np. oznaki działalności kowalskiej, obróbki metali i bursztynu oraz wytwarzania szkła188. Do tego dochodzą pojedyncze dirhemy, bite w VIII–IX w.189. W Kaupang (południowa Norwegia) archeolodzy odkryli dotychczas 101 monet lub fragmentów monet, z których 92 (a więc 91%) pochodziło z kalifatu. Z tych 92 dirhemów równe 75% (69 monet) zostało wybitych w VIII lub IX stuleciu. Szczególnie bogato reprezentowana jest tu grupa emisji arabskich z przełomu VIII/IX w. Ponieważ jednak nie tworzyły one jednolitego skarbu, to trudno orzekać, czy trafiły do Kaupang na początku, czy może raczej dopiero w 2 połowie IX stulecia. Niektóre wskaźniki sugerują, że ta druga możliwość jest bardziej prawdopodobna – chodzi m.in. o liczną reprezentację monet z lat 50. IX stulecia, występującą w szwedzkich depozytach z lat 70. IX w. (rozdz. 3.2.2)190. Wspomnijmy tylko na marginesie, że najstarsze znane dotychczas znalezisko w Norwegii datowane jest na okres ok. 850 r. (tab. 42, 9). Zaledwie sześć monet, czyli niespełna 6%, było pochodzenia karolińskiego, anglosaskiego czy duńskiego (wszystkie sprzed 840 r.)191. Przewaga monet arabskich z ok. 800 r. charakterystyczna jest również dla „miejsca centralnego” Uppåkra w Skanii. W tej osadzie liczba dirhemów po 840 r. była raczej niewielka i wzrastała dopiero z monetami bitymi w pierwszej dekadzie X w. Ponieważ dirhemy z okresu od 770 do 820 r. stanowiły lwią część wszystkich monet przynajmniej do lat 50. i krążyły w znacznych ilościach do początku X w., nie jest pewne, kiedy te 215 egzemplarzy napłynęło do miejscowości Uppåkra. Pierwsze znalezisko w Skanii przypada dopiero na ok. 920 r. (Aneks 1: Skandynawia, nr 13)192. W Norwegii natomiast, wzdłuż szlaku Ottara z Kaupang na północ, spotyka się ponadto skarby z masywnymi, jednolitymi pod względem kształtu i wagi naszyjnikami i bransoletami193, które zostały wykonane być

może z przetopionych dirhemów. Pochodzą one z końca IX w. i dla regionalnych wodzów miały z pewnością istotne funkcje prestiżowe i reprezentacyjne. Co interesujące, odnoszą się do czasu, gdy niejaki Harald Pięknowłosy z Norwegii podporządkował sobie rozległe części wybrzeża norweskiego, wciągając je do strefy swoich wpływów. Dysponowanie srebrem wydaje się tu znaczącym czynnikiem władzy. Do zdecydowanie największych miejsc handlu morskiego należała Birka w środkowej Szwecji, położona na wysepce Björkö na jeziorze Melar194. Szacuje się, że w Birce mieszkało 500–1000 ludzi. Groby wskazują na istniejącą tam hierarchię społeczną, a ozdoby i części ubrań wykazują pochodzenie orientalne, fryzyjskie, anglosaskie i lapońskie. Ponadto do 2007 r. znaleziono tam ok. 360 pojedynczych dirhemów, z których niemal 40% pochodziło z VIII–IX stulecia195. Źródła pisane potwierdzają, że Birka stanowiła ważny ośrodek władzy, a jej mieszkańcy dysponowali znaczącym majątkiem, tak że upplandzkim władcom wydało się opłacalne nadzorowanie tego emporium handlowego przez własnego, przez siebie ustanowionego „urzędnika”196. Vita Anskarii pod rokiem 845/849 podaje: W tym mniej więcej czasie żył wypędzony ze swego królestwa król Szwedów Anund, który zbiegł do Duńczyków. Wyprosił u nich pomoc w odzyskaniu dawnej władzy i obiecał im za to poplecznictwo sowitą zapłatę. Opisywał im handlową miejscowość Birka i mówił, że jest tam wielu zamożnych kupców, nadmiar towarów wszelkiego rodzaju i mnóstwo pieniędzy i skarbów [...] Król postanowił, że po zapłaceniu za całą osadę wykupu w wysokości 100 funtów w srebrze będą mieli pokój. Natychmiast przesłali mu żądane pieniądze, a król je przyjął. Jednakże Duńczycy byli niezadowoleni z umowy sprzecznej z ich ustaleniami; dlatego zaplanowali niespodziewany napad, dokładne splądrowanie i spalenie tej miejscowości; uważali, że każdy tamtejszy kupiec posiada więcej, niż im zaoferowano197.

Między 845 a 850 r. mieszkańcy Birki byli więc w stanie zapłacić trybut wartości ok. 20 kg srebra – przy założeniu, że jeden funt odpowiadał na

Północy ok. 200 g srebra. Byłby to zatem ekwiwalent ok. 7000 dirhemów. Źródło nie wspomina jednak, skąd ten kruszec pochodził. Dowody archeologiczne (znaleziska skarbów w Upplandii, tab. 38 i 42) wskazują na pochodzenie arabskie, choć w środkowej i południowej Szwecji odkopywano także pojedyncze monety karolińskie i duńskie. W każdym razie w tej fazie napływ arabskiego srebra przez Rosję nad Morze Bałtyckie wydatnie się zwiększył, pobudzając duńskie czy szwedzkie elity panujące do wypraw rabunkowych i łupieskich. Oprócz znalezisk dużych skarbów potwierdzają to dalsze fragmenty cytowanego wyżej źródła: pod rokiem 845/849 w odniesieniu do Duńczyków, którzy właśnie z powodzeniem pobrali w Birce trybut: Raz jeszcze rzucali losy, w którą się zwrócić stronę i gdzie można uzyskać skarby, aby nie karmić się fałszywą nadzieją i nie wracać do domu z pustymi rękami. Ponieważ los tak chciał, mieli jechać do odległego grodu w kraju Słowian. Duńczycy widzieli w tym boski nakaz, opuścili Birkę i pospieszyli wprost do tego grodu. Całkiem niespodziewanie napadli tam pokojowo nastawionych i beztroskich mieszkańców, przemocą opanowali ich twierdze i powrócili do domu bogaci w zrabowane dobra i wiele skarbów198.

Teoretycznie istnieje wiele możliwości, dokąd ci Duńczycy mogli się udać: od takich miejscowości jak Rostock-Dierkow, Ralswiek i Menzlin w Meklemburgii-Pomorzu Przednim przez Wolin, Kołobrzeg i Truso na Pomorzu po Ładogę w południowo-wschodniej części wybrzeża Morza Bałtyckiego. Władysław Filipowiak przekonuje, że chodziło o osadę w Wolinie, która w połowie IX stulecia miała być otoczona wałem drewnianym i ziemnym199. Jednakże to targowisko osiągnęło rozkwit dopiero w X stuleciu. Ślady pożaru z ok. 850 r. stwierdzono natomiast w obrębie emporium w Ralswiek200. Z Ralswiek pochodzi też największy skarb Europy, zakopany w 1 połowie IX stulecia, który zawiera dirhemy m.in. z Bagdadu,

Samarkandy, Balku, Tabarystanu i al-Andalus oraz chazarskie imitacje201. Ich właściciel, kupiec handlu dalekosiężnego albo rzemieślnik, został w wyniku tego napadu wywieziony lub zabity. Fragment bransolety typu permskiego świadczy o tym, że to srebro trafiło nad Morze Bałtyckie drogą wzdłuż Wołgi. Archeologowie odnaleźli ponadto w Ralswieku warsztaty rzemieślnicze, wskazujące na obróbkę żelaza, wyrób grzebieni i obróbkę bursztynu. Z tego wynika, że słowiańscy i skandynawscy mieszkańcy tej osady musieli utrzymywać intensywne kontakty handlowe ze Skandynawią i południowo-wschodnią częścią wybrzeży Morza Bałtyckiego202. Oprócz Ralswieku w grę wchodziłaby jeszcze osada handloworzemieślnicza Menzlin u ujścia rzeki Piany do Morza Bałtyckiego. Obrabiano tu żelazo i kości oraz wytwarzano bądź przerabiano srebrne ozdoby i paciorki ze szkła, kryształu górskiego i karneolu. Amfory oraz pozostałości ciężarków i precyzyjnych wag odzwierciedlają kontakty handlowe od Fryzji przez Skandynawię aż po Ładogę. Na zapleczu osady archeologowie odkryli poza depozytami zawierającymi dirhemy także jedną bransoletę typu permskiego oraz awarskie sprzączki do pasków z końca VIII lub początku IX stulecia. Pochówki wskazują na długotrwały charakter obecności Skandynawów. Znaczenie osad w Ralswieku i Menzlinie wyraźnie zmalało pod koniec IX lub w ciągu X w.203. Można przyjąć, że pewien dobrobyt panował również w okolicach Kołobrzegu na środkowym Pomorzu204. W okolicy Bardów i Świelubia oprócz dwóch grodzisk powstały także otwarte osady, których mieszkańcy zajmowali się handlem lub rzemiosłem i przynajmniej częściowo pochodzili ze Skandynawii. Jan Żak przypuszcza, że w Kołobrzegu byli osadnicy szwedzcy, którzy wskutek centralizacji władzy w Upplandii przez wrogą frakcję uciekli na południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego205. Być może to Szwedzi z Birki zachęcali Duńczyków do wyprawy na swoich ziomków na

przeciwległym brzegu206. Skandynawowie wymieniali u miejscowej ludności srebrne monety na bursztyn i sól207. Istnieją też poszlaki, że kupcy handlu dalekosiężnego mogli przenikać również w głąb Pomorza. Świadczą o tym m.in. monety arabskie w tamtejszych grodach208. Dopiero dalsze badania będą mogły wyjaśnić, czy Skandynawowie za produkty interioru – futra, niewolników i zboże – również płacili wyrobami rzemieślniczymi z nadmorskich osad. Skarb z dirhemami z miejscowości Karnice wskazuje w każdym razie, że w głąb lądu na Pomorzu docierały znaczące ilości srebra, które mogły być własnością miejscowych elit. Władysław Łosiński uważa, że rozproszone pojedyncze dirhemy i fragmenty monet, jakie znajdowano w środkowopomorskich osadach, grodach i na cmentarzyskach z IX stulecia – zwłaszcza do ok. 875 r. – wskazują już w tamtym czasie na rozwój szczątkowej gospodarki pieniężnej i towarowej między wspólnotami terytorialnymi. Pod samym tylko Kołobrzegiem do tych znalezisk należy pięć dirhemów umajjadzkich i wczesnoabbasydzkich w grodzisku Kędrzyno, dwa fragmenty monet w grodzie Bardy oraz pięć posiekanych dirhemów na cmentarzysku kurhanowym w Świelubiu209. Istotny jest także kontekst tych znalezisk. Dwa fragmenty dirhemów w Kędrzynie pochodziły z warsztatów rzemieślniczych przerabiających żelazo, a monety ze Świelubia nie zostały znalezione w bogato wyposażonych grobach elity, lecz raczej którejś z mniej zamożnych grup ludności. Na przykład jeden z fragmentów dirhemów leżał obok brązowego odważnika210. Wszystkie te monety zostały wybite w VIII lub na początku IX w. i napłynęły tam w pierwszej, najpóźniej drugiej jego połowie. Annales Bertiniani potwierdzają, że zachodniosłowiańskie osady handlowe padały ofiarą duńskich „królów morskich”. Pod rokiem 845 donoszą o napadzie wikingów na Hamburg i dodają, że Duńczycy mieli splądrować w drodze powrotnej jakieś słowiańskie „miasto”. W świetle

różnych informacji dotyczących samego zdarzenia (po napadzie na Birkę lub na Hamburg) wydaje się wątpliwe, by chodziło tu o wyprawę wspominaną w Vita Anskarii pod latami 845–849. W sferze domysłów i spekulacji pozostaje również teza, że tym splądrowanym „miastem” był gród Szwerin211. Jeśli jednak dosłownie potraktujemy wskazówkę o „drodze powrotnej” po spaleniu Hamburga, wówczas należy przyjąć, że była to osada handlowa na północno-zachodnim wybrzeżu Bałtyku, a więc przypuszczalnie Rostock-Dierkow albo Ralswiek. Interesujące wydaje się, że z regionu Warmii i Mazur, tak obfitującego w skarby z dirhemami w pierwszej fazie, nie ma żadnych znalezisk z monetami arabskimi, które mogłyby być datowane na 2 połowę IX stulecia. Dziwi to tym bardziej, że osada handlowa w Janowie Pomorskim przeżywała nowy okres rozkwitu mniej więcej od połowy IX w. O ile w VIII i na początku IX w. to targowisko używane było głównie sezonowo, a sama wymiana odbywała się prawdopodobnie jeszcze w łodziach, o tyle w ciągu IX w. powstała tam regularna osada z domami i magazynami, a płynący koło niej strumień został uregulowany. Mieszkańcy tego emporium oprócz bursztynu i poroży obrabiali również żelazo i szkło. Istnieją wskazówki, że w Truso naprawiano, a może także budowano statki. Ponadto archeolodzy odnaleźli 1100 odważników, które podkreślają intensywny handel od IX do X w. Spośród ponad 1000 dirhemów lub ich fragmentów, jakie odkryto dotychczas w Janowie Pomorskim, większość jest datowana na okres między 770 a 820 r., a najmłodsza z nich na lata 60. IX w. Ponieważ lwia część wszystkich monet arabskich składa się z bardzo małych niekiedy fragmentów, można się domyślać, że były one odważane. To dopuszcza dwie możliwości: albo to srebro z początku IX stulecia było używane w Truso także w 2 połowie wieku, albo w tym emporium małe precyzyjne odważniki funkcjonowały od 2 połowy IX stulecia jako środek płatniczy. Skromna

liczba znalezisk z dirhemami bitymi w 2 połowie IX w. wydaje się jednak charakterystyczna dla całego wybrzeża Morza Bałtyckiego i odzwierciedla tym samym przesunięcie strumieni srebra do Skandynawii. W czasie IX w. zaczęto ponadto stosować jako środki wymiany wytwarzane na miejscu szklane paciorki; handlowano też mieczami „frankońskimi”. Ślady pożaru, które mogłyby wskazywać na najazd, pochodzą prawdopodobnie dopiero z początku XI w. Trzeba zatem poczekać na dalsze wykopaliska w Janowie Pomorskim, by ostatecznie wyjaśnić to zjawisko212. W związku z małą liczbą dirhemów w znaleziskach z 2 połowy IX w. wzdłuż wschodniej części polskiego wybrzeża Morza Bałtyckiego Łosiński wskazuje na zmiany w strukturach przestrzennych, które szczególnie wyraźnie widać na przykładzie zasiedlania środkowego Pomorza. Polegały one na tym, że znikały duże ufortyfikowane osady, zamieszkane przez wszystkich mieszkańców wspólnot terytorialnych, a zastępowały je mniejsze, ale silnie umocnione grody. Procesy te mogły w związku z tym przebiegać burzliwie i prowadzić – w każdym razie w niektórych okresach – do chwilowych przerw w wymianie ponadregionalnej213. Może niektórzy wodzowie decydowali się wyłączyć gros srebra z obiegu, żeby ograniczyć konkurencję i tym samym osłabić konflikty społeczne. Uwaga Adama z Bremy na temat stosunków w Sambii pokazuje, że systemy wartości mogły się zmieniać na niekorzyść kruszców. Grupy tamtejszej ludności „złoto i srebro miały za nic, za to w nadmiarze posiadały futra zwierzęce”214. To mogłoby tłumaczyć ograniczenie napływu dirhemów do Janowa Pomorskiego w 2 połowie IX stulecia. W konsekwencji coraz słabszych kontaktów handlowych między terenami północnej Rosji a osadami handlowo-rzemieślniczymi na Pomorzu osadnicy ze Starej Ładogi musieli gdzieś indziej zaopatrywać się w sól. Możliwe, że to z tej przyczyny nawiązali kontakty handlowe z Morawami.

Odnalezione w Ładodze niektóre formy odlewnicze i zawieszki, datowane w przybliżeniu na lata od 840 do 870, były bowiem prawdopodobnie pochodzenia morawskiego. Władysław Duczko wyjaśnia ich obecność w północnej Rosji handlem z Państwem Wielkomorawskim (i za jego pośrednictwem z Bułgarią), który prowadzono jego zdaniem szlakiem wzdłuż Wisły, a którego celem było zaspokajanie zapotrzebowania na sól społeczności Starej Ładogi215. Otwartą kwestią pozostaje, czy Rusowie podejmowali te dalekie podróże na Morawy, ponieważ nie mogli się już zaopatrywać w sól w Kołobrzegu i Truso na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Nie wiadomo też, jakie towary sami ewentualnie oferowali. Na terenach Państwa Wielkomorawskiego znaleziono w każdym razie zakopane sztabki żelaza, które wykazują silne podobieństwo do sztabek nordyckich lub które mogły być nordyckiego pochodzenia216. Zasadniczo jednak niejasna pozostaje odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu cyrkulacja srebra w basenie Morza Bałtyckiego już w IX stuleciu wpływała na obszar w głębi lądu zasiedlonego przez Słowian zachodnich. Roczniki fuldajskie podają, że w VIII i IX w. Słowianie w tamtejszych dobrach klasztornych mieli uiszczać daniny m.in. w postaci denarów217. Kosmas z kolei mówi o trybucie, jaki Pepin, syn Karola Wielkiego, miał nałożyć na plemiona czeskie: 120 wybranych wołów i 500 grzywien po 200 „naszych monet”218. Można przyjąć, że w dobrach fuldajskich podatki płacono w monetach karolińskich, natomiast nieznana pozostaje forma trybutów czeskich. W każdym razie w Czechach nie znaleziono żadnych skarbów monetarnych z denarami karolińskimi lub arabskimi dirhemami, datowanych na IX w.219. Wątpliwe jest przy tym, czy ci Słowianie już w takim wczesnym okresie byli w stanie płacić jako daninę ekwiwalent niemal 34 tys. dirhemów lub 67 tys. denarów; to raczej wiadomość podana przez Kosmasa przenosi stosunki z końca X w. na IX stulecie220.

Zarządzenia Kapitularza diedenhofeńskiego z 805 r. potwierdzają handel graniczny między Słowianami i Frankami. Źródło to wymienia dziewięć konkretnych miejscowości – z północy na południe są to: Bardowik, Schezla, Magdeburg, Erfurt, Hallstadt, Forchheim, Bromberg, Ratyzbona (Regensburg) i Lorch – w których kontrolowane były przejścia graniczne. Kapitularz zabraniał ponadto kupcom frankońskim wywozu broni221. Z tekstu tego nie wynika, czy Słowianie za frankońskie miecze płacili arabskimi monetami, czy może za własne „produkty” i niewolników otrzymywali m.in. monety karolińskie. W połabskim interiorze depozyty zawierające dirhemy lub monety niemieckie pojawiają się dopiero w X w. Jeśli jednak choćby część trybutów uiszczanych przez Słowian w IX w. rzeczywiście płacona była w monetach arabskich, wówczas powstaje pytanie, co działo się z tym kruszcem w monarchii frankijskiej. Przeprowadzone dotychczas analizy metalograficzne nie pozwalają na wniosek, że denary karolińskie – przynajmniej w części – były bite ze srebra arabskiego222. Poruszamy się tu więc po równie niepewnym gruncie jak w przypadku kwestii, czy srebro zdobyte przez Franków na wyprawach przeciwko Awarom znalazło zastosowanie w biciu monet karolińskich. Według Roczników northumbryjskich w samym tylko 795 r. miało go być „15 wozów pełnych złota, srebra i jedwabnych tkanin, każdy ciągniony przez cztery woły”223. Nic nie wiadomo o tym, czy skarb Awarów składał się z monet bizantyńskich, italskich czy wręcz arabskich (z których wszystkie mogły być przetopione na biżuterię). Materiał archeologiczny podaje tylko kilka wskazówek: np. w miejscowości Petrovci na południowych peryferiach kaganatu awarskiego (dzisiejsza Chorwacja) został znaleziony mały skarb z jedenastoma dinarami (a więc złotymi monetami arabskimi), zdeponowany po 790 r.224. W tej fazie napływu także plemiona bałtyckie osiągnęły już pewne

bogactwo – wskazują na to (raczej małe jednak) skarby z terenów Łotwy i Estonii. Wspomniana relacja Rimberta odnotowuje pod rokiem 852 napad Duńczyków na Kurów na terenie Łotwy: Było w tym kraju pięć okręgów, w których na wieść o przybyciu obcych zbierała się ludność, by dzielną obroną chronić swoją własność. I zwyciężali; rozbili połowę załogi duńskiej i zniszczyli również połowę ich statków; pozyskali w ten sposób złoto, srebro i bogate łupy225.

Niedługo potem miał pojawić się tam jeden ze szwedzkich „małych królów” (reguli): Kiedy król Olaf i lud szwedzki powzięli wieść o tym, chcieli rozsławić swe imię, dokonując czynu, którego nie potrafili dokonać Duńczycy, zwłaszcza że Kurowie byli niegdyś ich poddanymi; i popłynęli tam z niezliczonym wojskiem. Najpierw nieoczekiwanie przybili do brzegu koło grodu Grobina (Seeburg) w tym kraju, gdzie stacjonowało 7000 wojów, spustoszyli go, plądrując wszystko doszczętnie, i spalili. To dało im pewność siebie; odprawili swoje okręty i gwałtownie, z odwagą w ciągu pięciu dni marszu przeszli do ich kolejnego grodu Apulia. W tym grodzie jednak przebywało 15 tys. wojowników. Szwedzi swoim pojawieniem się zagrodzili im wyjście z grodu i próbowali zdobywać go z zewnątrz; jednakże przebywający w nim Kurowie odważyli się na sławny już opór [...]. [Najeźdźcy] chcieli właśnie rozpocząć walkę wokół grodu, gdy przebywający wewnątrz poprosili o możliwość negocjacji. Król Szwedów przystał na nie, a oni zadeklarowali: „Nad walkę przedkładamy pokój; dlatego też chcemy zawrzeć z wami ugodę. Najpierw jako podziękę za porozumienie przekażemy wam cały ubiegłoroczny zysk ze sprzedaży złota i broni zdobytych na Duńczykach. Poza tym oferujemy za każdego człowieka znajdującego się w grodzie pół funta srebra, a dodatkowo zapłacimy wam wcześniejszy czynsz, damy zakładników i jak dawniej będziemy posłuszni waszej władzy”226.

Gdyby Szwedzi otrzymali od każdego z 15 tys. wojów w grodzie Apulia (Litwa) pół funta, a więc co najmniej ok. 100 g srebra, wówczas byłby to ekwiwalent 7,5 tys. funtów srebra, a zatem okrągłe 500 tys. dirhemów. Wysokość trybutu pobieranego w Birce (mniej więcej 7 tys. monet) wygląda

w tym kontekście dość mizernie. Nie wolno jednak zapominać, że o wielkiej osadzie handlowej Birka mówiono, że każdy kupiec w niej mieszkający posiada więcej niż oferowany Duńczykom w 845/849 roku trybut (a więc 100 funtów srebra). Gdybyśmy nawet przyjęli, że w osadzie mieszkało jedynie 100 trudniących się handlem kupców, uzyskalibyśmy 10 tys. funtów srebra, a więc ok. 700 tys. dirhemów. Podobny trybut, w wysokości 7000 funtów, wymusili duńscy wikingowie w Paryżu w 845 r.227. Funt karoliński ważył jednak dobre 400 g srebra, a zatem odpowiadał dwukrotnej wartości funta nordyckiego (państwo Franków dysponowało oczywiście innymi zasobami fiskalnymi niż plemiona bałtyckie). Na tym tle wspomniana wysokość trybutu płaconego (a w każdym razie obiecanego) przez Kurów może zawierać ziarno prawdy, choć jednocześnie liczbę wojów w grodzie Apulia należy traktować z najwyższą ostrożnością. Jedynie na marginesie wskazać warto wykopaliska archeologiczne w miejscowości Grobina na Łotwie, potwierdzające stałą obecność Szwedów lub Gotlandczyków w przybliżonym okresie między 650 a 800/850–900 r.228. W tej fazie napływu dirhemów zwiększył się zasięg cyrkulacji srebra, która sięgała już teraz po Półwysep Jutlandzki i obejmowała część basenu Morza Północnego. Koło Szlezwiku mniej więcej od połowy VIII stulecia istniała ważna osada handlowa i rzemieślnicza – Hedeby. Należała ona do tego typu emporiów, które zostały wymienione już wcześniej. Podobnie jak w Janowie Pomorskim, Groß Strömkendorf czy Menzlinie, jej mieszkańcy trudnili się obróbką żelaza, szkła, bursztynu i poroży. Także tutaj trafiają się pojedyncze znaleziska arabskich dirhemów lub ich fragmentów, które w większości należą do końca IX albo X w.229. Decydujący wpływ na założenie targowiska handlowego miały wprawdzie bodźce płynące z obszarów fryzyjsko-frankońskich, ale w 2 połowie IX stulecia zwiększyło się znaczenie handlu z południowym wybrzeżem Morza Bałtyckiego. Tego

nie zmienia również fakt, że na obszarze Szlezwiku-Holsztyna i w Danii poczyniono nieliczne znaleziska z dirhemami, datowanymi na IX w. Niektóre skarby, jak choćby ten ze Szlezwiku-Holsztyna, zawierały bowiem sztabki srebra i srebrne pierścienie. Depozyt z Rantrum ważył w całości 1845 g, z Witzworth ok. 1800 g – łącznie ich wartość odpowiadała więc dobremu tysiącowi dirhemów. Z kolei skarb znaleziony w Duesminde na wyspie Lolland i datowany na koniec IX w. ważył ok. 1163 g i zawierał 23 srebrne pierścienie, które wykazywały pewne podobieństwo do naszyjników typu permskiego z dorzecza Kamy. Pierścienie permskie spotyka się – poza środkową Rosją – na Gotlandii, w Danii i na obszarach Słowian zachodnich: tu w osadzie handlowej Ralswiek na Rugii oraz na zapleczu targowiska Menzlin230. Ponadto niektóre wczesne imitacje denarów karolińskich z Hedeby (ok. 825 r.) czy z Danii (Ribe po ok. 825 i ok. 840–860) wskazują na to, że monety znajdujące się w obrocie zostały przetopione. Możliwe, że na obszarach duńsko-północnoniemieckich już w IX w. dirhemy stanowiły przynajmniej część kruszcu do wytwarzania sztabek, pierścieni i monet231. Tak samo jak w Birce, tutaj również wodzowie byli zainteresowani opodatkowaniem emporium handlowego Hedeby232. Skarb z Rantrum w północno-zachodnich Niemczech pokazuje poza tym, że w 2 połowie IX stulecia monety arabskie docierały na teren basenu Morza Północnego. Ten transfer ze Wschodu na Zachód potwierdzają w imponujący sposób depozyty z Westerklief na wyspie Wieringen w Holandii, zawierające arabskie monety, skandynawskie sztabki srebra, srebro siekane i bransolety lub naszyjniki, należące prawdopodobnie do duńskich wikingów. Pierwszy z tych skarbów datuje się na okres ok. 850 r. Ważył on 1,5 kg i zawierał – oprócz nielicznych arabskich dirhemów – także denary karolińskie oraz bransolety i sztabki. Drugi skarb zawierał 42 całe i 53 siekane dirhemy oraz

liczne monety karolińskie i został zakopany ok. 875 r.233. Historyczny kontekst tworzy fakt, że już od 826 r. część Fryzji została rozdana jako lenno różnym duńskim wodzom wikińskim: w 826 r. Rüstringen w dorzeczu Wezery, w 838 i 841 ważna dla handlu z Anglią wyspa Walcheren, a w 847 r. fryzyjska osada handlowa Dorestad z regionem Betuwe. Rorik miał w 850 r. otrzymać Dorestad, a w 855 r. zagarnąć dla siebie większość obszaru Fryzji. W 867 r. został stamtąd wypędzony, ale we wzmiankach pod rokiem 870 i 872 znowu o nim napomknięto. W 882 i 885 r. Karol Gruby podarował Duńczykowi Godfredowi te części Fryzji, które posiadał już Rorik234. Na podstawie podobieństw w usytuowaniu działek kupieckich i pomostów dla okrętów w Dorestad i Starej Ładodze rosyjski archeolog Anatol N. Kirpičnikov sugeruje intensywne kontakty między obiema tymi miejscowościami i w duńskim Roriku rozpoznaje Ruryka ze staroruskich kronik235. Na duński kontekst wskazują również dirhemy, zdeponowane w 70. latach IX w., odnalezione w Torksey we wschodniej Anglii: w latach 872–873 istniał tam bowiem obóz wikiński. Nie ma zatem cienia wątpliwości, że w 2 połowie IX stulecia srebrne monety arabskie docierały przez Hedeby do Fryzji i Anglii. Można natomiast jedynie spekulować na temat rozmiarów, jakie osiągnął ten transfer. Liczba i skład znalezisk monetarnych pokazują, że na południowym obszarze basenu Morza Północnego dominowały denary karolińskie. We Fryzji, w Groningen i Drenthe odnaleziono dotychczas 21 depozytów z monetami frankońskimi, datowanymi na okres między 816 a 915 r. Z tego osiem znalazło się pod ziemią między 850 a 875 r. – a zatem w czasie, gdy Rorik lub Godfred trzymali Fryzję jako lenno. Ponadto zawierały one znacznie więcej frankońskich denarów niż skarby z Westerklief dirhemów. W samym tylko skarbie odkrytym w Tzummarum (Holandia) numizmatycy doliczyli się ok. 2800 monet236.

Niemniej jednak we wczesnym średniowieczu istniała popularna praktyka przetapiania kruszcu, by móc z otrzymanego surowca bić własne monety. W jakim stopniu działo się tak ze srebrem arabskim, mogłaby wykazać analiza metali monet karolińskich. Dotychczas przeprowadzone badania pokazują, że dirhemy mają struktury podobne jedynie do fenigów Ottona i Adelajdy oraz monet anglosaskich z lat 60. IX w., a nie do denarów karolińskich237. Jeśli jednak założyć, że monety arabskie masowo napływały do zachodniej Europy, to musiały trafiać tam przez Hedeby/Szlezwik. Gdyby istniał bezpośredni związek między wahaniami strumieni srebra z kalifatu a najazdami (głównie) duńskich wikingów na państwo Franków, jak sugerują niektórzy autorzy238, to należałoby przyjąć, że w Danii i północnych Niemczech przynajmniej w niektórych okresach występował dostatek dirhemów. Tak się jednak nie działo. Z początku IX w. w Danii i Szlezwiku (notabene również w Norwegii) nie ma prawie żadnych skarbów z monetami arabskimi, co oznacza, że początku regularnych najazdów na zachodnią Europę od lat 30. IX w. w żadnym razie nie należy wiązać z wahaniami napływu srebra z Bliskiego Wschodu. Dopływ arabskiego kruszcu do Danii i północnych Niemiec – oczywiście na początku bardzo niewielki – można stwierdzić dopiero od lat 40. IX w. Jest on jednak wyraźnie słabszy niż napływ dirhemów na Gotlandię i do Szwecji lądowej. Istnieje jednak pewna spekulacyjna możliwość dla zwolenników tezy o obfitym napływie dirhemów przez Hedeby do zachodniej Europy – jeśli się przyjmie, że odpływ srebra z Danii i północnych Niemiec był tak gruntowny i rozległy, że pozostały tam zakopane jedynie nieliczne monety. Jednocześnie od lat 40. IX stulecia wikingowie zaczęli pobierać we Francji trybuty w postaci kruszców – monet i biżuterii – których wysokość do ok. 890 r. można oszacować łącznie na ok. 50 tys. funtów, a więc dobrych 20 t. Wygląda na to, że masa

tego srebra wydawana była na kontynencie albo na Wyspach Brytyjskich. Jakąś część trybutów Franków transferowano zapewne do Skandynawii i – biorąc pod uwagę niewielką liczbę znalezisk z monetami karolińskimi na Północy – tam zapewne przetapiano. Z tego metalu lokalni rzemieślnicy mogli wytwarzać ozdoby i sztabki239. Około 890 r. pewien pochodzący z (południowej?) Szwecji król o imieniu Olaf miał uzyskać władzę nad osadą Hedeby. Prawdopodobnie do Szlezwiku przyciągnęła go atrakcyjność sprawowania kontroli nad cyrkulującym srebrem; ona też była zapewne motorem stworzenia tam ośrodka jego władzy240. W latach 80. i 90. IX stulecia napływ dirhemów zaczął jednak podlegać silnym fluktuacjom. Proces ten odzwierciedlają dwa wskaźniki – po pierwsze wyraźnie zmniejszyła się liczba znalezisk skarbów i dirhemów znajdujących się w obiegu zarówno w Rosji, jak i na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego, po drugie analiza składu znajdowanych depozytów pokazuje, że po ok. 880 r. do wschodniej Europy napływało bardzo niewiele nowych dirhemów. Wniosek ten potwierdza również struktura stosunkowo wielu skarbów ze Szwecji. Jednocześnie dzięki Thomasowi S. Noonanowi wiadomo, że w znalezionych skarbach tureckich, irackich oraz irańskich z końca IX lub z początku X stulecia przeważały „młode” monety, wyemitowane w latach 70., 80. i 90. IX stulecia241. Wynika z tego tylko jeden wniosek: gdzieś po drodze ze świata islamu do „barbaricum” musiała pojawić się jakaś przeszkoda, która spowodowała ograniczenie napływu srebra na te tereny. W zrozumieniu tego, co się stało, mogą być pomocne źródła hebrajskie. Podają one, że w latach 80. lub/i 90. ówczesny kagan Chazarów miał prowadzić wojnę z koalicją Bizantyńczyków, Oguzów, Pieczyngów i kilku innych bliżej niezidentyfikowanych plemion. Archeologicznie te przesunięcia w stepie znalazły wyraz w stopniowym upadku kultury sałtowo-majackiej. Tak zwane białe twierdze, jak Majackoje

czy Dmitriewskoje, albo zostały nagle porzucone, albo też ich znaczenie w 1 połowie X w. wyraźnie się zmniejszyło. Pod presją znaleźli się też żyjący w sąsiedztwie Słowianie zamieszkujący lasostepy. Pod koniec IX w. opuścili oni np. grodzisko w Nowotroickoje. Osadnicy, którzy nie zdecydowali się na ucieczkę, byli teraz narażeni na nasilone napady ze stepów. W licznych osadach strefy lasostepów zmalała też liczba monet i srebrnych ozdób242. Ze źródeł tych nie wynika, czy Rusowie stanowili część „koalicji” antychazarskiej. Powieść minionych lat donosi w zapisie pod rokiem 882 o wyprawie Olega z Ładogi na Kijów. Po podbiciu tego „miasta” miał on według rosyjskiej kroniki za lata 884 i 885 zrobić zawrotną „karierę” i m.in. nałożyć trybuty na mieszkających na wschód od środkowego Dniepru Siewierzan i Radymiczów. Tym samym miał Oleg uwolnić te grupy spod wpływów chazarskich. Łatwo można sobie jednak wyobrazić, że jedna grupa Rusów, wspierając właśnie kaganat w walce ze wspomnianą wyżej koalicją, mogła za zgodą Chazarów osiąść nad środkowym Dnieprem. O tym, że sytuacja w stepach i lasostepach wciąż była niestabilna, świadczy informacja tej kroniki o Węgrach, którzy w końcu IX w. mieli iść przez Kijów na Zachód243.

5.4. Wschodnia Polska Jednym ze skutków ubocznych kryzysu w napływie srebra pod koniec IX stulecia było przesunięcie szlaków handlowych. W latach 80. i 90. pojawiły się pierwsze znaleziska we wschodniej Polsce (Czechów koło Lublina 882/883 i Drohiczyn 893/894)244. W jaki sposób te arabskie monety tam trafiły? To prawdopodobnie nie był przypadek, że napływ dirhemów do tego regionu zintensyfikował się akurat pod koniec IX i na początku X w. Jeśli

wziąć za dobrą monetę odpowiednie fragmenty Powieści minionych lat z 882 i 883 r., to sytuacja wyglądała tak, że jedna grupa Rusów z Ładogi pod dowództwem Olega uzyskała kontrolę nad Kijowem i nałożyła trybut na Drewlan, osiadłych na prawym brzegu Prypeci. Wzdłuż Prypeci monety mogły docierać niemal do jej źródeł, a stamtąd przez sieć mniejszych rzek aż nad środkowy Bug. Nad Bugiem i na północ od niego leżały liczne osady, których mieszkańcy chcieli i byli w stanie włączyć się w arabską sieć wymiany handlowej (zob. rozdz. 6.2.2). Może te srebrne monety przywieźli ze wschodniej Słowiańszczyzny ludzie, którzy następnie osiedlili się w tym regionie. Ekspansja Rusów nad środkowym Dnieprem ułatwiała więc bardziej intensywne wykorzystywanie szlaku handlowego, łączącego Kijów przez Prypeć z grupami ludności wschodniej Polski. Skarb z Drohiczyna nad środkowym Bugiem wskazuje poza tym na to, że kupcy handlu dalekosiężnego mogli udawać się dalej w kierunku ujścia Wisły, a następnie do ośrodka handlowego Truso. Karawany kupieckie miały jeszcze inną możliwość – mogły obierać drogę z Kijowa przez tzw. Grody Czerwieńskie, a stamtąd docierać nad górną i środkową Wisłę. W osadzie Chodlik (na zachód od Lublina, gdzie odkryto skarb z dirhemami z Czechowa) wśród pozostałości dzikich zwierząt archeologowie znaleźli także kości bobrów i zajęcy. Może to być trop, że mieszkańcy osady wprowadzali do sieci handlowych tak pożądane w świecie arabskim futra245. Nie jest jasne, czy i na ile wymienione miejscowości, w których dokonano znalezisk z monetami, już od początku IX w. stanowiły przystanki w dalszej drodze na zachód lub północ – jak sugerowałyby to depozyty z Horodyszcza i Josipyvki. W każdym razie jest prawdopodobne, że te szlaki handlowe przemierzali żydowscy radanici (rozdz. 4.1), którzy od końca IX stulecia albo współpracowali z podróżnymi kupcami z okolic Kijowa, albo byli przez nich wypierani.

Nie da się natomiast powiedzieć nic pewnego o funkcjach, jakie monety arabskie spełniały dla grup miejscowej ludności. Fakt, że nie ma tu osad o wyraźnie poświadczonych strukturach handlowych (jak emporia nad Morzem Bałtyckim), sugeruje wykorzystywanie srebra przede wszystkim jako biżuterii. Zastanawiająca wydaje się tutaj synchronizacja dwóch zjawisk: powstania na przełomie IX i X w. grodzisk w dorzeczu Bugu i na zachodnim Mazowszu oraz zintensyfikowanego importu dirhemów (rozdz. 6.2.2).

Dygresja: Dlaczego w IX w. arabskie srebro nie docierało do Wielkopolski? Pytanie, dlaczego jakiś region jest ubogi w znaleziska monetarne, może przynieść równie interesującą odpowiedź jak pytanie, dlaczego na niektórych obszarach występują one bardzo licznie. W Wielkopolsce nie trafiają się przed X stuleciem (i po okresie merowińskim) żadne znaleziska z dobrami luksusowymi. Michał Tymowski wymienia dwa czynniki geokomercyjne, charakterystyczne dla tego regionu: z jednej strony było to oddalenie od szlaków handlu dalekosiężnego, z drugiej – niedostatek towarów, które można byłoby wprowadzać do obrotu (z wyjątkiem niewolników)246. Zajmijmy się najpierw pierwszym aspektem. Wymieniamy tutaj skarby z co najmniej dziesięcioma monetami według ich odległości od Poznania. Odległość od Poznania w fazie I (od 786/787 do 839/840): Zachód – Anklam (nad dolną Pianą) = ok. 480 km Północ – Mokajmy-Sójki (nad dolną Wisłą) = ok. 300 km Wschód – Horodyszcze (środkowa/górna Prypeć) = ok. 700 km

Południe – Josipyvka (nad górnym Bugiem) = ok. 670 km Odległość od Poznania w fazie II (od 840/841 do 896/897): Zachód – Pinnow (nad dolną Pianą) = ok. 480 km Północ – Karnice (środkowe Pomorze) = ok. 290 km Wschód – Drohiczyn (nad środkowym Bugiem) = ok. 460 km Południe – Czechów k. Lublina = ok. 470 km W pierwszej fazie napływu srebra najbliższe trzonowi ówczesnego osadnictwa w południowo-zachodniej Wielkopolsce (a więc na południowy zachód od Poznania) depozyty znajdowały się w trójkącie między dorzeczem Piany, Pomorzem Gdańskim i terenami nad Prypecią lub górnym Bugiem. Odpowiada to odległości ok. 500, 300, 700 i 670 km. W drugiej fazie napływu srebra odległość od Poznania w kierunku wschodnim i południowym dzięki skarbom nad środkowym Bugiem i koło Lublina „skróciła się” o ok. 200 km. Jeśli przyjmiemy, że znaleziska z dirhemami znaczą punkty, wzdłuż których przebiegały szlaki handlowe, wówczas najbardziej zasiedlone obszary Wielkopolski byłyby od nich oddalone (w 2 połowie IX w.) przynajmniej o 300 km. Drugi aspekt dotyczy towarów, które mieszkańcy tego regionu mogli wprowadzać do sieci arabskiego handlu dalekosiężnego. Tymowski przyjmuje, że byli to przede wszystkim niewolnicy, których „pozyskanie” wymagałoby jednak dobrze zorganizowanego, „zmilitaryzowanego” systemu z silnym przywództwem centralnym – a w Wielkopolsce właśnie taki system najwyraźniej się dopiero w 1 połowie X w. wykształcił. Niewolnicy wcale nie musieli być jednak jedynym „towarem” eksportowym. W poprzednich rozdziałach wskazywaliśmy już, że w wielu regionach wschodniej Europy ważną rolę w wymianie z kalifatem i państwem Franków odgrywały także futra i produkty leśne. Grupy ludności zamieszkujące Polskę centralną z pewnością dysponowały tymi towarami. Należy wziąć jednak pod uwagę,

że dla kupców z odległych krajów długie podróże do Wielkopolski niekoniecznie musiały być opłacalne już tylko ze względu na niewspółmierność ilości i jakości produktów leśnych, jakie mogli stamtąd pozyskać – przede wszystkim futer – oraz trudów i kosztów transportu. Należałoby się zatem zastanowić nad innymi wytłumaczeniami. Analiza geografii znalezisk skarbów z IX w. pokazała wyraźnie, że kontakty handlowe rozwijały się zasadniczo albo w głębi lądu, na bazie systemów trybutarnych Chazarów i Rusów, albo w basenie Morza Bałtyckiego i Północnego poprzez sieć emporiów wzdłuż wybrzeży. Wielkopolska nie należała do żadnej z tych kategorii. Ponieważ najstarsze znaleziska ze skarbami na zachód od środkowej Wisły przypadają dopiero na lata 30. X w., należy przyjąć, że ten region nie był w IX stuleciu wystarczająco atrakcyjny dla kupców handlu dalekosiężnego. Nie można jednak wykluczyć możliwości, że słowiańskie społeczności w Wielkopolsce nie były po prostu na tym etapie swojego rozwoju zainteresowane nabywaniem srebra z powodu systemu wartości „niekompatybilnego” z blaskiem metali szlachetnych.

ROZDZIAŁ 6

Geografia arabskich strumieni srebra i ich funkcje: Faza III (od 900 do 989/990) – rynki, magia i nowe ośrodki władzy 6.1. Makroanaliza znalezisk na wschodnioeuropejskich peryferiach W trzeciej i najbardziej intensywnej fazie napływu arabskiego srebra liczba depozytów z dirhemami lub fragmentami dirhemów w porównaniu z poprzednią fazą zwiększyła się pięciokrotnie. Mennice w Samarkandzie, Taszkencie i Bucharze pracowały na pełnych obrotach, by obsłużyć rynki od dorzecza środkowej Wołgi na wschodzie po Szwecję na północy i celtyckie obrzeża na zachodzie. Jednocześnie w wielu regionach Europy „barbarzyńskiej” powstawały ośrodki i siedziby władzy, generujące bogactwo i potrafiące przekierowywać strumienie srebra zgodnie ze swoimi potrzebami. Dzięki tym wszystkim procesom od połowy X w. mogły powstawać (zwłaszcza w basenie Morza Bałtyckiego) tak wielkie depozyty

srebra – w postaci monet, biżuterii, sztabek i tzw. placków oraz fragmentów wszystkich tych wymienionych przedmiotów. Ekonomia i struktury polityczne nie stanowią jednak jedynego wytłumaczenia tezauryzacji metali szlachetnych. Należy zwrócić też uwagę na działania magiczno-kultowe, które z pewnością również odgrywały w tym pewną rolę (rozdz. 6.1.5). Zarysowujący się już w 2 połowie IX stulecia trend w geografii skarbów trwał nadal – spośród 462 znalezisk z okresu od 900 do 989/990 r., zawierających co najmniej 5 dirhemów, połowa przypada na Skandynawię, a w niej przede wszystkim na Gotlandię. Pozostałe depozyty rozkładają się mniej więcej równomiernie między Rosję a południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego wraz z zachodniosłowiańskim interiorem (Mazowsze, Wielkopolska, Śląsk i Połabie). Ponieważ dirhemy docierały – w większości przez Danię i Szlezwik – również na Wyspy Brytyjskie (rozdz. 6.1.6), to znaleziska z obrzeża celtycko-anglosaskiego zostały przyporządkowane ogólnej kategorii regionu „południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego”. Dominującą pozycję Szwecji w tej fazie zobaczymy w nieco innym świetle, gdy weźmiemy pod uwagę, że nowe emisje w znaczących ilościach płynęły tam do ok. 940 r., później zaś coraz większą część masy monetarnej stanowiły już starsze emisje. Jednocześnie napływ srebra do Rosji pozostawał na niezmiennie stabilnym poziomie i był tak samo intensywny, podczas gdy mniej więcej od 930 r. napływ tego kruszcu na obszary zachodniej Słowiańszczyzny wyraźnie się nasilił (rozdz. 3.2.3). Geografia zlokalizowanych przeze mnie znalezisk w Rosji daje następujący obraz (mapa 3). Tabela 44. Geografia skarbów z co najmniej 5 dirhemami z okresu 900–989/990 (mapa 3)* Region

Liczba znalezisk

monetarnych Rosja, Ukraina, Białoruś

105 = 23%

Skandynawia (Szwecja, Finlandia, Norwegia)

230 = 50%

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego (od państw bałtyckich po Szlezwik i Danię), zachodniosłowiański interior i Wyspy Brytyjskie

127 = 27%

Razem

462 = 100%

* Według: R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation of Arab Silver in Medieval AfroEurasia, „History Compass” 5 (2007), 2, tab. 3 na s. 565 i n. poszerzone o skarby odkryte w Polsce, które nie zostały uwzględnione w ich tabeli. Spośród „pozapolskich” depozytów na mapie ujęte zostały jedynie te zawierające co najmniej dziesięć monet i co do których autor niniejszego opracowania dysponował informacjami o miejscu znaleziska oraz o datowaniu najmłodszej monety. Zostały one ujęte w Aneksie 1.

Wyróżniają się tu szczególnie dwa regiony: na południu obszar między Donem/Dońcem, dolną Wołgą, górną/środkową Oką a lewym brzegiem Dniepru w jego środkowym biegu oraz na północy teren nad Dnieprem– Dźwiną–Wołchowem. Jednocześnie punkt wyjścia redystrybucji srebra przesunął się ok. 900 r. nad środkową Wołgę. Od początku X w. centralnym ośrodkiem arabskiej wymiany handlowej ze wschodnią Europą stał się bowiem Bułgar nad Kamą.

Mapa 3. Faza III: 900–980/990. Znaleziska z dirhemami zawierające co najmniej 10 monet Tabela 45. Geografia skarbów z co najmniej 10 monetami we wschodniej Europie z okresu 900–989/990 (według zestawienia w Aneksie 1) Region

Liczba znalezisk monetarnych

środkowy Dniepr

21 = 29%

Don–Doniec–dolna Wołga–Oka

8 = 11%

obszar nad Kamą

10 = 14%

północny zachód (Dniepr–Dźwina–Narwa)

14 = 19%

północ (Ładoga–Wołchow–górna Wołga)

8 = 11%

południowy zachód (Dniestr–Boh)

6 = 8%

zachód (Prypeć–Niemen)

6 = 8%

Razem

73 = 100%

Klasyfikacja według stref wpływów Ruś Kijowska i Chazarowie (Dniepr–Don–Oka–dolna Wołga)

29 = 40%

Ruś nadbałtycka (Dniepr–Dźwina–Ładoga–Wołchow)

22 = 30%

Bułgarzy nadwołżańscy (nad Kamą)

10 = 14%

Ruś na zachód od Dniepru (Dniestr–Boh–Prypeć– Niemen)

12 = 16%

Razem

73 = 100%

6.1.1. Bułgarzy kamscy i daleka Północ Wymianę Rusi z kupcami arabskimi w Bułgarze Ibn Fadlan przedstawia w taki oto sposób: Widziałem [ludzi] ar-Rusija, którzy przybyli [tu] w swoich sprawach handlowych i zatrzymali się nad rzeką Atil. […] Każda z ich kobiet ma na piersi umocowane puzderko czy to z żelaza czy ze srebra, z miedzi czy [wreszcie] ze złota, stosownie do majątku jej męża i rozmiarów tegoż [majątku]. Przy każdym puzderku jest pierścień, do którego przymocowany jest nóż, również zawieszony na piersiach. Na szyjach noszą naszyjniki ze złota i srebra, gdy bowiem mąż posiada dziesięć tysięcy dirhemów, każe sporządzić dla swej żony jeden naszyjnik, a gdy posiada dwadzieścia tysięcy [dirhemów], każe sporządzić dla niej dwa naszyjniki. W ten sposób z każdym przybywającym dziesiątkiem tysięcy [jego dirhemów] przybywa jeden naszyjnik dla jego żony, tak że czasem na szyi jednej z nich bywa wiele naszyjników. Za najcenniejszą ozdobę [uchodzą] u nich zielone paciorki z ceramiki, jakie bywają na statkach. Oni przesadzają z tym, kupują jeden paciorek za dirhema i nizają [z nich] naszyjniki dla swoich kobiet […]. Przybywają [Rusowie] ze swojego kraju, cumują statki na [brzegu] Atilu – a jest to wielka [rzeka] – i budują na jej brzegu wielkie domy z drzewa; w jednym domu zamieszkuje wspólnie dziesięć do dwudziestu [osób] – mniej lub więcej. Każdy z nich ma ławę, na której siedzi. Z nim [przebywają tam] piękne dziewczęta (tj. niewolnice) [przeznaczone] dla kupców. [Bywa, że] jeden z nich spółkuje ze swoją dziewczyną, a jego towarzysz patrzy na niego. Czasem czyni to samo

cała ich grupa, jeden obok drugiego; [gdy] wchodzi kupiec, aby kupić od któregoś z nich dziewczynę i zastaje go spółkującego z nią, ten nie pozostawia jej, póki nie zaspokoi swego pożądania. […] Skoro tylko przybędą ich statki do tej przystani, wychodzi każdy z nich [na ląd], niosąc chleb, mięso, cebulę, mleko i nabid, kierując się ku wysokiemu, umocowanemu [w ziemi] słupowi mającemu twarz podobną do twarzy ludzkiej, wokół którego ustawione są małe figury, a poza tymi figurami [stoją] wysokie słupy [również] umocowane w ziemi. Wtedy podchodzi [ów Rus] do wielkiej figury, kłania się jej, po czym mówi: „O, Panie, oto przybyłem z dalekiego kraju, a mam ze sobą niewolnice, tyle a tyle sztuk, sobole, tyle a tyle skór” – dopóki nie wyliczy wszystkich towarów, jakie ze sobą przywiózł – „i przyszedłem do ciebie z tym oto darem.” […] „Pragnę, abyś mi nadarzył kupca, mającego wiele dinarów i dirhemów i aby kupił ode mnie [towary] na takich warunkach, jak ja zechcę i aby mi się nie sprzeciwiał w tym, co powiem” – po czym odchodzi. Jeśli sprzedaż idzie mu ciężko i przedłużają się dni jego [pobytu], powraca [do bożka] z podarunkami. […] Czasem handel idzie mu [potem] łatwo i sprzeda [wszystko]. [Wtedy] mówi: Mój Pan spełnił moje życzenie, trzeba więc, abym go wynagrodził247.

O tym, że handel między Bułgarem a Chorezmem przyjmował znaczące rozmiary, świadczą karawany z 3000 jucznych zwierząt i 5000 ludzi. Muzułmańskie kolonie handlowe spotyka się zarówno w chazarskich miastach Itil i Samandar na północ od Kaukazu, jak i u wspomnianych Bułgarów kamskich. Osady te regularnie nawiedzali kupcy z Azji Środkowej, przybywający albo przez Morze Kaspijskie i dalej w górę Wołgi, albo z Chorezmu przez tereny tureckich Oguzów i Baszkirów. Przez Bułgar nad Kamą docierali oni do Skandynawii, przez Itil i Kijów do Polski i Pragi, co oznacza geograficzne rozszerzenie kontaktów handlowych. Mieszkańcy Chorezmu czerpali z tego handlu znaczące profity. Przypuszcza się, że mogli go w całości opanować nad środkową Wołgą aż po Bułgar. We wschodniej Europie zaopatrywali się w wiele gatunków skór/futer – soboli, wiewiórek, gronostajów, lisów, łasic, bobrów, czarnych lisów, zajęcy; poza tym także w skóry kozie, sokoły do polowań, skóry i czapki baranie, klej rybi (karuk), kły morsów, strój bobrowy (kastoreum), wosk, miód, orzechy laskowe,

brzezinę, poza tym w miecze, kolczugi, strzały, niewolników oraz bursztyn. U Burtasów nad Wołgą oraz między Chazarami i Bułgarami kamskimi kupowali wielbłądy. Na Północ oprócz srebra, paciorków ze szkła, karneolu i kryształu górskiego wywożono m.in. brokat, jedwab, pieprz, rodzynki i orzechy włoskie248. Elitom Bułgarów kamskich ta wymiana musiała zapewniać znaczący dobrobyt, skoro byli w stanie bić monety imitujące monety arabskie. Gert Rispling twierdzi, że ok. 10% monet islamskich z X stulecia stanowią naśladownictwa. Domysły, gdzie były one emitowane, obejmują spektrum od samego kalifatu aż po Skandynawię. Jednakże jakieś 80% tych imitacji z X w. przypisuje się Bułgarom kamskim249. Co zaskakujące, większość naśladownictw tego typu znaleziona została nie w Rosji ani w krajach nadbałtyckich, lecz w Szwecji. Ponadto niektóre monety pochodzą z Polski, Danii, Norwegii i Finlandii250. Najnowsze badania pokazują jednak, że liczne imitacje dirhemów występowały w skarbach zakopanych wzdłuż szlaków handlowych, wiodących ze strefy wpływów kaganatu na terenach nad środkowym/górnym Donem i Dońcem, przez zachodnią Ukrainę po środkowo-wschodnią Polskę. Niektóre z tych naśladownictw dirhemów emitowane były prawdopodobnie od lat 90. IX w. w samym kaganacie251. Imitacje Bułgarzy kamscy wykonywali przede wszystkim do lat 30. X stulecia252 – działo się to więc w czasie, gdy większość srebrnych pieniędzy arabskich trafiała do Skandynawii, tak że można mówić o bezpośrednich kontaktach między Gotlandią lub Szwecją lądową a dorzeczem Wołgi. Kruszec do produkcji pieniędzy Bułgarzy kamscy pozyskiwali prawdopodobnie zwłaszcza z opłat celnych, wynoszących 10% wartości towarów przywożonych do Bułgaru. Przybywający do miasta przedstawiciele handlu dalekosiężnego – kupcy chorezmijscy, arabscy, perscy, ormiańscy i chazarsko-żydowscy – zapewne regulowali te opłaty w przeważającej części

w srebrze (niekoniecznie w dirhemach, ale i w sztabkach czy biżuterii). Naszyjniki/pierścionki typu permskiego, występujące licznie w dorzeczu Kamy i ważące między 100 a 400 gramów, datuje się na IX stulecie253. Możliwe, że zanik tych ozdób w znajdowanych skarbach ma właśnie związek z podjęciem emisji podrabianych dirhemów. Innym źródłem pozyskiwania kruszców były trybuty, które Bułgarzy kamscy odbierali od sąsiadujących z nimi plemion w postaci futer, a potem wymieniali je na srebrne monety. Sami płacili Chazarom – w każdym razie ok. 920 r. – skórami soboli254. Od połowy X w. Bułgarzy kamscy sami bili „oficjalne” srebrne monety, które odkryto w znaleziskach rosyjskich255. Bułgarzy kamscy przenikali też na obszary położone dalej na północnym wschodzie. Al-Biruni opisuje w 1 połowie XI stulecia, prawdopodobnie na podstawie jakichś starszych relacji, niemy handel plemion zamieszkujących między Bułgarem a ujściem Dwiny do Morza Białego256. Obszary położone nad Dwiną przemierzali z północy także Skandynawowie, prawdopodobnie z Norwegii. Saga o Olafie przedstawia ten handel następująco: Kiedy już przybyli do Permu, zacumowali przy targowisku, a tam odbywał się targ. A kto mógł dość zapłacić, mógł kupić tam wszystkiego pod dostatkiem. Porir kupił mnóstwo skórek wiewiórczych, futer bobrów i soboli. Karli też miał wystarczająco dużo pieniędzy, za które nakupił dużo futer. Kiedy targ się zakończył, pożeglowali w dół Dwiny257.

Z dorzecza Dwiny nie znamy wprawdzie żadnych znalezisk z dirhemami, ale monety arabskie spotyka się w Permie na zachód od Uralu. Jeśli wspomniane w sadze pieniądze oznaczały kruszec, to również tutaj musiano wymieniać dirhemy. Niektóre futra pochodziły zapewne z trybutów, jakie Norwegowie nakładali na grupy ludności na dalekiej Północy. Pewien Ottar, mieszkający w Hälogoland (północna Norwegia), już ok. 880 r. informował anglosaskiego króla Alfreda, że utrzymuje kontakty z „Beormer”, a więc

mieszkańcami Permu. Ponadto ściągał trybut z Finów: Najszlachetniejszy z nich ma oddawać skórki 15 kun i pięciu reniferów i jedno futro niedźwiedzie i dziesięć wiader pierza, jedno okrycie z futra niedźwiedzia albo wydry oraz dwie liny okrętowe po 60 łokci długości każda – jedna ze skóry wieloryba, druga z foki258.

Fakt, że Ottar dostarczał na rynek tak poszukiwane skóry kun i niedźwiedzi (a także kły morsów), źródło to potwierdza pośrednio, wskazując na jego podróże do Skiringssal/Kaupang (w południowej Norwegii) oraz do Hedeby. W tej ostatniej osadzie wymieniał je m.in. na monety. Wprawdzie w Norwegii znaleziono jedynie kilka skarbów z dirhemami, wskazują one jednak, że również do zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego napływały dirhemy.

6.1.2. Ruś nadbałtycka Skąd przybyli do Bułgaru Rusowie opisywani przez Ibn-Fadlana? Wcześniej (rozdz. 5.1) wspomniałem, że niektóre źródła arabskie pisały o trzech ośrodkach władzy Rusów. Pierwotny tekst wyszedł spod pióra al-Istahriego ok. 930 r.: Rusowie składają się z trzech plemion: jedno z nich żyje w pobliżu Bułgaru; jego król mieszka w mieście zwanym Kuyaba. Jest ono większe niż Bułgar. Daleko od nich znajduje się inne plemię. Nazywa się ono Salawiya. Trzecie plemię nazywa się Arthaniya. Jego król rezyduje w Artha. Tamtejsi ludzie udają się do Kuyaby, żeby uprawiać handel. Mówi się, że na ziemie plemienia Arthaniya nigdy nie wkroczył nikt obcy, ponieważ oni zabijają każdego obcego, który do nich przyjdzie. Spływają rzeką w dół tylko po to, by uprawiać handel. Nie opowiadają jednak niczego ani o tym handlu, ani o swoich towarach. Nie dopuszczają do żadnych kontaktów i nie wpuszczają do swego kraju obcych. Wywożą futra soboli i cynę259.

Próba umiejscowienia wymienionych „miast” jest przedsięwzięciem

skazanym na niepowodzenie. Relacje pisemne nie zawsze pokrywają się ze znaleziskami archeologicznymi. Na przykład Kijów, przez większość historyków identyfikowany jako „Kuyaba” byłby zdecydowanym centrum Rusi, jeśli za prawdę przyjmie się to, co jest napisane w staroruskiej kronice. Jeśli oprzemy się na konkretnych znaleziskach archeologicznych, wówczas polityczną i ekonomiczną miarą nie będzie Kijów, lecz osady w Gniezdowie albo Czernihowie. Jakkolwiek było – z Bułgaru nad Kamą karawany handlowe szły wzdłuż Wołgi do Timerewa. Znaczenie tego ośrodka wzrastało od lat 30. X w., kiedy rozrósł się on do 10 hektarów260. Badania archeologiczne pokazują, że tutaj – w przeciwieństwie do innych północnych osad w Rosji – osiedlali się m.in. przybysze z Wysp Alandzkich261. Skarby z dirhemami na terytorium Finlandii pochodzą w głównej części właśnie z Wysp Alandzkich. W ciągu X stulecia niedaleko Timerewa w górnym biegu Wołgi powstały kolejne osady, w których mieszkali Skandynawowie: Pietrowskoje i Michaiłowskoje. W ostatniej z wymienionych miejscowości, obejmującej powierzchnię 6 hektarów, znaleziono „frankońskie” miecze. Na południe od kompleksu w Timerewie, w Sarskoje (rozdz. 4.2), także istniała w 1 połowie X w. warowna osada. W jej pobliżu powstał wtedy obóz, używany przez Rusów. Odkryte tam militaria wskazują zdaniem Johana Callmera na to, że mogła tam mieszkać grupa zbierająca trybuty, wymuszając na miejscowej ludności futra262. Jednakże w górnym biegu Wołgi natrafia się na nieliczne tylko znaleziska z dirhemami, datowanymi na X w. (Aneks 1). W przytoczonej wyżej relacji mogła zapewne być mowa także o emporiach na północy lub północnym zachodzie Rosji. Z Bułgaru przez Timerewo srebro płynęło do Rurykowego Gorodiszcza, Nowogrodu, Starej Ładogi i Gniezdowa. W tym regionie, który możemy nazywać Rusią nadbałtycką, odkryta została duża część rosyjskich depozytów tej fazy. Największe zagęszczenie skarbów z dirhemami przypada na Nowogród

i Gniezdowo. Świadczą one o znacznym bogactwie tutejszych mieszkańców, a w Gniezdowie też o wieloetnicznym charakterze osady. Mieszkańcy uzyskiwali srebro dzięki handlowi z Arabami, ale zapewne także dzięki kontroli handlu tranzytowego. Około połowy X stulecia w znaleziskach zwiększa się udział pociętych monet, co – oprócz wag i odważników – wskazuje na rosnącą rolę kruszcu jako środka płatniczego nie tylko w handlu dalekosiężnym, ale także lokalnym263 (Aneks 1). Niektóre skarby zawierały z pewnością srebro pochodzące ze zdobycznych łupów albo trybutów. Jakieś dwa kilometry na północ od Rurykowego Gorodiszcza istniała w 1 połowie X w. osada, ok. 950 r. rozbudowana do rozmiarów miasta i znana w źródłach jako Nowogród. Wydaje się, że jej rozwój – inaczej niż w przypadku Rurykowa czy Starej Ładogi – w pierwszym rzędzie warunkowany był nie handlem dalekosiężnym, lecz gęsto zaludnionymi okolicami. Pomimo to mieszkańcy Nowogrodu – w większości Słowianie, ale także Bałtowie i Ugrofinowie – dysponowali kruszcami i zdeponowali tu między 950 a 980 r. co najmniej siedem skarbów z dirhemami (Aneks 1). Poza tym wzdłuż rzek Msta i Ługa, które łączyły Nowogród z dorzeczem Wołgi, powstał szereg ufortyfikowanych i nieufortyfikowanych osad. Znalezione tam monety, paciorki szklane i karneolowe, wagi i odważniki świadczą o udziale ich mieszkańców w handlu dalekosiężnym. Powieść minionych lat za rok 947 relacjonuje, że księżna kijowska Olga stworzyła na obszarach nad Mstą i Ługą m.in. pogosty, które stanowiły administracyjne bazy do zbierania danin i ceł. Około połowy X stulecia zaczęła się też faza dynamicznego rozwoju wymienionych wyżej osad264. Z materiału archeologicznego w Starej Ładodze wynika z kolei wyraźnie, że kontakty między kupcami czy rzemieślnikami z tej osady a ludnością zaplecza przyjęły bardziej stabilne i regularne formy dopiero od drugiego trzydziestolecia X w.265. Widać to m.in. po zwiększeniu produkcji

rzemieślniczej, intensywniejszym przenikaniu na tereny w głębi lądu, potwierdzonym znaleziskami skandynawskimi na południe i wschód od jeziora Ładoga, oraz po mniejszej niż w warstwach z IX w. ilości odpadów związanych z działalnością rolniczą. W 1 połowie X w. rosła także liczba mieszkańców osady. Te czynniki wskazują na stale zwiększającą się zależność osiadłych tu kupców i rzemieślników od regularnych dostaw z zaplecza zarówno produktów rolniczych, jak futer, które mogli wymieniać na srebrne monety. Nie jest przypadkiem, że to przyspieszenie rozwoju chronologicznie szło w parze z intensyfikacją kontaktów z państwem Samanidów (przez Bułgar). Między latami 20. a 50. X stulecia następuje znaczne zagęszczenie (podobnie jak w osadzie Timerewo) znalezisk skandynawskich w głębi lądu od jeziora Ładoga266. Jedno z największych emporiów X stulecia w głębi Rosji powstało w Gniezdowie267, a jego początki sięgają końca IX stulecia. Już samo położenie w dorzeczu górnego Dniepru, na przecięciu najważniejszych dla transportu rzek – Dniepru i Dźwiny – oraz osi: rzeka Łować–jezioro Ilmień– rzeka Wołchow pokazuje jego znaczenie dla handlu dalekosiężnego. W sąsiadujących kurhanach archeologowie odkryli liczne paciorki szklane, karneolowe i bursztynowe, depozyty z dirhemami, odważniki, miecze „frankońskie” oraz wyroby miejscowych rzemieślników. Te ostatnie zostały wyprodukowane prawdopodobnie w odpowiedzi nie tylko na rosnący popyt w okresie wzmożonych podróży, ale i na zapotrzebowanie okolicznych mieszkańców zaplecza. Wskazywałyby na to odnalezione w osadzie resztki kobiecej odzieży, typowej dla mieszkańców zaplecza i niewystępującej w kurhanach Gniezdowa268. W Gniezdowie nie odkryto również niczego, co by wskazywało na intensywną działalność rolniczą. Mieszkańcy osady byli zatem zdani na wymianę z ludnością okolic i za pożywienie, zboże i produkty leśne oddawali towary handlowe oraz wyroby rzemieślnicze (takie jak

paciorki). Futra, wosk czy miód – dobra, które były przeznaczone dla ośrodków arabskich czy bizantyńskich – pozyskiwali od miejscowej ludności albo opisaną wyżej drogą wymiany, albo przez ściąganie trybutów i danin. Tak więc dla gospodarki tej osady to nie rolnictwo czy myślistwo miały decydujące znaczenie, lecz handel dalekosiężny269. Podobnie jak w Starej Ładodze, także w Gniezdowie daje się zaobserwować proces nasilonego rozwarstwienia społecznego. Rozpoczął się już w latach 30. X w., kiedy na wysokim brzegu rzeki wzniesiony został gród. Główna osada rozrosła się w tamtym czasie od początkowych ok. 4 hektarów do 16 hektarów. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że w Gniezdowie działali rzemieślnicy szwedzcy, gotlandzcy, duńscy i orientalni/chazarscy. Wydaje się jednak, że większość Skandynawów pochodziła ze środkowej Szwecji270. Imponującym dowodem tych kontaktów jest skarb z Värby, zawierający orientalne okucia do pasków, monety z Bułgarii Wołżańsko-Kamskiej i liczne ozdoby271. Istnieją również ślady duńskiego złotnika z kręgu Haralda Sinozębego. Ponadto znać tam wpływy chazarskie272. Osada, stanowiąca pomieszanie Birki i Rurykowego Gorodiszcza, należała tym samym do największych ośrodków władzy z elementami środkowoszwedzkimi na wschodzie Europy. Dynamiczne przyspieszenie procesów osadniczych w górnym biegu Wołgi, nad Dnieprem i Dźwiną oraz na terenach nad Wołchowem od lat 30. do 50. X w. mogłoby wyjaśnić, dlaczego w tamtym okresie zdecydowanie osłabł napływ dirhemów do Skandynawii. Srebro stało się teraz towarem znacznie bardziej pożądanym przez grupy miejscowej ludności Rusi nadbałtyckiej, tak że coraz mniej było możliwości rabunku, plądrowania i wypraw wikińskich w celu wymuszania trybutów.

6.1.3. Ruś Kijowska i kaganat

Nad środkowym Dnieprem również spotykamy duże nagromadzenie skarbów z dirhemami. W przeciwieństwie jednak do obu pierwszych faz napływu, teraz depozyty nie pochodzą wyłącznie z lewego brzegu, lecz z osad położonych bezpośrednio nad Dnieprem – Kijowa i Lubecza. Srebro napływało tam przez Bułgar nad Kamą, a potem wzdłuż Oki i Desny, ale z pewnością również z terenów zamieszkanych przez Chazarów. Niektóre skarby z dirhemami na terenach nad Donem i Dońcem pokazują, że karawany kupieckie handlu dalekosiężnego nadal docierały tą drogą nad Dniepr i Okę. Autorzy arabscy podkreślają znaczenie dochodów kaganów chazarskich z handlu tranzytowego. A bogate dochody tego króla pochodzą z myta i dziesiątej części ich towarów [...] pochodzą z punktów obserwacyjnych i z podatków od kupców, obserwują oni bowiem kotwicowiska na morzu i rzekach, gdzie przybijają statki, i tam pobierają daniny273.

Dwa skarby w Kijowie zostały zdeponowane już w pierwszej dekadzie X stulecia274. Jeden z nich zawierał sześć złotych bransolet, które wykazują pewne podobieństwo do skarbu z Peenemünde (Meklemburgia), ale zasadniczo występują głównie na Gotlandii275. Pojawienie się arabskich dirhemów w Kijowie dopiero na początku X w. związane jest z ekspansją polityczną i gospodarczą tego ośrodka na przełomie IX i X w. Znaleziska archeologiczne pokazują, że na terenie Kijowa w IX stuleciu znajdowały się osady o charakterze rolniczym. Nie znamy z tego czasu także żadnych skarbów zawierających dirhemy276. Dopiero od ok. 900 r. niektóre z tych wiosek przekształciły się w bardziej zespolony kompleks o funkcjach politycznych i handlowych. Uwidacznia on powstanie wieloetnicznego centrum władzy z elementami słowiańskimi, skandynawskimi, a nawet węgierskimi277. Co ciekawe, na terenach położonych nad Dnieprem niemal w tym samym czasie powstały kolejne ośrodki władzy o charakterze silnie skandynawskim: opisywane wcześniej „obsługujące drogę Waregów do

Greków” (i oczywiście również do Chazarów i Arabów) Gniezdowo oraz osada Czernihów nad dolną Desną. Czernihów umożliwiał kontrolę dróg handlowych prowadzących wzdłuż Sejmu i Desny na obszary nad górnym Dońcem i Donem. Obszar nad środkowym i górnym biegiem rzeki Sejm odznacza się szczególnie gęstym zasiedleniem i koncentracją znalezionych skarbów, zwłaszcza w rejonie Kurska278. Już od początku IX stulecia region ten przemierzali kupcy chazarscy pochodzenia żydowskiego, ale także inni przybysze ze Wschodu. Na przełomie IX i X w. w Czernihowie i sąsiedniej osadzie Szestowica osiedliła się jakaś grupa Skandynawów279. Jednocześnie na kilku artefaktach odkrytych na miejscowym cmentarzysku znajdują się sceny z mitologii chazarskiej, wykazujące silne wpływy z obszaru kaganatu280. Tak liczna reprezentacja Skandynawów skłoniła Władysława Duczkę do sformułowania tezy, że mieszkała tu elita jakiegoś niezależnego od Kijowa centrum władzy281. Kupcy ci z Czernihowa docierali też na ziemie Radymiczów. Świadczy o tym skarb z dirhemami zdeponowany w miejscowości Zwieniczew przy dojściu na bagna zwane Zamgłaj, przez które wiodła droga do tego plemienia (Aneks 1: Rosja)282. Staroruska kronika potwierdza źródła archeologiczne. Pod rokiem 882 znajduje się wzmianka, że pochodzący z Północy Oleg podbił Smoleńsk (prawdopodobnie Gniezdowo), Lubecz i Kijów283. W 884 r. miał nałożyć „lekki trybut” na Siewierzan, zamieszkujących m.in. tereny wokół Czernihowa. Rusowie opanowali zatem na przełomie IX i X stulecia lewy brzeg Dniepru w jego środkowym biegu i sprawowali nad nim kontrolę. Elitę tego wczesnego „państwa” we wschodniej Europie stanowiła drużyna. Książęta opłacali ją dobrami ruchomymi: srebrem, złotem, futrami i niewolnikami284. Znaleziska skarbów z dirhemami, zwłaszcza tego największego z niemal 3000 monet z Kijowa (Aneks 1: Rosja), mogą zatem

odzwierciedlać ten wczesny etap kształtowania się władzy. W jaki sposób elita pozyskiwała tak pożądane srebro? Zapewne jedną z możliwości była wymiana na srebro uzyskanych z trybutów skór/futer, wosku i miodu poprzez sieci handlowe Chazarów, Bułgarów kamskich i Bizantyńczyków. Inne warianty obejmują całe spektrum możliwości od pobierania trybutów w kruszcu po wyprawy łupieskie i rabunkowe w basenach Morza Kaspijskiego i Azowskiego. Najbardziej wydajną i mimo wszystko najbezpieczniejszą drogą był handel produktami leśnymi, które pobierano jako daniny. Ze źródeł arabskich wiemy, że orientalni kupcy nabywali we wschodniej Europie różne futra – m.in. lisów, bobrów, kun, wiewiórek, soboli, wydr, gronostajów, łasic, zajęcy; ponadto kupowali niewolników, wosk i miód285. Powieść minionych lat wielokrotnie wspomina o różnych trybutach, jakie pobierali kijowscy Rusowie. W 883 r. Oleg nałożył taki trybut na Drewlan i „brał z nich dań po czarnej kunie”, a Igor w 914 r. „nałożył na nich dań większą niż Oleg”. W związku z karną ekspedycją księżnej Olgi przeciwko plemieniu Drewlan w latach 945–946 kronika mówi o futrach, miodzie, wosku i niewolnikach, które zaoferowali kijowskiej księżnej, by złagodzić jej gniew. Utworzenie przez Olgę otroków i pogostów w północnej Rosji i wzdłuż Desny (pod rokiem 947) miało z kolei stworzyć bardziej stabilne podstawy systemu trybutarnego i uczynić go bardziej skutecznym. Powieść wielokrotnie podkreśla bogactwo Rusów w postaci skór/futer, miodu, wosku i niewolników, m.in. w kontekście podróży Olgi do Konstantynopola (pod 955 r.) i planów Światosława (pod 969 r.), żeby przenieść „stolicę” z Kijowa do Perejasławca nad dolnym Dunajem. Centralne znaczenie handlu dalekosiężnego dla Rusów podkreślają umowy z Bizancjum, zawarte w latach 911/912 i 944/945 oraz spisana ok. 950 r. relacja cesarza Konstantyna286. Można więc przyjąć, że Ruś Kijowska pobierała od sąsiadujących grup ludności trybuty w postaci futer, innych

produktów leśnych, a być może również niewolników, by sprzedawać je na rynkach arabskich i bizantyńskich. Towarami wymiany były obok srebra także dobra luksusowe, takie jak jedwab. Inna możliwość zdobywania monet polegała na ściąganiu danin w formie srebra. Cytowany wyżej fragment kroniki za rok 885 donosi, że Oleg nałożył na Radymiczów taki sam trybut, jaki wcześniej uiszczali oni Chazarom, mianowicie „jeden szyling” (rozdz. 4.1). Wiatycze (pod rokiem 964) płacili Chazarom, a później Rusom, daninę w monetach. Niektóre grupy ludności zamieszkujące lewy brzeg Dniepru czy środkowe i górne dorzecze Oki musiały zatem dysponować kruszcami. Potwierdzają to znaleziska z dirhemami wzdłuż rzeki Sejm, Desny, Sożu i dopływów Oki, które należały zapewne do mieszkających tu Siewierzan, Radymiczów lub Wiatyczów287. Co ciekawe, w wielkim, liczącym bez mała 3000 monet skarbie Kijów I (905/906) lwią część wszystkich monet stanowiły monety abbasydzkie. Słabo reprezentowane natomiast były nowe emisje – dirhemy samanidzkie (będące w masowym obiegu już w pierwszej dekadzie X stulecia i przeważające w licznych skarbach). Ponieważ monety arabskie, tezauryzowane w IX stuleciu w dorzeczu Dniepru, pochodziły z lewego brzegu tej rzeki, to nie można wykluczyć, że docierały one do Kijowa jako trybuty ściągane z Siewierzan czy Radymiczów. Jednocześnie skarb Kijów II z taką samą najmłodszą monetą jak Kijów I (zob. Aneks 1) zawiera głównie nowe dirhemy, które musiały napływać nad środkowy Dniepr dzięki wymianie handlowej. Dodajmy tylko, że siła nabywcza niektórych „skarbów plemiennych” była naprawdę duża – skarb z Muromia nad środkową Oką zawierał ponad 11 tys. dirhemów i ich fragmentów oraz 5,75 kg srebrnej biżuterii. Nowogród – albo lepiej powiedzieć: osada znana jako Rurykowo Gorodiszcze – miał według Powieści od ok. 882 r. płacić „Waregom” (prawdopodobnie w Kijowie) 300 grzywien trybutu. Jeśli przyjmiemy, że ten

okup wypłacany był wyłącznie z srebrze i że jedna grzywna odpowiadała 25 monetom arabskim, wówczas musiałoby to być ok. 7500 dirhemów. Te liczby odpowiadałyby z grubsza trybutowi, jaki w Birce pobrali Duńczycy288. Najbardziej niebezpieczną drogą pozyskiwania srebra, która jednocześnie w dłuższej perspektywie obiecywała najmniejszy sukces, było podejmowanie wypraw łupieskich i najazdów połączonych z plądrowaniem. Źródła arabskie donoszą o wyprawach rabunkowych Rusów w basenie Morza Kaspijskiego289. Znamy co najmniej cztery takie ekspedycje w 2 połowie IX i w 1 połowie X stulecia: jedna podczas panowania Ibn Zaida w Tabarystanie w latach 864–884, poza tym w latach 909/910, 913/914 i 943/944. Nie wiemy, czy organizowano je wzdłuż Wołgi, czy przez Kijów. W każdym razie wyprawy rabunkowe w X w. mogły brać swój początek w Kijowie. W 909/910 r. flota złożona z 16 okrętów splądrowała wybrzeża Persji. W roku 913/914 zorganizowano większą wyprawę łupieską, w której miało brać udział 500 okrętów. Chazarowie udzielili flocie pozwolenia na wpłynięcie na Morze Kaspijskie, a ona napadła i zrabowała miejscowości na jego południowym wybrzeżu. Później Rusowie mieli napaść miasto Baku w Azerbejdżanie, skąd wywieźli część ludności. Droga powrotna przekształciła się jednak w wielką katastrofę, kiedy bowiem muzułmańscy Chazarowie dowiedzieli się o spustoszeniu dokonanym przez Rusów, napadli na nich w delcie Wołgi. Rusowie zostali pokonani, a tych, którzy przeżyli, Burtasowie rozbili nad Wołgą. Owoców nie przyniosła również wyprawa łupieska w 943/944 r. Rusowie wdarli się w głąb Azerbejdżanu wzdłuż rzeki Kury i zajęli miasto Barda. Mieszkańcom obiecali pokój i wolność wyznania w zamian za uznanie swojej zwierzchności i ustanowienie podatku. Symbioza Rusów z Arabami nie okazała się jednak trwała. Gdy doszło do różnicy zdań, Rusowie zażądali od każdego pojmanego muzułmaninamężczyzny po 20 dirhemów. Wybuch epidemii zmusił „barbarzyńców” do

opuszczenia regionu Bardy. Źródło nie podaje, co się z nimi stało. Możliwe, że niektórzy Rusowie powrócili do Kijowa z pozostałościami łupów. Józef, kagan chazarski w latach 50. X w., wspomina w liście do mieszkającego w al-Andalus Żyda Chasdaja ibn Szapruta, że „z pomocą Wszechmocnego bronił ujścia rzeki [Wołgi] i nie pozwolił Rusom iść na Arabów”290. Dodajmy, że Rusowie mieszkali w chazarskiej stolicy Itil i być może najmowali się tam jako wojownicy291. Rusowie służyli też w wojskach bizantyńskich – w 902 r. 700 z nich brało udział w wyprawie bizantyńskiej przeciwko Krecie292, za co otrzymali zapłatę w wysokości 100 funtów złota, a więc 7200 monet293. Z 253 bizantyńskich monet (datowanych na lata 976–1025) w znaleziskach szwedzkich i przede wszystkim gotlandzkich ok. 98% przypada na czas od 977 do 989 r., co z pewnością ma związek z wynagrodzeniem dla wojowników walczących w wojsku bizantyńskim w 988/989 r. Te monety dominują w Finlandii, krajach bałtyckich, w Szwecji i na obszarze Nowogrodu294. Pod rokiem 965 dowiadujemy się ze staroruskiej kroniki, że Światosław podbił chazarską twierdzę Sarkel nad dolnym Donem i zwyciężył północnokaukaskie plemiona Jasów i Kasogów. Według innego źródła w 968/969 r. Rusowie zajęli również „stolicę” kaganatu – Itil w delcie Wołgi – oraz chazarskie miasto Samandar nad Morzem Kaspijskim295. Skarby z dirhemami znalezione w Kijowie i Lubeczu prawdopodobnie nie miały żadnego związku z wyprawami Światosława, ponieważ zostały zdeponowane w czterech pierwszych dekadach X stulecia. Jeśli jednak zechcemy wierzyć źródłom hebrajskim, to mówią one, że w latach 30. X w. Kijów należał do strefy wpływów kaganatu. Jeden z wodzów Rusów miał wtedy podbić miasto Samkerc (Tmutarakań) nad Cieśniną Kerczeńską296. Kontrofensywa kagana uwolniła Samkerc, a nawet zmusiła kijowian do

uznania zwierzchnictwa Chazarów i zaatakowania Bizancjum. W 941 r. (a potem w 944 r.) rzeczywiście odbyła się wyprawa na Konstantynopol. Nie wiadomo, czy wynikała ona z „sojuszu” z Chazarami. Możliwe jest również inne wytłumaczenie. Niewykluczone, że w latach 40. X w. pogorszyły się stosunki między Rusią Kijowską a kaganatem. Jak długo bowiem Rusowie uznawali zwierzchność trybutarną Chazarów, tak długo bez kłopotów rozwijał się handel dirhemami. Od czasu jednak, gdy Rurykowicze przestali płacić Chazarom trybuty, sytuacja się zaostrzyła, na czym ucierpiała też wymiana handlowa. Nie może jednak być mowy o załamaniu stosunków handlowych w strefie lasostepów, gdyż na lewym brzegu Dniepru deponowano dirhemy także w okresie między 940 a 1000 r.297. Jeśli jednak te rozważania są uzasadnione, to nie dziwią wyprawy Igora przeciwko Konstantynopolowi w latach 941 i 944. Zintensyfikowanie kontaktów z Bizancjum stanowiłoby wtedy próbę wyrównania strat, jakie Rusowie ponieśli wskutek załamania się handlu z Chazarami. Dla Rusów umowa handlowa z Bizancjum z 945 r. oznaczała wprawdzie regres w porównaniu z traktatem z 912 r., ale pewna „rekompensata” nastąpiła najpóźniej w 955 r., co pokazują prezenty cesarza bizantyńskiego dla poselstwa księżnej kijowskiej Olgi do Konstantynopola. Każdy z najbliższych krewnych władczyni miał otrzymać 30 złotych monet; poza tym każda z sześciu kobiet i każdy z ośmiu mężczyzn krewnych po 20, a wreszcie każdy z 20 wysłanników innych książąt po 12 złotych monet298. Jedna złota moneta bizantyńska o wadze ok. 4,5 g odpowiadała wartością co najmniej 54 gramom srebra, a zatem podarowane monety odpowiadały stosownie 540, 360 i 216 dirhemom na jednego obdarowanego. Jednocześnie te liczby nie wydają się szczególnie imponujące, kiedy sobie uświadomimy, że pod koniec VI w. Bizantyńczycy płacili Awarom trybut w rocznej wysokości ok. 150 tys. złotych monet299.

Trudno oprzeć się wrażeniu, że wyprawy Rusów przeciwko Bizancjum przebiegały niemal paralelnie z ich rabunkowymi wyprawami w rejonie Morza Kaspijskiego i Azowskiego: 860 (Bizancjum) – 864/884? (M. Kaspijskie); 911 (Bizancjum) – 909/910 i 913/914 (M. Kaspijskie); 941–944 (Bizancjum) – 939–943 (Samkerc i M. Kaspijskie); 967–971 (Bułgarzy naddunajscy i Bizancjum) – 965/969 (Sarkel i M. Kaspijskie); 988 (Chersoń) – 986 (Tmutarakań i M. Kaspijskie); 1043 (Bizancjum) – 1041 (M. Kaspijskie). W Kijowie (Kniaziowa Góra) wyrabiano również luksusową biżuterię (np. w formie kostek), która wyraźnie opiera się na wzorcach duńskiego złotnika tworzącego wyroby dla króla Haralda Sinozębego (956–986). Te ozdoby miały dużą wartość społeczną; w basenie Morza Bałtyckiego przedstawiciele elity nosili je jako znaki swojego wysokiego statusu społecznego. Lokalne imitacje tych wyrobów spotyka się od Yorku po Sigtunę. Niektóre sprzączki znalezione w Kijowie wykazują podobieństwa do skarbu z Hiddensee i z miejscowości Siem (Dania), ale także do depozytów znalezionych na Gotlandii, w południowej Skandynawii i w Polsce300. Nic więc dziwnego, że Włodzimierz – jak podaje Powieść – mógł łatwo skusić zwerbowanych Waregów do Kijowa i obiecać im wielkie łupy: miał on tam na każdego mężczyznę nałożyć trybut w wysokości dwóch grzywien – a więc co najmniej 100 do 160 g srebra301. Co ciekawe, oprócz monet Bułgarów kamskich pojawiły się także inne naśladownictwa z X w. Stanowią one znacznie mniejszą grupę, bo ok. 7% wszystkich imitacji dirhemów. W jej skład wchodzą egzemplarze o bardzo zniszczonych napisach, z których ok. 10% ma następujące obrazki: krzyż, głowa ptaka albo kombinacja krzyża i głowy ptaka. Takie monety zostały znalezione dotychczas tylko w Szwecji, a pojedyncze sztuki także w Polsce, Estonii, Finlandii i Danii. Gert Rispling datuje ich emisję na lata 20. X

stulecia i uważa, że pochodzą z Rusi Kijowskiej302. Dirhemy służyłyby więc tam również jako surowiec, z którego tłoczono własne monety.

6.1.4. Bałtowie i Finowie nadbałtyccy Już w IX stuleciu strumienie srebra docierały przez jezioro Ładoga albo przez Dźwinę do plemion bałtyckich, natomiast przez osadę w Pskowie do nadbałtyckich Finów. Ten proces nasilił się w X w. Nad dolną Dźwiną powstała osada Daugmale, której większość ludności stanowili Liwowie, ale w centrum miejscowości wykształciła się społeczność o mieszanej przynależności etnicznej303. Do powszechnego wyposażenia zamożnych mężczyzn zaliczały się na Łotwie wagi (tylko tu jest ich 150), wśród nich także (jak w Viesiena czy Mezares) z arabskimi napisami304. Niektóre okrągłe, lekko spłaszczone normowane odważniki mają na sobie gładkie albo stylizowane napisy arabskie305. Natomiast plemiona litewskie zostały wciągnięte do arabskich sieci handlu prawdopodobnie dopiero w latach 40. X stulecia. W takim kontekście nie może dziwić, że wśród wysłanników Rusów do Konstantynopola w latach 944–945 imię Jatvjag interpretuje się jako nazwę członka plemienia Jaćwingów, osiadłego na zachód od Niemna306. Znaleziska z dorzecza Berezyny i Niemna (Aneks 1: Rosja, np. nr 1 i 7) potwierdzałyby, że kijowscy kupcy wykorzystywali rynki zwierząt futerkowych i niewolników na obszarze białorusko-litewskim. Fakt, że Jaćwingowie znajdowali się w strefie zainteresowania Rusów, pokazuje podjęta przeciwko nim w 983 r. wyprawa księcia Włodzimierza. W ciągu X stulecia na obszarach litewskich rozwinęły się wieloetniczne targowiska: Połąga, a w południowej części okręgu Kłajpedy – Żarde. Oba leżały na wybrzeżu i obejmowały ok. 10–12 hektarów307.

Jako oznakę ważnej roli drużyny w plemionach bałtyckich interpretuje się pochówki koni, które stanowiły paralelę do wikińskich pochówków łodziowych. Odpowiednią podstawę ekonomiczną stanowił tu zwłaszcza udział w handlu dalekosiężnym, który koncentrował się w wymienionych już miejscowościach oraz – w przypadku Prusów – w Truso i Wiskiautach308. Skarby zawierające dirhemy, znalezione na Łotwie, Litwie i w Estonii (Aneks 1: kraje bałtyckie) wskazują na to, że elity plemienne wykształciły rozwinięty system poboru danin w naturze i pozyskiwały arabskie srebro dzięki wprowadzaniu do handlu dalekosiężnego towarów z trybutów i produktów leśnych. Szczątki bobrów z Estonii309 pokazują, że te pożądane futra trafiały do miast Bliskiego i Środkowego Wschodu przez Bułgarię Wołżańsko-Kamską i/lub przez Kijów. Interesujące, że niektórzy kupcy spośród wymienionych w traktacie z Bizancjum z lat 944–945 mieli nazwiska estońskie, a sama księżna kijowska Olga prawdopodobnie pochodziła z Pskowa – osady, z której Rusowie mogli kontrolować sąsiadujących z nimi Czudów310.

6.1.5. Gotlandia i Szwecja lądowa Główną pozycję w redystrybucji arabskiego srebra zajmuje wyspa Gotlandia – przynajmniej jeśli opiera się tę ocenę na liczbie odkrytych skarbów. W związku ze znalezionymi na tej wyspie licznymi depozytami należy zastanowić się nad ich kontekstem ekonomicznym, polityczno-społecznym oraz antropologicznym. W badaniach pojawiły się w ostatnich latach prace podkreślające magiczne funkcje ukrytego srebra, głównie siekanego. Dla przypomnienia zajmijmy się najpierw politycznym znaczeniem kruszców dla społeczności skandynawskich. Przemysław Urbańczyk uważa, że to nacisk polityczno-ekonomiczny stanowił siłę napędową ekspansji wikingów.

Głównym celem ich łupieskich wypraw było zdobycie sławy, uznania i umocnienie lub poprawienie swojej pozycji społecznej. Osiągnąć ten cel pozwalały dobra, które można było rozdzielić, przede wszystkim srebro. Nie chodziło zatem o to, by osiągnąć zyski, lecz by pozyskać jakieś dobra albo je wymusić – i w ten sposób pokazać, że ma się zdolności przywódcze. Posiadanie srebra polepszało w konsekwencji „polityczną” sytuację właściciela. Jeśli jakaś wyprawa wikińska okazała się sukcesem, wtedy cała spirala konkurencji automatycznie przenosiła się na wyższy poziom. A zatem system redystrybucji w żadnym razie nie łagodził konkurencji; przeciwnie – nakręcał rywalizację i nadawał niewiarygodną dynamikę systemowi współzależności. Strategiczne znaczenie srebra polegało zatem na utrzymaniu hierarchicznej struktury społecznej. Najważniejszym mechanizmem kryjącym się za tą dynamiką była potrzeba gromadzenia dóbr luksusowych, a potem ich podziału, żeby zyskać tylu „klientów”, ilu tylko się dało. Srebro krążyło w związku z tym w sferze elitarnej wymiany i służyło przede wszystkim zapewnieniu władzy i jej podziałowi311. Konkurencja między wodzami prowadziła w końcowym efekcie do walki srebrem niczym bronią312. Liczne skarby mogłyby w związku z tym wskazywać, że ten kruszec często był wycofywany z obrotu, by obniżyć poziom konkurencji między różnymi wodzami. Takie zachowanie nie wyjaśnia jednak – na co wskazuje sam Urbańczyk – ani ciągłego napływu srebra do Skandynawii, ani „stopnia zniszczenia” wielu zdeponowanych srebrnych przedmiotów. Na polityczno-społeczne znaczenie kruszcu wskazują różne elementy w sagach. I tak król Hakon (ok. 930–960): „Ściągnął złotą obręcz z ramienia – ważyła jedną markę – i dał ją Höskuldowi, i drugi jeszcze skarb dał mu: miecz, który miał wartość pół marki złota”313. „Jedna marka” [grzywna] odpowiadała ok. 200 gramom. Jeśli przyjmiemy, że stosunek złota do srebra wynosi 12:1, wówczas podarowany pierścień będzie wart ok. 2400 g srebra,

a więc równoważność ok. 800 dirhemów. To samo źródło mówi, że Olaf II Święty (1015–1028) podarował pewnemu Thorkellowi „nie mniej niż sto grzywien czystego srebra” – odpowiednik mniej więcej 20 tys. g srebra albo prawie 7000 dirhemów314. Wspomnianemu Thorkellowi „dobrze się udało zdobycie pieniędzy i poważania, ponieważ był on drużynnym najwspanialszego księcia, króla Olafa”315. Można przytaczać dalsze przykłady. Przemysław Urbańczyk rozważa inne opcje, dlaczego w Skandynawii kruszce ukrywano, a właściciele nie zamierzali ich ponownie odkopywać. Sądzi, że chodziło o to, by to srebro „zgromadzić, pozbawić wartości, ukryć i zapomnieć”316. Według Urbańczyka prawdopodobna wydaje się magiczna funkcja metali szlachetnych. Zgodnie z tym niektórzy wikingowie chcieli zniszczyć lub po prostu pogrzebać mniemaną siłę wcześniejszego posiadacza srebrnych przedmiotów przez jakieś określone rytuały, tak by nikt więcej nie mógł już tej siły użyć. Różne formy procesów deprecjacji wartości można przedstawić następująco: 1) przez pocięcie, połamanie lub pogięcie ozdób i monet; 2) przez przetopienie na ozdoby, sztabki lub placki, by zatraciły podobieństwo z oryginałem; 3) przez siekanie tych już „wytworzonych” półproduktów, które dodatkowo były nacinane. To destrukcyjne działanie było wynikiem przekonania, że tylko dzięki magii można uchronić się przed złem albo odebrać moc przedmiotom należącym do innych ludzi. Mogło się ono wykształcić jako efekt uboczny praktycznych czynności, które z upływem czasu zatraciły swoje pierwotne funkcje, np. z rytuałów mających zabezpieczać transakcje kupna i sprzedaży. Wskazywałyby na to depozyty z rozdrobnionym srebrem, zakopane pod podłogami domów albo na granicy gruntów wspólnoty317. Urbańczyk przypisuje magiczne funkcje również licznym zachowanym w całości dirhemom, na których napisy musiały przecież Skandynawom wydawać się

zupełnie niezrozumiałe. Autor ten wskazuje wreszcie na prawodawstwo islandzkie, które po wprowadzeniu chrześcijaństwa zakazywało ukrywania kruszców pod ziemią318. Celowi rytualno-magicznemu miały służyć także niewielkie nacięcia na monetach – tzw. pecksy i nicksy319. Potępienie składania w ziemi zgromadzonych skarbów ze srebra potwierdza Saga o Eryku Rudym. Niedługo przed podróżą na zachód Eryk wziął skrzynię pełną złota i srebra. Ukrył ją w ziemi i wtedy wyruszył. Wkrótce potem w drodze dopadło go nieszczęście, bo spadł z konia. Złamał sobie żebro i zwichnął bark. Zawołał wtedy: „No tak!” Po tym wypadku kazał powiedzieć swojej żonie, by przeniosła ukryty skarb na jego dawne miejsce. Uważał, że pokutuje za to, że zakopał złoto320.

Ten fragment nie mówi jednak, że w tym przypadku kruszec został umieszczony pod ziemią z powodów rytualnych. Zasadniczo byłoby pewną przesadą założenie, że przytoczone powyżej wyjaśnienie jest jedynym możliwym. Jest ono względne z co najmniej trzech powodów: 1. Siekanie srebra w żadnym przypadku nie było zjawiskiem wyłącznie skandynawskim. Wiele skarbów na obszarze zachodniej Słowiańszczyzny zawierało znaczące ilości fragmentów kruszcu; dotyczy to zwłaszcza depozytów z lat 970–1000321. Nie wszystkie z tych skarbów mają strukturę wskazującą na ich skandynawski charakter (jak np. skarb znaleziony w wielkopolskiej Kąpieli, należący prawdopodobnie do jakiegoś nordyckiego drużynnika Piastów; zob. Aneks 1). Ponadto w samej Skandynawii istniały też wyraźne różnice w sposobie rozdrabniania tych przedmiotów. W Danii, południowej Norwegii czy zachodniej Szwecji zintensyfikowało się ono w 1 połowie X w. W Skanii, Blekinge i na Bornholmie stopień rozdrobnienia osiągnął natomiast

apogeum, podobnie jak na obszarach zachodniosłowiańskich, między 970 a 1000 r.322. A zatem zwyczaj rozdrabniania srebra kształtował się w długim i geograficznie zróżnicowanym procesie. Dodajmy tylko na marginesie, że te fragmenty są w znaleziskach bardzo różne i rzadko pochodzą z tych samych monet czy ozdób323. 2. Stopień rozdrobnienia srebra różnił się regionalnie nawet w obrębie samej Skandynawii. Na Gotlandii pocięte monety stanowiły ok. 35% ogólnej masy monetarnej, a w prowincji Östergötland ok. 91%. Wśród posiekanych egzemplarzy udział fragmentów odpowiadających co najmniej jednej czwartej monety wynosi na Gotlandii 17%, natomiast w prowincji Östergötland ok. 49%324. Birgitta Hårdh wskazuje na zróżnicowany rodzaj handlu w południowej Skandynawii w porównaniu z północną lub wschodnią częścią tego Półwyspu. W Danii i w Skanii istniały więc liczne ośrodki o charakterze przypominającym miasta, w których mieszkańcy nie wytwarzali sami żywności, lecz byli zależni od zaopatrzenia z zewnątrz, z otaczającej ich okolicy. Pobudzało to handel produktami codziennego użytku, w który zaangażowanych było wiele osób. Logiczne więc, że dokonywano tam wielu małych transakcji, co odzwierciedla wiele znalezisk zawierających srebro siekane z małymi fragmentami. Handel na terenach Skandynawii położonych bardziej na wschód charakteryzował się natomiast mniejszą ilością, ale za to większych transakcji, przeprowadzanych głównie przez wodzów. Tutaj srebro występowało w postaci sztabek i pierścieni325. 3. I last but not least – liczne wagi i normowane odważniki, oparte na standardach arabskich, zdecydowanie podkreślają funkcje ekonomiczne326. Gdyby bowiem to srebro służyło jedynie do tego, by je niszczyć, zakopywać i następnie o nim zapomnieć – to po co podejmowano by cały trud organizacji uciążliwych podróży handlowych

oraz systemów miar i wag? Na przykład wagi i precyzyjne odważniki znalezione na Gotlandii przy gospodarstwach rolnych pokazują, że deponowane w Skandynawii srebro nie służyło tylko celowi magiczno-rytualnemu ani nie pochodziło wyłącznie z wypraw rabunkowych czy łupieskich327. Przykłady z sag wskazują dobitnie na szerokie spektrum funkcji ekonomicznych, jakie spełniał ten kruszec – od kupowania towarów i niewolników po zakup ziemi. W cytowanej już Sadze rodu z Laxdalu czytamy: Sprawę załatwiono i dobito targu […] Olaf zapłacił trzy marki srebra, ale nie stanowiły one równowartości nabytku, bo były to ładne, rozległe obszary, dające duży dochód, z wielkimi łowiskami łososi i fok. Były tam także wielkie lasy328.

Jeśli te dane byłyby zgodne z rzeczywistością, oznaczałoby to, że na zachodnim krańcu świata wikingów można było kupić kawałek ziemi już za jakieś 200 dirhemów. Jako pieniądze służyły tu nie tylko monety, ale też sztabki i biżuteria, które mogły być wykonane z przetopionych dirhemów. Pokazuje to analiza metali przynajmniej niektórych części srebra siekanego ze znalezisk nordyckich329. Bogactwo panujące na Gotlandii pochodziło – przynajmniej częściowo – także z handlu tranzytowego między różnymi ludami mieszkającymi nad Bałtykiem. Niektórzy badacze wskazują na pomysłowy system wymiany między Szwecją lądową a Gotlandią, który mógł polegać na tym, że z żelaza importowanego z Upplandii przez Birkę produkowano wyroby metalowe, np. broń – głównie tak pożądane w świecie islamskim miecze330. Srebro służyło ponadto do rozwiązywania sporów prawnych331. Rzeczywistość na Północy była zatem bardziej wielowarstwowa i złożona, niż dałoby się to wyjaśnić jedną koncepcją. Rozdrabnianie srebra przybrało na sile w czasie, kiedy strumienie kruszcu płynącego do Skandynawii wyraźnie osłabły. Dobrym wskaźnikiem tego

procesu może być handlowo-rzemieślnicza osada Birka w Upplandii. Emporium to cieszyło się rozkwitem od ok. 900 r. do 2 połowy X stulecia. Z tamtego czasu pochodzą orientalne przedmioty: wizerunek sokoła, trzewik pochwy miecza z ornamentem sokoła i orła, ceramika chazarska, chazarskie albo arabskie guziki do strojów oraz mały skarb ze srebrnymi monetami arabskimi albo z Bułgarii Kamskiej, jedną „pieczęcią”, kilkoma odważnikami i paciorkami z kryształu górskiego332. Upadek zaczął się w latach 70. X w. W badaniach przytacza się zazwyczaj dwa wytłumaczenia tego faktu – z jednej strony zerwanie kontaktów ze Wschodem, z drugiej zamulenie oddzielające port od morza. Władysław Duczko wychodzi natomiast z założenia, że powodem było tu działanie króla Eryka, który pozbawił tę osadę swojej ochrony i miał zamiast niej zbudować nową osadę o nazwie Sigtuna333. Björn Ambrosiani łączy przeniesienie z Birki do Sigtuny z rozwojem technologii budowy statków. Według niego w trakcie X stulecia pojawiły się większe statki, których nie można już było transportować z Morza Bałtyckiego do Birki i przeciągać lądem przez przewłokę pod Södertälje. Statki musiały teraz opływać półwysep Södertörn, co powodowało, że Sigtuna leżała w miejscu bardziej sprzyjającym niż Birka334. Co ciekawe, Sigtuna we wczesnej fazie swego rozwoju pielęgnowała przede wszystkim kontakty z zachodnią Europą i dopiero w ciągu XI stulecia nawiązała relacje ze Wschodem. O tym, że zarówno dla Birki, jak i dla Sigtuny handel dalekosiężny miał kluczowe znaczenie, świadczą wytwarzane w obu miejscowościach normowane odważniki335.

6.1.6. Południowo-zachodnie wybrzeże Bałtyku, tereny Słowian połabskich i Wyspy Brytyjskie Na Połabiu odkryto niewiele skarbów z dirhemami. Trudno się oprzeć wrażeniu, że sąsiednie osady na Pomorzu, przede wszystkim Wolin,

zgromadziły tyle arabskiego srebra, że dla Słowian połabskich pozostały już tylko resztki tego kruszcu. Jednocześnie niektóre źródła saskie mówią o trybutach w srebrze, jakie miały płacić różne plemiona Słowian połabskich – w 965 r. klasztor św. Maurycego (Moritzkloster) w Magdeburgu otrzymał „dziesiątą część czynszu w srebrze” od podległych mu plemion – Wkrzan z Marchii Wkrzańskiej (Uckermark), Rzeczan znad górnej Haweli, Redarów z Meklemburgii-Strelitz, Dołężan znad jeziora Dołęże (Tollensee) i Czrezpienian z obszaru między rzekami Reknicą, Trebel i Pianą336; w 971 r. biskupstwo miśnieńskie otrzymało dziesięcinę – oprócz miodu, futer, niewolników, ubrań, świń i zboża – także w formie srebra z okręgów Dalemińców, Nisan (w dolinie Łaby wokół Drezna), Diedesa (na zachód od Odry między Głogowem a dolną Kwisą) oraz od Milczan i Łużyczan337. W tym regionie został odkryty skarb z dirhemami (Meschwitz, Budziszyn), zakopany ok. 975 r. (Aneks 1: Brandenburgia i Saksonia, nr 6). W 973 r. dowiadujemy się o opłacie w srebrze z okręgów Wkrzan, Rzeczan, Redarów, Dołężan i Czrezpienian338. W 975 r. arcybiskupstwo Magdeburg otrzymało od wymienionych wyżej plemion dziesięcinę w postaci srebra339. Od lat 50. i 60. X w. co najmniej do lat 70. Wagrowie i Obodryci płacili biskupowi Oldenburga roczną daninę „na rzecz biskupa, która liczy się za dziesięcinę, a mianowicie z każdego zaprzęgu płużnego, składającego się z dwu wołów albo z jednego konia, [...] mierzycę ziarna, 40 pęczków lnu, jak i 12 dobrych monet; poza tym jedną monetę, który należy się poborcy”340. Nie wiemy, czy używane w tym źródle określenie nummi puri argenti341 odnosiło się do saskich fenigów, czy do arabskich dirhemów. Skład skarbów zdeponowanych na obszarze słowiańskiego Połabia do lat 70. oraz fakt, że Ottonowie zaczęli pozyskiwać srebro z kopalni w Harzu dopiero ok. 970 r., wskazują na to, że srebro na trybuty dla Sasów w dużej części pochodziło z kalifatu342. Sugerują to też niektóre denary ottońskie, których skład

wykazuje zawartość srebra pochodzenia środkowoazjatyckiego343. Może nummus puri argenti odpowiadał jednostce pieniężnej o wartości jednego feniga i wadze ok. 1,5 g srebra, która była jednak przeliczana na dirhemy, dominujące w ówczesnej masie monetarnej. Natomiast na terenach, gdzie ludność nie była w stanie uiszczać danin w srebrze, pobierane one były w naturaliach, np. w miodzie (zachowało się potwierdzenie odnoszące się do 966 r. dla klasztoru Berge w Magdeburgu)344. W 983 r. wybuchło wielkie powstanie plemion połabskich. Chodziło w nim szczególnie o wysokość trybutów na rzecz Ottonów345. Helmold z Bozowa „cytuje” księcia słowiańskiego Przybysława, który miał „skomentować” w Lubece opór Słowian połabskich wobec prób chrystianizacji ze strony Sasów następującymi słowami: Wasi bowiem książęta z taką surowością nas łupią, że z powodu danin i najtwardszego poddaństwa nam lepsza jest śmierć niźli żywot. Oto tego roku my, mieszkańcy tego maleńkiego skrawka kraju, zapłaciliśmy księciu owe tysiąc grzywien, dalej hrabiemu tyleż set346, a jeszcze nie wywiązaliśmy się ze wszystkiego, lecz uciska się nas codziennie i krzywdzi aż do całkowitego wyniszczenia. W jakiż więc sposób znajdziemy czas na tę nową religię, by budować kościoły i przyjmować chrzest my, którym codziennie zapowiada się usunięcie z ziemi? Gdyby chociaż była [jakaś] okolica, do której moglibyśmy zbiec. Oto gdy przechodzimy Trawnę, czeka nas tam podobna klęska, gdy kierujemy się do rzeki Piany, spotyka ona nas również. Cóż więc pozostaje nam innego, jak opuścić ziemię, udać się na morze i zamieszkać w głębinach? Gdzie jest nasza wina, jeśli wypędzeni z ojczyzny siejemy niepokój na morzu i wymuszamy środki do życia od Duńczyków i kupców żeglujących po morzach? Czyż nie jest to wina książąt, którzy nas popychają do tego? […] Jeśli księciu panu i tobie podoba się, byśmy wyznawali tę samą religię co hrabia, dajcie nam prawa Sasów co do gruntów i świadczeń, a chętnie zostaniemy chrześcijanami, będziemy budować kościoły i dawać swoje dziesięciny347.

To wydarzenie miało wprawdzie miejsce dopiero w roku 1156, jednak w perspektywie fiskalnej mogło w zupełności odzwierciedlać realia 2 połowy

X stulecia. Wysokimi obciążeniami ze strony Sasów tłumaczy też cytowany fragment rozboje morskie Słowian zachodnich, które rozpoczęły się w X w., a punkt kulminacyjny osiągnęły prawdopodobnie w XII stuleciu. W porównaniu z Gotlandią ubogie w skarby z dirhemami są Półwysep Jutlandzki wraz z sąsiednimi wyspami oraz Szlezwik-Holsztyn. Liczba orientalnych srebrnych monet prawdopodobnie znacząco by wzrosła – w każdym razie w Danii i północno-zachodnich Niemczech – gdyby następujące wywody Herberta Jankuhna okazały się celne348. Jankuhn wskazywał, że wszystkie skarby z monetami z drugiego i trzeciego ćwierćwiecza X stulecia z interioru leżącego za Hedeby składały się tylko z tzw. półbrakteatów, a więc były emitowane na miejscu. Ponieważ w okresie od ok. 920 do ok. 975 r. duże ilości dirhemów krążyły zarówno na północ od zatoki Schlei, jak w południowo-zachodniej części basenu Morza Bałtyckiego, to nie można przyjmować, że nad zatoką Schlei w ogóle nie było arabskich srebrnych monet. Z tego Jankuhn wnioskuje, że w Hedeby w obiegu tolerowane były jedynie monety bite na miejscu. To z kolei prowadzi do wniosku, że rozmiary „produkcji” półbrakteatów były dosyć pokaźne. W tym kontekście rodzi się pytanie, skąd pochodził kruszec konieczny do emitowania tych monet. Ponieważ ok. 950 r. nie wchodziły w grę ani kopalnie srebra w Harzu, ani angielskie zasoby tego kruszcu, należałoby przyjąć, że mamy tu do czynienia z napływem dirhemów. Arabskie srebro byłoby w takim razie przetapiane w Hedeby w celu uzyskania surowca do wybijania własnych monet. Jankuhn przypuszcza, że tłem tej „produkcji” była chęć wyższego zysku, wynikającego z przetapiania dirhemów na własne monety. Analiza metalu pokazuje, że niektóre emisje z Hedeby pokrywają się pod względem składu chemicznego z dirhemami ze środkowej Azji czy z Bułgarii Wołżańsko-Kamskiej349. Niejasne pozostaje natomiast, kto wybijał te monety. W 934 r. Henryk I nałożył trybut na

panującego w Hedeby, a pochodzącego ze Szwecji króla Gnupę, wciągając ten ośrodek do strefy wpływów saskich350. Duński kontratak z 974 r. pozostał bezskuteczny351. Otton II podjął w tym samym roku wyprawę wojenną przeciwko Duńczykom, w której brali udział także Słowianie352. Dopiero w 983 r. – w związku z wielkim powstaniem Słowian – Haraldowi Sinozębemu udało się ponownie odzyskać kontrolę nad tą osadą353. Najnowsze badania pokazują, że po mniej więcej 40-letniej przerwie w Hedeby (tuż po 900 r.) znowu podjęto bicie monet354. Znaki na jednej z tych emisji mają takie same kształty, jakie stwierdzono również na pseudoarabskich ciężarkach beczułkowatych. Pokazuje to, że być może dirhemy były imitowane, ponieważ cieszyły się opinią „twardej waluty”. Imitacja monety Harun-ar-Raschida z 807/808 r., wykonana prawdopodobnie ok. roku 900, ważyła jednak tylko 2,26 g srebra i odbiegała tym samym od arabskiego oryginału o dobre pół grama355. Prawdopodobnie to właśnie niższa waga takich monet nadawała sens imitacjom. Miały one stworzyć wrażenie u odbiorcy, że jest to „twardy” pieniądz arabski, tymczasem ich rzeczywista wartość była znacznie niższa. W związku z tym należy stwierdzić, że półbrakteaty z Hedeby rozpowszechniły się na cały obszar nadbałtycki i krążyły od Jutlandii i Skanii na zachodzie przez dorzecze Odry i Gotlandię aż po Rosję na wschodzie. Szczególnie wiele znalezisk można jednak, abstrahując od Danii, stwierdzić tylko w dorzeczu Odry, co wyraźnie podkreśla ożywione kontakty handlowe między Pomorzem, Wielkopolską i Półwyspem Jutlandzkim356. Na czas bicia tych półbrakteatów przypadła też wizyta w emporium pochodzącego z Tortosy w al-Andalus kupca/wysłannika, Ibrahima ibn Jakuba. Około 965 r. twierdził on, że ta handlowa osada jest „uboga w towary i dobra”. Georg Jacob uważa, że Ibrahim ibn Jakub płynął drogą morską wzdłuż wybrzeża frankijskiego przez Rouen i Utrecht357.

Napływ i cyrkulacja arabskiego srebra wpłynęła w Danii na proces kształtowania się władzy. W 2 połowie X w. regionalni wodzowie ostatecznie stracili na znaczeniu, ustępując miejsca nowym elitom z aparatu ściślej związanego z władcą i bezpośrednio mu podległego. Według Johana Callmera powodem tego rozwoju było wzmocnienie władzy ottońskiej i wynikający z tego nacisk na Danię. Odnoszący sukcesy jeszcze w IX czy na początku X w. wodzowie i „kacykowie” nie byli w związku z tym w stanie dorównać już władzy swego południowego sąsiada. Nowa organizacja i rozbudowa oddziałów królewskich, tworzenie wielkich kompleksów dóbr królewskich, przeforsowanie ostrzejszej kontroli nad znikomymi zasobami, chrystianizacja, a zwłaszcza bicie pieniądza były elementami skupiania władzy, które realizowali Harald Sinozęby i Sven Widłobrody358. Mogą o tym świadczyć zwłaszcza warownie wikińskie, jak ta w Trelleborgu, wzniesione ok. 980 r. System budowania i ochrony władzy i jej prestiżu obejmował osobiste wyposażenie króla w dobra luksusowe oraz bogate dary dla członków drużyny. Proces ten odzwierciedlają skarby z dirhemami spotykane w północnej, południowej i wschodniej części Półwyspu Jutlandzkiego oraz na wyspach (Aneks 1: Dania). Poza tym znaleziska z Fyrkat i Trelleborg poświadczają bliski związek rzemieślników z dworem książęcym w 2 połowie X w. Wśród rzemieślników ważną rolę odgrywali kowale i złotnicy. Na przykład w Trelleborgu wyrabiano zawieszki z charakterystycznymi uchwytami w postaci głów drapieżnych ptaków o wypukłych oczach i wystających dziobach. Te ozdoby z uszkami w kształcie ptasich głów mogły być symbolami władzy lub świadectwami nowej koncentracji władzy związanymi z królestwem359. W rezydencji nad jeziorem Tissø w Zelandii znaleziony został złoty, ważący ok. dwóch kilogramów naszyjnik360. Jego właściciel z pewnością należał do ówczesnej elity.

W 1 połowie X w. srebro docierało przez zachodnią Skandynawię na Wyspy Brytyjskie. Odkryto tam kilka skarbów: w środkowej Anglii Cuerdale – tpq ok. 905 r., Goldsborough – tpq 922/923 r. i Harrogate – tpq ok. 928 r.; w Walii Bangor – tpq 921/926 r.; w Irlandii Millockstown – tpq 905 r. i Dysart Island – tpq 907 r.; w Szkocji Skaill – tpq ok. 945/946 r. (Orkady) i Storr Rock na wyspie Skye (Hebrydy) – tpq 932 r.361. Ten ostatni depozyt należał tym samym do najdalej na zachód położonych znalezisk z monetami arabskimi w Europie. Pokazują one, że obieg dirhemów z Norwegii i Danii (Hedeby) obejmował także osady wikińskie w rejonie Atlantyku. Nie wiemy, czy właściciele tych skarbów zaopatrywali się w arabskie monety w Dublinie i Yorku, czy bezpośrednio w Skandynawii. Istnieją jednak interesujące wskazówki w sagach: pewien Islandczyk jechał w 1 połowie X stulecia do Norwegii, a stamtąd do zachodniej Szwecji, gdzie na jakimś targu zawarł transakcję z „Rusem” Gillim. Kupił u niego irlandzką niewolnicę, za którą musiał zapłacić trzy grzywny srebra362. Zgodnie z przydomkiem Gilli był czynny w „kraju Rusów”, a jednocześnie musiał – skoro dysponował irlandzką niewolnicą – obracać się na obszarach celtyckich albo przynajmniej mieć kontakty z kupcami, którzy uprawiali handel z tym regionem. Jest prawdopodobne, że za wspomnianą w tej sadze irlandzką niewolnicę zapłacił dirhemami. Musiały więc zachodzić przypadki, gdy wikingowie w obszaru atlantyckiego pozyskiwali w Skandynawii arabskie monety: czy to płacąc za celtyckie niewolnice i niewolników, wełny „islandzkie” i inne towary, czy jako prezenty. Na Wyspach Brytyjskich zostało dotychczas odkrytych ok. 150, a w Norwegii ok. 300 dirhemów363. Jeśli wszystkie monety arabskie, które dotarły do Anglii, Szkocji i Irlandii, płynęły przez Norwegię, wtedy co trzeci dirhem wypływałby też stamtąd dalej w świat. John Sheehan stwierdził jednak na podstawie ozdób z basenu Morza Bałtyckiego, że większość

dirhemów płynęła na Wyspy Brytyjskie przez Danię. Analiza srebrnych pierścieni z terenów brytyjskich pozwala stwierdzić, że metal, z którego zostały wykonane, jest pochodzenia arabskiego lub anglosaskiego364. A zatem także tutaj przetapiano monety arabskie, a z surowca robiono ozdoby (pieniądze). Jedno ze źródeł arabskich zwraca uwagę na to, że panujący w Kordobie Abd ar-Rahman II wysłał w 845 r. poselstwo pod przywództwem al-Ghazala z prezentami dla króla ludu zwanego Magog i jego małżonki Nod (albo Noud). Król ten miał rezydować na dużej wyspie na Oceanie. W pobliżu miały się znajdować inne wyspy zamieszkane przez [lud] Magog. Te wyspy miały być oddalone o trzy dni drogi morskiej od kontynentu, gdzie ów król panował365. Istnieją przypuszczenia, że poselstwo zostało wysłane albo do Horika w Danii, albo do Turgeisa w Irlandii366. Nastąpiło ono wkrótce po tym, jak wikingowie napadli w 844 r. al-Andalus i zostali pokonani pod Sewillą. Celem tego przedsięwzięcia mogło być pozyskanie niewolników, futer, może angielskiej i irlandzkiej cyny367. Z tej relacji wynika więc wyraźnie, że ośrodki wikińskie w północnej i północno-zachodniej Europie próbowały nawiązywać kontakty z zachodnimi obszarami świata islamskiego drogą przez Atlantyk. Nie wiadomo jednak, w jakiej mierze im się to udawało. Biorąc pod uwagę znaleziska z dirhemami, ta wymiana wyglądała skromnie, gdyż na Północ dotarło bardzo niewiele dirhemów wybitych w Hiszpanii368. Po podróży poselstwa z 845 r. nastąpiły kolejne wyprawy łupieskie wikingów do al-Andalus i do Maghrebu (859–861, 966 oraz 971).

6.1.7. Drogi lądowe na osi Wschód–Zachód Oprócz wymiany między wysoko rozwiniętym w tamtym czasie obszarem arabskim a wschodnioeuropejskimi peryferiami na osi Północ–Południe,

w IX i przede wszystkim w X stuleciu rozwijał się również handel na linii Wschód–Zachód, który znalazł odbicie także w źródłach pisanych. Decydujące impulsy do tych kontaktów płynęły nie tylko ze środkowej Azji, lecz także z arabskiej Hiszpanii, która w X w. przeżywała okres rozkwitu gospodarczego. W Hiszpanii wraz z rozbudową systemu nawadniania wprowadzano do upraw takie rośliny jak trzcina cukrowa, bawełna, cytryny, pomarańcze, bakłażany czy ryż. Ponadto uprawiano zboże, winogrona, oliwki, figi, wiśnie, jabłka, granaty i migdały. Wpływy arabskie w zakresie rolnictwa znalazły odbicie, jak twierdzi Montgomery Watts, w wielu słowach hiszpańskich związanych z nawadnianiem (np. acequia – rów do nawadniania; alberca – murowany zbiornik na wodę; aljibe – cysterna). Do tego dochodziła intensywna eksploatacja zasobów naturalnych: żelaza, miedzi, cynobru, złota, srebra, cyny i ołowiu. Wydobywano również kamienie szlachetne i półszlachetne369. Z islamską „rewolucją agrarną” szedł w parze dynamiczny rozwój miast, co z kolei pobudzało powstawanie licznych zakładów rzemieślniczych. Przędzarze, tkacze i krawcy z zachodnich części kalifatu nie pracowali już tylko na potrzeby lokalnego rynku, lecz zaopatrywali także rynki dużych miast. Wyroby hiszpańskich warsztatów jedwabniczych były eksportowane i mogły dzięki temu skutecznie konkurować z produktami orientalnymi. Do bardzo rozwiniętych sektorów zaliczał się również przemysł ceramiczny, a w 2 połowie IX w. w Kordobie odkryto możliwości przetwarzania kryształu górskiego. W X stuleciu w zakresie sztuki złotniczej i obróbki srebra oraz obróbki kamieni szlachetnych Kordoba mogła się mierzyć z Bizancjum. O wielkim kunszcie rzemieślników z arabskiej Hiszpanii świadczą naszyjniki, bransolety, kolczyki i inne ozdoby. Wyrabiano tam kunsztowne naczynia z mosiądzu i brązu ze srebrnymi i złotymi intarsjami370. Powszechny dobrobyt al-Andalus znajdował też odbicie w dochodach

kalifów – ok. 950 r. za Abd ar-Rahmana III (912–961) do skarbca wpłynęło pięć milionów dinarów371. Przyjmując stosunek złota do srebra jak 12:1, byłoby to 60 mln dirhemów. Za al-Hakama II (961–976) dochody miały wzrosnąć nawet do 40 mln dinarów, a więc niemal 500 mln dirhemów372. Liczba ta wydaje się jednak nieco przesadzona – przecież dochody Abbasydów w okresie ich największej świetności ok. 800 r. ze wszystkich prowincji kalifatu wynosiły ok. 520 mln dirhemów. Ponieważ ten rozwój ekonomiczny prowadził do znaczącego wzrostu zapotrzebowania na niewolników i futra, zadzierzgnięte zostały kontakty handlowe ze środkową, północną i wschodnią Europą. Jeśli wierzyć pewnej hebrajskiej relacji z lat 50. X w., to dochody od obcych kupców stanowiły najważniejsze źródło bogactwa kalifa al-Andalus373. Już w IX w. źródła arabskie donoszą o radanitach, kupcach żydowskich, podróżujących wodą i lądem ze Wschodu na Zachód i z Zachodu na Wschód. Z Zachodu przywozili eunuchów, niewolnice i niewolników, a nadto brokat, futra bobrowe, sobolowe i z czarnych lisów (jako towar tranzytowy) oraz miecze. Futra wywożono z obszaru Saqaliba (Słowian) do Hiszpanii, a stamtąd dalej do Maghrebu, co potwierdza ok. 950 r. al-Masudi: Do kraju Burtasów [przy ujściu Oki do Wołgi] wywozi się czarnego lisa, który dla książąt tych niearabskich ludów stanowi luksus. Wywozi się go również do krajów Północy, do krajów Słowian, którzy są sąsiadami Burtasów. Stamtąd transportuje się je [futra czarnych lisów] do kraju Franków, do muzułmańskiej Hiszpanii i do całego Maghrebu374.

Drogi lądowe prowadziły z al-Andalus przez Prowansję do Verdun (największy rynek niewolników w zachodniej Europie) i przez południowe Niemcy do Pragi, która była najważniejszym ośrodkiem handlu niewolnikami w środkowej części kontynentu; stamtąd przez Kraków i Kijów do Itil, stolicy Chazarów. Wymianę tę z pewnością ułatwiały liczne gminy

żydowskie, rozproszone między al-Andalus na zachodzie a Chazarią na wschodzie. Te kontakty między Wschodem a Zachodem odzwierciedla w imponujący sposób wymiana listów między kaganem Chazarów Józefem a żydowskim urzędnikiem Chasdajem ibn-Szaprutem z Kordoby w połowie X stulecia. Posłańcy „króla Gebalim” (Czech?) zaproponowali Chasdajowi następującą drogę przewozu: Daj nam swoje listy, my zawieziemy je do króla Gebalim; ze względu na szacunek, jakim się cieszysz, on wyśle je do Izraelitów w kraju Hungarin (Węgrów); stamtąd pojadą na Ruś, a stąd do Bułgaru, więc Twoje pismo dotrze do miejsca, w które je chcesz wysłać375.

Z Hiszpanii wiodły drogi lądowe do zachodniego Maroka, a stamtąd przez Tanger, Tunis, Kair, ar-Ramla w Palestynie, Damaszek i al-Kufa do Bagdadu i nawet dalej do Indii i Chin, oraz drogami morskimi do Egiptu i stąd na Morze Czerwone. Handel ze wschodnią i środkową Europą miał dla Arabów z Hiszpanii duże znaczenie, o czym świadczą podróże żydowskich kupców i/lub dyplomatów na te tereny. Na przykład Ibrahim ibn Jakub odwiedził ok. 965 r. Moguncję i Pragę. W Moguncji nie widział wprawdzie żadnych muzułmańskich kupców, ale widział towary pochodzące ze Wschodu: przyprawy takie jak pieprz, imbir, goździki, nard, kostus wspaniały i galangal oraz dirhemy z państwa Samanidów, wybite w Samarkandzie w latach 913/914 i 914/915376. Następnie wymieniał punkty składu i przeładunku w państwie Bolesława I z Czech: Kraków jako cel kupców słowiańskich i ruskich oraz Pragę. Tam wwozili towary i srebro kupcy muzułmańscy, żydowscy i węgierscy, wymieniając je za towary przywiezione z Rusi – niewolników i futra. W Pradze miejscowymi przedmiotami wymiany handlowej były m.in. siodła, uzdy i tarcze oraz tkaniny lniane. Za te tkaniny w Pradze kupowano pszenicę, niewolników, konie, złoto i srebro. Ponadto w obiegu były qanschar/kinszar, których

znaczenie wywołuje spory, a wyjaśnienia obejmują spektrum od denarów (czeski penjaz?) po jednostki monetarne. Czeskie i niemieckie fenigi spotyka się jednak w znaleziskach dopiero po 970 r.; w Pradze nie ma także siekanych kruszców. Jedynie w odkrytym na Morawach skarbie z Kelč (Aneks 2) dominują siekane fragmenty dirhemów. Nieco ponad 100 km na południowy zachód od Kelč, w Kosticach, archeolodzy odkryli osadę handlową, którą można datować na X–XII w. Położenie między Marchią Wschodnią, Węgrami i Morawami oraz odkryte tu znaleziska – wśród nich m.in. monety niemieckie i węgierskie, odważniki beczułkowate i fragmenty wag składanych – dobitnie potwierdzają jej komercyjne funkcje na szlaku tranzytowym ze Wschodu na Zachód i z Północy na Południe377. Decydującym instrumentem władzy Przemyślidów – podobnie jak Piastów czy Rurykowiczów – była drużyna. Za Bolesława I (935–967/972) rozpoczęła się ekspansja, w trakcie której Przemyślidzi mieli włączyć do swojego państwa północne Morawy, zachodnią część Słowacji, ziemię krakowską, a nawet Grody Czerwieńskie378. Dokonywała się ona wzdłuż drogi tranzytowej ze Wschodu na Zachód. Drogą lądową między Pragą a Kijowem czy od Morza Bałtyckiego wzdłuż Wisły lub Odry mogli przybywać skandynawscy wojowie i oferować usługi praskiemu księciu. Święta Ludmiła, czeska księżna, została w 921 r. zamordowana przez dwóch drużynników swojej synowej Drahomiry. Ich imiona – Gomo (Gommon) i Tunna są być może skandynawskiego, na pewno natomiast nie zachodniosłowiańskiego pochodzenia379. W Czechach znaleziono tylko kilka skarbów z dirhemami, datowanych na 1 połowę X stulecia380. Jednym z możliwych wyjaśnień tego niedostatku depozytów może być to, że od 2 połowy X w. dirhemy – podobnie jak w Hedeby – były przetapiane i służyły jako surowiec do rozpoczętego właśnie bicia własnych monet albo do wyrobu biżuterii381. Według ibn

Jakuba Praga była bowiem dużym, zbudowanym z kamieni i piaskowca miastem, do którego kupcy muzułmańscy, żydowscy i węgierscy przywozili srebro. Jako „dom pełen złota i srebra” określił Bruno z Kwerfurtu siedzibę ojca Wojciecha Sławnikowicza, Adalberta w Libicach382. Geografia znalezisk (jednakże źle datowanych) z dirhemami z Litomierzyc i Řepova koło Mladá Boleslav (na północ od Pragi) pokazuje, że niektóre monety mogły trafić przez Pragę i północno-zachodnie Czechy na tereny zamieszkane przez Słowian połabskich. Interesujące, że depozyty z Czech, datowane na 2 połowę X w., oprócz monet miejscowych zawierały wyłącznie niemieckie, w tym przede wszystkim denary bawarskie (tab. 46). Czy wraz z początkiem rodzimego mennictwa w obiegu akceptowane były tylko fenigi, a dirhemy w związku z tym przetapiano? Około 965 r. Bolesław miał wprowadzić podatek „tributum pacis” w wysokości 12 (albo 15) denarów, który musieli płacić rocznie wszyscy wolni mieszkańcy Czech383. Tabela 46. Skarby monetarne w Czechach z X w. (z co najmniej 10 monetami)* Miejsce znaleziska

Liczba monet

czeskich

niemieckich

Mančice (Kr. Kolin), 967/972?

111

111 = 100%

–

Poděbrady I, 967/972?

300

100 = 33%

200 = 67%

Poděbrady II, 967/972?

1 395

1 393 = 99%

2 = 1%

Nový Dvůr (Kr. Duchcov), 967/972?

300

100 = 33%

190 = 63%

Čištěves (Kr. Hradec Králové), 999

356

247 = 69%

101 = 28%

Ostroměř (Kr. Hořice), 999

411

405 = 99%

6 = 1%

1 015

1 006 = 99%

–

St. Boleslav (Kr. Brandýs n. L), 999

* Według Ch. Warnke, Die Anfänge des Fernhandels in Polen 900–1025, Würzburg 1964, nr 104, 139, 140, 114, 24, 124, 181. Ogólnie o czeskim mennictwie i jego chronologicznej reinterpretacji L. Polanský, The 10th Century Bohemian Deniers in the

Light of Revised Finds, w: Money, s. 127–152.

Na duże ilości niewolników, których nabywali w środkowej i wschodniej Europie żydowscy kupcy z al-Andalus, wskazują spisy sporządzone w połowie X w. w Kordobie wśród słowiańskich niewolników (saqaliba). Według tych spisów między rokiem 900 a 950 liczba niewolników wynosiła 3750, 6087 i 13 750 osób384, co w samej tylko arabskiej Hiszpanii oznacza wzrost o 10 tys. niewolników w ciągu 50 lat. Jeśli przyjmiemy, że państwo Piastów ok. 1000 r. liczyło mniej więcej jeden milion mieszkańców, natomiast państwo Przemyślidów ok. 500 tys., to wówczas stanowiłoby to 1 lub 2% całej ludności385. Niewolników ze środkowej, wschodniej i północnej Europy transportowano z Hiszpanii dalej do krajów Maghrebu. Marian Małowist zwraca uwagę na powstanie niewolników saqaliba, do jakiego doszło na pograniczu między Algierią i Marokiem na początku XI w.386. Wydaje się, że handel na osi Wschód–Zachód dokonywał się zasadniczo bezgotówkowo, ponieważ w Czechach, na Węgrzech i w południowej Polsce odkryte zostały tylko nieliczne skarby zawierające dirhemy. Jedno z możliwych wytłumaczeń tego faktu polegałoby na tym, że żydowscy kupcy, którzy opanowali ten handel, byli w stanie załatwiać interesy przez wystawianie listów kredytowych, co powodowało, że korzystanie ze srebra stawało się zbędne. Wspólnota wyznania mojżeszowego oraz przywiązanie do Talmudu miały gwarantować właściwe wypełnienie podjętych zobowiązań. Jednak także żydowscy kupcy handlu dalekosiężnego nie obywali się bez kruszcu, jak pokazuje przykład rabina Jehudy ha-Kohena. Z jednego z przekazów w 1 połowie XI w. wynika, że żona pewnego Żyda dała jakiemuś Słowianinowi złoty pierścionek i złotą monetę, żeby kupił za to futra kun387. Ta żydowska sieć handlu dalekosiężnego mogła uprościć handel bezgotówkowy, ale „barbarzyńcy” najwyraźniej woleli kruszec. Za Henryka II, dokładniej między 1002 a 1008 r., przypuszczalnie nad Mozą

albo w Moguncji podrabiane były monety iberyjsko-umajjadzkie. Jedna z możliwych interpretacji ich istnienia polega na założeniu, że były przeznaczone właśnie do handlu niewolnikami z al-Andalus388. Tak czy inaczej, wydaje się, że w środkowoeuropejskiej strefie handlu zwyczaj tezauryzacji srebra nie wykształcił się tak silnie jak na Północy. Jedyna jako taka silna koncentracja znalezisk z dirhemami na osi Wschód–Zachód pochodzi z terenów górnego Bohu i z Naddniestrza. Zostało tu odkrytych co najmniej sześć depozytów: dwa nad górnym Bohem i cztery nad górnym Dniestrem lub Cisą389. Ich geografia wskazuje na „funkcje tranzytowe” między Kijowem a Węgrami lub tzw. Grodami Czerwieńskimi. Sporna pozostaje odpowiedź na pytanie, jakie plemiona zamieszkiwały ten region. Badacze przyjmują, że na tym obszarze mogli mieszkać Lędzianie, Dulebowie lub Wołynianie i/bądź (Biali) Chorwaci. Nie wiadomo dokładnie, jakie tereny zamieszkiwali Ulicze i Tywercy. Archeologicznie potwierdzona jest w 1 połowie X w. obecność Węgrów nad górnym Prutem i Dniestrem. Z Kryłosu, Przemyśla i Sądowej Wiszni pochodzą pochówki ich wojowników, kobiet i dzieci390. W pobliżu Kryłosu i Przemyśla znalezione zostały dwa skarby z dirhemami: pierwszy datowany na ok. 935/936 r., drugi na X stulecie (może na lata 50.). Ważny jest komercyjny kontekst ich lokalizacji. Karawany kupców handlu dalekosiężnego udawały się z kaganatu i/lub z Kijowa w kierunku Grodów Czerwieńskich. W Przemyślu najpóźniej od początku XI w. istniała gmina żydowska391. Stąd karawany handlowe wyruszały do Krakowa i do Pragi, a potem przez Ratyzbonę, Lyon i porty Prowansji docierały do alAndalus. Kto rządził Grodami Czerwieńskimi, mógł jednocześnie kontrolować szlaki tranzytowe (lub ich odcinek) łączące Chazarię i Kijów ze środkową Europą. Dlatego nie dziwi, że obszar ten był terenem spornym i obiektem konfrontacji. W 981 r. Włodzimierz miał podbić Grody, przez co

dostały się na niemal 40 lat w strefę wpływów Rusi Kijowskiej. Rusowie musieli ekspandować nad górny Boh i Dniestr, bo jedno ze źródeł pod rokiem 940 mówi o obleganiu przez Svenelda (ważnego drużynnika kijowskiego księcia Igora [913–945]) jakiejś dotychczas niezidentyfikowanej twierdzy Uliczów o nazwie Pereseczeń392. Co ciekawe, w X albo na początku XI w. zniszczone zostały wzniesione w IX w. twierdze Alcedar, Echimăuţi i Rudi, usytuowane nad środkowym Dniestrem. W Alcedar i Echimăuţi trafiają się również dirhemy samanidzkie, natomiast w datowanym na X stulecie znalezisku z Răducăneni (koło Iaşi) pojawia się kilka monet abbasydzkich i srebrne ozdoby393. Ibrahim ibn Jakub wymienia kupców handlu dalekosiężnego, którzy przybywali ok. 950 r. do Pragi: „z Krakowa Rusowie i Słowianie z towarami, a z krain Turków (czyli Węgier) muzułmanie, Żydzi i Turcy (Węgrzy)”, którzy wwozili mitkale, czyli „pieniądz ważony” (kruszec)394. W tym kontekście należy zwrócić jeszcze uwagę na informację w latopisie pod rokiem 969. Według niej Światosław zamierzał przenieść główną siedzibę swojej Rusi z Kijowa do Perejasławca nad Dunajem. Ciekawe jest uzasadnienie tych planów: „tam bowiem wszystkie dostatki schodzą się: od Greków złoto, pawłoki, wina i owoce rozliczne, z Czech zaś i z Węgier srebro i konie, z Rusi zaś skóra i wosk, miód i czeladź”395. Wskazywałoby to na intensywne kontakty między Węgrami a kupcami muzułmańskimi i żydowskimi. Wiemy, że w czasie panowania księcia Taksonyego (955–970) na Węgry dotarli liczni „ismailici” pod wodzą Billa i Bocsu. Ojczyzną tych muzułmanów był prawdopodobnie Bułgar nad Kamą. Nie można przy tym wykluczyć, że wraz z Bułgarami kamskimi na Węgry przybyli też Chorezmijczycy, którzy posiadali kolonie handlowe nad środkową i dolną Wołgą. Na Węgrzech mieszkali ponadto Żydzi396. Wspomnieć przy tym należy, że ok. 90% arabskich dirhemów, jakie odkryto

na całym obszarze zasiedlonym przez Węgrów, pochodziło z cmentarzysk nad górną Cisą – prawdopodobnie staromadziarskiego centrum władzy397. Spotyka się je tam wraz ze ślimakami porcelankami z Oceanu Indyjskiego. W X stuleciu kwitło węgierskie „złotnictwo” – obróbka metali szlachetnych398. „Węgierskie” srebro mogło poza tym pochodzić z okolicy Selmeca, gdzie jego wydobycie finansowała dynastia Arpadów399. Warto byłoby się zastanowić, czy łupieskie najazdy Węgrów na zachodnią Europę w 1 połowie X w. miały jakiś związek z handlem dirhemami i czy na przykład jakąś rolę odgrywało tu zapotrzebowanie na niewolników400. Odkryty na Węgrzech materiał archeologiczny w postaci kajdan na nogi aż nadto dobitnie wskazuje, że przewożono stąd niewolników nad Morze Czarne401. Kosmas z Pragi relacjonuje – jednak dopiero na początku XII w. – że po wypędzeniu Polaków z Moraw (mogło to być w 1029 r.) wielu z nich zostało wziętych do niewoli, skutych po sto osób i sprzedanych dalej na Węgry402. Podczas jednego z napadów na Przemyśl, który miał mieć miejsce w 1018 r., do niewoli zostali wzięci m.in. chłopcy, których sprzedano w Pradze jakiemuś Żydowi z Bizancjum403. Żelazną obręcz na szyję odkryto również w grodzie Staré Zámky koło Brna-Lišni, datowanym na koniec IX/początek X w.404. Fakt, że na Węgrzech i w Czechach znaleziono bardzo niewiele skarbów z monetami arabskimi, nie musi więc automatycznie oznaczać słabego handlu ze światem islamskim. Z okresu po 960 r. nad górnym Bohem i Dniestrem nie są znane żadne znaleziska z dirhemami. Albo szlaki tranzytowe między Wschodem i Zachodem zostały przesunięte, albo istnienie gęstej żydowskiej sieci handlowej, rozciągającej się od Chazarii przez Węgry i Czechy po Niemcy, Francję i arabską Hiszpanię doprowadziło do tego, że zakopywanie kruszcu stało się zbędne405. Kupcy mogli też korzystać z innej drogi na osi Wschód–Zachód,

biegnącej bardziej na północ, wzdłuż Prypeci (rozdz. 5.4). Mieszkający tu Drewlanie od końca IX w. znajdowali się w strefie wpływów Rusów z Kijowa. Skarby znalezione na zachód od środkowego Dniepru (Aneks 1: Rosja) dowodzą udziału miejscowych grup ludności w międzyregionalnej wymianie w 1 połowie X w. Kontrola nad Drewlanami wydaje się jednak dość słaba. Powieść minionych lat wyraźnie zwraca uwagę, jak wyprawy książąt kijowskich po trybut przekształcały się w regularne najazdy rabunkowe, których jedynym celem było wymuszenie wyższych danin – jak w 914, a przede wszystkim w 945–946 r., gdy Drewlanie stawili opór i zabili Igora, czym mieli ściągnąć na siebie okrutną zemstę jego małżonki Olgi.

6.2. Nowe sieci handlu arabskiego a kariera Piastów 6.2.1. Rola Wolina Oprócz Gotlandii i Szwecji lądowej do najbogatszych w dirhemy regionów nadbałtyckich zaliczało się Pomorze – szczególnie wyraźnie jest to widoczne od lat 30. i 40. X w. (tab. 51 i Aneks 1). W okolice Gdańska, do Kołobrzegu i na Wolin monety płynęły albo przez Starą Ładogę i Dźwinę oraz Skandynawię, albo drogami lądowymi. W przeciwieństwie do początku IX stulecia, w tej fazie przesunął się jednak środek ciężkości napływu srebra zarówno w obrębie regionu Warmii–Mazur–Pomorza Gdańskiego – z osady handlowej Janów Pomorski nad dolną/środkową Wisłę aż po Kujawy, jak i z regionu Warmii–Mazur–Pomorza Gdańskiego na Pomorze, a tutaj przede wszystkim na Wolin (mapa 6). O ile przesunięcie z Truso do Gdańska związane było prawdopodobnie z ekspansją Piastów w dorzeczu Wisły

(7.1.2), o tyle znaczenie Wolina należy wiązać z wykształceniem się dynamicznej elity kupieckiej, która prowadziła aktywną politykę „bałtycką”. W ostatniej wymienionej osadzie handel dalekosiężny przyczynił się w X stuleciu do intensyfikacji struktury osadniczej w okolicy406. Szerokim pasem ciągnie się rząd depozytów w głębi lądu za emporium od Kamienia Pomorskiego po Szczecin (Aneks 1: Pomorze, nr 2, 4, 8, 12, 16–18). W samym Wolinie odkopano liczne warsztaty rzemieślnicze, które zajmowały się obróbką szkła, bursztynu, metali kolorowych i poroży. Łatwo datowalny skarb z monetami i biżuterią (Aneks 1: Pomorze, nr 19), liczne niemożliwe do bliższego chronologicznie oznaczenia skarby z dirhemami, pojedyncze monety arabskie (zob. rozważania poniżej), wagi i ciężarki oraz muszle ślimaków porcelanek z Oceanu Indyjskiego, koraliki szklane syryjskiej i egipskiej proweniencji oraz fragmenty jedwabiu z Azji Centralnej odzwierciedlają intensywną wymianę handlową ze światem arabskim. W VIII–IX stuleciu przeważały jeszcze kontakty z Fryzją, pojedyncze także ze Skandynawią. Jednym z najważniejszych produktów wywożonych z Wolina był bursztyn. W Wolinie doliczono się ok. 270 tys. wyrobów, półfabrykatów, prefabrykatów i odpadów produkcyjnych407. Z późniejszego źródła, powstałego dopiero ok. 1075 r., pochodzi opis tej osady: Jest to naprawdę największe ze wszystkich miast, jakie skrywa Europa; mieszkają w nim Słowianie i inne plemiona, Grecy i barbarzyńcy. Obcy z Saksonii też otrzymali takie samo prawo osiedlania się, choć nie wolno im w czasie pobytu tam publicznie wyznawać chrześcijaństwa. [...] Miasto jest wypełnione towarami wszystkich ludów Północy, jest tam wszystko, czego tylko można zapragnąć, także wszelkie rarytasy408.

Dane archeologiczne potwierdzają, że dirhemy zaczęły masowo napływać do Wolina dopiero w 1 połowie X stulecia, a punkt ciężkości strumieni srebra przesunął się z Truso na Pomorze. W pierwszym ćwierćwieczu X w. centralna część osady i jej południowe przedmieście zostały umocnione

nowym wałem palisadowym. W tym czasie mieszkańcy utworzyli również potężny wał, mający chronić rzemieślnicze przedmieście na tzw. Srebrnej Górze. Powstało nowe przedmieście od zachodniej strony osady, które ok. 915 r. zostało umocnione wałem palisadowym. Ponadto w X w. rozwinęła się osada portowa na Górze Wisielców. Kosztowne i pracochłonne umocnienia obronne oraz przypuszczalny gród pokazują, że – w przeciwieństwie do targowisk morskich, jak leżący również u ujścia Odry Menzlin – tutaj wykształcały się struktury władzy409. Znaleziska z dirhemami rozrzucone były po całym terenie osady. Topografia trzech spośród nich się nie zachowała (Wolin VIII, XVI i Wolin-Wyspa); trzy skarby pochodziły z rzemieślniczego przedmieścia na Srebrnej Górze (Wolin IV, V i Aneks 1, nr 19), a jeden skarb został odkryty na Górze Wisielców (Wolin XI). Pozostałe depozyty zostały odsłonięte „w pobliżu miasta” i „na przedmieściu” (Wolin III, VI, VII, IX, X, XII, XIII). Analiza pojedynczych dirhemów z warstw osady, które można przyporządkować do X w., pozwoliła Władysławowi Łosińskiemu sformułować wniosek, że w tamtym czasie handel w Wolinie i w ogóle na Pomorzu kontrolowała wyższa warstwa – a zatem inaczej niż w IX w., kiedy także zwykli rzemieślnicy dysponowali srebrnymi monetami. Chronologiczny środek ciężkości co najmniej 61 znalezisk dirhemów w obrębie kompleksu osadniczego przypada na lata 30. X w. i pokrywa się tym samym z datacją pierwszych depozytów na zapleczu (Aneks 1: Pomorze)410. Elita Wolina żyła prawdopodobnie nie tylko ze sprzedaży własnych wyrobów rzemieślniczych i bursztynu, ale i z handlu ludźmi, których zdobywano w trakcie wypraw rabunkowo-łupieskich albo w interiorze wielkopolskim (rozdz. 6.2.2), albo w Skandynawii (zob. rozważania poniżej). Walentina M. Gorjunowa tłumaczy, że te intensywne związki w X w.

między grupami ludności zamieszkującymi dzisiejsze polskie i niemieckie wybrzeża Morza Bałtyckiego a Skandynawią oraz ziemią nowogrodzką wynikały z presji, jaką na plemiona Obodrytów i Wieletów od ok. 929 r. wywierali królowie wschodniofrankijscy. Miało to doprowadzić do powstawania drużyn wojowników i piractwa morskiego. Z powodu wysokich danin na rzecz Sasów wielu wodzów i książąt udawało się m.in. na drugą stronę Morza Bałtyckiego411. W rzeczy samej – do Birki miały zawijać nie tylko statki „Duńczyków, Normanów i Sambów”, ale również Słowian412. Z relacji Adama z Bremy wiadomo, że ta osada często padała ofiarą i łupem morskich rabusiów413. Poza tym od czasu panowania wschodniofrankijskiego króla Henryka I ogólnie zwiększyła się presja na „barbarzyńców”. W latach 928–929 zorganizowano wielką wyprawę przeciwko Hawelanom414, Dalemińcom415 i Redarom416; w 932 r. Sasi zaatakowali Dolnołużyczan417, Milczan418, a w 934 r. Wkrzan419 i Danów420. Przeciwko tezie Gorjunowej przemawia jednak fakt, że ekspansja saska w tamtym czasie prawie nie obejmowała Pomorza – jeśli nie liczyć aktywności Wichmana w Wolinie dopiero w latach 60. X w. – które podtrzymywało intensywne kontakty ze Skandynawią i Starą Ładogą i wskutek tego jest bogate w znaleziska z dirhemami. Poza tym „barbarzyńcy” sami podejmowali wyprawy łupieskie przeciwko Ottonom – np. w 934 r. Czesi z Węgrami wdarli się aż pod Bremę, a Duńczycy i Słowianie najechali Saksonię421. Dopiero w 955 r. Ottonowi I udało się zwyciężyć Słowian połabskich nad Reknicą, co ustabilizowało jego władzę w tym regionie na prawie 30 lat. Co ciekawe, trzecia faza napływu srebra zaczęła się dla Pomorza dopiero w latach 30. X w., podczas gdy wzdłuż niemieckiego wybrzeża, na wyspach duńskich i na Półwyspie Jutlandzkim znaleziska z dirhemami spotyka się już w latach 900–930 (tab. 47). Ich udział malał natomiast w porównaniu z Pomorzem w okresie między 930 a 990 r. Około roku 930 przypadła wspomniana wyżej ekspansja Sasów

przeciwko Słowianom połabskim i skandynawskiemu ośrodkowi władzy wokół Hedeby (rozdz. 6.1.6). Wydaje się, że te wydarzenia przesunęły cały układ sił w południowo-zachodnim obszarze wybrzeża Bałtyku – nie dlatego, jak uważa Gorjunowa, że nacisk Ottonów popychał do nowych form aktywności plemiona na obszarze polsko-niemieckim, lecz dlatego, że ten nacisk skupiał się na Słowianach połabskich i Duńczykach, dzięki czemu elita plemienna z Wolina miała szersze pole manewru w obrębie Morza Bałtyckiego. Jednocześnie na obszarze zamieszkiwanym przez Słowian zachodnich bardzo aktywni byli Skandynawowie. Przybywali tam nie tylko jako kupcy i rzemieślnicy. W 986 r. na Wolin miał umknąć król Duńczyków, Harald422. Słowianie uprowadzili podobno jego syna Svena i za jego wykup zażądali wielkiej sumy w złocie423. Co ciekawe, na wyspie Hiddensee w pobliżu Rugii znaleziony został skarb datowany na lata 80. X w., który stanowi największy odkryty dotychczas złoty depozyt epoki wikingów. Ważył niespełna 600 g i zawierał kunsztowną biżuterię, która mogła pochodzić z Hedeby i/lub Danii. Może był to kruszec, który miał stanowić okup za uwolnienie Svena, a który zaginął w drodze do Słowian424. Według chronologii znalezisk ze srebrem na Pomorzu Wolin stał się w latach 30. i 40. X stulecia ważnym punktem przeładunkowym dla sieci handlu orientalnego, z którego srebro kierowane było na Pomorze i na ziemie zachodniosłowiańskie. Prawdopodobnie nie jest przypadkiem, że od 1 połowy X w. w samym centrum ziem piastowskich spotyka się ceramikę wysokiej jakości, wykazującą podobieństwa do tej z Pomorza czy północnego Połabia425.

6.2.2. Przekierowanie strumieni srebra do Wielkopolski i kształtowanie się władzy Piastów

Arabskie srebro trafiało do Wielkopolski przez osady pomorskie oraz drogami lądowymi. O ile na wschodnim i środkowym Pomorzu dirhemy pojawiały się od początku IX w., a w środkowej i wschodniej Polsce od końca tego stulecia, o tyle region Wielkopolski znalazł się w strefie cyrkulacji arabskich monet dopiero w latach 30. X stulecia426. Jak jednak wyglądała geografia lokalnych ośrodków władzy i sieć handlu dirhemami we wczesnej fazie napływu samanidzkiego srebra w okresie ok. 900–930 r., a więc na krótko przed włączeniem Wielkopolski w sieć kontaktów handlu arabskiego? Geografia znalezisk monetarnych według kategorii regionów tworzy następujący obraz (tab. 47 i mapa 4): Tabela 47. Znaleziska skarbów z co najmniej 5 monetami z okresu 900–930 z podziałem na regiony* Region Rosja

Liczba znalezisk monetarnych 24 = 23%

kraje bałtyckie

5 = 5%

Skandynawia

52 = 50%

Niemcy i Dania

13 = 13%

Polska

3 = 3%

Wyspy Brytyjskie

7 = 7%

Razem

104 = 100%

* Na podstawie R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3. Skarby znalezione w Polsce zostały przyporządkowane zgodnie z danymi chronologicznymi tej monografii.

Dominującą pozycję zajmuje tu Skandynawia, przede wszystkim Gotlandia, z 50% znalezisk; na drugim miejscu jest Rosja. Dość dobrze reprezentowane jest też południowo-zachodnie wybrzeże Morza Bałtyckiego. Zaskakuje natomiast fakt, że Wyspy Brytyjskie mają więcej znalezisk

monetarnych – choć oczywiście mniej dirhemów – niż Polska. Tabela wyraźnie pokazuje, że szczególnie aktywna sieć, rozpoczynająca się w Bułgarze nad Kamą, koncentrowała się na Gotlandii i Szwecji lądowej, a potem rozszerzała się na Półwysep Jutlandzki i dalej na zachód aż po obrzeża celtyckie. Trzy polskie depozyty, ujęte w tabeli 47, pochodzą z Podlasia i dobrze wpisują się w strukturę regionalną znalezisk rosyjskich (tab. 48).

Mapa 4. Faza III, podokres I: 900–930. Znaleziska z dirhemami zawierające co najmniej 10 monet Tabela 48. Rozkład regionalny znalezisk z co najmniej 10 monetami w Rosji, 900–930* Region

Don–dolna Wołga–Oka

Liczba znalezisk monetarnych 4 = 22%

środkowy Dniepr

5 = 28%

Dniestr–Boh

1 = 6%

Prypeć–Niemen

2 = 11%

dorzecze Kamy

3 = 17%

północny zachód (Dniepr–Dźwina–Narwa)

2 = 11%

północ (Ładoga–Wołchow–górna Wołga)

1 = 6%

Razem

18 = 100% Klasyfikacja według stref wpływów

Ruś Kijowska lub Chazarowie (Don–dolna Wołga–Oka– Dniepr)

9 = 50%

Ruś Nadbałtycka (Dniepr–Dźwina–Ładoga–Wołchow– górna Wołga)

3 = 17%

Bułgarzy wołżańsko-kamscy

3 = 17%

Ruś na zachód od Dniepru (Dniestr–Boh–Prypeć– Niemen)

3 = 17%

Razem

18 = 100%

* Na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 1.

Udało mi się ustalić topografię 18 spośród 24 depozytów datowanych według najmłodszej monety między 900 i 930 r. Pokazuje ona silne zagęszczenie w regionie należącym do strefy wpływów kaganatu chazarskiego lub Rusi Kijowskiej, obejmującym środkowy bieg Donu i Dońca, środkowe dorzecze Dniepru, górny i środkowy bieg Oki oraz dolną Wołgę. To stąd zapewne wyruszały karawany kupców docierających na Podlasie. Sugerują to wyemitowane przypuszczalnie w kaganacie imitacje dirhemów, jakie udało się dotychczas stwierdzić w znaleziskach w miejscowościach Małe Borševo 927/928 r. (środkowy bieg Donu),

Bezliudovka 935/936 r. (górny Doniec), Chust (Marmarosz nad górną Cisą) 934/935 r. oraz Klukowicze 901/902 r. (Podlasie). Ich udział wynosił odpowiednio 88%, 90%, 34% i 15%427. Malał wprawdzie zauważalnie ze wschodu na zachód, wskazuje jednak, że znajdowane tam depozyty wiążą się z tą samą siecią transferu dirhemów. Pierwsze znaleziska z monetami arabskimi pojawiły się w Wielkopolsce w latach 30. X stulecia. W okresie od ok. 930 r. można zarazem skonstatować trzy zmiany (tab. 49 i 50 oraz mapa 5). Po pierwsze – w latach 40. i 50. wewnątrz Rosji zaczęło się zarysowywać przesunięcie strumieni srebra w kierunku północnym, na tereny kontrolowane przez Rusów nadbałtyckich; po drugie – w transkontynentalnym handlu dalekosiężnym widocznie wzrosło znaczenie terenów polskich; po trzecie – w depozytach szwedzkich zaczął się obniżać udział nowszych emisji dirhemów (rozdz. 3.2.3), choć sądząc po liczbie znalezisk, pozycja Skandynawii nadal pozostała dominująca. Ważna różnica w stosunku do pierwszego okresu tej fazy zdaje się polegać na tym, że teraz mamy do czynienia z licznymi, niekiedy silnie skoncentrowanymi znaleziskami zawierającymi dirhemy. O ile w pierwszych trzech dekadach X stulecia geografia skarbów ze srebrem była dość „płaska”, a same skarby rozproszone na dużych obszarach – oczywiście z wyjątkiem Gotlandii – o tyle teraz zarysowały się „obszary większego zagęszczenia”: w Rosji wokół Kurska, Gniezdowa i Nowogrodu; w basenie Morza Bałtyckiego – poza Gotlandią – wzdłuż południowego wybrzeża i na południowo-zachodnim wybrzeżu Szwecji oraz w Wolinie wraz z jego szerokim zapleczem na Pomorzu Zachodnim (mapy 3, 4 i 5). Wszystkie one grupowały się wokół centrów o różnych funkcjach handlowych i rzemieślniczych. W większości z tych „enklaw bogactwa”, oprócz depozytów zawierających zazwyczaj srebro siekane, odkryte zostały precyzyjne wagi i odważniki, co mogłoby wskazywać, że od połowy X w. ten

kruszec intensywniej niż dotychczas był wykorzystywany do wymiany regionalnej czy nawet lokalnej. Tabela 49. Znaleziska skarbów z co najmniej 5 monetami z okresu 930–990 z podziałem na regiony* Region

Liczba znalezisk monetarnych

Rosja

81 = 23%

kraje bałtyckie

23 = 6%

Skandynawia

178 = 50%

Niemcy i Dania

22 = 6%

Polska

52 = 15%

Wyspy Brytyjskie Razem

2 = 1% 358 = 100%

* Na podstawie R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3. Skarby znalezione w Polsce zostały przyporządkowane zgodnie z danymi chronologicznymi tej monografii.

Mapa 5. Faza III, podokres II: 931–990. Znaleziska z dirhemami zawierające co najmniej 10 monet Tabela 50. Regionalny rozkład znalezisk skarbów z co najmniej 10 monetami w Rosji, 930–990* Region

Liczba znalezisk monetarnych

Don–Doniec–Oka

4 = 7%

środkowy Dniepr

16 = 29%

Dniestr–Bug

5=%

Prypeć–Niemen

4 = 7%

obszar nad Kamą

7 = 13%

północny zachód

12 = 22%

północ

7 = 13%

Razem

55 = 100% Klasyfikacja według stref wpływów

Ruś Kijowska i Chazarowie (Don–Oka–Dniepr)

20 = 36%

Ruś nadbałtycka (Dniepr–Dźwina–Ładoga– Wołchow)

19 = 35%

Bułgarzy wołżańsko-kamscy

7 = 13%

Ruś na zachód od Dniepru (Dniestr–Bug–Prypeć– Niemen)

9 = 16%

Razem

55 = 100%

* Na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie nr 1.

Spośród zlokalizowanych przez mnie 55 skarbów w Rosji, datowanych na okres od 930 do 990 r., równe 35% pochodziło z obszaru nad Dnieprem i Dźwiną oraz z regionu Ładoga–Wołchow. Zauważalnie zmniejszył się natomiast udział terenów między Donem, Dońcem, dolną Wołgą, środkowym Dnieprem i Oką (z 50% na 36%). Bez geografii wszystkich znalezisk rosyjskich nie można wyciągać daleko idących wniosków – można najwyżej stwierdzić ogólnie zarysowujący się trend. Jeśli zatem liczba znalezisk monetarnych od lat 30. X w. rosła – procentowo lub realnie – w północnej Rosji, na Pomorzu i środkowej Polsce, a jednocześnie od ok. 940 r. w szwedzkich znaleziskach udział nowszych dirhemów malał, to musi to oznaczać ponowne przesunięcie strumieni srebra w północnej Europie: tym razem ze Szwecji (i obszaru zachodniosłowiańsko-duńskiego) na Pomorze i do Wielkopolski. Nie oznacza to jednak, że wszystkie dirhemy, jakie docierały teraz w głąb Polski, trafiały tam przez północną Rosję i Pomorze. W latach 30. (ale i w kolejnych dekadach X w., do ok. 980 r.) istniała sieć handlu arabskiego, łącząca Kijów, Czernihów i/lub Gniezdowo wzdłuż Prypeci z grupami ludności Podlasia, Mazowsza i Wielkopolski. Można sobie

wyobrazić, że arabskie srebro było transferowane przez Wielkopolskę na Pomorze (a nie płynęło tylko z Pomorza do Wielkopolski). Do kierunków napływu srebra powrócimy w tym studium jeszcze raz w dalszych rozważaniach. Geografia polskich znalezisk monetarnych z całego okresu od 900 do 990 r. tworzy następujący obraz (tab. 51 i mapa 6). Tabela 51. Znaleziska w Polsce z lat 900–990 z co najmniej 10 monetami, ułożone według regionów (na podstawie zestawienia znalezisk w Aneksie 1) Region

Liczba znalezisk monetarnych

Wielkopolska

20 = 36%

Pomorze i Kujawy

21 = 38%

Mazowsze i Podlasie

8 = 15%

Śląsk

6 = 11%

Razem

55 = 100%

Dominacja Pomorza/Kujaw i Wielkopolski, na które przypada trzy czwarte wszystkich znalezisk tej fazy, odzwierciedla opisane wyżej procesy. Pozostałe depozyty rozkładają się dość równomiernie na obszarze wschodniej i środkowej Polski oraz Śląska. Przykład Szwecji pokazuje, że liczba znalezisk monetarnych w poszczególnych regionach niekoniecznie pozwala na właściwe wnioski na temat zakresu rzeczywistego napływu srebra; tak samo niewiele mówi o tym, czy te kruszce znalazły się tam w wyniku wymiany w handlu dalekosiężnym. Do tego potrzebna jest uporządkowana według regionalnych aspektów analiza chronologicznej struktury skarbów w ich historycznym kontekście – taka, jaką podejmujemy niżej. Obraz nieco odbiegający od geografii daje liczba monet w znaleziskach

według regionów (tab. 52). Dominująca wydaje się tu rola Wielkopolski. Duża liczba monet w Wielkopolsce wiązana jest z faktem, że niektóre depozyty wykazują tam – przede wszystkim w Dzierżnicy II, ale także w Obrzycku – wysoki udział srebra siekanego, które tutaj zostało przeliczone na dirhemy po 3 g każdy.

Mapa 6. Faza III: 900–989/990. Znaleziska z dirhemami w Wielkopolsce i na ziemiach sąsiednich zawierające co najmniej 10 monet Tabela 52. Liczba monet (włącznie z fragmentami siekanymi) w znaleziskach polskich według regionów 900–990* (na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 1)

Region

Liczba monet

Wielkopolska

14 335 = 53%

Pomorze i Kujawy

7 915 = 29%

Mazowsze i Podlasie

2 826 = 10%

Śląsk

2 006 = 7%

Razem

27 082 = 100%

* Srebro siekane, którego masa jest podawana w inwentarzach w gramach, tutaj została przeliczona na dirhemy po 3 g srebra każdy. Jeśli podane liczby monet różniły się między sobą, autor we wszystkich tabelach przyjmował dolne wartości.

Co mówi geografia skarbów ze srebrem w Wielkopolsce? Najstarsze zostały zdeponowane we wschodniej części środkowego biegu Warty, wzdłuż Prosny i w korycie Obry. Pierwszy dobrze datowalny skarb (934/935) pochodzi z miejscowości Piwonice koło Kalisza. W Kaliszu mniej więcej od 850 r. znajdowało się grodzisko plemienne i w jego okolicy znaleziono co najmniej siedem pojedynczych dirhemów arabskich428. Przy drodze wodnej w środkowym biegu Warty napotykamy również inny datowany na lata 30. skarb z miejscowości Ochle oraz nieco późniejsze depozyty z Lądka i Zalesia. Trzeci wczesny depozyt z najmłodszą monetą ok. 936/937 odkryty został ok. 80 km od Poznania w miejscowości Obra (Aneks 1) – wzdłuż Obry, która uchodzi do dolnej Warty, w IX w. istniało tu znaczne zagęszczenie osadnicze. W latach 40. i 50. dokonało się przesunięcie na tereny Wielkopolski położone bardziej na północ i północny zachód od środkowej Warty, co odzwierciedlają depozyty z Dębicza, Węgierskiego (oba koło Giecza), Rogoźna-Cieśli, Lubowa i Kuźnicy Czarnkowskiej. Ta reorientacja na środkową Wielkopolskę nasiliła się wyraźnie w latach 70. i 80. niemal równolegle z rozbudową lub przebudową centralnych grodów. Teraz „powstawały” liczne skarby (Dzierżnica II, Poznań, Kąpiel, Ostrów

Lednicki, Borzejewo) w pobliżu grodów, z których najstarsze pochodzą już z początków X stulecia, najpóźniej z lat 20.–30.: Grzybowo, Moraczewo, Ostrów Lednicki, Bnin i być może Poznań429. Między 940 a 950 r. liczba grodów wzrosła – to wtedy prawdopodobnie Piastowie zbudowali ważne centra władzy w Gnieźnie i w Lądzie oraz rozbudowali gród w Gieczu. Jednocześnie prowadzili intensywną „politykę zasiedlania” i sięgnęli na zachód, przejmując pod swoją kontrolę grody Santok i Międzyrzecz430. Na północ i na zachód od ich ziem – w dorzeczu Noteci i Warty – zostały później wzniesione zamki kasztelańskie431, a w ich pobliżu już w X w. deponowano srebro – np. w Kuźnicy Czarnkowskiej, Obrzycku i Łeknie. Pod Ujściem powstała też osada handlowa. W latach 60. i 70. X w. struktury piastowskiego „państwa” na terytorium Wielkopolski były już w dużej mierze ukształtowane432. Jednocześnie nastąpiło niszczenie niektórych dawnych ośrodków plemiennych. Na południe i południowy zachód od „centrum władzy” wokół Poznania, Gniezna i Giecza istniała w IX i na początku X w. sieć mniejszych grodzisk plemiennych, które około połowy X stulecia zostały spalone. W Bruszczewie i Spławiu odkryto spalone wały i splądrowane budynki mieszkalne. Taki sam los spotkał grodziska w Bonikowie, Samarzewie i Daleszynie433. Oznacza to, że „państwo” gnieźnieńskie powstało w czasie jednego pokolenia, a nie na drodze ewolucyjnej; nie przez restrukturyzację starszych ośrodków plemiennych, lecz przez ich wyeliminowanie. Ślady pożarów wskazują, że ten proces nie zawsze przebiegał pokojowo. W sumie geografia znalezisk ze srebrem przedstawia w Wielkopolsce następujący obraz: siedem z dwudziestu skarbów (Dębicz, Węgierskie, Poznań I, Dzierżnica II, Borzejewo, Kąpiel, Ostrów Lednicki) – albo 35% – zostało znalezionych na rdzennych ziemiach panowania Piastów między Poznaniem, Moraczewem, Ostrowem Lednickim, Gnieznem, Gieczem

i Grzybowem. Około 20% wszystkich depozytów wielkopolskich tej fazy (Piwonice, Ochle, Lądek, Zalesie) pochodzi z terenu leżącego na południowy wschód od piastowskiej „centrali władzy” i obejmującego środkowy bieg Warty wraz z jej lewym dopływem – Prosną. Prawymi dopływami Warty można było łatwo dotrzeć na środkowe dorzecze Wisły, skąd prowadziły drogi na Pomorze Gdańskie lub na Ruś Kijowską (zob. Aneks 1: Mazowsze, Podlasie i południowa Polska, nr 5,6,7; Pomorze, nr 7a, 10, 11). Z terenów na południe i południowy zachód od Poznania pochodzą cztery skarby (Obra, Gościejewice, Turwia, Sieroszewice), co daje 20% wszystkich znalezisk, natomiast w regionie na północny zachód od rdzennych ziem piastowskich zdeponowanych zostało pięć skarbów (Lubowo, Rogoźno Cieśle, Kuźnica Czarnkowska, Wielonek, Obrzycko), czyli 25%. Ostatnie wymienione znaleziska znajdowały się w korycie Warty i Noteci, od którego wychodziły drogi handlowe na Pomorze. Nie stanowi zaskoczenia fakt, że najbogatsze w srebro skarby – oprócz tego z Obrzycka – odkryte zostały na rdzennych terenach piastowskich (przede wszystkim Dzierżnica II, ale także Poznań I i Kąpiel; zob. Aneks 1). Nowe grody w Gnieźnie434, Poznaniu435, na Ostrowie Lednickim436 i w Gieczu437 wyraźnie odróżniają się rozmiarami i funkcjami od dawnych tzw. grodzisk plemiennych. Służyły one przede wszystkim jako ośrodki władzy i centra administracji, w których elita gromadziła trybuty, łupy, przychody z handlu dalekosiężnego oraz inne daniny, i które umożliwiały jej kontrolowanie miejscowej ludności. Komunikację między tymi grodami ułatwiało to, że wszystkie (z wyjątkiem Gniezna?) połączone były systemem rzecznym z Wartą. Rzeką Główną można było dotrzeć z Poznania na Ostrów Lednicki. Giecz leżał nad Moskawą, a gród w Bninie nad Kamionką, które uchodziły bezpośrednio do Warty. Gród w Grzybowie także włączony był w tę sieć dzięki rzece Strudze. Grody w północnej części Wielkopolski miały

z Wartą połączenie rzekami Wełna i Mała Wełna, natomiast we wschodniej i północno-wschodniej części leżały w dorzeczu Noteci. Kruszwica i Łęczyca stanowiły element łączący z Wisłą. W ten sposób pierwotne ziemie Piastów miały dostęp do najważniejszych szlaków handlowych, przebiegających na zachodzie wzdłuż Odry do Wolina, a na wschodzie Wisłą do Gdańska lub Bugiem i Prypecią na Ruś Kijowską438. Do przedmiotów luksusowych, które zaczynają coraz częściej pojawiać się między drugim ćwierćwieczem a początkiem 2 połowy X stulecia, należały grzebienie, paciorki szklane i bursztynowe oraz broń i elementy oporządzenia jeździeckiego, które wskazują na kontakty z obszarem połabskim, skandynawskim i naddunajskim439. W warstwach grodów z trzeciego i początku ostatniego ćwierćwiecza X w. dochodzą jeszcze paciorki z karneolu i kryształu górskiego, „importy” z Rusi Kijowskiej oraz kabłączki skroniowe440. W samym tylko Ostrowie Lednickim archeolodzy odkryli luksusową broń, przedmioty związane z kultem chrześcijańskim (relikwiarze) oraz skarb z dirhemami, siekanym srebrem i monetami zachodnioeuropejskimi, których najmłodsze emisje datowane są na 985 r.441. W 2 połowie X w. ogromnie zwiększyła się też w znaleziskach ilość biżuterii i kruszców (tzw. placków), co unaocznia tabela 53. Badania wykazują, że ozdoby znalezione w Polsce wykonywane były z importowanych monet442. Tabela 53. Liczba znalezisk z biżuterią i plackami w Polsce Okres

Biżuteria

Placki

850–950

2

1

950–1000

76

20

1000–1050

94

46

1050–1100

48

41

Regionalny podział tych znalezisk z biżuterią i plackami pokazuje – tak jak w przypadku skarbów monetarnych – dominację Wielkopolski i Pomorza. Tabela 54. Liczba znalezisk z biżuterią i plackami w IX–XI w. według kryteriów geograficznych* Region

Biżuteria

Placki

Wielkopolska

97

50

Pomorze

100

34

Mazowsze

18

5

Śląsk

20

14

Małopolska

11

12

* Według R. Kiersnowski, Pieniądz, tab. 64 na s. 334.

Między 970 a 990 r. Mieszko I podjął rozbudowę czy restrukturyzację centralnych grodów443. Poza tym na podbitych obszarach zostały utworzone nowe ośrodki władzy – Kruszwica444 i Włocławek na Kujawach, Płock445 na Mazowszu, Sandomierz nad środkową Wisłą, Głogów i Opole na Śląsku oraz Kołobrzeg i może Gdańsk na Pomorzu446. W przeciwieństwie do osad nastawionych na rzemiosło i handel dalekosiężny nad Bałtykiem, takich jak Wolin i Kołobrzeg-Budzistowo, w Skandynawii Hedeby, Birka czy Paviken i wreszcie w północno-zachodniej Rosji Stara Ładoga, Rurykowo Gorodiszcze i Gniezdowo, piastowskie grody pierwotnie stanowiły regionalne ośrodki administracyjne i polityczne. Niektóre z nich z biegiem czasu rozwinęły się w centra o charakterze wczesnomiejskim. Grody w Wielkopolsce nie wyrosły zatem z działalności komercyjnej, włączały się jednak w system handlu dalekiego zasięgu niemal jednocześnie z powstaniem władzy Piastów w tym regionie. Jest to koincydencja zastanawiająca i warta zauważenia szczególnie dlatego, że dla nowej elity „zewnętrzne kontakty”

(bezpośrednio przez handel albo pośrednio przez trybuty) były niezbędne jako źródło srebra i towarów luksusowych, potrzebnych im z kolei do wykuwania własnej tożsamości i symbolicznej komunikacji z klientami politycznymi. Ten polityczno-fiskalny element w rozwoju gospodarczym Wielkopolski w X stuleciu podkreślał Władysław Łosiński. Jego zdaniem świadczy on o tym, że w Wielkopolsce funkcjonowały dwie strefy gospodarcze – gospodarka książęca i tradycyjna ekonomia; nie łączył ich jednak rynek, lecz system świadczeń i danin grup miejscowej ludności. W konsekwencji nie powstały w Wielkopolsce w X w. warunki, w których srebro mogłoby przejąć funkcje środka płatniczego na „rynku wewnętrznym”447. Archeologiczne dowody, że w grodach mieszkała elita władzy, stanowią – oprócz srebra, towarów luksusowych i form odlewniczych do produkcji sztabek srebra448 – liczne artefakty charakterystyczne dla obszarów północnych i Morza Bałtyckiego, które można datować przynajmniej częściowo na ostatnie ćwierćwiecze X stulecia449. Militaria, które znaleziono w ich pobliżu (Luboń, Łubowo, Sowinki), wskazują na kontakty ze Skandynawią – możliwe, że ze środkową Szwecją; niektóre elementy mogły pochodzić z Rusi. Prawdopodobnie nie jest kwestią przypadku, że obecność przybyszy z Północy pod koniec X w. stała się namacalna, gdy Mieszko I podjął rozbudowę lub przebudowę centralnych grodów i skonsolidował swoją władzę w Wielkopolsce. Z terenów Rusi bardzo dobrze jest znana rola Skandynawów (zwłaszcza z obszaru środkowej Szwecji) w handlu arabskobałtyckim i w procesie kształtowania się władzy. Jeśli legenda o Piaście i Popielu przekazana przez Kronikę Galla Anonima zawiera ziarno prawdy, to może sugerować jakiś konflikt między dwiema grupami ludności – Gall wspomina „obcych” – może Skandynawów i/lub innych przybyszów – których zwerbował lub wezwał na pomoc jeden z kontrahentów450.

Źródła archeologiczne i numizmatyczne znajdują potwierdzenie w relacji kupca żydowskiego i dyplomaty Ibrahima ibn Jakuba. Około 965 r. zanotował on: A co się tyczy kraju Mesko, to [jest] on najrozleglejszy z ich [tzn. słowiańskich] krajów. Obfituje on w żywność, mięso, miód, i rolę orną [lub: rybę]. Pobieranie przez niego [tj. Mieszka] podatki [lub: opłaty] [stanowią] odważniki handlowe. [Idą] one [na] żołd jego mężów [lub: piechurów]. Co miesiąc [przypada] każdemu [z nich] oznaczona [dosł. wiadoma] ilość z nich. Ma on trzy tysiące pancernych [podzielonych na] oddziały, a setka ich znaczy tyle co dziesięć secin innych [wojowników]. Daje on tym mężom odzież, konie, broń i wszystko, czego tylko potrzebują451.

Termin al-mathaqil – „mitkal” – oznaczał po arabsku odważnik lub jednego dinara (arabska złota moneta o wartości ok. 4,25 g), można go więc tłumaczyć jako pieniądz ważony, jednostka pieniężna, srebro siekane albo moneta452. W Wielkopolsce spotykamy wagi i odważniki, które świadczą o tym, że kruszce były odważane453. W samym tylko Gieczu znaleziono ok. 100 odważników, a na cmentarzysku w Sowinkach pod Poznaniem archeolodzy odkryli składaną wagę z zestawem odważników. Kolejne znaleziska pochodzą z miejscowości Dziekanowice koło Łubowa454. W wielu skarbach przeważały ponadto pocięte monety i biżuteria (Aneks 1: Wielkopolska). Arabskie srebro, zgromadzone w pobliżu grodów, mogło zatem należeć – przynajmniej w części – do drużynników pierwszych Piastów. Źródło akumulacji środków materialnych i finansowych, nieodzownych na wczesnym etapie budowania władzy ponadplemiennej, stanowiły zatem daniny i trybuty (pobierane w naturaliach i srebrze) oraz dobra pochodzące z łupów i handlu. W Gnieźnie zostały odnalezione szczątki zwierząt futerkowych, które mogą wskazywać na ich komercyjne przeznaczenie455. Wśród odkopanych w Poznaniu na Ostrowie Tumskim i w Kruszwicy resztek zwierząt

znajdowały się m.in. skóry bobrów, bardzo pożądane w świecie islamskim. Koło Łekna istniała służebna osada myśliwska o nazwie Bobrowniki456. Późniejsze źródło, jakim jest tzw. bulla gnieźnieńska z 1136 r., wymienia daniny m.in. w postaci skórek kunich i lisich457. Natomiast w tzw. dokumencie tynieckim z 1105 r. (a właściwie 1123/1124) wspomina się o podatkach w formie skór wiewiórek458. Piastowie z pewnością uprawiali też handel niewolnikami. Jego znaczenie w procesie tworzenia wczesnej władzy we wschodniej Europie próbował oszacować na przykładzie Czech Dušan Třeštík. Pomnożył liczbę słowiańskich niewolników w Kordobie, która wzrastała podobno w ciągu 50 lat o 10 tys. – a więc o 200 osób rocznie – przez cenę jednego niewolnika w Pradze (miała ona wynosić 300 denarów po ok. 1 g srebra każdy) i uzyskał w ten sposób 3 mln denarów, a więc mniej więcej trzy tony srebra. Łączną sumę, jaką w czasie całego swojego panowania miał „zarobić” na sprzedaży niewolników Bolesław I (935–972), Třeštík ocenił na równe dziesięć ton srebra – odpowiednik 30–35 tys. niewolników (przyjmując, że 1 denar był równy jednemu gramowi srebra)459. Odpowiadało to tysiącu ludzi rocznie. Te liczby wydają się bardzo wysokie, ale nie niedorzeczne – pamiętajmy, że w latach 60. XII w. w Meklemburgii jednego tylko dnia na targu wystawiono na sprzedaż 700 pojmanych Duńczyków460. W 867 r. na Morawach również oferowano do sprzedaży 900 jeńców461. W odniesieniu do tych liczb należy zachować najdalej posuniętą ostrożność, ale ogólnie możemy przyjąć, że oddają one przynajmniej rząd wielkości tego procederu. Na marginesie tylko dodajmy, że niektóre szacunki transsaharyjskiego handlu niewolnikami przyjmują wyjściowo ok. 3000 ludzi rocznie w IX i ok. 8700 osób rocznie w X w.462. Przedstawione wyżej dane w odniesieniu do Europy pokazują też geograficzne możliwości rynku niewolników w X stuleciu. W basenie Morza Bałtyckiego grupowały się one prawdopodobnie w Wolinie, Hedeby i w

Birce, a na południu właśnie w Pradze. Jeśli przeniesiemy na państwo gnieźnieńskie liczbę niewolników przyjętą przez Třeštíka i założymy, że pod koniec X w. na „polskich” obszarach mieszkało około miliona osób, to byłoby to 3–3,5% wszystkich mieszkańców. To ogromna strata demograficzna, która musiała zasadniczo zmienić sieć osadniczą. Na nic się zdadzą spekulacje na temat geografii obszarów, na których Piastowie pojmowali ludzi w niewolę. Można by „wyszukać” wiele sąsiadujących ze sobą terenów. Do tej tematyki powrócę jeszcze krótko w kolejnych rozdziałach. Ważna wydaje się tu pointa Třeštíka: Wszystko to nie byłoby możliwe bez ogromnego rynku krajów islamskich, zwłaszcza w Hiszpanii. Nie byłoby to możliwe przede wszystkim bez towaru, który żywił ten cały mechanizm – bez mężczyzn, kobiet i dzieci, których czescy wojownicy ścigali jak zwierzynę gdzieś nad Odrą czy na równinach Galicji. Wszystkie kraje środkowej Europy (włącznie z nowym państwem Sasów, późniejszym imperium Ottońskim) budowały na tym brudnym handlu nieszczęsnymi ludźmi, na handlu niewolnikami, który był siłą napędową epokowego procesu kształtowania się państwowości w środkowej Europie463.

Przez trybuty, daniny i świadczenia elita pozyskiwała skóry, miód, wosk oraz pojmanych ludzi, a następnie wymieniała te „towary” na srebro i dobra luksusowe, a nimi z kolei wynagradzała drużynę. Prestiż i srebro stanowiły zatem podstawę władzy, warunek jej reprezentacji, dzięki którym książę mógł zyskiwać nowych zwolenników czy „klientów” albo opłacać najemników. Bez włączenia w obieg arabskiego srebra pierwsi Piastowie nie mogliby opłacać swojej świetnej wieloetnicznej drużyny. Bez drużynników z kolei nie byliby w stanie przełamać oporu elit plemiennych, narzucać trybutów sąsiednim grupom ludności i w konsekwencji zbudować aparatu administracyjnego i aparatu władzy. Jeśli Piastowie pobierali trybuty lub opłaty celne także w postaci srebra, to powstaje pytanie, kto nim dysponował. Wydaje się mało prawdopodobne,

by ludność całej Wielkopolski składała regularne daniny w formie „mitkali”. Należy jednak pamiętać, że najstarsze znalezione dotychczas skarby z dirhemami – jak już wspominaliśmy wyżej – nie występowały na rdzennie piastowskich terenach koło Gniezna, Poznania, Giecza i Ostrowa Lednickiego, lecz w dorzeczu Prosny i Obry oraz wzdłuż środkowego biegu Warty. Zamieszkujące je plemiona musiały więc dysponować srebrem, które ekspandujący Piastowie próbowali sobie zawłaszczyć. Nie można wykluczyć, że w Wielkopolsce powstało więcej „systemów wodzowskich” – przede wszystkim wokół zespołów osadniczych koło Kalisza i wzdłuż Obry – które rywalizowały między sobą o dostęp do kruszców. Wskazywałoby to na zmianę systemów wartości w obrębie społeczności tego regionu, które różniły się teraz wyraźnie od tych dominujących w IX stuleciu. Rzut oka na geografię depozytów z X w. pokazuje jednak, że plemiona pomorskie, przede wszystkim kompleks osadniczy w Wolinie, były najbardziej „predestynowane” do płacenia takich trybutów. Szczególnie intensywne zagęszczenie znalezisk ze srebrem nastąpiło na Pomorzu i w Wielkopolsce od lat 50. X w. Na takim tle wyraźniej widać, dlaczego jeden z pierwszych celów piastowskiej ekspansji stanowiło Pomorze i dlaczego tak zaciekłe były walki o Wolin. Ponadto nie możemy wykluczyć, że Mieszko I i jego przodkowie byli zamieszani w handel niewolnikami. Podczas licznych wypraw wojennych przeciwko Pomorzanom i/lub sąsiadującym z nimi ludom było bowiem aż nadto okazji do zbierania łupów. Jednocześnie byłoby zbyt łatwo przyjąć po prostu, że Piastowie byli wyłącznie agresorami, natomiast Pomorzanie tylko ofiarami. Wyprawa Wieletów/Wolinian z 967 r., dowodzona przez Wichmana, a skierowana przeciwko Mieszkowi I, miała wszelkie cechy wyprawy łupieskiej, której celem było przede wszystkim porywanie ludzi i zapewne też rabowanie srebra464. Ibrahim ibn Jakub relacjonuje, że Wieleci/Wolinianie prowadzili wojnę z Mieszkiem I465.

Jeszcze w XII w. Pomorzanie sprzedawali ludzi uprowadzonych z Polski jako niewolników na wyspy na Morzu Bałtyckim, podczas gdy Obodryci byli łapani i transportowani przez Pomorzan i Duńczyków m.in. do Polski466. A zatem bogactwo licznych osad bałtyckich nie zasadzało się tylko na obrocie bursztynem i solą, ale także na handlu niewolnikami. Na marginesie tylko wypada wspomnieć, że na początku XII w. pomorscy książęta płacili Piastom trybut w wysokości najpierw 500, a później 300 grzywien srebra rocznie467. Odpowiadało to ok. 100 lub 60 kg srebra, a więc stanowiło ekwiwalent 33 tys. lub 20 tys. dirhemów. Trzeba też pamiętać, że srebro mogło być transferowane także z Wielkopolski na Pomorze – nie tylko jako łup, ale i jako ekwiwalent za bursztyn i paciorki szklane, które pochodziły m.in. z tamtejszych emporiów handlowych. Dirhemami płacono też zapewne przybywającym z Pomorza do Wielkopolski wędrownym rzemieślnikom za ich umiejętności, polegające na wyrabianiu grzebieni z poroża zwierząt albo wytwarzaniu wartościowej ceramiki468. Od końca IX stulecia dirhemami dysponowały również grupy ludności środkowo-wschodniej Polski – przede wszystkim Podlasia. Zachodziły tu głębokie przemiany – szczególnie w dekadach ok. 900 r. – które znalazły wyraz w powstawaniu grodów i zgrupowanych wokół nich zespołów osadniczych. Rozlokowanie depozytów można opisać linią Bugu–Bzury i Neru469. Szlak handlowy wzdłuż Bugu nad środkową Wisłę łączył Ruś nie tylko z tym regionem, ale także z Pomorzem, a od lat 30. X w. także z Wielkopolską. W tym kontekście nie dziwią znaleziska proweniencji ruskowikińskiej z osad grodowych Warszawa–Stare Bródno, Szeligi, Klimy i Stara Łomża470. Na północny wschód od środkowego Bugu w osadzie Truszki Zalesie znaleziono skarb z dirhemami (tpq 936/937 r.) i jedną srebrną zausznicą, a poza tym ponad 22 tys. fragmentów ceramiki, wyroby z żelaza i przedmioty z kości, które można datować na początek X w. Pokazują one,

że powstał tam duży zespół osadniczy471. Poza kilkoma innymi sztukami orientalnej biżuterii intensywne kontakty między grupami ludności Polski środkowo-wschodniej a Wschodem potwierdza rozpowszechnienie owruckich przęślików łupkowych oraz niebieskich szklanych pierścionków, pochodzących z Rusi472. Do tych znalezisk dochodzą dwa srebrne łańcuchy z terenów na zachód od Wisły, znalezione w grodzie Tum pod Łęczycą oraz w Czerchowie, które stanowią wyroby paralelne do biżuterii z obszarów Rusi Kijowskiej. Z Czerchowa pochodzą też groty strzał proweniencji północnoeuropejskiej lub wschodnioeuropejsko-nomadzkiej473. I last but not least – skarb znaleziony w Psarach koło Kalisza zawierał kabłączek skroniowy, wykazujący podobieństwa do wyrobów z obszaru Bułgarii Wołżańsko-Kamskiej474. Jeśli przyjmiemy, że przynajmniej część Mazowsza już od 1 połowy X w. należała do strefy wpływów piastowskich, wówczas istniałaby tutaj alternatywa dla Pomorza. Wydaje się wątpliwe, by napływ srebra do Wielkopolski przez Polskę wschodnią i środkową mógł się rozpocząć dopiero w latach 60. i 70. X w., jak to sugeruje Władysław Łosiński475. Depozyty znalezione w miejscowościach Truszki Zalesie, Iłów i Łęczyca I pokazują, że w latach 30. i 40. do środkowo-wschodniej Polski również napływały dirhemy, skąd zapewne znów były transportowane do Wielkopolski. Nie można też wykluczyć możliwości, że kupcy handlu dalekosiężnego – np. pochodzenia żydowsko-chazarskiego, chorezmijskiego albo ruskiego – uiszczali w dirhemach opłaty celne. O tym, że Mieszko I utrzymywał kontakty z ludami znad Morza Czarnego czy Azowskiego i/lub Morza Kaspijskiego, dowodzi fakt, że w 986 r. podarował Ottonowi III wielbłąda476. Z tego punktu widzenia dla Piastów nęcąca musiała być myśl, by już w 30. lub 40. latach X w. rozszerzyć kontrolę dróg napływu srebra z Wielkopolski do Polski środkowo-wschodniej.

Jeśli przyjmiemy, że niewielka liczba znalezisk monetarnych wskazuje na słaby napływ dirhemów, wówczas musimy uznać, że wschodnia część Polski centralnej z Podlasiem włącznie nie należała do głównych dostawców srebra. Można też jednak zadać odwrotne pytanie – może ten region ma stosunkowo skromne ilościowo znaleziska, ponieważ był regularnie rabowany przez sąsiednie ośrodki władzy? Przeciwko takiej interpretacji przemawia fakt, że z czasów przed wzrostem Piastów, a więc z lat ok. 900–930, w Polsce środkowo-wschodniej również nie odkryto wielu znalezisk monetarnych (Aneks 1). Czy Piastowie mieli jeszcze jakieś możliwości ściągania trybutów w postaci srebra? Kilka skarbów z dirhemami odkryto na Śląsku. Znane są liczne depozyty z tego regionu, których najmłodsza moneta datowana jest na lata 950–990 (Aneks 1). Oznacza to, że strumienie srebra dotarły na Śląsk dopiero w 2 połowie X stulecia. Jego późne włączenie w obieg arabskiego srebra mogło mieć związek ze stabilizacją i rozszerzeniem władzy Przemyślidów po bitwie na Lechowym Polu w 955 r. Wśród badaczy przyjmuje się zazwyczaj, że plemiona śląskie najpóźniej od 2 połowy X w. należały do strefy wpływów Przemyślidów477. Ścisłe kontakty między Śląskiem a Czechami znajdują potwierdzenie archeologiczne. Możliwe, że od lat 50. X stulecia elity plemienne na Śląsku zyskiwały na znaczeniu, kiedy właśnie Przemyślidzi lub Piastowie chcieli zintensyfikować kontakty z sąsiadem i Śląsk mógł służyć jako ważne ogniwo pośredniczące w tych relacjach. Kontakty między oboma państwami zostały ostatecznie ukoronowane chrztem Mieszka I w 966 r. i ślubem z czeską księżniczką Dobrawą. Z pewnością obie monarchie utrzymywały ze sobą stosunki handlowe. Mogą o tym świadczyć odkryte w Czechach znaleziska bursztynów w postaci paciorków, naszyjników i surowca478. Śląsk uważany był też za kraj tranzytowy, przez który dirhemy napływały

na południowe Połabie, gdzie niektóre plemiona musiały płacić Ottonom daniny m.in. właśnie w formie srebra. Czy arabskie monety docierały na Śląsk przez Pragę, czy też wschodnią drogą wzdłuż Prypeci, Bugu, a potem przez Wielkopolskę – albo może napływały drogą północną przez Pomorze – pozostaje do wyjaśnienia w toku dalszych badań. Możliwe są wszystkie trzy trasy. Przeciwko Śląskowi jako dostawcy trybutów w formie „mitkali” przemawia jednocześnie fakt, że region ten mógł zostać wciągnięty do strefy wpływów państwa gnieźnieńskiego dopiero ok. 990 r. Poza tym liczba znalezionych tam dirhemów jest dość skromna (zob. tab. 51 i 52 oraz Aneks 1: Śląsk). Większość z nich została zdeponowana dopiero w latach 70. lub 80. X w. wraz z monetami zachodnimi, głównie niemieckimi. Wydaje się, że oprócz geografii depozytów to chronologiczna struktura znalezisk jest dobrym wskaźnikiem, dzięki któremu można ustalić, jaką drogą arabskie srebro dotarło w rejon Wielkopolski. Władysław Łosiński dokonał takiej analizy i doszedł do wniosku, że dirhemy napływały do państwa Piastów przede wszystkim przez Pomorze Gdańskie479. Ta teza nieco zaskakuje wobec wspomnianego wyżej faktu, że źródła pisane bardzo podkreślają walki Mieszka z Wolinem i tym samym sugerują piastowską ekspansję w kierunku Pomorza Zachodniego. Tabela 55 odzwierciedla chronologiczny skład arabskich monet w „polskich” depozytach według kryteriów regionalnych. Dobrze przebadane skarby z Wielkopolski pokazują, że stosunkowo wysoki jest w nich udział młodszych dirhemów, wybitych w czterech ostatnich dekadach przed arabską najmłodszą monetą, i wynosi – z wyjątkiem może skarbu z Poznania – co najmniej 40%. Wielkopolskie depozyty z Lądka, Sieroszewic, Zalesia i Obrzycka, pochodzące z lat 950– 989 (te późniejsze zresztą ze znacznym udziałem niemieckich denarów, datowanych przeważnie na lata 70. i 80. X w.), pod względem

chronologicznego składu dirhemów wykazują paralele ze znaleziskami na Pomorzu Gdańskim/Kujawach (Tuchola, Kowalewo, Puck), w Polsce wschodniej (Maurzyce-Ruszków, Kostomłoty) i na Pomorzu (Piaski, Trzebianowo), ale też na Śląsku (Sośnica). W znalezisku z Ochli 80% monet pochodzi z lat 910–940, natomiast w skarbach z Lądka, Sieroszewic, Zalesia i Obrzycka przeważają monety z okresu 930–970, ale jest to po prostu związane z momentem ich zdeponowania. Tabela 55. Chronologiczny skład skarbów w Polsce według regionów (udział dirhemów w %) w latach 901/902–973/983 (na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 1) Przed 900– 910– 920– 930– 940– 950– 960– 970– 900 909 919 929 939 949 959 969 979 środkowo-wschodnia Polska Klukowicze 901/902

61

39

Maurzyce 971/972

–

7

–

7

14

32

4

25

11

Kostomłoty 970/976

8

–

8

15

15

8

8

31

8

{

8

Pomorze i środkowe Pomorze Łabędzie II 932

25

36

25

11

4

Bielkowo 938/939

69

22

{

9

}

Szczecin 940/941

50?

{

Pomorze XII ? 946

19

38

32

4

2

5

Piaski 950/973

12

8

{

27

}

46

50?

}

Trzebianowo 955/973

13

8

10

8

13

33

16

Pomorze Gdańskie i Kujawy Opalenie 941/942?

70

16

15

?

?

?

Oliwa II 951/952

54

9

9

9

–

9

9

Tuchola 952/953

6

18

6

18

35

12

6

Kowalewo 954/955

4

2

13

2

7

24

47

Puck 965

4

4

8

4

24

24

16

16

Wielkopolska Ochle 936/937

–

19

19

10

52

Lądek 952/953

–

3

9

6

18

38

27

8

{

61

}

23

–

8

Poznań 961/976 Sieroszewice 976

10

14

–

8

28

8

20

12

Zalesie 976

3

2

3

6

13

20

17

21

15

Obrzycko 973/983

2

10

11

11

14

22

16

8

5

21

47

11

Śląsk Sośnica 954/961

5

11

5

–

Skarby z Pomorza można natomiast podzielić na dwie grupy. Pierwsza

składa się z depozytów, w których dominują monety wyemitowane w X stuleciu przez Samanidów; do drugiej należą znaleziska, w których znajduje się bardzo wiele starszych, pochodzących jeszcze sprzed 900 r. dirhemów abbasydzkich. Do pierwszej grupy zaliczyć wypada po trzy skarby z Pomorza Gdańskiego/Kujaw (Tuchola, Kowalewo i Puck) i z Pomorza oraz Pomorza Środkowego (Łabędzie, Piaski-Dramino i Trzebianowo); do drugiej zaś po dwa skarby z zachodniej i środkowej części Pomorza (Bielkowo i Szczecin) lub z Pomorza Gdańskiego (Opalenie i Oliwa). Nie jest znana dokładna topografia skarbu Pomorze XII. Porównanie tych dwóch grup wskazuje na to, że na terenach polskich istniały dwa obiegi dirhemów. Znaleziska z młodszymi monetami arabskimi są charakterystyczne dla depozytów rosyjskich i większości bałtyckich (rozdz. 3.2.3). Te dirhemy musiały więc trafić do Wielkopolski drogami lądowymi przez Podlasie albo – najpóźniej od ok. 950 r. – bezpośrednio ze Starej Ładogi lub Daugmale nad dolną Dźwiną przez Pomorze (tab. 56). Tabela 56. Wybrane skarby o spójnej strukturze dirhemów uporządkowane regionalnie i ułożone według kryteriów chronologicznych (na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 1) Miejsce znaleziska z najmłodszą monetą

Region

Klukowicze 901/902

wschodnia Polska

Kijów II 905/906

obszary nad środkowym Dnieprem

Borowikowo 905/906

północna Rosja

Lencikowščina 911/912

Białoruś

Strupowo 911/912

obszary nad środkowym Dnieprem

Kazań 913/914

dorzecze Kamy

Palcewo 913/914

dorzecze Wołgi

Ochle 936/937

Wielkopolska

Bolgary 942

dorzecze Kamy

Disna 943/944

kraje bałtyckie

Velaikiai 945/946

kraje bałtyckie

Meckshof 947/948

kraje bałtyckie

Belorussia 948/949

Naddnieprze

Vanamoisa 951/952

kraje bałtyckie

Lądek 952/953

Wielkopolska

Tuchola 952/953

Pomorze Gdańskie-Kujawy

Kowalewo 954/955

Pomorze Gdańskie–Kujawy

Gniezdowo 960

Dniepr-Dźwina

Sośnica 954/961

Śląsk

Puck 965

Pomorze Gdańskie–Kujawy

Maurzyce 971/972

wschodnia Polska

Nowogród 972

północna Rosja

Piaski 950/973

Pomorze

Trzebianowo 955/973

Pomorze

Nowaja Melnica 974

północna Rosja

Nowogród 974/975

północna Rosja

Kostomłoty 970/976

wschodnia Polska

Sieroszewice 976

Wielkopolska

Zalesie 976

Wielkopolska

Belyj Omut 976

obszary nad środkowym Dnieprem

Erilowo 978

obszary nad środkowym Dnieprem

Staryj Dedin 979

obszary nad środkowym Dnieprem

Obrzycko 973/983

Wielkopolska

Almetewo 984/985

dorzecze Kamy

Tatarskij Tolkiš 985

dorzecze Kamy

Krasnaja 986/987

dorzecze Dźwiny

Depozyty ze starszymi emisjami pochodzą natomiast przede wszystkim z 1 połowy X w. i bardzo przypominają liczne znaleziska skandynawskie, zdeponowane na początku X stulecia. Jednocześnie znaleziska Łabędzie II i Pomorze XII z najmłodszą monetą 932 i 946 r. zawierają wprawdzie niewiele dirhemów wybitych przed rokiem 900, ale wykazują strukturalne paralele ze skarbami szwedzkimi od ok. 930 r. (tab. 57 i rozdz. 3.2.3). Mogłyby one świadczyć o tym, że niektóre emisje w latach 30. i 40. napłynęły na Pomorze przez Szwecję. Wydaje się prawdopodobne, że pomorskie skarby z dominującymi monetami sprzed 900 r. to już stezauryzowane zapasy starszego srebra należącego do elit plemiennych, które później wyjmowane były z ukrycia i w razie potrzeby – bez względu na powody – ponownie wprowadzane do obiegu. Tę tezę potwierdzałyby skarby z miejscowości Karnice i Pinnow pochodzące z 2 połowy IX w. W nich udział nowych dirhemów (z okresu 820–870 r.) wahał się koło 5%, podczas gdy w depozytach rosyjskich i szwedzkich oscylował między 20 a 40% (rozdz. 3.2.2). Tabela 57. Przyporządkowanie regionalnych skarbów z istotnym udziałem starszych dirhemów według kryteriów chronologicznych (na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 1) Miejsce znaleziska z najmłodszą monetą

Region

Kijów I 905/906

obszary nad środkowym Dnieprem

Stora Velinge I 910/911

Szwecja

Łabędzie II ٩٣٢

Pomorze

Broa 932/933

Szwecja

Bräcke 933/934

Szwecja

Jugenäs 934/935

Szwecja

Bielkowo 938/939

Pomorze

Bäta 940/941

Szwecja

Szczecin 940/941

Pomorze

Opalenie 917–941/942

Pomorze Gdańskie–Kujawy

Utoje 942/943

Szwecja

Tanglings 945/946

Szwecja

Pomorze XII 946

Pomorze

Alva 946/947

Szwecja

Berjoza I 951/952

obszary nad środkowym Dnieprem

Oliwa II 951/952

Pomorze Gdańskie–Kujawy

Kuski 953/954

kraje bałtyckie

Rangsarve 953/954

Szwecja

Koigi 954/955

kraje bałtyckie

Rangsarve 954/955

Szwecja

Stora Velinge II 955/956

Szwecja

Erikstorp 956/957

Szwecja

Kvie 960/961

Szwecja

Prästgarden 965

Szwecja

Uggärds A 971–974

Szwecja

Poznań 961/976?

Wielkopolska

Stävie 976

Szwecja

Övide I ٩٧٦/٩٧٧

Szwecja

Suderbys II 978

Szwecja

Medwedowo 982

obszary nad środkowym Dnieprem

Baldringe gärd 983

Szwecja

O ile na podstawie geografii i struktury chronologicznej skarbów z dirhemami można przynajmniej przypuszczać, skąd napływały do Wielkopolski ściągane przez Piastów trybuty w srebrze, o których wspomina Ibrahim ibn Jakub, o tyle ich wysokość pozostaje nam zupełnie nieznana. Jedyne dane – rzecz jasna również mgliste – pochodzą z obszarów połabskich, rosyjskich, a być może również z terenu Czech i Węgier, i odnoszą się ściśle do lat 60. X w. Wcześniej (rozdz. 6.1.6) wskazywaliśmy już na o tyle, że Wagrowie i Obodryci płacili biskupowi oldenburskiemu roczną dziesięcinę o łącznej wysokości 13 monet od pługa. Wiatycze płacili jako trybut Chazarom, a potem Rusi Kijowskiej, jednego „szylinga” – również od pługa. Jeśli jako „szyling” rozumiano wówczas nie jedną monetę, lecz jednostkę 20 g srebra, to odpowiadałoby to dokładnie 13 monetom (przy założeniu, że były to fenigi), które zbierali Sasi. Na obszarach czeskich i węgierskich również istnieją poszlaki, że tytułem podatku odprowadzano 12–15 denarów, a więc z grubsza ekwiwalent ok. 20 g srebra480. Helmold z Bozowa określał pług jako jednostkę ziemi, którą mogła obrobić para wołów albo jeden koń. Ponieważ nie każda zagroda posiadała dwa woły albo konia, to rozsądniej jest założyć, że była to miara odpowiadająca co najmniej dwóm gospodarstwom, a więc przeciętnie dziesięciu osobom. Jeśli w odniesieniu do państwa Piastów w końcu X w. przyjmiemy, że zamieszkiwało je około miliona osób i na każde dziesięć z nich przypadało 20 g srebra, to mielibyśmy 2 tony srebra rocznie. Oczywiście zbyt

hipotetyczne i ostatecznie niedopuszczalne jest założenie, że wszystkie grupy ludności, zamieszkujące obszar Polski w dzisiejszych granicach, płaciły Piastom przez całą 2 połowę X w. regularne daniny, nie mówiąc już o płaceniu samymi tylko monetami. Znacznie bardziej realne wydaje się, że Piastowie mogli nałożyć trybut w srebrze tylko na niektóre „plemiona”. Na Pomorzu np. było to na początku XII w. 300 do 500 grzywien – a więc 60 do 100 kg srebra481. Dušan Třeštík szacuje, że do wyposażenia drużyny złożonej z 3000 ludzi potrzebne były 3,5 do 7,5 t srebra (chyba rocznie?) – 7,5 t kruszcu to suma wielkości mniej więcej tego rzędu, jaką Bolesław I miał otrzymać ze sprzedaży niewolników do al-Andalus w czasie całego swojego panowania, a więc w ciągu 32–37 lat482. Odpowiadałoby to sumie niespełna 400 do 840 całych dirhemów na głowę rocznie. Jeśli pomnożymy 3,5 do 7,5 t przez 35, to otrzymamy ogromną liczbę 122,5 do 262,5 t kruszcu, a więc ekwiwalent niemal 41 do ok. 88 mln dirhemów. Te dane wydają się nierealne, zwłaszcza że Třeštík sam przyjmuje wartość 10 t srebra dochodu ze sprzedaży niewolników w ciągu 32–37 lat. Z kolei 3,5 do 7,5 t srebra, przeniesione na cały okres panowania Bolesława dawałoby 11 do 23 dirhemów na głowę rocznie, co wydaje się dość skromnym uposażeniem. Dla porównania weźmy wielkości podawane przez staroruską kronikę. Pod rokiem 1014 mówi ona, że Jarosław Mądry pobierał w Nowogrodzie daninę w wysokości 3000 grzywien rocznie, z których 2000 musiał posyłać do Kijowa, a 1000 mógł pozostawić dla swojej drużyny. Nie wiemy, niestety, ile ważyła jedna grzywna. Szacunki wahają się między 50 g i niemal 190 g srebra483. Gdyby cała suma pobierana była w postaci kruszcu, to wynagrodzenie nowogrodzkiej drużyny odpowiadałoby ok. 17 tys.–64 tys. dirhemów. Przy 3000 drużynników byłoby to 6–21 dirhemów na głowę. Gdybyśmy uwzględnili podawaną przez to źródło całościową sumę 3000

grzywien, otrzymalibyśmy 190 tys. dirhemów rocznie. Nawet w tym ostatnim wariancie wynagrodzenie drużyny wypadałoby znacznie skromniej niż liczby przytoczone wyżej – 3,5 do 7,5 t srebra rocznie. Nie można jednak wykluczyć, że te 1000 grzywien, które Jarosław pobierał w Nowogrodzie jako „podatek”, przeznaczone było tylko na opłacenie jego „elitarnego oddziału”, złożonego z niewielu ludzi. Według Ibn Fadlana ci najlepsi i najwierniejsi stanowili trzon drużyny ruskiego kagana, 400 wojów484, co dawałoby 42 do 158 dirhemów na głowę rocznie. W jaki sposób te rozważania można przenieść na daniny zgromadzone przez Piastów? Jeśli przyjmiemy, że te 60–100 kg srebra, które Bolesław Krzywousty ściągał jako trybut z Pomorza na początku XII w., choćby w przybliżeniu odpowiada stosunkom w X w., to każdy z 3000 drużynników otrzymywałby tytułem wynagrodzenia 7–11 dirhemów rocznie. Jeśli do tej sumy dodalibyśmy jeszcze daniny kruszcowe z innych regionów i opłaty celne oraz dochody z bezpośredniego udziału w handlu, to łatwo uzyskalibyśmy rzędy wielkości dla Rurykowiczów i Przemyślidów. Jest to oczywiście rachunek z wieloma niewiadomymi. Po pierwsze, nie jest jasne, czy drużyna Mieszka rzeczywiście składała się z 3000 ludzi. Jeśli tak, to wątpliwe, czy wszystkich ich w całości opłacał wyłącznie srebrem. Po drugie, z pewnością „trzon drużyny” wczesnych Piastów, czyli ludzie z ich najbliższego otoczenia, byli lepiej opłacani niż „zwykli” wojownicy. O tym, że ta elita mogła zgromadzić pokaźne bogactwo, przekonują niektóre znalezione skarby. Sam tylko skarb Dzierznica II pod Gieczem (zob. Aneks 1) zawierał 15 kg srebra – a więc ekwiwalent 5000 dirhemów, za który można było nabyć co najmniej 37 niewolników.

ROZDZIAŁ 7

Geografia arabskich i zachodnich strumieni srebra i ich funkcje: Faza IV (od 990 do ok. 1020) – kryzys czy stabilizacja? Załamanie arabskiego eksportu dirhemów i reorientacja na zachodnią Europę 7.1. Zanik arabskiego strumienia srebra i jego konsekwencje dla peryferii Arabski strumień srebra do Rosji wysechł ostatecznie ok. 1020 r., ale w regionie Morza Bałtyckiego i we wschodnio- i środkowoeuropejskim interiorze oznaki kryzysu zaczęły występować już w latach 80. X w. W tym kontekście pojawia się pytanie o przyczyny przerwania tego napływu srebra do wschodniej Europy z Bliskiego i Środkowego Wschodu. Wszelkie wytłumaczenia mające służyć rozwiązaniu tego problemu można podzielić na dwie grupy485.

Pierwsza grupa wyprowadza zerwanie stosunków handlowych z wydarzeń ekonomicznych i politycznych na Bliskim i Środkowym Wschodzie. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na niedobór srebra w środkowej Azji, którego konsekwencją było ograniczenie produkcji dirhemów albo zmniejszenie zawartości kruszcu w tych monetach. We wschodniej Europie skutkowało to znacznym spadkiem popytu na metale szlachetne importowane z obszarów arabsko-perskich. Poza tym podkreśla się napady nomadów, przede wszystkim Karachanidów, połączone z niepokojami politycznymi w państwie Samanidów. Niektórzy historycy zaprzeczają jednak istnieniu kryzysu srebra w zachodniej Eurazji. Na przykład Alfred E. Lieber wskazuje na wyprawy łupieskie Mahmuda z Ghazny (971–1030) do Indii między 1008 a 1025 r. Głównym celem tych wypraw było grabienie bogatych skarbów świątynnych. W samych tylko latach 1008–1009 Mahmud miał zrabować ok. 70 mln monet indyjskich, co stanowiło ekwiwalent ok. 120 t. Do tego dochodziło 80 t srebra, zrabowanego w „świętym” mieście Muttra. Zdobyte w ten sposób kruszce mogły później trafić na rynek486. Jednakże w Rosji znaleziono niewiele pochodzących z Indii monet, które zostały wybite pod koniec X i w XI w.487. Badania Thomasa S. Noonana dowiodły ponadto, że zawartość srebra w dirhemach emitowanych przez Karachinidów i Ghaznawidów na Środkowym i Bliskim Wschodzie w latach 1000–1040 znacząco się zmniejszyła, tak że o nowej hossie srebra nie mogło być mowy488. Druga grupa wyjaśnień przyjmuje, że powodem załamania eksportu dirhemów nie był niedostatek srebra, lecz sytuacja na obszarze jednego z pośredników. Tu wspomnieć należy powstanie Rusi Kijowskiej pod koniec X w., które miało położyć kres ekspansji skandynawskiej w Rosji. Związany jest z tym także argument, że w tym samym czasie powstały nowe szlaki handlowe, prowadzące nie nad Morze Bałtyckie, lecz do wschodniej Polski

i środkowej Europy; chrystianizacja Rusi Kijowskiej w 988 r., która utrudniała handel z „niewiernymi”; i last but not least rozbicie imperium Chazarów przez Ruś albo jakaś katastrofa ekologiczna wokół Morza Kaspijskiego, którą miał zapoczątkować upadek kaganatu chazarskiego489. Argumenty pierwszej grupy wydają się bardziej przekonujące niż drugiej. Interpretacje wyjaśniające przerwę w napływie srebra powstaniem Rusi Kijowskiej zakładają implicite, że w handlu ze Wschodem mogli uczestniczyć tylko Skandynawowie, co jest nie do pogodzenia z naszą wiedzą na temat struktury i składu skarbów w Szwecji i Rosji490. Ponadto trzeba zwrócić uwagę, że szlak handlowy z Kijowa przez wschodnią Polskę do środkowej Europy nie powstał ok. 1000 r., lecz istniał już w IX stuleciu i w żaden sposób nie mógł spowodować przesunięcia handlu tranzytowego przez Rosję491. Nieprzekonujące jest również założenie, że chrystianizacja Rusi Kijowskiej nie dopuszczała handlu z kalifatem z powodów ideowych. Przeciwko temu przemawia fakt, że stosunki handlowe wschodniej Europy z krajami islamskimi utrzymały się do nowożytności i kwestie wyznaniowe nie odgrywały w nich szczególnej roli. Podważyć trzeba też tezę, że to upadek imperium Chazarów odpowiadał za zatrzymanie eksportu srebra do Europy. Od ok. 900 r. większość tego handlu nie odbywała się przez terytoria chazarskie, lecz z Chorezmu przez stepy bezpośrednio do Bułgarów kamskich492. A zatem to nie upadek kaganatu chazarskiego wywołał kryzys srebra w Europie, lecz przeciwnie, przesunięcie dróg handlowych z Zakaukazia na wschodnią stronę Morza Kaspijskiego przyczyniło się do ograniczenia przychodów wyższych warstw chazarskich, co w dłuższej perspektywie ułatwiło ich rozgromienie przez Rusów (prawdopodobnie we współdziałaniu z Oguzami). Geografia znalezisk z okresu 990–1020 pokazuje dominującą pozycję Skandynawii (zwłaszcza Gotlandii), której przewaga z trzeciej fazy napływu

wzrosła do 58%. W przeciwieństwie do wspomnianej trzeciej fazy, do 28% wzrósł natomiast udział południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego i zachodniosłowiańskiego interioru, podczas gdy liczba depozytów rosyjskich spadła do 14%. Geografia zdaje się jednak prowadzić na manowce i w żaden sposób nie mówi, że lwia część dirhemów w tej późnej fazie w rzeczywistości popłynęła do Skandynawii. W szwedzkich znaleziskach przeważały bowiem dirhemy wybite w dwóch pierwszych dekadach X stulecia, a więc musiały tam trafić do ok. 940 r. W słowiańskich skarbach natomiast trafia się więcej młodszych monet – zwłaszcza kilka rosyjskich skarbów zawiera liczne emisje z lat 80. X w. (rozdz. 3.2.4). Tabela 58. Geografia skarbów z co najmniej 5 dirhemami z okresu 900–1020 (mapa 7)* Region

Liczba znalezisk monetarnych

Rosja, Ukraina, Białoruś

24 = 14%

Skandynawia (Szwecja, Finlandia, Norwegia)

102 = 58%

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego (od państw bałtyckich po Szlezwik i Danię) i zachodniosłowiański interior

50 = 28%

Razem

176 = 100%

* Według: R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation of Arab Silver in Medieval AfroEurasia, „History Compass” 5 (2007), 2, tab. 3. Spośród „pozapolskich” depozytów na mapie ujęte zostały jedynie te zawierające co najmniej dziesięć monet i co do których autor niniejszego opracowania dysponował informacjami na temat miejsca znaleziska oraz datowania najmłodszej monety. Zostały one ujęte w Aneksie 2.

Geografia znalezisk z najmłodszą monetą między ok. 1020 a 1100 r. (tab. 59) potwierdza ten trend, przy czym udział Skandynawii wzrósł nawet do 64%, udział Rosji natomiast stopniał do 7%. Południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego wraz z zachodniosłowiańskim interiorem pozostało na

niezmienionym poziomie 28%. Chronologiczna struktura monet arabskich również odzwierciedla skład tych skarbów z okresu 990–1020. Umacnia to przypuszczenie, że w Skandynawii starsze dirhemy były znacznie dłużej w obiegu niż na obszarach słowiańskich, zwłaszcza w Rosji.

Mapa 7. Faza IV: 990–1020. Skarby z co najmniej 10 monetami Tabela 59. Geografia skarbów z co najmniej 5 dirhemami z okresu 1020–1100* Region

Rosja, Ukraina, Białoruś

Liczba znalezisk monetarnych 9 = 7%

Skandynawia (Szwecja, Finlandia, Norwegia)

79 = 64%

południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego (od państw bałtyckich po Danię) i zachodniosłowiański interior

35 = 28%

Razem

123 = 100%

* Według: R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation of Arab Silver in Medieval AfroEurasia, „History Compass” 5 (2007), 2, tab. 3. Zostały one ujęte w Aneksie 2.

7.1.1. Ruś Możliwe, że saga o Ejmundzie zawiera informacje na temat deficytu srebra na Rusi Kijowskiej tuż po 1000 r. W X i w 1 połowie XI w. kijowscy książęta zabiegali o Waregów jako najemników (w latach 1015, 1018, 1024, 1025, 1036 i 1043). Bliżej znana jest taka umowa między Ejmundem i księciem Jarosławem. Interesujące, że Jarosław nie był w stanie opłacać Skandynawów pieniędzmi i dlatego musiał „przerzucić” się na futra i inne drogocenne towary (jedwab?)493. Umowa została zawarta między 1015 a 1018 r., gdy zamierał właśnie dopływ srebra do wschodniej Europy. W obiegu znajdowały się wciąż jeszcze znaczące ilości srebra, o czym świadczą znaleziska z miejscowości Denisy (Kijów), Vaškovo (nad rzeką Wielikaja; były tam m.in. nordyckie naszyjniki i broszki), Molodi w północnej Rosji czy ze Starej Ładogi (ok. 100 kg srebra) (patrz Aneks 2). Jednocześnie wiemy, że Jarosław pobierał w Nowogrodzie podatek w wysokości 3000 grzywien, z których 2000 musiał posyłać dalej do Kijowa494. Czy drenaż przez Kijów był tak wielki, że Jarosław nie mógł opłacać Waregów kruszcem, czy też to kryzys napływu srebra ze Wschodu dawał o sobie znać tak mocno, że nawet wielkie ośrodki handlowe, takie jak Nowogród, nie posiadały już srebra? Czy 1000 grzywien, które pozostawały Jarosławowi, wystarczało wyłącznie na opłacenie drużyny w Nowogrodzie lub Rurykowym Gorodiszczu? W każdym razie w 1018 r. Bolesław Chrobry po splądrowaniu Kijowa miał przez dziesięć miesięcy wysyłać pieniądze do Polski495. Jeśli te pieniądze oznaczały metale szlachetne, to przynajmniej

miasto Kijów musiało dysponować znacznymi zasobami srebra. Geografia znalezisk monetarnych w tej fazie pokazuje cztery obszary ich zagęszczenia: 1) obszar Ładoga–Wołchow z wczesnomiejskimi ośrodkami Stara Ładoga, Rurykowo Gorodiszcze i Nowogród, który możemy rozszerzyć jeszcze o teren nad górnym Dnieprem i Dźwiną oraz o Smoleńsk i Połock; 2) nizinę nad Wołgą i Oką z zespołem Timerewo–Michajłowskoje– Pietrowskoje oraz ośrodkami Jarosław i Włodzimierz; 3) środkowy Dniepr z Kijowem; 4) obszar Kama–Wołga z Bułgarem i Suwarem. Tabela 60. Geografia znalezisk skarbów w Rosji z minimum 10 dirhemami z okresu 990– 1020 (na podstawie spisu znalezisk w Aneksie 2) Region

Liczba znalezisk

środkowy Dniepr

4 = 19%

Oka–górna Wołga

6 = 29%

Wołga–Kama

3 = 14%

północny zachód (Dźwina–Łować)

2 = 9%

północ (Ładoga–Wołchow)

5 = 24%

zachód (Prypeć–Niemen)

1 = 5%

Razem

21 = 100%

Zwraca uwagę fakt, że niemal we wszystkich regionach Rosji powstawały depozyty, w tym niektóre z dużą ilością srebra. Na przykład nad środkowym Dnieprem był to skarb z miejscowości Denisy koło Kijowa, zdeponowany po 1000 r. Zawierał on ponad 5000 monet, głównie fragmentów dirhemów, ale także denary niemieckie i angielskie496. Możliwe, że kijowscy książęta zaopatrywali się jak dawniej na rynkach Bułgarii kamskiej lub – już po upadku kaganatu – na ich dawnych rynkach nad Morzem Kaspijskim lub Azowskim. Teraz rynki te kontrolowali

Chorezmijczycy, ale na szlaki wzdłuż Donu i Dońca w latach 993, 996 i 997497 napadali Pieczyngowie. Ostatnia faza napływu srebra do wschodniej Europy prowadziła prawdopodobnie z północnej Mezopotamii do Kijowa498. Jednocześnie wydaje się prawdopodobne – szczególnie ze względu na obecność monet zachodnioeuropejskich – że te kruszce napływały jako trybuty z Nowogrodu. Wspominaliśmy już, że Jarosław w roku 1014 pobierał od mieszkańców Nowogrodu „podatek” w wysokości 3000 grzywien, z czego 2000 miał przekazać do Kijowa. Przeliczając jedną nowogrodzką grzywnę na ok. 50 g srebra, uzyskalibyśmy jako wielkość tej daniny ekwiwalent 33 tys. dirhemów albo 66 tys. niemieckich/angielskich fenigów. Gdyby chodziło o grzywny wartości ok. 80 g srebra, wówczas te dane wzrosłyby odpowiednio do 50 tys. i 100 tys. fenigów. Skarby znalezione na lewym brzegu Dniepru czy w dolinie Wołgi–Oki oraz informacje z Kroniki Nestora dotyczące trybutów monetarnych (pod rokiem 885 i 964) wskazują na to, że takie „podatki” w formie srebra mogły płacić również tamtejsze grupy ludności. Mimo zarysowującego się kryzysu srebra na początku XI w. Kijów należał do najważniejszych ośrodków władzy i handlu we wschodniej Europie. Thietmar z Merseburga relacjonuje w roku 1018, że było tam 400 kościołów, a ludność miasta Kijowa składała się z obrotnych Duńczyków i „niewolników, którzy zewsząd [ze wszystkich regionów] Rusi tu zbiegli”499. Niewykluczone, że książęta jak dawniej wynagradzali swoje drużyny – przynajmniej częściowo – kruszcem. Jednocześnie Kronika Nestora mówi o politycznych niepokojach między 1015 a 1024 r. Rezydujący w Nowogrodzie Jarosław chciał już w 1014 r. odmówić swemu ojcu Włodzimierzowi płacenia trybutu na rzecz Kijowa. Przed karną ekspedycją ojca uratowała Jarosława śmierć kijowskiego księcia. Po śmierci Włodzimierza kijowski tron objął Świętopełk, co w latach 1015–1016

skłoniło Jarosława do ataku. Po wygnaniu Świętopełka Jarosław musiał jednak w 1017 r. odeprzeć napad Pieczyngów. W 1018 r. Świętopełk wyruszył na Kijów z „polskimi” wojskami i odbił tron kijowski. Jarosław uciekł do Nowogrodu, ale w 1019 r. wrócił ze zwerbowanymi Waregami, zwyciężył piastowskiego księcia Bolesława i przepędził go razem ze Światopełkiem. Możliwe, że wspomniany wyżej skarb z miejscowości Denisy z najmłodszą monetą po 1009 r. odzwierciedla te wydarzenia. Mógł należeć do uciekającego w 1016 albo 1019 r. przed Jarosławem Światopełka albo do otoczenia Jarosława, które ukryło go w 1017 r. przed Pieczyngami lub w 1018 r. przed zbliżającym się „polskim” wojskiem Bolesława Chrobrego; mógł wreszcie być zdobyczą drużyny piastowskiej, która po wypędzeniu z Kijowa nigdy go nie odkopała500. Kiedy Jarosław ostatecznie przejął władzę w Kijowie, niepokoje się nie zakończyły. W 1021 r. musiał wyruszyć na Nowogród, który opanował Briaczysław. W 1024 r., kiedy Jarosław właśnie zamierzał uśmierzyć powstanie w ziemi suzdalskiej, na tereny nad środkowym Dnieprem napadł Mścisław z Tmutarakania501. Ponieważ Jarosław nie był w stanie zwyciężyć Mścisława, bracia podzielili ziemie nad Dnieprem między siebie. Jarosław zatrzymał Kijów z obszarem na prawym brzegu Dniepru, podczas gdy Mścisław otrzymał lewy brzeg Dniepru z Czernihowem. Bardzo możliwe, że te wydarzenia mają coś wspólnego z załamaniem napływu srebra arabskiego. Monety zachodnioeuropejskie zaczęły bowiem docierać na Ruś w większych ilościach dopiero w latach 30. XI w. Ich liczba (ok. 53 tys. po ok. 1,5 g srebra każda) była jednak dość skromna w porównaniu z dirhemami (okrągłe 200 tys. sztuk po 3 g srebra)502. Depozyty z arabskim srebrem spotyka się oprócz terenów nad środkowym Dnieprem i w północnej Rosji także nad Kamą. Od początku X w. Bułgar stanowił jedno z najważniejszych miejsc handlu

transkontynentalnego. Bułgarzy kamscy uzyskiwali większość swoich dochodów z opłat celnych i mogli blokować wymianę. Interesujące, że w skarbach z Bułgarii Kamskiej występują liczne nowo wyemitowane monety (rozdz. 3.2.4). Nie wiemy, czy wojenna wyprawa Włodzimierza przeciwko kamskim Bułgarom w 985 r. miała związek z zarysowującym się kryzysem srebra i czy jej celem było wymuszenie lepszych warunków w nabywaniu dirhemów. Niektórzy uczeni uważają, że ok. 1000 r. Ruś zawarła umowę handlową z Bułgarami kamskimi503. Poza tym w latach 987– 988 Włodzimierz miał przedsięwziąć wyprawę na Tmutarakań i nad Morze Kaspijskie504. Jeśli do wyprawy Włodzimierza dołożymy wyprawę wojenną przeciwko bizantyńskiemu Chersoniowi w 988 r., to możemy mówić o wyjątkowej aktywności Kijowa w okresie od 985 do 988 r. w regionach, z których Ruś czerpała srebro i towary luksusowe. Zgodnie z tym należałoby przyjąć, że być może już w 80. latach X stulecia na Rusi dawał się zauważyć coraz słabszy napływ dirhemów – zwłaszcza że skarby Bułgarów kamskich z tpq między 980 a 990 r. zdają się wykazywać większą liczbę nowych dirhemów niż ich odpowiedniki ze strefy wpływów Rusi505. Wiele depozytów znaleziono na obszarze nad górną Wołgą (w pobliżu miasta Jarosław), na nizinie Wołga–Oka i wokół Riazania. Te tereny od końca X stulecia były zasiedlane przez Słowian, zakładających nowe osady. Żyjące w dolinie Wołgi–Oki grupy ludności, określane w Kronice Nestora jako Wiatycze, płaciły trybuty w formie srebra506. Dla Rusi Kijowskiej kontrola nad regionem Oki miała duże znaczenie nie tylko ze względu na wspomniane trybuty w kruszcu, ale także ze względu na szlaki handlowe, które wiodły wzdłuż tej rzeki do Bułgarii Nadwołżańskiej. Władza kijowskich Rurykowiczów nad plemionami w dorzeczu Oki, a nawet na lewym brzegu Dniepru wzdłuż rzeki Soż, była jednak jeszcze pod koniec X w. dość słaba. Świadczą o tym wyprawy Włodzimierza przeciwko

Wiatyczom w latach 981 i 982 oraz przeciwko Radymiczom w 984 r.507. Ponieważ tereny zasiedlone przez Wiatyczów obejmowały w tamtym czasie nizinę Wołgi–Oki i tym samym mogły stykać się ze strefą wpływów Bułgarów kamskich, to nasuwa się przypuszczenie, że wojenne wyprawy Włodzimierza w latach 981–982 miały związek ze wspomnianym atakiem na Bułgar. Ich celem mogła zatem być stabilizacja panowania Rusi Kijowskiej na obszarach w dolinie Wołgi–Oki.

7.1.2. Skandynawia i południowe wybrzeże Bałtyku Oznaki kryzysu w dopływie srebra do Skandynawii widoczne były prawdopodobnie już w latach 70. X w., a dekadę później objawiły się ze znacznie większą siłą. Król Duńczyków Harald Sinozęby próbował podbić osadę Hedeby już w 974 r.508. Źródła mówią o łupieskich wyprawach Skandynawów do południowej Anglii w latach 980–983509. W 983 r. Haraldowi udało się zająć Hedeby. Na początku XI w. ostatecznie załamał się dopływ arabskiego srebra do Europy. W tym samym mniej więcej czasie rozpoczęła się druga faza skandynawskiej ekspansji na Anglię. Źródła pisane przynoszą relacje o wyprawach rabunkowych i niszczycielskich Skandynawów m.in. w latach 991, 994, 1002, 1007, 1009 i 1012–1018. Do 1018 r. mieli wymusić ok. 258 tys. funtów srebra, co odpowiadało ok. 64,5 mln monet. W samym tylko 1018 r. uzyskali trybut w wysokości 82 500 funtów srebra. Tabela 61. Trybuty Skandynawów w Anglii w latach 991–1018 (w funtach)* 991

22 000

994

16 000

1002

24 000

1007

36 000

1009

3 000

1011

48 000

1016

27 000

1018

82 500

Razem

258 500

* D. Logan, Die Wikinger in der Geschichte, Stuttgart 1987, s. 199 i n., s. 203 i n.; Kronika Thietmara, VII/38 i nn., s. 396 i n. Cały trybut nie musiał być jednak koniecznie uiszczany w formie monet – mogły to być też np. sztabki. Według niektórych szacunków trybuty stanowiły – zależnie od roku – między 10% (994) a 42% (1018) anglosaskiej produkcji srebra. W.M. Ormrod, J. Barta, The Feudal Structure and the Beginnings of State Finance, w: Economic Systems and State Finance, red. R. Bonney, Oxford i in. 1995, s. 53–80, tu s. 58 i n.

Były to bardzo wysokie sumy, zwłaszcza że do Skandynawii napływały również niemieckie fenigi. 258 tys. funtów srebra odpowiadało ok. 103 t tego kruszcu. Znalezione w Skandynawii 51 tys. angielskich monet to zatem nawet nie 0,1% zapłaconych trybutów – a nawet gdyby tylko 10% trybutów wymuszonych w Anglii przetrwało w postaci monet, a reszta zostałaby przetopiona, to i tak angielskie fenigi odkryte w Skandynawii stanowiłyby niespełna 1% całej sumy. Do tego dochodziły płatności srebrem, którym anglosascy królowie opłacali skandynawskich sojuszników – jak w 1011/1012 r., kiedy Olaf II Haraldsson z Norwegii na zlecenie Ethelreda II wyruszył przeciwko Duńczykom i Słowianom510. Panowanie Duńczyków w Anglii zakończyło się dopiero w 1042 r. Kenneth Jonsson przeanalizował 30 skandynawskich depozytów z monetami niemieckimi i angielskimi z X–XII stulecia. Trzynaście ze zbadanych przez niego skarbów, w których najmłodsza moneta wybita została między 997 a 1042 r., wykazuje duży, co najmniej 50% udział

fenigów angielskich. Sześć z nich pochodziło z Danii, cztery z Gotlandii, dwa z Norwegii i jeden ze Szwecji (lądowej)511. Skład tych skarbów dobrze odzwierciedla wymienione w źródłach trybuty, zwłaszcza że całkowita masa monet angielskich w znaleziskach z XI w. została wytłoczona między 990 a 1030 r.512, a więc przypadła dość dokładnie na apogeum angielskich trybutów. Liczba angielskich fenigów w skarbach skandynawskich wzrosła z ponad 1500 egzemplarzy wyemitowanych w okresie 979–985 do 6000 z lat 1017–1023, by w latach 1040–1042 nie przekroczyć granicy 1000, a w 1053– 1056 – 100 egzemplarzy513. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że handel z Anglią odgrywał u Skandynawów pewną rolę w pozyskiwaniu srebra, wątpliwa jest jednak teza Jonssona, że „napływ tych monet był wyłącznie zasługą handlu”514. Przytoczone dane ją obalają. Poza tym w 10 z 17 wymienionych przez niego depozytów z najmłodszą monetą z okresu 1046–1143 – a więc zakopanych po zakończeniu duńskiego zwierzchnictwa trybutarnego nad Anglią – przeważały fenigi niemieckie, natomiast w siedmiu pozostałych – angielskie. Depozyty z niemieckimi fenigami dzielą się na znalezione na Gotlandii (osiem znalezisk) i w Szwecji lądowej (dwa depozyty), podczas gdy skarby z monetami angielskimi pochodziły z Danii (trzy skarby) i Gotlandii (cztery). Ubogi w monety angielskie był natomiast obszar zachodniosłowiański. Wyjątek stanowi tu skarb z Lubeki (1038), w którym wśród 2853 monet 1935 – a więc 68% – pochodzi z Anglii515. Być może ma on związek z działalnością księcia Obodrytów Gotszalka. Adam z Bremy pisze bowiem, że udał się on do Anglii i pozostawał tam długi czas (ok. 1029–1042)516. Pisząc o rabunkowych wyprawach Skandynawów, Adam z Bremy wspomina, że w 994 r. wikingowie napadli na Fryzję i Hadeln (ujście Łaby koło Stade): Zwycięsko rozbili Szwedzi i Duńczycy całe siły saskie. Margrabia Zygfryd, graf

Dietrich i inni szlachetni panowie zostali wzięci do niewoli517.

Według Thietmara z Merseburga Skandynawowie mieli wymusić jako okup „ogromną sumę pieniędzy”, „o olbrzymiej wadze”518. Sasi zrewanżowali się jednak i pokonali wikingów (rzekomo 20 tys. ludzi), którzy podeszli pod Bremę519. Może znajdujące się w znaleziskach arabskie monety (Aneks 2) z ujścia Łaby i z wyspy Sylt należały do jakiegoś wikinga, który je zgubił podczas tej wyprawy. Potwierdzałaby to data najmłodszej monety (ok. 989 lub 991). W 1006 r. wikingowie napadli na osadę Tiel we Fryzji520. Większość monet wybitych w Niemczech pochodziła z terenów Saksonii. Szczególnie ważna rola przypadła tzw. fenigom Ottona i Adelajdy. Z 27 zdeponowanych w Skandynawii skarbów, które przebadał Kenneth Jonsson, a w których najmłodsza moneta pochodziła z lat 991–1005, w 17 udział tych fenigów wynosi co najmniej 50%, w pozostałych dziesięciu nie spada poniżej 33%521. Wiele monet dostało się tam z obszarów położonych nad Renem – z Kolonii, Moguncji, Wormacji i Spiry. Źródła pisane nie wspominają jednak – w przeciwieństwie do Anglii – o regularnych trybutach, jakie mieliby pobierać w Niemczech Skandynawowie. Prowadzi to do przypuszczenia, że zdecydowana większość wszystkich fenigów z tego obszaru napłynęła do Skandynawii dzięki handlowi dalekosiężnemu lub przez pobierane opłaty celne w Hedeby i Szlezwiku. Inna możliwość zdobywania kruszców polegała na podejmowaniu wypraw rabunkowych na Ruś. Norweski jarl Eryk miał napaść na północną Ruś w roku 997: Jesienią owego roku jarl Erik powrócił do Szwecji, aby spędzić tam kolejną zimę. Na wiosnę jarl kazał przygotować statki i wyruszył na wschód. Kiedy dotarł do królestwa Włodzimierza, urządził rzeź mieszkańców i pozostawił po sobie spaloną ziemię. Przybył do miasta Ładoga i oblegał je tak długo, aż je zdobył i zrównał z ziemią, zabijając przy tym wielu ludzi. Po czym przemierzał Ruś, paląc ją i plądrując522.

Poza tym niektóre kamienie runiczne z Gripsholm w Szwecji, które ok. 1040 r. zostały postawione dla upamiętnienia m.in. pewnego Ingvara, świadczą o rabunkowej wyprawie do „Serkland” – kraju Saracenów523. Trudno ustalić, czy chodziło tu o tereny nad Morzem Kaspijskim, czy też o obszary położone jeszcze bardziej na południe. Jedno z perskich źródeł relacjonuje, że między 1030 a 1032 r. Rusowie byli aktywni w Transkaukazji, gdzie wdarli się aż do Baku524. Łupieska wyprawa Ingvara zakończyła się niepowodzeniem, ale w niektórych znaleziskach w Szwecji (lądowej) i na Gotlandii po ostatecznym załamaniu się napływu srebra ok. 1020 r. znajdowało się zaskakująco wiele dirhemów525. Może ta wyprawa stanowiła świadectwo rosnącego zapotrzebowania na srebro, którego nie były w stanie zaspokoić dopływy z Zachodu. Potwierdza to fakt, że wciąż znajdowały się w obiegu znaczące ilości dirhemów i działo się tak niezależnie od tysięcy denarów niemieckich i angielskich, które docierały do Skandynawii. Kontakty ze wschodnią Europą były w XI w. dla Szwedów równie atrakcyjne jak dawniej, co obrazuje następujący incydent. Około 1020 r. ludzie z otoczenia szwedzkiego króla Olafa Skötkonuga (995–1022) czynili mu wymówki, że chce zagarnąć pod swoją władzę królestwo Norwegii: Do tej pory jednak żaden król Szwecji nie żywił takiej potrzeby, a to wielu ludziom przysparza niepokoju. My, chłopi, życzymy sobie, żebyś Ty, królu Olafie, zawarł pokój z Olavem Grubym, królem Norwegii [...]. Jeśli natomiast zechcesz odzyskać królestwa na Wschodzie, które posiadali tam Twoi przodkowie, wtedy z chęcią dotrzymamy Ci wierności do końca526.

Lata 80. i 90. X w. były także w obrębie samego Morza Bałtyckiego czasem wstrząsów. W rozdziale 6.2.1 zwracaliśmy już uwagę na to, że król Duńczyków Harald musiał w 986 r. uciekać na ziemie Słowian. W latach 990–994 Danię najechali Szwedzi i Słowianie, a poganie spustoszyli biskupstwo Szlezwik527. Możliwe, że pod koniec X w. jakieś wyprawy

Słowian

skierowały

się

również

przeciwko

Szwecji528.

Wewnątrzskandynawskie walki o władzę znalazły ujście w bitwie pod Svoldern ok. roku 1000, gdzie koalicja Duńczyków, Szwedów i jarla Eryka odniosła zwycięstwo nad królem Norwegów, który poniósł tam śmierć. Z walki o hegemonię w basenie Morza Bałtyckiego umocnione wyszło przede wszystkim królestwo Duńczyków. Do szczytu władzy doszło w czasach panowania Knuta Wielkiego (1014–1035). W 1016 r. został on królem Anglii, a w 1018 jedynym władcą Danii. Kiedy ok. 1027 r. przeforsował swoje roszczenia do panowania w Norwegii, jego imperium morskie rozciągało się od Wysp Brytyjskich na zachodzie do Norwegii, a być może również do Szwecji na wschodzie. W 1019 r. Knut przedsięwziął wyprawę przeciwko Słowianom, zdobył jeden gród i zadał im wielką klęskę. Czy Duńczycy i Anglosasi wyprawili się przeciwko Wagrom i Obodrytom, czy przeciwko Lucicom (Wieletom) lub Wolinianom – nie wiadomo529. Wyprawa przeciwko Wagrom albo Obodrytom godziłaby jednak mocno w interesy Sasów. Te plemiona słowiańskie zaczęły bowiem płacić biskupowi Bennonowi z Oldenburga daninę w wysokości dwóch fenigów od dymu (od ok. 1014 r.). Polityka prowadzona przez Bennona – przy wsparciu księcia Bernharda – miała tym samym przywrócić dochody jego biskupstwa, uzyskiwane niegdyś od Wagrów, Obodrytów i innych plemion słowiańskich, które później odmówiły płacenia530. Nie można wykluczyć, że na początku XI w. Skandynawowie mogli napaść również osadę w Janowie Pomorskim, co sugerują ślady pożaru. Upadek znaczenia Truso zbiegł się z ekspansją Piastów w dorzeczu Wisły w 2 połowie X w. Możliwe, że Piastowie zniszczyli Truso i ustanowili nową osadę handlową w Gdańsku531. Wyraźnie zwiększył się w tej fazie transfer kompetencji i pokojowa wymiana między Skandynawią i południowym wybrzeżem Bałtyku.

Słowiańska ceramika masowo rozpowszechniała się zarówno w Danii (m.in. w Trelleborgu), jak i w Szwecji (w Sigtunie szczególnie intensywnie ok. 980–ok. 1010 r.). Wykazuje ona podobieństwa z ceramiką ze Starej Ładogi, Rurykowego Gorodiszcza i Gródka (Gorodok)532. W Wolinie istniała osada skandynawskich kupców i rzemieślników533. Kazimierz Slaski twierdzi, że ok. 76% całego importu skandynawskich wikingów na Pomorze przypadło na lata 970–1040. Interesujący jest przy tym podział geograficzny: prawie 29% towarów szło do Gdańska, a 23% do Wolina. Spośród skandynawskich partnerów handlowych pomorskich osad kluczową pozycję przejęły, jak się wydaje, Hedeby i Gotlandia534. Ważną rolę odgrywały też zapewne kontakty ze Szwecją lądową. Około roku 1000 zawarte zostało np. małżeństwo szwedzko-obodryckie535. Na Pomorzu doszło poza tym na przełomie X i XI w. do technologicznej innowacji w zakresie kowalstwa. Złożoną technologię trójwarstwowego zgrzewania żelaza i stali zastąpiła bardziej uproszczona i oszczędna metoda nagrzewania stalowej nakładki na żelazny korpus narzędzia. Władysław Łosiński uważa, że ta zmiana umożliwiła rozszerzenie produkcji i spowodowała znaczny wzrost liczby posiadaczy monet wśród rzemieślników536. Turbulencje pojawiały się także na obszarze Połabia. Już w 983 r. Słowianie zbuntowali się przeciwko panowaniu Ottonów. Słowianie zajęli Brandenburg i Havelberg, spustoszyli Hamburg. Ottonom nie udało się uspokoić Luciców i Obodrytów, tak że walki słowiańsko-saskie kontynuowano jeszcze w latach 90. X w. W 990 r. Sasi wyprawiali się przeciwko Obodrytom537. W 991 r. Otton III i Mieszko I wyruszyli przeciwko Brandenburgii538. Źródła donoszą poza tym o wojnach między Sasami a Lucicami w 991 r.539, a w 992 o wyprawach saskich przeciwko Słowianom połabskim i oblężeniu Brandenburga przez Ottona III i Bolesława

II czeskiego540. Powstania Słowian i wyprawy wojenne Sasów miały jeszcze miejsce w latach: 993, 994, 995–996, 997, 998541. Chodziło w nich głównie o wysokość danin, jakie Słowianie połabscy mieli składać Sasom, co potwierdzają skargi Słowian na obciążenia daninami542. Słowianie nie byli jednak w stanie zrzucić zwierzchności Ottonów i ich panowania. Na przykład w latach 1003–1007 król Henryk II potwierdził biskupstwu Havelberg w okręgu Nielietizi (Nitzow koło Havelbergu) dziesięcinę ustawową i trybutarną543. Podatek w postaci srebrnych monet musieli też od początku XI stulecia płacić ponownie Wagrowie i Obodryci. W tym czasie chodziło już w głównej mierze o saskie fenigi. Wydaje się ponadto, że danina nałożona przez biskupa Bennona w wysokości dwóch fenigów od każdego dymu była wyraźnie skromniejsza niż płacona w 2 połowie X w. dziesięcina, opiewająca na 13 monet/fenigów od każdego pługa544. Załamanie napływu arabskiego srebra i reorientacja na Europę Zachodnią w regionie Morza Bałtyckiego szły w parze nie tylko z głębokimi zmianami układu sił politycznych, lecz także z przekształceniem krajobrazu ekonomicznego i społecznego. Dotyczyło to regionów, gdzie intensywniej korzystano ze srebra jako środka płatniczego na „rynkach wewnętrznych” (oczywiście bardzo jeszcze pierwotnych) niż w społecznościach kierujących się w bardzo dużej mierze logiką władzy i przymusu. „Stare” wieloetniczne osady handlowe i rzemieślnicze zostały pod koniec X i w XI w. „przeniesione” do mniej lub bardziej sąsiednich miejsc i wchłonięte przez ośrodki polityczno-administracyjne. To zastępowanie form osadniczych opartych na handlu dalekosiężnym i na produkcji rzemieślniczej nowym typem osady, zorientowanej silnie na gospodarkę miejscową i regionalną, odzwierciedla zmianę społeczną i ekonomiczną we wschodniej części Europy. To zjawisko znane jest zarówno ze Skandynawii (Hedeby– Schleswig, Birka–Sigtuna, Paviken–Visby), jak i z terenów słowiańskich

(Rurykowe Gorodiszcze–Nowogród, Gniezdowo–Smoleńsk, Wolin– Szczecin, może też Truso–Gdańsk i Ralswiek–Arkona)545. Spustoszenia Wolina przez Duńczyków w 1043 r., Hedeby przez Norwegów w 1050 r. i przez Słowian w 1066 r. czy Ładogi przez norweskiego jarla Eryka w 997 r. mogły się do tego przyczynić, miały jednak miejsce – z wyjątkiem Ładogi, która poza tym nie została też „przeniesiona” – znacznie później i dlatego nie można ich uznać za przekonujące546. Decydujące było natomiast gospodarcze wykorzystanie zaplecza przez sąsiednie ośrodki władzy. Rosnąca rola Gdańska kosztem Truso i Szczecina kosztem Wolina (na terenie całego zespołu osady mogło mieszkać nawet 5000 ludzi547) spowodowana została ekspansją Piastów. Z kolei na Rusi najbardziej spektakularnym przykładem miasta, które wyrosło na obszarze o dużej gęstości zaludnienia i rozrosło się w XI–XII w. w duże centrum o charakterze miejskim z szerokim spektrum zadań, obejmującym funkcje administracyjne, polityczne i gospodarcze, był Nowogród548.

7.2. Kryzys dopływu arabskiego srebra a Piastowie Od lat 80. X stulecia na terenach podporządkowanych przez Piastów zaznaczył się kryzys srebra. W jaki sposób zareagowali na niego Piastowie? Po 970 r. do Wielkopolski i na Pomorze zaczęły napływać niemieckie fenigi – początkowo w niewielkich ilościach i głównie z Bawarii. Tabela 62. Udział denarów bawarskich w monetach niemieckich w wybranych skarbach z okresu od 976 do 985 r.* (w %) Zalesie 976

52

Obrzycko 973/983

66

Kąpiel 985

58

* Na podstawie literatury w Aneksie 1. O monetach z dorzecza Renu por. S. Suchodolski, Die Münzen des 10. und 11. Jahrhunderts aus Mainz, Speyer und Worms in Polen. Ein Beitrag zur Datierung, zu den Einstromwegen und zum Umlauf, w: Fernhandel, s. 301–313, zwł. tab. nr 1, s. 307.

W tym samym czasie, między 972 a 979 r., mnożą się znaki wskazujące na pogorszenie stosunków między Piastami a Sasami549. Obejmują one takie wydarzenia, jak wyprawa Hodona na państwo Piastów w roku 972, negocjacje między księciem Henrykiem II bawarskim, księciem Bolesławem czeskim i Mieszkiem w 974 r., których celem było obalenie cesarza, aż po wojnę w 979 r., interpretowaną przez niektórych badaczy jako konflikt między monarchią Piastów a cesarstwem Ottonów550. Celem wyprawy Hodona w 972 r., podobnie jak wcześniejszej wyprawy Gerona z 963 r., było prawdopodobnie poszerzenie trybutarnej sfery wpływów saskiego margrabiego. Gero miał dwa razy pokonać Mieszka I, zabić jego brata i wymusić bogate łupy551. Thietmar z Merseburga pisze, że Mieszko I płacił cesarzowi trybut aż do Warty552. Nie można wykluczyć, że ten trybut uiszczany był m.in. w postaci srebra. Ottonowie pobierali bowiem w formie kruszców przynajmniej część danin od Słowian połabskich w latach 60. i 70. X w. Istnieją też znaki, że niektóre fenigi ottońskie były wybijane ze stopionych dirhemów (rozdz. 6.1.6). Wydaje się, że pozytywny zwrot w tych wzajemnych stosunkach dokonał się dopiero ok. 983–985 r. Mieszko I nie wspierał wielkiego powstania Słowian połabskich w 983 r. ani duńskiego najazdu na Hedeby w tym samym roku. W latach 985–986 źródła donoszą o wyprawach saskich przeciwko Słowianom połabskim, w których miał brać udział także Mieszko z dużymi siłami553. Najpóźniej w latach 90., ale prawdopodobnie już w 80. X w. do Wielkopolski docierały też większe ilości

saskich denarów554. Tabela 63. Regionalna struktura niemieckich fenigów według udziału monet w wybranych skarbach z okresu 990–1020 (na podstawie zestawienia znalezisk w Aneksie 2) Miejsce znaleziska

Zachód*

Saksonia i Ostfalia**

Bawaria

Czechy

Ołobok 999

27 = 11%

103 = 41%

33 = 13%

90 = 36%

Gniezno III 1003

17 = 20%

48 = 55%

20 = 23%

2 = 2%

Jarocin 1004

87 = 12%

436 = 62%

78 = 11% 107 = 15%

91 = 65%

13 = 9%

24 = 17%

77 = 28%

187 = 56%

11 = 4%

3 = 1%

?

3332 = 85%

?

?

Pomorsko 1006 Ulejno 1006 Lisówek 1011

13 = 9%

* Górna Lotaryngia (m.in. z miastami Metz i Strasburg), dolna Lotaryngia, Westfalia, Frankonia i Niderlandy. ** Dolna Saksonia, Magdeburg, fenigi Ottona i Adelajdy oraz denary krzyżowe.

Trudno oprzeć się wrażeniu, że Mieszko I próbował rekompensować kurczące się strumienie dirhemów z kalifatu zwiększonym napływem srebra z obszaru Saksonii, przestawiając dotychczasowe stosunki z Ottonami na płaszczyznę intensywniejszej współpracy i kooperacji. Ta „zmiana polityki” zaznaczyła się na dłuższą metę najpóźniej w 985 r., gdy Mieszko zaniechał wspierania Henryka Kłótnika przeciwko Ottonowi III. Krótkotrwały sojusz Piasta z „Bawarczykiem” mógł być spowodowany właśnie dążeniami fiskalnymi, by nakręcić import bawarskich fenigów do Wielkopolski. Wielki skarb znaleziony w miejscowości Kąpiel i zdeponowany ok. 985 r. w okolicach Gniezna zawierał wśród różnych rodzajów monet także bawarskie denary, które stanowiły największą część ze wszystkich monet niearabskich. Co interesujące, Mieszko miał zostać hojnie obdarowany

zarówno przez Henryka Kłótnika w 984 r., jak i przez Ottona III dwa lata później555. Możliwe, że pogorszenie stosunków z Przemyślidami skutkowało ekspansją Piastów na Śląsku i w Małopolsce, które zostały wcielone do państwa gnieźnieńskiego najpóźniej ok. 990 r. Po śmierci Mieszka I w 992 r. Bolesław Chrobry początkowo kontynuował politykę współpracy z Ottonami. W latach 90. X w. monety niemieckie – zwłaszcza tzw. fenigi Ottona i Adelajdy, ale także denary krzyżowe – ilościowo zastąpiły arabskie dirhemy i zaczęły stanowić zdecydowaną większość masy monetarnej na terenach objętych panowaniem piastowskim. Wydaje się jednak, że zapotrzebowanie na srebro przewyższało jego podaż. W 1002 r. Bolesław wybrał inną strategię – było to już jednak w zupełnie innych warunkach politycznych, wywołanych śmiercią Ottona III oraz margrabiego Miśni Ekkeharda556 – by zrekompensować załamanie dopływu arabskiego srebra557. W 1002 r. podbił Milsko, Łużyce i Miśnię, dotarł aż po Elsterę, przejmując tym samym kontrolę nad jednym z możliwych szlaków napływu monet z cesarstwa na Śląsk i do Wielkopolski. Jeden dokument z 995 r. mówi ponadto, że kościołowi w Miśni na Dolnych Łużycach należy się dziesiąta część wszelkich towarów – m.in. upraw, zwierząt hodowlanych, ziemiopłodów, ubrań i srebra558. Na przykład w 1002 r. margrabia Ekkehard ufundował klasztorowi w Lüneburgu dwie grzywny srebra z dziesięciny w Orli (prawy dopływ Soławy w pobliżu Saalfeld)559. Bolesław Chrobry był gotów zaoferować „wielką sumę pieniędzy”560, żeby utrzymać swoją władzę nad miśnieńskim grodem. Gdy w maju 1015 r. Henryk II zażądał zwrotu swoich lenn, piastowski książę odparł, że nie tylko chce je utrzymać jako swoją własność, ale chce posiąść jeszcze więcej561. A tak na marginesie, za Henryka II – możliwe, że właśnie po 1015 r. – w regionie Miśnia–Górne Łużyce, przypuszczalnie w Miśni,

rozpoczęto bicie nowych grup fenigów krzyżowych. Ten zatem, kto władał tym regionem, mógł czerpać zyski nie tylko z dochodów z handlu tranzytowego i pobierać podatki w srebrze, lecz także kontrolować emisję monet562. Joachim Henning zwrócił uwagę, że wojna „polsko-niemiecka” w latach 1002–1018563 koncentrowała się na linii Miśnia–Budziszyn– Zgorzelec– Wrocław. Według niego „zrobiono wszystko, by zyskać na nowo dostęp do miejscowości wzdłuż tego znaczącego szlaku transportowego lub utrzymać wcześniejszy dostęp do niego, ponieważ łączy on Nadrenię przez Erfurt, Miśnię i Milsko z Krakowem i Kijowem oraz środkową Azją”564. Kiedy Henning mówi o „nowym podziale dostępu do rozwijającej się gospodarki i handlu na Wschodzie” jako o decydującym impulsie do wojny w latach 1002–1018, to wypada się z nim zgodzić, choć akurat wypadnięcie wschodniej flanki drogi handlowej między Nadrenią i środkową Azją spowodowało w tym okresie reorientację strumieni srebra do środkowej Europy. Jeśli więc Bolesław nieubłaganie walczył o Miśnię i Milsko, to przypuszczalnie powodem tego było załamanie dopływu arabskich dirhemów i chęć skompensowania tego braku dostępem do źródeł saskiego srebra. Nie chodziło, rzecz jasna, jedynie o kontrolę nad szlakami handlowymi, lecz o prawo pobierania danin w formie kruszcu. Możliwe, że w tym kontekście należy spojrzeć również na małżeństwo, jakie w 1018 r. zawarł Bolesław z Odą, siostrą margrabiego Hermanna z Miśni565. Już w 1017 r. Bolesław powziął plan, by po nieudanym małżeństwie z siostrą Jarosława nawiązać nowy kontakt z margrabiami Miśni, Ekkehardynami. Przypomnieć należy, że zarówno Piastowie, jak margrabiowie Miśni rościli sobie prawa do Łużyc i Milska (ziemi Milczan)566. Komercyjny aspekt mogła też mieć wyprawa Bolesława przeciwko Czechom w 1003 r. Jej celem było włączenie do państwa Piastów ważnej

trasy tranzytowej na osi Wschód–Zachód, łączącej Kijów ze środkową Europą, i pobieranie przypadających z tego tytułu opłat celnych. Wydarzenia ok. 1003 r. zaznaczają jednocześnie ostatnią fazę w procesie rozpadu państwa Przemyślidów. Po utracie Śląska i Małopolski (i tzw. Grodów Czerwieńskich, jeśli przyjmiemy, że przed ich podbiciem przez Włodzimierza w 981 r. należały do strefy wpływów Czech), w latach 80. X stulecia nastąpiło (krótkotrwałe) odstąpienie Piastom Moraw i części Słowacji567. Ta utrata władzy Przemyślidów wiązała się szczególnie ze zmniejszającym się znaczeniem wiodących przez Pragę szlaków handlowych, ponieważ utracili w ten sposób ważne dochody568. Jeśli załamanie państwa Przemyślidów rzeczywiście miało związek z przesunięciami dróg handlowych, czego następstwem były spadające wpływy z opłat celnych, i jeśli ekspansja Bolesława w Czechach motywowana była chęcią zagarnięcia wpływów z tranzytu, to piastowski władca przeliczył się w swoich kalkulacjach. W każdym razie już w 1004 r. Bolesław został przepędzony z Pragi, a Przemyślidzi mogli odzyskać zrąb swoich ziem. W 1007 r. na dworze Henryka II pojawili się wysłannicy Bolesława czeskiego i Wieletów z wiadomością, że Bolesław polski knuje przeciwko niemu i próbuje pieniędzmi uzyskać ich poparcie569. Na północnej flance monarchii gnieźnieńskiej również zaostrzyła się konkurencja o kontrolę nad strumieniami srebra. Wydaje się, że ok. 1000 r. ukształtowały się tam dwa przeciwstawne „sojusze” – po jednej stronie „blok” piastowsko-sasko-szwedzki, być może wspierany przez wolińskich wikingów, a po drugiej „koalicja” złożona z Duńczyków, Obodrytów, Wieletów i Czechów. Wyrazem tej rywalizacji o zasoby mogło być niemal równoczesne – rozpoczęte ok. 995 r. – bicie monety w Polsce, Danii, Szwecji i Norwegii570. Podczas gdy Piastowie opierali się przede wszystkim na wzorach niemieckich, to zbadane stemple mennicze w Skandynawii pokazują

szczególnie intensywną emisję imitacji monet angielskich (w latach 995– 1020), przede wszystkim typu long cross. Wydaje się, że miejsca ich emisji – Lund i Sigtuna – wykazują podobieństwa strukturalne571. Srebru przypadały zatem ważne funkcje polityczne. Daniny i podatki uiszczano w Europie Środkowej na początku XI w. w formie mieszanej, srebra i naturaliów – np. biskup Thietmar z Merseburga podarował kanonikom swojego biskupstwa majątek w miejscowości Thunderzlevo w pobliżu miasta Handelsleben, który wcześniej jemu samemu nadał graf Henryk za zgodą swojego brata Fryderyka. Podarował im również srebro, len i wełnę, przysługujące kościołowi w Merseburgu, ponadto dziesiątą część miodu i świń z burgwardu Zcolm w pobliżu Lipska oraz ze wsi Dubin (Groß Deuben/Markkleeberg) i Budegast (Budigast/Zwenkau)572. W kwestiach strategicznych najważniejszy był jednak kruszec. Na przykład w 1017 r. cesarz Henryk II rozsądzał spór między margrabią Bernhardem a spadkobiercami jego poprzednika Wernera i zobowiązał tego pierwszego do zapłacenia arcybiskupowi Geronowi 500 funtów srebra – prawie 200 kg – tytułem odszkodowania573. Złoto i srebro często były wymieniane przy zapłacie okupu574. Przesunięcie strumieni srebra na zachód zbiegło się ze stabilizacją władzy Piastów. Deponowane na początku XI stulecia znaleziska z państwa gnieźnieńskiego zawierały oprócz arabskich dirhemów emitowanych m.in. pod koniec X w. także coraz większą liczbę monet niemieckich (oraz angielskich, czeskich i duńskich). Zwracałem już uwagę na fakt, że w Wielkopolsce występują bogate pochówki, wskazujące na obecność Skandynawów/Rusów od końca X stulecia (zob. rozdz. 6.2.2). Przy moście łączącym gród w Ostrowie Lednickim (umiejscowiony na wyspie) z lądem archeolodzy znaleźli ok. 300 mieczy, toporów oraz grotów oszczepów, datowanych na 1 połowę XI w. Broń ta należała prawdopodobnie do ludzi

z drużyny Piastów, którzy bronili mostu przed obcymi oddziałami. Możliwe, że ten skład broni powstał w obliczu łupieskiego najazdu czeskiego księcia Brzetysław na Wielkopolskę w 1038/1039 r.575. Poza tym w strategicznych punktach granicznych państwa piastowskiego – między Wielkopolską i Mazowszem oraz między Wielkopolską i Kujawami – osiedlali się ludzie, którzy utrzymywali intensywne kontakty ze Skandynawią lub z Rusią Kijowską albo stamtąd pochodzili; wzdłuż środkowej Wisły ciągnął się też szlak znalezisk ze skarbami. W Lutomiersku pod Łęczycą (Mazowsze) zostało odkopane cmentarzysko z ok. 133 grobami, w których pochowani byli kobiety i mężczyźni. W wyposażeniu tych grobów przeważały artefakty „ruskiej” proweniencji: siodła, uzdy, cugle, strzemiona, kijowskie jajka wielkanocne. Ponadto znajdowały się tam takie skandynawskie „importy” jak srebrne groty oszczepów i „frankońskie” miecze. W miejscowości Bodzia pod Włocławkiem również zostało odkryte cmentarzysko zawierające oprócz monet – w większości niemieckich – także artefakty skandynawskiej/„ruskiej” proweniencji. Pozostaje niewiadomą, czy te znaleziska należy interpretować w kontekście jednego wydarzenia, np. wyprawy Bolesława na Kijów w 1018 r., czy też odzwierciedlają one regularne kontakty piastowskiej elity z obszarem księstwa kijowskiego. Inne przedmioty, wskazujące na elitarne pochodzenie swoich właścicieli, znamy m.in. z miejscowości Kałdus pod Chełmnem, Ciepłe koło Gniewu czy Pień pod Bydgoszczą; są one ogólnie datowane na 2 połowę X–1 połowę XI w.576. Według Anonima zwanego Gallem Bolesław po podboju Kijowa miał przez dziesięć miesięcy wysyłać pieniądze do „Polski”577. Poza tym miał wywieźć „skarb i bojarów Jarosława […] i mnóstwo ludzi”578 To było drugie „spustoszenie” Rusi przez Bolesława po 1013 r.579. Być może niektórzy z pochodzących z Rusi Skandynawów osiedlili się w środkowej Polsce. Inną możliwością byłoby rekrutowanie wojowników z Północy przez

piastowskiego władcę. Saga o jomskich wikingach mówi o pewnym wikingu Palnatokim, który miał otrzymać obszar wokół Wolina/Jomsburga, by go chronić580. Gdyby Bolesław przynajmniej częściowo opłacał w srebrze tylko elitę swojej wieloetnicznej drużyny (jak według Ibrahima ibn Jakuba czynił jego ojciec Mieszko I), złożonej jakoby z 16 900 ludzi581, to wiele depozytów w Wielkopolsce należałoby do tej elity. Gall Anonim następująco podkreśla bogactwo w czasach panowania Bolesława (992–1025): Złoto bowiem za jego czasów było tak pospolite u wszystkich jak [dziś] srebro, srebro zaś było tanie jak słoma. [...] Za jego bowiem czasów nie tylko komesowie, lecz nawet ogół rycerstwa nosił łańcuchy złote niezmiernej wagi; tak opływali [wszyscy] w nadmiar pieniędzy. Niewiasty zaś dworskie tak chodziły obciążane złotymi koronami, koliami, łańcuchami na szyję, naramiennikami, złotymi frędzlami i klejnotami, że gdyby ich drudzy nie podtrzymywali, nie mogłyby udźwignąć tego ciężaru kruszców582.

Relacja współczesnego królowi Thietmara z Merseburga potwierdza bogactwo Piastów przede wszystkim w związku z podróżą Ottona III do Gniezna w 1000 r.: Trudno uwierzyć i opowiedzieć, z jaką wspaniałością przyjmował wówczas Bolesław cesarza i jak prowadził go przez swój kraj aż do Gniezna. […] Po załatwieniu tych wszystkich spraw cesarz otrzymał od księcia wspaniałe dary i wśród nich, co największą sprawiło mu przyjemność, trzystu opancerzonych żołnierzy583.

Ważny wskaźnik wzmocnienia władzy Piastów ok. roku 1000 stanowiła rozbudowa sieci osad w bezpośredniej bliskości Poznania. Powstał tu gród w Ostrowie Tumskim i liczne osady, skoncentrowane wzdłuż Warty i jej dopływów. Ich rozmieszczenie ma także pewne związki z siecią dróg, która się później wykształciła. Osady nad rzeką Główną połączone były prawdopodobnie z drogą do Gniezna, a dalej przez Kruszwicę na północne

Mazowsze i Pomorze Wschodnie; osady nad rzeką Koplą skupiały się przy drodze z Poznania do ważnego punktu na Warcie pod Śremem i dalej na Śląsk; osady nad Bogdanką miały dobre połączenie z trasą z Poznania przez Bytyń – gdzie znaleziono pochówek z ostrogami, co wskazuje na obecność wojowników – na zachód, skąd prowadzić mogły drogi do Łużyc, Lubusza lub też na Pomorze. Z trasą na zachód związane też było przypuszczalnie istnienie osad nad strumieniem Junikowskim i nad rzeką Wirynką, z których przez Niepruszewo (tu znowu są potwierdzone znaleziska elity wojowników), Zbąszyń i Krosno można było dotrzeć na Łużyce, do kraju Milczan (Milsko) albo do Miśni584. Jeśli wnioskować po zagęszczeniu znalezionych skarbów w Wielkopolsce ok. 1000 r., to przesunięcie strumieni srebra umocniło władzę Piastów, co pokazują poniższe tabele. Tabela 64. Znaleziska w Polsce z lat 990–1020* z co najmniej 10 monetami, ułożone według regionów (na podstawie zestawienia znalezisk w Aneksie 2, mapa 8) Region

Znaleziska z dirhemami

Znaleziska bez dirhemów

Suma

Wielkopolska

20 = 38%

6 = 33%

26 = 37%

Pomorze i Kujawy

19 = 36%

5 = 28%

24 = 34%

Mazowsze–Podlasie– Małopolska

7 = 13%

5 = 28%

12 = 17%

Śląsk

7 = 13%

2 = 11%

9 = 13%

53 = 100%

118 = 100%

71 = 100%

Razem

* Ze względu na niepewne datowanie nie uwzględniłem znalezisk monetarnych

z Brodnicy II i Kruszwicy, które zawierały wyłącznie półbrakteaty. Tabela 65. Liczba monet w znaleziskach polskich według regionów 990–1020* (na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 2) Wielkopolska

16 612 = 41%

Pomorze i Kujawy

11 118 = 27%

Mazowsze–Podlasie–Małopolska

9 646 = 24%

Śląsk

3 379 = 8%

Razem

40 755 = 100%

* Srebro siekane, w inwentarzach podawane w gramach, przeliczyłem na dirhemy po 3 g sztuka ze względu na lepsze porównanie z poprzednią fazą napływu, choć zdecydowaną większość masy monetarnej od lat 90. X stulecia stanowiły już monety niemieckie.

Znaleziska z dirhemami stanowią w Wielkopolsce równe 38% wszystkich polskich depozytów. Tym samym ich liczba osiąga rozmiar znalezisk pomorskich. Niemal tak samo wysoki jest udział wielkopolskich skarbów bez dirhemów. Jeśli uwzględnimy wszystkie depozyty, to trzon państwa Piastów zajmie wręcz czołowe miejsce. Także liczba monet w skarbach potwierdza ten fakt i podkreśla wyjątkową pozycję Wielkopolski, za którą plasują się Pomorze i Mazowsze. Zasadniczo zarówno geografia znalezisk, jak i regionalny rozkład znajdujących się w nich monet (lub przeliczonego na monety siekanego srebra) układa się podobnie jak w trzeciej fazie napływu srebra. Można jednak stwierdzić pewne odstępstwo – polega ono na tym, że w ilości srebra wyraźnie większy jest udział Mazowsza. Na ziemiach będących zrębem władzy piastowskiej, między Poznaniem, Moraczewem, Ostrowem Lednickim, Gnieznem, Gieczem i Grzybowem, zostało odkrytych dziesięć skarbów z tej fazy (Trzebawie, Grzybowo– Rabieżyce, Stępocin, Gniezno III, Stroszki, Ulejno, Kórnik, Poznań IV–

Szeląg, Lednogóra, Kleszczewo). Odpowiadają one ok. 38% i tym samym nieco przewyższają udział pierwszej fazy napływu srebra (35%). Silną reprezentację ma także zachodnia część Wielkopolski, gdzie znajduje się sześć skarbów (Gralewo II, Pomorsko, Lisówek, Rakoniewice, Nowa Obra, Przyborów), równe 23%. Interesujący jest fakt, że dwa z nich należały do największych depozytów Wielkopolski w okresie 990–1020 (przede wszystkim Lisówek, ale także Nowa Obra, Aneks 2). Ich geografia wskazuje na nasilenie kontaktów z cesarstwem rzymsko-niemieckim, o czym świadczą też liczne denary. Jednocześnie ludzie działający na tym terenie dysponowali też znacznymi ilościami dirhemów i ich fragmentów. Pozostałe znaleziska rozkładają się na obszary położone na południowy wschód lub północ od piastowskiej „centrali władzy” (w tym dwa w pobliżu Kalisza). Na południe od Poznania, w pobliżu Jarocina, został np. odkryty kolejny depozyt z monetami (Aneks 2).

Mapa 8. Faza IV: 990–1020. Znaleziska w Wielkopolsce i na ziemiach sąsiednich z co najmniej 10 monetami W jaki sposób Piastowie wchodzili w posiadanie tego srebra? W poprzednim rozdziale wskazywałem na możliwość pobierania trybutów i danin w formie srebra na Pomorzu, w środkowo-wschodniej Polsce oraz na opodatkowanie szlaków handlowych kontrolowanych przez Piastów. Thietmar z Merseburga wskazuje na „alternatywne źródła”. „Polacy” podczas jednej z wypraw łupieskich w 1003 r. wzięli „niezmierzone łupy” i „co najmniej 3 tysiące jeńców”585. W 1004 r. Bolesław „dopuszczał się wielkich

gwałtów na Bawarach”586. W 1012 r. piastowski władca napadł Lubusz i wziął tam „nieprzebrane łupy”587. Jednocześnie przynajmniej część tych łupów powróciła na niemieckie tereny – jak w roku 1013 – gdy Bolesław ze swoim synem Mieszkiem przybył w celu pojednania z bogatymi darami do Henryka II, został wasalem króla i ślubował mu wierność588. Jakkolwiek spektakularne wydawać się mogą te relacje, należy przyjąć raczej, że saskie srebro w swojej masie trafiało do państwa Piastów dzięki wymianie handlowej. Informacje o wyprawach łupieskich czy wojennych nie są bowiem tak regularne i konkretne jak np. w przypadku trybutów wikińskich w Anglii w latach 991–1018. Zarazem wiemy, że 4 lutego 1025 r. Konrad II potwierdził osiadłym w Magdeburgu kupcom nadane im już przez jego przodków prawo do swobodnego poruszania się po terenach chrześcijańskich i pogańskich i wolność celną (z wyjątkiem Moguncji, Kolonii, Tiel i Bardowick)589. Nie ulega wątpliwości, że w kwestii wymiany handlowej z sąsiednimi obszarami słowiańskimi to właśnie kupcy magdeburscy byli głównym graczem. Ze strony Piastów oferta obejmowała skóry i futra, wosk, miód i zwłaszcza niewolników – a zatem „towary”, które od IX w. odgrywały główną rolę w całej strefie „barbarzyńskiej” jako ekwiwalent srebrnych monet. Daniny w postaci srebra, skór/futer, wosku, miodu, zboża, lnu czy świń, jakie różne plemiona z Połabia musiały składać Ottonom, zostały wyszczególnione w rozdziale 6.1.6. Nie ma żadnych podstaw do twierdzenia, że ta sytuacja uległa zasadniczej zmianie w ciągu XI stulecia. W związku z przekazaniem po 1057 r. przez Rychezę (małżonkę Mieszka II) grodu Saalfeld wraz z całym wyposażeniem oraz własności w miejscowości Orla arcybiskupiemu wójtowi Christianowi wspomina się o dziesięcinie z ubrań, miodu i wosku590. W latach 1056–1074 ustanowione zostały kary dla słowiańskiej części mieszkańców Saalfeld; postanowiono, że Słowianin, który w wyznaczonym dniu nie odda miodu, ma być zakuty

w pęta dopóty, dopóki danina nie zostanie uiszczona. Poza tym za sprzedanego w okręgu Saalfeld niewolnika (servus) trzeba było zapłacić daninę591. Wydaje się dość prawdopodobne, że także grupy ludności zamieszkujące dalej na wschód dysponowały miodem, woskiem i niewolnikami, które jako „towary” mogły wymieniać u Sasów za srebro. W Wielkopolsce – w samym sercu piastowskich ziem – to przede wszystkim „państwo” nabywało te produkty jako daniny i trybuty, i to ono wprowadzało je do sieci handlu.

7.3. Makroanaliza reorientacji strumieni monet do zachodniej Europy Proces reorientacji strumieni srebra ze wschodu na zachód najlepiej prześledzić na przykładzie udziału ówczesnych egzemplarzy w skarbach w dłuższym okresie. Tabela 66. Liczba znalezisk z dirhemami i monetami zachodnioeuropejskimi w Rosji z co najmniej 10 monetami* Ruś

Depozyty z dirhemami

Depozyty z monetami zachodnioeuropejskimi

1000– 1009

11

4

1010– 1019

1

5

1020– 1029

–

1

1030–

2

4

1039 1040– 1049

3

5

1050– 1059

2

5

1060– 1069

–

5

1070– 1079

1

10

1080– 1089

–

5

1090– 1100

1

4

* R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3; T.S. Noonan, The Impact, tab. 4 i 23.

Z tabeli 66 wynika, że na Rusi tylko w pierwszym dziesięcioleciu dirhemy występowały częściej niż monety zachodnioeuropejskie. Ten trend zmienił się już w znaleziskach pochodzących z lat 20. XI w. Apogeum dominacji monet zachodnioeuropejskich, znalezionych w dziesięciu depozytach, przypada na lata 70. XI w. Analiza struktury znalezisk monetarnych pokazuje ponadto, że ok. 1020 r. załamał się obieg dirhemów, podczas gdy monety zachodnioeuropejskie napłynęły tam w większych ilościach dopiero w latach 30.592. Na Rusi istniała zatem trwająca ok. 10 lat faza, kiedy monety występowały stosunkowo rzadko. Należy tu jednak dodać, że datowanie wielu skarbów na lata 20. i 30. XI stulecia jest niepewne, tak więc jak najbardziej możliwe są tu przesunięcia. Fakt, że w jakimś skarbie występują dirhemy albo denary, jeszcze nic nie mówi o częstości tego typu monety w całej masie srebrnego pieniądza. Jeśli badamy znaleziska pod kątem udziału monet arabskich lub

zachodnioeuropejskich, to dla Rusi wyłania się następujący obraz. Tabela 67. Skład rosyjskich znalezisk monetarnych w okresie ok. 990–1047 (w %)* Miejsce znaleziska

Monety arabskie

Monety zachodnioeuropejskie

Novyi Dvor ok. 990

28

72

Svirstroi II 996

90

10

Stara Ładoga III 1002

82

16

Denisy 1003

100

–

Vaškovo 1012

92

8

Poreče 1018

45

55

Lošgolovo 1026

12

85

Straževici I-II 1042

18

82

Sobač’i Gorby 1047

80

20

* Według I. Leimus, Die letzte Welle, wykres na s. 122.

Tabela 67 pokazuje wyraźnie, że dirhemy – z jednym wyjątkiem – dominowały do początku drugiej dekady XI w. Pod koniec drugiej i w trzeciej dekadzie XI w. obserwujemy zmianę i przejście do denarów niemieckich i angielskich. Znaczne ilości arabskich monet musiały jednakże być w obiegu w północnej Rosji jeszcze do połowy XI w., co odzwierciedla znalezisko z miejscowości Sobač’i Gorby. W przeciwieństwie do geografii rosyjskich znalezisk monetarnych z dirhemami, które w IX i X stuleciu były dość zróżnicowane regionalnie, rozkład depozytów z monetami zachodnimi wygląda jednoznacznie (tab. 68). Tabela 68. Topografia monet zachodnioeuropejskich w Rosji w XI w.* region Nowogrodu

45 = 54%

region Połocka

7 = 8%

region Smoleńska

6 = 7%

region Czernihowa

4 = 5%

region Rostowa–Suzdala

7 = 8%

region Riazania

3 = 4%

region Wołgi

1 = 1%

region Kijowa

2 = 2%

region halicko-wołyński

8 = 10%

* Według T.S. Noonan, The Monetary, s. 399.

Dominacja znalezisk monetarnych w regionie Nowogrodu jest oczywista. Razem z Połockiem i Smoleńskiem stanowią one niemal 70% wszystkich skarbów zawierających monety zachodnioeuropejskie. Zaskakująca jest natomiast ich niewielka liczba na południowej Rusi, zwłaszcza w zamożnym Kijowie. Najprostsza odpowiedź na to brzmi: lwią część denarów niemieckich i angielskich, jakie płynęły od strony Morza Bałtyckiego, zatrzymywali teraz kupcy nowogrodzcy. Taka refleksja jest jednak zbyt prosta z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze – źródła mówią o handlu między Kijowem a zachodnią Europą szlakami lądowymi593. Po drugie – w Kijowie odnaleziono 229 sztabek złotych i srebrnych typu kijowskiego z XI–XII w. Ich wartość liczona według szacunków Thomasa S. Noonana musiałaby odpowiadać 17 tys.–50 tys. dirhemów594. Nie można więc wykluczyć, że kijowianie denary przetapiali na sztabki i biżuterię595. Należy poza tym pamiętać, że najpóźniej od połowy X w. punkt ciężkości kontaktów handlowych Kijowa przesunął się w kierunku Bizancjum. Jednocześnie nie ma najmniejszej wątpliwości, że dla Rusi warunki prowadzenia handlu bardzo się skomplikowały. Dlaczego? Reorientacja

handlu wokół Morza Bałtyckiego spowodowała, że Rusowie musieli się teraz zaopatrywać w metale szlachetne w Europie Zachodniej i dlatego byli zdani na tranzyt przez Skandynawię albo tereny zachodniosłowiańskie (tak samo, jak te były zdane na ich pośrednictwo w przypadku importu dirhemów). W rosyjskich depozytach z 2 połowy XI stulecia zaskakuje bardzo wysoka liczba fenigów emitowanych we Fryzji. Stanowią one ok. 33%, a z denarami z Utrechtu nawet 44% wszystkich monet z obszarów Cesarstwa. W Skandynawii ich liczba waha się od 4% do 11% (z Utrechtem), na Pomorzu między 1% a 2%. Vadim Potin twierdzi, że denary fryzyjskie odznaczały się bardzo niską zawartością srebra – ok. 0,34 g596. Zrozumiałe i przekonujące jest w związku z tym, dlaczego nie były one wszędzie i bezwzględnie akceptowane w taki sam sposób, jak pozostałe monety niemieckie. Potin sugeruje, że Skandynawowie chcieli się pozbyć fryzyjskich denarów i dlatego reeksportowali je dalej na Ruś. Jeśli ma rację, to Ruś była ostatnim „łącznikiem” w handlu bałtyckim (patrząc od strony Zachodu) i rzeczywiście musiała importować „odpady” – a więc monety, których w północnej i w zachodniej części Morza Bałtyckiego nikt nie chciał. Ta teza jednak również nie jest pozbawiona słabych stron. W X i XI w. monety nie wszędzie były używane jako pieniądz (zob. rozdz. 9.1). Ich wartość mierzono zawartością kruszcu, mogły więc występować w postaci srebra siekanego i być odważane albo po prostu przetapiane na sztabki i ozdoby. Za towar niekoniecznie płacono monetą jako taką, lecz jednostką wagową srebra lub złota. Ważnym wskaźnikiem następstw reorientacji w handlu bałtyckim mogą być liczby dirhemów i denarów deponowanych w IX–XI w. (tab. 70). Na Rusi ok. 207 tys. dirhemów po 3 g każdy odpowiadały prawie 54 tys. monet niemieckich lub angielskich po 1,5 g srebra każda597. W tym kontekście Ruś należałaby do przegranych tej reorientacji.

Wydaje się, że podobne zastąpienie arabskich dirhemów przez monety zachodnie dokonało się również ok. 1020 r. w Estonii (tab. 69). Tabela 69. Skład estońskich znalezisk monetarnych z lat 998–1024 (w %)* Najmłodsza moneta

arabska

zachodnia

998

100

–

998

19

77

1002

62

38

1002

15

59

1009

82

2

1009

23

76

1010

8

90

1010

58

40

1014

68

32

1014

45

45

1018

18

62

1018

1

96

1024

25

60

1024

7

93

* I. Leimus, Die letzte Welle, wykres na s. 121.

Udział monet angielskich w całej masie pieniądza jest tu jednak o 10% wyższy niż na Rusi czy Łotwie (tab. 70). Wskazywałoby to na bardziej intensywne kontakty tamtejszych mieszkańców ze Skandynawią. Tabela 70. Liczba monet zachodnioeuropejskich w Rosji, Estonii i na Łotwie w okresie ok. 970–1150*

Region

Monety niemieckie

Monety angielskie

Łącznie (bez monet arabskich)

Rosja

50 000 = 91%

3 500 = 6%

55 000

Estonia

10 000 = 70%

2 200 = 15%

14 200

Łotwa

2 100 =70%

200 = 7%

3 000

* Na podstawie H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf, s. 124, oraz własnych obliczeń autora.

W depozytach szwedzkich dominacja monet zachodnioeuropejskich wydaje się bardzo wyraźna dopiero od ok. 1030 r. Pozostały tam większe ilości arabskiego srebra (ponad 1000 sztuk na dekadę), które jednak były w obiegu tylko do ok. 1000 r. Tabela 71. Liczba znalezisk w Szwecji, zawierających dirhemy i monety zachodnioeuropejskie z co najmniej 10 monetami (spośród depozytów z monetami zachodnioeuropejskimi uwzględnione zostały tylko zawierające co najmniej jeden angielski pens)* Szwecja

Depozyty z dirhemami

Depozyty z monetami zachodnioeuropejskimi

1000– 1009

24

25

1010– 1019

20

21

1020– 1029

23

25

1030– 1039

10

35

1040– 1049

15

45

1050– 1059

9

27

1060– 1069

3

6

1070– 1079

3

7

1080– 1089

8

17

1090– 1100

2

3

* R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3; M.A.S. Blackburn, K. Jonsson, The Anglo-Saxon and Anglo-Norman Element of North European Coin Finds, w: Viking-Age Coinage in the Northern Lands, red. M.A.S. Blackburn, D.M. Metcalf (BAR International Series 122), Oxford 1981, s. 147–256, tab. 5, 7 i 9.

W Skandynawii było w obiegu więcej angielskich pensów niż na Rusi. W Szwecji lądowej i na Gotlandii stanowiły one odpowiednio ok. 21% i 27%, w Danii ok. 27%, a w Norwegii ok. 32% wszystkich będących w obiegu monet, natomiast w Rosji ich udział wyniósł ok. 6%598. Poza tym zachodnie monety wcześniej niż w Rosji czy krajach bałtyckich zastąpiły tam emisje arabskie – w każdym razie na Gotlandii i w Danii ten proces zakończył się najpóźniej w latach 90. X w. (tab. 72 i 73). Tabela 72. Skład znalezisk gotlandzkich 978–1003 (w %)* Najmłodsza moneta

arabska

zachodnia

978

80

20

983

30

70

985

30

70

989

65

35

991

78

22

996

25

75

997

3

95

1002

35

63

1002

5

94

1002

3

96

1003

5

94

* I. Leimus, Die letzte Welle, wykres na s. 120. Tabela 73. Skład znalezisk duńskich 973–1002 (w %)* Najmłodsza moneta

arabska

zachodnia

973

90

10

983

42

58

983

10

10**

991

1

97

999

1

99

1002

8

87

* I. Leimus, Die letzte Welle, wykres na s. 120. ** Pozostałe monety stanowiły emisje pochodzące z Hedeby albo w ogóle z Danii, wykonane prawdopodobnie przynajmniej częściowo z przetopionych dirhemów.

Podział regionalny zachodnich monet w skarbach skandynawskich pokazuje aż nadto wyraźnie, że ważna rola przypadła tu Gotlandii – dokładnie tak samo, jak w fazach napływu srebra arabskiego. Na tej bałtyckiej wyspie znaleziono ponad połowę wszystkich monet niemieckich i angielskich.

Tabela 74. Liczba monet zachodnioeuropejskich w Skandynawii ok. 970–1150* Region

Monety niemieckie

Monety angielskie

Łącznie (bez monet arabskich)

Gotlandia

62 200 = 65%

25 800 = 27%

96 000

Szwecja z Olandią

16 200 = 55%

6 300 = 21%

29 500

Dania ze Skanią

24 000 = 45%

14 500 = 27%

52 800

Norwegia

3 300 = 32%

3 300 = 32%

10 300

Finlandia

4 400 = 68%

1 000 = 15%

6 500

Blekinge i Halland

* Na podstawie H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf, s. 124, oraz własnych obliczeń autora.

Wydaje się, że reorientacja na Europę Zachodnią była dla Skandynawii trochę niekorzystna: ok. 100 tys. dirhemów po 3 g srebra odpowiadało ok. 161 tys. niemieckich i angielskich monet po ok. 1,5 g599. Pod względem zawartości srebra wartość znalezionych dirhemów była zatem większa niż wartość odkrytych monet niemieckich i angielskich. Skandynawowie mogli się jednak zaopatrywać w zachodnie srebro bezpośrednio u „producentów” – czy to przez handel, czy przez trybuty – co prowadziło do tego, że odpadały koszty „opłat tranzytowych” i kosztów transportu wynikających z długich podróży. To dzięki wymuszonym w Anglii trybutom i dochodom z kontroli strumieni srebra z Saksonii do Skandynawii królowie duńscy w 1 połowie XI w. mogli opłacać swoich wojowników i stworzyć morskie imperium na Morzu Bałtyckim i Morzu Północnym.

Także w depozytach na ziemiach zachodniosłowiańskich z XI w. przeważały monety zachodnioeuropejskie (tab. 75). Na marginesie zaznaczamy jednak, że w tej tabeli uwzględnione zostały tylko skarby, w których występują także angielskie pensy. Ponieważ na obszarze zachodniosłowiańskim stanowiły one jedynie nieistotną część całej masy monetarnej (ok. 2%)600, to nie można wykluczyć, że liczba znalezisk bez srebra angielskiego mogła być wyższa w stosunku do znacznie bardziej rozpowszechnionych niemieckich denarów. Większe ilości dirhemów były tu w obiegu do pierwszej dekady XI stulecia. Tabela 75. Liczba znalezisk na terenach zachodniosłowiańskich, zawierających dirhemy i monety zachodnioeuropejskie z co najmniej 10 monetami (spośród depozytów z monetami zachodnioeuropejskimi uwzględnione zostały tylko zawierające co najmniej jeden angielski pens)* Obszar zachodniej Słowiańszczyzny

Depozyty z dirhemami

Depozyty z monetami zachodnioeuropejskimi

1000–1009

13

21

1010–1019

7

28

1020–1029

9

17

1030–1039

7

31

1040–1049

7

9

1050–1059

3

12

1060–1069

1

22

1070–1079

–

8

1080–1089

3

5

1090–1100

–

2

* T.S. Noonan, The Impact, tab. jak w kom. na s. 48; R.K. Kovalev, A.C. Kaelin,

Circulation, tab. 3; M.A.S. Blackburn, K. Jonsson, The Anglo-Saxon, tab. 12.

Andrzej Mikołajczyk uporządkował wszystkie zachodnie monety w Polsce z okresu 990–1100 w 25-letnich odstępach czasowych i według kryteriów regionalnych (tab. 76). Tabela 76. Liczba zachodnich znalezisk monetarnych w Polsce od 990 do 1100* Region

990–1025

1026–1050

1051–1075

1076–1100

Pomorze

31 = 32%

16 = 24%

21 = 34%

15 = 27%

Wielkopolska

37 = 39%

22 = 32%

16 = 26%

13 = 24%

Mazowsze

16 = 17%

20 = 29%

12 = 20%

8 = 15%

Śląsk

11 = 11%

7 = 10%

7 = 11%

9 = 16%

1 = 1%

3 = 4%

5 = 8%

10 = 18%

Małopolska

* Według A. Mikołajczyk, Changing Patterns in the 11th-Century Coin Hoards from Poland, w: Sigtuna Papers, s. 225–239.

Tabela 76 pokazuje, że najwięcej depozytów (z dużą przewagą nad innymi) pochodzi z Wielkopolski i Pomorza. W każdym z czterech interwałów czasowych stanowią one co najmniej 50% wszystkich polskich znalezisk. Pod tym względem ich geografia niemal nie różni się od geografii skarbów z dirhemami. Niemniej jednak można stwierdzić lekkie przesunięcia między Wielkopolską a Pomorzem (z Kujawami). Podczas gdy w 1 połowie XI w. większość skarbów została zlokalizowana w Wielkopolsce, to w latach 1050–1100 punkt ciężkości przesunął się w kierunku Pomorza601. W środkowo-wschodniej Polsce większość znalezisk pochodzi z lat od 1026 do 1050 r., kiedy Mazowsze odłączyło się na pewien czas od Piastów. Lekki wzrost odnotował w ostatnich dekadach XI w. Śląsk, a w Małopolsce liczba znalezisk skoczyła z 1% w okresie 990–1025 do 18% od 1076 do 1100

r. Małopolska jest dobrym przykładem regionu, którego intensywny handel tranzytowy między środkową Europą a Rusią Kijowską potwierdzają relacje pisane602, natomiast stosunkowo słabo odbijają je źródła numizmatyczne. Mogłoby to wskazywać na wymianę bezkruszcową. Jednocześnie w zbadanych interwałach czasowych liczba znalezisk monetarnych w Polsce systematycznie malała, co można tłumaczyć albo rosnącym używaniem monet jako pieniądza, albo – zwłaszcza pod koniec XI w. – spadającą podażą srebra. Tym kwestiom przyjrzymy się bliżej w kolejnych rozdziałach. Dla obszaru zachodniosłowiańskiego reorientacja handlu bałtyckiego była korzystna: ok. 48 tys. dirhemów odpowiadało tam niemal 155 tys. fenigów (w Polsce co najmniej 84 tys. egzemplarzy, wśród których było co najmniej 48 tys. denarów krzyżowych)603 (tab. 77). Dzięki przesunięciu strumieni srebra do państwa Ottonów zmalały koszty transportowe, a kupcy handlu dalekosiężnego mogli zaopatrywać się w monety bezpośrednio u „eksporterów” i nie byli zdani na licznych pośredników, jak w przypadku importów arabskich. Tabela 77. Liczba monet zachodnioeuropejskich w Polsce i na Połabiu 970–1150* Monety niemieckie

Monety angielskie

Łącznie (bez monet arabskich)

150 000 = 68%

4 500 = 2%

220 000

* H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf, s. 124.

Na zakończenie tego rozdziału zajmiemy się jeszcze krótko napływem monet bizantyńskich. O ile znaleziska skarbów z monetami arabskimi dobrze odzwierciedlają różne fazy i wahania w handlu między światem islamskim i wschodnią Europą, o tyle monety bizantyńskie niewiele mówią o rytmach wymiany ze wschodnią Europą. Z jednej strony napływały tam w większych ilościach dopiero pod koniec X w., kiedy już dawno nawiązane były kontakty

z Cesarstwem Bizantyńskim. Z drugiej strony – inaczej niż w przypadku dirhemów – znaleziono bardzo nieliczne monety tego typu. Zdumiewa jednak, że na całym obszarze wschodnioeuropejskim (wyjąwszy Estonię) odkryto zaledwie 24 zespoły znalezisk z ok. 50 sztukami. W Szwecji natomiast liczba bizantyńskich monet jest znacznie wyższa i wynosi ok. 635 egzemplarzy, z czego 91% pochodzi z Gotlandii (Dania: 19 sztuk, Finlandia: 17, Norwegia: 3)604. Na obszarze zachodniosłowiańskim znanych jest 55 depozytów z 387 sztukami. Wiele monet odkryto również w Estonii (21 znalezisk z ok. 189 egzemplarzami). Tabela 78. Liczba monet bizantyńskich w Rosji, Skandynawii, Estonii i na obszarze zachodniej Słowiańszczyzny* Ruś Kijowska

50

4%

Skandynawia

674

52%

Estonia

189

15%

zachodnia Słowiańszczyzna

387

30%

1 300

100%

Razem * Według B. Kluge, Das angelsächsische Element, s. 281. Tabela 79. Datowanie zachodniosłowiańskiego*

monet

bizantyńskich

ze

Szwecji

i

z

obszaru

Okres

Szwecja

Obszar zachodniej Słowiańszczyzny

przed 945

6 = 1%

1 = 1%

Konstantyn VII, 913–959

71 = 14%

16 = 17%

Nicefor II, 963–969

12 = 2%

8 = 9%

Jan I, 969–976

56 = 11%

19 = 20%

Bazyli II, 976–1025

197 = 39%

11 = 12%

po 1025

106 = 21%

–

nieokreślony

52 = 10%

39 = 41%

500 = 100%

94 = 100%

Razem

* Według R. Wiechmann, Edelmetalldepots, s. 79.

Jak można wyjaśnić rozdźwięk między liczbą monet w Skandynawii i na terenach słowiańskich? Z tabeli 79 wynika wyraźnie, że większość wszystkich bizantyńskich monet (ok. 60%) znalazło się w Skandynawii w okresie 976–1025 i po 1025 r. Do tego momentu napływ bizantyńskich monet do Szwecji i na obszary zachodniosłowiańskie był prawie taki sam. „Nowy” napływ od ok. 980 r. związany był przypuszczalnie z aktywnością wareskich wojowników w bizantyńskich gwardiach przybocznych. Od końca X stulecia mnożą się informacje na temat takich służb. Powieść minionych lat donosi np. pod rokiem 980, że kiedy Włodzimierz zdobył Kijów, to wysłał kilku Waregów do Konstantynopola, bo nie miał dla nich innego przeznaczenia605. Poza tym Waregowie brali udział jako najemnicy w wyprawie Kijowa przeciwko Bizancjum w 1043 r. Wielu Skandynawów podróżowało w 1 połowie XI w. do Nowogrodu i Kijowa, by stamtąd udawać się do Konstantynopola, jak Harald III Srogi, który służył w cesarskiej gwardii przybocznej i został wyznaczony m.in. do walk z Arabami na Sycylii. Gdy zdobywszy pieniądze i sławę powrócił do siebie, został królem Norwegii i w 1050 r. splądrował duńską osadę handlową Hedeby. W roku 1066 zginął w bitwie pod Stamford Bridge606. Co ciekawe, w Skandynawii udział imitacji monet bizantyńskich w stosunku do oryginalnych egzemplarzy jest niezwykle wysoki i waha się między 10% a nawet 100%607. Wydaje się więc, że mimo stosunkowo

skromnej liczby znalezisk Konstantynopol miał znaczący wpływ na skandynawskie mennictwo608.

ROZDZIAŁ 8

Geografia zachodnich strumieni srebra i ich funkcje: Faza V (ok. 1020–1060) – państwo Piastów w późnej epoce i ekumenie wikingów 8.1. Niemiecko-angielski system handlu dalekosiężnego i jego peryferie 8.1.1. Ogólne konteksty Załamaniu eksportu arabskiego srebra towarzyszył masowy napływ denarów angielskich i niemieckich na obszary nad Morzem Bałtyckim. Czy zachodnie monety mogły wyrównać tę stratę? Trzeba pamiętać, że łączny napływ srebra arabskiego szacuje się na od 10609 do ok. 250 mln610 dirhemów, co odpowiadało 30–750 t srebra. David M. Metcalf przyjmuje, że w rejon Morza Bałtyckiego między końcem X a początkiem XII w. mogło napłynąć 2 mld zachodnich monet611. Bernd Kluge ocenia liczbę tych monet w Niemczech na

50 do 100 mln sztuk i tłumaczy tę masową produkcję dużym zapotrzebowaniem w Skandynawii i na terenach zachodniej Słowiańszczyzny612. A zatem mielibyśmy 30–750 t arabskiego srebra wobec 75–3000 t niemieckiego kruszcu. Do tego doszłoby jeszcze niemal 260 tys. funtów, a więc ponad 100 t z Anglii. Odnalezione dotychczas na całym obszarze basenu Morza Bałtyckiego 383 tys. zachodnich monet stanowiłoby wtedy zaledwie ułamek tej masy pieniężnej, która w rzeczywistości trafiła do tego regionu. Jeśli za Heiko Steuerem przyjmiemy, że odnalezione zostało bardzo niewiele materiału, zaledwie 1‰, bardzo rzadko do 1%, to podane w najwyższym przedziale ilości arabskich dirhemów i angielskich fenigów staną się realistyczne, chociaż bardzo hipotetyczne. Natomiast te dwa miliardy fenigów z terenów niemieckich byłyby przy takim założeniu zapewne liczbą o wiele za wysoką613. Jeśli oceniać po dokonanych dotychczas znaleziskach monet i srebra siekanego, to punkt kulminacyjny eksportu monet angielskich i niemieckich na zachodnią Słowiańszczyznę i do Skandynawii przypada na koniec X i 1 połowę XI w. W latach 40. i 50. XI stulecia nastąpiło wyraźne osłabienie tego procesu614. W regionie nowogrodzkim, ale także w krajach bałtyckich i w Finlandii strumienie srebra skurczyły się później, bo w latach 80. i 90. XI w.615. Wydaje się więc, że między 1050 a 1070 r. w dopływie srebra z terenów niemieckich zaznaczyło się przesunięcie na wschodnie tereny Morza Bałtyckiego. David M. Metcalf i Klaus Petry niekoniecznie wiążą ograniczenie niemieckich strumieni srebra do Skandynawii z malejącym handlem dalekosiężnym, nie wykluczają bowiem zmiany struktury towarów w wymianie między basenem Morza Bałtyckiego a Rzeszą, której następstwem mógł być zwrotny transfer srebra do Niemiec616. Jakie procesy umożliwiły zatem tę reorientację na zachodnią Europę? Steven A. Epstein przyjmuje, że chodziło o kryzys X w. i komentuje to sucho

następującymi słowami: Kryzys ten dotykał zasadniczo zachodnią Europę, natomiast jej sąsiedzi albo przeżywali rozkwit, albo ją rabowali617.

Nawet jeśli zgodzimy się z Epsteinem co do tego, że w X stuleciu główne obszary zachodniej i środkowej Europy wystawione były na zmasowane najazdy Węgrów, Saracenów i wikingów, tak że nie były w stanie rozwijać się gospodarczo, politycznie i społecznie, to należałoby przyjąć, że w 2 połowie X w. niektóre z nich mogły się już nieco odbudować. Wskazują na to dwa czynniki – z jednej strony w państwie wschodniofrankijskim było to spektakularne zwycięstwo Ottona I nad Węgrami na Lechowym Polu w 955 r. (i w tym samym czasie zwycięstwo nad Słowianami połabskimi, cieszące się jednak mniejszym uznaniem), po którym nastąpiła koronacja Ottona I na cesarza w 962 r., z drugiej zaś – otwarcie kopalni srebra w Harzu ok. 968 r. Te wydarzenia ostatecznie ustabilizowały i skonsolidowały władzę Ottonów, chociaż na wschód od Łaby wciąż dochodziło do dotkliwych porażek (jak w 983 r.). Te czynniki, w połączeniu z rozwojem kościelnego władztwa terytorialnego i podnoszeniem wydajności rolnictwa (dzięki stopniowemu wprowadzaniu innowacji technicznych) przyczyniały się do zwiększenia liczby ludności w ciągu XI stulecia. W 2 połowie XI w. nastąpiło pierwsze apogeum w rozwoju miast. Wynikający z niego popyt na różne towary stymulował handel z sąsiednimi społecznościami618. Na Wschodzie do najważniejszych towarów należały skóry/futra, wosk, miód i niewolnicy. Te zagadnienia będą przedmiotem bliższych rozważań w kolejnych rozdziałach. Zupełnie innym tworem pod względem aktywności ekonomicznej stał się region wokół Morza Północnego. Skandynawskie osady handlowe w Hedeby na wschodzie, Yorku i Dublinie na północnym zachodzie oraz południowe wybrzeża od Fryzji po Rouen i Bayeau na południowym zachodzie

wyznaczały tam główne punkty strefy wymiany handlowej, która ukształtowała się w IX i X stuleciu i osiągnęła pierwszy szczytowy punkt rozwoju (w każdym razie w zachodniej części basenu Morza Północnego) ok. 1000 r. Ważnymi impulsami rozwoju handlu i aktywności gospodarczej były tu oprócz emisji niemieckich także monety królów anglosaskich619. Pozycja Anglosasów zmieniła się jednak od końca X stulecia, kiedy przybysze z Północy zaczęli przez trybuty „podłączać się” do tamtejszych źródeł srebra i transferować je do Skandynawii. W części północnoatlantyckiej ta strefa handlowa sięgała aż po Islandię, Grenlandię, a niekiedy nawet Nową Fundlandię na peryferiach Kanady620. Charakteryzowała się głównie wywozem kosztownych i egzotycznych zwierząt. Saga o Haraldzie Srogim mówi o transporcie z Grenlandii do Danii młodego niedźwiedzia polarnego, który ok. 1050 r. miał być prezentem dla króla Duńczyków Svena. Nabył go kupiec, który zapłacił za niego dużo pieniędzy – wszystko, co miał przy sobie. Po drodze król Norwegii Harald chciał odkupić niedźwiedzia za podwójną cenę. Relacja z połowy XIV w. – jednak niekoniecznie wiarygodna – wymienia transport, jakoby z X stulecia, który dotyczył 50 sokołów i 15 niedźwiedzi polarnych z Grenlandii621. Dziesięcina z Grenlandii dla Kurii w XIII w. składała się z bydła (lub jego skór), skór foczych, zębów i kości waleni, przypuszczalnie narwali. O niedźwiedziach polarnych nie ma tu żadnej wzmianki. W 1282 r. kolektor papieski składał papieżowi zapytanie, co ma z tym zrobić. Przyszła odpowiedź, że mimo wszelkich trudności powinien próbować wymienić te dobra na złoto i srebro622. O tym, że sprzedaż towarów ze strefy arktycznej może zostać uwieńczona powodzeniem, informuje źródło, w którym wymienione zostały prezenty, jakie król Norwegów Hakon IV posłał w 1282 r. przy zaślubinach swojej córki Krystyny kastylijskiemu księciu Filipowi – były tam oprócz białych i szarych futer „duża ilość złota i palonego srebra

[…] i inne kosztowności”623. Moneta norweska, datowana na lata 1065–1080, znaleziona w starej osadzie indiańskiej Naskeag Point w stanie Maine (USA), może świadczyć ponadto (jeśli nie okaże się falsyfikatem), że osadnicy z Północy z bazy L’Anse aux Meadows w Nowej Fundlandii od ok. 1000 r. utrzymywali bezpośrednie lub pośrednie (przez tamtejszych kupców) kontakty z regionami amerykańskiego wschodniego wybrzeża, położonymi bardziej na południe624.

8.1.2. Chronologia strumieni srebra i geografia mennictwa W przeciwieństwie do emisji arabskich niemieckie i angielskie monety nie noszą na sobie daty wybicia. Ma to ten skutek, że ich chronologia nie jest precyzyjna i częściej można ją określać tylko według czasu panowania odpowiedniego króla czy biskupa. Christoph Kilger rozróżnia w odniesieniu do monet niemieckich pięć faz napływu625: 1. Około 965–985/990: po ok. 965 r. zaczęto bicie monet w Saksonii. Emisja tzw. denarów/fenigów krzyżowych odbywała się przypuszczalnie w kilku miejscach wschodniej Saksonii, z pewnością również w Magdeburgu. 2. Lata 985/990–1020: między ok. 985 a 995 r. w Goslarze, ale też w innych miejscach w Harzu i w Ostfalii doszło do emisji tzw. fenigów Ottona i Adelajdy. 3. Około 1020–1060: w tym okresie dokonała się restrukturyzacja mennictwa. W czasach Henryka II, zwłaszcza po ok. 1015 r., pojawiły się nowe denary krzyżowe – w tym również grupy emitowane na terenach

leżących nad południową Soławą oraz na obszarze Miśni–Górnych Łużyc. Nowe fenigi krzyżowe wchodziły w skład znalezisk na obszarze zachodniosłowiańskim w XI stuleciu. 4. Około 1060–1100: ta faza w dużym stopniu pokrywała się z panowaniem Henryka IV (1056–1106). Od lat 60. XI w. zwiększył się napływ denarów krzyżowych na tereny Słowian zachodnich, natomiast po latach 1055– 1060 wyraźnie zmniejszył się wywóz srebrnych monet do Szwecji. Eksportowano za to więcej fryzyjskich denarów we wschodnie części basenu Morza Bałtyckiego, przede wszystkim na Ruś Nowogrodzką. 5. Około 1100–ok. 1120: na terenach pogranicznych zostały wprowadzone nowe „cienkie” fenigi lub półbrakteaty, które przynajmniej na obszarze zachodniosłowiańskim wyparły w znaleziskach denary krzyżowe. Depozyty składały się z denarów z mincerni biskupich na terenach pogranicznych626. Geografia niemieckich i angielskich strumieni monet do basenu Morza Bałtyckiego wskazuje na istnienie następujących sieci: 1) sasko/reńskozachodniosłowiańsko-ruskiej; 2) sasko/reńsko-skandynawsko-ruskiej; 3) fryzyjsko-pomorskiej; 4) fryzyjsko-skandynawsko-ruskiej; 5) anglosaskoskandynawsko-zachodniosłowiańskiej; 6) anglosasko-skandynawsko-ruskiej. Masa monet, jakie napływały do Polski, pochodziła z terenu Saksonii – w XI w. najliczniejsze były tu tzw. denary krzyżowe (tab. 80). Interesująco przedstawiają się przy tym wahania między poszczególnymi regionami: od 60% do 69% wynosił udział denarów krzyżowych w Wielkopolsce, na Śląsku i na Mazowszu, podczas gdy Małopolska z 95% i Pomorze z 42% nieco tu odstają. Nowsze badania Genowefy Horoszko osłabiają wymowę tego obrazu w odniesieniu do Pomorza: w 17 spośród przebadanych przez nią skarbów z XI stulecia saskie denary krzyżowe

stanowiły przeciętnie ok. 58%. W drugim ćwierćwieczu XI w. spotyka się na Pomorzu także liczne fenigi z wschodniofryzyjskiego Jever627. Tabela 80. Denary krzyżowe w Polsce* Region

Liczba denarów krzyżowych

Udział procentowy denarów we wszystkich niemieckich monetach

Wielkopolska

19 000

61

Pomorze

13 000

42

Mazowsze

9 000

69

Śląsk

3 000

60

Małopolska

4 000

95

Razem

48 000

57

* Według R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa 1960, tab. 49 na s. 197.

Niektóre monety trafiały do Polski z Frankonii i Kolonii. Stanisław Suchodolski przebadał je w odniesieniu do ich chronologii i topografii. Jak wynika z tabeli 81, w obrębie Polski istniały znaczne rozbieżności w geograficznym i chronologicznym rozkładzie denarów mogunckich, spirskich i wormackich. W Wielkopolsce przeważały monety bite w okresie od 962 do 1002 r. oraz w latach 1002–1024. Jednocześnie monety te spotyka się w dużych ilościach w depozytach z lat 1002–1024, 1024–1050, ale i 962– 1002. Podobne struktury wykazują znaleziska na Mazowszu, przy czym tutaj stosunkowo wiele fenigów z 962–1024 r. zostało zakopanych w latach 1050– 1075. Natomiast na Pomorzu pojawiają się liczne denary z okresu od 1024 do 1050 r., które musiały w związku z tym zostać później zdeponowane, przede wszystkim w skarbach z tpq między 1075 a 1100 r. Monety z okolic Kolonii były z kolei bite głównie od 962 do 1002 r.,

jednak w Wielkopolsce pojawiają się przede wszystkim w znaleziskach z najmłodszą monetą między 1002 a 1024 r. oraz w latach 1024–1050, natomiast na Pomorzu znacznie później, bo w latach 1075–1100 i 1050– 1075. Na Mazowszu kolońskie denary występowały od 1050 do 1075 r., a poza tym w latach 1002–1024. Tabela 81. Fenigi frankońskie (Moguncja, Spira i Wormacja) według chronologii monet i chronologii znalezisk ok. 1000–1100* (cyfry przed datami oznaczają częstotliwość występowania) Punkty kulminacyjne w chronologii monet

Punkty kulminacyjne w chronologii znalezisk

Wielkopolska 1. 962–1002

1. 1002–1024

2. 1002–1024

2. 1024–1050

3. 1024–1050

3. 962–1002

4. 1050–1075

4. 1050–1075

5. 1075–1100

5. 1075–1100 Pomorze

1. 1024–1050

1. 1075–1100

2. 962–1002

2. 1050–1075

3. 1002–1024

3. 1002–1024

4. 1050–1075

4. 1024–1050

5. 1075–1100

5. 962–1002 Mazowsze

1. 962–1002

1. 1002–1024

2. 1002–1024

2. 1050–1075

3. 1024–1050

3. 1024–1050

4. 1050–1075

4. 962–1002

* S. Suchodolski, Die Münzen des 10. und 11. Jahrhunderts aus Mainz, Speyer und Worms in Polen. Ein Beitrag zur Datierung, zu den Einstromwegen und zum Umlauf, w: Fernhandel, s. 301–313, tu wykresy na s. 310.

Jak można wytłumaczyć tę niejednoczesność w geografii znalezisk monetarnych? Chronologia i rozkład fenigów frankońskich pozwalają na wniosek, że napływały one dłużej na Pomorze niż do Wielkopolski i na Mazowsze, chociaż w tym ostatnim regionie były w obiegu dłużej niż w Wielkopolsce. Być może wiązało się to z różnymi drogami napływu srebra do Wielkopolski i na Pomorze – ale tego nie wiemy. Monety kolońskie wskazują znowu, że czas ich cyrkulacji na Pomorzu rozciągał się na całą 2 połowę XI w., natomiast na Mazowszu do ok. 1075 r. W Wielkopolsce fenigi kolońskie znajdowały się w obiegu tylko w 1 połowie XI w. Wydaje się, że później nie było już na nie popytu. Może to oznaczać dwie rzeczy. Albo denary krzyżowe na tyle zalały Wielkopolskę, że starsze monety wypadły z obiegu, albo zapotrzebowanie na srebro było słabsze niż np. na Pomorzu. Analiza znalezisk srebra w ostatniej fazie napływu na tereny zachodniosłowiańskie, jaką przeprowadził Andrzej Mikołajczyk, pokazuje następujący obraz (tab. 83). Tabela 82. Fenigi kolońskie według chronologii monet i chronologii znalezisk* cyfry przed datami oddają kolejność częstotliwości występowania Punkty kulminacyjne w chronologii monet

Punkty kulminacyjne w chronologii znalezisk

Wielkopolska 1. 962–1002

1. 1002–1024

2. 1002–1050

2. 1024–1050

3. 1050–1100

3. 962–1002 4. 1050–1075 5. 1075–1100 Pomorze

1. 962–1002

1. 1075–1100

2. 1024–1050

2. 1050–1075

3. 1002–1024

3. 1002–1024

4. 1075–1100

4. 962–1002 5. 1024–1050 Mazowsze

1. 962–1002

1. 1050–1075

2. 1024–1050

2. 1002–1024

3. 1002–1024

3. 1024–1050

4. 1050–1075

4. 962–1002 5. 1075–1100

* S. Suchodolski, Die Münzen des 10. und 11. Jahrhunderts aus Mainz, Speyer und Worms in Polen. Ein Beitrag zur Datierung, zu den Einstromwegen und zum Umlauf, w: Fernhandel, s. 301–313, tu wykresy na s. 311. Tabela 83. Udział denarów krzyżowych i innych monet niemieckich w znaleziskach z okresu 1060–ok. 1100 (w %)* Miejsce znaleziska

Denary krzyżowe

Inne fenigi

Monety niemieckie po 1050 r.

Wielkopolska Poznań II 1060

38

50

13

Sędzinko 1068

90

5

–

Grójec 1079

91

2

–

Thurow 1057?

20

60

–

Żelisławiec 1061?

22

55

2

Gdańsk–Orunia 1068

42

39

2

Dąbrowa 1074

33

60

–

Zakrzewo 1077

50

45

1

Barwice 1084

56

39

1

Vossberg 1084

17

71

1

Kamień Pomorski 1088

74

26

2

Turze 1100?

48

52

–

Pomorze

Śląsk Baldowice 1060

93

4

1

Sokolniki 1079

17

61

1

96

3

–

Małopolska Łagowica Stara 1061

Połabie Bibow 1056

10

89

–

Alt-Töplitz 1059

62

26

3

Uznam II 1077

11

54

–

Poczdam-Golm 1079

–

100

100

Prenzlau 1084

46

54

1

Baben 1100?

–

100

?

Dessau 1107

–

100

100

Wehrstedt 1107

–

100

100

Santersleben 1108

–

100

76

Havelberg I ok. 1100

14

86

63

Nieder–Eichstädt ok. 1100

–

100

100

Poczdam I ok. 1100

–

100

100

* Według A. Mikołajczyk, Late 11th-Century German Coins in Poland. A Final Phase of the German Coin Inflow to the Early Medieval Poland, w: Fernhandel, s. 315–320, tu tab. 1 na s. 318.

Udział denarów krzyżowych na Pomorzu jest tutaj nieco niższy niż w pozostałych regionach, bo tylko w trzech przypadkach osiągnął lub przekroczył granicę 50%. Natomiast w Wielkopolsce i na Śląsku spotyka się skarby, w których denary krzyżowe stanowią 90% lub więcej całej masy monetarnej, ale też i takie, w których ten udział wynosi poniżej 50%. W niemal wszystkich znaleziskach skarbów z Polski było bardzo niewiele fenigów wyemitowanych po 1050 r., które nie byłyby denarami krzyżowymi; inaczej niż na Połabiu, gdzie zwłaszcza ok. 1100 r. przeważały albo wręcz dominowały monety niemieckie z 2 połowy XI w. Wynik jest zaskakujący; pokazuje, że nawet między dwoma sąsiadującymi regionami – jak Pomorze i Meklemburgia czy Pomorze i Wielkopolska – istniały wyraźne różnice w odniesieniu do struktury monetarnej. Można w każdym razie przyjąć, że z Saksonii na obszar zachodniosłowiański napływały przez pewien czas trzy różne strumienie srebra, które objęły Pomorze, Połabie i środkową oraz południową Polskę. Analiza szwedzkich znalezisk monetarnych pokazuje następujący rozkład regionalny fenigów. Tabela 84. Regionalny rozkład fenigów w znaleziskach szwedzkich 1024–1056 (w %)*

Region

Udział

Górna Lotaryngia i zachodnia część Dolnej Lotaryngii

15

okolice Kolonii

25

Utrecht i Fryzja

15

Westfalia

6

Dolna Saksonia

4

Ostfalia

4

Frankonia

17

Szwabia i Bawaria

10

* Tabele 84 i 85 według D.M. Metcalf, Some further Reflections, tab. nr 4 na s. 72.

Z tabeli 84 wynika, że w Szwecji w 1 połowie XI stulecia silnie reprezentowane były monety z okolic Kolonii, które wraz z Lotaryngią i obszarami północno-zachodnimi stanowiły 55% wszystkich monet. Drugi obszar znacznego zagęszczenia powstał na południu. Niewielką rolę odgrywała tu Saksonia, szczególnie ważna z kolei dla obszaru zachodniosłowiańskiego. W 2 połowie XI w. dokonało się przesunięcie w kierunku Utrechtu i Fryzji, podczas gdy w pierwszej ćwierci XII stulecia w szwedzkiej masie monetarnej wyraźnie wzrósł udział Dolnej Saksonii (tab. 85). Tabela 85. Regionalny rozkład fenigów w znaleziskach szwedzkich 1056–1125 (w %) Region

1056–1125

1100–1125

Lotaryngia

16

16

okolice Kolonii

15

10

Utrecht i Fryzja

22

13

Westfalia

11

2

Dolna Saksonia

15

43

Ostfalia

1

7

Frankonia

17

8

Szwabia i Bawaria

3

–

Fryzyjskie fenigi odgrywały też ważną rolę w skarbach fińskich, których najmłodsze monety datowane były na lata 50. i 60. XI w. W tamtejszych depozytach stanowiły one wraz z monetami frankońskimi połowę albo prawie połowę wszystkich monet (tab. 86). Tabela 86. Monety fryzyjskie w Finlandii w porównaniu z niektórymi innymi obszarami Cesarstwa (w %)* Znalezisko monetarne

Okolice Kolonii Fryzja Dolna Saksonia Frankonia

Kuusamo 1054

8

28

16

26

Lieto 1060

13

16

19

26

Rautu 1068

8

34

14

17

* T. Talvio, Deutsche und andere Münzen in finnischen Funden des 11. Jahrhunderts, w: Fernhandel, s. 269–275, tu tab. 2 na s. 274.

Czas największego napływu denarów fryzyjskich nastąpił jednak po ok. 1070 r. Największym odbiorcą tych monet była Ruś Nowogrodzka (tab. 87). Tabela 87. Udział fenigów fryzyjskich w monetach z Cesarstwa w Rosji (w %)* Lošgolovo 1039

4

Straževici 1042

7

Nowogród I 1047

7

Połock 1056

16

Kolodezi 1059

7

Polna 1068

43

Zabelskoe 1068

99

Demšino 1068

84

Širinis 1068

83

Lodejnoe Pole II 1068

63

Viljmaž 1079

21

Ruci 1081

87

Spankovo ok. 1125

24

Skadino ok. 1130

40

Archangielsk 1125/1131

21

* T. Talvio, The Frisian Element in the Coin Hoards of the Late Viking Age in Scandinavia, Russia and the East Baltic Lands, w: Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. S.-O. Lindquist, B. Radhe, Visby 1985, s. 195–200, tu tab. 1 na s. 197; V. Potin, Über einen neuen Schatzfund westeuropäischer Denare im Norden Russlands, w: Fernhandel, s. 277–286.

W pięciu znaleziskach z najmłodszą monetą między 1039 a 1059 r. ich udział tylko w jednym przypadku przekroczył granicę 10% i pozostał łącznie poniżej granicy 20%. W znaleziskach z tpq ok. 1068 r. monety fryzyjskie w czterech przypadkach osiągnęły co najmniej 50%, a w jednym przypadku przynajmniej 40% całej masy monetarnej. Po 1090/1100 r. napływ monet fryzyjskich znacznie się zmniejszył, ale nigdy nie spadł poniżej granicy 20%. W tym kontekście rodzi się pytanie, czy Ruś Nowogrodzka utrzymywała bezpośrednie kontakty z Fryzją, czy też fryzyjskie monety napływały do niej przez Szwecję. W Szwecji liczba fenigów z Fryzji w 2 połowie XI i w 1 połowie XII stulecia wynosiła w każdym razie przynajmniej 20%. Sam tylko

skarb z Venngarn koło Sigtuny, Uppsala, z najmłodszą monetą ok. 1079 r., zawierał ok. 56% wszystkich znalezionych tam fenigów z Fryzji. Napisy runiczne potwierdzają fryzyjską obecność w Sigtunie628. Poza tym monety fryzyjskie zawierają mniej srebra niż niektóre inne emisje z Rzeszy, nie można więc wykluczyć, że Skandynawowie niechętnie je deponowali. Jednocześnie w latach 1134 i 1156 wymienia się w Szlezwiku nowogrodzkich kupców handlu dalekiego zasięgu629, co wskazuje na bezpośrednie kontakty Rusi z Fryzją. Na zakończenie tej części trzeba poświęcić jeszcze uwagę chronologii angielskich znalezisk monetarnych. Wcześniej (rozdz. 7) wskazywaliśmy już na analizę znalezisk skandynawskich przez Kennetha Jonssona, z której wynika, że do Skandynawii napływały przede wszystkim pensy emitowane w końcu X i w pierwszych czterech dekadach XI w. Podobny obraz tworzą też znaleziska z obszaru zachodniosłowiańskiego, Rusi Nowogrodzkiej i państw bałtyckich (tab. 88). Tabela 88. Chronologia monet angielskich w Polsce, na Połabiu, w Rosji i w krajach bałtyckich (w liczbach egzemplarzy)* Okres

Liczba i udział w %

899–977

26 = 0,3%

978–1035

6 951 = 92%

1036–1042

279 = 4%

1043–1154

323 = 4%

Razem

7 579 = 100%

* Według B. Kluge, Das angelsächsische Element in den slawischen Münzfunden des 10. bis 12. Jhs. Aspekte einer Analyse, w: Viking-Age Coinage in Northern Lands. The Sixth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 1, red. M.A.S. Blackburn, D.M. Metcalf, Oxford 1981, s. 257–329, tu tab. 11 na s. 286.

Zdecydowana część wszystkich monet angielskich pochodziła z okresu od 978 do 1035 r., a więc z czasu pokrywającego się w dużej mierze z latami wikińskich trybutów. Skromniej natomiast wyglądał udział angielskich pensów, które trafiały na południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego po 1042 r., czyli po zakończeniu panowania Duńczyków w Anglii.

8.1.3. Kwantyfikacja strumieni srebra Analiza ilościowa strumieni monet z Niemiec i Anglii nad Morze Bałtyckie tworzy następujący obraz (tab. 89) Tabela 89. Liczba monet niemieckich w znaleziskach, ok. 970–1150* Region

Liczba i udział w %

Rosja

50 000 = 16%

kraje bałtyckie (Estonia i Łotwa)

12 100 = 4%

Szwecja (bez Skanii, Blekinge i Halland)

78 400 = 24%

Dania (ze Skanią, Blekinge i Halland)

24 000 = 7%

Norwegia

3 300 = 1%

Finlandia

4 400 = 1%

obszar zachodniosłowiański (Niemcy i Polska)

150 000 = 47%

Razem

322 200 = 100%

* Na podstawie H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf, s. 124, oraz własnych obliczeń autora.

Okazuje się, że obszar zachodniosłowiański przyjmował niemal połowę niemieckich importów srebra. Duży był również udział Skandynawii (33%), natomiast Rosja i kraje bałtyckie wspólnie wykazują tylko 20-procentowy

udział. Zupełnie inną zależność pokazuje znowu strumień monet angielskich (tab. 90). Tabela 90. Liczba monet angielskich w znaleziskach, ok. 970–1150* Region

Liczba i udział w %

Rosja

3 500 = 6%

kraje nadbałtyckie (Estonia i Łotwa)

2 400 = 4%

Szwecja (bez Skanii, Blekinge i Halland)

32 100 = 52%

Dania (ze Skanią, Blekinge i Halland)

14 500 = 24%

Norwegia

3 300 = 5%

Finlandia

1 000 = 2%

obszar zachodniosłowiański (Niemcy i Polska)

4 500 = 7%

Razem

61 300 = 100%

* Na podstawie H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf, s. 124, oraz własnych obliczeń autora.

Dominowała tu Skandynawia z ponad 80%, natomiast udział Słowian zachodnich i Rusi (z krajami bałtyckimi włącznie) osiągał 7% lub 10%. Te wnioski nie są zaskakujące i odzwierciedlają wspomniane już historyczne zależności. Kontakty Skandynawów w Anglii były znacznie silniejsze niż kontakty ich słowiańskich sąsiadów. Jednocześnie bliskość Słowian zachodnich z Sasami ułatwiała szeroko zakrojoną wymianę handlową między nimi. Należy przy tym podkreślić, że ilościowy stosunek między strumieniami monet z Niemiec i z Anglii wynosił 85% do 15% na korzyść pierwszego z wymienionych regionów.

8.2. Makroanaliza zachodnich znalezisk monetarnych na wschodnioeuropejskich peryferiach W pierwszej czysto europejskiej fazie napływu można wyróżnić trzy „obszary tezauryzacji”: Szwecja, przede wszystkim Gotlandia, obszary zachodniosłowiańskie z Danią i wreszcie Ruś Nowogrodzka (tab. 91 i mapa 9). W porównaniu z arabskimi strumieniami srebra w X i na początku XI w. rzucają się w oczy dwie różnice – po pierwsze obszar obiegu monet zachodnich koncentruje się silniej wokół basenu Morza Bałtyckiego i intensywniej obejmuje tylko interior Polski i Połabia, w znacznie mniejszym stopniu natomiast Rosji; po drugie wiele znalezisk w Szwecji zawiera tym razem przede wszystkim młodsze emisje. W tym miejscu trzeba jednak podkreślić, że wiele depozytów w jednym regionie niekoniecznie musi oznaczać silniejszy jakościowo napływ srebra. Pokazują to znaleziska monetarne z Estonii (tab. 92): powstała tu asymetria między liczbą znalezisk z monetami z tpq między 1075 a 1150 r., które stanowią zaledwie 30% wszystkich skarbów od ok. 965 r., a udziałem w nich monet, który wyniósł ponad 50%. Liczba znalezisk z 1 połowy XI w. wynosiła natomiast ok. 34% wszystkich depozytów, podczas gdy udział monet w nich stanowił zaledwie 16% całej masy monetarnej. Między poszczególnymi regionami również mogły wytworzyć się podobne rozbieżności jak w X stuleciu, kiedy liczba skarbów w Rosji była przeciętnie o 20% mniejsza niż w Szwecji, za to procentowy udział monet wypadał znacznie wyżej. Tabela 91. Liczba znalezisk z co najmniej 10 monetami z okresu 1020–1060 (mapa 9)*

Region

Liczba i udział w %

Rosja

15 = 6%

Szwecja

106 = 41%

Polska

72 = 28%

Niemcy

24 = 9%

Dania

39 = 15%

Razem

256 = 100%

* Znaleziska polskie, szwedzkie i niemieckie w Aneksie 3; liczba rosyjskich według danych u T.S. Noonan, The Impact, tab. 23; liczba duńskich według M.A.S. Blackburn, K. Jonsson, The Anglo-Saxon and Anglo-Norman Element of North European Coin Finds, w: Viking-Age Coinage in the Northern Lands, red. M.A.S. Blackburn, D.M. Metcalf (BAR International Series 122), Oxford 1981, s. 147–256, tu tab. 9. Mapy depozytów „pozapolskich” zostały uporządkowane nie według miejsca znaleziska, lecz według „obszarów zagęszczenia”. Autor nie uważa za konieczne naniesienie dokładnego podziału znalezisk, ponieważ monety zachodnie – w przeciwieństwie do skarbów z dirhemami – płynęły na „polskie” tereny w przeważającej części bezpośrednio z obszaru „niemieckiego” i nie były zdane na tranzyt przez wiele regionów wschodniej i północnej części Europy. Tabela 92. Udział znalezisk i monet w Estonii* Okres

Liczba i udział znalezisk w %

Udział monet

ok. 965–1000

7 = 10%

6%

1001–1025

15 = 21%

14%

1026–1050

9 = 13%

2%

1051–1075

19 = 26%

25%

1076–1100

15 = 21%

24%

1101–1125

2 = 3%

18%

1126–1150

5 = 7%

10%

72 = 100%

100%

Razem

* A. Molvogin, Die letzte Welle des westeuropäischen Münzsilbers der späten Wikingerzeit in Estland (1100–1158), w: Fernhandel, s. 287–293, tu tab. nr 2, s. 289. Ponadto T. Berga, Der Münzschatz Ledurga II in Lettland, w: Fernhandel, s. 295–299 (datowany na ok. 1090 r.).

Mapa 9.Faza V: 1020–1060. Obszary zagęszczenia znalezisk monetarnych

Gdyby oceniać na podstawie liczby znalezionych skarbów, to główna rola przypadłaby Szwecji – a zwłaszcza Gotlandii, która stanowiła centralny punkt handlu bałtyckiego i uzyskała ponad 40%. O ile monety anglosaskie płynęły do Skandynawii jeszcze do ok. 1042 r. w ramach trybutów ściąganych z Anglii przez Duńczyków, o tyle w odniesieniu do monet niemieckich trzeba przyjąć, że pochodziły one przede wszystkim z wymiany handlowej. Źródła milczą bowiem na temat normalnych i regularnie płaconych trybutów w Rzeszy. Wskazywaliśmy już wyżej (rozdz. 7.1.2), że

ważnym czynnikiem, który ułatwiał te kontakty, było imperium morskie Knuta Wielkiego, w basenie Morza Bałtyckiego obejmujące oprócz Półwyspu Jutlandzkiego i pobliskich wysp Norwegii także części Szwecji, a być może również południowo-zachodnie wybrzeże Bałtyku. Świat wikingów w jego późnej epoce to nie tylko powiązania dynastyczne, lecz także sieci kupców, rzemieślników, wojowników i najemników. Obejmował poza tym Pomorze, obszary zachodniosłowiańskiego interioru z Wielkopolską (rozdz. 7.2) i Mazowszem (rozdz. 8.3) oraz części krajów bałtyckich i Rusi, tworząc swoistą ekumenę interakcji. Obszar zachodniej Słowiańszczyzny jest silnie reprezentowany pod względem znalezisk ze srebrem (ok. 37%) (tab. 91). Należy tu podkreślić przede wszystkim obszar wpływów piastowskich (28%), natomiast tereny Połabia z 9% wypadają pod tym względem znacznie słabiej. Co ciekawe, z tego ostatniego obszaru pochodzą dwa duże znaleziska z tpq 1038. Depozyt z Lubeki zawierał np. 2853 monety, z czego prawie 68% stanowiły angielskie pensy. Drugi skarb z Farve–Wangels I (Ostholstein) liczył 4132 monet lub ich fragmentów, 17 naszyjników, łańcuchów i ok. 90 fragmentów biżuterii i sztabek. Biżuteria i srebro siekane składały się z trzech komponentów: materiałów zachodniosłowiańskich, duńskich i wschodnioszwedzkich, przy czym stosunkowo duży był udział materiałów skandynawskich. Na kontakty ze Skandynawią wskazują także monety z Sigtuny i różnych mennic duńskich630. Jeśli do obu tych znalezisk dodamy jeszcze duży skarb z Ernsthausen II z tpq 1040 i 5500 monet631, to będzie wyraźnie widoczne, że elity wschodniego Holsztynu musiały osiągnąć w tamtym czasie imponujący dobrobyt. Kontakty z obszarem duńsko-anglosaskim potwierdza także Adam z Bremy, według którego po śmierci króla Duńczyków Knuta i jego synów z Anglii powrócił Gotszalk, wyprawił się ze swoimi wojownikami do kraju Słowian i „pogan wpędził w wielką bojaźń”632. Zwraca uwagę

chronologiczna zgodność tych wydarzeń ok. 1042 r. z najmłodszymi monetami opisanych wyżej skarbów. O tym, że Słowianie mimo stosunkowo niskiego udziału w depozytach musieli dysponować znacznymi ilościami srebra, świadczy następujący incydent. W roku 1056/1057 podczas bratobójczej wojny w obrębie Związku Wieleckiego Czrezpienianie zobowiązali się zapłacić księciu Gotszalkowi (sprzymierzonemu zapewne z księciem Bernardem saskim i Duńczykami) 15 tys. funtów srebra633. Była to ogromna suma, odpowiadająca ok. 3,5 mln fenigów albo niemal 5,5 t srebra. Jako wartości porównawcze mogą tu służyć sumy trybutów, danin i podatków, jakie podaje w odniesieniu do Fryzji i pogranicza fryzyjsko-saskiego Adam z Bremy. W latach 1056–1059 Fryzowie mieli płacić księciu Bernardowi saskiemu trybut w wysokości 700 grzywien srebra. Największe hrabstwo Fryzji, Fivelgo, dawało dochody w wysokości 1000 funtów srebra. Książę Ekbert oddawał z tego 200 funtów Kościołowi. Inne hrabstwo nad Łabą w pobliżu Bremy również płaciło 1000 funtów srebra tytułem podatków. Sąsiadowało z nim fryzyjskie hrabstwo Emsgau. Gdy pewien Gottschalk – nie należy go mylić z wymienionym wyżej słowiańskim księciem Gotszalkiem – bronił prawa Kościoła do tego hrabstwa, hrabia Bernhard go zabił. Ostatecznie za nabycie hrabstwa biskup ustalił z królem opłatę w wysokości 1000 funtów srebra. Ponieważ jednak trudno mu było wpłacić całą sumę, nakazał „zabrać niestety krzyże, ołtarze, korony i pozostałe ozdoby kościelne”634. W tym kontekście 15 tys. funtów trybutu, jaki nałożył na Czrezpienian Gotszalk, stanowiło niesłychane obciążenie finansowe. Jeśli Czrezpienianie rzeczywiście byli w stanie tę sumę zapłacić, to mogło to całkowicie zmienić system zależności i układ sił na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że opodatkowanie przez Sasów

stanowiło znaczącą przyczynę powstań i niepokojów, które ciągle wybuchały na Połabiu. Helmold nieustannie do tego powraca: Stąd można poznać nienasyconą chciwość Sasów, którzy chociaż się wyróżniają siłą zbrojną i taktyką wojenną wśród innych ludów graniczących z barbarzyńcami, zawsze wszakże dbają więcej o zwiększenie trybutu, niż o zdobycie dusz dla Pana635.

Wspomnijmy jeszcze, że w 1036 r. na synodzie w Tryburze postanowiono, że wszyscy Słowianie mają płacić taką samą dziesięcinę jak chrześcijanie636. Najmniej znalezisk ze srebrem, bo zaledwie 6%, miały tereny Rusi. Pod względem geograficznym te depozyty skupiały się przede wszystkim między Połockiem a obszarem Ładoga–Onega. Lata 1030–1060 to czas, kiedy Rusowie podjęli szereg wypraw łupieskich i wojennych na północ i północny zachód – w 1030 r. przeciwko Czudom (zakończyła się założeniem Dorpatu), w 1038 r. przeciwko Jaćwingom, w 1040 r. przeciwko Litwinom, w 1042 r. przeciwko Jamianom w Karelii, a w 1060 r. przeciwko plemieniu Setu w Estonii oraz przeciwko Czudom. W tej fazie Rusowie próbowali więc rozciągnąć swoją trybutarną strefę wpływów na ludy fińskie i bałtyckie na północ i zachód od Nowogrodu, by wymuszać na nich futra, wosk i miód, które mogli wymienić na zachodnie srebro. Wygląda natomiast na to, że wyraźnie zmniejszyła się aktywność łupieska i rabunkowa nad Morzem Kaspijskim i Morzem Czarnym – w 1043 r. podjęta została ostatnia duża wyprawa wojenna Rusów przeciwko Bizancjum. Wspomnieć tu też wypada, że w tej fazie trwałe były dotychczasowe silne powiązania między Rusią i Skandynawią. Norwescy kandydaci do tronu – Olaf II Święty i Harald – bawili jakiś czas w Nowogrodzie i Kijowie, a Ładoga podlegała w latach 30. i 40. XI stulecia klanowi z Rangwald637.

8.3. Państwo Piastów między politycznofiskalnym przeciążeniem, załamaniem a odnową Między ostatnią dekadą X a pierwszą dekadą XI w. dokonało się ostateczne przesunięcie strumieni srebra ze Wschodu na Zachód. W znaleziskach z najmłodszą monetą po 1020 r. dirhemy pojawiają się jedynie sporadycznie. Pod koniec X i na początku XI stulecia Piastowie zaczęli bić własne monety. Dotychczas odkrytych zostało ok. 270 egzemplarzy, wyemitowanych prawdopodobnie w latach ok. 990–1020. David M. Metcalf na podstawie danych na temat stempli menniczych szacuje liczbę monet na co najmniej 7,5–17,5 mln, a najwyżej na 15–35 mln sztuk, jakie mogły być w obiegu od lat 20. do lat 40. XI w.638. Wnioskuje z tego, że „gospodarka Polski była w znacznym stopniu nastawiona na handel dalekosiężny”639. Wobec bardzo ograniczonej liczby wczesnopiastowskich denarów w znaleziskach – niespełna 1% z okresu ok. 1020–1060 – te dane wydają się przesadzone, zwłaszcza wobec 30 odmian stempli menniczych, odnotowanych dotychczas przez Stanisława Suchodolskiego640. Gdyby z każdego z nich powstało 10 tys. monet, to ciągle byłoby ich łącznie ok. 300 tys. Ta ostatnia liczba wydaje się znacznie bardziej prawdopodobna niż 7,5 mln, choć i ona jest raczej przeszacowana641. Niemniej jednak nie sposób zaprzeczyć tezie Metcalfa, że „polska” gospodarka nakierowana była na handel dalekosiężny – tyle że nie ze względu na rzekome miliony piastowskich monet, ale na masy srebra, napływające ze Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Najnowsze badania pokazują, że w państwie piastowskim już w czasach Bolesława Chrobrego emitowane były imitacje niemieckich i angielskich

fenigów642. To rodzi pytanie, skąd brano konieczny do tej produkcji kruszec. Dodajmy jeszcze, że niektóre z tych naśladownictw zostały wybite w mincerniach piastowskich, natomiast pochodzenie licznych egzemplarzy pozostaje jednak nieznane. Źródła pisane potwierdzają miejscowe zasoby srebra dopiero od 1136 r., badania archeologiczne zaś od 2 połowy XI stulecia (rozdz. 9.2). Jednocześnie w znaleziskach z obszarów piastowskiej strefy wpływów na przełomie X i XI w. dominowało – oprócz denarów – srebro siekane, składające się z pociętych dirhemów, ozdób i placków (zob. Aneks 2). Widocznie Piastowie, tak jak liczni regionalni przedstawiciele elity, gromadzili kruszcową masę skupowaną na lokalnych rynkach albo spływającą do nich w postaci danin, by później wykonywać z niej m.in. imitacje fenigów niemieckich czy angielskich. Dlaczego jednak mieliby wprowadzać na rynek te imitacje, skoro tak bardzo rozpowszechnione było srebro siekane? Możliwe, że kierowały nimi motywy nie ekonomiczne, lecz polityczno-fiskalne. Zachodnie wzory uchodziły za „twardą walutę” i drużynnicy czy najemnicy chętniej je akceptowali niż pokawałkowany metal szlachetny. Wyjaśniałoby to także, dlaczego imitacje musiały utrzymywać taką samą wagę i taką samą zawartość srebra jak monety oryginalne. „Oficjalne” mennictwo piastowskie istniało w tej fazie wyłącznie w Wielkopolsce i według wszelkiego prawdopodobieństwa pełniło nie tyle funkcje ekonomiczne, ile ideologiczno-polityczne – miało bowiem wyrażać przynależność państwa gnieźnieńskiego do wspólnoty chrześcijańskiej. Stanisław Suchodolski uważa, że w tamtym czasie emitowanie własnych denarów nie służyło jeszcze celom komercyjnym, o czym świadczy jego zdaniem zaprzestanie ich emisji już ok. 1020 r., a więc jakieś dziesięć lat przed początkiem politycznego kryzysu monarchii piastowskiej643. Oznacza to, że „oficjalne” monety piastowskie nie były wówczas jeszcze powszechnie stosowane jako środek płatniczy do opłacania elity.

W latach 1020–1060 absolutnie największą część masy monetarnej na obszarze zachodniosłowiańskim stanowiły więc fenigi niemieckie. W podziale na regiony geografia znalezisk w Polsce daje następujący obraz (tab. 93 i mapa 10). Tabela 93. Znaleziska w Polsce z lat 1020–1060 z co najmniej 10 monetami, ułożone według regionów (na podstawie zestawienia znalezisk w Aneksie 3) Region

Liczba i udział w %

Wielkopolska

21 = 29%

Pomorze i Kujawy

24 = 33 %

Mazowsze i Podlasie

18 = 25%

Śląsk

5 = 7%

Małopolska

4 = 6%

Razem

72 = 100%

Rzuca się w oczy, że dominującą pozycję zajmują nadal Pomorze i Kujawy oraz Wielkopolska. W tej fazie na kolejnym miejscu znajdowało się Mazowsze, natomiast udział Śląska czy Małopolski był nieznaczny. W Wielkopolsce, na obszarze stanowiącym trzon władzy Piastów między Poznaniem, Moraczewem, Ostrowem Lednickim, Gnieznem, Gieczem i Grzybowem, znajdowało się pięć znalezisk (Poznań VI, Gniezno– Trzemeszno, Dzierżnica I, Wiktorowo, Kłecko), czyli 24%. Tym samym ich udział spadł poniżej faz poprzednich (35% i 38%). Na zachód i północny zachód powstało drugie skupisko, stanowiące również 24% (Stary Dworek, Gralewo I, Paradyż, Zaborowo, Chełm Drezdenecki). Tutaj odkryty został również depozyt (Stary Dworek) z „wieloma tysiącami” monet. Srebro tezauryzowane w zachodniej części Wielkopolski pokazuje coraz bardziej intensywne związki z obszarem Saksonii i potwierdza tym samym trend

zarysowujący się od ok. 1000 r. Pozostałe znaleziska rozkładają się na tereny położone na południowy zachód, południe i północny wschód od zrębu ziem Piastów. Wśród nich znajduje się także skarb z Rawicza, zawierający 1800 g srebra (Aneks 3). Jeśli oceniać według liczby monet, to kruszce napływały w tej fazie szczególnie intensywnie do regionu Pomorze–Kujawy, gdzie znajduje się 45% wszystkich emisji (tab. 94).

Mapa 10.Faza V: 1020–1060. Skarby w Wielkopolsce i na ziemiach sąsiednich z co najmniej 10 monetami

Odkryte tu zostały cztery duże skarby, z których każdy zawiera co najmniej 1000 monet: największy z nich ze Szczecina–Świerczewa składał się z 4000–5000 monet; ponadto depozyt Pomorze VII obejmował 3500, a znaleziska z Mgowa 2000 i Rychnowa 1300 monet (Aneks 3). Te dwa ostatnie zostały zdeponowane na południe od Grudziądza na terenach położonych nad środkową Wisłą. Nieco zaskakuje, że na Mazowszu znajduje się więcej denarów niż w Wielkopolsce, ale to w głównej mierze „zasługa” wielkiego depozytu z Ciechanowa, zawierającego 4800 monet. Czy zatem znaczenie Wielkopolski zmalało ze względu na kryzys monarchii piastowskiej w latach 30., a jego następstwa zaczęły być odczuwalne w latach 40. XI w.? Tabela 94. Liczba monet (włącznie z fragmentami srebra siekanego) w znaleziskach polskich według regionów 1020–1060* (na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 3) Region

Liczba monet i udział w %

Wielkopolska

7 555 = 21%

Pomorze i Kujawy

16 602 = 45%

Mazowsze i Podlasie

9 519 = 26%

Śląsk

2 210 = 6%

Małopolska Razem

802 = 2% 36 688 = 100%

* Srebro siekane, podane w depozytach w gramach, przeliczyłem na denary po 1,5 g każdy.

W latach 20. polityczne warunki do wymiany handlowej ze Świętym Cesarstwem Rzymskim były dla Piastów dosyć korzystne. Mieszko II początkowo kontynuował politykę współpracy z zachodnimi sąsiadami

z okresu 1018–1025 i jeszcze ok. 1020 r. został przyjęty do Bractwa Modlitewnego klasztoru Michelsberg w Bambergu644. Wydaje się, że zmiana dokonała się ok. 1028–1030 r. Wiosną 1028 r. Mieszko II napadł na wschodnią Saksonię, spustoszył kraj, a mieszkańców pozabijał albo uprowadził645. Dwa lata później, w styczniu, na wieść o śmierci margrabiego Thietmara Mieszko II poprowadził „pogańskie wojsko” przeciwko Sasom, wspierany m.in. przez grafa Zygfryda, syna margrabiego Hodona i wuja grafa Esico z Ballenstedt646. Spalił wiele wsi między Łabą i Soławą, mieszkańców wziął w niewolę lub uprowadził (wśród nich także biskupa Brandenburga Luizo)647. Konrad I już w 1031 r. zmusił jednak Mieszka II do oddania mu Łużyc wraz z kilkoma grodami i zagrabionych w Saksonii łupów648. Kontrola nad grodami łużyckimi miała dla Piastów ogromne znaczenie: zarówno ze względu na dochody z handlu tranzytowego, płynących stamtąd podatków, jak i ze względu na wybijane tam monety. W latach 30. XI w. monarchia piastowska przeżyła swój największy kryzys. Po ataku Rusi Kijowskiej i wojsk cesarskich nastąpiła tzw. reakcja pogańska oraz najazd czeskiego księcia Brzetysława w 1038/ 1039 r. Tę łupieską wyprawę relacjonują zarówno Gall Anonim, jak i Kosmas. Kronikarz czeski wskazuje na wielkie łupy i skarb pełen złota i srebra, który miał zostać zrabowany649. Oprócz samego skarbu zabrano: złoty krucyfiks, którego ciężar był trzykrotnie wyższy niż waga Bolesława Chrobrego i który dwunastu księży z trudem mogło unieść; trzy ciężkie talerze ze złota, z których największy wysadzany był kamieniami szlachetnymi i krystalicznym bursztynem i miał ważyć 300 grzywien złota; wreszcie ogromne dzwony650. Gdy wiadomość o tej wyprawie dotarła do Henryka III, zażądał on zwrotu kruszcu. Brzetysław musiał ostatecznie w 1042 r. zapłacić niemieckiemu królowi 8000 królewskich grzywien i 1500 grzywien denarów – ta ostatnia suma miała odpowiadać trybutowi za trzy ostatnie lata651. Gall

natomiast w ten sposób relacjonuje te wydarzenia: W końcu zaś zarówno od obcych, jak i od własnych mieszkańców Polska doznała takiego spustoszenia, że w zupełności niemal obraną została z bogactw i ludzi. Wtedy to Czesi zniszczyli Gniezno i Poznań i zabrali ciało św. Wojciecha. Ci zaś, co uszli z rąk wrogów lub którzy uciekali przed buntem swoich poddanych, uchodzili za rzekę Wisłę na Mazowsze652.

Niejasny jest natomiast cały kontekst tzw. reakcji pogańskiej. Stworzone przez Mieszka I lub jego poprzedników i rozbudowane przez Bolesława Chrobrego struktury władzy opierały się zasadniczo na trzech elementach: trybutach, pobieranych w naturaliach i w srebrze na Pomorzu oraz w innych sąsiednich „prowincjach” – na Mazowszu, Śląsku i Małopolsce; różnych usługach i daninach, do których zobowiązana była ludność Wielkopolski; oraz wyprawach łupieskich i rabunkowych, służących szczególnie pozyskiwaniu niewolników. Ekonomia polityczna wymagała zatem stworzenia silnej, dobrze opłacanej drużyny, która mogłaby zagwarantować Piastom władzę. A contrario oznaczało to: im silniejsza stawała się drużyna, tym większe było obciążenie ludności. Wydaje się, że na początku XI w. ten system osiąga apogeum, a niedługo później je przekracza. Stosunkowo duża liczba skarbów znalezionych na Mazowszu z tpq w latach 30. i 40. XI stulecia może wyjaśniać wspomniany przez Galla proces imigracji z Wielkopolski (tab. 95). Dobrze się z tym komponuje fakt, że w Wielkopolsce trafiają się tylko nieliczne znaleziska z najmłodszą monetą z lat 40. Tabela 95. Liczba znalezisk w Polsce z co najmniej 10 monetami z okresu 1020–1050 (na podstawie wyliczenia w Aneksie 3) Okres

Wielkopolska

Pomorze

Mazowsze

Śląsk

Małopolska

1020–1029

7

5

5

1

–

1030–1039

6

6

6

4

2

1040–1049

1

4

7

–

1

To „demograficzne” przesunięcie na Mazowsze „ożywienie ekonomiczne”. Gall opisuje to następująco:

wywołało

tam

W tym czasie mianowicie Mazowsze było tak gęsto zaludnione przez Polaków, którzy, jak powiedziano, uciekali tam poprzednio, iż pola roiły się od oraczy, pastwiska od bydła, a miejscowości od mieszkańców. Stąd poszło, że Miecław, ufny w odwagę swego wojska, a nadto zaślepiony żądzą zgubnej ambicji, próbował zuchwale sięgnąć po to, co mu się nie należało ani z prawa żadnego, ani z przyrodzenia653.

Na północnym Mazowszu spotyka się liczne groby proweniencji nordyckiej albo „ruskiej”, których chronologia wskazuje na połowę lub 2 połowę XI stulecia. Prawdopodobnie świadczą one o obecności Waregów/Rusów, którzy służyli w oddziałach Jarosława i w 1047 r. przybyli na Mazowsze, by pomóc szwagrowi Jarosława, Kazimierzowi Odnowicielowi, w uśmierzeniu zbuntowanych Mazowszan654. Jeśli przybysze z Północy rzeczywiście zostali na Mazowszu nagrodzeni ziemią – jak sugeruje Teresa Kiersnowska655 – to mogłaby to być informacja o stopniowej zmianie charakteru piastowskiej władzy i odchodzeniu od wynagradzania kruszcami w kierunku nadawania dóbr nieruchomych. Do tej problematyki powrócimy jeszcze dokładniej w ostatnim rozdziale. W 1050 r. Piastom udało się odzyskać Śląsk656. Cztery lata później Kazimierz Odnowiciel musiał się zobowiązać do płacenia Czechom trybutu od tej prowincji w wysokości 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota657. Odpowiadało to co najmniej 170 kg srebra lub ok. 115 tys. fenigów i z pewnością stanowiło wysokie obciążenie fiskalne monarchii. Jednocześnie wydaje się możliwe, że Kazimierzowi trybuty (od roku 1044?) w postaci

srebra płacili Pomorzanie658. Kwestią sporną pozostaje, czy te wydarzenia z lat 30. XI w. spowodowały restrukturyzację systemu grodów w Wielkopolsce659. Liczba skarbów monetarnych również w tej fazie pozostała na Pomorzu wysoka, jednakże w obrębie samego regionu dokonały się przesunięcia. Co ciekawe, zmniejszyło się zagęszczenie skarbów w Wolinie i wokół niego, zwiększyło natomiast na środkowym Pomorzu i Pomorzu Gdańskim– Kujawach. Sądząc po wykopaliskach archeologicznych w Wolinie, w drugim ćwierćwieczu XI w. skurczyła się produkcja rzemieślnicza. Znacząco spadła też liczba warsztatów obróbki bursztynu i poroża. Podobną regresję z rozwoju miejskim odnotował w tym samym czasie Szczecin660. Władysław Filipowiak wskazuje w tym kontekście na załamanie państwa Piastów i dezorganizację rynku między Wartą a Odrą, która była tego następstwem661. Liczne depozyty nad dolną i środkową Wisłą wskazują w każdym razie na intensywne wykorzystywanie dróg handlowych między środkowym Pomorzem i Pomorzem Gdańskim a Polską centralną (Aneks 3: Pomorze oraz mapa 10). Być może jednak ten rozwój szedł jednocześnie w parze z ogólnymi zmianami handlu w zachodniej części basenu Morza Bałtyckiego. Szczególnie niespokojne wydają się lata 1040–1050. Nie należy wykluczać, że znaczące ograniczenie napływu srebra z Anglii nad Morze Bałtyckie przyczyniło się do wstrząsów, które rozpoczęły się po zakończeniu na Wyspach duńskiego panowania w 1040–1042 r. Już ok. 1040 r. jacyś „ludzie morza” dostali się do ujścia Wezery koło Lesum662. W 1042 r. Słowianie wdarli się aż do Ribe, rok później zostali pokonani niedaleko Hedeby, w bitwie na Lürschauheide. Według Adama z Bremy na polu bitwy poległo wtedy 15 tys. Słowian. Trochę wcześniej król Magnus z wielką flotą Duńczyków napadł na Pomorze i spalił część Wolina663. W odniesieniu do

roku 1050 Adam z Bremy pisze, że król Norwegów Harald splądrował jeden kościół w Aarhus i miasto Szlezwik664. Między 1053 a 1055 r. złupił przybrzeżne obszary Słowian665. Wydaje się przy tym, że Pomorze było zmuszone od połowy lat 40. XI w. ponownie płacić trybut swojemu południowemu sąsiadowi666.

ROZDZIAŁ 9

Ostatnie strumienie srebra, mennictwo rodzime i przebudowa państwa piastowskiego ok. 1060–ok. 1100 9.1. Geografia późnych strumieni srebra i ich funkcje Wydaje się, że w tej fazie dokonało się zasadnicze przesunięcie częstotliwości deponowania srebra we wschodniej Europie. Liczba skarbów w Szwecji i w Danii znacznie się obniżyła, natomiast ok. 1100 r. wyraźnie wzrósł udział obszaru zachodniosłowiańskiego, zwłaszcza terenów połabskich, ale też Rusi Nowogrodzkiej (tab. 96 i mapa 11). W Skandynawii większość znalezisk koncentrowała się na Gotlandii, co mogło się wiązać z jej rolą głównego ośrodka handlu z terenami rosyjskimi. Tabela 96. Liczba znalezisk z co najmniej 10 monetami z okresu 1060–ok. 1100/1120 (mapa 11)*

Region

Liczba znalezisk i udział w %

Rosja

28 = 13%

Szwecja

36 = 17%

Polska

71 = 33%

Niemcy

72 = 34%

Dania

4 = 2%

Razem

211 = 100%

* Znaleziska polskie, szwedzkie i niemieckie są wyszczególnione w Aneksie 4; liczba rosyjskich według danych u T.S. Noonan, The Impact of Silver Crisis in Islam upon Novgorods Trade with the Baltic, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 411–447, tu tab. 23; liczba duńskich według M.A.S. Blackburn, K. Jonsson, The AngloSaxon and Anglo-Norman Element of North European Coin Finds, w: Viking-Age Coinage in the Northern Lands, red. M.A.S. Blackburn, D.M. Metcalf (BAR International Series 122), Oxford 1981, s. 147–256, tu tab. 9. Depozyty „pozapolskie” zostały uwzlędnione na mapie nie według miejsca znaleziska, lecz według „obszarów zagęszczenia”.

Jeśli wierzyć źródłom pisanym, to w połowie lat 60. XI w. w zachodniej części wybrzeża Morza Bałtyckiego znowu doszło do niepokojów. W 1066 r. wspominany już słowiański książę Gotszalk został pokonany przez „pogan”, a Słowianie „spustoszyli całą okolicę Hamburga ogniem i mieczem”. Niemal wszyscy mieszkańcy zostali zabici albo wywiezieni, a grody Hamburg i Szlezwik doszczętnie zniszczone667. Około 1075 r. słowiańskiemu księciu Kruto udało się nawet nałożyć czynsz na mieszkających nad północną Łabą Sasów (Holzatów, Szturmanów i Ditmarszów)668. Ta ostatnia informacja sugeruje, że chodziło w pierwszej kolejności o zaciekłą konkurencję o skąpe zasoby srebra. W 1066 r. król Norwegów Harald przedsięwziął wojenną wyprawę

przeciwko Anglii. W bitwie pod Stamford Bridge stracił życie, a Anglosasi zwyciężyli Norwegów. Jednym z motywów Skandynawów, którego nie należy lekceważyć, była zapewne chęć uzyskania dostępu do angielskiego srebra. Kilka tygodni później Anglosasów spotkał taki sam los co Skandynawów – tym razem to ich pokonały w bitwie pod Hastings wojska Normanów pod dowództwem Wilhelma Zdobywcy. Bastardowi wpadła „w ręce także masa złota, przywiezionego przez Haralda z Grecji. Było to szczęśliwe zrządzenie losu. Złoto ważyło tak dużo, że 12 młodych mężczyzn z trudem mogło je unieść na ramionach”669.

Mapa 11.Faza VI: 1060–ok. 1100. Obszary zagęszczenia znalezisk monetarnych

Skandynawskie wyprawy na Anglię w żadnym razie nie skończyły się jednak z przejęciem władzy na Wyspach przez Normanów. Źródła mówią o duńskich wyprawach wojennych jeszcze w latach 1069–1070, 1071 i 1075

oraz o przygotowaniach do wojny w 1085 r.670. Jednocześnie zaznaczają przejście z typowej dla czasów wikińskich ekonomii łupu i handlu dalekiego zasięgu do struktury społecznej silniej zakotwiczonej regionalnie i lokalnie. Anders Andrén określił wczesne osady handlowe i rzemieślnicze Skandynawii, Birkę i Hedeby, jako ośrodki ekstensywnej external exploitation, którym przeciwstawił królewskie miasta internal exploitation w latach 1000–1150. Te ostatnie bazowały na osobistych powinnościach warstw chłopskich, które autor ujmuje jako nowe formy suwerenności i organizacji politycznej. Między XI a 1 połową XII w. w Skandynawii zostało założonych 25 miast671. Od końca lat 60. XI w. dokonało się poszerzenie strefy obiegu srebra w basenie Morza Północnego i Morza Bałtyckiego. Na Zachodzie nowym znaczącym dostawcą srebra stał się obszar fryzyjski. Srebro płynące z Fryzji objęło swoim zasięgiem środkową Szwecję, wschodnie części Morza Bałtyckiego z Finlandią (tu przede wszystkim Karelię672) oraz Estonię i tereny wokół Nowogrodu673. Zwraca uwagę fakt, że wiele z tych monet na najbardziej północnych krańcach wschodniej Europy zdeponowana była głównie na szerokim zapleczu Nowogrodu. Z terenów między Świrem a jeziorem Onega pochodzi także największy, datowany na koniec XI w. skarb z monetami zachodnimi. Mowa tu o skarbie z Viljmaž (tab. 87), składającym się z 13 tys. monet o tpq ok. 1079 r. Staroruska kronika odnotowuje pod rokiem 1078674, że w tym regionie podczas poboru trybutu został zabity przez miejscowe grupy ludności ugrofińskiej książę Gleb. Możliwe, że kruszec należał do niego i służył do tego, by po zebraniu obowiązkowych danin z futer pozyskać jeszcze inne, może bardziej drogocenne. Skarb ten mógł więc zakopać na krótko przed śmiercią. Istnieje jeszcze inna możliwość – mianowicie że monety te gromadził, a potem zdeponował jakiś miejscowy wódz. Wiemy, że nowogrodzcy kupcy

trudniący się handlem dalekiego zasięgu docierali w rejony Morza Białego i Morza Barentsa. Pod rokiem 1096 wspomniana kronika powiada, że niejaki Gurjata Rogovič zawędrował aż na północny Ural, by od tamtejszych plemion pozyskać futra. Grupy ludności zamieszkujące tereny położone jeszcze bardziej na północ niż Jugrowie czy Samojedzi chciały jako ekwiwalent za futra otrzymywać topory, noże i inne przedmioty z żelaza675. O kruszcach nie ma tu wprawdzie mowy, ale monety z odkrytego ostatnio skarbu, znalezionego 15 km od Archangielska i 1,5 km od ujścia odgałęzienia Dwiny zwanego Nikolski pokazują, że również ludy zamieszkujące daleką Północ dysponowały srebrem. Skarb składał się z 2000 monet oraz srebrnej biżuterii i trafił pod ziemię w latach 1125/1131. Z Niemiec pochodziło 1797 fenigów, 91 z Anglii, 11 z Danii, po dwa z Norwegii i Czech i po jednym ze Szwecji i Węgier. Ponadto skarb zawierał trzy dirhemy samanidzkie. Z monet niemieckich największą masę stanowiły fryzyjskie denary – ok. 21% (Utrecht – 209 egzemplarzy; Fryzja – 100; wschodnia Fryzja – 68), podczas gdy udział Dolnej Saksonii–Westfalii–Ostfalii (316 egzemplarzy), Frankonii (291 sztuk) i okolic Kolonii (212 fenigów) wynosił odpowiednio 18%, 16% i 12%676. Nowogród pobierał w 1193 r. trybuty w futrach i srebrze od grup ludności zamieszkujących północne obszary Uralu677. Ciekawa jest historia opowiedziana przez Adama z Bremy, która miała się rozegrać w czasach poprzednika Adalberta/Wojciecha, Adalbranda (1035–1043). Kilku zamożnych Fryzów podjęło rozpoznawczą wyprawę na Północ: ponieważ ludzie tam mówili, że zaraz za ujściem Wezery jest tylko bezkresny ocean, a nie ma lądu. Wypływający przyrzekli sobie wyjaśnić tę sprawę i z radością dali znak do odbicia od fryzyjskiego wybrzeża. Po jednej stronie mając Danię, a po drugiej Anglię, dopłynęli do Orkadów. Zostawili je po lewej stronie, Norwegię mieli po prawej i tak po długiej morskiej podróży dotarli do lodowej wyspy. Następnie przemierzali morze w kierunku bieguna północnego [...] i nagle dostali się w czarny mrok zastygającego oceanu, którego nie sposób było przeniknąć wzrokiem. A już

zrozpaczonych żeglarzy, którzy tylko śmierć mieli przed oczami, wzburzony prąd oceanu ciągnął potężnym wirem w tajemniczą otchłań, naprzeciw chaosowi. [...] Kiedy już tylko Boga błagali o litość, by przyjął do siebie ich dusze, cofający wir morski porwał kilka statków, a pozostałe rozwścieczony nurt odrzucił z dala od innych do tyłu. [...] Gdy uszli niebezpiecznej ciemności i mroźnym okolicom, niespodziewanie przybili do wyspy, umocnionej wokół wysokimi skałami jak jakiś gród. Kiedy poszli na rozpoznanie lądu, spotkali ludzi, którzy w porze obiadu skrywali się w podziemnych jaskiniach. Przed ich drzwiami leżały niezliczone ilości naczyń ze złota i innych metali, które ludzie uważają za rzadkie i drogocenne. Żeglarze zabrali tyle tych skarbów, ile tylko byli w stanie unieść, i najspieszniej powrócili na swoje statki. Wtedy nagle zobaczyli, że za nimi idą ludzie niezwykłej wielkości, których my nazywamy Cyklopami. Przed nimi biegły psy, również przewyższające wielkością zwykłe zwierzęta; jednego z towarzyszy taki pies doścignął i z miejsca na ich oczach rozszarpał na sztuki. Inni dotarli do statków i uszli niebezpieczeństwu, choć olbrzymy, jak opowiadali, długo ścigały ich jeszcze z krzykiem w głąb morza678.

Ta opowieść sprawia wrażenie zupełnie fantastycznej, ale być może zawiera ziarno prawdy. Przypuszczalnie ci fryzyjscy kupcy próbowali zapewnić sobie dostęp do bogatych w futra regionów na północy Europy z pominięciem pośredników nowogrodzkich, a wylądowali nie na zachód od Islandii, tylko gdzieś na wschód od niej. Mogliby wtedy zetknąć się z ludami żyjącymi nad Morzem Barentsa, które pozostawały w strefie wpływów kupców nowogrodzkich. Wspomniane w tym tekście naczynia z metali potwierdzałyby znaleziska z zachodniej Syberii i Uralu679. Plemiona żyjące wzdłuż Obu sprowadzały metale przeważnie ze świata muzułmańskiego, przez trybuty i sieci handlu Bułgarów kamskich. Większość ozdób wykonana była tutaj jednak ze srebra, a nie ze złota. Użycie kruszcu było na Rusi Nowogrodzkiej bardziej złożone i różnorodne niż na jej peryferiach między Morzem Białym a Morzem Barentsa. Liczne depozyty spotykamy w gęsto zaludnionych regionach, ale także na obszarach bardziej oddalonych od Nowogrodu. Grupy miejscowej ludności uzyskiwały skromny dobrobyt dzięki łączeniu myślistwa, uprawy

roli i działalności handlowej680. Srebro, oprócz funkcji pieniądza oraz reprezentacji władzy, służyło tam również jako surowiec do wytwarzania biżuterii i wyposażenia kościołów. Mógłby o tym świadczyć np. skarb z Połocka, zdeponowany w latach 60. XI w. i w swojej masie złożony z pociętych monet, naszyjników, bransolet i sztabek681. Staroruska kronika (Powieść pod rokiem 1067) pisze o najeździe książąt połockich na Nowogród. Może wspomniany skarb stanowił część łupu z tej wyprawy.

9.2. Piastowie między denarem krzyżowym a rodzimą monetą Państwo Piastów pozostało także w 2 połowie XI stulecia w sieciach handlu dalekiego zasięgu, choć „kraj Polaków oddalony jest od szlaków pielgrzymich i mało komu znany poza tymi, którzy za handlem przejeżdżają [tamtędy] na Ruś”682. Gall Anonim, który pisał swoją Kronikę na początku XII w., zwracał uwagę na to, że kraj ten – choć bardzo lesisty – to jednak obfituje w złoto i srebro, a poza tym „w chleb i mięso, w ryby i miód”683. Geografia znalezisk z okresu od 1060 do ok. 1100 r. zasadniczo przedstawia podobny obraz jak w poprzednich fazach (tab. 97). Srebro najczęściej było deponowane w Wielkopolsce i na Pomorzu–Kujawach. Mazowsze jako region nie „obroniło” w tej fazie swojej pozycji i spadło poniżej granicy 20%. Ważna różnica w stosunku do poprzedniego okresu (1020–1060) polegała jednak na tym, że obecnie większa rola przypadała Małopolsce, która osiągnęła poziom 14%. Historycznie można ten fakt wytłumaczyć przesunięciem środka ciężkości monarchii piastowskiej po 1038 r. Kazimierz Odnowiciel przeniósł swoją główną siedzibę do

Krakowa684 i także tutaj (jak m.in. na Mazowszu) Piastowie bili swoje denary. W Małopolsce została odkryta większość znalezisk z polskimi monetami (tab. 99 i mapa 12). Tabela 97. Znaleziska w Polsce 1060–1100 z podziałem na regiony, zawierające co najmniej 10 monet (na podstawie Aneksu 4; w tabeli tej nie zostały uwzględnione znaleziska z najmłodszą monetą po ok. 1120 r.) Region

Liczba znalezisk i udział w %

Wielkopolska

19 = 27%

Pomorze i Kujawy

21 = 30%

Mazowsze i Podlasie

13 = 18%

Śląsk

8 = 11%

Małopolska

10 = 14%

Razem

71 = 100%

W tej fazie dokonało się przesunięcie geografii znalezionych skarbów na terenie Wielkopolski (mapa 12). Zaznaczający się w okresie od 1020 do 1060 r. trend, zgodnie z którym udział trzonu piastowskiego władztwa w porównaniu z X w. zmalał o 10%, teraz uległ wzmocnieniu – z tego regionu pochodzi tylko depozyt z Ostrowa Lednickiego, odpowiadający 5%. Nowy punkt ciężkości wyznaczyły teraz miejscowości położone bardziej na południu regionu, gdzie znaleziono 68% wszystkich skarbów, z tego trzy wokół Kalisza – były to Zbiersk, Borzęcice, Gosławice, Mikołajew, Raszewy, Gorzyce, Grójec, Jastrzębniki, Ogorzelczyn, Żerków, Rokosowo i Słuszków. Dobrze reprezentowane były też tereny na zachód od Poznania, których udział wyniósł 21% (Przement, Karna, Jordanowo, Górzyca). Na północny zachód od rdzenia piastowskiej monarchii znajdował się tylko depozyt z miejscowości Sędzinko. Zdecydowanie największym znaleziskiem

z tej fazy był skarb z okolic Kalisza (Słuszków, tpq ok. 1105 r.), który zawierał ponad 13 tys. monet. Były to w przeważającej mierze saskie denary krzyżowe, ale także ich liczne polskie imitacje oraz denary Sieciecha. Ponadto w tym depozycie znajdowały się fenigi angielskie i ich skandynawskie naśladownictwa oraz monety czeskie, węgierskie, duńskie i arabskie. Warto wymienić tu także depozyt z Górzycy koło Słubic, obejmujący ok. tysiąca denarów, z których najmłodszy wybity został ok. 1100 r.

Mapa 12.Faza VI: 1060–ok. 1100. Skarby w Wielkopolsce i na ziemiach sąsiednich z co

najmniej 10 monetami

Skarb ze Słuszkowa, zdeponowany być może w kontekście walki o Kalisz między Zbigniewem a Bolesławem w 1106 r., w wysokim stopniu przyczynia się do tego, że tak duży jest udział Wielkopolski w łącznej masie monetarnej Polski tej fazy. Pozycja Pomorza byłaby zapewne znacznie wyższa, gdyby się miało okazać, że najmłodsza moneta skarbu z Bonina (Koszalin), dotychczas datowanego na XI–XII w. i zawierającego 4300 monet, została wyemitowana między rokiem 1060 a 1100685. Tabela 98. Liczba monet w znaleziskach polskich 1060–ok.1100* (na podstawie znalezisk wymienionych w Aneksie 4) (w %) Region

Liczba monet i udział w %

Wielkopolska

23 753 = 36%

Pomorze i Kujawy

16 678 = 25%

Mazowsze i Podlasie

14 014 = 21%

Śląsk

2 857 = 4%

Małopolska

8 430 = 13%

Razem

65 732 = 100%

* Srebro siekane, w skarbach liczone i podawane w gramach, przeliczyłem z powodu lepszej porównywalności z poprzednią fazą na denary po 1,5 g każdy, choć w tamtym czasie ważyły one przeciętnie ok. 1 grama.

Gall Anonim następująco opisuje „dobrobyt” elity na dworze Bolesława Szczodrego, a więc między 1058 a 1079 r.: Pewnego dnia siedział Bolesław Szczodry w mieście Krakowie przed pałacem w otoczeniu swego dworu i oglądał rozłożone na kobiercach haracze Rusów i innych ludów, składających [mu] daniny. [...] Przystąpiwszy tedy ów biedaczek tak wyładował złotem i srebrem swój płaszcz, że mu pękł od zbytniego ciężaru, a kosztowności się

wysypały. Wtedy szczodry król zerwał płaszcz ze swych ramion, dał go biednemu klerykowi zamiast worka na pieniądze i pomagając mu, jeszcze większymi kosztownościami go obdarował. Do tego stopnia bowiem objuczył kleryka złotem i srebrem szczodry król, że kleryk wołał, iż mu kark pęknie, jeśli jeszcze więcej dołoży686.

W 1073 r. Bolesław miał obrabować także kijowskiego księcia Izasława687 i osobiście splądrować Kijów: Policzono mianowicie ilość kroków konia Bolesława Szczodrego od jego kwatery do miejsca spotkania – i tyleż grzywien złota [auri marcas] złożył mu Rusin. [Bolesław] jednak nie zsiadając z konia, lecz targając go ze śmiechem za brodę, oddał mu ten nieco kosztowny pocałunek688.

Jednocześnie Bolesław po koronacji zajął się emitowaniem własnych denarów, które początkowo były stosunkowo dobrej jakości, ale wkrótce zaczęły wykazywać bardzo niską zawartość srebra. Może tutaj tkwi też jedna z przyczyn konfliktu z biskupem Stanisławem i późniejszego upadku króla. Do tematyki wahań zawartości srebra w piastowskich denarach jeszcze powrócimy w dalszej części tej pracy689. Za panowania Władysława Hermana (1079–1102) źródła także piszą o wyprawach łupieskich i plądrowaniach jako możliwym sposobie pozyskiwania niewolników i kruszcu. W 1091 r. piastowski książę wkroczył do jakiegoś miasta na Pomorzu (Gdańska?) i „stamtąd zebrał ogromny łup i niezliczone rzesze jeńców”690. Możliwe, że w tym samym czasie spalony został gród w Trzciance nad Biebrzą niedaleko Sokółki w Polsce północnowschodniej691. W 1092 albo 1093 r. Piastowie spustoszyli z kolei większą część Moraw i wywieźli stamtąd „obfity łup i jeńców”692. Nie można wykluczyć, że Pomorzanie płacili Piastom trybuty w formie srebra – w 1121 r. Warcisław zapłacił Bolesławowi Krzywoustemu daninę w wysokości 300 grzywien, a więc ok. 60 kg srebra693. Niektóre ze skarbów z Wielkopolski,

Pomorza, Śląska czy Małopolski (wyszczególnionych w tab. 83) wykazują strukturalne podobieństwa, tak że ta możliwość jak najbardziej wchodzi w rachubę. Interesujący jest fakt, że na początku XII w. istniała niezgodność między Zbigniewem a Bolesławem w kwestii stosunku Piastów do Pomorzan i co do polityki, jaką Piastowie powinni wobec tego regionu prowadzić. Zbigniewowi, jak się wydaje, zależało na dobrych kontaktach komercyjnych z północnymi sąsiadami, natomiast Bolesław opowiadał się raczej za wariantem trybutarnym694. A zatem w odniesieniu do Pomorzan chodziło zwłaszcza o alternatywę – handel czy trybuty. Trzysta grzywien rocznie wynosił też trybut, jaki miał nałożyć Henryk V na Bolesława III w 1109 r. Alternatywnie zażądał od polskiego władcy tyle samo rycerzy695. W tym kontekście Gall dorzuca: „A ponieważ poprzednio pysznie domagał się wielkich sum pieniężnych, na koniec, choć mało [tylko] chciał, nie dostał ani denara”696. Niezrozumiałe wydaje się, dlaczego Gall uważa trybut 300 grzywien za wysoki, zwłaszcza że kronikarz wciąż wskazuje na „dobrobyt” w czasach Bolesława III – jak w 1113 r., kiedy wspomina relikwiarz, zawierający 80 grzywien czystego złota, przy czym „nie licząc pereł i kosztownych kamieni, które zapewne dorównują wartością złotu”697. Jeśli suma 300 grzywien nie jest zwykłym toposem, to w porównaniu z innymi relacjami z tego czasu wypada skromnie. W 1102 r. Skarbimir przekupił podobno Czechów i wręczył im 1000 grzywien srebra698. Świętopełk z Czech zobowiązał się w 1107 r. do zapłacenia królowi Henrykowi V 10 tys. grzywien, ale zdołał zebrać „tylko” 7000. Sam tylko biskup Pragi podarował Świętopełkowi 70 grzywien złota, a więc ekwiwalent ok. 700 grzywien srebra699. Te wielkości można zrozumieć w wypadku Czech, wobec panującego w Pradze wspomnianego w 1091 r. bogactwa – byli tam bowiem „Żydzi najpełniejsi złota i srebra, tam ze wszystkich ludów

najbogatsi kupcy, najbardziej obfitujący w pieniądze mincerze, tam rynek”700. Ale także w innych, znacznie uboższych w kruszce regionach wymienia się znacząco wyższe sumy niż 300 grzywien srebra. Około 1113/1114 r. Ranowie zostali zmuszeni przez Henryka, księcia Obodrytów, do płacenia mu trybutu w wysokości 4400 grzywien srebra (którego jednak oni w tej wysokości zapłacić nie mogli lub nie chcieli)701. Helmold pisze następująco o stosunkach fiskalnych na Rugii: Następnie posłał [Henryk książę Obodrytów] ludzi do ziemi Rugian, ażeby odebrać pieniądze, które mu obiecano. Obecnie, co prawda, nie ma u Ranów pieniądza i nie ma zwyczaju kupowania za pieniądze, ale cokolwiek chcesz na targu nabyć, kupisz za lniane płótna. Złoto zaś i srebro, które nabyli czy to drogą rozbojów i zagarniania ludzi702, czy też w jakikolwiek inny sposób, oddają na ozdoby swoim żonom albo też gromadzą w skarbcu swego boga. W celu odważenia okupu postawił im Henryk wagę z szalą obciążoną bardzo dużym ciężarkiem. Gdy zaś już wyczerpali skarbiec publiczny i wszystkie prywatne zasoby złota i srebra, zaledwie uiścili połowę okupu, oszukani, jak sądzę, przez wagę703.

Pięćdziesiąt lat po wydarzeniach z 1109 r. zasoby finansowe poszczególnych książąt piastowskich wydają się jednak zupełnie inne. Na przykład Bolesław Kędzierzawy zapłacił w 1157 r. Fryderykowi Barbarossie i jego otoczeniu 3400 grzywien srebra i 20 grzywien złota jako trybut, podczas gdy w 1172 r. pokój z cesarzem musiał już zostać okupiony 8000 grzywien704. To były wysokie sumy nawet dla cesarza, co obrazuje następujący incydent z 1155 r. Poza tym winien oddać cześć Miastu, które jest głową świata i matką cesarstwa, i dać senatowi to, co jest ustalone w edyktach, mianowicie piętnaście tysięcy funtów srebra [...]. Wtedy król uśmiechając się odpowiedział: „Miła obietnica, lecz wysoka cena kupna”705.

Miasto Brema natomiast zaoferowało za pokój w 1167 r. „tylko” 1000

funtów srebra706. W 2 połowie XI w. pozyskiwanie srebra drogą handlu było dla Piastów zapewne równie ważne jak wcześniej. Nie ma powodów, by sądzić, że od ostatniej fazy zmienił się jakoś zasadniczo asortyment towarów wywożonych z tych terenów w celach komercyjnych. Oprócz sprzedaży futer, wosku i miodu potwierdzenie znajduje handel niewolnikami: w połowie XI stulecia z pewnością nadal odgrywał on istotną rolę w pozyskiwaniu srebra. A ilekroć łupiąc Polskę przyprowadzali ze sobą jeńców z działu Bolesławowego, to natychmiast wysyłali ich na sprzedaż na wyspy barbarzyńców, jeśli zaś cokolwiek, czy to łupy, czy ludzi, przez pomyłkę zagarnęli z działu Zbigniewowego, to bezzwłocznie i bez zapłaty mu odsyłali707.

Jeśli Gall ma rację, to w tamtym czasie jako niewolnicy byliby wywożeni przede wszystkim ludzie z prowincji należących do Bolesława, a zatem z Małopolski, Śląska i Ziemi Lubuskiej. Jeszcze w 2 połowie XII w. w północno-wschodniej Europie uprawiano handel ludźmi. O latach 1164 i 1168 Helmold pisze: Jeśli zaś jakieś ostatnie niedobitki Słowian pozostały, doświadczały wielkiego głodu z powodu braku zboża i spustoszenia pól, że [Słowianie ci] byli zmuszeni uciekać tłumnie do Pomorzan względnie do Duńczyków. Ci wszakże, nie okazując im żadnej litości, sprzedawali ich w niewolę Polanom, Serbom i Czechom708. I wyposażono ponownie statki pirackie, i zajęto bogate wyspy w ziemi Duńczyków. Po długim poście nasycili się Słowianie bogactwami Duńczyków, powiedziałbym obrośli w tłuszcz, utyli i zgrubieli. Słyszałem od innych, że w Mechlinie naliczono w dzień targowy siedmiuset jeńców duńskich przeznaczonych na sprzedaż, gdyby tylko było dość kupujących709.

Judyta, matka Bolesława III, niedługo przed śmiercią (możliwe, że w 1086 r.), wykupowała od Żydów chrześcijańskich niewolników710. Mimo to trudno się oprzeć wrażeniu, że handel niewolnikami w końcu XI w.

stanowił dla Piastów coraz bardziej nieregularne źródło dochodów i był raczej ubocznym efektem działań wojennych. Z jednej strony dlatego, że przez chrystianizację i wciągnięcie w struktury zależności państwowej zmniejszyła się liczba zewnętrznych grup ludności, które można byłoby łupić, z drugiej zaś w świecie islamskim zmniejszyło się zapotrzebowanie na niewolników ze wschodniej Europy. Korzystne warunki dla handlu kształtowały się za to na północ od państwa piastowskiego. Niepokoje na południowo-zachodnim obszarze Morza Bałtyckiego, o których słychać było w połowie lat 60. XI w., nie dotarły chyba do Pomorzan i w ten sposób nie przeszkodziły na dłuższą metę w handlu. Badania archeologiczne wykazały, że w 2 połowie XI stulecia powierzchnia grodu w Kołobrzegu została ze strony południowej znacznie powiększona. Na miejscu wcześniejszych umocnień znalazły się teraz warsztaty hutnicze i kowalskie. Ponadto rozwijały się w tej fazie jeszcze obróbka bursztynu, metali kolorowych i poroża. Liczne przedmioty importowane z innych części Europy wskazują na kontakty z obszarami nadreńskimi i Skandynawią711. Dobrobyt tego miasta związany był zarówno z eksportem bursztynu, jak i – szczególnie – z wydobyciem soli. Lech Leciejewicz przyjmuje, że między końcem X a 2 połową XI w. w okolicach Kołobrzegu zdeponowane skarby należały do „szlachty służebnej”, która otrzymywała od właścicieli grodów ziemię i tym samym prawo ściągania różnych danin712. Nie mamy informacji na temat tego, czy te daniny były płacone w formie srebra, czy też naturaliów, które szlachta wymieniała później w emporium na metale szlachetne. Wydaje się, że pewne ożywienie gospodarcze miało miejsce również w ostatnim trzydziestoleciu XI stulecia w Szczecinie. W warstwach osadniczych datowanych na XI i 1 połowę XII w. znaleziono utensylia, wskazujące na znaczny handel regionalny i dalekosiężny. Oprócz skarbów

z niemieckimi fenigami spotyka się fragmenty wag i odważniki713. W intensywnym handlu dalekosiężnym z Saksonią uczestniczył też zapewne Gdańsk. Świadczy o tym topografia znalezisk z miasta i jego okolic. Tutaj – podobnie jak w Wolinie, Szczecinie i Kołobrzegu – najważniejszym towarem eksportowym był bursztyn. Na południe od Pomorza Gdańskiego, na Kujawach, istniały już pod koniec XI w. osady, których mieszkańcy używali srebra w obrocie płatniczym. W miejscowości Zgłowiączka pod Brześciem Kujawskim, która była w tamtym okresie ważnym centrum solnym, zostały wykopane sfałszowane monety oraz skarb zawierający głównie denary krzyżowe714. Jednocześnie w 2 połowie XI w. na ziemiach piastowskich zaszły dwie ważne zmiany. Po pierwsze – mniej więcej od 1070 r. Piastowie rozpoczęli intensywną emisję własnych monet. Po drugie – w depozytach zmniejszył się udział srebra siekanego, a od początku XII stulecia także liczba samych depozytów. Fakt, że „srebrny złom” zaczął stopniowo zanikać w ciągu XI w., nie wiąże się według Przemysława Urbańczyka z przemianami ekonomicznymi ani dalszym rozwojem systemu monetarnego, lecz odzwierciedla walkę polityczną władzy królewskiej, organizującej „państwo” z tradycyjną hierarchią społeczną, opartą na strukturach lokalnych. Układ sił i stosunków, stanowiący splot zawiązywanych ad hoc sojuszy oraz lojalności opartej na związkach pokrewieństwa, został zastąpiony konstelacją, w której terytorialne centrum władzy stanowiło dominujący element geopolityczny i geoekonomiczny. Cel ten można było osiągnąć środkami militarnymi, ideologicznymi oraz ekonomicznymi. Nie chodziło w związku z tym jedynie o dostęp do istniejących rynków, ale także o kontrolę ważnego strategicznie obiegu srebra. Od 2 połowy XI w. bicie własnej monety służyło władcom terytorialnym do wynagradzania elity za różnorodne służby „jednostkami płatniczymi” gwarantowanymi przez „państwo”. Mniejsza częstotliwość

deponowania srebra oznaczała zatem nie kolejny etap rozwoju rynku pieniądza, lecz rozpad starych struktur społecznych i związanych z nimi systemów wartości. Kruszec miał występować w ujednoliconej formie i być symbolem centralnej władzy, która rościła sobie prawo do wyłączności, a w ideologii chrześcijańskiej znajdowała ucieleśnienie w osobie władcy. Bicie monety manifestowało pozycję geopolityczną nowych monarchii. Według Urbańczyka głównym symbolem zajmowanej pozycji było dysponowanie ziemią. Panujący nie nagradzał już służących mu ludzi srebrem, które pozyskiwał z handlu i wypraw łupieskich czy na wojnach, lecz rozdawał dobra nieruchome. Wewnętrzna eksploatacja zastąpiła zewnętrzną715. Jakkolwiek ta ostatnia teza jest kusząca – a została już sformułowana w odniesieniu do Skandynawii716 – należałoby jednak zapytać, w jaki sposób masowe bicie piastowskich monet w 2 połowie XI stulecia było związane z przestawianiem systemu władzy na rozdawnictwo ziemi. Skoro to ziemia, a nie srebro, miała odtąd stanowić o pozycji społecznej, to dlaczego w ogóle Piastowie bili własne monety? Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że do tak intensywnej działalności menniczej musiały być spełnione co najmniej dwa warunki: po pierwsze trzeba było dysponować odpowiednią ilością surowca, z którego te monety bito; po drugie zaś konieczna była znajomość odpowiednich technologii oraz ludzie, którzy potrafili je zastosować – a zatem know how. W mennictwie piastowskim jako surowiec mogły służyć zarówno wykonana z przetopionych importów biżuteria, srebrne placki i srebro siekane, jak i własne zasoby tego kruszcu. Pierwsze odniesienia do wydobywania srebra przez Piastów znajdują się w tak zwanej bulli gnieźnieńskiej z 1136 r. Wymienia się tam rustici argentifossores, którzy wydobywali ten kruszec dla arcybiskupa gnieźnieńskiego w Zwierszowie koło Bytomia. Ryszard Kiersnowski uważa, że otwarcie kopalni srebra w tej miejscowości można

datować na XI w., ale ocenia, że rozmiary wydobycia w tym okresie były raczej skromne. Najnowsze wykopaliska archeologiczne w Dąbrowie Górniczej–Łosieniu pokazały, że już w 2 połowie XI stulecia wydobywano tam srebro717. Nie wiemy niestety, ile kruszcu pozyskiwano tam w tej wczesnej fazie. Kiersnowski w każdym razie przyjmował, że znacząca produkcja zaczęła się na Śląsku dopiero w XIII stuleciu718. Wydaje się natomiast, że w zachodniej Europie produkcja srebra intensyfikuje się już w XII w. Ian Blanchard wyróżnia w dojrzałej i późnej fazie średniowiecza trzy wielkie cykle srebra: pierwszy od ok. 1125 do 1208/1214 r.; drugi między 1250 a 1392/1412 r. (z „wielką recesją” w latach 1208–1214/1250) oraz trzeci w okresie ok. 1425–1525 r.719. W XII w. wydobycie srebra w samych tylko kopalniach Carlisle I wynosiło (ok. 1140 r.) prawie 3,5 t, w Carlisle II (ok. 1170 r.) ok. 24,2 t i wreszcie Carlisle III (ok. 1190 r.) ok. 5 t720. Dla porównania wielkości dodajmy, że za uwolnienie angielskiego króla Ryszarda Lwie Serce w 1194 r. Leopold V Babenberg zażądał 100 tys. grzywien srebra (według niektórych danych nawet 150 tys. grzywien), a więc ekwiwalentu od 23 do 34 t kruszcu721. Mnóstwo złota, srebra i wielkich skarbów wymienia się także w związku ze ślubem córki angielskiego króla z Henrykiem Lwem w 1168 r.722. Jeszcze większe wrażenie zdaje się wywierać suma, jaką w 1204 r. zrabowali podobno krzyżowcy w Konstantynopolu: mianowicie ok. 500 tys. grzywien srebra – co daje równe 115 t tego kruszcu723. Na Północy natomiast panowały znacznie skromniejsze warunki – np. za wypuszczenie duńskiego króla w 1224/1225 r. trzeba było zebrać ok. 4,7 t srebra724. Powracając do głównego tematu: jeśli prawdziwe są przypuszczenia, że wydobycie srebra w państwie Piastów znacząco się zwiększyło dopiero w XII w., a w XIII w. osiągnęło większe rozmiary, i jeśli jednocześnie monety w monarchii piastowskiej na masową skalę były emitowane od ok.

1070 r., to należy założyć, że srebro siekane, biżuterię i srebrne placki (tab. 100) przetapiano, by uzyskać z nich surowiec do produkcji denarów. W niektórych wielkopolskich znaleziskach pociętą biżuterię i posiekane monety (Aneks 4, np. nr 11, 13, 18) spotyka się do końca XI–początku XII stulecia – oczywiście z tendencją spadkową. Zarazem nie są dotychczas dostępne żadne analizy metalograficzne, które mogłyby wyjaśnić kwestię, czy polskie denary były wybijane wyłącznie z własnych zasobów kruszcowych, czy też – przynajmniej częściowo – składały się z „obcych” elementów. Oprócz emisji piastowskich w obiegu były jeszcze w tym samym czasie znaczące ilości monet niemieckich, przede wszystkim saskich. Denary krzyżowe wybijano też w państwie Piastów725. Adam Kędzierski ocenia ich udział w dużym depozycie ze Słuszkowa na 4000 monet – prawdopodobnie wyemitowanych w dużej mierze przez Sieciecha – a zatem na jedną trzecią zawartości skarbu726. Nie wiemy, czy pod koniec XI w. oprócz Krakowa, Płocka, Kalisza i Wrocławia istniał jeszcze ośrodek menniczy na Pomorzu727. Imitacje znalezione w skarbie z Łupawy koło Słupska (Aneks 4, Pomorze: nr 18) pozwalają na taki wniosek. Dlaczego jednak elita wybijała imitacje denarów krzyżowych? Jeśli imitacje nie miały zaszkodzić dobrej opinii prawdziwych denarów, to nie można w nich było zmniejszyć zawartości srebra poniżej standardów saskich. Pozostaje więc tylko jedno wytłumaczenie: produkując i wprowadzając na rynek monety cieszące się opinią „twardej waluty” i powszechnie uznawane (w przeciwieństwie do „oficjalnych” denarów piastowskich), emitenci zamierzali uzyskać kontrolę nad redystrybucją pieniędzy służących również nagradzaniu za usługi polityczne. O tym, że ten przywilej od końca XI w. nie był zastrzeżony wyłącznie dla dynastii panującej, czyli Piastów, świadczą monety Sieciecha, które były większe i zawierały więcej srebra niż monety książęce728.

Napływ niemieckich denarów do Polski załamał się na początku XII w., toteż dopiero wtedy „oficjalne” monety piastowskie mogły się w pełni upowszechnić. Na podstawie stempli menniczych Stanisław Suchodolski szacuje emisję piastowskich monet za Bolesława Szczodrego (1058–1079) i Władysława Hermana (1079–1102) na kilka milionów sztuk. Tylko w latach 1076–1079 (a więc od koronacji do wypędzenia Bolesława) wyprodukowano ich podobno ponad dwa miliony729. Wśród wszystkich monet odnalezionych w polskich skarbach do 1973 r. 640 to monety Bolesława Szczodrego, 979 – Władysława Hermana, a 653 Bolesława Krzywoustego730. Łączna suma znalezionych do tej pory denarów piastowskich z końca XI i początku XII w. wynosi obecnie ok. 7000 sztuk, a więc ok. 11% wszystkich odkrytych w Polsce monet tej fazy napływu (Aneks 4). Co ciekawe, większość depozytów, w których przeważają piastowskie denary, koncentruje się w Małopolsce, ale trafiają się też na Mazowszu i na Śląsku. Zwraca natomiast uwagę ich brak w Wielkopolsce i na Pomorzu (tab. 99). Tabela 99. Skarby z dominującym udziałem monet piastowskich (na podstawie wyszczególnienia w Aneksie 4) Region

Tpq skarbu

Płock (Mazowsze)

1079

Wiślica (Małopolska)

1080

Kopacz (Śląsk)

1097–1102

Dobiesławice (Małopolska)

1113

Karczmiska (Małopolska)

1135

Smolice (Śląsk)

1140

Ruszcza Dolna (Małopolska)

1141

Lublin I (Małopolska)

1146

Nie ulega wątpliwości, że przejście do tłoczenia monet miało spełnić funkcję odgórnego wprowadzenia „monetyzacji” i „endogenizacji” strumieni srebra, co w ostatecznym rozrachunku powinno po pierwsze ustabilizować dochody książęce, a po drugie pomóc zmonopolizować możliwości „obdarowywania klientów” i wynagradzania wojowników i najemników. Prawdopodobnie chodziło o to, by zredukować zależność od obcych monet i od handlu dalekosiężnego. Ekonomia polityczna władzy piastowskiej opierała się w 1 połowie XI w. na systemie, którego głównymi elementami były: czerpanie dochodów z danin, trybuty, handel dalekosiężny i wyprawy łupieskie. Dynaści musieli „opodatkować” ludność i/lub podejmować wciąż nowe wyprawy łupieskie, żeby móc oferować za liczne importy niemieckie ekwiwalenty w postaci futer, miodu, wosku i niewolników. O następstwach zbyt wysokiego obciążenia panujący mogli się przekonać najpóźniej podczas wydarzeń z lat 30. XI w. Możliwości rabunku również zmniejszały się proporcjonalnie do rozbudowy aparatu państwowego i chrystianizacji elity władzy na terenie całej środkowo-wschodniej Europy. Do potencjalnego plądrowania pozostawały już „tylko” pogańskie ludy na peryferiach bałtyckich (Pomorzan Piastowie nie najeżdżali, jak długo ci płacili im trybut, a Słowianie połabscy pozostawali w strefie wpływów niemieckich). Wyprawy łupieskie na Zachód – jak jeszcze za Mieszka II – obiecywały w najlepszym razie krótkotrwały sukces. Masowe bicie monet odzwierciedlało więc próbę gruntownej przebudowy władzy piastowskiej i społeczeństwa i miało jednocześnie służyć konsolidacji władzy. Pod koniec XI w. ten proces jeszcze się nie zakończył, a liczba znajdujących się w obiegu monet piastowskich wypada bardzo skromnie w porównaniu z ilością denarów saskich – w każdym razie w świetle znalezisk archeologicznych. Piastowie pozostawali uzależnieni od handlu

dalekosiężnego, jak długo ich własne zasoby srebra nie mogły w całości pokryć zapotrzebowania na pieniądz kruszcowy. Fiskalna funkcja piastowskiej polityki monetarnej polegała z kolei na tym, by pobierać w postaci monet kary sądowe, opłaty rynkowe, a częściowo także podatki, możliwie ograniczając w ten sposób zależność od czynników zewnętrznych. W przeciwieństwie do swojego poprzednika na tronie, Bolesława Szczodrego, Władysław Herman emitował monety o wysokiej zawartości srebra. W czasie jego panowania ich jakość nieco się wprawdzie obniżyła, ale nigdy nie osiągnęła poziomu monet Bolesława w schyłkowej fazie jego rządów. Jednocześnie piastowskie monety stosunkowo rzadko występują w większych ilościach razem z saskimi denarami krzyżowymi (zob. Aneks 4: Mazowsze, nr 9; Małopolska, nr 4), które wówczas jeszcze napływały do Polski. Ponieważ Władysław Herman nie mógł zapobiec masowemu używaniu przez ludzi saskich importów, uważanych za „twardą walutę”, być może postanowił podjąć próbę bicia pełnowartościowych fenigów i wprowadzenia ich jako „pieniądz opłat i danin” w swoim państwie731. Dochody z samego tylko opodatkowania płockich karczm wynosiły na przełomie XI i XII w. 120 grzywien, co odpowiadało ok. 25 kg srebra732. Bolesław Szczodry już w 1065 r. miał ustanowić dla opactwa benedyktynów w Mogilnie daniny m.in. w monetach733. A w 1 połowie XII w. w monetach płacono pogłówne biskupstwu pomorskiemu w wysokości m.in pięciu denarów, podobnie jak biskupstwu włocławskiemu dziewięcinę i dziesięcinę734. Jeśli wierzyć Helmoldowi, to podatki w połowie XII stulecia na obszarze Połabia i Polski były prawie takie same: I polecił książę Słowianom, którzy pozostali w ziemi Wagrów, Połabian, Obodrytów i Chyżan, by uiszczali takie same świadczenia na rzecz biskupa, jakie się składa u Polan i Pomorzan, to jest z pługa trzy miary żyta i dwanaście pieniążków obiegowej monety. Miara zaś w języku Słowian nazywa się korzec [curitce]. Zaś pług słowiański uprawia się dwoma wołami i tyluż końmi. I wzrósł dochód z dziesięcin w ziemi Słowian,

ponieważ napływali ze swoich ziem Niemcy, by uprawiać ziemię rozległą, urodzajną w zboża, bogatą żyznymi pastwiskami, obfitującą w rybę, mięso i wszelakie dobra735.

Niespełna pół wieku później, w 1204 r., niektóre grupy ludności w dobrach klasztoru cystersów w Trzebnicy płaciły podatek w wysokości m.in. 60 denarów – chociaż ich waga ani zawartość srebra niekoniecznie musiały się zgadzać z wartościami wcześniejszych monet. Z bulli Innocentego III z 1207 r. wynika, że tzw. renovatio monetae, a więc przymusowa wymiana monet, dokonywana była w dawnej monarchii piastowskiej nawet trzy razy w ciągu roku736. Nie do końca jednoznaczna jest chronologia i geografia srebra siekanego. Zmniejszanie się jego ilości w skarbach było długim procesem, który rozpoczął się już w 1 połowie XI stulecia, ale nie przebiegał równomiernie. Pod tym kątem zostały dokładniej przebadane niektóre depozyty z obszaru słowiańskiego Połabia. W znalezisku ze Schwaan (tpq 1023 r.) stopień rozdrobnienia nieokreślonych monet, które stanowiły prawie 50% całej masy srebra w tym skarbie, wyniósł niemal 98%. Wśród monet z Rzeszy, które stanowiły ok. 25% całego skarbu, siekane denary stanowiły 28%. Pochodzący z tego samego czasu depozyt z Quilitz (tpq 1023 r.) ma skład odbiegający od poprzedniego. Tutaj stopień fragmentyzacji według wagi wyniósł ok. 21%. Pod koniec lat 30. XI w. pojawiły się skarby bardziej jednolite pod względem struktury. W skarbie z miejscowości Düpow (tpq 1037 r.) udział poszatkowanych monet z dominacją fenigów krzyżowych i monet z terenów niemieckich (łącznie 81%) wyniósł dokładnie zero. W depozytach z Farve i Lubeki (tpq obu 1038 r.) wynosił niecały 1% (fenigi krzyżowe i monety z Rzeszy razem prawie 93%) lub 2% (wśród angielskich pensów, stanowiących prawie 68%)737. Od lat 60. XI w. proces ten znowu jest mniej przejrzysty. W znalezisku z Niederlandin I (tpq ok. 1065 r.) stopień fragmentyzacji osiągnął blisko 24%, podczas gdy w skarbie z Vossberg (tpq

1084 r.) wynosił według wagi blisko 39%, by w depozycie z Perdöhl (tpq 1080 r.) spaść znowu do zera. Wszystkie trzy depozyty wykazują jednak zróżnicowane struktury. W skarbie Niederlandin przeważały denary krzyżowe (ok. 72%), w skarbie z Vossberg fenigi niemieckie (65%), a w ostatnim znalezisku tzw. monety Agrypiny (prawie 100%)738. W depozytach z Pomorza, datowanych na okres ok. 1060–1090 r., które również zostały dobrze przebadane, udział siekanych denarów jest jeszcze dość wysoki i wynosi ok. 50%739. Z Wielkopolski natomiast brak systematycznych studiów, które umożliwiłyby dokładniejsze prześledzenie procesu wypierania siekanego srebra przez monety. Wygląda na to, że tutaj ważną cezurę stanowi bicie własnych pieniędzy przez Piastów. Pewne światło na to zagadnienie może rzucić chronologiczne porównanie znalezisk z biżuterią i plackami z okresu od 1000 do 1150 r.740. Tabela 100. Liczba znalezisk z biżuterią i plackami w Polsce w okresie 1000–1150 Okres

Biżuteria

Placki

1000–1050

94

46

1050–1100

48

41

1100–1150

5

5

Według tych danych liczba depozytów z biżuterią osiągnęła apogeum w 1 połowie XI w., w latach 1050–1100 zmniejszyła się o połowę, by potem całkiem się załamać. Natomiast liczba znalezisk z plackami utrzymywała się przez cały XI w. na dość stabilnym poziomie i dramatycznie zmalała dopiero w 1 połowie XII stulecia. Udział niemonetarnego srebra zmniejszał się więc ostatecznie w momencie, kiedy wyczerpał się dopływ denarów krzyżowych i miejscowe monety stały się jedynym środkiem płatniczym w monarchii piastowskiej. Mimo że dane w tabeli 100 mają już 50 lat, to mogą

odzwierciedlać pewne rzędy wielkości. Niezależnie od tego, w Wielkopolsce jeszcze w ostatnim trzydziestoleciu XI i na początku XII w. spotyka się znaleziska z rozdrobnionym srebrem i posiekanymi monetami (Aneks 4, nr 11, 13, 18). Jak przedstawiała się natomiast w praktyce kwestia rozdawania ziemi zamiast srebra? Wśród badaczy zdaje się obecnie panować zgoda co do tego, że w XI i na początku XII w. duże dobra ziemskie należące do „arystokracji” nie odgrywały jakiejś istotnej roli741. Gall wskazuje w tym kontekście na podział skarbów (i państwa) między braci – Bolesława i Zbigniewa – po śmierci Władysława Hermana w 1102 r.742. Dalej – pod rokiem 1103 – pisze o rozdawanych prezentach: Przez osiem więc dni przed ślubem i tyleż dni po oktawie zaślubin bez przerwy rozdawał waleczny Bolesław podarunki, jednym mianowicie szuby i futra kryte suknem i obramowane złotą frędzlą, książętom szaty, naczynia złote i srebrne, innym miasta i grody, innym wreszcie wsie i włości743.

To byłaby wyraźna wskazówka o rozdawaniu ziemi. Z pewnym jednak zastrzeżeniem. Pomijając fakt, że rozmiaru tego zjawiska nie da się zmierzyć, źródło wymienia też inne dobra, które posiadały może jeszcze wyższą wartość: eleganckie szaty, złoto i srebro. Nawet druga osoba w państwie piastowskim za panowania Bolesława III – Piotr Włostowic – nie dysponowała więcej niż siedmioma–dziewięcioma wioskami (według innych danych tych wsi było 20). Jeszcze w 2 połowie XII w. wśród arystokracji przeważały dobra składające się z kilku wsi744. Zasadniczą różnicę w sprawowaniu władzy między terenami rdzennej Europy z jednej strony a jej wschodnioeuropejskimi peryferiami z drugiej, wyrażającą się formułą „srebro czy ziemia”, odzwierciedla pewien fragment kroniki staroruskiej. W 1075 r. wysłannicy Henryka IV przybyli do Kijowa. Kiedy książę Światosław pokazywał im wszystkie swoje bogactwa w złocie,

srebrze i jedwabiach, mieli powiedzieć: „To wszystko jest nic, bo leży nieużywane. Lepsi są ludzie, bo mężczyźni mogą osiągnąć więcej”745. Nie ma powodu sądzić, że stosunki w państwie piastowskim zasadniczo się różniły od wyżej opisanych. Wydaje się, że jeszcze pod koniec XI w. ekonomię polityczną monarchii piastowskiej charakteryzowało dysponowanie dobrami ruchomymi, przede wszystkim kruszcami.

9.3. Załamanie napływu saskiego srebra – czynniki wewnętrzne czy zewnętrzne? W 2 połowie XI w. zmienił się charakter piastowskich grodów. Przynajmniej niektóre z nich przekształciły się w tej fazie w ośrodki wczesnomiejskie i/albo lokalno-regionalne rynki, których rzemiosło obsługiwało szerszy popyt wewnętrzny. Na przykład pod Poznaniem dokonała się skokowa rozbudowa sieci osadniczej. Zofia Kurnatowska zwraca uwagę na to, że w otoczeniu niemal wszystkich wymienianych w XIII-wiecznych źródłach wiosek dokonywano znalezisk archeologicznych z przełomu XI i XII w.746. Ten proces przebiegał jednocześnie z coraz częstszym występowaniem monet w warstwach osadniczych. Na przykład w obrębie grodów w Gieczu i Ostrowie Lednickim po wyraźnym spadku ok. 1050 r. nastąpił wzrost liczby denarów krzyżowych, wyemitowanych w ostatnim ćwierćwieczu XI stulecia747. Władysław Łosiński uważa, że większe rozproszenie tych monet jest wynikiem poszerzenia „społecznej” grupy posiadaczy srebra. Jednocześnie zmniejszył się napływ monet niemieckich na polskie tereny748. Henryk Łowmiański tłumaczył ten rzekomy „upadek” handlu dalekosiężnego na polskich obszarach na początku XII w. wzrostem rodzimej produkcji,

głównie rzemieślniczej. W następstwie rosnącego popytu na towary eksportowe na „rynku wewnętrznym” zredukowano wywóz i tym samym ograniczono dopływ monet saskich749. Inny pogląd reprezentuje Ryszard Kiersnowski. Słusznie wskazał, że zapaść w napływie saskich fenigów najpóźniej na początku XII w. objęła niemal wszystkie regiony Morza Bałtyckiego750. O tym, w jaki sposób masowe bicie własnych monet spowodowało przemianę w mechanizmie sprawowania władzy w monarchii piastowskiej, pisaliśmy już wcześniej (rozdz. 9.2). Dlaczego jednak przestało napływać srebro saskie? Thomas N. Bisson mówi o „dynamicznym wzroście fiskalnym” w okresie ok. 1090–1160 r.: Inaczej było w krajach nad Kanałem La Manche i Morzem Północnym. Około 1100 r. były one siedzibą rozwijających się społeczeństw, bogacących się, coraz większych wiosek i kościołów, zamożnych miast, takich jak Rouen, Brugia i Winchester, oraz budownictwa sakralnego. Na całym tym obszarze przybywało ludzi, przybywało koni751.

Podobny proces zachodził też w Niemczech (rozdz. 8.1.1). Wzrost liczby ludności oraz zakładanie nowych miast i rozwój już istniejących przyczyniały się do bardziej kompleksowego podziału pracy i stymulowały tym samym popyt na pieniądz monetarny. Jednocześnie wzrosła w tej fazie liczba znalezisk monetarnych. Bernd Sprenger komentuje sytuację w Rzeszy następująco: Liczne i częściowo bardzo obfite znaleziska w kraju świadczą o tym, że w przeciwieństwie do poprzednich stuleci od XII w. mamy do czynienia z ożywionym obiegiem pieniędzy na rynku wewnętrznym. O ile do 1100 r. fenig służył przede wszystkim handlowi zewnętrznemu i dalekosiężnemu, o tyle teraz stał się środkiem płatniczym używanym na rynku wewnętrznym752.

Ze wszystkich depozytów złożonych między 900 a 1150 r. na terenach

niemieckich na zachód od Łaby 43% przypada na ostatnie ćwierćwiecze XI i początek XII w. Przy uwzględnieniu skarbów z lat 1050–1075 daje to nawet 58% (tab. 101). Rosnące zapotrzebowanie na pieniądz kruszcowy w Rzeszy, zwłaszcza po 1100 r., stanowiło z pewnością ważną przyczynę ograniczenia dopływu monet na obszary zachodniosłowiańskie. W żadnym razie jednak nie wynika z tego, że musiał się załamać handel, lecz że za „importy” słowiańskie płacono towarami. Jedynie we wschodniej części basenu Morza Bałtyckiego aż do lat 40. i 50. nadal płacono monetami saskimi. Świadczą o tym – nieliczne w tym czasie – depozyty na Gotlandii i w Estonii. Natomiast na Rusi Nowogrodzkiej skarby zawierające sztabki spotyka się przez cały XII w.753. Tabela 101. Liczba znalezisk monetarnych na terenach Rzeszy w latach ok. 916–1125* Okres

Liczba

900–925

1

925–950

3

950–975

10

975–1000

9 (z tego 1 z 2 połowy X w.)

1000–1025

6 (z tego 3 z 1 połowy XI w.)

1025–1050

13

1050–1075

15

1075–1100

16 (z tego 3 z 2 połowy XI w.)

1100–1130

27 (z tego 5 z 1 połowy XII w.)

Razem

100

* Na podstawie spisu w: W. Hess, Pfennigwährungen und Geldumlauf im Reichsgebiet

zur Zeit der Ottonen und Salier, w: Fernhandel, s. 17–35, Katalog znalezisk na s. 27–35. Por. też w tym samym tomie M. Blackburn, Coin Circulation in Germany during the Early Middle Ages. The Evidence of Single-Finds, s. 37–54.

9.4. Łup czy rynek i dziesięcina? Państwo Piastów na tle systemów trybutarnych w północno-wschodniej i środkowowschodniej Europie na początku XII w. Spojrzenie panoramiczne Wiele wskazuje na to, że w społecznościach zamieszkujących północnoi środkowo-wschodnią część Europy jeszcze na początku XII w. istotnymi elementami ekonomii politycznej były trybuty, rabunki, plądrowanie i łupy. Nadto także Czesi, nawykli do życia z łupów i grabieży, zachęcali cesarza, by wkroczył do Polski, zapewniając go, że dobrze znają drogi i ścieżki wiodące przez polskie lasy754.

Helmold dodaje: Rodzaj broni i sposób wojowania jest taki sam u Polaków i Czechów. Wezwani na wyprawę wojenną Polacy są mężni w bitwie, ale niezwykle okrutni w grabieżach i mordach. Nie oszczędzają ani klasztorów, ani kościołów, ani cmentarzy. Toteż nie inaczej dają się wplątać w wojny prowadzone przez innych, jak pod warunkiem, że dozwoli się im na rabunek mienia, pozostającego pod opieką miejsc świętych. Stąd to także się zdarza, że z powodu żądzy łupów odnoszą się do zaprzyjaźnionych ze sobą jak do wrogów; z tego to względu w wyjątkowych tylko razach przywołuje się ich na pomoc w wojennej potrzebie755.

Tylko między 1103 a 1112 r. Gall wielokrotnie wymienia łupieskie

wyprawy Bolesława na Pomorze i do Prusów oraz „polityczne” prezenty dla Piastów, które układają się w następujące zestawienie: [1103/1105 Kołobrzeg] Lecz obfitość bogactw i łupów na podgrodziu zaślepiła waleczność rycerzy i w ten sposób los ocalił swoje miasto z rąk Polaków. Nieliczni tylko zacni rycerze, sławę przenosząc nad bogactwa, wyrzuciwszy włócznie, z dobytymi mieczami przebiegli most i wpadli do bramy miejskiej756. [1105] Wolał on (Skarbimir) pozyskiwać sławę zdobywcy grodów i miast niż łupieżcy wielu nawet wsi i stad. Przeto zuchwałym zamachem zdobył pewien gród, skąd wywiódł nielicznych jeńców i zgarnął łupy, a gród cały spalił do szczętu757. [1108 Prusy] Wkroczył tedy do Prus, kraju nader dzikiego, skąd, szukając a nie znajdując sposobności do walki, powrócił z obfitym łupem, wznieciwszy pożary i wziąwszy jeńców758. [1108 Wieleń] „Wkroczywszy zatem na ziemię wrogów, nie zapędzał sie za łupami i trzodami, lecz obległ gród Wieleń […]759. [1109/1110 Prusy] Wkraczając do Prus, z lodu na jeziorach i bagnach korzystał jakby z mostu, bo nie ma do owego kraju innego dostępu, jak tylko przez jeziora i bagna. A przeszedłszy jeziora i bagna i dotarłszy do kraju zamieszkanego, nie zatrzymał się na jednym miejscu, nie oblegał grodów ani miast, bo ich tam nie ma, gdyż kraj ten jest broniony przyrodzonymi warunkami i naturalnym położeniem na wyspach wśród jezior i bagien, a ziemia podzielona na źreby dziedziczne między wieśniaków i mieszkańców. A zatem wojowniczy Bolesław, rozpuściwszy zagony wszerz i wzdłuż po tym barbarzyńskim kraju, zgromadził niezmierne łupy, biorąc do niewoli mężów i kobiety, chłopców i dziewczęta, niewolników i niewolnice, paląc budynki i mnogie wsie; z tym wszystkim wrócił bez bitwy do Polski […]760. [1109/1110] Tym razem tedy zdobył Bolesław na Pomorzu trzy gródki, spalił je i zrównał z ziemią, zabierając jedynie jeńców i łupy761. [1112 Czechy] Przeto Świętopołk przez krewnych i zaufanych Bolesława wciąż zabiegał o pokój albo jakiś układ, ofiarowując wielki okup wraz z zakładnikami762.

Z tego zestawienia wyraźnie wynika rabunkowy i oparty na łupach charakter władzy piastowskiej jeszcze na początku XII w. Gall dokonuje oczywiście rozróżnienia – ze wskazaniem na Skarbimira – między wyprawami łupieskimi, których celem było zdobycie łupów, a podbojem grodów i miast, które jednak w ostatecznym rozrachunku palono, plądrowano, a ludność brano w niewolę. Również Helmold wielokrotnie wspomina w swojej Kronice wyprawy rabunkowe i łupieskie oraz trybuty, które po połowie XII w. także się wciąż zdarzały. Tutaj wymienione zostały tylko te dotyczące 1 połowy XII w., bez podania roku, zawierające tylko ogólne stwierdzenie, że Słowianie połabscy uprawiali rabunki na morzu wobec Duńczyków i Sasów763. [Ok. 1111 r. o Ranach] Zmuszają oni ludy, które podbili mieczem, do opłacania trybutu na rzecz swej świątyni. Wojska kierują tam, dokąd wskaże los. Odniósłszy zwycięstwo, znoszą złoto i srebro do skarbca swego boga, resztę zaś łupów dzielą między siebie764. [Ok. 1112 r.] [Obodryci] uprowadzili odeń ogromną zdobycz oraz jeńców […] i szli zwycięzcy z wielkimi łupami765. [Ok. 1113/1114 r.] Ranowie proszą o pokój i ofarowują za to dwieście grzywien766. [Ok. 1113/1114 r.] Henryk książę Obodrytów zmusił Ranów do zapłacenia trybutu w wysokości 4400 grzywien srebra767. [1131 r.: Słowianie] niepokoją ziemie nadgraniczne zarówno od strony lądu, jak i morza768. [1146 r.] Rabunki bowiem Słowian wzmogły się w tym czasie znacznie ponad zwykłą miarę769.

Helmold podkreśla, podobnie jak Gall, że różne zachodniosłowiańskie grupy – wymienia przede wszystkim Obodrytów i Ranów – rabowały i plądrowały. W stosunku do Galla zwracają tu uwagę dwie różnice: po

pierwsze konkretne dane dotyczące płatności srebrem; po drugie fakt, że rozboje morskie plemion Słowian połabskich skierowane były przeciwko Saksonii i Danii, które były już zorganizowane w strukturach „państwowych” i rościły sobie pretensje do zwierzchności nad Słowianami połabskimi. W przypadku Piastów natomiast wyprawy rabunkowe były organizowane przez monarchię, a kierowane przeciwko związkowi plemion. Poza tym u Piastów chodziło wprawdzie o plądrowanie i o łup, ale w efekcie końcowym ich ekspansja prowadziła do ustanowienia zwierzchności trybutarnej nad Pomorzanami. Co mówi geografia znalezisk z terenów Polski i Niemiec (na wschód od Łaby) z późnej fazy napływu monet saskich, a więc umownie z lat 1100– 1120? Tabela 102. Liczba depozytów z co najmniej 10 monetami w Polsce i Niemczech (na wschód od Łaby) z okresu 1100–1120/1135* (na podstawie wyszczególnienia w Aneksie 4) Region

Liczba znalezisk monetarnych i udział w %

Polska

15 = 33% (po 4 na Pomorzu–Kujawach, w Małopolsce i Wielkopolsce, 2 na Śląsku, 1 na Mazowszu)

Niemcy

31 = 67% (23 w głębi lądu, 8 na wybrzeżu)

Razem

46 = 100%

* Na podstawie wyszczególnienia w Aneksie 4.

Znaczna większość wszystkich depozytów pochodzi z Niemiec – z tego ćwierć została zdeponowana na wybrzeżu, a zatem na terenach, których mieszkańcy parali się zbójnictwem morskim. Zaskakuje natomiast mała liczba znalezisk na Rugii, zwłaszcza że Ranowie, jak zwraca uwagę Helmold, otrzymywali od różnych plemion słowiańskich roczny trybut770, a w razie

groźby wojny zakopywali wszystkie swoje kosztowności, w tym złoto i srebro771. Jednocześnie bogaty skarb Ranów w 1168 r. miał paść łupem króla Duńczyków Waldemara772. Zdaniem Helmolda jeszcze w połowie XII w. poważnymi sumami dysponowali również Chyżanie i Czrezpienianie, którzy byli w stanie zapłacić zaległe podatki773. Nadmienić tu wypada, że celem plądrowania nie było tylko srebro. W latach 60. XII w. Przybysław nawiedził obszar Szwerina i Ratzeburga i wziął wielkie łupy w ludziach i bydle774. Pozostałe skarby, stanowiące prawie 75%, znajdowały się w głębi lądu. Należały one do grup ludności zachodniosłowiańskiej, która prawdopodobnie budowała swój dobrobyt nie na rozboju i plądrowaniu, lecz na handlu granicznym z Sasami, z którego mogły pochodzić jej denary. W Polsce większość znalezionych skarbów rozkłada się w miarę równomiernie na regiony: Pomorze–Kujawy, Małopolskę i Wielkopolskę. Gall zdumiewająco metodycznie przedstawia wojenne wyprawy Bolesława III przeciwko Pomorzanom. Nie podaje niestety żadnych informacji, czy i w jakiej mierze srebro stanowiło część zrabowanych dóbr. Wśród łupów, które zdobył pomorski książę podczas jednej z wypraw przeciwko Lucicom w 1128 r., znajdowały się oprócz ubrań, bydła i ludzi także pieniądze775. Pomorzanie z pewnością dysponowali kruszcami, jeśli od lat 20. XII w. byli w stanie płacić Piastom trybut w wysokości 300 do 500 grzywien776. W 1135 r. Bolesław obiecał podobno cesarzowi trybut za Pomorze w wysokości 6000 grzywien777. Odpowiadało to tonie srebra i równało się wartości trybutów, które piastowski książę otrzymywał od 1121 r. Ponadto Helmold wymienia w związku z dwoma książętami pomorskimi, Kazimierzem i Bogusławem, sumę 3000 grzywien778. Napad na miasto Konungahella w południowej Norwegii ok. 1135 r. pokazuje z kolei wyraźnie, że Pomorzanie sami podejmowali łupieskie wyprawy779. Saxo Grammatyk następująco kreśli skutki rabunkowych

wypraw Słowian dla Danii: Piraci zasiali takie spustoszenie, że wszystkie osady na wschodnim wybrzeżu, od Vendsyssel po Eider, zostały bez mieszkańców, a ziemia leżała odłogiem. Na wschodzie i południu Zelandia zbiedniała. Opuszczona przez rolników, stała się domem dla piratów. Najazdy piratów zniszczyły Fünen, gdzie pozostało tylko kilku ludzi. Falster, mały, ale dzielny gród, zdołał się utrzymać dzięki mężnym mieszkańcom i skromnym umocnieniom. Nie płaci danin i trzyma wroga na odległość dzięki sile i układom. Natomiast Lolland, chociaż większe niż Falster, poprosiło o pokój i płaciło trybut, a inne miejscowości są jak wymarłe. Żadna broń ani grody nie zapewniają bezpieczeństwa; zatoki są wyposażone w drewniane palisady, żeby nie wpuszczać piratów do środka780.

Zarówno więc znaleziska, jak i cytowane relacje wyraźnie pokazują, że Słowianie zachodni na początku XII w. dysponowali srebrem. Jednakże po ok. 1110/1120 r. ani w Polsce, ani na obszarze Słowian połabskich prawie nie występują depozyty z saskimi monetami. Od końca lat 40. XII w. mnożą się za to relacje o piractwie Słowian bałtyckich. Helmold i Saxo Gramatyk wielokrotnie wymieniają najazdy różnych grup Słowian na Sasów i przede wszystkim na Danię w następujących latach: 1148, 1153, 1156/1157, 1158, 1159 i 1164/1166781. Dopiero w 1166 r. mieli ich zaprzestać782. Zanik napływu monet saskich dokonywał się w państwie Piastów nie tylko wraz z zastępowaniem obcej waluty własnymi monetami. Kiedy Piastowie włączyli Pomorze do swojej strefy wpływów, najazdy i plądrowanie miały już dla nich wyraźnie mniejsze znaczenie. Przejście od gospodarki opartej na wymuszaniu trybutów i rabunkach do bardziej stabilnej, zorientowanej na pobór danin, było długotrwałym procesem, którego przebieg na przykładzie Słowian połabskich wyrywkowo ilustrują niektóre fragmenty u Helmolda. Już pod 1139 r. pisał, że książęta „biorą w obronę Słowian, aby zapewnić sobie większy trybut”783. W związku z oblężeniem Dymina w 1147 r. stwierdzał:

Mówili zaś wasale naszego księcia i margrabiego Albrechta do siebie: – Czyż ziemia, którą pustoszymy, nie jest naszą ziemią, a lud, który zwalczamy, nie jest naszym ludem? Dlaczegóż więc zachowujemy się jak nieprzyjaciele nas samych i jak marnotrawcy własnych dochodów? Czyż strata ta nie odbije się na panach naszych?784

W żadnym razie nie wykluczyło to jednak okazjonalnych wypraw łupieskich mających służyć „wzmocnieniu skarbca”. Ekspedycje takie podjęli Piastowie w 2 połowie XII stulecia, np. w 1166 i 1192 r. przeciwko Prusom i w 1192 r. przeciwko Jaćwingom. Podczas tej ostatniej wyprawy mieli plądrować grody i wsie, palić zboże i wymusić trybut785. Tę cechę politycznej ekonomii we wschodniej i północnej Europie dobrze wyraża też przykład Eryka, brata króla Norwegów Sverira. W 1186 r. Eryk popadł w kłopoty finansowe, w związku z czym udał się na Morze Bałtyckie, by plądrować tereny pogan. Rabował na obszarze przy ujściu Dźwiny i na Gotlandii, gdzie uprowadził dwie saskie koggi. Powrócił podobno z wielkimi bogactwami786. Inni królowie z basenu Morza Bałtyckiego również posługiwali się tą metodą. W 1142 r. książę szwedzki napadł trzy statki handlowe, splądrował je i zabił 150 osób załogi787. W 1195 lub 1196 r. Szwedzi najechali Estonię, po tym, jak jakieś osiem lat wcześniej Estowie napadli na Uppsalę albo Sigtunę788. Piastowie znajdowali się zatem w „dobrym” towarzystwie i nie odbiegali od północnowschodnioeuropejskiej normy.

Podsumowanie Gdy na początku XII w. ustał dopływ srebra ze Świętego Cesarstwa Rzymskiego do Polski, dobiegła kresu pewna epoka. Przez niemal trzysta lat do wschodniej i północnej Europy płynęły najpierw monety arabskie, a później niemieckie i angielskie, wpływając zasadniczo nie tylko na struktury ekonomiczne, ale także na struktury społeczne i polityczne tego makroregionu. Wiele społeczności, które dotychczas były samowystarczalne, teraz nawiązywało kontakty z bliższymi lub dalszymi cywilizacjami Eurazji. Arabskie srebro zaczęło płynąć do Europy ok. 800 r., początkowo głównie do rosyjskiego interioru oraz na południowe wybrzeże Bałtyku. W tej wczesnej fazie do lat 30. IX w. istniały cztery sieci decydujące o dystrybucji dirhemów. Pierwsza z nich obejmowała strefę wpływów kaganatu chazarskiego i rozciągała się od dorzeczy Donu i Dońca po obszary nad środkowym Dnieprem i Oką oraz od dolnej Wołgi po dorzecze Kamy. Niektóre karawany handlowe docierały przypuszczalnie także do regionów położonych na zachód od Dniepru. W handlu tym oprócz kupców chazarskożydowskich, ale również muzułmańskich, brali udział rdzenni mieszkańcy wymienionych obszarów. Drugą sieć tworzyli północni handlarze i rzemieślnicy, którzy w poszukiwaniu srebra wyprawiali się z Ładogi i w kooperacji z plemionami ugrofińskimi docierali wzdłuż górnej Wołgi w głąb Niziny Wschodnioeuropejskiej. Najpóźniej w latach 30. IX w. wykorzystywali też drugą drogę – wzdłuż Dniepru. Ci ludzie, w źródłach

określani nazwą Rhosowie albo Rusowie, nie zrywali przy tym kontaktów z krajami swego pochodzenia, szczególnie z Gotlandią i środkową Szwecją. Transfer srebra w wieloetnicznych osadach handlowo-rzemieślniczych na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego przejęły natomiast różne grupy żeglarzy skandynawskich, bałtyckich i zachodniosłowiańskich. Intensywnie wykorzystywana była tu oś łącząca Starą Ładogę z Janowem Pomorskim i Truso. Bardzo duży udział pociętych dirhemów oraz liczne odważniki w tej ostatniej osadzie wskazują na to, że srebro było ważone i prawdopodobnie służyło elicie kupców jako środek płatniczy lub środek wymiany przy zakupie lokalnych produktów. Poprzekłuwane albo opatrzone uchwytami do zawieszania monety arabskie i zachodnie świadczą o tym, że były też używane w charakterze biżuterii. W drugiej fazie nastąpiło dramatyczne przesunięcie strumieni srebra ze strefy wpływów chazarskich i z południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego do Szwecji, przede wszystkim na Gotlandię. W tej fazie bardzo niewiele dirhemów docierało na polski odcinek wybrzeża Bałtyku, toteż wytworzył się tu obieg starszych dirhemów. Otwartą kwestią pozostaje, w jakiej mierze ten spadek napływu srebra wynikał z rosnącej aktywności przybyłych z Północy nad Morze Bałtyckie i na tereny rosyjskie wikingów, a w jakiej wiązał się z wewnątrzspołecznymi przetasowaniami wśród Słowian zachodnich i Prusów. W każdym razie w Janowie Pomorskim prawie nie spotyka się dirhemów wyemitowanych po 850 r. Od końca IX stulecia srebrnymi monetami arabskimi dysponowały także grupy ludności środkowowschodniej Polski. Pieniądze docierały tam dzięki ekspansji Rusów z Kijowa na prawym brzegu środkowego Dniepru i „przetarciu” szlaków wzdłuż Prypeci do Bugu. Wydaje się, że w tym regionie srebra używano przede wszystkim w charakterze biżuterii. W obu tych pierwszych fazach napływu transfer dirhemów dokonywał się

albo w interiorze poprzez systemy trybutarne i handlowe Chazarów lub Rusów, albo wokół Morza Północnego i Bałtyckiego przez morskie targowiska rozsiane wzdłuż wybrzeża. Słowianie zamieszkujący Wielkopolskę nie znajdowali się w IX i na początku X w. w promieniu oddziaływania ani kaganatu, ani Rusi, nie utrzymywali też regularnych kontaktów z osadami nad Morzem Bałtyckim. Nie spełniając żadnego z tych dwóch „kryteriów”, pozostawali poza zasięgiem cyrkulacji arabskiego kruszcu. Zmieniło się to dopiero w latach 30. i 40. X w., gdy we wschodniej części Europy powstały nowe sieci, które spowodowały zmianę kierunków strumieni srebra przez wybrzeże Bałtyku oraz drogą lądową na Pomorze i do Polski centralnej – na niekorzyść głównie Szwecji. Przypuszczalnie to nie przypadek, że w tym samym czasie spotyka się skarby z dirhemami, siekanym srebrem i biżuterią zarówno na Pomorzu – przede wszystkim wokół Wolina – jak i w Wielkopolsce. Tu i tam na szczycie społecznej piramidy znajdowały się dynamiczne elity, które jak na owe czasy okazały się niezwykle nowatorskie i akumulowały znaczne bogactwo. W północnowschodniej Wielkopolsce grupa ludzi, którzy przeszli do historii pod nazwą Piastów, stworzyła ponadplemienne struktury władzy. Wyrazem tego procesu było wznoszenie grodów nowego typu lub rozbudowa już istniejących, posiadanie srebra i dóbr luksusowych oraz wieloetniczny charakter drużyny, wynagradzanej kruszcem. Piastowie pozyskiwali dirhemy albo za pośrednictwem handlu dalekosiężnego, albo poprzez trybuty i daniny, jakie nakładali na różne grupy mieszkańców nad Prosną, Obrą, na Pomorzu i/lub na Mazowszu. Dążenie do zdobycia metali szlachetnych wpływało tym samym podwójnie na dynamikę ekspansji wczesnych Piastów – po pierwsze skłaniało ich do pozyskiwania srebra bezpośrednio od grup ludności, które nim dysponowały, po drugie powodowało, że elita wymuszała na nich daniny

w naturaliach lub zdobywała niewolników, by następnie te towary i ludzi wymieniać na dirhemy. Ponieważ posiadanie srebra umacniało strategiczną pozycję „nowych” elit, to kruszec ten stał się głównym instrumentem władzy. Ekonomia polityczna państwa wczesnopiastowskiego bazowała więc – tak samo jak inne ośrodki władzy na wschodzie Europy, w Skandynawii czy Czechach – na wykorzystaniu zasobów zewnętrznych. Główna różnica między nimi polegała na tym, że Wielkopolska w połowie X w. znajdowała się z dala od transkontynentalnych szlaków handlowych, toteż monarchia gnieźnieńska wyrosła z grodów – a nie z emporiów i targowisk – które służyły do zbierania i składowania danin, trybutów, „darów” i łupów, a z upływem czasu przejmowały też funkcje komercyjne. W X stuleciu zdecydowana większość masy monetarnej we wschodniej Europie pochodziła z imperium Samanidów. Kopalnie srebra w Uzbekistanie pracowały pełną parą, by obsłużyć rynki od Uralu po celtyckie obrzeża Atlantyku. Centra władzy piastowskiej tworzyły część ekumeny opierającej się na interakcjach różnych podmiotów i obejmującej rozległe obszary zachodniej Eurazji. Strumienie srebra działały zatem integracyjnie, zgodnie z zasadą naczyń połączonych. Kiedy więc dopływ dirhemów ok. 980 r. zaczął się zmniejszać, a po 1010 r. ostatecznie się załamał, to wpłynęło to także na proces kształtowania się wczesnych państw. Wydaje się, że w stosunkach między światem islamskim a regionem „środkowej Europy” wystąpił tak zwany efekt motyla. Określa się w ten sposób zjawisko, kiedy w pewnym systemie zależności jakieś na pozór nieistotne zdarzenie – np. łopot skrzydeł motyla – w jednej części tego systemu może wywoływać brzemienne w skutki następstwa w jego innej części. Przemiany w arabskiej produkcji srebra lub monet wyraźnie przesunęły dotychczasowy system zależności. Ten kryzys nasilił bowiem we wschodniej Europie reorientację działań jej elit w kierunku Europy Zachodniej i/lub Bizancjum.

Nauki historyczne i badania archeologiczne zgadzają się całkowicie, że kontrola poszczególnych odcinków szlaków handlu transkontynentalnego przynosiła panującym dochody, które z kolei znacząco wzmacniały różnice ekonomiczno-polityczne w obrębie ich społeczności i tym samym znacząco stymulowały proces kształtowania się państwa w centralnej Polsce. Badaniom zostały poddane także możliwe drogi napływu arabskich dirhemów do Wielkopolski. Historycy, archeologowie i numizmatycy mniej uwagi poświęcili natomiast zależnościom między napływem arabskiego srebra a ekspansją monarchii piastowskiej. Podobnie brakowało dotychczas spojrzenia, które by tłumaczyło ten proces w szerokiej perspektywie północno-wschodnioeuropejskiej i ujmowało go jako składową świata transkontynentalnych interakcji. Tę lukę w badaniach wypełnia niniejsza monografia. Okres ok. 1000 r. to czas kumulacji władzy w państwie piastowskim oraz w Skandynawii i na Rusi Kijowskiej. Rozbudowa aparatu władzy i administracji oraz konieczność wynagradzania drużynników wymagały nagromadzenia kruszcu, więc zapotrzebowanie na srebro wzrosło znacznie ponad wcześniejszy poziom. Jednocześnie ustał napływ dirhemów z kalifatu. W związku z tym rodzi się pytanie: w jaki sposób reagowali na te wydarzenia „nowi” władcy? Na obszary opanowane przez Piastów już w latach 70. X stulecia docierały denary z Cesarstwa. Pochodziły one w większości z Bawarii i odzwierciedlały według wszelkiego prawdopodobieństwa zbliżenie między Mieszkiem I i Henrykiem Kłótnikiem. „Polityczna” reorientacja w kierunku bardziej przyjaznych stosunków z Ottonami dokonała się natomiast ok. 985 r. i mogła być motywowana dążeniem do wyrównania braków wywołanych załamaniem napływu dirhemów przez „nakręcenie” importu saskich fenigów, tłoczonych w większych ilościach od lat 80. i 90. X w. Po 1002 r. napływ

niemieckich monet, teraz emitowanych głównie na terenach saskich, szedł w parze z ekspansją państwa gnieźnieńskiego na zachód i południe. W walce o Miśnię nie chodziło jedynie o opanowanie zachodniej flanki szlaku handlowego wiodącego do Kijowa, lecz także o możliwości pobierania dochodów w formie srebra oraz kontrolę tamtejszego mennictwa. Mimo to większość denarów Piastowie zdobywali dzięki handlowi z Niemcami – przeciwnie niż Skandynawowie, którzy większość kruszców wymuszali w ramach trybutów nałożonych na Anglię. To przekierowanie strumieni srebra ze Wschodu na Zachód oznaczało dla wielkopolskiej dynastii znaczną stabilizację władzy – w każdym razie na krótką metę – i przyspieszenie jej integracji z kulturowym kręgiem Zachodu. Samoświadomość tej elity na przełomie X i XI stulecia wyrażała się w emitowaniu własnych denarów, a jej bogactwo w licznych skarbach z monetami pochodzenia arabskiego i zachodniego oraz z rozdrobnionym srebrem, biżuterią i plackami. Struktury władzy, stworzone przez pierwszych Piastów w ciągu X stulecia, a następnie ok. 1000 r. rozbudowane, opierały się zasadniczo na trzech elementach: trybutach, pobieranych w naturaliach i w srebrze w sąsiednich „prowincjach”; różnych usługach i daninach, do których zobowiązana była ludność Wielkopolski; wyprawach łupieskich i rabunkowych, służących zwłaszcza pozyskiwaniu niewolników. Ekonomia polityczna systemu władzy bazowała w związku z tym na dobrze opłacanej drużynie, która zabezpieczała władzę Piastów, ale jednocześnie bardzo obciążała mieszkańców. O następstwach nadmiernego wyzysku ludności panujący mogli się przekonać najpóźniej podczas wydarzeń z lat 30. XI w. Poza tym możliwości rabunku zmniejszały się proporcjonalnie do rozbudowy aparatu państwowego i chrystianizacji elity władzy na terenie całej środkowo-wschodniej Europy. Wyprawy łupieskie na Zachód, jakie podejmował jeszcze Mieszko II, obiecywały w najlepszym razie krótkotrwały

sukces. Ogólnie rzecz ujmując, apogeum rozwoju w dotychczasowej postaci miał ów piastowski system władzy już za sobą. Na marginesie należy dodać, że fiskalno-polityczne przeciążenie obserwujemy także na przykładzie imperium morskiego Knuta Wielkiego oraz Rusi. Geografia depozytów z niemieckimi denarami z 1 połowy XI w. potwierdza, że następstwem tego kryzysu były „procesy migracji” z Wielkopolski na Mazowsze oraz przeniesienie środka ciężkości władzy do Małopolski. Uwzględnienie szerszego kontekstu historyczno-handlowego wydarzeń politycznych z tego okresu umożliwia nadanie nowych impulsów badaniom powiązań i stosunków piastowsko-ottońsko-salickich. Odnowa władzy piastowskiej w 2 połowie XI stulecia szła w parze z ostatnią falą napływu monet niemieckich. Towarzyszyło jej intensywniejsze wykorzystanie obszarów w kontrolowanym przez Piastów interiorze, co znalazło odbicie m.in. w rozwoju niektórych grodów wielkopolskich, które stały się teraz ośrodkami wczesnomiejskimi lub lokalnymi targami, których produkty zaczęły obsługiwać zwiększone zapotrzebowanie wewnątrz kraju. Jednocześnie od lat 70. XI w. rozpoczęło się znaczące ilościowo bicie piastowskich monet. Ten proces sygnalizuje transformację mechaniki władzy Piastów, która stopniowo wprowadziła silniejszą kontrolę własnych zasobów surowcowych, zastępując nią uzależnienie od czynników zewnętrznych. Fiskalna funkcja miejscowych denarów polegała przypuszczalnie na „monetyzacji odgórnej”, czyli chęci pobierania przez dynastów kar sądowych, opłat rynkowych – a możliwe że również podatków – w formie pieniądza kruszcowego. Służyło to zapewne zredukowaniu zależności wyłącznie od importu monet, handlu dalekiego zasięgu i trybutów. Jeszcze ważniejsze wydają się polityczno-społeczne aspekty emitowania denarów przez Piastów. Bicie własnej monety było sprawnym instrumentem sprawowania władzy, którym próbowali oni zmonopolizować kontrolę nad

redystrybucją dóbr luksusowych, koniecznych do budowania samoświadomości elit oraz komunikacji symbolicznej wśród nich. Do końca XI w. Piastom nie udało się trwale zaprowadzić własnych monet na kontrolowanym przez siebie terenie, o czym świadczy podjęcie tłoczenia imitacji saskich denarów krzyżowych. Denary te uważane były za „twardą walutę” i utrzymały się na rynku również po wprowadzeniu miejscowych emisji. Te ostatnie zyskały mocniejszą pozycję na rynku dopiero w XII w. Do tego dochodziła jeszcze regularna wymiana monet, tzw. renovatio monetae, która miała zapewnić systematyczną „endogenizację” absorpcji srebra. „Produkcja” denarów stanowiła zatem próbę zasadniczej przebudowy państwa piastowskiego. Jednocześnie dynaści byli zdani na regularny dopływ obcych monet tak długo, jak długo krajowe zasoby srebra nie mogły zaspokajać istniejącego popytu. Pod koniec XI stulecia liczba znajdujących się w obiegu saskich fenigów znacząco przewyższała liczbę monet piastowskich. Dodajmy, że importowane denary służyły w Polsce nie tylko jako środek płatniczy, lecz także były przetapiane i przerabiane na biżuterię, sztabki i placki. Z tej kruszcowej masy, w postaci częściowo pociętej i z intensywną domieszką miejscowych surowców, elita mogła emitować potem własne monety. W społecznościach, których struktury agrarne były rozwinięte jedynie w podstawowym stopniu, alternatywą nie mogło być nagradzanie drużynników i „klientów” wyłącznie nadawaniem ziemi. Wyprawy Bolesława III przeciwko Pomorzanom dowodzą, że na początku XII w. rabunki, plądrowanie, łupy i trybuty w formie kruszcu stanowiły jeszcze istotny element ekonomii politycznej, a srebru – jak dawniej – także teraz przypadała ważna rola jako narzędzia władzy. Przyjęcie bądź rozszerzenie emisji denarów pod koniec XI w. było zatem ze strony panującej elity przede wszystkim wyrazem strategii, polegającej na odłączeniu swojej władzy

(przynajmniej częściowo) od czynników zewnętrznych, egzogennych. Niektóre aspekty tej problematyki są obecnie przedmiotem dyskusji badaczy. Niniejsze studium podejmuje próbę systematycznego zaprezentowania wyników badań znalezisk numizmatycznych w powiązaniu z przemianami mechaniki władzy u Piastów pod koniec XI w.

Aneksy Aneks 1. Znaleziska z okresu 900–989/990 (z co najmniej 10 monetami albo fragmentami monet) Miejsce znaleziska (powiat/region/kraj); liczba monet lub ich fragmentów (w nawiasie ew. liczba zabezpieczonych monet i/lub region pochodzenia tych egzemplarzy); ew. srebro siekane w gramach; ew. biżuteria i tzw. placki; najmłodsza moneta; podanie źródeł (dla Rosji, Ukrainy i Białorusi także regionu) Skróty: arab. = arabskie; niem. = niemieckie; bawar. = bawarskie; saks. = saskie; czes. = czeskie; ang. = angielskie; dun. = duńskie; węg. = węgierskie; bizant. = bizantyńskie; pol. = polskie Wielkopolska 1. Piwonice (Kalisz), 15 i prawdopodobnie biżuteria, 934/935 (Slaski, Tabaczyński, nr 94)789 2. Obra (Wolsztyn), 617, biżuteria i pocięta sztabka lub placek, 900/925–

936/937 (M. Andrałojć, M. Andrałojć, P. Silska, P. Szyngiera, Odkrycia skarbów wczesnośredniowiecznych z terenu Wielkopolski. Kontekst archeologiczny znalezisk, Poznań 2011, nr 39)790 3. Ochle (Koło), 101 i biżuteria, 936/937 (Slaski, Tabaczyński, nr 87) 4. Dębicz (Środa), 184 i 54 fragmenty biżuterii, ok. 950 (Slaski, Tabaczyński, nr 16)791 5. Lubowo (Szamotuły), 32 i naszyjniki, 952 (A. Bartczak, D. Malarczyk, Dirhemy z wczesnośredniowiecznych znalezisk z terenu Wielkopolski, WN 44 (1), 2000, s. 39–54) 6. Lądek (Słupca), 163 i biżuteria srebrna i złota, 952/953 (Slaski, Tabaczyński, nr 62; Skarby srebrne Wielkopolski, wyd. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, red. H. Kossak-Nowocień, Lednica 2010, nr 3) 7. Gościejewice (Bojanowo), 10 i biżuteria, 942/954 (Slaski, Tabaczyński, nr 33) 8. Węgierskie (Kostrzyn), 97 i biżuteria, 942/954 (Slaski, Tabaczyński, nr 140; Skarby, nr 6)792 8a. Rogoźno–Cieśle (Oborniki), 108 dirhemów i fragmenty ozdób, 942/954 (Andrałojć i in. 2011, s. 12, przypis 42)793 9. Kuźnica Czarnkowska (Czarnków), 283 i fragmenty ozdób, 954/955 (Skarby, nr 5)794 10. Wielonek (Szamotuły), 16, 961 (Skarby, nr 14)795 11. Turwia (Kościan), 151 (80 arab. i 71 zachodnich) 955/967 (Slaski, Tabaczyński, nr 136)796 12. Poznań I, 2 360 g i ozdoby, 961/976 (Slaski, Tabaczyński, nr 97) 13. Sieroszewice (Ostrów Wielkopolski), 191 (146 arab., 27 niem.), 976 (Slaski, Tabaczyński, nr 118)

14. Zalesie (Słupca), co najmniej 1260 (z tego 866 dirhemów i ich fragmentów, 330 denarów, 36 denarów krzyżowych, bizant., duń.) i biżuteria, 976 (Slaski, Tabaczyński, nr 148; Skarby, nr 7)797 15. Borzejewo (Środa), 595 g (465 g arab.), 982 (Slaski, Tabaczyński, nr 4) 16. Dzierżnica II (Dominowo), 15 kg (co najmniej 18 200 fragmentów dirhemów), 962/983 (Slaski, Tabaczyński, nr 21; Skarby, nr 9)798 17. Obrzycko (Poznań), 508 (co najmniej 102 arab., 147 niem.) i 6 250 g (głównie arab.), biżuteria, 973/983 (Slaski, Tabaczyński, nr 86) 18. Kąpiel (Czerniejewo), 2 482 (1511 arab.; liczne niem., z tego bawar.; duń., czes., bizant.) i biżuteria 978/985 (M. Andrałojć, M. Andrałojć, M. Tuszyński, Wczesnośredniowieczny skarb z Kąpieli gm. Czerniejewo, woj. wielkopolskie, Poznań 2005)799 19. Ostrów Lednicki (Gniezno), 49 (m.in. 28 arab., 4 czes., 4 niem., 2 duń.), 985 (J. Górecki, Gród na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodowych pierwszej monarchii piastowskiej, Poznań 2001, Tab. 4, s. 164) Pomorze i Kujawy 1. Łabędzie II (Drawsko), 390, 932 (Kiersnowscy, nr 91) 2. Bielkowo (Szczecin), 238, 938/939 (Kiersnowscy, nr 9)800 3. Płoty–Resko (Łobez), 38?, 940 (Kiersnowscy, nr 125) 4. Szczecin-Niemierzyn, 39, 940/941 (A. Kmietowicz, A Hoard of Dirhams from Szczecin Niemierzyn, w: „Folia Orientalia” 13, 1971, s. 143–160) 5. Opalenie (Gdańsk), 570 i 1000 g fragmentów monet, 917/918–941/942 (Kiersnowscy, nr 117) 6. Jezierzyce (Słupsk), 97, 942 (Kiersnowscy, nr 58) 7. Pomorze XII, 105, 946 (Kiersnowscy, nr 239)

7a. Strzelce Dolne (Dobrcz), 22 fragmentów dirhemów i biżuterii, 949/950 (Kara 2009, s. 53 i mapa na s. 257) 8. Lubin I (Szczecin), 30?, 950/951 (Kiersnowscy, nr 88) 9. Oliwa II (Gdańsk), 11?, 951/952 (Kiersnowscy, nr 115) 10. Tuchola (Bydgoszcz), 60 i biżuteria, 952/953 (A. Kmietowicz: Skarb dirhemów arabskich i bursztynu z Tucholi, woj. bydgoskie, w: WN 14 (1970), 2, s. 163–168). 11. Kowalewo (Wąbrzeźno), 47, 954/955 (Kiersnowscy, nr 81) 12. Szczecin-Stargard, ok. 80 i biżuteria, 955/956 (Kiersnowscy, nr 172) 13. Bierkowo (Słupsk), 12 (razem 2 780 g fragmentów monet), 913/959 (Kiersnowscy, nr 10) 14. Świątki I (Myślibórz)), 14 i biżuteria, 950/965 (Kiersnowscy, nr 173) 15. Puck, 33? i biżuteria, 965 (Kiersnowscy, nr 133) 16. Piaski–Dramino (Kamień Pomorski), 10 532 g fragmentów monet, biżuteria (głównie pocięta) i sztabki, 950/973 (Kiersnowscy, nr 121) 17. Trzebianowo (Kamień Pomorski), 142 i 2750 g fragmentów monet, 955/973 (Kiersnowscy, nr 182) 18. Kamień Pomorski, ok. 150, 955/976 (Kiersnowscy, nr 63) 19. Wolin XXII, 120–150 (68 znanych, z tego 38 dirhemów) i biżuterii, 980 (M. Bogucki: Die Münzfunde von Wollin. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.6.2011 w Greifswaldzie) 20. Świątki II–III (Myślibórz), 41 i biżuteria, 973/983 (Kiersnowscy, nr 174) 21. Kołobrzeg–Budzistowo, ok. 700, X w.? (Filipowiak 1988, s. 707; nieuwzględnione z powodu niepewnego datowania w tab. 51, 52 i na mapie) 22. Kruszwica, 28 półbrakteatów 940–980? (Slaski, Tabaczyński, nr 58;

nieuwzględnione z powodu niepewnego datowania w tab. 51, 52 i na mapie) 23. Brodnica II, 15 półbrakteatów, ok. 980? (Slaski, Tabaczyński, nr 7; nieuwzględnione z powodu niepewnego datowania w tab. 51 i 52 i na mapie) Mazowsze, Podlasie i południowo-wschodnia Polska 1. Góra Strękowa (Łomża), 33 i biżuteria, 900 (A. Bartczak, Islamic Dirhams from the Góra Strękowa Hoard, „Notae Numismaticae” 3/4, Kraków 1999, s. 263–290801) 2. Liw (Węgrów), 502, 900/901 (D. Malarczyk, Liw? i Klukowicze Hoards. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford 1–2 August 2011)802 3. Klukowicze (Siemiatycze), 935, 901/902 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 40)803 4. Truszki Zalesie (Kolno), 16, 936/937 (Bogucki, Malarczyk, Marczak 2005, s. 173–190) 5. Iłów (Sochaczew), 11, 939/940 (M. Bogucki, Die Münzfunde von Wollin) 6. Łęczyca I, ok. 80, 913/942 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 51) 7. Maurzyce–Ruszków (Łowicz), 186 i biżuteria, 971/972 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 57) 8. Kostomłoty I (Biała Podlaska), 17, 970/976 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 43) 9. Czaple Obrępalskie (Sokołów Podlaski), 470, X w. (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 16; nieuwzględnione z powodu niepewnego datowania w tab. 51, 52 i na mapie)

10. Przemyśl II, 700, X w.? (Reyman, w: Haisig i in., nr 43; nieuwzględnione z powodu niepewnego datowania w tab. 51, 52 i na mapie) Śląsk 1. Sośnica (Wrocław), 41 i biżuteria, 954/961 (Haisig i in., nr 43) 2. Obiszów (Legnica), 64 (38 arab., 25 niem.) i 16 fragmentów biżuterii, ok. 965–970 (A. Bartczak, H. Pokora, S. Suchodolski, Skarb z X w. z Obiszowa w woj. legnickim, WN 34 (1990), 1–2, s. 9–29) 3. Karwiany (Wrocław), 97 (m.in. 1 arab., 80 niem., 6 czes.) i biżuteria, ok. 978–985 (Haisig i in., nr 20) 4. Niemcza (Dzierżoniów), 16 (4 arab.; 6 niem., w tym 1 sas. i 5 bawar.; 4 czes.) i fragmenty biżuterii, ok. 978 (S. Suchodolski, Skarb monet i ozdób z X w. oraz inne monety znalezione na cmentarzysku w Niemczy, WN 28 (1984), 1–2, s. 92–105) 5. Kotowice (Wrocław), 1486 (m.in. ok. 570 arab., co najmniej 474 niem., 36 czes., 70 duń.) i biżuteria, ok. 983 (B. Butent-Stefaniak, Monety ze skarbu z Kotowic, pow. wrocławski, w zbiorach Ossolineum, w: Moneta Medievalis, s. 61–66)804 6. Lasowice (Opole), 302 (242 niem., 18 arab., 24 czes.), ok. 983 (B. ButentStefaniak, A. Bartczak, Skarb monet z X w. z miejscowości Lasowice, woj. opolskie, WN 41 (1997), 1–2, s. 26–69) 7. Śląsk VIII, 1810 (1797 arab., 13 europ.) i biżuteria, 942/954–1019/1020? (Butent-Stefaniak, Malarczyk, Obieg pieniężny, nr 94; nieujęte w tab. 51, 52 i na mapie ze względu na niepewne określenie najmłodszej monety) Rosja, Ukraina, Białoruś 1. Pogorelščina, 1904, 904 (Melnikova 1996, s. 75, nr 9) zachód

2. Borowikowo (Psków, 123, 905/906 (Brather 1997, nr 452) płn. zachód 3. Kijów I, 2930 i biżuteria, 905/906 (Brather 1997, nr 426) nad Dnieprem 4. Kijów II, 529 i biżuteria, 905/906 (Brather 1997, nr 427) obszar nad Dnieprem 5. Garica (Witebsk), 12, 906 (Brather 1997, nr 428) płn. zachód 6. Biljarsk (Tatarstan), 31, 906/907 (Brather 1997, nr 429) obszar nad Kamą 7. Lencikovščina (Mińsk), 502, 911/912 (Brather 1997, nr 432) zachód 8. Strupovo (Homel), 79? i biżuteria, 911/912, (Brather 1997, nr 433) Naddnieprze 9. Kazań, 365, 913/914 (Brather 1997, nr 435; Rispling 2005b, 1.1.1, 1.1.2, s. 5) dorzecze Kamy 10. Lisin (Czernihów), 33, 913/914 (Brather 1997, nr 436) Naddnieprze 11. Palcewo (Twer), 261, 913/914 (Noonan 2000–2001, s. 148) górna Wołga 12. Gawrilowskoe (Riazań), 130, 915/916 (Brather 1997, nr 438) dorzecze Oki 13. Astrachań, 12, 918/919 (Noonan i in. 1997, s. 751) dolna Wołga 14. Bogdanowskoe (Rep. Udmurtskaja), 407, 919/920, (Brather 1997, nr 439) dorzecze Kamy 15. Klejmenowo, 227, 923 (Melnikova 1996, s. 75, nr 10) Oka 16. Berjoza II (Kursk), 68, 923 (Melnikova 1996, s. 75, nr 11) Naddnieprze 17. Nišnev (Iwano-Frankowsk), ok. 100, 925/926 (Brather 1997, nr 440) poł. zachód 18. Borszewo, 106, 927/928 (Melnikova 1996, s. 75, nr 12) Don 19. Lubecz, ok. 50, 933? (Brather 1997, nr 441) Naddnieprze 20. Kryłos (Halicz), 1110 i ozdoby, 935/936 (Brather 1997, nr 444) płd. zachód 21. Kijów III, 192, 935/936 (Brather 1997, nr 445) Naddnieprze

22. Bulaevo (Psków), 11?, 936 (Brather 1997, nr 446) płn. zachód 23. Bezliudowka, 1092, 935/936 (Fomin, Nahapetân, nr 23) Doniec 24. Murom, 11 077 (40 kg), 935/940 (Brather 1997, nr 449) Oka 25. Antopol (Drahycin, Brest, górna Prypeć) 200?, 939/940 (Brather 1997, nr 4) zachód 26. „Chust” (Marmarosz), 371, 934/935–941 (Brather 1997, nr 451) płd. zachód 27. Ratj (Kursk), 346, 940/944 (Lebedev 2011, nr 11) Naddnieprze 28. Bondari, 195, lata 40. X w. (Mel’nikova 1996, s. 75, nr 14) zachód 29. Rajgorodok (Winnica, górny. Boh), 50 i ozdoby, 941 (Brather 1997, nr 4) płd. zachód 30. Homel, 82, 943 (Brather 1997, nr 456) Naddnieprze 31. Grabowiec (Iwano-Frankowsk), 30, 919/944 (Brather 1997, nr 457) płd. zachód 32. Disna (Witebsk), 135, 941/944 (Brather 1997, nr 458) płn. zachód 33. Horodyszcze II (Pińsk), 12, 946 (Suchodolski, Malarczyk 2007) zachód 34. Gniezdowo, 58 i ozdoby, 948/949 (Brather 1997, nr 462) płn. zachód 35. Białoruś (obw. Mińsk), 63, 948/949 (Brather 1997, nr 463) zachód 36. Kozjanka (Połock), 7500, lata 50. X w. (Noonan i in. 1997, s. 752) płn. zachód 37. Zveničev (Czernihów), 137, 952 (Mel’nikova 1996, s. 75, nr 19) Naddnieprze 38. Slinskoe ozero (Nowogród), 200, 951 (Brather 1997, nr 465) północ 39. Nowogród, 40, 952/953 (Brather 1997, nr 467) północ 40. Gniezdowo, 20 i ozdoby, 953/954 (Brather 1997, nr 470) płn. zachód 41. Gniezdowo, 781 i ozdoby, 953/954 (Brather 1997, nr 471) płn. zachód 42. Gniezdowo, 72, 953/954 (Puškina 1994) płn. zachód

43. Bolšoj Krivec (Briańsk), 296, 955 (Brather 1997, nr 474) Naddnieprze 44. Kopievka (Winnica), 498 i ozdoby, 955/956 (Brather 1997, nr 475) płd. zachód 45. Psków, 77, 958/959 (Brather 1997, nr 477) płn. zachód 46. Kursk I, 90, 954/958 (Lebedev 2011, nr 10) Naddnieprze 47. Berjoza I (Kursk), 1733?, 951/961 (Brather 1997, nr 480) Naddnieprze 48. Dubrovinka (Smoleńsk), 200, 954/961 (Brather 1997, nr 481) płn. zachód 49. Gniezdowo, 154 i ozdoby, 960/961 (Brather 1997, nr 483) płn. zachód 50. Perevierzievo (Kursk), 383, 958/962 (Lebedev 2011, nr 12) Naddnieprze 51. Bolgary, 70, 946/969 (Brather 1997, nr 487) Kama 52. Krasnikowo (Kursk), 28, 968/972 (Lebedev 2011, nr 7) Naddnieprze 53. Nowogród, 871, 971/972 (Brather 1997, nr 491) północ 54. Nowogród, 200, 972 (Brather 1997, nr 492) północ 55. Novaja Melnica (Nowogród), 62, 973/974 (Brather 1997, nr 493) północ 56. Nowogród (Nerev-Grabung II), 735, 974/975 (Brather 1997, nr 495) północ 57. Nowogród, 354, 974/975 (Brather 1997, nr 496) północ 58. Wtoraja Worobewka (Kursk), 174, 975/976 (Brather 1997, nr 497) Naddnieprze 59. Borki III, ponad 200, 976/977 (Brather 1997, nr 500) Oka 60. Wielkie Łuki (Psków), 53, 976/977 (Brather 1997, nr 501) płn. zachód 61. Semenovo (Tatarstan), 26, 976/977 (Brather 1997, nr 502) Kama 62. Rjabinovskoe (Udmurtskaja), 11, 978 (Brather 1997, nr 504) Kama 63. Wolobuewo (Kursk), 58, 975/979 (Lebedev 2011, nr 5) Naddnieprze 64. Židievka (Kursk), 320, 975/979 (Lebedev 2011, nr 13) Naddnieprze 65. Staryj Dedin (Mohylew), 202, 978/979 (Brather 1997, nr 505) Naddnieprze

66. Kursk II, 1050, lata 70. X w. (Lebedev 2011, nr 8) Naddnieprze 67. Medvedovo (Starodub), 124, 982 (Brather 1997, nr 507) Naddnieprze 68. Staro-Almetevo (Tatarstan), 167, 984/985 (Brather 1997, nr 508) Kama 69. Tatarskij Tolkiš, 931, 984/985 (Noonan 1988, s .415) Kama 70. Belyj Omut (Zarajsk, Moskva), 57, 976/986 (Brather 1997, nr 511) Oka 71. Krasnaja (Witebsk), 66?, 986/987 (Brather 1997, nr 512) płn. zachód 72. Kuznecina (Suvar), 20, 988/989 (Brather 1997, nr 513) Kama 73. Musorki (Stawropol, Samara), 45, 989/990 (Brather 1997, nr 514) Kama Kraje bałtyckie 1. Navessala I–II, Daugmale, Łotwa, 316?, 913/914 (Brather 1997, nr 434) 2. Kankumi (Talsi), Łotwa, 38, 914/915 (Brather 1997, nr 437) 3. Paunküla, Estonia, 10 i ozdoby, 934/935 (Brather 1997, nr 442) 4. Valjala, Estonia, 10 i ozdoby, 934/935 (Brather 1997, nr 443) 5. Jauniunai, Litwa, ok. 20, 914/943 (Brather 1997, nr 453) 6. Riese (Wilno), Litwa, 92, 921/943 (Brather 1997, nr 454) 7. Tallinn, Estonia, 12, 942/943 (Brather 1997, nr 455) 8. Grobina, Łotwa, 100?, 946/947 (Brather 1997, nr 460) 9. Meckshof (Tartu), Estonia, 196, 947/948 (Brather 1997, nr 461) 10. Vesneri (Tartu), Estonia, 11?, 951/952 (Brather 1997, nr 466) 11. Vanamoisa (Tallinn), Estonia, ok. 1000 i ozdoby, 951/955 (Brather 1997, nr 472) 12. Kuski (Grobina), Łotwa, 108 i ozdoby, 955/956 (Brather 1997, nr 476) 13. Ratshof (Tartu), Estonia, 16?, 959/960 (Brather 1997, nr 478) 14. Repshof (Tartu), Estonia, 27 i ozdoby, 947/961 (Brather 1997, nr 479) 15. Vara (Tartu), Estonia, 28?, 966/967 (Brather 1997, nr 486) 16. Kavastu II (Rakvere), Estonia, ok. 1000, 969/970 (Brather 1997, nr 488)

17. Metsaküla (Tallinn), Estonia, 57 i ozdoby, 965/975 (Brather 1997, nr 494) 18. Tartu II, Estonia, 41, 976/977 (Brather 1997, nr 499) 19. Essemägi (Tallinn), Estonia, 355, 985 (Brather 1997, nr 509) Skandynawia (Szwecja, Norwegia, Finlandia) (Brather 1997: nr 133–134, 136, 138, 141–143, 149–154, 156–168, 170–174, 180–181, 186–193, 195, 197–206, 209, 211–212, 214–223, 226, 228, 230– 231, 233–240, 242–245, 247–254, 256, 258–261, 263–266, 268–269, 271– 272, 274, 276–281, 285) 1. Lilla Hammars, Gotlandia, 280 i ozdoby, 903/904 2. Birsta, Szwecja (Medelpad), 173 i ozdoby, 904/905 3. Buters, Gotlandia, 29, 906 4. Storms, Gotlandia, 27, 910 5. Norrgärda, Gotlandia, 60 i ozdoby?, 910/911 6. Stora Velinge, Gotlandia, 2685, 910/911 7. Ockes, Gotlandia, 260 i ozdoby, 911 8. Stafsinge, Szwecja (Halland), 25 i ozdoby, 916 9. Södra, Szwecja (Smalandia), 28?, 917 10. Harka, Szwecja (Uppland), 27, 917 11. Kännungs, Gotlandia, 85, 917/918 12. Ytternora, Szwecja (Dalarna), 25, 918/919 13. Östra, Szwecja (Skania), 31 i ozdoby, 918/921 14. Hellvi/Rute, Gotlandia, 1162 i ozdoby, 921/922 15. Ullevi, Szwecja (Olandia), 44, 922 16. Grimestad, Norwegia (Vestfold), 77 i ozdoby, 921/923

17. Nyhagen, Gotlandia, 117 i ozdoby, 923 18. Sandäskes, Gotlandia, 113 i ozdoby, 923 19. Asbygge, Szwecja (Gästrikland), 116, 924/925 20. Oppmannjön, Szwecja (Skania), 34 i ozdoby, 924/925 21. Kisslings III, Gotlandia, 15, 926/927 22. Lilla Bjers, Gotlandia, 133, 930 23. Halmstad, Szwecja (Halland), 29 i ozdoby, 931/932 24. Teisen, Norwegia (Oslo), 16?, 923/932 25. Voie, Norwegia, 20 i ozdoby, 926/932 26. Halvans, Gotlandia, 275 i ozdoby, 932 27. Asa, Gotlandia, 17 i ozdoby, 932 28. Öja, Gotlandia, 84 i ozdoby, 934 29. Häffinds, Gotlandia, 205, 934/935 30. Jugenäs, Gotlandia, 80, 934/935 31. Kisslings I, Gotlandia, 23, 934/935 32. Stockvik, Gotlandia, 18 i ozdoby, 939/940 33. Halland, Szwecja, 135, 940 34. Herten, Norwegia (Nordland), 18 i ozdoby, 913/943 35. Grimeton, Szwecja (Halland), 18 i ozdoby, 942/943 36. Bunkeflo, Szwecja (Skania), 53 i ozdoby, 914/943 37. Bräcke, Szwecja (Skania), 129 i ozdoby, 914/943 38. Bäta, Gotlandia, 209, 940/943 39. Utoje, Gotlandia, 465, 942/943 40. Vamlingbo, Gotlandia, 24, 943 41. Takstens, Gotlandia, 327 i ozdoby, 932/945 42. Gannarve, Gotlandia, 890 i ozdoby, 945 43. Tänglings, Gotlandia, 318 i ozdoby, 945/946

44. Valsnäs, Szwecja (Olandia), 96?, 946 45. Petarve, Gotlandia, 16, 946 46. Alva, Gotlandia, 12 i ozdoby, 946/947 47. Nystugn, Gotlandia, 129 i ozdoby, 947 48. Hintser, Gotlandia, 28, 949 49. Nygärd, Szwecja (Smalandia), 50–60, 907/950 50. Pälstorp, Szwecja (Skania), 38 i ozdoby, 915/950 51. Rönnvik, Norwegia (Nordland), 46 i ozdoby, 949/950 52. Hula, Szwecja (Smalandia), 45, 949/950 53. Burge, Gotlandia, 33 i ozdoby, 950 54. Holtan, Norwegia (Sör-Tröndelag), 65, 950/951 55. Sudergärda, Gotlandia, 75 i ozdoby, 951 56. Valby Södergärd, Szwecja (Östergötland), 28 i ozdoby, 951/952 57. Flatebo, Szwecja (Smalandia), 123 i ozdoby, 952 58. Källgärds, Gotlandia, 12 i ozdoby, 952 59. Hagby, Szwecja (Uppland), 22, 952 60. Enges, Gotlandia, 59 i ozdoby, 952/953 61. Tuer II, Gotlandia, 259 i ozdoby, 952/953 62. Tipsarve, Gotlandia, 54 i ozdoby, 952/953 63. Reslöv II, Szwecja (Skania), 28? i ozdoby, 952/953 64. Mullvalds, Gotlandia, 99, 953 65. Gräne, Gotlandia, 59, 953 66. Rangsarve (Alva), Gotlandia, 642 i ozdoby, 953/954 67. Skälhorns, Gotlandia, 66 i ozdoby, 953/954 68. Helsingborg, Szwecja (Skania), 131 i ozdoby, 953/955 69. Västergärd, Finlandia (Wyspy Alandzkie), 28, 954/955 70. Rangsarve (Linde), Gotlandia, 52 i ozdoby, 955

71. Gullarve, Gotlandia, 269 i ozdoby, 955 72. Botvalde, Gotlandia, 909 i ozdoby, 955 73. Listerby, Szwecja (Blekinge), 155 i ozdoby, 955 74. Bonsarve, Gotlandia, 37 i ozdoby, 955 75. Martille, Gotlandia, 230, 955 76. Burge, Gotlandia, 401 i ozdoby, 953/956 77. Stora Vellinge II, Gotlandia, 939 i ozdoby, 955/956 78. Tjengvide, Gotlandia, 235, 955/956 79. Kvibille, Szwecja (Halland), 78 i ozdoby, 956 80. Vamlingbo u. Sundre, Gotlandia, 947? i ozdoby, 956/957 81. Erikstorp, Szwecja (Östergötland), 330 i ozdoby, 956/957 82. Godby, Finlandia (Wyspy Alandzkie), 84, 958 83. Närs, Gotlandia, 142, 945/959 84. Hagaby, Gotlandia, 160 i ozdoby, 958/959 85. Buters, Gotlandia, 546 i ozdoby, 959 86. Lunds, Gotlandia, 160, 959 87. Kvie, Gotlandia, 147, 959/960 88. Paralds, Gotlandia, 552? i ozdoby, 960 89. Gervalds, Gotlandia, 127 i ozdoby, 960 90. Hestad, Szwecja (Östergötland), 58 i ozdoby, 957/961 91. Hummelbos, Gotlandia, 188 i ozdoby, 961 92. Rums, Gotlandia, 514, 961 93. Eketorp, Szwecja (Närke), 460 i ozdoby, 953/962 94. Bjers, Gotlandia, 437 i ozdoby, 962 95. Lund, Szwecja (Östergötland), 269 i ozdoby, 965 96. Prästgarden, Gotlandia, 44 i ozdoby 965 97. Ystad, Szwecja (Skania), 24 i ozdoby, 965

98. Äsgärda, Finlandia (Wyspy Alandzkie), 81, 958/967 99. Mannegärda, Gotlandia, 351 i ozdoby, 969 100. Kaungs, Gotlandia, 193 i ozdoby, 965/972 101. Liknatte, Gotlandia, 128 i ozdoby, 966/973 102. Slubbemäla, Szwecja (Smalandia), 174 i ozdoby, 962/973 103. Uggärds, Gotlandia, 757? i ozdoby, 971/974 104. Bryor, Gotlandia, 296 i ozdoby, 945/976 105. Grausne, Gotlandia, 378 i ozdoby, 959/976 106. Mörstorp, Szwecja (Östergötland), 68 i ozdoby, 961/976 107. Boters, Gotlandia, 887 i ozdoby, 969/976 108. Lilla Rone, Gotlandia, 239 i ozdoby, 969/976 109. Smedby, Szwecja (Östergötland), 552 i ozdoby, 959/977 110. Södra Sandby, Szwecja (Skania), 143 i ozdoby, 976/982 Szlezwik-Holsztyn i Dolna Saksonia 1. Hedeby, 14, 902/907 (Brather 1997, nr 24) 2. Dransau (Szlezwik-Holsztyn), 390 i ozdoby, 901/925 (Brather 1997, nr 28) 3. Waterneverstorf I (Szlezwik-Holsztyn), 404, 976 (Ralf Wiechmann, Edelmetalldepots der Wikingerzeit in Schleswig-Holstein, Neumünster 1996, nr 45) Brandenburgia i Saksonia 4. Torgelow (Uckermünde), 20, 911 (Kiersnowscy, nr 180) 5. Göritz (Brandenburgia), 3750 g i ozdoby, 936/973 (Brather 1997, nr 53) 6. Meschwitz (Budziszyn), 272 i ozdoby, 962/975 (Brather 1997, nr 55)805 Dania

1. Over Randlev (Jutlandia), 237, 910/911 (Brather 1997, nr 140) 2. Boeslunde (Zelandia), 153 (i 7 zachodnich), 921 (Noonan i in., 1997, s. 755) 3. Grisebjerggärd (Zelandia), 1159 (i 110 zachodnich), lata 20. X w. (Noonan i in. 1997, s. 755)806 4. Hammelev, 75, 930/931 (Noonan i in. 1997, s. 755) 5. Englund (Jutlandia), 33, 932 (Brather 1997, nr 169a) 6. Nörreballe (Lolland), 18 i ozdoby, 935/936 (Brather 1997, nr 176) 7. Stengade (Langeland), 15, 929/940 (Brather 1997, nr 179a) 8. Rabaekkegard (Bornholm), 15 i ozdoby, 913/943 (Brather 1997, nr 182) 9. Vester Vedsted (Jutlandia), 10 i ozdoby, 913/943 (Brather 1997, nr 185) 10. Pedersker, 120, 945/946 (Noonan i in. 1997, s. 755) 11. Terslev (Zelandia), 1751 i ozdoby, 949/952 (Brather 1997, nr 213) 12. Bovlund (Agerskov), 39 i ozdoby, 942/954 (Brather 1997, nr 225) 13. Brokhoj (Aarhus), 74 i ozdoby, 953/954 (Brather 1997, nr 227) 14. Skaerpingegärd (Bornholm), 36 i ozdoby, 954 (Brather 1997, nr 229) 15. Jyndevad (Jutlandia Płd.), 146 i ozdoby, 954/955 (Brather 1997, nr 232) 16. Gronnerup (Jutlandia), 21 i ozdoby, 960 (Brather 1997, nr 255) 17. Sejro (Zelandia), 143 i ozdoby, 953/965 (Brather 1997, nr 262) 18. Rordal (Jutlandia), 33 i ozdoby, 966/967 (Brather 1997, nr 267) 19. Gravlev (Jutlandia), 263 i ozdoby, 952/973 (Brather 1997, nr 270) 20. Tarup (Fionia), 112 i ozdoby, 965/973 (Brather 1997, nr 273) 21. Älborg Klostermark, 43 i ozdoby, 970/975 (Brather 1997, nr 275) 22. Bodstrup (Zelandia), 124 i ozdoby, 976/982 (Brather 1997, nr 284) Wyspy Brytyjskie 1. Cuerdale (Anglia), ok. 7000 (36 arab.), ozdoby i srebro siekane, ok. 905 (J.

Graham-Campbell, (wyd.): Viking Treasure from the North West: the Cuerdale Hoard in its Context, Selected Papers from the Vikings of the Irish Sea Conference, Liverpool 18–20 May 1990, 1992) 2. Dysart IV (Irlandia), 45 (19 arab.), ok. 905 (Rispling 2005b, nr 115) 3. Goldsborough (Anglia), 37 (35 arab.), 922/923 (Rispling 2005b, nr 172) 4. Bangor (Płn.Walia), 13 (5 arab.), 921/926 (Rispling 2005b, nr 127) 5.

Harrogate (Anglia), 617 (arab. ?) i ozdoby, 928 (http://www.archaeology.co.uk/articles/the-harrogate-hoard.htm, letzter Zugriff am 28. 9. 2011)

6. Skye (Szkocja), 110 (18 arab.), 932 (Rispling 2005b, nr 197) 7. Skaill (Orkady), 21 (19 arab.), 945/946 (Rispling 2005b, nr 253) Węgry 1. Sárospatak-Baksahomok I (Węgry), 10, 918/919 (Rispling 2005b, nr 155) Czechy 1. Litoměřice III, ?, 1 połowa X w. (Warnke 1964, nr 98; nieuwzględnione w tabelach ani na mapie z powodu niepewnych danych) 2. Řepov (Mladá Boleslav), ?, 1 połowa X w. (Warnke 1964, nr 165; nieuwzględnione w tabelach ani na mapie z powodu niepewnych danych)807

Aneks 2. Znaleziska z lat 990 do ok. 1020 (z co najmniej 10 monetami lub fragmentami monet) Wielkopolska (z podaną liczbą dirhemów): 1. Trzebawie (Poznań), 91 (w tym 46 arab., 33 niem.), 991 (Slaski, Tabaczyński, nr 132) 2. Kalisz–Rajsków, 140 fragmentów dirhemów, denary i ozdoby, 992 (Skarby, nr 11) 3. Grzybowo–Rabieżyce (Września), 643, 995? (Skarby, nr 4) 4. Gralewo II (Gorzów Wielkopolski), 305, 240 g i ozdoby, 996 (Kiersnowscy, nr 53) 4a. Kleszczewo (Poznań), 462 monety i fragmenty monet (291 niem., 131 arab., czes.) oraz fragmenty biżuterii, 996 (A. Murawska, Skarb z Kleszczewa koło Poznania. Referat wygłoszony na konferencji Komisji Numizmatycznej w Warszawie, 14.12.2012) 5. Ołobok (Kalisz), 374 i ozdoby (m.in. 76 arab., 138 niem., 28 denarów krzyżowych), 999 (Slaski, Tabaczyński, nr 88 i 89) 6. Łekno (Wągrowiec), 753 (fragmenty dirhemów, ponad 100 denarów, 3 arab., czes., duń., biz.) i ozdoby, ok. 1000 (Skarby, nr 15) 7. Magnuszewice (Jarocin), Wielkopolska, 800 (m.in. 11 arab., ok. 100 czes.), ok. 1000 (Slaski, Tabaczyński, nr 70) 8. Stępocin (Środa), 92 g (m.in. 11,8 g arab., 47,6 g niem.), ok. 1000 (Slaski, Tabaczyński, nr 126) 9. Tarnowo (Wągrowiec), 153 (m.in. 3 arab., 113 niem., 13 denarów krzyżowych), ok. 1000 (Slaski, Tabaczyński, nr 131)

10. Wielkopolska I, 38 (1 arab., 9 niem., 27 pol.), 1002 (Slaski, Tabaczyński, nr 141) 11. Gniezno III, 89 und 119 g (fragm. dirhemów; 80 niem.), 1003 (Slaski, Tabaczyński, nr 26) 12. Jarocin, 740 i ok. 1000 g (m.in. 597 niem., 107 czes., 11 arab.), 1004 (Slaski, Tabaczyński, nr 41) 13. Stroszki (Środa), 27 (m.in. 1 arab.), 1004 (Slaski, Tabaczyński, nr 127)808 14. Pomorsko (Krosno Odrzańskie), 561 (m.in. 101 g dirhemów i 122 g fragmentów), 1006 (G. Hatz: Der Fund von Pommerzig/Pomorsko, w: Moneta Medievalis, s. 66–80) 15. Kąty (Oborniki), 100 (27 arab., 58 niem.), 1006 (Slaski, Tabaczyński, nr 46) 16. Ulejno (Środa), 620 (m.in. 76 arab., 337 niem. i 70 denarów krzyżowych), 1009 (Slaski, Tabaczyński, nr 138)809 17. Lisówek (Rzepin), 4813 i 6000 g (m.in. 76 arab., 3936 niem. i 75 g fragmentów denarów), 1011 (Slaski, Tabaczyński, nr 65) 18. Rakoniewice (Wolsztyn), 95 (m.in. 5 arab., 38 niem.), 1016 (Slaski, Tabaczyński, nr 110) 19. Nowa Obra (Wolsztyn), 1952? (dirhemy i fragmenty dirhemów; denary) i ozdoby, ok. 975-ok. 1020 (Skarby, nr 18; Andrałojć i in. 2011, nr 40, s. 79–82)810 Wielkopolska (bez liczby dirhemów) 20. Kórnik (Śrem), 256 (niem. i czes.), ok. 1000 (Żak, w: Haisig i in., nr 57 bis) 21. Przyborów (Sulęcin), 519 (432 niem. i 38 denarów krzyżowych), 465 g placki i srebro siekane, 745 g ozdoby, 1011 (Slaski, Tabaczyński, nr 105)

22. Poznań IV–Szeląg, 25, 1012 (Slaski, Tabaczyński, nr 100) 23. Długa Goślina (Oborniki), 76 (m.in. 61 niem.), 1014 (Slaski, Tabaczyński, nr 18) 24. Twardowo (Jarocin), 23, 1016 (Slaski, Tabaczyński, nr 137) 25. Lednogóra (Gniezno), 70, 1017, (Slaski, Tabaczyński, nr 63) Pomorze i Kujawy (z podaną liczbą dirhemów) 1. Moskorze (Stargard), 293 (m.in. 63 arab.) i 262 g, 991 (Kiersnowscy, nr 105) 2. Rybice (Kamień Pomorski), ok. 102 (80 arab., 17 duń., 5 niem.), 991 (Kiersnowscy, nr 142) 3. Słupsk I, ok. 3000 (5 arab. i wiele fragm. arab.) i ozdoby, 991 (Kiersnowscy, nr 153) 4. Widuchowa I (Gryfino), ok. 250 (z tego 14 i 25 g arab.), 991 (Kiersnowscy, nr 198) 5. Kurowo (Koszalin), 29 (m.in. 6 arab.) i ozdoby, 991 (Kiersnowscy, nr 85) 6. Poczałkowo (Włocławek), 21 (m.in. 3 arab.), 995 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 78) 7. Połczyn-Zdrój (Białogard), 215 (m.in. 13 arab.) i ozdoby, 996 (Kiersnowscy, nr 126) 8. Wicimice (Łobez), ok. 500 i ozdoby, 996 (Kiersnowscy, nr 197) 9. Uść I (Toruń), 380 g (215 g arab., w tym 73 całych dirhemów) i ozdoby, 970/999 (Kiersnowscy, nr 187) 10. Murczyn (Żnin), 200 monet i ich fragmentów = 253 g (35 g arab. i 115 denarów), 999 (Slaski, Tabaczyński, nr 81; Skarby, nr 12) 11. Bydgoszcz II, 875 (niem. i arab.), ok. 1000 (Slaski, Tabaczyński, nr 11) 12. Bogucino (Kołobrzeg), 162 (26 arab., 136 zach.) i ozdoby, 995/1002 (Kiersnowscy, nr 13)

13. Przybranowo (Aleksandrów Kujawski), 1740 g (ok. 1500 g arab.), 1002 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 82) 14. Kopytkowo (Tczew), 30 (m.in. 2 arab.), 1004 (Kiersnowscy, nr 77) 15. Dargocice (Kołobrzeg), 252 (22 arab., 230 zachodnich), 1011 (Kiersnowscy, nr 19)811 16. Kamieniec (Szczecin), 344 i fragmenty (w tym wiele arab.), 1011 (Kiersnowscy, nr 64) 17. Miastko, ok. 1200 (m.in. 2 arab.) i ozdoby, 1011 (Kiersnowscy, nr 98) 18. Dobra (Nowogard), 170, placki i ozdoby, 1015 (Kiersnowscy, nr 23) 19. Bydgoszcz III, 210 (m.in. 181 niem., 2 arab.), 1016 (Slaski, Tabaczynski, nr 12) Pomorze i Kujawy (bez liczby dirhemów) 20. Słowianki (Drawsko), 36 i ozdoby, 991 (Kiersnowscy, nr 152) 21. Pomorze IX, 12, 1002 (Kiersnowscy, nr 236) 22. Skowarcz (Gdańsk), 13, 1002 (Kiernowscy, nr 150) 23. Mózgowo (Susz), 2000, 1006 (Kiersnowscy, nr 107) 24. Kowal (Włocławek), 410, 1018 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 45) 25. Garsk II (Człuchów), monety?, 996 (M. Bogucki, Forged Coins in Early Medieval Poland, WN 52 (2008), 2, s. 209–236, nr 2; nieuwzględnione w tab. 64, 65 ani na mapie) Mazowsze, Podlasie i Małopolska (z podaną liczbą dirhemów) 1. Ciechanów, 4117 (3880 arab.; 237 europ., w tym 226 niem.) i ozdoby, 973–974/ca. 990 (A. Bartczak, The Early Medieval Silver Hoard of Ciechanów in the Light of Oriental Coins, WN 40 (1996), 1–2,s. 43– 59)812

2. Płock IV, 530 (arab.?, 516 niem.), 1006 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 74) 3. Dobra (Płock), 704 (2 arab., 610 niem., 20 ang.), 1009 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 19) 4. Dzierzążnia (Płońsk), 339 (1 arab., 317 niem.), 1014 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 28) 5. Goszczyno, Sierpów II, Łęczyca II, 1000, 1016 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 31) 6. Ldzań (Łask), 122? i ozdoby, 996/1016 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 48) 7. Niechodzin (Ciechanów), 2300? i ozdoby, 1016 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 61) Mazowsze, Podlasie i Małopolska (bez liczby dirhemów) 8. Ciechanowo (Płock), 126 i ozdoby, 1002 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 14) 9. Ruda (Wieluń), 28, placki i ozdoby, 1011 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 88) 10. Teresin (Sochaczew), 263 i ozdoby, 1012 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 111) 11. Zielona (Kraków), 67 (60 niem.), placki, ozdoby i srebro siekane, 1017 (Reyman, w: Haisig i in., nr 67) 12. Płock III, 48, 1017 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 73) 13. Zawada Lanckorońska (Tarnów), ozdoby i paciorki szklane, ok. 900 lub 950–1025 (H. Zoll-Adamikowa, M. Dekówna, E.M. Nosek, The Early Medieval Hoard from Zawada Lanckorońska, Warszawa 1999; ze względu na niepewne datowanie nieuwzględnione w tab. 64, 65 ani na mapie) Śląsk (z liczbą dirhemów) 1. Gniechowice (Wrocław), 400 g i ozdoby, 995 (Haisig i in., nr 15) 2. Radzików I (Dzierżoniów), 163 (61 arab., 98 niem.; 2 duń.), placki

i ozdoby, 996 (Haisig i in., nr 37) 3. Bystrzyca (Oława), 542 (w tym 377,5 g arab., 42 duń., 303 niem. i 134 g) i ozdoby 999 (Haisig i in., nr 5) 4. Gębice (Wrocław), ok. 623 i ok. 400 g fragmentów monet oraz ozdoby, 999 (Haisig i in., nr 13) 5. Legnica, 259 (m.in. 81 arab., 105 niem., 37 czes. 7 duń.), ok. 1000 (M. Czapkiewicz, The Arabic Coins from Legnica, „Folia Orientalia” 25 (1988), s. 171–180) 6. Kowale (Trzebnica), 342 (m.in. 11 arab., 317 niem., czes. 9), 1002 (Haisig i in., nr 24) 7. Radzików II (Dzierżoniów), ok. 1033 (m.in. 318 g arab., 495 niem.) i srebro siekane, 1008 (Haisig i in., nr 38) Śląsk (bez liczby dirhemów) 8. Lubień (Legnica), 17 i ozdoby, ok. 1000 (Haisig i in., nr 28) 9. Bolesławice (Bolesławiec), 134 (europ.), placki i ozdoby, 1002 (Haisig i in., nr 3) Rosja, Ukraina i Białoruś 1. Rudki, 381, 990 (Noonan 1988, s. 416) Naddnieprze 2. Svirstroi II, 264, 991 (Kluge 1981, R 6) północ 3. Čistopol (Tatarstan), 52, 994/995 (Brather 1997, nr 516) Wołga–Kama 4. Ismeri (Samara), ok. 100, 976/997 (Brather 1997, nr 518) Wołga–Kama 5. Novoselki (Jarosław), kilkaset i ozdoby, 982/997 (Brather 1997, nr 519) Wołga 6. Savkovo (Vladimir), 119, 996/997 (Brather 1997, nr 520) Oka–Wołga 6a. Podborovka, 152, lata 90. X w. (Noonan 1988, s. 416) północ

7. Šelebovo (Jaroslav), 19, lata 90. X w. (Noonan 1992, s. 401) Wołga 8. Novyj Dvor (Minsk), 399 (92 arab.), lata 90. X w. (Brather 1997, nr 531) zachód 9. Krev (Tver), 30, lata 90. X w. (Noonan i in. 1997, s. 752) Wołga 10. Špiliovka (Sumy), 99 i ozdoby, 991/1001 (Brather 1997, nr 522) Naddnieprze 11. Šeleznevo (Rjazan’), 102, 1000/1001 (Brather 1997, nr 525) Oka 12. Staraja Ladoga III, ok. 100 kg, 1002 (Leimus 2007, s. 122) północ 13. Denisy, 5397, 1003 (Kluge 1981, R 3) Naddnieprze 14. Pruseniči, 160, 1003 (Kluge, R 2) płn. zachód 15. Korostovo (Riazań), 929, 997/1010 (Brather 1997, nr 528) Oka 16. Svirstroi I, 19, 1011 (Kluge, R 11) północ 17. Molodi, ok. 3 kg, druga dekada XI w. (Noonan 1988) półn. Zachód 18. Vaškovo, 4819, 1012 (Noonan 1988) północ 19. Kreščennyj Baran, ok. 600, druga dekada XI w. (Noonan 1988, s. 419– 420) Kama 20. Chabrovka, 129, 1018–1035 (Brather 1997, nr 464) Naddnieprze Kraje bałtyckie 1. Pärnu, 10, 990 (Brather 1997, nr 515) 2. Pednaja (Wöbs), Estonia, 75? i ozdoby, 991 (Brather 1997, nr 532) 3. Poltsamaa, Estonia (Jogeva), 20?, 990/996 (Brather 1997, nr 517) 4. Kunda (Rakvere), Estonia, 25, 996/1001 (Brather 1997, nr 524) 5. Kehra (Tallinn), Estonia, 421, 978/1002 (Brather 1997, nr 526) 6. Erra-Liiva III (Kothla-Järve), Estonia, 15?, 996/1010 (Brather 1997, nr 529) 7. Räägi (Ozylia/Sarema), 108 i ozdoby, 998/1010 (Brather 1997, nr 530)

Skandynawia (Szwecja, Finlandia i Norwegia) (według Brather 1997: nr 323–324, 326–331, 333–338, 340, 289–290, 341, 292–295, 299–301, 303–312, 314–322) 1. Snäckarve, Gotlandia, 460 i ozdoby, 991 2. Föllhagen, Gotlandia, 1241 i ozdoby, 991 3. Mallgards, Gotlandia, 144 i ozdoby, 991 4. Liknatte, Gotlandia, 63 i ozdoby, 991 5. Hulte, Gotlandia, 470 i ozdoby, 991 6. Lauhage, Gotlandia, ok. 100 i ozdoby, 991 7. Västers, Gotlandia, 17, 991 8. Vestris, Gotlandia, 1084 i ozdoby, 991 9. Haralds, Gotlandia, 42 i ozdoby, 991 10. Talings, Gotlandia, 53? i ozdoby, 991 11. Levide, Gotlandia, 63 i ozdoby, 991 12. Vestris, Gotlandia, 59 i ozdoby, 991 13. Stora Bjers, Gotlandia, 15 i ozdoby, 991 14. Rums, Gotlandia, 32 i ozdoby, 991 15. Stenkyrka, Gotlandia, 127, 991 16. Hallegärda, Gotlandia, 86 i ozdoby, 985/995 17. Lännäs, Szwecja (Ängermanland), 351, 995 18. Smiss, Gotlandia, 345 i ozdoby, 999 19. Maistre, Gotlandia, 84 i ozdoby, 945/1002 20. Stenbo, Gotlandia, 44 i ozdoby, 965/1002 21. Botels, Gotlandia, 2316 i ozdoby, 983/1002 22. Baldringe, Szwecja (Skania), 315 i ozdoby, 983/1002 23. Glemminge, Szwecja (Skania), 946 i ozdoby, 996/1002

24. Reslöv I, Szwecja (Skania), 548 i ozdoby, 996/1002 25. Östra, Szwecja (Skania), 110 i ozdoby, 996/1002 26. Vitsö, Norwegia (Sör–Tröndelag), 44? i ozdoby, 997/1005 27. Sysmä (Värilä, Tavastland), 98, 1006 (Talvio 1993, s. 270) 28. Sölvesborg, Szwecja (Blekinge), 21, 996/1013 29. Asikkala (Pätiälä, Tavastland), 314, 1014 (Talvio 1993, s. 270) 30. Burge, Gotlandia, 41 i ozdoby, 978/1016 31. Suderbys II, Gotlandia, 175 i ozdoby, 978/1016 32. Sandes, Gotlandia, 118 i ozdoby, 978/1016 33. Vimarka, Szwecja (Östergötland), 164 i ozdoby, 985/1016 34. Timans, Gotlandia, 13 i ozdoby, 987/1016 35. Gudings, Gotlandia, 314 i ozdoby, 995/1016 36. Ytlings, Gotlandia, 603 i ozdoby, 995/1016 37. Gerete, Gotlandia, 276 i ozdoby, 996/1016 38. Tolänga, Szwecja (Skania), 155, 996/1016 39. Piikkiö (Hadvala), 54, 997/1016 (Talvio 1993, s. 270) 40. Träen, Norwegia (Buskerud), 126 i ozdoby, 991/1017 41. Pälkäne (Tavastland), 100, 1017? (Talvio 1993, s. 270) 42. Kvarna I, Gotlandia, 137? i ozdoby, 997/1022 43. Stävie, Szwecja (Skania), 74? i ozdoby, 997/1022 44. Hägvalds, Gotlandia, 1925 i ozdoby, 978/1025 45. Norrkvie, Gotlandia, 169 i ozdoby, 978/1025 46. Källgards, Gotlandia, 481 i ozdoby, 978/1025? 47. Risungs, Gotlandia, 170? i ozdoby, 995/1025 48. Mallgards, Gotlandia, 181 i ozdoby, 996/1025 Meklemburgia-Pomorze Przednie i Brandenburgia

1. Paretz (Havelland), 36 i ozdoby, 962/993 (Brather 1997, nr 62) 2. Reetzow (Ostvorpommern), ok. 70 g i ozdoby, 976/997 (Brather 1997, nr 63) 3. Cortnitz (Budziszyn), ok. 1350 i fragmenty ozdób ok. 1018 (Landesamt für Archäologie Sachsen)813 4. Niederlandin II (Brandenburgia), ok. 888 i ozdoby, 996/1011 (Brather 1997, nr 70) 5. Quilitz (Uznam–Wolin), 2198, 51 arab., 1016 (Kiersnowscy, nr 135) 6. Prenzlau–Alexanderhof (Meklemburgia-Pomorze Przednie), 393 i 943 g i ozdoby, 996/1040 (50 i 845 g arab.) (Brather 1997, nr 82) 7. Dorow (Meklemburgia-Pomorze Przednie), ok. 3753 (w tym 983 dirhemy), 1002 (Kilger 2000, nr 6.48) Szlezwik-Holsztyn i Dolna Saksonia 8. Klein Roscharden (Cloppenburg, Dolna Sakonia, ujście Łaby), ok. 700 i ozdoby, 991/1002 (Brather 1997, nr 79) 9. List auf Sylt, 781 i ozdoby, 989/1029 (Brather 1997, nr 73) Dania 1. Kongens Udmark (Bornholm), 124 i ozdoby, 963/992 (Brather 1997, nr 287) 2. Välse (Falster), ca. 685 i ozdoby, 963/994 (Brather 1997, nr 288) 3. Vellensbygärd (Bornholm), 46, 979/997 (Brather 1997, nr 290a) 4. Grägard (Jutlandia), 118 i ozdoby, 983/1002 (Brather 1997, nr 296) 5. Pilhuse (Jutlandia), 89 i ozdoby, 983/1002 (Brather 1997, nr 297) 6. Tolstrup (Jutlandia), 174 i ozdoby, 983/1002 (Brather 1997, nr 298)

Czechy 1. Kojetin (Morawy), 140 (65 arab., 75 zachodnich, osiem fragmentów srebrnych ozdób), 991 (Novák 2011) 2. Kelč (Morawy), 2079 (z tego 1223 arab., 798 zach., 58 nieznanych i 306 fragmentów srebrnych ozdób), 1002 (V. Novák, Dirham Hoards in 10th Century Bohemia, Moravia and Silesia. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford 1–2 August 2011; L. Polanský, The 10th Century Bohemian Deniers in the Light of Revised Finds, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. S. Suchodolski (współpraca M. Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 127–152, s. 128, przypis 5)

Aneks 3. Znaleziska z lat 1020 do 1060 (zawierające co najmniej 10 monet lub ich fragmentów) Wielkopolska 1. Bronczyn (Kalisz), 741, 1021 (Slaski, Tabaczyński, nr 9) 2. Parlin (Mogilno), 297 g (m.in. 10 niem., ok. 100 denarów krzyżowych, 4 pol.), 1021 (Slaski, Tabaczyński, nr 93) 3. Wielowieś (Krotoszyn), 433 (2 arab., 314 niem., 91 denarów krzyżowych), 1022 (Slaski, Tabaczyński, nr 144) 4. Kinno (Mogilno), 712 (637 niem., 24 ang., 6 pol., 34 imitacje), ozdoby i placki, 1025 (Slaski, Tabaczyński, nr 47) 5. Poznań VI, 499 (4 arab., 354 niem. i 103 denary krzyżowe), 1025 (Slaski, Tabaczynski, nr 102) 6. Stary Dworek (Skwierzyna), „wiele tysięcy”, 572 (m.in. 19 arab., 75 ang.), 1025 (Slaski, Tabaczyński, nr 125) 7. Słupca, 250 (m.in. 3 pol.), 1028 (Slaski, Tabaczyński, nr 121) 8. Gralewo I (Gorzów), 350 g i ozdoby, 1034 (Kiersnowscy, nr 52) 9. Wilkowo Niemieckie (Leszno), 488 g (m.in. 129 g niem., 140 g denarów krzyżowych), 1036 (Slaski, Tabaczyński, nr 146) 10. Gniezno–Trzemeszno, ok. 300 (wiele czes., 1 pol.), 1037 (Slaski, Tabaczyński, nr 29) 11. Modlica (Konin), 25, placki i ozdoby, 1037 (Slaski, Tabaczyński, nr 78) 12. Rawicz, 1800 g (184 monety, 144 denary krzyżowe), 1037 (Slaski, Tabaczyński, nr 112) 13. Górzno (Leszno), 99 (m.in. 62 niem., 1 pol.), 1038 (Slaski, Tabaczyński,

nr 34) 14. Dzierżnica I (Środa), ok. 200, 1047 (Slaski, Tabaczyński, nr 20) 15. Wiktorowo (Poznań), 65 i placki, ok. 1050 (Slaski, Tabaczyński, nr 145; Skarby, nr 21) 16. Łęki Wielkie (Kościan), 46, 1051 (Slaski, Tabaczyński, nr 68) 17. Markowo (Gostyń), 519, 1055 (Slaski, Tabaczyński, nr 73) 18. Paradyż (Międzyrzecz), 65, 1055 (Slaski, Tabaczyński, nr 92) 19. Zaborowo (Wolsztyn), 702, 1055 (Slaski, Tabaczyński, nr 147) 20. Chełm Drezdenecki (Strzelce Krajeńskie), 304, 1056 (Slaski, Tabaczyński, nr 13) 21. Kłecko I (Gniezno), 66 (53 niem., 8 węg.), 1058 (Slaski, Tabaczyński, nr 50) 22. Kalisz, ?, 1054 (Bogucki, Miłek, s. 58; nieuwzględnione w tab.93, 94 ani na mapie 10) Pomorze i Kujawy 1. Bierzgłowo (Toruń), 529, ozdoby i 1 placek, 1024 (Kiersnowscy, nr 11) 2. Łężyca (Wolin), 355 (323 arab., 27 niem. i ozdoby), 1024 (Kiersnowscy, nr 92) 3. Rybaki (Kartuzy), 17? (13 arab.), 1024 (Kiersnowscy, nr 141) 4. Maszenice (Inowrocław), 786 (49 fragmentów dirhemów, 338 denarów i 224 denary krzyżowe, 98 ang., wł., 7 pol., 34 czes., węg.) i ozdoby, 1027 (Skarby, nr 19) 5. Kujawy?, 525, 1027 (Slaski, Tabaczyński, nr 60) 6. Mgowo (Wąbrzeźno), 2000 (m.in. 95 arab.) i ozdoby, 1034 (Kiersnowscy, nr 97) 7. Runowo (Wyrzysk), 240 i ozdoby, 1034 (Kiersnowscy, nr 140)

8. Gdańsk III, 19, 1035 (Kiersnowscy, nr 32) 9. Inowrocław, 90 (45 niem.?, 38 ang., 7 czes.), 1037 (Slaski, Tabaczyński, nr 39) 10. Bielawy (Kartuzy), 31, 1039 (Kiersnowscy, nr 8) 11. Ryszewo (Pyrzyce), 123, 1039 (Kiernowscy, nr 146) 12. Rychnowo (Wąbrzeźno), 1300, 1042 (Kiernowscy, nr 143) 13. Darłowo (Sławno), 118 i srebro siekane, 1046 (Kiersnowscy, nr 20) 14. Lubraniec (Włocławek), 146 i ozdoby, 1046 (Skarby, nr 20)814 15. Stojkowo (Kołobrzeg), 500, 1047 (Kiersnowscy, nr 160) 16. Wolin XV, 16? I pocięte denary krzyżowe, 1050 (Kiersnowscy, nr 215) 17. Luzino (Wejherowo), 34 i ozdoby, ok. 1050 (Kiersnowski, w: Haisig i in., nr 247) 18. Białęgi (Chojna), 234, 1051 (Kiersnowscy, nr 5) 19. Orzeszkowo (Łobez), 367, 1054 (Kiersnowscy, nr 118) 20. Mosina (Szczecinek), 48 i ozdoby, 1055 (Kiersnowscy, nr 10) 21. Strzeczona (Człuchów), 1420 i ozdoby, 1055 (Kiersnowscy, nr 162) 22. Pomorze VII, 3500, 1055 (Kiersnowscy, nr 234) 23. Ostrów (Inowrocław), 204 (także imitacje niem. i monety ang.), 1055 (Slaski, Tabaczyński, nr 90) 24. Szczecin–Świerczewo, 4000–5000 i ozdoby, 1056 (Kiersnowscy, nr 170) 25. Borucin (Aleksandrów Kujawski), ozdoby ze złota i srebra, połowa XI w. (L. Rauhut, Wczesnośredniowieczny skarb ze wsi Borucin, pow. Aleksandrów Kujawski, „Wiadomości Archeologiczne” 22 (1955), 1, s. 55–65; nieuwzględniony w tab. 93 i 94 ani na mapie 10) Mazowsze i Podlasie 1. Mniszki (Łęczyca), 353 i ozdoby, 1024 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 59)

2. Ozorków (Łęczyca), Monety i ozdoby, 1024 (Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź) 3. Rzewin (Płońsk), 196, 1025 (Warnke 1964, nr 164) 4. Wilczy Dół (Sieradz), 31 i ozdoby, 1026 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 120) 5. Skurpie (Działdowo), 77, Placki i ozdoby, 1027 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 102) 6. Brzozowo Nowe (Przasnysz), 342 i ozdoby, 1031 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 12) 7. Łask II, 17 i placki, 1034 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 50 8. Oleśnica (Łódź), 605 i placki, 1034 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 65) 9. Łask I, 341, 1039 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 49) 10. Strugienice (Łowicz), 68, 1039 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 105) 11. Trzebuń (Płock), ok. 200, 1039 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 113) 12. Głowno (Łowicz), 900, 1040 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 29) 13. Sierpów I (Łęczyca), „kilkaset” monet, placki i ozdoby, 1042 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 98) 14. Stryjewo Wielkie (Grudusk), 1,5 kg Silber, 1044 (S. Suchodolski, Rex Bolizlavus – tzw. królewskie monety Bolesława Chrobrego, s. 6, www.denary.com.pl/pdf/2.pdf, dostęp 17.5.2011) 15. Płock I, co najmniej 17 (niem., ang., czes. i 17 pol.) i ozdoby, 1046 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 71) 16. Rzewin (Płock), 200 i ozdoby, 1046 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 92) 17. Wyszogród (Płock), 264 monety, 162 g fragmenty i ozdoby, 1046 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 128) 18. Ciechanów, 4800 i ozdoby, 1047 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 15) Śląsk

1. Wińsko (Wołów), 79, 160 g, placki i fragmenty ozdób, 1027 (Haisig i in., nr 53) 2. Maniów (Głogów), 1600 (562 zachowanych) i fragmenty ozdób, 1034 (Haisigi in., nr 29) 3. Ząbkowice Śląskie, 67, surowe srebro i fragmenty ozdób, 1034 (Haisig i in., nr 58) 4. Wszemirów (Trzebnica), 93, 1035 (Haisig i in., nr 56) 5. Sobocisko (Oława), 264, 1037 (Haisig i in., nr 41) Małopolska 1. Michałowice (Pińczów), 93 (51 niem., 33 czes. i morawskie), placki i ozdoby, 1037 (Reyman, w: Haisig i in., nr 37) 2. Kraków (Nowa Huta–Pleszów), 609 (m.in. 434 niem., 15 arab., 37 ang.), placki i ozdoby, 1037 (Reyman, w: Haisig i in., nr 27) 3. Brzezie (Opatów), 43 i ozdoby, 1046 (Reyman, w: Haisig i in., nr 2) 4. Pińczów, 59, placki i ozdoby, 1055 (Reyman, w: Haisig i in., nr 41) Szwecja (według Hatza 1974)815 (nr: 148–152; 155–162; 165–171; 173–175; 178; 182–183; 185–186; 190; 192–196; 198–210; 213; 215–216; 226–232; 235–237; 241–244; 247; 249– 251; 254–256; 258–259; 262–270; 272; 275–276; 278; 281–289; 292–293; 295–297; 299–300; 302–303; 305; 307) Niemcy (według Kilgera 2000, Katalog 5) (nr: 2.22; 2.23; 2.26; 2.31; 2.41; 2.52; 2.64; 2.82; 3.22; 3.25; 6.05; 6.11; 6.14; 6.57; 6.61; 6.67; 6.71; 6.131; 6.145; 8.07; 9.16; 9.18; 9.19; 9.65)

Aneks 4. Znaleziska z okresu od 1060 do ok. 1100 (z co najmniej 10 monetami lub fragmentami monet) Wielkopolska 1. Bnin (Śrem), 173, 1061 (Slaski, Tabaczyński, nr 2) 2. Zbiersk (Kalisz), ok. 200, ozdoby i placki, 1061 (Skarby, nr 22; Andrałojć i in. 2011, nr 73) 3. Borzęcice (Krotoszyn), 529, 1061 (Slaski, Tabaczyński, nr 5) 4. Gosławice (Konin), 26 i placki, 1061 (Slaski, Tabaczyński, nr 32; Skarby, nr 23) 5. Mikołajew (Konin), 4000 g (m.in. 64 węg., 7 ang., niem.?), 1061 (Slaski, Tabaczyński, nr 76) 6. Przement (Wolsztyn), 217 (23 fragmenty dirhemów, 124 niem., 61 denarów krzyżowych), 1061 (Slaski, Tabaczyński, nr 104) 7. Raszewy (Jarocin), 142 (m.in. 18 niem., 105 denarów krzyżowych), sztabki, placki i ozdoby, 1061 (Slaski, Tabaczyński, nr 111) 8. Sędzinko (Szamotuły), 460 (przede wszystkim denary saskie), ozdoby i placki, 1068 (Skarby, nr 24; Andrałojć i in. 2011, nr 58)816 9. Ostrów Lednicki (Gniezno), 16, 1074 (Żak, w: Haisig i in., nr 159) 10. Gorzyce (Pleszew), 19, 1075? (Skarby, nr 16) 11. Grójec (Konin), 5 kg, monety i fragmenty monet, ozdoby i placki, 1077 (Skarby, nr 25) 12. Karna (Wolsztyn), 69 (w tym 49 denarów krzyżowych; 2 pol.), 1080 (Slaski, Tabaczyński, nr 43)817 13. Jastrzębniki (Kalisz), 836 artefakty (przeważnie monety, ale także

fragmenty ozdób i placki), 1086 (Skarby, nr 26) 14. Ogorzelczyn (Turek), ok. 500 monet, 1090 (Skarby, nr 27)818 15. Jordanowo (Świebodzin), 104, 1090 (Skarby, nr 28) 16. Górzyca (Słubice), ok. 1000, ok. 1100 (Żak, w: Haisig i in., nr 156) 17. Żerków (Jarocin), 101 denarów krzyżowych, ok. 1100 (Slaski, Tabaczyński, nr 152) 17a. Rokosowo (Gostyń), 300–400 albo 500–600, ok. 1100 (Andrałojć i in. 2011, nr 57) 18. Słuszków (Kalisz), 13 061 (głównie saskie denary krzyżowe, uzupełnione pol. imitacjami takich denarów; poza tym ang. i ich skandynawskie imitacje; czes., węg., duń. i arab., monety Sieciecha), fragmenty ozdób i placki, 1105 (Żak, w: Haisig i in., nr 161; Skarby, nr 29)819 19. Środa Wielkopolska, 1066 denarów krzyżowych, ok. 1100 (ustna informacja S. Suchodolskiego; ze względu na niepewne dane nieuwzględnione w tab. 97, 98 ani na mapie) Pomorze i Kujawy 1. Pomierzyn (Drawsko), 332, 1060 (Kiersnowscy, nr 127) 2. Dębice (Włocławek), 400 g monety, placki i ozdoby, 1061 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 18) 3. Siemyśl (Kołobrzeg), ok. 500, 1064 (Kiersnowscy, nr 149) 4. Gdańsk–Okolica IV, 26, 1064 (Kiersnowscy, nr 39) 5. Gdańsk-Orunia, 556, 3 placki, drut i ozdoby, 1068 (Kiersnowscy, nr 34) 6. Gdańsk–Ujeścisko, 960 i ozdoby, 1068 (Kiersnowscy, nr 35) 7. Polska (Pomorze?), ok. 500, 1068 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 137) 8. Dębczyno (Białogard), 448 i 25 g, 1068 (Kiersnowscy, nr 22)820 9. Dąbrowa (Sępólno Krajeńskie), 600 i 1000 g fragmentów, 1074

(Kiersnowscy, nr 21) 10. Zakrzewo (Sępólno Krajeńskie), 1048, 1077 (Kiersnowscy, nr 224) 11. Pierwoszyn (Puck), 86 i wiele fragmentów, 1080 (Kiersnowscy, nr 122) 12. Barwice (Szczecinek), 1048, 1084 (Kiersnowscy, nr 3) 13. Horniki (Kościerzyna), 1000 i ozdoby, 1086 (Kiersnowscy, nr 57) 14. Widuchowa II (Gryfino), 125, 1086 (G. Horoszko, Skarb monet wczesnośredniowiecznych z Widuchowej, „Materiały Zachodniopomorskie” 30 (1984), s. 71–103) 15. Kamień Pomorski II, 137, 1088 (Kiersnowski, u Haisiga i in., nr 243) 16. Pomorze VIII, „kilka funtów” monet, 1089 (Kiersnowscy, nr 235) 17. Mosiny (Człuchów), 283 (199 i 25 g), 1090 (J. Piniński, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Mosin, powiat Człuchów, „Materiały Zachodniopomorskie” 17 (1971), s. 135–165) 18. Łupawa (Słupsk), 7000–8000 monet i co najmniej 1330 g fragmentów, ok. 1100 (Kiersnowscy, nr 95) 19. Szczecin, 41, 1050–1100 (Łosiński 2000, s. 161–162) 20. Żelisławiec II (Gryfino), 53, 1061/1111 (Kiersnowscy, nr 227) 21. Zgłowiączka (Brześć Kujawski), 98 (3 pol. i 95 denarów krzyżowych) i fragmenty ozdób, ok. 1100 (S. Bulkiewicz, Skarb ze Zgłowiączki, „Biuletyn Numizmatyczny” 7–9 (255–257) (1989), s. 53) 22. Łążyn (Nowe Miasto Lubawskie), 1738, sztabki i ozdoby, 1135 (Kiersnowski, w: Haisig i in., nr 8; nieuwzględniony w tab. 97, 98 ani na mapie) 23. Bonin (Koszalin), 4300, XI–XII w.? (www.naukowy.pl/muzeum-wkoszalinie-pokazało-tzw-skarb-boniński-vt44365.htm, dostęp 28.2.2011; z powodu niepewnego datowania nieuwzględniony w tab. 97, 98 ani na mapie)

Mazowsze i Podlasie 1. Mikołajewice (Łask), 782, placki i ozdoby, 1060 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 58) 2. Dobrzyn–Okolica, 380, 1060 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 22) 3. Okunin (Nowy Dwór), 60, 1061 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 64) 4. Płońsk, ponad 3000, placki i ozdoby, 1061 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 77) 5. Rawa Mazowiecka I – Okolice, 316, 1063 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 84) 6. Apolonia (Łask), 45, placki i ozdoby, 1067 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 1) 7. Zbujenko (Golub-Dobrzyń), 158, 1067? (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 131) 8. Mazowsze I, 1000 i srebro siekane, 1077 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 133) 9. Płock II, ponad 2000 (ok. 2000 pol.), 1079 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 72) 10. Rzeczki–Wólka (Ciechanów), 4500 g monet i 900 g srebra siekanego, 1079 (Gupieniec, Kiersnowscy, nr 91) 11.

Naruszewo (Płońsk), 888, ok. 1090 (K. Mitkowa-Szubert, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Naruszewa, Warszawa 2002)

11a. Parzęczew (Zgierz), ponad 1165, 75 placków i 17 fragmentów ozdób, ok. 1090 (P. Chabrzyk, H. Młodecka, Czy w skarbach z Polski Środkowej z końca XI w. występowało srebro polskiego pochodzenia? Referat wygłoszony na konferencji „Argenti fossores et alii” 24–25.10.2012 w Katowicach) 12. Leźnica Mała (Łęczyca), 620, 3 elementy ozdoby głowy i 10 placków, ok. 1100 (A. Mikołajczyk, Badania wykopaliskowo-ratownicze skarbu monet wczesnośredniowiecznych w m. Leźnica Mała, pow. Łęczyca,

„Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Archeologiczna, nr 20 (1973), s. 213–216)821 Śląsk 1. Baldowice (Syców), 135, placki i ozdoby, 1060 (Haisig i in., nr 1) 2. Syców (Kępno), „wiele” (20 denarów krzyżowych i 4 czesko-morawskie), 1060 (Haisig i in., nr 45) 3. Ulesie (Legnica), 800, stopione srebro i fragmenty ozdób, 1061 (Haisig i in., nr 50) 4. Pęgów (Trzebnica), 406 i 14 g, 1063 (Haisig i in., nr 36) 4a. Szlichtyngowa (Wschowa), 81 (denarów krzyżowych, niem., węg., czes., ang.) i sztabki, ok. 1075 (B. Paszkiewicz, The Szlichtyngowa Hoard, „The Numismatic Chronicle” 167 (2007), s. 189–210) 5. Sokolniki (Dzierżoniów), 164, surowe srebro i fragmenty ozdób, 1079 (Haisig i in., nr 42) 6. Droże I (Głogów), 38 denarów krzyżowych (łącznie 1000 g), ok. 1100 (Haisig i in., nr 10) 7. Kopacz (Złotoryja), 571 (w tym 285 pol.; 273 to prawdopodobnie śląskie imitacje denarów krzyżowych), 1097–1102 (W. Nakielski, Propozycja nowej atrybucji monet śląskich przełomu XI i XII w. w świetle depozytu z miejscowości Kopacz, gm. Złotoryja, w: Pieniądz i banki na Śląsku, red.W. Garbaczewski, R. Macyra, Poznań 2012, s. 147–184)822 8. Smolice (Nysa), 1903 (1884 pol.), 1140 (Haisig i in., nr 40; nie zostały uwzględnione w tab. 97 i 98 ani na mapie) Małopolska 1. Łagowica Stara (Opatów), 365 i grudki srebra, 1061 (Reyman, w: Haisig

i in., nr 35) 2. Trójca (Opatów), 881, Placki i ozdoby, 1063 (Reyman, w: Haisig i in. nr 54) 3. Gnieszowice (Sandomierz), 233, 1074? (Reyman, w: Haisig i in., nr 11) 4. Wiślica (Busko), 508 (504 pol.), 1080 (Reyman, w: Haisig i in., nr 61) 5. Grobla (Bochnia), 719 i ozdoby, 1087 (Reyman, w: Haisig i in., nr 15) 6. Ojców (Olkusz), 221 (194 niem., 26 pol.) iplacki, ok. 1095 (Reyman, w: Haisig i in., nr 39) 7. Jędrzejów (Brzeźnica), 11, 1102 (Reyman, w: Haisig i in., nr 18) 8. Karczmiska (Puławy), 4504 (3485 pol.), 1135 (Reyman, w: Haisig i in., nr 19) 9. Wawel (w pobliżu kościoła św. Michała), 26 (18 denarów krzyżowych), 1102 (Z. Pianowski, Wawel – the Stronghold in Cracow in Early Middle Ages, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. P. Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 340) 10. Dobiesławice (Sędziszowice), ok. 962 pol., 1113 (S. Suchodolski, Numizmatyka średniowieczna. Moneta źródłem archeologicznym, historycznym i ikonograficznym, 11. Ruszcza Dolna (Staszów), 159 (wszystkie pol.), 1141 (Reyman, w: Haisig i in., nr 45; nieuwzględnione w tab. 97, 98 ani na mapie). Warszawa 2011, s. 338) 12. Lublin I, 274 (45 niem., 229 pol.), 1146 (Reyman, w: Haisig i in., nr 32; nieuwzględnione w tab. 97, 98 ani na mapie) 13. Małogoszcz (Kielce), 437 (m.in. 426 niem.), ozdoby, placki i srebro siekane, 1077 (http://www.naukapolska.pap.pl, dostęp 29.9.2011; nie mogło zostać uwzględnione w tab. 97, 98 ani na mapie) Szwecja (według Hatza 1974)

(nr: 308–312; 315–317; 321; 323; 327–330; 333–334; 339–340; 342–345; 350–361; 363; 370) Niemcy (według Kilgera 2000, Katalog 5) (nr: 1.05; 1.10; 2.02; 2.06; 2.07; 2.12; 2.13; 2.25; 2.32; 2.38; 2.42; 2.43; 2.45; 2.46; 2.48; 2.49; 2.59; 2.60; 2.65; 2.68; 2.76; 2.78; 3.01; 3.10; 3.16; 3.21; 3.23; 6.03; 6.04; 6.12; 6.24; 6.25; 6.26; 6.29; 6.32; 6.50; 6.51; 6.60; 6.65; 6.132; 6.135; 6.139; 6.141; 6.146; 7.03; 7.04; 7.11; 7.12; 7.14; 8.03; 8.05; 8.08; 8.10; 8.19; 8.21; 8.22; 8.25–8.29; 8.34; 8.35; 8.39; 8.40; 9.21; 9.22; 9.55; 9.56; 9.60; 9.63; 10.01; 10.03)

Skróty zastosowane w przypisach, aneksach i bibliografii Capit.  – Capitularia Regum Francorum FSGA  – Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe Gall  – Anonim (tzw. Gall), Kronika polska in us. sc.  – in usum scolaris MGH  – Monumenta Germaniae Historica MPH  – Monumenta Poloniae Historica NS  – Nova Series PSRL  – Polnoe sobranie russkih letopisej SS  – Scriptores in Folio SS rer. Ger.  – Scriptores rerum Germanicarum WN  – Wiadomości Numizmatyczne

Bibliografia Źródła pisane i numizmatyczne823 XII Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997, red. Bernd Kluge, Bernhard Weisser, Berlin 2000. Adam von Bremen, Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, w: FSGA XI, red. Rudolf Buchner, Darmstadt 1973, s. 137–500. Andrałojć Małgorzata, Andrałojć Mirosław, Silska Patrycja, Szyngiera Piotr, Odkrycia skarbów wczesnośredniowiecznych z terenu Wielkopolski. Kontekst archeologiczny znalezisk, Poznań 2011. Andrałojć Małgorzata, Andrałojć Mirosław, Tuszyński Mariusz, Wczesnośredniowieczny skarb z Kąpieli gm. Czerniejewo, woj. wielkopolskie, Poznań 2005. Annales Regni Francorum, w: Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte 1, w: FSGA V, red. Reinhold Rau, Darmstadt 1955, s. 9–155. Anonim (tzw. Gall), Kronika polska, przeł. Roman Grodecki, Marian Plezia (Biblioteka Narodowa, ser. I, LIX, red. 7), Wrocław 1996. Arabische Berichte an germanische Fürstenhöfe aus dem 9. und 10. Jahrhundert, red. Georg Jacob, Berlin–Leipzig 1927. Bartczak Andrzej, The Early Medieval Silver Hoard of Ciechanów in the Lightof Oriental Coins, WN 40 (1996), 1–2, s. 43–59. Bartczak Andrzej, Islamic Dirhams from the Góra Strękowa Hoard, „Notae

Numismaticae” 3–4 (1999), s. 263–290. Bartczak Andrzej, Jagodziński Marek, Suchodolski Stanisław, The Coins from the 8th and 9th Centuries found at Janów Pomorski, Commune of Elbląg – formerly Truso. Tentative Study, WN 48 (2004), 1/177, s. 20–48. Bartczak Andrzej, Malarczyk Dorota, Dirhemy z wczesnośredniowiecznych znalezisk z terenu Wielkopolski, WN 44 (2000), 1, s. 39–54. Bartczak Andrzej, Pokora Henryk, Suchodolski Stanisław, Skarb z X w. z Obiszowa w woj. legnickim, WN 34 (1990), 1–2, s. 9–29. Berga Tatjana, Der Münzschatz Ledurga II in Lettland, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 295–299. Bogucki Mateusz, Die Münzfunde von Wollin. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.06.2011 w Greifswaldzie. Bogucki Mateusz, Malarczyk Dorota, Marczak Ewa, The 10th Century Dirham Hoard from the Hillfort at Truszki Zalesie, Kolno Powiat, Podlaskie Voivodeship, WN 49 (2005), 2/180, s. 173–190. Bruns von Querfurt Passio Sancti Adalberti Episcopi et Martyris, w: Heiligenleben zur deutsch-slawischen Geschichte. Adalbert von Prag und Otto von Bamberg, w: FSGA XXIII, red. Lorenz Weinrich (współpraca Jerzy Strzelczyk), Darmstadt 2005, s. 70–117. Bulkiewicz Stanisław, Skarb ze Zgłowiączki, „Biuletyn Numizmatyczny” 7–9 (1989), 255–257, s. 53. Butent-Stefaniak Barbara, Monety ze skarbu z Kotowic, pow. wrocławski, w zbiorach Ossolineum, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002,

s. 61–66. Butent-Stefaniak Barbara, Wczesnośredniowieczny skarb z Lubrańca, woj. włocławskie, WN 38 (1994), 3–4, 1994, s. 169–188. Butent-Stefaniak Barbara, Bartczak Andrzej, Skarb monet z X w. z miejscowości Lasowice, woj. opolskie, WN 41 (1997), 1–2, s. 26–69. Bykov A.A., Devickij klad kufičeskih monet, w: Tezisy dokladov naučnoj sessii Gosudarstvennogo Ermitaža, Noâbr 1967, s. 66–69. Capitularia Regum Francorum, MGH Capit., t. 1–2, red. Alfred Boretius, Viktor Krause, Hannover 1883–1897. Chabrzyk Piotr, Młodecka Halina, Czy w skarbach z Polski Środkowej z końca XI w. występowało srebro polskiego pochodzenia? Referat wygłoszony na konferencji „Argenti fossores et alii” 24/25.10.2012 w Katowicach. The Chronicle of Novgorod 1016–1471, red. Robert Michell, Nevill Forbes, London 1914. Codex Pomeraniae diplomaticus, red. K.F.W. Hasselbach, J.G. Kosegarten, F.V. Medem, Greifswald 1862. Constantine Porphyrogenitus, De administrando Imperio, Moravcsik, R.J.H. Jenkins, Washington 1966, 2006.

red.

GY.

Constantinus Porphyrogenitus imperator, De ceremoniis aulae Byzantinae, red. Johann Reiske, Bonn 1829. Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, MGH SS rer. Ger. NS II, red. Berthold Bretholz, Berlin 1923. Czapkiewicz Andrzej, Lewicki Tadeusz, Nosek Stefan, Opozda-Czapkiewicz Maria, Skarb dirhemów arabskich z Czechowa, Warszawa–Wrocław 1957. Czapkiewicz Maria, The Arabic Coins from Legnica, „Folia Orientalia” 25 (1988), s. 171–180.

Czapkiewicz Maria, Gupieniec Anatol, Kmietowicz Anna, Kubiak Władysław, Skarb monet arabskich z Klukowicz pow. Siemiatycze, Wrocław i in. 1964. Czapkiewicz Maria, Jagodziński Marek, Kmietowicz Anna, Arabische Münzen aus einer frühmittelalterlichen Handwerkerund Handelssiedlung in Janów Pomorski, Gem. Elbląg, „Folia Orientalia” 25 (1988), s. 157–169. Czapkiewicz Maria, Kmietowicz Franciszek, Skarb monet arabskich z okolic Drohiczyna nad Bugiem, Kraków 1960. Eiriks saga rauda. Die Geschichte von Erich dem Roten, w: Island Sagas. Historische Fahrten und Abenteuer, übertragen von Walter Baetke, Felix Niedner, München 1995, s. 53–78. Felczak Agnieszka, Malarczyk Dorota, Małachowska Sylwia, Skarb monet i ozdób z X w. z Obry, WN 41 (1997), 1–2, s. 1–27. Fokt Krzysztof, Silver Hoarding in Upper Lusatia in the 10th-early 11th Centuries: Preliminary Remarks. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe” Wolfson College, Oxford, 1–2 August 2011. Frąckowiak Maksymilian, Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Zalesia, pow. słupecki, woj. wielkopolskie, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 47 (2011), s. 227–262. Galli Anonymi cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum, MPH NS II, red. Karol Maleczyński, Kraków 1952. Gallus Anonymus, Chronik und Taten der Herzöge und Fürsten von Polen, przekład, wstęp i objaśnienia Josef Bujnoch, Graz i in. 1978. Golb Norman, Pritsak Omeljan, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, Ithaca–New York 1982. Gupieniec Anatol, Kiersnowscy Teresa i Ryszard, Wczesnośredniowieczne

skarby srebrne z Polski Środkowej, Mazowsza i Podlasia. Materiały, Wrocław 1965. Haisig Marian, Kiersnowski Ryszard, Reyman Janusz, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Małopolski, Śląska, Warmii i Mazur. Materiały, Wrocław i in. 1966. Hatz Gert, Der Fund von Pommerzig/Pomorsko, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 66–80. Helmold von Bosau, Chronik der Slaven, red. Alexander Heine, Stuttgart 1986. Helmold von Bosau, Slawenchronik, nowy przekład Heinz Stoob, Berlin 1983. Helmolda Kronika Słowian, przeł. Józef Matuszewski, wstęp i komentarz Jerzy Strzelczyk, Warszawa 1974. Helmoldi Presbyteri Bozoviensis, Chronica Slavorum, FSGA XIX, red. Rudolf Buchner, Darmstadt 1973. Helmoldi Presbyteri Bozoviensis Cronica Slavorum, MGH SS rer. Ger. in us. sc. XXXII, red. Bernhard Schmeidler, Hannover 1937. Herbords Vita Ottonis, w: Heiligenleben zur deutsch-slawischen Geschichte. Adalbert von Prag und Otto von Bamberg, FSGA XXIII, red. Lorenz Weinrich (współpraca: Jerzy Strzelczyk), Darmstadt 2005, s. 273–493. Horoszko Genowefa, Skarb monet wczesnośredniowiecznych z Widuchowej, „Materiały Zachodniopomorskie” 30 (1984), s. 71–103. Hoven Bengt E., Die islamischen Münzen aus dem Hafen von Haithabu, w: Das archäologische Fundmaterial V, Neumünster 1990, s. 171–176. Hoven Bengt E., Ninth Century Dirham Hoards from Sweden, „Journal of Baltic Studies” 13 (1982), s. 202–219.

Ibn Fadlans, Reisebericht, red. Ahmed Z. V. Togan, Leipzig 1939. Ibrahim Ibn Ja’kub, Relacja z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al-Bekriego (MPH NS I), red. Tadeusz Kowalski, Kraków 1946. Ilisch Peter, Die Münzen des Fundes von Ulejno (Grosspolen), tpq 1009, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. Stanisław Suchodolski (współpraca Mateusz Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 153–166. Ilisch Lutz, Der Münzfund von Anklam – Arabisches Silber auf dem Weg zur Ostsee. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.6.2011 w Greifswaldzie. Ilisch Lutz, Der Steckborner Schatzfund von 1830 und andere Funde nordafrikanischer Dirhams des Karlsreiches, w: Proceedings of the Assemani Symposium on Islamic Coinage, Padua 17–18 Mai 2003, Padova 2005, s. 67–91. Ilisch Peter, Zum Schatzfund von Turwia in Grosspolen, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 81–87. Island Sagas. Historische Fahrten und Abenteuer, przeł. Walter Baetke, Felix Niedner, München 1995. Island Sagas. Isländische Erzählkunst: 7 Meisterepen, przeł. Heinrich Matthias Heinrich i in., München 1995. Jahrbücher von St. Bertin, w: Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte 2, w: FSGA VI (ND), red. Reinhold Rau, Darmstadt 1992, s. 1–287. Jahrbücher von St. Vaast, w: Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte 2, w: FSGA VI, red. Reinhold Rau, ND Darmstadt 1972, s. 289–339. Jomsvikinga saga. Die Geschichte von den Seekriegern auf Jomsburg, w: Island Sagas. Historische Fahrten und Abenteuer, przeł. Walter Baetke,

Felix Niedner, München 1995, s. 7–49. Kędzierski Adam, Chronologia najmłodszych denarów krzyżowych w świetle skarbu ze Słuszkowa. Referat wygłoszony na konferencji Komisji Numizmatycznej w Warszawie 25.3.2011. Kędzierski Adam, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, WN 42 (1998), 1–2, s. 21–46. Kędzierski Adam, Wczesnośredniowieczny skarb denarów krzyżowych z miejscowości Słuszków koło Kalisza w świetle nowych badań, w: Kalisz wczesnośredniowieczny, red. Tadeusz Baranowski, Kalisz 1998, s. 91– 107. Kędzierski Adam, Wczesnośredniowieczny skarb monet z miejscowości Słuszków koło Kalisza. Pochodzenie, typologia i chronologia młodszych typów denarów krzyżowych, dysertacja, Kalisz 2011. Kiersnowscy Teresa i Ryszard, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza. Materiały, Warszawa–Wrocław 1959. Kluge Bernd, Der Hacksilberfund von Denzin/Dębczyno (1889), w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. Stefan K. Kuczyński, Stanisław Suchodolski, Warszawa 1985, s. 73–81. Kmietowicz Anna, A Hoard of Dirhams from Szczecin Niemierzyn, „Folia Orientalia” 13 (1971), s. 143–160. Kmietowicz Anna, Skarb dirhemów arabskich i bursztynu z Tucholi, woj. bydgoskie, WN 14 (1970), 2, s. 163–168. Kmietowicz Anna, Wczesnośredniowieczny skarb srebrny Dzierżnica II: Uwagi o historii znaleziska i jego części orientalnej, WN 38 (1994), 3–4, s. 161–167. Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego, red. Wojciech Kętrzyński, Stanisław Smolka, Lwów 1875. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, Poznań 1877.

Kosmasa Kronika Czechów, przeł., oprac. i kom. M. Wojciechowska, Warszawa 1968. Kovacs László, Münzen aus der ungarischen Landnahmezeit (Fontes Archeologia Hungaricae), Budapest 1989. Kronika Thietmara, tłum., wstęp i przypisy Marian Zygmunt Jedlicki. Kraków (Universitas) 2002. Kubiak Władysław, Lewicki Tadeusz, Młynarska Marta, Skarb dirhemów arabskich z Piwonic koło Kalisza, Warszawa 1953. Lamm Jan Peder, Two Large Silver Hoards from Ocksarve on Gotland. Evidence for Viking Period Trade and Warfare in the Baltic Region, http://mycoinpage.com/SCA/ArmRings/ SilverHoardsFromGotland.pdf, dostęp 25.10.2009. Laxdoela saga. Die Geschichte von den Leuten aus dem Lachswassertal, w: Island Sagas. Isländische Erzählkunst: 7 Meisterepen, przeł. Heinrich Matthias Heinrich i in., München 1995, s. 75–269. Magnae Moraviae fontes historici, red. Dagmar Bartoňková i in., t. 2, Brno 1967. Malarczyk Dorota, Liw? and Klukowicze Hoards. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford 1–2, August 2011. Małachowska Sylwia, Srebrne ozdoby z wczesnośredniowiecznego skarbu z Góry Strękowej, gm. Zawady, woj. łomżyńskie, „Wiadomości Archeologiczne” 53 (1995), 1, s. 35–45. Mikołajczyk Andrzej, Badania wykopaliskowo-ratownicze skarbu monet wczesnośredniowiecznych w m. Leźnica Mała, pow. Łęczyca, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Archeologiczna nr 20 (1973), s. 213–216. Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, red. Brygida Kürbis,

Wrocław i in. 1996. Mitkowa-Szubert Kunka, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Naruszewa, Warszawa 2002. Morkinskinna. The earliest Icelandic Chronicle of the Norwegian Kings (1030–1157). Translated with Introduction and Notes, red. Theodore Murdock Andersson, Kari Ellen Gade, w: Islandica 51 (2000). Murawska Agnieszka, Skarb z Kleszczewa koło Poznania. Referat wygłoszony na konferencji Komisji Numizmatycznej w Warszawie, 14.12.2012. Nakielski Witold, Propozycja nowej atrybucji monet śląskich przełomu XI i XII w. w świetle depozytu z miejscowości Kopacz, gm. Złotoryja, w: Pieniądz i banki na Śląsku, red. Witold Garbaczewski, Roman Macyra, Poznań 2012, s. 147–184. Noonan Thomas S., Klad dirhemov 876/877 gg. iz der. Hitrovka Tulskoj gub., w: Klady: sostav, hronologiâ, interpretaciâ. Materialy tematičeskoj naučnoj konferencii, November 26–29, 2002, red. D.G. Savinov, Sankt Petersburg 2002, s. 156–160. Noonan Thomas S., Kovalev Roman K., Bol’šoj klad dirhemov načala èpohi vikingov najdennyj v 2000 g. v g. Kozel’ske/Kalužskoj obl., „Arheologičeskie vesti” 10 (2003), s. 149–163. Noonan Thomas S., Kovalev Roman K., Klad 873/874 gg. iz Lûbyni. Vojny i zahoronenie kladov w èpohu Rûrika, w: Klady: sostav, hronologiâ, interpretaciâ. Materialy tematičeskoj naučnoj konferencii, November 26– 29, 2002, red. D.G. Savinov, Sankt Petersburg 2002, s. 152–156. Noonan Thomas S., Kovalev Roman K., Neizvestnyj klad načala IX v. iz imeniâ M. A. Obolenskogo Dmitrovskogo uezda Moskovskoj gubernii, „Archeologičeskie vesti” 7 (2000), s. 206–217. Novák Vlastimil, Dirham Hoards in 10th Century Bohemia, Moravia and

Silesia. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford, 1–2 August 2011. Novgorodskaâ pervaâ letopis staršego i mladšego izvodov, Moskva– Leningrad 1950. Nowakiewicz Tomasz, Ozdoby i srebro siekane z wczesnośredniowiecznego skarbu srebrnego z Ciechanowa, w: Studia Galindzkie 1, Warszawa 2003, s. 261–317. Paszkiewicz Borys, Monety z wykopalisk w Gieczu, „Studia Lednickie” 5 (1998), s. 131–186. Paszkiewicz Borys, The Szlichtyngowa Hoard, „The Numismatic Chronicle” 167 (2007), s. 189–210. Piniński Jerzy, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Mosin, powiat Człuchów, „Materiały Zachodniopomorskie” 17 (1971), s. 135–165. Polnoje sobranie russkih letopisej, t. 1, 2, 9, Sankt Petersburg–Leningrad 1862–1926. Potin Vsevolod, Der zweite Münzfund von Naginščina. Bestand und Forschungsergebnisse, w: XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997, red. Bernd Kluge, Bernhard Weisser, Berlin 2000, s. 962– 965. Povest’ vremennyh let, red. D.S. Lihačev, V.A. Adrianova-Peretc, B. Romanov, Moskva–Leningrad 1950. Povest’ vremennyh let, red. M.B. Sverdlov (przekład i komentarz D.S. Lihačev), Sankt Petersburg 1996. Powieść minionych lat, red. Franciszek Sielicki, Wrocław i in. 1968. Powieść minionych lat, w: Kroniki staroruskie, przekład E. Goranin, F. Sielicki, H. Suszko, red. Franciszek Sielicki, Warszawa 1987. Puškina T.A., Novyj gnezdovskij klad, w: Drevnejskie gosudarstwa Vostočnoi

Evropy, Moskva 1994, s. 171–186. Rauhut Lechosław, Wczesnośredniowieczny skarb ze wsi Borucie, pow. Aleksandrów Kujawski, „Wiadomości Archeologiczne” 22 (1955), 1, s. 55–65. Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), Teil II: Regesten 900–983, red. Christian Lübke, Berlin 1985. Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), Teil III: Regesten 983–1013, red. Christian Lübke, Berlin 1986. Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), Teil IV: Regesten 1013–1057, red. Christian Lübke, Berlin 1987. Rimberts Vita Anskarii, w: FSGA XI, red. Rudolf Buchner, Werner Trillmich, Darmstadt 1973, s. 15–133. Rossijskoe zakonodatel’stvo X–XI vekov, t. 1, red. Oleg I. Čistjakov, Valentin L. Ânin, Moskva 1984. Saxo Grammaticus, Saxonis gesta Danorum, red. Jørgen Olrik, Hans Ræder, Kopenhagen 1931. Simon Hermann, Der orientalische Münzfund von Belkowo/Bielkowo 1802, „Berliner Numismatische Forschungen” 1 (1987), s. 9–20. Skarby srebrne Wielkopolski, red. Hanna Kossak-Nowocień, wyd. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Lednica 2010. Skarby wczesnośredniowieczne z obszaru Polski. Atlas, red. Leszek Gajewski i in., Wrocław i in. 1982. Slaski Jacek, Tabaczyński Stanisław, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski – Materiały, Warszawa–Wrocław 1959. Słowiańszczyzna starożytna i średniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, red. Gerard Labuda, Poznań 1999. Snorri Sturluson, Heimskringla, red. Lee M. Hollander, Austin 1964.

Suchodolski Stanisław, Skarb monet i ozdób z X w. oraz inne monety znalezione na cmentarzysku w Niemczy, WN 28 (1984), 1–2, s. 92–105. Sverris- und Hakonssaga, przeł. Felix Niedner, w: Thule. Altnordische Dichtung und Prosa 18, 1925. Ścibior Jolanta M., Zespół monet arabskich – dirhemów znalezionych w Trzciance, pow. Sokółka, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 4 (2008), s. 210–222. Tabaka Arkadiusz, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Ogorzelczyna, pow. Turek, WN 45 (2001), 2, s. 177–197. Thietmari Merseburgensis Episcopi, FSGA IX, w nowym przekładzie i z objaśnieniami Werner Trillmich, Darmstadt 1974. Thietmar von Merseburg, Chronicon (MGH SS III, ND), red. Robert Holtzmann, München 1980. Viking Treasure from the North West: the Cuerdale Hoard in its Context, Selected Papers from the Vikings of the Irish Sea Conference, Liverpool, 18–20 May 1990, red. James Graham-Campbell, Liverpool 1992. Vikings in Russia. Yngwar’s Saga and Eymund’s Saga, red. Herrman Palsson, Paul Edwards, Edinburgh 1989. Vvitichindus, Res gestae Saxonicae et Annales Corbeienses et Annales Hildesheimenses = Widukind, Dzieje Sasów oraz Roczniki korbejskie i Roczniki hildesheimskie, przeł. Grzegorz Kazimierz Walkowski, Bydgoszcz 2013. Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Zalesia. powiat Słupca, red. Maria Dekówna (t. 1: Anna Kmietowicz, Władysław Kubiak, Monety arabskie; t. 2: Maria Dekówna, Janusz Reyman, Stanisław Suchodolski, Monety bizantyjskie. Monety zachodnioeuropejskie. Ozdoby. Podsumowanie), Wrocław i in. 1974. Widukindi Res Gestae Saxonicae, w: FSGA VIII, red. i oprac. Albert Bauer,

Reinhold Rau, Darmstadt 1977, s. 1–183. Wulfstan’s Voyage and his Description of Estland: The Text and the Language of the Text Wulfstan, red. Janet Bately, w: Wulfstans Voyages. The Baltic Sea Region in the Early Viking Age as seen from Shipboard, red. Anton Englert, Athena Trakadas, Roskilde 2009, s. 1–28. Zoll-Adamikowa Helena, Dekówna Maria, Nosek Elżbieta Maria, The Early Medieval Hoard from Zawada Lanckorońska, Warszawa 1999. Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 1–3, red. Maria Czapkiewicz, Anna Kmietowicz, Franciszek Kmietowicz, Tadeusz Lewicki, Wrocław i in. 1956–1985. Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy, red. Franciszek Kupfer i in., Wrocław–Warszawa 1956. Żywot Mojżesza Węgrzyna, w: Pateryk Kijowsko-Pieczerski, czyli opowieść o świętych ojcach w pieczarach kijowskich położonych, red. i przeł. Ludmiła Nodzyńska, Wrocław 1993, s. 216–224.

Literatura przedmiotu Adamczyk Dariusz, Friesen, Wikinger, Araber. Die Ostseewelt zwischen Dorestad und Samarkand, ca. 700–1100, w: Ostsee 700–2000. Gesellschaft – Wirtschaft – Kultur, red. Andrea Komlosy, Hans-Heinrich Nolte, Imbi Sooman, Wien 2008, s. 32–48. Adamczyk Dariusz, Gab es vormoderne Weltsysteme? Zur Weiterentwicklung der Weltsystemdebatte in den 80er und 90er Jahren, „Zeitschrift für Weltgeschichte” 5 (2004), 2, s. 107–113. Adamczyk Dariusz, Handel fryzyjsko-frankoński, ekspansja wikingów a kwestia napływu kruszców do strefy bałtyckiej w IX w., „Średniowiecze

Polskie i Powszechne” 2 (6), red. Idzi Panic, Jerzy Sperka, Katowice 2010, s. 67–81. Adamczyk Dariusz, Między Kijowem a Gnieznem. Wybrane aspekty topografii i funkcji arabskiego srebra na ziemiach słowiańskich w X i na początku XI w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 1 (5), red. Idzi Panic, Jerzy Sperka, Katowice 2009, s. 66–78. Adamczyk Dariusz, Od dirhemów do fenigów. Reorientacja bałtyckiego systemu handlowego na przełomie X i XI w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 4, red. Idzi Panic, Jerzy Sperka, Katowice 2007, s. 15–27. Adamczyk Dariusz, Orientalno-bałtycki system handlowy a proces kształtowania się Europy Wschodniej w IX i X w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2, red. Idzi Panic, Jerzy Sperka, Katowice 2002, s. 63–88. Adamczyk Dariusz, Silberströme und die Einbeziehung Osteuropas in das islamische Handelssystem, w: Die Welt querdenken. Festschrift für HansHeinrich Nolte zum 65. Geburtstag, red. Dariusz Adamczyk, Beate Eschment, Carl-Hans Hauptmeyer, Udo Obal, Frankfurt am Main 2003, s. 107–125. Adamczyk Dariusz, Silver, Markets, and States. The Impact of Islamic Trade on Eastern Europe in the Ninth through Eleventh Centuries, „World History Bulletin” 22 (2006), Fall, 2, s. 47–49. Adamczyk Jacek, Płacidła w Europie w średniowieczu, Warszawa 2004.

Środkowej

i

Wschodniej

Âkubowskij A.Û., Ibn-Miskavejh o pohode rusov v Berdaa v 332 g.–943/4 g., „Vizantijskij vremennik” 24 (1926), s. 63–92. Âkubowskij A.Û., O russko-hazarskich i russko-kavkazskich otnošeniâch v IX–X vv., „Izvestiâ AN SSSR. Seriâ istorii i filozofii” 3 (1946), s. 461– 472. Althoff Gerd, Die Macht der Rituale. Symbolik und Herrschaft im Mittelalter,

Darmstadt 2003 [wyd. pol. Potęga rytuału. Symbolika i władza w średniowieczu, przeł. A. Gadzała, Warszawa 2011]. Ambrosiani Björn, Birka im 10. Jahrhundert unter besonderer Berücksichtigung der Ostverbindungen, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 227–235. Ambrosiani Björn, Clarke Howard, Birka and the Beginnings of the Viking Age, w: Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter (Festschrift für M. Müller-Wille), red. Anke Wesse, Neumünster 1998, s. 33–38. Andreeva E.G., Fauna Âroslavskogo Povolž’a po kostnym ostatkam iz kurhannyh pogreblenij X–XII vv., w: Âroslavskoe Povolž’e X–XI vv. (Gosudarstvennyj Istoričeskij Muzej), red. A.P. Smirnov, Moskva 1963, s. 92–95. Andrén Anders, The Early Town in Scandinavia, w: The Birth of Europe. Archaeological and Social Development in the First Millennium A.D., red. Klavs Randsborg, Roma 1989, s. 173–177. Andrzejewska Aldona, Średniowieczny zespół osadniczy w Zgłowiączce na Kujawach, Włocławek 1996. Andrzejewska Aldona, Stankiewicz Urszula, Wczesnośredniowieczne grodzisko w Trzciance, gm. Janów, pow. Sokółka, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 5 (2009), s. 137–147. Ânin Valentin L., Denežno-vesovye sistemy russkogo srednevekov’ja: Domongolskij period, Moskva 1956. Arbman Holger, Birka: Untersuchungen und Studien. 1, Die Gräber: Tafeln, Stockholm 1940. Arbman Holger, Birka: Untersuchungen und Studien. 1, Die Gräber: Text, Stockholm 1943.

Arbman Holger, Skandinavisches Handwerk in Russland zur Wikingerzeit, „Meddelanden frän Lunds Universitets Historiska Museum” 1959 (1960), s. 110–135. Argenti fossores et alii. Znaczenie gospodarcze wschodnich części Górnego Śląska i zachodnich krańców Małopolski w późnej fazie wczesnego średniowiecza (X–XII wiek), red. Piotr Boroń, Wrocław 2013. Âroslavskoe Povolž’e X–XI vv. (Gosudarstvennyj Istoričeskij Muzej), red. A.P. Smirnov, Moskva 1963 Artamonov M.I., Istoriâ hazar, Leningrad 1962. Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. Achim Hubel, Bernd Schneidmüller, Ostfildern 2004. Babaev K.V., Monety Tmutaranskogo knâžestva X–XI v., Moskva 2009. Bálint Csanád, Einige Fragen des Dirhem-Verkehrs in Europa, „Acta Archeologica” 33 (1981), s. 105–131. Bálint Csanád, Die Archäologie der Steppe. Steppenvölker zwischen Volga und Donau vom 6. bis zum 10. Jahrhundert, Wien–Köln 1989. Bálint Csanád, Das Karpatenbecken von der Landnahme bis zur Staatsgründung, w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, t. 1–3, Stuttgart 2000, t. 2, s. 555–563. Banaszkiewicz Jacek, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 2010. Baranowski Tadeusz, The Stronghold in Kalisz, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 285–304. Beckman-Thoor Karin, Rispling Gert, Vikingatida silverskatt vid Sundveda, „Myntstudier” 1 (2008 April), s. 10–17. Beiträge zur Geschichte Pommerns und Pommerellens, red. Hans Georg

Kirchhoff, Dortmund 1987. Berga Tatjana, Waagen von Münzsilber in Lettland, w: Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter. Internationale Konferenz 23.–25. Oktober 1990, Riga, red. Alexander Loit i in., Stockholm 1992, s. 33–39. Berichte über den 2. Internationalen Kongress für Slawische Archäologie 2, red. Joachim Herrmann i in., Berlin 1973. Besteman Jan C., Nieuwe Vikingvondsten van Wieringen: de zilverschat Westerklief II, w: Middeleeuwse toestanden, archeologie, geschiedenis en monumentenzorg, red. P.J. Woltering, W.J.H. Verwers, G.J. Scheepstra, Hilversum 2002, s. 65–75. Besteman Jan C., Two Viking hoards from the former Island of Wieringen (The Netherlands): Viking relations with Frisia in an archaeological perspective, w: Land, Sea and Home. Settlement in the Viking Period. Proceedings of a Conference on Viking-Period Settlement at Cardiff, Juli 2001, red. John Hines, Alan Lane, Mark Redknap, Leeds 2004, s. 93–108. Besteman Jan C., Viking Silver Hoard from Westerklief on the Former Isle of Wieringen (Province North Holland) in the Light of the Viking Relations with Frisia, w: In Discussion with the Past. Archeological Studies presented to W.A. van Es, red. H. Sarfatij, W.J.H. Verwers, P.J. Woltering, Zwolle 1999, s. 253–266. Bialeková Darina, Eisenbarren, w: Europas Mitte um 1000, t. 1–3, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 201 –202. Bieniak Janusz, Państwo Miecława. Studium analityczne, wyd. 2, Warszawa 2010. Biermann Felix, Das 10. Jahrhundert in Masowien und Podlasien (Nordostpolen). Eine wirtschaftsgeschichtliche Betrachtung, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim

Henning, Mainz 2008, s. 249–265. Bieżuńska-Małowist Iza, Małowist Marian, Niewolnictwo, Warszawa 1987. Bisson Thomas N., The Crisis of the Twelth Century. Power, Lordship, and the Origins of European Government, Princeton 2009. Blackburn Mark A.S., Coin Circulation in Germany during the Elary Middle Ages. The Evidence of Single-Finds, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 37–54. Blackburn Mark A.S., The Coin-Finds, w: Means of Exchange. Dealing with Silver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), red. Dagfinn Skre, Aarhus 2008, t. 2, s. 29–74. Blackburn Mark A.S., Coin Finds from Kaupang: A Viking Emporium on the North Sea, s. 1143–1149, www.mcu.es/museos/docs/MC/ActasNumis/Coin_Finds_from_Kaupang.pdf dostęp 15.08. 2010. Blackburn Mark A.S., Jonsson Kenneth, The Anglo-Saxon and AngloNorman Element of North European Coin Finds, w: Viking-Age Coinage in the Northern Lands, red. Mark A.S. Blackburn, David M. Metcalf (BAR International Series 122), Oxford 1981, s. 147–256. Blanchard Ian, The Late Medieval European „Integration Crisis” 1340– 1540, w: New Approaches to the History of Late Medieval and Early Modern Europe. Selected Proceedings of Two International Conferences at The Royal Danish Academy of Sciences and Letters in Copenhagen in 1997 and 1999 (Historisk-filosofiske Meddelelser 104), red. Troels Dahlerup, Per Insgesman, Viborg 2009, s. 301–334. Blanchard Ian, Mining, Metallurgy and Minting in the Middle Ages, t. 2: Afro-european Supremacy 1125–1225 (African Gold Production and the

First European Silver Production Long-cycle), Stuttgart 2001. Blanchard Ian, Mining, Metallurgy and Minting in the Middle Ages, t. 3: Continuing Afro-European Supremacy 1250–1450 (African Gold Production and the Second and Third European Silver Production Longcycle), Stuttgart 2005. Boba Imre, Nomads, Slavs and Northmens, Wiesbaden 1967. Bogucki Mateusz, The Baltic Emporia and their Hinterland – Comments on Donat Wehners Study of Wolin and Menzlin, w: Trade and Communication Networks of the First Millennium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres, red. Babette Ludowici i in., Hannover 2010, s. 267– 272. Bogucki Mateusz, The Beginning of the Dirham Import to the Baltic Sea Zone and the Question of the early Emporia, w: Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark–Poland 2005– 2008, red. Anna Bitner-Wróblewska, Ulla Lund-Hansen, Kopenhagen– Warszawa 2010, s. 351–361. Bogucki Mateusz, Coin Finds in the Viking-Age Emporium at Janów Pomorski (Truso) and the „Prussian Phenomenon”, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. Stanisław Suchodolski (współpraca: Mateusz Bogucki) Warsaw–Cracow 2007, s. 79–108. Bogucki Mateusz, Dlaczego we wczesnym średniowieczu powstawały skarby złomu srebrnego?, WN 48 (2004), 1, s. 49–75. Bogucki Mateusz, Forged Coins in Early Medieval Poland, WN 52 (2008), 2, s. 209–236. Bogacki Michał, Przemiany w wojskowości polskiej od połowy X w. do 1138. Kształt i organizacja armii, Toruń 2007.

Bogucki Mateusz, The Use of Money in the Slavic Lands from the Ninth to Eleventh Century: the Archaeological/Numismatic Evidence, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800–1100, red. James Graham-Campbell, Sören M. Sindbaek, Gareth Williams, Aarhus 2011, s. 133–151. Bogucki Mateusz, Viking Age Emporia around the Balic Sea – a cul-de-sac of the European Urbanization?, w: Making a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization, red. Andrzej Buko, Mike McCarthy, Warsaw 2010, s. 151–165. Bogucki Mateusz, Miłek Sławomir, Monety, ich pochodzenie oraz obieg w Kaliszu i jego najbliższych okolicach w X i pierwszej połowie XI w., w: Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny, Katalog wystawy, red. Stanisław Suchodolski, Michał Zawadzki, Kalisz 2010, s. 49–59. Boleslav II. Der tschechische Staat um das Jahr 1000, red. Petr Sommer, Praha 2001. Bolin Sture, Mohammed, Charlemagne and Ruric, w: Bedeutung und Rolle des Islam beim Übergang vom Altertum zum Mittelalter, red. Paul Egon Hübinger, Darmstadt 1968, s. 223–265. Boyer Regis, Die Wikinger, Stuttgart 1994. Brather Sebastian, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde in Europa. Probleme ihrer wirtschaftsgeschichtlichen Interpretation aus archäologischer Perspektive, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 23/24 (1997), s. 73–153. Brather Sebastian, Frühmittelalterliche Dirham-Schatz- und Einzelfunde im südlichen Ostseeraum. Die Anfänge der Gewichtsgeldwirtschaft bei den Westslawen, w: Archäologie als Sozialgeschichte. Studien zu Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im frühgeschichtlichen Mitteleuropa. Festschrift für H. Steuer, red. Sebastian Brather, Christel Bücker, Michael

Hoeper, Rahden/Westf. 1999, s. 179–197. Brather Sebastian, Silver, Weights and Scales around the Baltic, 8th to 11 th Cen-turies, w: Trade and Communication Networks of the First Millennium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres, red. Babette Ludowici i in., Hannover 2010, s. 143–164. Brentjes Burchard, Die slavischen Militärsklaven (Sakaliba) in Spanien als Forschungsaufgabe, w: Berichte über den 2. Internationalen Kongress für Slawische Archäologie 2, red. Joachim Herrmann i in., Berlin 1973, s. 269–274. Brzostowicz Michał, Bruszczewski zespół osadniczy w IX i X w., w: Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej (Spotkania Bytomskie 3), red. Sławomir Moździoch, Wrocław 1999, s. 135–150. Brzostowicz Michał, Bruszczewski średniowieczu, Poznań 2002.

zespół

osadniczy

we

wczesnym

Brzostowicz Michał, Wczesnośredniowieczne grodzisko w Spławiu, Gm. Kołaczkowo, woj. poznańskie. Wstępne podsumowanie wyników badań ratowniczych z lat 1991–1992, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne” 2 (1993), s. 115–132. Buko Andrzej, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia – hipotezy – interpretacje, Warszawa 2005. Buko Andrzej, Kara Michał, Sobkowiak-Tabaka Iwona, Bodzia. Niezwykłe cmentarzysko z grobami komorowymi z końca X–początku XI w. Referat wygłoszony na konferencji „Kultura skandynawska na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu”, Wrocław 20–21.10.2011. Bulkin V.A., Dubov I.V., Lebedev G.S., Arheologičeskie pamâtniki Drevnej Rusi IX–XI vekov, Leningrad 1978. Butent-Stefaniak Barbara, Malarczyk Dorota, Obieg pieniężny na Śląsku we

wczesnym średniowieczu (od X do połowy XII w.), Wrocław 2009. Bykov A.A., Iz istorii denežnogo obraŝeniâ Hazarii v VIII–IX vv., „Vostočnye istočniki po istorii narodov Ûgo-vostočnoj i Centralnoj Evropy” 3 (1974), s. 26–71. Byzantine Coins in Central Europe between the 5th and 10th Century, Proceedings from the Conference organised by Polish Academy of Arts and Sciences and Institute of Archaeology University of Rzeszów under the Patronage of Union Académique International, Kraków 23–26 IV 2007, red. Marcin Wołoszyn, Kraków 2009. Callmer Johan, The Archaeology of Kiev to the end of the earliest urban phase, „Harvard Ukrainian Studies” 11 (1987), s. 323–364. Callmer Johan, Early Urbanism in Southern Scandinavia ca. 700–1000. Trading Places, Central Settlements and New Model Centres in Continuity and Change, „Archeologia Polona” 32 (1994), s. 73–93. Callmer Johan, Herrschaftsbildung und Machtausübung: Die Anfänge der arRus (Rus’) ca. 500–1000 n. Chr., w: Bereit zum Konflikt. Strategien und Medien der Konflikterzeugung und Konfliktbewältigung im europäischen Mittelalter, red. Oliver Auge, Felix Biermann, Matthias Müller, Dirk Schultze, Ostfildern 2008, s. 103–130. Callmer Johan, Machtzentren des 10. Jahrhunderts und der Zeit um 1000 in Südskandinavien, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 65–79. Callmer Johan, Slawisch-skandinavische Kontakte am Beispiel der slawischen Keramik in Skandinavien während des 8. und 9. Jhs., w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 654–674.

Carlsson Dan, „Ridanäs” – a Viking Age Harbour on the Island of Gotland, Sweden, www.frojel.com/Documents/frojel_longerversion.pdf, dostęp 19.03.2011. Caune Andris, Die Siedlungszentren des 10.–12. Jahrhunderts im Gebiet des Daugava-Unterlaufs und ihre Beziehungen zu skandinavischen Ländern, w: Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter. Internationale Konferenz 23.–25. Oktober 1990, Riga, red. Alexander Loit i in., Stockholm 1992, s. 41–48. Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej (Spotkania Bytomskie 3), red. Sławomir Moździoch, Wrocław 1999. Chmielowska Anna, Marosik Paweł, Wczesnośredniowieczne budownictwo obronne między Prosną a Pilicą, Warszawa 1989. Christiansen Eric, Krucjaty północne, Poznań 2009. Christiansen Eric, The Northern Crusades: the Baltic and the Catholic Frontier 1100–1525, London 1980. Chudziak Wojciech, Wczesnośredniowieczne importy skandynawskie z Kałdusa pod Chełmnem na Pomorzu Wschodnim, w: Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. Marek Dulinicz, Warszawa– Lublin 2003, s. 117–126. Civitas Schinesghe. Mieszko I i początki państwa polskiego, red. Jan M. Piskorski, Poznań–Gniezno 2004. Curta Florin, Southeastern Europe in the Middle Ages 500–1250, New York 2006. Dalewski Zbigniew, Rytuał i polityka: opowieść Galla Anonima o konflikcie Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem, Warszawa 2005. Danielewski Marcin, Struktura grodowa w drugiej połowie XI w. Czy lata 30. XI w. wyznaczają przełom dla funkcjonowania organizacji grodowej w Polsce? Referat wygłoszony w ramach IV polsko-niemiecko-czeskiego

Forum młodych mediewistów, Gniezno 23.5.–26.5.2012. Darkevič Vladislav P., Hudožestvennyj metall vostoka VIII–XIII vv. Proizvedeniâ vostočnoj torevtiki na territorii evropejskoj časti SSSR i Zaural’â, Moskva 1976, s. 143–144. Dienes István, Die Ungarn um die Zeit der Landnahme, Budapest 1972. Drevnosti Severo-zapada Rossii (slavaâno-finno-ogorskoe vzaimodeistvie, russkie goroda Baltiki), red. V.M. Masson, E N. Nosov, E.A. Râbinin, Sankt Petersburg 1993. Drozd Alicja, Janowski Andrzej, Poliński Dariusz, Wczesnośredniowieczne groby komorowe na cmentarzysku w Pniu koło Bydgoszczy (badania 2005–2007), w: XVI. Sesja Pomorzoznawcza, cz. 1: Od epoki kamienia do okresu wczesnośredniowiecznego, Acta Archaeologica Pomoranica 3, red. Andrzej Janowski, Krzysztof Kowalski, Sławomir Słowiński, Szczecin 2009, s. 351–366. Dróżdż Klaudia, Kazimierz Odnowiciel. Polska w okresie upadku i odbudowy, Wodzisław Śląski 2009. Duczko Władysław, The Filigree and Granulation Work of the Viking Period. Birka V, Stockholm 1985. Duczko Władysław, Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, w: Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, red. Lech Leciejewicz, Marian Rębkowski, Kołobrzeg 2000, s. 23–44. Duczko Władysław, Real and Imaginary Contributions of Poland and Rus to the Conversion of Sweden, w: Early Christianity in Central Europe, red. Przemysław Urbańczyk, Warszawa 1997, s. 129–135. Duczko Władysław, Test or Magic? Pecks on the Viking-Age Silver, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red.

Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 193–208. Duczko Władysław, Viking Rus. Studies on the Presence of Scandinavians in Eastern Europe, Leiden 2004. Duczko Władysław, Zebrać, zdeprecjonować, schować i zapomnieć. O skarbach srebrnych Skandynawii okresu wikingów, WN 49 (2005), 2, s. 205–218. Dulinicz Marek, Forschungen zu den Herrschaftszentren des 10. bis 11. Jahrhunderts in Polen, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 147–160. Dulinicz Marek, Mazowsze w X w., w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. Henryk Samsonowicz, Kraków 2000, s. 199–220. Dunlop Douglas M., The History of the Jewish Khazars, Princeton 1954. Dzieduszyccy Bożena i Wojciech, Early Medieval Kruszwica, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 223–240. Dzieduszycki, Wojciech, Kruszce w systemach wartości i wymiany społeczeństwa Polski wczesnośredniowiecznej, Poznań 1995. Early Christianity in Central Europe, red. Przemysław Urbańczyk, Warszawa 1997. East Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages, red. Florin Curta, Ann Arbor 2005. The Eastern World of the Vikings. Eight Essays about Scandinavia and Eastern Europe in the Early Middle Ages, red. Elena A. Melnikova, Göteborg 1996. Ebel Else, Der Fernhandel der Wikingerzeit bis in das 12. Jahrhundert in Nordeuropa nach altnordischen Quellen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und

Nordeuropa, red. Klaus Düwel, Göttingen1987, s. 266–312. Eniosova Natal’â, Litejnye formy Gnëzdova, w: Istoričeskâ arheologia. Tradicii i perspektivy. K 80-letiû so dnâ roždeniâ Danila Antonoviha Avdusina, red. Valentin L. Ânin, Moskva 1998, s. 66–81. Enzyklopädie zur Geschichte des östlichen Europa (6.–13. Jahrhundert), red. Christian Lübke i in., Greifswald 1998. Epstein Steven A., An Economic and Social History of Later Medieval Europe, 1000–1500, Cambridge i in. 2009. Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevali a Carolo Modzelewski dedicata, red. Roman Michałowski i in., Warszawa 2008. Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008. Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, t. 1–3, Stuttgart 2000. Europe around the Year 1000, red. Przemysław Urbańczyk, Warszawa 2001. Ewig Eugen, Die Merowinger und das Frankenreich, Stuttgart 1988. Feldbauer Peter, Die islamische Welt 600–1250. Ein Frühfall von Unterentwicklung?, Wien 1995. Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993. Filipowiak Władysław, Die Bedeutung Wolins im Ostseehandel, w: Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. Sven-Olof Lindquist, Birgitta Radhe, Visby 1985, s. 121–138. Filipowiak Władysław, Handel und Handelsplätze an der Ostseeküste Westpommerns, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-

Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, Mainz 1988, s. 690–719. Filipowiak Władysław, Wollin – ein frühmittelalterliches Zentrum an der Ostsee, w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 152–155. Fomin Aleksej V., Silver of the Maghreb and Gold from Ghana at the End of the VIII–IX Centuries A.D., w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 69–75. Fomin Aleksej V., Überblick und überregionaler Zusammenhang des Münzschatzes von Ralswiek. Originäre Münzstätten und chasarische Nachprägungen, w: Ralswiek auf Rügen. Die slawisch-wikingischen Siedlungen und deren Hinterland, red. Joachim Herrmann, Lübstorf 2006, s. 77–84. Fomin Aleksej V., Nahapetân V.E., Graffiti na kufičeskih monetah, obraŝavšihsâ v Evrope v IX–X v., w: Drevnejšie gosudarstva Vostočnoj Evropy, Moskva 1994, s. 139–208. Franklin Simon, Shepard Jonathan, The Emergence of Rus’ 750–1200, London–New York 1996. Franks, Northmen, and Slavs. Identities and State Formation in Early Medieval Europe, red. Ildar Garipzanov, Patrick Geary, Przemysław Urbańczyk, Turnhout 2008. Gab es das „Dienstsystem” im mittelalterlichen Polen – oder was war das ius ducale?, red. Eduard Mühle, www.perspectivia.net/content/publikationen/lelewelgespraeche/4–2011. Gawlas Sławomir, Komercjalizacja jako mechanizm europeizacji peryferii na przykładzie Polski, w: Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad

rozwojem średniowiecznej Europy, red. Roman Czaja i in., Warszawa 2006, s. 25–116. Gawlas Sławomir, O kształt zjednoczonego Królestwa, Warszawa 1996. Gieysztor Aleksander, Geneza państwa polskiego w świetle nowszych badań, „Kwartalnik Historyczny” 61 (1954), 1, s. 103–136. Göckenjan Hansgerd, Hilfsvölker und Grenzwächter im mittelalterlichen Ungarn (Quellen und Studien zur Geschichte des östlichen Europa), Wiesbaden 1972. Goehrke Carsten, Die Frühzeit des Ostslawentums, Darmstadt 1992. Golabiewski Lannby Monica, Rispling Gert, Östersjö – seminarium om Spillingsskatten – världens största vikingatida silverskatt, „Svensk Numismatisk Tidskrift” 5 (Sept.) (2008), s. 106–107. Golden Peter B., The Question of the Rus Qaganate, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 2 (1982), s. 77–97. Gołembnik Andrzej, Early Medieval Płock, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 241–270. Gorjunova Valentina M., Technologietransfer im Töpferhandwerk. Westslawischer Einfluß auf die frühe Drehscheibenware in Novgorod, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. Michael Müller-Wille i in., Neumünster 2001, s. 323– 347. Górecki Janusz, Gród na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodowych pierwszej monarchii piastowskiej, Poznań 2001. Górecki Janusz, Waffen und Reiterausrüstung von Ostrów Lednicki – Zur Geschichte des frühen polnischen Staates und seines Heeres, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 29 (2001), s. 41–86. Górecki Piotr, Economy, Society, and Lordship in Mediewal Poland, New

York–London 1992. Graham-Campbell James A., The Viking-Age Silver and Gold Hoards of Scandinavian Character from Scotland, w: Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 107 (1975–1976), s. 114–134. Grodecki Roman, Zachorowski Stanisław, Dąbrowski Jan, Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1, Kraków 1995. Gudavicius Edvardas, Lietuvos istorija. Nuo seniausiu laiku iki 1569 metu, t. 1, Vilnius 1999. Guest Peter, Roman Gold and Hun Kings: The Use and Hoarding of Solidi in the Late Fourth and Fifth Centuries, w: Roman Coins Outside the Empire. Ways and Phases, Contexts and Functions, red. Aleksander Bursche, Renata Ciołek, Reinhard Wolters, Wetteren 2008, s. 295–307. Guichard Pierre, Al-Andalus. Acht Jahrhunderte muslimischer Zivilisation in Spanien, Tübingen–Berlin 2005. Gumilow Lew, Od Rusi do Rosji, Warszawa 1992. Gumowski Marian, Moneta arabska w Polsce IX i X w., „Zapiski Historyczne” 24 (1958/1959), 1, s. 7–61. Gustin Ingrid, Coin Stock and Coin Circulation in Birka, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800–1100, red. James Graham-Campbell, Sören M. Sindbaek, Gareth Williams, Aarhus 2011, s. 227–244. Haithabu und die frühe Stadtentwicklung im nördlichen Europa, red. Klaus Brandt, Michael Müller-Wille, Christian Radke, Neumünster 2002. Hammel-Kiesow Rolf, Novgorod und Lübeck. Siedlungsgefüge zweier Handelsstädte im Vergleich, w: Novgorod. Markt und Kontor der Hanse, red. Norbert Angermann, Klaus Friedland, Köln i in. 2002, s. 25–68. Hårdh Birgitta, Hacksilver and Ingots, w: Means of Exchange. Dealing with Sil-ver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), red. Dagfinn

Skre, Aarhus 2008, t. 2, s. 95–118. Hårdh Birgitta, Oriental-Scandinavian Contacts on the Volga, as Manifested by Silver Rings and Weight Systems, w: Silver Economy in the Viking Age, red. James Graham-Campbell, Gareth Williams, Walnut Creek 2007, s. 135–147. Hårdh Birgitta, Silber im 10. Jahrhundert. Ökonomie, Politik und Fernbeziehungen, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 181–193. Hardt Matthias, Gold und Herrschaft. Die Schätze europäischer Könige und Fürsten im ersten Jahrtausend, Berlin 2004. Hatz Gert, Die ersten Sachsenpfennige in Schweden, w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. Stefan K. Kuczyński, Stanisław Suchodolski, Warszawa 1985, s. 33–42. Hatz Gert, Handel und Verkehr zwischen dem Deutschen Reich und Schweden in der späten Wikingerzeit, Lund 1974. Hatz Gert i in., Otto-Adelheid-Pfennige. Untersuchungen zu Münzen des 10./11. Jahrhunderts (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI, Suecia Repertis, Nova Series 7), Stockholm 1991, s. 9–146. Hatz Gert, Rispling Gert, Münzfunde aus Oldenburg in Holstein (1981– 1986), „Offa” 52 (1994), s. 153–162. Hatz Vera, Zu den in Schweden gefundenen Otto-Adelheid-Pfennigen, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 243–250. Hatz Vera, Welin U.S. Linder, Deutsche Münzen des 11. Jahrhunderts nach byzantinisch-arabischem Vorbild in den schwedischen Funden der Wikingerzeit (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI, Suecia Repertis II), Stockholm 1968, s. 1–38.

Haussig Hans-Wilhelm, Die Praxis des Warenaustausches im Warägerhandel mit den chasarischen Märkten Sarkel und Itil, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. Klaus Düwel i in., Göttingen 1987, s. 528–544. Heijne Ceciliavon, Särpräglat: Vikingatida och tidigmedeltida myntfynd från Danmark, Skåne, Blekinge och Halland (ca. 800–1130) (Stockholm Studies in Archaeology 31), Stockholm 2004. Heller Klaus, Normannen in Osteuropa, Berlin 1993. Hellmann Manfred, Die Handelsverträge des 10. Jhs. zwischen Kiev und Byzanz, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. Klaus Düwel i in., Göttingen 1987, s. 643–667. Henning Joachim, Gefangenenfesseln und der europäische Sklavenhandel im 6.-Jahrhundert – Archäologisches zum Bedeutungswandel von „sklabossakaliba-sclavus”, „Germania” 70 (1992), s. 403–426. Henning Joachim, Neue Burgen im Osten. Handlungsorte und Ereignisgeschichte der Polenzüge Heinrichs II. im archäologischen und dendrochronologischen Befund, w: Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. Achim Hubel, Bernd Schneidmüller, Ostfildern 2004, s. 151–181. Hensel Witold, Kultur und Kunst im frühmittelalterlichen Pommern (7.–11. Jahrhundert), w: Wikinger und Slawen. Zur Frühgeschichte der Ostseevölker, red. Joachim Herrmann, Neumünster 1982, s. 264–290. Hensel Witold, Polskie tysiąclecie, „Sprawozdania P.M.A.” 3 (1950), 1–4, s. 27–48. Herrmann Joachim, Rügenslawen, Wilzen und Obodriten, w: Wikinger und Slawen. Zur Frühgeschichte der Ostseevölker, red. tenże, Neumünster

1982, s. 292–326. Herrmann Joachim, Die Slawen in Deutschland. Geschichte und Kultur der slawischen Stämme westlich von Oder und Neiße vom 6. bis 12. Jahrhundert. Ein Handbuch. Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Alte Geschichte und Archäologie der Akademie der Wissenschaften der DDR. T. 14, Berlin 1985. Herrmann Joachim, Slawen und Wikinger in der Frühgeschichte der Ostseevölker, w: Wikinger und Slawen. Zur Frühgeschichte der Ostseevölker, red. tenże, Neumünster 1982, s. 10–142. Hess Wolfgang, Pfennigwährungen und Geldumlauf im Reichsgebiet zur Zeit der Ottonen und Salier, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 17–35. Hilberg Volker, Silver Economies of the Ninth and Tenth Centuries AD in Hedeby, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800–1100, red. James Graham-Campbell, Sören M. Sindbaek, Gareth Williams, Aarhus 2011, s. 203–225. Hodges Richard, Dark Age Economics: The Origins of Town and Trade, 600–1000, London–New York 1982. Hodges Richard, Whitehouse David, Mohammed, Charlemagne and the Origins of Europe. Archaeology and the Pirenne Thesis, Ithaca 1983. Hoffmann Erich, Die schrittweise Ablösung Schleswigs durch Lübeck als wichtigstes Seehandelszentrum an der westlichen Ostsee (ca. 1150– 1250), w: Seehandelszentren des nördlichen Europa. Der Strukturwandel vom 12. zum 13. Jahrhundert, red. Günter P. Fehring, Bonn 1983, s. 39– 46. Ibrahim ibn Yaqub at-Tartushi: Christianity, Islam and Judaism meet in

East-Central Europe, c. 800–1300 A.D., red. Petr Charvát, Jiří Prosecký, Praha 1996. In Discussion with the Past. Archeological Studies presented to W.A. van Es, red. H. Sarfatij, W.J.H. Verwers, P.J. Woltering, Zwolle 1999. Ilisch Peter, Die Pfennigströme aus dem rłmisch-deutschen Reich im Spiegel der Funde aus Pommern, Masowien und Großpolen (ca. 980–1050), w: Fernhändler, Kleriker, Dynasten. Die piastische Herrschaft in kontinentalen Beziehungsgeflechten vom 10. bis zum frühen 13. Jahrhundert, red. Dariusz Adamczyk, Norbert Kersken, Wiesbaden 2015, s. 55–66 Ingstad Helge, Ingstad Anne-Stine, The Viking Discovery of America: The Excavation of a Norse Settlement in L’Anse Aux Meadows, Newfoundland 2001. Jagodziński Marek F., The Settlement of Truso, w: Wulfstans Voyage. The Baltic Sea Region in the Early Viking Age as seen from Shipboard, red. Anton Englert, Athena Trakadas, Roskilde 2009, s. 182–197. Jagodziński Marek F., Truso. Między Weonodlandem a Witlandem, Elbląg 2010. Jagodziński Marek F., Truso w świetle nowych odkryć. Uwagi na marginesie badań wczesnośredniowiecznej osady rzemieślniczo-handlowej w Janowie Pomorskim (gmina Elbląg), w: Archeologia Bałtyjska. Materiały z konferencji. Olsztyn 24–25 IV 1988, Olsztyn 1991, s. 136– 155. Jagodziński Marek F., Wczesnośredniowieczna osada rzemieślniczohandlowa w Janowie Pomorskim nad jeziorem Drużno – poszukiwane Truso?, Elbląg 1988. Jakimowicz Roman, O pochodzeniu ozdób srebrnych znajdowanych w skarbach wczesnohistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne” 12

(1933), s. 103–136. Jammer Vera, Die Anfänge der Münzprägung im Herzogtum Sachsen (10. und 11. Jahrhundert) (Numismatische Studien 3–4), Hamburg 1952. Janin Valentin L., Grundfesten der Wirtschaft. Geld und Geldsysteme im mittel-alterlichen Novgorod, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. Michael Müller-Wille i in., Neumünster 2001, s. 143–148. Jankuhn Herbert, Haithabu. Ein Handelsplatz der Wikingerzeit, Neumünster 1986. Jansson Ingmar, Wikingerzeitlicher orientalischer Import in Skandinavien, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 564–647. Jöns Hauke, Lüth Friedrich, Müller-Wille Michael, Ausgrabungen auf dem frühgeschichtlichen Seehandelsplatz von Groß Strömkendorf, Kr. Nordwestmecklenburg, „Germania” 75 (1995), s. 193–221. Jonsson Kenneth, Hoards and Single-Finds from the Middle and Northern Baltic Sea Region, w: Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter. Internationale Konferenz 23.–25. Oktober 1990, Riga, red. Alexander Loit i in., Stockholm 1992, s. 79–89. Jonsson Kenneth, The numismatic evidence for Frisian Trade in Sweden in the late Viking Age, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 233–244. Jonsson Kenneth, The Routes forthe Importation of German and English Coins to the Northern Lands in the Viking Age, w: Fernhandel und

Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 205–232. Kahl Hans-Dietrich, Schwerin, Svarinshaug und die Sclavorum civitas des Prudentius von Troyes – Spuren mecklenburgischer Frühgeschichte in der sog. Liedar-Edda, bei Saxo und in den Annalen von St. Bertin? Beiträge zur Nachricht des Prudentius von Troyes über Normannenkämpfe im Elbgebiet 845, w: Bei träge zur Stadt- und Regionalgeschichte Ost- und Nordeuropas. H. Ludat zum 60. Geburtstag, red. Klaus Zernack, Wiesbaden 1971, s. 69–131. Kalisz wczesnośredniowieczny, red. Tadeusz Baranowski, Kalisz 1998. Kaplony Andreas, Routen, Anschlussrouten, Handelshorizonte im Brief von Hasday b. Saprut an den hazarischen König, w: Ibrahim ibn Yaqub atTartushi: Christianity, Islam and Judaism meet in East-Central Europe, c. 800–1300 A.D., red. Petr Charvát, Jiří Prosecký, Praha 1996, s. 140– 168. Kara Michał, Anfänge der Bildung des Piastenstaates im Lichte neuer archäologischer Ermittlungen, „Quaestiones Medii Aevi Novae“ 2 (2000), s. 57–85. Kara Michał, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań 2009. Kara Michał, Siły zbrojne Mieszka. Z badań nad składem etnicznym, organizacją i dyslokacją drużyny pierwszych Piastów, „Kronika Wielkopolski” 62 (1992), 3, s. 33–47. Kara Michał, Wczesnośredniowieczny grób uzbrojonego kupca z miejscowości Ciepłe na Pomorzu Gdańskim w świetle ponownej analizy chronologicznej, w: Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. Hanna Kočka-Krenz, Władysław Łosiński, Poznań 1998, s.

496–504. Katalog wystawy stałej „Tu powstała Polska” w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, red. Michał Brzostowicz, Agnieszka Stempin, Poznań 2009. Kehne Peter, Auskünfte antiker Schriftquellen zu Umständen und Größenordnungen des Abflusses römischer Münzen ins Barbaricum vom 1.–5. Jahrhundert n. Ch. Eine Problemskizze, w: Roman Coins Outside the Empire. Ways and Phases, Contexts and Functions, red. Aleksander Bursche, Renata Ciołek, Reinhard Wolters, Wetteren 2008, s. 75–88. Kellenbenz Herrmann, Deutsche Wirtschaftsgeschichte, t. 1, München 1978. Kiersnowska Teresa, Dyskusja, w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. Henryk Samsonowicz, Kraków 2000, s. 236–238. Kiersnowska Teresa, Rus’isch-warägische Gefolgschaften und die Herkunft der Adelsgeschlechter Awdaniec und Łabędź, w: Studien zum Adel im mittelalterlichen Polen, red. Eduard Mühle, Wiesbaden 2012, s. 385–407. Kiersnowski Ryszard, Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa 1960. Kilger Christoph, Kaupang from Afar: Aspects of the Interpretation of Dirham Finds in Northern and Eastern Europe between the late 8th and early 10th Century, w: Means of Exchange. Dealing with Silver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), red. Dagfinn Skre, t. 2, Aarhus 2008, s. 199–252 Kilger Christoph, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenzland, ca. 965–1120 (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI: In Suecia Repertis. Nova Series 15), Stockholm 2000. Kilger Christoph, Wholeness and Holiness: Counting, Weighing und Valuing Silver in the Early Viking Period, w: Means of Exchange. Dealing with

Silver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), red. Dagfinn Skre, t. 2, s. 253–325. Kirpičnikov Anatol N., Alt-Ladoga, w: Enzyklopädie zur Geschichte des östlichen Europa (6.–13. Jahrhundert), Heft A, red. Christian Lübke i in., Greifswald 1998, s. 89–91. Kirpičnikov Anatol N., Kamennye kreposti Severnoj Rusi. Itogi issledovaniâ i nekotorie ocenki, w: Drevnosti Severo-zapada Rossii (slavâno-finnoogorskoe vzaimodeistvie, russkie goroda Baltiki), red. V.M. Masson, E.N. Nosov, E.A. Râbinin, Sankt Petersburg 1993, s. 98–114. Kirpičnikov Anatol N., Ladoga – gorod èpohi vikingov na evropejskom put’i Zapad–Vostok, w: Austrvegr, Tallinn 1995, s. 11–14. Kirpičnikov Anatol N., Staraja Ladoga und seine überregionalen Beziehungen. Anmerkungen zur Verbreitung und Verwendung von Dirhems im eurasiatischen Handel, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 307–337. Klady: sostav, hronologiâ, interpretaciâ. Materialy tematičeskoj naučnoj konferencii, November 26–29, 2002, red. D.G. Savinov, Sankt Petersburg 2002. Kluge Bernd, Das angelsächsische Element in den slawischen Münzfunden des 10. bis 12. Jhs. Aspekte einer Analyse, w: Viking-Age Coinage in Northern Lands. The Sixth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 1, red. Mark A.S. Blackburn, David M. Metcalf, Oxford 1981, s. 257–329. Kluge Bernd, Münze und Geld um 1000, w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 188–194.

Kluge Bernd, Umrisse der deutschen Münzgeschichte in ottonischer und salischer Zeit, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. tegoż, Sigmaringen 1993, s. 1–16. Knol Egge, Gold und Silber aus Marsum – karolingische Schatzfunde in den Niederlanden, w: Die Macht des Silbers. Karolingische Schätze im Norden. Katalog zur Ausstellung, red. Egon Wamers, Michael Brand, Regensburg 2005, s. 119–124. Kóčka-Krenz Hanna, Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska wczesnym średniowieczu, Poznań 1993.

we

Kóčka-Krenz Hanna, Kara Michał, Makowiecki Daniel, The Beginnings, Development and the Character of the Early Piast Stronghold in Poznań, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 125–166. Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter. Internationale Konferenz 23.–25. Oktober 1990, Riga, red. Alexander Loit i in., Stockholm 1992. Korpäs Ola, Widerström Per, Ström Jonas, The Recently Hoards from Spillings Farm on Gotland, Sweden, „Viking Heritage Magazine” 4 (2000), s. 6–8. Korpela Jukka, The World of Ladoga. Society, Trade, Transformation and State Building in the Eastern Fennoscandian Boreal Forest Zone c. 1000–1555, Berlin 2008. Kotlar Nikolai F., Obrót arabskich dirhemów na terytorium Ukrainy, WN 14 (1970), 1, s. 20–28. Kovalenko Volodomir, Černigiv und Šestovica. Kontakte zwischen Slawen und Skandinaviern im östlichen Einzugsgebiet des Dnepr am Ende des 9. und im 10 Jahrhundert, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer

Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 237–248. Kovalenko V.P., Fomìn O.V., Šekun O.V., Davn’orus’kij Zveničìv ì skarb arabs’kih dìrhemìv, „Arheologìâ” (Kiïv)1 (1992), s. 67–71. Kovalev Roman K., Circulation of Samanid Dirhams in Viking-Age Northern and Eastern Europe (based on the Mints of Samarqand and Al-Shash). Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford, 1–2 August 2011. Kovalev Roman K., Creating Khazar Identity through Coins: The Special Issue Dirhams of 837/8, w: East Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages, red. Florin Curta, Ann Arbor 2005, s. 220–253. Kovalev Roman K., The Infrastructure of the Northern Part of the „Fur Road” between the Middle Volga and the East During the Middle Ages, http://tcjn.academia.edu/RomanKovalev/Papers, dostęp 14.1.2012, s. 1– 40. Kovalev Roman K., The Infrastructure of the Novgorodian Fur Trade in the Pre-Mongol Era (ca. 900-ca. 1240), Minnesota 2002. Kovalev Roman K., Mint Output in Tenth-Century Bukhara: A Case Study of Dirham Production and Monetary Circulation in Northern Europe, w: Russian History 1 (Festschrift für T. S. Noonan), red. Roman K. Kovalev, Heide M. Sherman, b.m. 2001, s. 245–271. Kovalev Roman K., What does historical Numismatics suggest about the Monetary History of Khazaria in the Ninth Century? – Question revisited, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 13 (2004), s. 97–129. Kovalev Roman K., Kaelin Alexis C., Circulation of Arab Silver in Medieval Afro-Eurasia, „History Compass” 5 (2007), 2, s. 560–580. Kowalewski Jacek, Dlaczego czy jak deponowano skarby we wczesnym średniowieczu? WN 48 (2004), 2, s. 181–191.

Kozubovsky Georgiy, West-European Coins and Local Ingots in Kiev in the 11th–12th Centuries, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 253–259. Kromann Anne, The Latest Cufic Coin Finds from Denmark, w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 183–195. Kropotkin V.V., Bulgarian Tenth-Century Coins, w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 197–200. Kropotkin V.V., Bulgarske monety X veka na territori Drevnej Rusi i Pribaltiki, w: Volžskaâ Bulgariâ i Rus’, Kazan’ 1986, s. 38–62. Kruse Susan E., Trade and Exchange across Frontiers, w: Silver Economy in the Viking Age, red. James Graham-Campbell, Gareth Williams, Walnut Creek 2007, s. 163–176. Kubiak Władysław, Zagadnienie „odważników handlowych” u Ibrahima ibn Jakuba, „Slavia Antiqua” 5 (1956), s. 368–376. Kulakov Vladimir J., Kaup – Stanovlenie evropejskogo srednevekogo goroda, Moskva 1989. Kulakov Vladimir J., Preussische Gefolgschaft im 9. Jahrhundert, w: Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter. Internationale Konferenz 23.–25. Oktober 1990, Riga, red. Alexander Loit i in., Stockholm 1992, s. 109–114.

Kulakov Vladimir J., Die wikingerzeitliche Siedlung und das Gräberfeld Kaup bei Wiskiauten. Bericht über die Ausgrabungen der Jahre 1956– 2004, „Offa” 59/60 (2005), s. 55–78. Kurnatowscy Zofia i Stanisław, Piastowskie „urządzanie” kresów północnozachodnich państwa, w: Świat Słowian wczesnego średniowiecza, red. Marek Dworaczek, Anna B. Kowalska, Sławomir Moździoch, Marian Rębkowski, Szczecin–Wrocław 2006, s. 91–99. Kurnatowska Zofia, Ostrów Lednicki in the Early Middle Ages, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 167–184. Kurnatowska Zofia, Poznań w czasach Mieszka I, w: Civitas Schinesghe. Mieszko I i początki państwa polskiego, red. Jan M. Piskorski, Poznań– Gniezno 2004, s. 71–88. Kurnatowska Zofia, The Stronghold in Giecz in the Light of New and Old Research, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 207–222. Kurnatowska Zofia, The Stronghold in Gniezno in the Light of New and Old Research, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 185–206. Kurnatowska Zofia, Wielkopolska w X w. i formowanie się państwa polskiego, w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. Henryk Samsonowicz, Kraków 2000, s. 99–117. Labuda Gerard, Drużno, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. 1, Wrocław i in. 1961, s. 389–391. Labuda Gerard, Gommon, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, Wrocław i in. 1964, s. 130 i n. Labuda Gerard, Mieszko I. Wrocław i in. 2002. Labuda Gerard, Mieszko II. Król Polski (1025–1034). Czasy przełomu

w dziejach państwa polskiego, Kraków 1992. Labuda Gerard, Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1946. Ladoga i epoha vikingov. Staroladožskij istoriko-arhitekturnyj i arheologičeskij muzejzapovednik, red. D.A. Mačinskij, Sankt Petersburg 1998. Lagom. Festschrift für Peter Berghaus zum 60. Geburtstag, red. Thomas Fischer, Peter Ilisch, Münster 1981. Lalik Tadeusz, O cyrkulacji kruszców w Polsce X–XII w., „Przegląd Historyczny” 58 (1967), 1, s. 1–27. Land, Sea and Home. Settlement in the Viking Period. Proceedings of a Conference on Viking-Period Settlement at Cardiff, Juli 2001, red. John Hines, Alan Lane, Mark Redknap, Leeds 2004. Lebedev V.P., Dirham Circulation in the Land of Severianie in the 10th c. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford, 1–2 August 2011. Leciejewicz Lech, Kim byli właściciele skarbów ukrytych w okolicy Kołobrzegu w XI w.?, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 103–112. Leciejewicz Lech, Kolberg (Kołobrzeg), w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 167–169. Leciejewicz Lech, Normanowie nad Odrą i Wisłą w IX–XI w., „Kwartalnik Historyczny” 100 (1993), 4, s. 49–62. Leciejewicz Lech, Die Stammesburgen als Ausgangspunkt der frühen Stadtentwicklung an der pommerschen Ostseeküste, w: Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. Sven-Olof Lindquist, Birgitta

Radhe, Visby 1985, s. 171–184. Leimus Ivar, Estländische Biberfunde, w: Die 13. Allrussische numismatische Konferenz. Tezisy dokladov i soobŝenij, Moskva 2005, s. 61–63 (przypis „Hansische Geschichtsblätter” 126, 2008, s. 330). Leimus Ivar, Die letzte Welle des orientalischen Münzsilbers im Norden, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. Michael Andersen, Helle W. Horsnäs, Jens Christian Moesgaard, Copenhagen 2007, s. 111–125. Leimus Ivar, Millennium Breakthrough. North goes West, w: Special Issue on the History of Estonia, red. Tŏnu Tannberg, Ott Raun, Tuna 2009. Leont’ev A.E., Skandinavskie veŝi v kollekcii Sarskogo gorodiŝa, „Skandinavskij sbornik” 26 (1981), s. 144–148. Leyser Karl, Communications and Power in Medieval Europe. The Carolingians and Ottonian Centuries, London–Rio Grande 1994. Lieber Alfred, Did a „silver crisis” in Central Asia affect the Flow of Islamic Coins into Scandinavia and Eastern Europe?, w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 207–212. Lis Hanna, Lis Paweł, Kuchnia Słowian. O żywności, potrawach i nie tylko…, Kraków 2009. Lâpuškin I.I., Slavâne Vostočnoj Evropy nakanune drevnerusskogo gosudarstva (VIII–1â pol. IX v.), „Materialy i Issledovaniâ po Arheologii SSSR” 152, Leningrad 1968. Logan Donald, Die Wikinger in der Geschichte, Stuttgart 1987. Lombard Maurice, Blütezeit des Islam. Eine WirtschaftsKulturgeschichte 8.–11. Jahrhundert, Frankfurt am Main 1992.

und

Lübke Christian, Fremde im östlichen Europa. Von Gesellschaften ohne Staat zu verstaatlichten Gesellschaften (9.–11. Jahrhundert), Köln i in. 2001. Ludwig Dieter, Struktur und Gesellschaft des Chazaren-Reiches im Licht der schriftlichen Quellen, Münster 1982. Lundström Per, Paviken bei Västergarn, w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 265–269. Łosiński Władysław, Chronologia napływu najstarszej monety arabskiej na terytorium Europy, „Slavia Antiqua” 31 (1988), s. 93–176. Łosiński Władysław, Chronologia, skala i drogi napływu monet arabskich do krajów europejskich u schyłku IX i w X w., „Slavia Antiqua” 34 (1993), s. 1–41. Łosiński Władysław, Funkcja tezauryzacji kruszcu srebrnego w gospodarce wczesnośredniowiecznej, WN 36 (1992), 1–2, s. 27–36. Łosiński Władysław, Die Kontakte zwischen Pommern und Skandinavien im frühen Mittelalter im Lichte der Forschungen im unteren Parsęta– Flußgebiet, w: Rapports du IIIe Congrès International d’Archéologie Slave 1, Bratislava 1979, s. 513–518. Łosiński Władysław, Miejsce Pomorza i Wielkopolski w kształtowaniu się gospodarki towarowo-pieniężnej w Polsce wczesnofeudalnej, „Slavia Antiqua” 37 (1996), s. 163–180. Łosiński Władysław, Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII–X/XI w.), Wrocław i in. 1972. Łosiński Władysław, Stettin (Szczecin), w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 156–162. Łosiński Władysław, W sprawie genezy osiedli wczesnomiejskich u Słowian

nadbałtyckich, „Slavia Antiqua” 35 (1994), s. 101–128. Łosiński Władysław, W sprawie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu w kontekście dziejów obrotu pieniężnego w strefie nadbałtyckiej, cz. I, „Archeologia Polski” 35 (1990), 2, s. 287–309. Łosiński Władysław, W sprawie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu w kontekście dziejów obrotu pieniężnego w strefie nadbałtyckiej, cz. II, „Archeologia Polski” 36 (1991), 1–2, s. 235–264. Łosiński Władysław, W sprawie „wschodniej drogi” dopływu monet arabskich do Wielkopolski w X w., w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 185–192. Łowmiański Henryk, Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. 1–6, Warszawa 1963–1985. Łowmiański Henryk, Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich, Warszawa 1953. Die Macht des Silbers. Karolingische Schätze im Norden. Katalog zur Ausstellung, red. Egon Wamers, Michael Brand, Regensburg 2005. Madsen Per Kristian, Ribe und der Westen. Archäologische Zeugnisse des 8.Jahrhunderts, w: Die Niederlande und der europäische Nordosten. Ein Jahrtausend weiträumiger Beziehungen (700–1700), red. Hubertus Menke, Neumünster 1992, s. 73–90. Mäkeler Hendrik, Wikingerzeitlicher Geldumlauf im Ostseeraum – Neue Perspektiven, „Quaestiones Medii Aevi Novae” 10 (2005), s. 121–149. Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. Michael Andersen, Helle W. Horsnäs, Jens Christian Moesgaard, Copenhagen

2007. Maâckoe gorodiŝe, red. Svetlana A. Pletnëva, Moskva 1984. Makarov Nikolaj, Rural settlement and Landscape Transformation in Northern Russia, A.D. 900–1300, w: Land, Sea and Home. Settlement in the Viking Period. Proceedings of a Conference on Viking-Period Settlement at Cardiff, Juli 2001, red. John Hines, Alan Lane, Mark Redknap, Leeds 2004, s. 55–73. Makarov Nikolaj A., Novgorodskaja i Rostovo-Suzdalskaja kolonizaciâ v bassejnah ozer Beloe i Lac’a po arheologičeskim dannym, „Sovetskaâ arheologiâ” 4 (1989), s. 86–102. Making a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization, red. Andrzej Buko, Mike McCarthy, Warsaw 2010. Malmer Brita, Münzen der Wikingerzeit in Schweden. Ein Kurzbericht zum Forschungsstand, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der RömischGermanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 648–653. Malmer Brita, Some Remarks on Monetary Circulation in Viking-Age Scandinavia, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. Stanisław Suchodolski (współpraca: Mateusz Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 35–49. Malmer Brita, Some Thoughts on the Secondary Treatment of Viking-Age Coins Found on Gotland and in Poland, w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. Stefan K. Kuczyński, Stanisław Suchodolski, Warszawa 1985, s. 49–56. Malmer Brita, South Scandinavian Coinage in the Ninth Century, w: Silver Economy in the Viking Age, red. James Graham-Campbell, Gareth Williams, Walnut Creek 2007, s. 13–27.

Martens Jürgen, Das Wikingergräberfeld von Wiskiauten, Samland, w: Zwischen Lübeck und Novgorod. Wirtschaft, Politik und Kultur im Ostseeraum vom frühen Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert (Festschrift für N. Angermann), red. Ortwin Pelz, Gertrud Pickhan, Lüneburg 1996, s. 38–57. Matla-Kozłowska Marzena, Pierwsi Przemyślidzi i ich państwo (od X do pierwszej połowy XI w.), Wrocław 2008. McCormick Michael, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej 300–900, Warszawa 2009. McCormick Michael, Verkehrswege, Handel und Sklaven zwischen Europa und dem Nahen Osten um 900: Von der Geschichtsschreibung zur Archäologie?, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 172–180. Means of Exchange. Dealing with Silver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), t. 2, red. Dagfinn Skre, Aarhus 2008. Melnikova Elena A., Graffiti on Islamic coins, w: The Eastern World of the Vikings. Eight Essays about Scandinavia and Eastern Europe in the Early Middle Ages, red. tejże, Göteborg 1996, s. 73–89. Mel’nikova Elena A., Saga ob Éjmunde o službe skandinavov v družine Jaroslava Mudrogo, w: Vostočnaâ Evropa v drevnosti i srednevekov’e, Moskva 1978, s. 289–295. Metcalf David M., Interpreting Coin Hoards for Polish Monetarny History: The Quarter-Century 1025–1050, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 245–251. Metcalf David M., Regions around the North Sea with a Monetised Economy in the Pre-Viking and Viking Ages, w: Silver Economy in the Viking Age,

red. James Graham-Campbell, Gareth Williams, Walnut Creek 2007, s. 1–11. Metcalf David M., Some further Reflections on the Volume of the German Coinage in the Salian Period (1024–1125), w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 55–72. Metcalf David M., Some Speculations on the Volume of the German Coinage inthe Tenth and Eleventh Centuries, w: Lagom. Festschrift für Peter Berghaus zum Geburtstag, red. Thomas Fischer, Peter Ilisch, Münster 1981, s. 185–193. Metcalf David M., Some Twentieth-Century Runes. Statistical Analysis of the Viking-age Hoards and the Interpretation of Wastage Rates, „British Archaeological Reports International Series” 122 (1981), 2, s. 329–382. Miheev V.K., Podonie v sostave Hazarskogo Kaganata, Harkov 1985. Middeleeuwse toestanden, archeologie, geschiedenis en monumentenzorg, red. P.J. Woltering, W.J.H. Verwers, G.J. Scheepstra, Hilversum 2002. Mikołajczyk Andrzej, Changing Patterns in the 11th-Century Coin Hoards from Poland, w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 225–239. Mikołajczyk Andrzej, Late 11th-Century German Coins in Poland. A Final Phase of the German Coin Inflow to the Early Medieval Poland, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 315–320. Minorski Vladimir, A History of Sharvan and Darband in the 10th–11th

Centuries, Cambridge 1958. Modzelewski Karol, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X– XIII wiek, Wrocław 1975. Moesgaard Jens Christian, The Grisebjerggärd Hoard and the Beginning of Pecking in Scandinavia, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800–1100, red. James Graham-Campbell, Sören M. Sindbaek, Gareth Williams, Aarhus 2011, s. 297–308. Molvogin Arkadij, Die letzte Welle des westeuropäischen Münzsilbers der späten Wikingerzeit in Estland (1100–1158), w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 287–293. Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002. Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. Stanisław Suchodolski (współpraca: Mateusz Bogucki), Warsaw–Cracow 2007. Montgomery James E., Ibn Fadlan and the Rusiyyah, http://www.scribd.com/doc/55907767/Ibn-Fadlan-and-the-Rusiyyah-byJames-Montgomery, s. 1–25, dostęp 5.8.2011. Morawiec Jakub, Wolin w średniowiecznej tradycji skandynawskiej, Katowice 2007. Morrissey John, Die italienischen Seerepubliken, w: Vom Mittelmeer zum Atlantik. Die mittelalterlichen Anfänge der europäischen Expansion, red. Peter Feldbauer, Gottfried Liedl, John Morrissey, Wien–München 2001, s. 61–82. Moździoch Sławomir, Śląsk między Gnieznem a Pragą, w: Ziemie polskie

w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. Henryk Samsonowicz, Kraków 2000, s. 169–199. Moździoch Sławomir, Wrocław-Ostrów Tumski in the Early Middle Ages, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 319–338. Mühle Eduard, Die Anfänge Kievs (bis ca. 980) in archäologischer Sicht, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 35 (1987), s. 80–101. Mühle Eduard, Gnezdovo – das alte Smolensk? Zur Deutung eines Siedlungskomplexes des ausgehenden 9. bis beginnenden 11. Jhs., w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 358–410. Mühle Eduard, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011. Mühle Eduard, Die städtischen Handelszentren der nordwestlichen Rus’. Anfänge und frühe Entwicklung altrussischer Städte bis gegen Ende des 12. Jhs., Stuttgart 1991. Müller-Wille Michael, Archäologischer Import im Umkreis von Haithabu, w: Die Niederlande und der europäische Nordosten. Ein Jahrtausend weiträumiger Beziehungen (700–1700), red. Hubertus Menke, Neumünster 1992, s. 29–50. Müller-Wille Michael, Zwei Grabfunde des 10. Jhs. in europäischer Perspektive: Rösta (Grab IV) im nördlichen Schweden und Gnezdowo (Grab Dn–4) im westlichen Russland, w: Zwischen Christianisierung und Europäisierung. Beiträge zur Geschichte Osteuropas in Mittelalter und Früher Neuzeit. Festschrift für Peter Nitsche zum 65. Geburtstag, red. Eckhard Hübner, Ekkehard Klug, Jan Kusber, Stuttgart 1998, s. 51–68. Müller-Wille Michael (współpraca: Leif Hansen i Astrid Tummuscheit),

Frühstädtische Zentren der Wikingerzeit und ihr Hinterland. Die Beispiele Ribe, Hedeby und Reric, w: Akademie der Wissenschaften und der Literatur. Abhandlungen der Geistes- und sozialwissenschaftlichen Klasse, nr 3, 2002, Mainz–Stuttgart 2002, s. 3–55. Nadolski Andrzej, Cmentarzysko z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią, Łódź 1959. Nazmi Ahmad, Commercial Relations between Arabs and Slavs (9th–11th Centuries), Warszawa 1998. Noonan Thomas S., The Cessation of Viking-Age Dirham Imports into Poland and Polabia, „Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska” 45 (1990), s. 67–78. Noonan Thomas S.. Dirham Exports to the Baltic in the Viking Age: Some Preliminary Observations, w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 251–257. Noonan Thomas S., Dirham Hoards from Medieval Lithuania, „Journal of Baltic Studies” 23 (1992), s. 395–414. Noonan Thomas S., Does the Khazars possess a monetary economy? An Analysis of the Numismatic Evidence, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 2 (1982), s. 219–267. Noonan Thomas S., The first major silver crisis in Russia, ca. 875–ca. 900, „Hikuin” 11 (1985), s. 41–50. Noonan Thomas S., The Impact of Silver Crisis in Islam upon Novgorods Trade with the Baltic, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 411–447.

Noonan Thomas S., The Khazar Economy, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 9 (1995–1997), s. 253–318. Noonan Thomas S., The Mint of al-Shash: The Vehicle fort he Origins and Continuation of Trade Relations between Viking-Age Northern Europe and Samanid Central Asia, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 12 (2003), s. 47–79. Noonan Thomas S., The Monetary History of Kiev in the Pre-Mongol period, „Harvard Ukrainian Studies” 11 (1987), s. 384–443. Noonan Thomas S., A Ninth-Century Dirham Hoard from Devitsa in Southern Russia, „American Numismatic Society Museum Notes” 27 (1982), s. 185–209. Noonan Thomas S., Ninth Century Dirham Hoards from European Russia. A Pre-liminary Analysis, w: Viking-Age Coinage in Northern Lands. The Sixth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 1, red. Mark A.S. Blackburn, David M. Metcalf, Oxford 1981, s. 47–117. Noonan Thomas S., Ninth Century Dirham Hoards from the South-West Baltic, „Journal of Baltic Studies” 13 (1982), s. 220–244. Noonan Thomas S., The Regional Composition of Ninth-Century Dirham Hoardsfrom European Russian, „Numismatic Chronicle” 144 (1984), s. 153–165. Noonan Thomas S., Russias Eastern Trade, 1150–1350: The Archeological Evidence, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 3 (1983), s. 201–264. Noonan Thomas S., Volga Bulgharians Tenth-Century Trade with Samanid Central Asia, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 11 (2000–2001), s. 140– 218. Noonan Thomas S., What Does Historical Numismatics Suggest about the History of Khazaria in the Ninth Century?, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 3 (1983), s. 265–281.

Noonan Thomas S., When and how Dirhems first reached Russia, „Cahiers du monde” 21 (1980), s. 401–469. Noonan Thomas S., When Did Dirham Imports into Tenth-Century Sweden Decline?, „Numismatiska Meddelanden” 37 (1989), s. 295–301. Noonan Thomas S., Why Dirhams First Reached Russia: The Role of ArabKhazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 4 (1984), s. 151–282. Noonan Thomas S., Why the Vikings First Came to Russia, „Jahrbücher für Osteuropäische Geschichte” 34 (1986), s. 321–348. Noonan Thomas S., Kovalev Roman, Rispling Gerd, Viking Age Dirham Hoards from Eastern and Northern Europe, w: A Survey of Numismatic Research 1990–1995, red. Andrew Burnett i in., Berlin 1997, s. 751–759. Nosov Evgenij N., Ein Herrschaftsgebiet entsteht. Die Vorgeschichte der nördlichen Rus und Nowgorods, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. Michael MüllerWille i in., Neumünster 2001, s. 13–75. North Michael, Geldumlauf und Wirtschaftskonjunkturen im südlichen Ostseeraum 1440–1570, Sigmaringen 1990. Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. Michael Müller-Wille, Valentin L. Janin, Evgenij N. Nosov, Elena A. Rybina, Neumünster 2001. Novikova G.L., Ŝitoobraznyje podveski iz severnoj i vostočnoj Evropy, „Istoričeskaâ Arheologiâ” (1998), s. 165–174. Novosel’cev Anatolij P., Hazarskoe gosudarstvo i ego rol’ v istorii Vostočnoj Evropy i Kavkaza, Moskva 1990. Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. Stefan K. Kuczyński, Stanisław Suchodolski, Warszawa 1985. Nylen Erik, Handel und Seefahrt zwischen Skandinavien und Ostbaltikum um

1000, w: Die Verbindungen zwischen Skandinavien und Ostbaltikum aufgrund der archäologischen Quellenmaterialien, red. Alexander Loit, Jüri Selirand, Stockholm 1985, s. 84–96. Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny. Katalog wystawy, red. Stanisław Suchodolski, Michał Zawadzki, Kalisz 2010. Ohthere’s Voyages. A 9th-Century Account of Voyages along the Coasts of Norway and Denmark and its Cultural Context, red. Janet Bately, Anton Englert, Roskilde 2007. Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988. Ormrod W.M., Barta, János, The Feudal Structure and the Beginnings of State Finance, w: Economic Systems and State Finance, red. Richard Bonney, Oxford i in. 1995, s. 53–80. Ostmitteleuropa. Berichte und Forschungen (Festschrift für G. Rhode), red. Ulrich Haustein, Stuttgart 1981. Panic Idzi, Początki Węgier. Polityczne aspekty formowania się państwa i społeczeństwa węgierskiego w końcu IX i w pierwszej połowie X w., Cieszyn 1995. Paravicini Werner, Tiere aus dem Norden, w: Edelleute und Kaufleute aus dem Norden Europas, red. Jan Hirschbiegel, Andreas Ranft, Jörg Wettlaufer, Ostfildern 2007, s. 249–272. Paszkiewicz Henryk, Początki Rusi, Kraków 1996. Pedersen Anne, Prachtgräber des 10. Jahrhunderts in Südskandinavien – Tradition und Erneuerung, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 81–94. Pekar Josef, Die Wenzels- und Ludmila-Legenden und die Echtheit

Christians, Prag 1906. Pernoud Régine, Ryszard Lwie Serce, Warszawa 1994. Persov N.E., Otnositel’naâ hronologiâ žiliŝ gorodiŝa Novotroickogo, „Vestnik Moskovskogo Gosudarstvennogo Universiteta” 4 (1991), s. 77– 87. Pettersson Ann-Marie, The Spillings Hoard – Gotlands Role in Viking Age World Trade, Lund 2009. Petruchin Ja., Khazaria and Rus’: An Examination of their Historical Relations, w: The World of the Khazars: New Perspectives; Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, red. Peter B. Golden, Haggaí Ben-Shammai, András Róna-Tas, Leiden– Boston 2007, s. 245–268. Petry Klaus, Weiller 42 – ein unbekanntes Bindeglied der Münzstätte Trier und der Fernhandelsdenarszone zur spätottonisch-frühsalischen Zeit? w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 135–140. Pianowski Zbigniew, Wawel – the Stronghold in Cracow in Early Middle Ages (Resume), w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 339–340. Pirenne Henri, Mohammed und Karl der Große. Untergang der Antike am Mittelmeer und Aufstieg des germanischen Mittelalters, Frankfurt am Main 1985. Platonova N.I., Dogovory Rusi i Vizantii i socialnye verhi russkogo obŝestva X veka, „Stratrum Plus” 5 (1999), s. 164–168. Platonova N.I., Oleg i Hel’gu Kembridžskogo dokumenta. Prodolženie diskussii, w: Ladoga i epoha vikingov. Staroladožskij istorikoarhitekturnyj i arheologičeskij muzej-zapovednik, red. D.A. Mačinskij,

Sankt Petersburg 1998, s. 43–46. Pleszczyński Andrzej, Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (963– 1034). Narodziny stereotypu. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja władców Polski i ich kraju, Lublin 2008. Pletnëva, Svetlana A., Na slavâ no-hazarskom pograniče. Dmitrievskij arheologičeskij kompleks, Moskva 1989. Pletnjova Svetlana A., Die Chasaren, Wien 1979. Pohl Walter, Staat und Herrschaft im Frühmittelalter: Überlegungen zum Forschungsstand, w: Staat im frühen Mittelalter, red. Stuart Airlie, Walter Pohl, Helmut Reimitz, Wien 2006. Polanský Luboš, The 10th Century Bohemian Deniers in the Light of Revised Finds, Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. Stanisław Suchodolski (współpraca: Mateusz Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 127–152. Polek Krzysztof, Podstawy gospodarcze Państwa Wielkomorawskiego, Kraków 1994. Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004. Potin Vsevolod, Funde westeuropäischer Denare im Norden der Sowjetunion, w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990, s. 265–273. Potin Vsevolod, Über einen neuen Schatzfund westeuropäischer Denare im Norden Russlands, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 277–286.

Princová Jarmila, Libice, w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 382–384. Pritsak Omeljan, The Origins of the Old Rus Weights and Monetary Systems. Two Studies in Western Eurasia Metrology and Numismatics in the Seventh to Eleventh Centuries, Cambridge, Ma 1998. Profantová Naďa, To Central Asia and beyond: Oriental Motifs in the Applied Artsof the Late Avar and Great Moravian Epochs (8th–9th Century), w: Ibrahim ibnYaqub at-Tartushi: Christianity, Islam and Judaism meet in East-Central Europe,800–1300 A.D., red. Petr Charvát, Jiří Prosecký, Praha 1996, s. 26–36. Puškina T.A., Scandinavian Finds from Old Russia. A Survey of their Topography and Chronology, w: The Rural Viking in Russia and Sweden. Conference 19–20 October 1996 in the Manor of Karlslund, Örebro, Sweden, red. Pär Hansson, Örebro 1997, s. 83–91. Radtke Christian, Haithabu. Perspektiven einer Stadtentwicklung in drei Stationen – 800, 900, 1000, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 37 (2009), s. 135–162. Radwański Kazimierz, Tyniec Anna, Cracow in archaeological Research, w: Making a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization, red. Andrzej Buko, Mike McCarthy, Warsaw 2010, s. 179–190. Ralswiek auf Rügen. Die slawisch-wikingischen Siedlungen und deren Hinterland, red. Joachim Herrmann, Dieter Warnke, t. 1–5, Lübstorf– Schwerin 1997–2008. Reuter Timothy, Plunder and Tribute in the Carolingian Empire, „Transactions of the Royal Historical Society” (Fifth Series) 35 (1985), s. 75–94. Rębkowski Marian, The Pomeranian Towns and the State of the First Piasts: the Case of Szczecin and Kołobrzeg, „Acta praehistorica et

archaeologica” 42 (2010), s. 9–17. Richter-Bernburg Lutz, Der frühmittelalterliche Handel Nord- und Osteuropas nach islamischen Quellen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor-und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. Klaus Düwel i in., Göttingen 1987, s. 667–685. Rispling Gert, Coins with Crosses and Bird Heads – Christian Imitations of Islamic Coins?, „Fornvännen” 82 (1987), s. 75–86. Rispling Gert, Islamiska mynt, särskilt volga-bulgariska, „Myntstudier” 4 (2005), s. 3–11. Rispling Gert, Ninth-Century Dirham Hoards in Russia and the Baltic region: A Report on Progress, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. Michael Andersen, Helle W. Horsnäs, Jens Christian Moesgaard, Copenhagen 2007, s. 101–109. Rispling Gert, Osteuropäische Nachahmungen islamischer Münzen, w: Sylloge der Münzen des Kaukasus und Osteuropas im Orientalischen Münzkabinett Jena 1, red. Stefan Heidemann, Norbert Nebes, Wiesbaden 2005, s. 172–225. Rispling Gert, Rundberg Jonas, Sebou – ny myntort i Spillingsskatten, „Svensk Numismatisk Tidskrift” 5 (Sept.) (2008), s. 104–105. Risvaag Jon Anders, Christophersen Axel, Early Medieval Coinage and Urban Development: A Norwegian Experience, w: Land, Sea and Home. Settlement in the Viking Period, red. John Hines, Alan Lane, Mark Redknap, Leeds 2004, s. 75–91. Roesdahl Else, Denmark – a Thousand Years Ago, w: Europe around the Year 1000, red. Przemysław Urbańczyk, Warszawa 2001, s. 351–366. Roesdahl Else, Harald Blauzahn – ein dänischer Wikingerkönig, w: Europa im 10 Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 95–108.

Roesdahl Else, Historia Wikingów, Gdańsk 1996. Rolle Renate, Archäologische Bemerkungen zum Warägerhandel, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 472–529. Rosik Stanisław, Bolesław Krzywousty, Wrocław 2013. Roslund Mats, Guests in the House: Cultural Transmission between Slavs and Scandinavians 900 to 1300 AD, Leiden–Boston 2007. Rozwałka Andrzej, Niedźwiadek Rafał, Stasiak Marek, The Medieval Urban Centre in Lublin, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. Przemysław Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 357–382. Ruchhöft Fred, Der Burgwall von Schwerinsburg – Ergebnisse systematischer Geländearbeiten. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.6.2011 w Greifswaldzie. Ruprecht Arndt, Die ausgehende Runeninschriften, Göttingen 1958.

Wikingerzeit

im

Lichte

der

The Rural Viking in Russia and Sweden. Conference 19–20 October 1996 in the Manor of Karlslund, Örebro, Sweden, red. Pär Hansson, Örebro 1997. Rybina Elena A., Frühe „Joint-ventures“. Die Beziehungen Novgorods im Ostseeraum, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. Michael Müller-Wille i in., Neumünster 2001, s. 291–308. Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, red. Lech Leciejewicz, Marian Rębkowski, Kołobrzeg 2000. Samson Ross, Fighting with Silver: Rethinking Traiding, Raiding and Hoarding, w: Social approaches to Viking studies, red. tegoż, Glasgow 1991, s. 123–136.

Samsonowicz Agnieszka, Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów, Wrocław i in. 1991. Samsonowicz Henryk, Der Einfluß des Ostseehandels auf die Entwicklung der Regionen Osteuropas im frühen und hohen Mittelalter, w: Zwischen Lübeck und Novgorod. Wirtschaft, Politik und Kultur im Ostseeraum vom frühen Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert (Festschrift für N. Angermann), red. Ortwin Pelz, Gertrud Pickhan, Lüneburg 1996, s. 59–65. Samsonowicz Henryk, Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu nowej mapy Europy, w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu nowej mapy Europy, red. Henryk Samsonowicz, Kraków 2000, s. 433–441. Sawyer Brigit i Peter, Medieval Scandinavia. From Conversation to Reformation, circa 800–1500, London 1993. Sawyer Peter, Kings and Vikings, London 1982. Schilling Heinz, Lolland – das Tor nach Skandinavien, w: Die Macht des Silbers. Karolingische Schätze im Norden. Katalog zur Ausstellung, red. Egon Wamers, Michael Brand, Regensburg 2005, s. 143–148. Schirren Michael, Neue Kleinfunde aus dem Raum Anklam – Einsichten in die Zentrum-Umland-Beziehungen Menzlins. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.06.2011 w Greifswaldzie. Schoknecht Ulrich, Menzlin. Ein frühgeschichtlicher Handelsplatz an der Peene, Berlin 1977. Schorkowitz Dittmar, Die Herkunft der Ostslawen und die Anfänge des Kiever Reiches in der postsowjetischen Revision, „Jahrbücher für Osteuropäische Geschichte” 48 (2000), 4, s. 569–601. Schramm Gottfried, Altrusslands Anfang. Historische Schlüsse aus Namen, Wörtern und Texten zum 9. und 10. Jahrhundert, Freiburg i. Br. 2002.

Schramm Gottfried, Gentem suam Rhos vocari dicebant. Hintergründe der ältesten Erwähnung von Russen (a. 839), w: Ostmitteleuropa. Berichte und Forschungen (Festschrift für G. Rhode), red. Ulrich Haustein, Stuttgart 1981, s. 1–10. Schröder Franz Josef, Völker und Herrscher des östlichen Europa im Weltbild Widukinds von Korvei und Thietmars von Merseburg, dysertacja. Münster 1975. Schulze-Dörrlamm Mechthild, Die Ungarneinfälle des 10. Jahrhunderts archäologischer Funde, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. Joachim Henning, Mainz 2008, s. 109–122. Sedov V.V., Vostočnye slavâne v VI–XIII vv., Moskva 1982. Sheehan John, Early Viking Silver Hoards from Ireland and their Scandinavian Elements, w: Scandinavia and Ireland in the Early Viking Age, red. Howard B. Clarke, Maire Ni Mhaonaigh, Raghnall O`Floinn, Dublin 1998, s. 166–202. Sheehan John, Irelands Viking-Age Hoards: Sources and Contacts, w: The Vikings in Ireland, red. Anne-Christine Larsen, Roskilde 2001, s. 51–59. Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on Viking-Age Coinage 1–4 June 1989 (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis Nova Series 6), red. Kenneth Jonsson, Brita Malmer, Stockholm i in. 1990. Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800–1100, red. James Graham-Campbell, Sören M. Sindbaek, Gareth Williams, Aarhus 2011. Silver Economy in the Viking Age, red. James Graham-Campbell, Gareth Williams, Walnut Creek 2007. Skaare Kolbjörn, An Eleventh Century Norwegian Penny Found on the Coast of Maine, USA, w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy

średniowiecznej, red. Stefan K. Kuczyński, Stanisław Suchodolski, Warszawa 1985, s. 63–71. Slaski Kazimierz, Die Teilnahme Pommerellens am Fernhandel vom 7. bis zum 11. Jahrhundert, w: Beiträge zur Geschichte Pommerns und Pommerellens, red. Hans Georg Kirchhoff, Dortmund 1987, s. 1–26. Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, t. 10, z. 3 (63), Wrocław i in. 1990. Słownik starożytności słowiańskich, red. Władysław Kowalenko, Gerard Labuda, Tadeusz Lehr-Spławiński, t. 1–2, Wrocław i in. 1961–1964. Social Approaches to Viking studies, red. Ross Samson, Glasgow 1991. Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. Sven-Olof Lindquist, Birgitta Radhe, Visby 1985. Sperber Erik, Balances, Weights and Weighing in Ancient and Early Medieval Sweden, Stockholm 1996. Społeczeństwo polskie od X do XX w., red. Ireneusz Ihnatowicz, Benedykt Zientara, Antoni Mączak, Janusz Żarnowski, Warszawa 1996. Sprenger Bernd, Das Geld der Deutschen. Geldgeschichte Deutschlands von den Anfängen bis zur Gegenwart, München i in. 1995. Staecker Jörn, Brutal Vikings and Gentle Traders, „Lund Archaeological Review” 43 (1997), s. 89–103. Stalsberg Anne, The Scandinavian Viking Age finds in Rus. Overview and Analysis, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der RömischGermanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 448–471. Stanisławski Błażej M., Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga – studium przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Wrocław 2013. Stanisławski Błażej, Obecność skandynawska w Wolinie a kwestia

Jomsborga, „Wędrowiec Zachodniopomorski” 15: Świat Słowian i Wikingów (2005), s. 10–16. Stankiewicz Urszula, Militaria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Trzciance, pow. Sokółka, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 5 (2009), s. 97–114. Stattler Ewa, Kontakty handlowe ludności wczesnopolskiej z krajami arabskimi we wczesnym średniowieczu (IX–X w.), „Slavia Antiqua” 13 (1966), s. 199–269. Steinbach Sebastian, Das Geld der Nonnen und Mönche. Münzrecht, Münzprägung und Geldumlauf der ostfränkisch-deutschen Klöster in ottonisch-salischer Zeit (ca. 911–1125), Berlin 2007. Stenberger Martin, Die Schatzfunde Gotlands der Wikingerzeit I, Text, Stockholm 1958. Steuer Heiko, Geldgeschäfte und Hoheitsrechte zwischen Ostseeländern und islamischer Welt, „Zeitschrift für Archäologie” 12 (1978), s. 255–260. Steuer Heiko, Gewichtsgeldwirtschaft im frühgeschichtlichen Europa – Feinwaagen und Gewichte als Quelle zur Währungsgeschichte, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. Klaus Düwel i in., Göttingen 1987, s. 405–527. Steuer Heiko, Der Handel der Wikingerzeit zwischen Nord- und Westeuropa aufgrund archäologischer Zeugnisse, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. Klaus Düwel i in., Göttingen 1987, s. 113–197. Steuer Heiko, Münzprägung, Silberströme und Bergbau um das Jahr 1000 in Europa – wirtschaftlicher Aufbruch und technische Innovation, w: Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. Achim Hubel, Bernd Schneidmüller, Ostfildern

2004, s. 117–149. Steuer Heiko, The Ore Deposits in Middle Asia and Viking Age Silver in Scandinavia. Festschrift für Hans Drescher, „Hammaburg N. F.” 12 (1998), s. 111–124. Steuer Heiko, Die Ostsee als Kernraum des 10. Jahrhunderts und ihre Peripherien. „Siedlungsforschung. Archäologie, Geschichte, Geographie” 22 (2004), s. 59–88. Steuer Heiko, Goldenberg Gert, Stern Willem B., Der Wechsel von Münzgeld- zur Gewichtsgeldwirtschaft in Haithabu um 900 und die Herkunft des Münzsilbers im 9. und 10. Jahrhundert, w: Haithabu und die frühe Stadtentwicklung im nördlichen Europa, red. Klaus Brandt, Michael Müller-Wille, Christian Radke, Neumünster 2002, s. 133–167. Strzelczyk Jerzy, Mieszko Pierwszy, Poznań 1992. Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter (Festschrift für M. Müller-Wille), red. Anke Wesse, Neumünster 1998. Suchodolski Stanisław, Die Anfänge der polnischen Münzprägung, w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 195–196. Suchodolski Stanisław, Aus welchen Gründen hat man in der Wikingerzeit im Ostseeraum Münzschätze deponiert?, w: Fundamenta Historiae. Geschichte im Spiegel der Numismatik und ihrer Nachbarwissenschaften. Festschrift für Niklot Klüßendorf zum 60. Geburtstag am 10. Februar 2004, red. Reiner Cunz (współpraca: Rainer Polley i Andreas Röpcke), Hannover 2004, s. 107–116. Suchodolski Stanisław, Change of Transcontinental Contacts as Indicated by Coins in the Baltic Zone around 1000, w: Europe around the Year 1000, red. Przemysław Urbańczyk, Warszawa 2001, s. 85–100. Suchodolski Stanisław, Jeszcze o początkach gospodarki towarowo-

pieniężnej na ziemiach polskich, WN 39 (1995), 1–2, s. 67–71. Suchodolski Stanisław, Kultowa czy ekonomiczna geneza skarbów epoki wikingów?, „Biuletyn Numizmatyczny” 3 (2003), 331, s. 185–196. Suchodolski Stanisław, Mennictwo polskie w XI i XII w., Wrocław 1973. Suchodolski Stanisław, Moneta możnowładcza i kościelna w Polsce średniowiecznej, Wrocław 1987. Suchodolski Stanisław, Moneta polska w X/XI w., WN 11 (1967), s. 67–185. Suchodolski Stanisław, Monety księcia Władysława Hermana i wojewody Sieciecha. Wykład wygłoszony przed Polskim Towarzystwem Numizmatycznym w Warszawie 5.12.2011. Suchodolski Stanisław, Die Münzen des 10. und 11. Jahrhunderts aus Mainz, Speyer und Worms in Polen. Ein Beitrag zur Datierung, zu den Einstromwegen und zum Umlauf, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 301–313. Suchodolski Stanisław, Noch einmal über die Anfänge der Münzprägung in Polen, w: XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997, red. Bernd Kluge, Bernhard Weisser, Berlin 2000, t. 2, s. 978–982. Suchodolski Stanisław, Numizmatyka średniowieczna. Moneta źródłem archeologicznym, historycznym i ikonograficznym, Warszawa 2011. Suchodolski Stanisław, Początki mennictwa i Wschodniej i Północnej, Wrocław 1971.

w

Europie

Środkowej

Suchodolski Stanisław, Rex Bolizlavus – tzw. królewskie monety Bolesława Chrobrego, http://www.denary.com.pl/pdf/2.pdf, dostęp 17.5.2011. Suchodolski Stanisław, Spór o początki mennictwa w Czechach i w Polsce, przygotowane do druku referaty wygłoszone na Konferencji Numizmatyków w 1995 r. w Brnie i w 1997 w Berlinie. Suchodolski Stanisław, Warum hat man im frühen Mittelalter Schätze

deponiert?, gespraeche

http://www.perspectivia.net/content/publikationen/lelewel-

Suchodolski Stanisław (współpraca: Dorota Malarczyk), Die Zustromwege der Dirhams nach Polen, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. Michael Andersen, Helle W. Horsnäs, Jens Christian Moesgaard, Copenhagen 2007, s. 93–100. Śliwiński Błażej, Początki Gdańska. Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X w., Gdańsk 2009. Tabaczyński Stanisław, Archeologia średniowieczna. Problemy, źródła, metody, cele badawcze, Wrocław 1987 Tabaczyński Stanisław, Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa–Wrocław 1957. Tabaczyński Stanisław, Z badań nad wczesnośredniowiecznymi skarbami srebrnymi Wielkopolski, Warszawa–Wrocław 1958. Talvio Tuukka, Deutsche und andere Münzen in finnischen Funden des 11. Jahrhunderts, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit, red. Bernd Kluge, Sigmaringen 1993, s. 269–275. Talvio Tuukka, The Frisian Element in the Coin Hoards of the Late Viking Age in Scandinavia, Russia and the East Baltic Lands, w: Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. Sven-Olof Lindquist, Birgitta Radhe, Visby 1985, s. 195–200. Thunmark-Nylen Lena, Gotland – Neighbour between the West and the East, w: Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter, red. Alexander Loit i in., Stockholm 1992, s. 155–162. Tolochko Oleksiy P., The Primary Chronicle’s „Ethnography” Revisited: Slavs and Varangians in the Middle Dnieper Region and the Origin of the Rus’ State, w: Franks, Northmen, and Slavs. Identities and State

Formation in Early Medieval Europe, red. Ildar Garipzanov, Patrick Geary, Przemysław Urbańczyk, Turnhout 2008, s. 169–188. Tolochko Petr P., Die Rolle der Handels- und Handwerkszentren des 9. Jhs. bis zum Anfang des 11. Jhs. bei der Entstehung der altrussischen Städte, w: Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter (Festschrift für M. Müller-Wille), red. Anke Wesse, Neumünster 1998, s. 213–217. Tomaševs’kij A.P., Prirodno-gospodars’kij aspekt zaselennâ basejnu r. Teteriv u seredn’ovični časi, „Arheologiâ” 3 (1992), s. 46–59. Trade and Communication Networks of the First Millennium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres, red. Babette Ludowici i in., Hannover 2010. Trawkowski Stanisław, Charakter denarów palatyna Sieciecha, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 283–290. Trawkowski Stanisław, Opuscula medievistica. Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005. Treatgold Warren, A History of Byzantine State and Society, Stanford 1997. Třeštík Dušan, Bohemia’s Iron Year, w: Europe around the Year 1000, red. Przemysław Urbańczyk, Warszawa 2001, s. 427–450. Třeštík Dušan, „Eine große Stadt der Slawen namens Prag” (Staaten und Sklaven in Mitteleuropa im 10. Jahrhundert), w: Boleslav II. Der tschechische Staat um das Jahr 1000, red. Petr Sommer, Praha 2001, s. 93–138. Turek Roman, Zur Herkunft der böhmisch-mährischen Hacksilberfunde, „Vznik a počátku Slovanú” 6 (1966), s. 223–245.

Tymieniecki Kazimierz, Kształtowanie się społeczeństwa średniowiecznego (Polska na tle Słowiańszczyzny zachodniej), t. 2, Poznań 1996 (wznowienie wydania z 1928 r., red. Jerzy Strzelczyk). Tymowski Michał, Organizacje plemienne na obszarze Polski w IX–X w. w świetle antropologicznych teorii systemu segmentarnego i wodzostwa (chief-dom), w: Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevali a Carolo Modzelewski dedicata, red. Roman Michałowski i in., Warszawa 2008, s. 263–283. Tyszkiewicz Jan, Tatarzy na Litwie i w Polsce, Warszawa 1989. Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, t. 1–4, red. Klaus Düwel, Herbert Jankuhn, Harald Siems, Dieter Timpe, Göttingen 1985–1987. Urbańczyk Przemysław, Herrschaft und Politik im frühen Mittelalter. Ein historisch-anthropologischer Essay über gesellschaftlichen Wandel und Integration in Mitteleuropa, Frankfurt am Main 2007. Urbańczyk Przemysław, Kto deponował skarby zdeprecjonowanego srebra i dlaczego?, WN 48 (2004), 2, s. 167–179. Urbańczyk Przemysław, Rok 995 – Bolesław Chrobry wśród chrześcijan i „barbarzyńców”, w: Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevali a Carolo Modzelewski dedicata, red. Roman Michałowski i in., Warszawa 2008, s. 293–306. Urbańczyk Przemysław, Trudne początki Polski, Wrocław 2008. Urbańczyk Przemysław, Wczesnośredniowieczne skarby złomu srebrnego, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 209–222. Die Verbindungen zwischen Skandinavien und Ostbaltikum aufgrund der archäologischen Quellenmaterialien, red. Alexander Loit, Jüri Selirand,

Stockholm 1985. Videman Jan, Macháček Jiří, Nové mincovni nálezy z dolního Podyjí v kontextu raně strědověké Moravy, „Archeologické rozhledy” 65 (2013), s. 851–871. Vierck Hajo, Ein Schmiederplatz aus Alt-Ladoga und der präurbane Handel zur Ostsee vor der Wikingerzeit. Zur frühmittelalterlichen Betriebseinheit von Produktion und Absatz im Metallhandwerk, „Münstersche Beiträge zur Antiken Handelsgeschichte”, II (1983), 2, 1983, s. 3–64. Viking-Age Coinage in Northern Lands. The Sixth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 1, red. Mark A.S. Blackburn, David M. Metcalf, Oxford 1981. Vilinbachow Vadim B., Frühmittelalterliche Verbindungen der Ostseeslawen zur Rus’, „Jahrbuch für Geschichte der UdSSR und der volksdemokratischen Länder Europas” 9 (1966), s. 227–243. Vilsteren V.T. van, Hidden, and not intended to be recovered. An alternative Approach to Hoards of Medieval Coins, „Jaarboek voor munt- en pennigkunde” 87 (2000), s. 51–63. Vogel Walter, Normannen und das Fränkische Reich bis zur Gründung der Normandie (799–911), Heidelberg 1906. Volckart Oliver, Die Münzpolitik im Ordensland und Herzogtum Preußen von 1370 bis 1550, Wiesbaden 1996. Wachowski Krzysztof, Arabski a karoliński system wagowo-pieniężny na ziemiach polskich, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Ryszard Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 261–267. Wamers Egon, The Duesminde Hoard, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia, A.D. 800–1100, red. James Graham-

Campbell, Sören M. Sindbaek, Gareth Williams, Aarhus 2011, s. 309– 320. Wapińska Anna, Materiały do wczesnośredniowiecznego bursztyniarstwa gdańskiego, w: Gdańsk wczesnośredniowieczny, red. Jerzy Kmieciński, Gdańsk 1967, t. 6, s. 83–100. Warnke Charlotte, Die Anfänge des Fernhandels in Polen, Würzburg 1964. Warnke Dieter, Rostock-Dierkow – ein Wirtschaftszentrum des 8./9. Jahrhunderts an der Unterwarnow, „Zeitschrift für Archäologie” 20 (1992), s. 63–80. Warnke Charlotte, Der Wachshandel zwischen Ost- und Westeuropa im frühen und hohen Mittelalter, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. Klaus Düwel i in., Göttingen 1987, s. 542–570. Watts Montgomery, Der Einfluss des Islam auf das mittelalterliche Europa, Berlin 1992. Wehner Donat, Der frühgeschichtliche Seehandelsplatz Wolin und sein Umland – eine Studie zu Zentrum und Peripherie, Neumünster 2007. Wehner Donat, Grundzüge der Herrschaftsentwicklung am FernhandelsplatzWollin vom 8. bis 12. nachchristlichen Jahrhundert, w: Potestas et communitas. Interdisziplinäre Beiträge zu Wesen und Darstellung von Herrschaftsverhältnissen im Mittelalter östlich der Elbe, red. Aleksander Paroń, Sébastien Rossignol, Bartłomiej S. Szmoniewski, Grischa Vercamer, Wrocław–Warszawa 2010, s. 345–356. Wehner Donat, The Hinterland of the Early Medieval Trading Places Wolin and Menzlin: a Comparison, w: Trade and Communication Networks of the First Millennium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres, red. Babette Ludowici i in., Hannover 2010, s. 258–266.

Wiechmann Ralf, Edelmetalldepots der Wikingerzeit in Schleswig-Holstein („Offa” 77), Neumünster 1996. Wiechmann Ralf, Haithabu und sein Hinterland – ein lokaler numismatischer Raum? Münzen und Münzfunde aus Haithabu (bis zum Jahr 2002), w: Das archäologische Fundmaterial VIII. Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu 36, Neumünster 2007, s. 182–278. Wiechmann Ralf, Hedeby and its Hinterland: A Local Numismatic Region, w: Silver Economy in the Viking Age, red. James Graham-Campbell, Gareth Williams, Walnut Creek 2007, s. 29–48. Wikinger und Slawen. Zur Frühgeschichte der Ostseevölker, red. Joachim Herrmann, Neumünster 1982. Witthöft Harald, Die Kölner Mark zur Hansezeit, w: Geldumlauf, Währungssysteme und Zahlungsverkehr in Nordwesteuropa 1300–1800, red. Michael North, Köln–Wien 1989, s. 51–75. Witthöft Harald, Spuren islamischen Einflusses in der Entwicklung des fränkischen Münzwesens des 8. Jahrhunderts, w: Orientalische Kultur und Europäisches Mittelalter, red. Albert Zimmermann, Ingrid CraemerRuegen-Berg, Berlin–New York 1985, s. 400–420. The World of the Khazars: New Perspectives. Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, red. Peter B. Golden, Leiden–Boston 2007. Wrzesińska Anna, Wrzesiński, Jacek, Odważniki z wczesnośredniowiecznego stanowiska w Dziekanowicach, w: Świat Słowian wczesnego średniowiecza, red. Marek Dworaczek, Anna B. Kowalska, Sławomir Moździoch, Marian Rębkowski, Szczecin–Wrocław 2006, s. 341–358. Wrzesiński Jacek, Cmentarzysko szkieletowe w Dziekanowicach, gm. Łubowo (st. 2), w: „Studia Lednickie” 1 (1989), s. 103–146. Wulfstans Voyage. The Baltic Sea Region in the Early Viking Age as seen

from Shipboard, red. Anton Englert, Athena Trakadas, Roskilde 2009. Zaborski Andrzej, Bilans i przyszłość badań nad tekstem Ibrahima Ibn Jakuba, w: Ibrahim Ibn Jakub i Tadeusz Kowalski w sześćdziesiątą rocznicę edycji, red. Andrzej Zaborski, Kraków 2008, s. 25–73. Zbierski Andrzej, Rzemiosło w Gdańsku wczesnośredniowiecznym, w: Gdańsk: Jego dzieje i kultura, red. Tytus Bieniecki, Warszawa 1969, s. 363–376. Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. Henryk Samsonowicz, Kraków 2000. Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, red. Roman Czaja, Marian Dygo, Sławomir Gawlas, Grzegorz Myśliwski, Krzysztof Ożóg, Warszawa 2006. Zwischen Christianisierung und Europäisierung. Beiträge zur Geschichte Osteuropas in Mittelalter und Früher Neuzeit. Festschrift für Peter Nitsche zum 65. Geburtstag, red. Eckhard Hübner, Ekkehard Klug, Jan Kusber, Stuttgart 1998. Zwischen Lübeck und Novgorod. Wirtschaft, Politik und Kultur im Ostseeraum vom frühen Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert (Festschrift für N. Angermann), red. Ortwin Pelz, Gertrud Pickhan, Lüneburg 1996. Żak Jan, Die Handelsbeziehungen der protopolnischen und frühpolnischen Stammesgruppen auf dem Hintergrund des Handels und der Westslawen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel-und Nordeuropa, red. Klaus Düwel i in., Göttingen 1987, s. 431–510. Żak Jan, Das Problem der skandinavischen „Importe” im Oder-WeichselRaum während des 9.–11. Jahrhunderts, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters

(Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 675–689. Žemlička Josef, Herrschaftszentren und Herrschaftsorganisation, w: Europas Mitte um 1000, red. Alfried Wieczorek, Hans-Martin Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 367–372. Žulkus Vladas, Bertašius Mindaugas, Handelsplätze zwischen Danziger und Rigaer Bucht zur Zeit Wulfstans, w: Wulfstans Voyage. The Baltic Sea Region in the Early Viking Age as seen from Shipboard, red. Anton Englert, Athena Trakadas, Roskilde 2009, s. 198–204.

Przypisy 1 Książka nie zawiera literatury wydanej po 2013 r. i nie uwzględnia stanu znalezisk po tej dacie. Aktualizacja nastąpi w nowej pracy autora, dotyczącej monetyzacji i komercjalizacji w środkowo-wschodnej Europie w latach 800–1200. 2 Anonim (tzw. Gall), Kronika polska, (dalej Gall), przeł. R. Grodecki, M. Plezia (Biblioteka Narodowa, ser. I, nr 59, wyd. 7), Wrocław 1996, I/6, s. 20, I/12, s. 32. 3 Ogólnie: K. Tymieniecki, Kształtowanie się społeczeństwa średniowiecznego (Polska na tle Słowiańszczyzny zachodniej), Poznań 1996, t. 2 (wznowienie wyd. z 1928, red. J. Strzelczyk); G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1946; W. Hensel, Polskie tysiąclecie, „Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie” 3 (1950), 1–4, s. 27–48; H. Łowmiański, Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. 1–6, Warszawa 1963–1985; A. Gieysztor, Geneza państwa polskiego w świetle nowszych badań, „Kwartalnik Historyczny” 61 (1954), 1, s. 103–136. Z niemieckiej perspektywy zwięzła prezentacja w: E. Mühle, Die Piasten. Polen im Mittelalter, München 2011. 4 Por. przede wszystkim H. Łowmiański, Początki Polski. Rozbieżna chronologia u Tymienieckiego, dla którego historia polskiej państwowości zaczyna się dopiero wraz z Mieszkiem I – i to tuż przed przyjęciem chrześcijaństwa. K. Tymieniecki, Kształtowanie, s. 191. 5 Na przykład H. Łowmiański, Początki Polski, t. 3, s. 223 i n.; A. Gieysztor, Geneza, s. 113, 119. 6 H. Łowmiański, Początki Polski, t. 4, s. 129 i n.; t. 5, s. 471. 7 O debacie na temat ius ducale por. teksty Sławomira Gawlasa, Karola Modzelewskiego, Christiana Lübke i Libora Jana z 5. Debaty Lelewelowskiej, która odbyła się 12.04.2011 r. w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie: Czy w średniowiecznej Polsce istniała organizacja służebna – czyli co to było ius ducale?,

red. E. Mühle, www.perspectivia.net/content/publikationen/lelewel-gespraeche/4–2011, dostęp 5.02.2018. 8 Christian Lübke mówi o „wspomaganiu działań rynkowych ponad granicami oraz o zagwarantowaniu bezpieczeństwa kupcom zagranicznym”. Ch. Lübke, Fremde im östlichen Europa. Von Gesellschaften ohne Staat zu verstaatlichten Gesellschaften (9.– 11. Jahrhundert), Köln i in. 2001, s. 236. Na temat udziału elity w handlu niewolnikami por. np. H. Samsonowicz, Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu nowej mapy Europy, w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000, s. 433–441, tu s. 435. 9 Zob. przedstawienie stanu badań w rozdz. 2.1. Tę tematykę autor niniejszego studium nakreślił w kilku rozprawach: D. Adamczyk, Orientalno-bałtycki system handlowy a proces kształtowania się Europy Wschodniej w IX i X w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2, red. I. Panic, J. Sperka, Katowice 2002, s. 63–88, zwł. s. 85 i nn.; tegoż, Silver, Markets, and States, „World History Bulletin” 22 (2006), Fall Issue 2, s. 47–49; tegoż, Między Kijowem a Gnieznem. Wybrane aspekty topografii i funkcji arabskiego srebra na ziemiach słowiańskich w X i na początku XI w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 1 (5), red. I. Panic, J. Sperka, 2009, s. 66–78. 10 W Polsce przede wszystkim P. Urbańczyk, Herrschaft und Politik im frühen Mittelalter. Ein historisch-anthropologischer Essay über gesellschaftlichen Wandel und Integration in Mitteleuropa, Frankfurt am Main 2007. O włączeniu do badań nad władzą i państwowością kategorii antropologicznych, takich jak rytuały, gesty i niepisane zasady por. na obszarze niemieckojęzycznym m.in. W. Pohl, Staat und Herrschaft im Frühmittelalter: Überlegungen zum Forschungsstand, w: Staat im frühen Mittelalter, red. S. Airlie i in., Wien 2006, s. 9–38, zwł. s. 16–27, oraz G. Althoff, Potęga rytuału. Symbolika i władza w średniowieczu, przeł. A. Gadzała, Warszawa 2011. Zob. też wskazówki bibliograficzne w rozdz. 2.1. 11 M. Hardt, Gold und Herrschaft. Die Schätze europäischer Könige und Fürsten im ersten Jahrtausend, Berlin 2004, s. 302; P. Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008, s. 145–154; W. Pohl, Staat, s. 25 i n.; D. Adamczyk, Orientalnobałtycki system; tegoż, Między Kijowem. 12 R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa 1960, s. 5. 13 W Polsce przede wszystkim R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy w Polsce

wczesnośredniowiecznej, Warszawa 1960, s. 470–480; S. Tabaczyński, Archeologia średniowieczna. Problemy, źródła, metody, cele badawcze, Wrocław 1987, s. 179–190. W Niemczech i Skandynawii: V. Jammer, Die Anfänge der Münzprägung im Herzogtum Sachsen (10. und 11. Jahrhundert), Hamburg 1952 (Numismatische Studien 3–4), s. 39–43; Ch. Warnke, Die Anfänge des Fernhandels in Polen 900–1025, Würzburg 1964, s. 20–24; M. Stenberger, Die Schatzfunde Gotlands der Wikingerzeit I, Text, Stockholm 1958, s. 307 i nn.; G. Hatz, Handel und Verkehr zwischen dem Deutschen Reich und Schweden in der späten Wikingerzeit. Die deutschen Münzen des 10. und 11. Jahrhunderts in Schweden, Lund 1974. 14 S. Suchodolski, Kultowa czy ekonomiczna geneza skarbów epoki wikingów?, „Biuletyn Numizmatyczny” 3 (2003), 331, s. 185–196. 15 P. Urbańczyk, Wczesnośredniowieczne skarby złomu srebrnego, w: Moneta mediaevalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 209–224; tegoż, Kto deponował skarby zdeprecjonowanego srebra i dlaczego?, WN 48 (2004), 2, s. 167–179. 16 P. Urbańczyk, Kto deponował, s. 171. 17 J. Kowalewski, Dlaczego, czy jak deponowano skarby we wczesnym średniowieczu?, WN 48 (2004), 2, s. 181–191. 18 W. Duczko, Zebrać, zdeprecjonować, schować i zapomnieć. O skarbach srebrnych Skandynawii okresu wikingów, WN 49 (2005), 2, s. 205–217. 19 M. Bogucki, Dlaczego we wczesnym średniowieczu powstawały skarby złomu srebrnego?, WN 48 (2004), 1, s. 49–75. 20 S. Suchodolski, Kultowa czy ekonomiczna geneza, s. 194. 21 S. Tabaczyński, Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa–Wrocław 1957, s. 281 i n.; tegoż, Z badań nad wczesnośredniowiecznymi skarbami srebrnymi Wielkopolski, Warszawa–Wrocław 1958, s. 42 i nn., 55. 22 R. Kiersnowski, Pieniądz, s. 428 i n., 435 i n. (o ekonomicznej funkcji srebra); s. 31– 42, zwł. s. 37 i 42 (o trybutach w srebrze i o udziale elity władzy w handlu). 23 W. Łosiński, Funkcja tezauryzacji kruszcu srebrnego w gospodarce wczesnośredniowiecznej, w: Funkcja tezauryzacji kruszcu srebrnego w gospodarce wczesnośredniowiecznej, WN 36 (1992), 1–2, s. 27–36, tu s. 35.

24 W. Łosiński, Miejsce Pomorza i Wielkopolski w kształtowaniu się gospodarki towarowo-pieniężnej w Polsce wczesnofeudalnej, „Slavia Antiqua” 37 (1996), s. 163– 180; tegoż, W sprawie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu w kontekście dziejów obrotu pieniężnego w strefie nadbałtyckiej, „Archeologia Polski” 35 (1990), 1, s. 287–309. 25 S. Suchodolski, Jeszcze o początkach gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich, WN 39 (1995), 1–2, s. 67–71. 26 T. Lalik, O cyrkulacji kruszców w Polsce X–XII w., „Przegląd Historyczny” 58 (1967), 1, s. 1–27; M. Kara, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań 2009, s. 310–315; tegoż, Anfänge der Bildung des Piastenstaates im Lichte neuer archäologischer Ermittlungen, „Quaestiones Medii Aevi Novae” 2 (2000), s. 57–85, tu s. 78. 27 W. Dzieduszycki, Kruszce w systemach wartości i wymiany społeczeństwa Polski wczesnośredniowiecznej, Poznań 1995, s. 75–78. 28 Ch. Warnke, Die Anfänge. 29 Na temat kwestii metodologicznych strumieni srebra i ich cyrkulacji na przykładzie monet arabskich oraz o wymowie skarbów w analizie historyczno-gospodarczej przede wszystkim S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde in Europa. Probleme ihrer wirtschaftsgeschichtlichen Interpretation aus archäologischer Perspektive, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 23/24, 1995/1996 (1997), s. 73–153. Inwentarze znalezisk srebra w Polsce znajdują się w następujących pracach: J. Slaski, S. Tabaczyński: Wczesnośredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski – Materiały, Warszawa– Wrocław 1959; T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza. Materiały, Warszawa–Wrocław 1959; M. Haisig i in., Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Małopolski, Śląska, Warmii i Mazur. Materiały, Wrocław i in. 1966; A. Gupieniec, T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Polski Środkowej, Mazowsza i Podlasia. Materiały, Wrocław i in. 1965. Ponadto: Skarby wczesnośredniowieczne z obszaru Polski. Atlas, red. L. Gajewski i in., Wrocław i in. 1982. W 2012 r. w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie rozpoczęto prace nad zaplanowanym na cztery lata projektem katalogowania wszystkich znalezisk skarbów ze srebrem na ziemiach polskich. Niestety, publikacja tego katalogu przewidziana jest na czas późniejszy niż wydanie tej książki. Aktualizacja nastąpi w nowej pracy autora dotyczącej monetyzacji i komercjalizacji w Europie Środkowo-Wschodnej w latach

800–1200. 30 Od 1992 r. przeciąga się publikacja katalogu mającego zawierać wszystkie znaleziska monet arabskich w zachodniej Eurazji, liczące co najmniej 5 dirhemów, z lat 700–1100 autorstwa Thomasa S. Noonana i – po jego śmierci – Romana K. Kowalewa. Dla mojej pracy niezwykle wartościowy był artykuł: R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation of Arab Silver in Medieval Afro-Eurasia, „History Compass” 5 (2007), 2, s. 560–580, w którym autorzy omawiają wszystkie znaleziska monet z zachodniej Eurazji, zawierające co najmniej 5 dirhemów, porządkując je według dekad i liczby wybitych monet. Zob. też S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde in Europa. Natomiast znaleziska monet na Zachodzie ujmowane są według kraju, w którym zostały znalezione i opublikowane. Por. Ch. Kilger, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenzland, ca. 965–1120 (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI: In Suecia Repertis. Nova Series 15), Stockholm 2000; G. Hatz, Handel; C. von Heijne, Särpräglat: Vikingatida och tidigmedeltida myntfynd från Danmark, Skåne, Blekinge och Halland (ca. 800– 1130) (Stockholm Studies in Archaeology 31), Stockholm 2004. 31 P. Feldbauer, Die islamische Welt 600–1250. Ein Frühfall von Unterentwicklung?, Wien 1995, s. 299. 32 M. Lombard, Blütezeit des Islam. Eine Wirtschafts- und Kulturgeschichte 8.–11. Jahrhundert, Frankfurt am Main 1992, s. 218–234. 33 R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation of Arab Silver in Medieval Afro-Eurasia, „History Compass” 5 (2007), 2, s. 569. 34 T.S. Noonan, Why Dirhams First Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 4 (1984), s. 151–282. 35 Por. R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3 na s. 565 i n. 36 C. Goehrke, Die Frühzeit des Ostslawentums, Darmstadt 1992, s. 171. 37 H. Samsonowicz, Der Einfluß des Ostseehandels auf die Entwicklung der Regionen Osteuropas im frühen und hohen Mittelalter, w: Zwischen Lübeck und Novgorod. Wirtschaft, Politik und Kultur im Ostseeraum vom frühen Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert (Księga jubileuszowa dla N. Angermanna), red. O. Pelz, G. Pickhan, Lüneburg 1996, s. 59–65, tu s. 61. 38 H. Pirenne, Mohammed und Karl der Große. Untergang der Antike am Mittelmeer und Aufstieg des germanischen Mittelalters, Frankfurt am Main 1985.

39 Tamże, s. 203. 40 S. Bolin, Mohammed, Charlemagne and Ruric, w: Bedeutung und Rolle des Islam beim Übergang vom Altertum zum Mittelalter, red. P.E. Hübinger, Darmstadt 1968, s. 223–265. 41 R. Hodges, D. Whitehouse, Mohammed, Charlemagne and the Origins of Europe. Archaeology and the Pirenne Thesis, Ithaca 1983. 42 W. Łosiński, Chronologia napływu najstarszej monety arabskiej na terytorium Europy, „Slavia Antiqua” 31 (1988), s. 93–176, tu s. 103–106. 43 W. Łosiński, Chronologia, s. 103–106. 44 Na podstawie różnej struktury skarbów z miejscowości Krivianskaja 805/806 i Zavališino 809/810 z jednej strony i z miejscowości Knjaščino 808/809 z drugiej można przyjąć jedynie, że w którymś momencie między 806 a 810 r. nastąpiło pewne osłabienie napływu srebra. W ostatnim wymienionym znalezisku monety z trzech ostatnich dekad stanowią jakieś 35% wartości całego skarbu, w tym te z lat 80. ok. 19%; w dwóch pierwszych znaleziskach stanowią one natomiast odpowiednio 64% i 57%, z czego te z lat 80. ok. 34% i 28%.Wiele późniejszych depozytów wykazuje oczywiście podobny skład do skarbu z miejscowości Knjaščino (zob. tab. 5 i 10). Niektórzy autorzy traktują to znalezisko jako dwa skarby, których najmłodsze monety datują odpowiednio na 804 i 808/809 r. Por. A.N. Kirpičnikov, Staraja Ladoga und seine überregionalen Beziehungen. Anmerkungen zur Verbreitung und Verwendung von Dirhems im eurasiatischen Handel, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 307–337 (Appendix). 45 T.S. Noonan, When und how Dirhems first reached Russia, „Cahiers du monde” 21 (1980), s. 401–469, tu tab. nr 5, s. 415, tab. nr 19, s. 440. 46 T.S. Noonan, The First Major Silver Crisis in Russia, ca. 875-ca. 900, „Hikuin” 11 (1985), s. 41–50. 47 Por. W. Łosiński, Chronologia, skala i drogi napływu monet arabskich do krajów europejskich u schyłku IX i w X w., „Slavia Antiqua” 34 (1993), s. 1–41. 48 W. Łosiński, Chronologia, s. 5, 13 i n. 49 I. Leimus, Millennium Breakthrough. North goes West, w: Special Issue on the History of Estonia, red. T. Tannberg, O. Raun, Tuna 2009, s. 7–34, tu s. 15, przyp. 57.

50 T.S. Noonan, When and how. 51 A. Fomin, Silver of the Maghreb and Gold from Ghana at the End of the VIII–IX Centuries A. D., w: Sigtuna Papers. Proceedings of the Sigtuna Symposium on VikingAge Coinage 1.–4. June 1989, Nova Series 6, red. K. Jonsson, B. Malmer, Stockholm 1990, s. 69–75, zwł. tab. nr 1 na s. 70. 52 Por. L. Ilisch, Der Münzfund von Anklam – Arabisches Silber auf dem Weg zur Ostsee. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.6.2011 w Greifswaldzie. 53 T.S. Noonan, When and how, s. 433 i n., próbuje wyjaśnić zwiększony wypływ dirhemów północnoafrykańskich do wschodniej Europy niską zawartością srebra. Uwagę, że te monety były lżejsze niż irakijskie (co jednak niekoniecznie musi oznaczać mniejszą zawartość srebra), zawdzięczam Lutzowi Ilischowi, kierownikowi Centrum Badawczego Numizmatyki Islamskiej na Uniwersytecie w Tybindze. Także L. Ilisch, Der Steckborner Schatzfund von 1830 und andere Funde nordafrikanischer Dirhams des Karlreiches, w: Proceedings of the Assemani Symposium on Islamic Coinage, Padua 17–18 Mai 2003, Padova 2005, s. 67–91, tu s. 69 i n. 54 T.S. Noonan, Why Dirhams, s. 166. 55 R.K. Kovalev, Dirham Output of Samanid Samarqand and its Connections to the Beginnings of Trade with Northern Europe (10th Century), „Histore & mesure” 17 (2002), 3/4, s. 197–216; T.S. Noonan, The Mint of al-Shash: The Vehicle fort he Origins and Continuation of Trade Relations between Viking-Age Northern Europe and Samanid Central Asia, „Archivum Eurasiae Medii Aevi” 12 (2003), s. 47–79; R.K. Kovalev, Mint Output in Tenth-Century Bukhara: A Case Study of Dirham Production and Monetary Circulation in Northern Europe, w: Russian History 1 (Księga jubileuszowa T.S. Noonana), red. R.K. Kovalev, H.M. Sherman, b.m. 2001, s. 245– 271. 56 P. Feldbauer, Die islamische Welt, s. 115. 57 T.S. Noonan, Dirham Hoards, tab. A i B na s. 399, tab. C na s. 401. 58 H. Steuer, Geldgeschäfte und Hoheitsrechte zwischen Ostseeländern und islamischer Welt, „Zeitschrift für Archäologie” 12 (1978), s. 255–260, tu s. 259. 59 Por. T.S. Noonan, Dirham Exports to the Baltic in the Viking Age: Some Preliminary Observations, w: Sigtuna Papers, red. K. Jonsson, B. Malmer, Stockholm 1990, s. 251– 257, zwł. s. 253; R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 3.

60 H. Steuer, Gewichtsgeldwirtschaft im frühgeschichtlichen Europa – Feinwaagen und Gewichte als Quelle zur Währungsgeschichte, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, cz. IV (156), red. K. Düwel i in., Göttingen 1987, s. 405–527. 61 Povest’ vremennyh let, red. D.S. Lihačev i in., Moskva–Leningrad 1950, t. 1, s. 18, t. 2, s. 233 i n.; Povest’ vremennyh let, red. M.B. Sverdlov (przekład i komentarz D.S. Lihačev), Sankt Petersburg 1996, s. 149, s. 397; Powieść minionych lat, w: Kroniki staroruskie, red. F. Sielicki (przeł. E. Goranin, F. Sielicki, H. Suszko), Warszawa 1987, s. 26. W trzech spośród czterech wersji Kroniki Nestora, znajdujących się w grupie rękopisów pochodzących z północnego wschodu Rosji (Latopis Ławrientiewski, Latopis Radziwiłłowski, rękopis Akademicki) mamy zapis „pobeleiveverice”, który dopuszcza dwie interpretacje: zarówno „po belei veverice”, jak m.in. w wydaniu Polnoe sobranie russkih letopisej (dalej jako PSRL), t. 1, wyd. 2, Leningrad 1926, s. 19, jak i „po bele i veverice”, jak m.in. w wydaniu Latopisu Ławrentego pod red. Adrianovej-Peretc, Lihačeva i Romanova, t. 2, s. 233 i n. Kronika Troicka stosuje zapis „po bele i po veverice”, co potwierdzałoby wersję Lichaczewa. W Kodeksie Hipackim (Ipatiewskim) i Latopisie Chlebnikowskim, które tworzą drugą grupę rękopisów i pochodzą z południowo-zachodniej Rosji, zapisana została wersja „po bele. i veverice”, co właściwie rozstrzyga sprawę (zob. PSRL, t. 2, wyd. 2, Sankt Petersburg 1908, s. 14). Także w powstałym wyraźnie później Latopisie Nikonowskim (który sięga jednakowoż do starszych źródeł), PSRL, t. 9, Sankt Petersburg 1862, s. 8, pod rokiem 859 jest zapis „po bele i veverice” lub „po bele”. Podobnie Latopis Troicki, figurującej pod nazwą „Načalnyj svod” kroniki, w: Novgorodskaâ pervaâ letopis staršego i mladšego izvodov (dalej NPL), Moskva–Leningrad 1950, s. 514, nie pozostawia wątpliwości i pisze „po belki i veverice”. 62 PSRL, tamże, t. 1, s. 24. 63 Por. Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, Wrocław i in. 1990, t. 10, z. 3 (63), s. 207. 64 I.I. Lâpuškin, Slavâne Vostočnoj Evropy nakanune drevnerusskogo gosudarstva (VIII–1â pol. IX v.), „Materialy i Issledovaniâ po Arheologii SSSR” 152, Leningrad 1968, s. 140, 153. 65 Rossijskoe zakonodatel’stvo X–XI vekov, t. 1, red. O.I. Čistjakov, V.L. Ânin, Moskva 1984, s. 49, 152. 66 Tamże, s. 49, 152 i 428. W nowogrodzkich Gramotach na brzozowej korze „veverica”

występuje jako jednostka płatnicza (pieniądz) do XII stulecia. W XIII w. pojęcie to zanika, a zamiast tego pojawia się termin beła. Może wtedy „biela” zastąpiła słowo „veverica” w znaczeniu wiewiórki. J. Adamczyk, Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średniowieczu, Warszawa 2004, s. 170 i n. 67 Jako „pure white silver coin” o ciężarze 3,41 g określa bela Omeljan Pritsak (nie podaje jednak źródeł), The Origins of the Old Rus Weights and Monetary Systems. Two Studies in Western Eurasia Metrology and Numismatics in the Seventh to Eleventh Centuries, Cambridge (Ma) 1998, s. 43–44, 48–49, 53. Valentin L. Janin uważa, że w nowogrodzkim systemie pieniężnym od ok. 1300 r. „biela” stanowiła jednostkę płatniczą o wartości 1,90 g srebra; tegoż, Grundfesten der Wirtschaft. Geld und Geldsysteme im mittelalterlichen Nowgorod, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. M. Müller-Wille i in., Neumünster 2001, s. 143–148, tu s. 147. 68 A.P. Novosel’cev, Hazarskoe gosudarstvo i ego rol’ v istorii Vostočnoj Evropy i Kavkaza, Moskva 1990, s. 117; V.Ja. Petruchin, Khazaria and Rus’: An Examination of their Historical Relations, w: The World of the Khazars: New Perspectives; Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, red. P.B. Golden, H. Ben-Shammai, A. Róna-Tas, Leiden–Boston 2007, s. 245–268, tu s. 254. 69 Relacje ibn-Rosteha i al-Gardiziego, w: Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, red. M. Czapkiewicz i in., Wrocław 1977, t. 2 (2), s. 33, 92. 70 A. Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs (9th–11th Centuries), Warszawa 1998, s. 121–129, 164–182. 71 W. Treatgold, A History of Byzantine State and Society, Stanford 1997, s. 966. 72 H. Kellenbenz, Deutsche Wirtschaftsgeschichte, München 1978, t. 1, s. 197. 73 M. North, Geldumlauf und Wirtschaftskonjunkturen im südlichen Ostseeraum 1440– 1570, Sigmaringen 1990, s. 30. 74 NPL, s. 514. 75 Lasostep: I.I. Lâpuškin, Slavâne, s. 140, 153; Powołże: E.G. Andreeva, Fauna Âroslavskogo Povolž’a po kostnym ostatkam iz kurhannyh pogreblenij X–XII vv., w: Âroslavskoe Povolž’e X–XI vv.(Gosudarstvennyj Istoričeskij Muzej), red. A.P. Smirnov, Moskva 1963, s. 92–95, W. Duczko, Viking Rus. Studies on the Presence of Scandinavians in Eastern Europe, Leiden 2004, s. 193; osada Krutik nad Jeziorem Białym: E.N. Nosov, Ein Herrschaftsgebiet entsteht. Die Vorgeschichte der nördlichen

Rus und Nowgorods, w: Novgorod, s. 13–75, tu s. 44 (w tej osadzie 78% wszystkich znalezionych kości dzikich zwierząt stanowiły kości bobrów. Pozostałe pochodziły od kun, lisów, wiewiórek i zajęcy); Estonia: I. Leimus, Estländische Biberfunde, w: Die 13. Allrussische numismatische Konferenz. Tezisy dokladov i soobâenij, Moskva 2005, s. 61–63 (przypis w „Hansische Geschichtsblätter” 126, 2008, s. 330). 76 PSRL, t. 1, s. 171. Gdy w tym samym niemal czasie (w 1080 r.) Otto von Northeim po bitwie zdobył obóz Henryka IV, znalazł tam obok wielu kosztowności zarówno srebrne i złote sztabki, jak i duże ilości pieniędzy w monetach. Por. K. Leyser, Communications and Power in Medieval Europe. The Carolingians and Ottonian Centuries, London– Rio Grande 1994, s. 34. 77 Por. też: Komentarz Lihačeva w jego wydaniach Powieści minionych lat z 1950 r., t. 2, s. 233 i n. i z 1996 r., s. 149, 397. 78 O terminie szyling S. Franklin, J. Shepard, The Emergence of Rus’ 750–1200, London–New York 1996, s. 77; H. Jankuhn, Haithabu. Ein Handelsplatz der Wikingerzeit, Neumünster 1986, s. 172; O. Pritsak, The Origins, s. 59 (Pritsak przyjmuje, że na północy szyling wynosił ok. 10 g). O słowie stljaz D. Bialeková, Eisenbarren, w: Europas Mitte um 1000, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 201–202, tu s. 202. 79 H. Witthöft, Spuren islamischen Einflusses in der Entwicklung des fränkischen Münzwesens des 8. Jahrhundets, w: Orientalische Kultur und Europäisches Mittelalter, red. A. Zimmermann, I. Craemer-Ruegenberg, Berlin–New York 1985, s. 400–420, tu s. 404. 80 L. Lâpuškin, Slavâne, s. 146 i n., 153; N.E. Persov, Otnositel’naâ hronologiâžiliŝ gorodiŝa Novotroickogo, „Vestnik Moskovskogo Gosudarstvennogo Universiteta” 4 (1991), s. 77–87. 81 PSRL, t. 1, s. 24 i 65. O siedliskach Wiatyczów por. V.V. Sedov, Vostočnye slavâne v VI–XIII vv., Moskva 1982, s. 148. 82 Tę problematykę szerzej omówimy w rozdz. 6.1.6. 83 T.S. Noonan, What Does Historical Numismatics Suggest about the History of Khazaria in the Ninth Century?, AMEA 3 (1983), s. 265–281, tu s. 276 i n. 84 Tegoż, Why Dirhams First Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe, AMEA 4 (1984), s. 280.

85 O kulturze sałtowo-majackiej zob. przede wszystkim S. A. Pletnâva, Na slavânohazarskom pograniče. Dmitrievskij arheologičeskij kompleks, Moskva 1989. Ponadto: V.K. Miheev, Podonie v sostave Hazarskogo Kaganata, Harkov 1985. O ekonomii Chazarów: T.S. Noonan, The Khazar Economy, AMEA 9 (1995–1997), s. 253–318. 86 Zob. rozważania na temat depozytów z dirhemami na obszarach w górnym biegu Dniepru i Dźwiny. 87 R.K. Kovalev, Creating Khazar Identity through Coins: The Special Issue Dirhams of 837/8, w: East Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages, red. F. Curta, Ann Arbor 2005, s. 220–253. 88 R.K. Kovalev, What does historical Numismatics; A.A. Bykov, Devickij klad kufičeskih monet, w: Tezisy dokladov naučnoj sessii Gosudarstvennogo Ermitaža, Noâbr 1967, s. 66–69; tegoż, Iz istorii denežnogo obraŝeniâ Hazarii v VIII–IX vv., „Vostočnye istočniki po istorii narodov Ûgo-vostočnoj i Centralnoj Evropy” 3 (1974), s. 26–71. Krytycznie na ten temat Thomas S. Noonan, Does the Khazars posses a monetary economy?An Analysis of the Numismatic Evidence, AMEA 2 (1982), s. 219–267. 89 G. Rispling, Osteuropäische Nachahmungen islamischer Münzen, w: Sylloge der Münzen des Kaukasus und Osteuropas im Orientalischen Münzkabinett Jena 1, red. S. Heidemann, N. Nebes, Wiesbaden 2005, s. 172–225, zwł. s. 176–179; I. Jansson, Wikingerzeitlicher orientalischer Import in Skandinavien, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der RömischGermanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 564–647, tu s. 571. 90 G. Rispling, Osteuropäische, s. 176–179; R.K. Kovalev, What does historical Numismatics, s. 112–115. 91 D. Ludwig, Struktur und Gesellschaft des Chazaren-Reiches im Licht der schriftlichen Quellen, Münster 1982, s. 290 i n. 92 Na temat srebrnych ozdób: S.A. Pletnëva, Na slavâno-hazarskom, s. 79, 81 i in.; na temat kości wielbłądów i rysunków wielbłądów m.in. Majackoe gorodiŝe, red. taż, Moskva 1984, s. 79–80. Ponadto C. Bálint, Die Archäologie der Steppe. Steppenvölker zwischen Volga und Donau vom 6. bis zum 10. Jahrhundert, Wien–Köln 1989, s. 44– 71, 117 i n. 93 Tak twierdzi T.S. Noonan, Volga Bulgharians Tenth-Century Trade with Samanid Central Asia, AMEA 11 (2000–2001), s. 140–218, na podstawie chronologii monet

bitych przez Bułgarów kamskich, s. 163. Tadeusz Lewicki optuje za datą ok. 965 r.: Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, red. A. Kmietowicz i in., t. 2 (2), Wrocław i in. 1977, s. 79; t. 3, Wrocław i in. 1985, s. 108, 190. 94 Powieść minionych lat pod 883 r. Na temat struktury osad na zachód od Dniepru m.in. V.V. Sedov, Vostočnye slavâne, s. 90 i n., 123 i n.; A.P: Tomaševs’kyj, Prirodnogospodars’kij aspekt zaselennâ basejnu r. Teteriv u seredn’ovični časi, „Arheologiâ” 3 (1992), s. 46–59. 95 Słowiańszczyzna starożytna i średniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, red. G. Labuda, Poznań 1999, s. 56; Ch. Warnke, Der Wachshandel zwischen Ost- und Westeuropa im frühen und hohen Mittelalter, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, cz. IV (156), red. K. Düwel i in., Göttingen 1987, s. 542–570, tu s. 562. 96 O wczesnych wyprawach handlowych Rusów: Źródła, t. 1, s. 76–77, s. 134. Ogólnie o działalności Rusów i żydowskich radanitów w IX w. zob. S. Franklin, J. Shepard, The Emergence, s. 27–50, 76. 97 Źródła, t. 1, s. 76–77. 98 Tamże. 99 A. E. Leont’ev, Skandinavskie veŝi v kollekcii Sarskogo gorodiŝa, „Skandinavskij sbornik” 26 (1981), s. 144–148; G.L. Novikova, Ŝitoobraznyje podveski iz severnoj i vostočnoj Evropy, „Istoričeskâ Arheologiâ” (1998), s. 165–174, tu s. 169. 100 W. Duczko, Viking Rus, s. 199. 101 K. Heller, Normannen in Osteuropa, Berlin 1993, s. 27. 102 W odniesieniu do zaplecza Starej Ładogi: E. Mühle, Die städtischen Handelszentren der nordwestlichen Rus’. Anfänge und frühe Entwicklung altrussischer Städte bis gegen Ende des 12. Jhs., Stuttgart 1991, s. 37. Szerszy kontekst, por. T.S. Noonan, Why the Vikings. 103 S. Franklin, J. Shepard, The Emergence, s. 24. 104 T.S. Noonan, Ninth Century, nr 34, s. 97. 105 Źródła, t. 1, s. 76 i n. Poza tym: G. Schramm, Gentem suam Rhos vocari dicebant. Hintergründe der ältesten Erwähnung von Russen (a. 839), w: Ostmitteleuropa. Berichte und Forschungen (Księga pamiątkowa ku czci G. Rhodego), red. U. Haustein, Stuttgart 1981, s. 1–10. 106 Źródła, t. 2 (1), s. 28–29.

107 Jahrbücher von St. Bertin, w: Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte 2. Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe, red. R. Rau, Darmstadt 1992, s. 1–287, tu s. 44 i n. 108 W. Duczko, Viking Rus, s. 54. Na podstawie znalezionych trzech bizantyńskich pieczęci – w Hedeby, Ribe i Tissø (dużym ośrodku władzy na wyspie Zelandii) – Duczko wyciąga wniosek, że poselstwo bizantyńskie do Ingelheim przechodziło przez Danię, by pozyskać wikingów do walki z flotami arabskimi na Morzu Śródziemnym: s. 45, 56. 109 H.W. Haussig, Die Praxis des Warenaustausches im Warägerhandel mit den chasarischen Märkten Sarkel und Itil, w: Untersuchungen, s. 528–544, tu s. 532. 110 H. Arbman, Birka: Untersuchungen und Studien. 1, Birka. Die Gräber: Tafeln, Stockholm 1940, Taf. 119k, n, o; W. Duczko, The Filigree and Granulation Work of the Viking Period. Birka V, Stockholm 1985, s. 47. Christian Lübke sugeruje na podstawie dziewięciu znalezionych w Hedeby monet arabskich z identycznymi stemplami, że istniał jakiś celowy transport z Bagdadu do Hedeby. Ch. Lübke, Fremde im östlichen Europa. Von Gesellschaften ohne Staat zu verstaatlichten Gesellschaften (9.–11. Jahrhundert), Köln i in. 2001, s. 96, przyp. 456. O monetach piszą: B.E. Hoven, Die islamischen Münzenaus dem Hafen von Haithabu, w: Das archäologische Fundmaterial V, Neumünster 1990, s. 171–176, tu s. 174, 176. 111 A.N. Kirpičnikov, Staraja Ladoga und seine überregionalen Beziehungen. Anmerkungen zur Verbreitung und Verwendung von Dirhems im eurasiatischen Handel, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 307–337 (Appendix). 112 H. Vierck, Ein Schmiederplatz aus Alt-Ladoga und der präurbane Handel zur Ostsee vor der Wikingerzeit. Zur frühmittelalterlichen Betriebseinheit von Produktion und Absatz im Metallhandwerk, w: Münstersche Beiträge zur Antiken Handelsgeschichte, t. 2 (1983), 2, s. 3–64. Uwagi odnoszące się do Gotlandii także: E.N. Nosov, Die Vorgeschichte der nördlichen Rus, w: Novgorod, s. 51. Uwagi odnoszące się do Danii: W. Duczko, Viking Rus, s. 71. 113 E. Mühle, Die städtischen Handelszentren, s. 28 i n., 34, 41; tab. 2, s. 35; s. 36; tab. 3, s. 37. 114 D. Schorkowitz, Die Herkunft der Ostslawen und die Anfänge des Kiever Reiches in

der postsowjetischen Revision, „Jahrbücher für Osteuropäische Geschichte” 48 (2000), 4, s. 569–601, tu s. 597. 115 Zob. rozdz. 3.2.1. 116 M.F. Jagodziński, Wczesnośredniowieczna osada rzemieślniczo-handlowa w Janowie Pomorskim nad jeziorem Drużno – poszukiwane Truso?, Elbląg 1988; tegoż, Truso w świetle nowych odkryć. Uwagi na marginesie badań wczesnośredniowiecznej osady rzemieślniczo-handlowej w Janowie Pomorskim (gmina Elbląg). w: Archeologia Bałtyjska. Materiały z konferencji. Olsztyn 1988, Olsztyn 1991, s. 136–155; tegoż, Truso. Między Weonodlandem a Witlandem, Elbląg 2010. 117 Tegoż, The Settlement of Truso, w: Wulfstans Voyage. The Baltic Sea Region in the Early Viking Age as seen from Shipboard, red. A. Englert, A. Trakadas, Roskilde 2009, s. 182–197, tu s. 193; M. Bogucki, Coin Finds in the Viking-Age Emporium at Janów Pomorski (Truso) and the „Prussian Phenomenon”, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. S. Suchodolski (współpraca M. Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 79–108, zwł. s. 83 i n. 118 Tymczasem jest to (stan z listopada 2011 r.) 1009 monet (ustna informacja Mateusza Boguckiego z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie). Ponadto Bogucki, Coin Finds, s. 80, 83. O duńskich kontekstach w najstarszych warstwach Starej Ładogi por. W. Duczko Viking Rus, s. 68, 74. 119 G. Labuda, Drużno, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. 1, Wrocław i in. 1961, s. 389–391, tu s. 391; W. Filipowiak, Handel und Handelsplätze an der Ostseeküste Westpommerns, w: Oldenburg–Wolin–Staraja Ladoga, s. 690–719, tu s. 692. 120 Zasadniczo mogłaby o tym świadczyć znaleziona w Skandynawii ceramika słowiańska z VIII–IX w. Por. J. Callmer, Slawisch-skandinavische Kontakte am Beispiel der slawischen Keramik in Skandinavien während des 8. und 9. Jhs., w: Oldenburg–Wolin–Staraja Ladoga, s. 654–674. 121 O stosowaniu bursztynu w kalifacie: J. Żak, Die Handelsbeziehungen der protopolnischen und frühpolnischen Stammesgruppen auf dem Hintergrund des Handelsund der Westslawen, w: Untersuchungen, Göttingen 1985, s. 431–510, tu s. 446. 122 M. Bogucki, Coin Finds, s. 88; A. Bartczak i in., The Coins. 123 M. Bogucki, Coin Finds, s. 80, 92; A. Bartczak i in., The Coins, s. 25; M. Bogucki, The Beginning of the Dirham Import to the Baltic Sea Zone and the Question of the early Emporia, w: Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age.

Network Denmark–Poland 2005–2008, red. A. Bitner-Wróblewska, U. Lund-Hansen, Kopenhagen–Warszawa 2010, s. 351–361, tu s. 357. 124 Oryginalny tekst wraz z przekładem i komentarzem w: J. Bately, Wulfstan’s Voyage and his Description of Estland: The Text and the Language of the Text, w: Wulfstans Voyage, s. 1–28, tu s. 16 i komentarz na s. 24 i n. 125 Tamże, s. 16. 126 V.J. Kulakov, Kaup – Stanovlenie evropejskogo srednevekogo goroda, Moskva 1989; tegoż, Die wikingerzeitliche Siedlung und das Gräberfeld Kaup bei Wiskiauten. Bericht über die Ausgrabungen der Jahre 1956–2004, „Offa” 59/60, 2002/2003 (2005), s. 55–78. 127 J. Martens, Das Wikingergräberfeld von Wiskiauten, Samland, w: Zwischen Lübeck und Novgorod. Wirtschaft, Politik und Kultur im Ostseeraum vom frühen Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert, red. O. Pelz, G. Pickhan, Lüneburg 1996, s. 38–57, zwł. s. 54. 128 D. Warnke, Rostock-Dierkow – ein Wirtschaftszentrum des 8./9. Jahrhunderts an der Unterwarnow, „Zeitschrift für Archäologie” 20 (1992), s. 63–80; H. Jöns i in., Ausgrabungen auf dem frühgeschichtlichen Seehandelsplatz von Groß Strömkendorf, Kr. Nordwestmecklenburg, „Germania” 75 (1995), s. 193–221; J. Herrmann, Ralswiek auf Rügen. Die slawisch-wikingischen Siedlungen und deren Hinterland, t. 1: Die Hauptsiedlung, Lübstorf 1997; U. Schoknecht, Menzlin. Ein frühgeschichtlicher Handelsplatz an der Peene, Berlin 1977; W. Łosiński, Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII– X/XI w.), Wrocław i in. 1972; tegoż, W sprawie genezy osiedli wczesnomiejskich u Słowian nadbałtyckich, „Slavia Antiqua” (1994), s. 101–128. 129 J. Callmer, Slawisch-skandinavische Kontakte. Do mniejszych znalezisk z dirhemami należy np. depozyt z Grzybowa (T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza. Materiały, Warszawa–Wrocław 1959, nr 55). Ze skarbu w Kretominie, zawierającego 18 dirhemów albo ich fragmentów, zachowało się natomiast osiem kompletnych monet. W T. i R. Kiersnowscy, nr 82, są datowane na ok. 970 r., w T.S. Noonan, Ninth Century, na ok. 810. 130 M. Müller-Wille współpraca: L. Hansen, A. Tummuscheit, Frühstädtische Zentren der Wikingerzeit und ihr Hinterland. Die Beispiele Ribe, Hedeby und Reric, „Akademie der Wissenschaften und der Literatur. Abhandlungen der Geistes- und sozialwissenschaftlichen Klasse”, nr 3, 2002, Mainz-Stuttgart 2002, s. 3–55, zwł. s. 33,

35; o monetach arabskich Ch. Kilger, Kaupang from afar: Aspects of the Interpretation of Dirham Finds in Northern and Eastern Europe between the late 8th and early 10th Century, w: Means of Exchange. Dealing with Silver in the Viking Age (Kaupang Excavation Project), red. D. Skre, t. 2, Aarhus 2008, s. 213. 131 Annales Regni Francorum, w: Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte, I Teil, red. R. Rau, Darmstadt 1955, s. 9–155, tu s. 88 i n. (najazd na Reric); s. 94 i n. (najazd na Fryzję). 132 Informacje na temat nowych znalezisk dirhemów w grodach zawdzięczam Lutzowi Ilischowi (wiadomość z 28.11.2011). Poza tym G. Hatz, G. Rispling, Münzfunde aus Oldenburg in Holstein (1981–1986), „Offa” 52 (1994), s. 153–162. 133 J. Herrmann, Rügenslawen, Wilzen und Obodriten, w: Wikinger und Slawen. Zur Frühgeschichte der Ostseevölker, red. tegoż, Neumünster 1982, s. 292–326, tu s. 310. 134 E.A. Rybina, Frühe „Joint-ventures“. Die Beziehungen Novgorods im Ostseeraum, w: Novgorod, s. 291–308, tu s. 292; V.M. Gorjunova, Technologietransfer im Töpferhandwerk. Westslawischer Einfluß auf die frühe Drehscheibenware in Novgorod, w: Novgorod, s. 323–347, tu s. 325; V.B. Vilinbachow, Frühmittelalterliche Verbindungen der Ostseeslawen zur Rus’, „Jahrbuch für Geschichte der UdSSR und der volksdemokratischen Länder Europas” 9 (1966), s. 227–243. 135 M. Bogucki, The Baltic Emporia and their Hinterland – Comments on Donat Wehners Study of Wolin and Menzlin, w: Trade and Communication Networks of the First Millennium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres, red. B. Ludowici i in., Hannover 2010, s. 267–272, tu s. 270. 136 Zob. rozdz. 5.3. 137 D. Carlsson, „Ridanäs”– a Viking Age Harbour on the Island of Gotland, Sweden, na: http://www.frojel.com/Documents/frojel_longerversion.pdf, s. 1–18, tu s. 11, dostęp 19.03.2011. 138 H. Vierck, Ein Schmiederplatz. 139 Na duńskie odniesienia w najstarszych warstwach Starej Ładogi zwraca uwagę W. Duczko, Viking Rus, s. 68, 74. 140 B. Ambrosiani, H. Clarke, Birka and the Beginnings of the Viking Age, w: Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift für M. Müller-Wille, red. A. Wesse, Neumünster 1998, s. 33–38.

141 H. Jankuhn, Haithabu, mapa na s. 174. Por. D. Adamczyk, Handel fryzyjskofrankoński, ekspansja wikingów a kwestia napływu kruszców do strefy bałtyckiej w IX w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2 (6), red. I. Panic, J. Sperka, Katowice 2010, s. 67–81. 142 B. Ambrosiani, Birka im 10. Jahrhundert unter besonderer Berücksichtigung der Ostverbindungen, w: Europa im 10. Jh. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. J. Henning, Mainz 2008, s. 227–235, tu s. 228. 143 Rimberts Vita Anskarii, w: FSGA XI, red. R. Buchner, Darmstadt 1973, s. 15–133, tu s. 40 i n., 80 i n. 144 W. Duczko, Viking Rus, np. s. 82, 103, 159. 145 Na temat warunków politycznych, społecznych i ekonomicznych w państwie Merowingów zob. E. Ewig, Die Merowinger und das Frankenreich, Stuttgart 1988. 146 H. Jankuhn, Haithabu, s. 17–40. 147 E. Ewig, Die Merowinger, s. 177. Ogólnie: R. Hodges, Dark Age Economics: The Origins of Town and Trade, 600–1000, London–New York 1982, i M. McCormick, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej 300–900, Warszawa 2009. 148 M. Müller-Wille, Archäologischer Import im Umkreis von Haithabu, w: Die Niederlande und der europäische Nordosten. Ein Jahrtausend weiträumiger Beziehungen (700–1700), red. H. Menke, Neumünster 1992, s. 29–50, zwł. s. 39; P.K. Madsen, Ribe und der Westen. Archäologische Zeugnisse des 8.–11. Jahrhunderts, w: Die Niederlande, s. 73–90. 149 J. Żak, Die Handelsbeziehungen, s. 445 i nn. 150 H. Jankuhn, Haithabu, s. 34. 151 W. Vogel, Normannen und das Fränkische Reich bis zur Gründung der Normandie (799–911), Heidelberg 1906, s. 73. W tym czasie Obodryci pozostawali jednak w najlepszym razie tylko w luźnej zależności trybutarnej od Franków. 152 Słowiańszczyzna starożytna i średniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, red. G. Labuda, Poznań 1999, s. 118. O sytuacji w stepach zob. P.B. Golden, The Question of the Rus Qaganate, AMEA 2 (1982), s. 77–97. 153 V.Ja. Petruchin, Khazaria and Rus’: An Examination of their Historical Relations, w: The World of the Khazars: New Perspectives; Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, red. P.B. Golden, HB-S / A R-T, Leiden– Boston 2007, s. 251.

154 Np. B.I. Boba, Nomads, Northmen and Slavs. Eastern Europe in the Ninth Century, Wiesbaden 1967, s. 114; ponadto I. Panic, Początki Węgier. Polityczne aspekty formowania się państwa i społeczeństwa węgierskiego w końcu IX i w pierwszej połowie X w., Cieszyn 1995, s. 31 i n. Wydarzenie to datowane jest alternatywnie na lata 30. IX w. 155 W. Duczko, Viking Rus. Studies on the Presence of Scandinavians in Eastern Europe, Leiden 2004, s. 200 i n. 156 Ponadto Kmietowicz widzi w ośrodku Arthaniya Ładogę, natomiast Smirnov chciałby go umieścić nad Wołgą. Streszczenie tej dyskusji w: P.B. Golden, The Question, s. 94. 157 Tamże. 158 V.P. Darkevič, Hudožestvennyj metall vostoka VIII–XIII vv. Proizvedeniâ vostočnoj torevtiki na territorii evropejskoj časti SSSR i Zaural’â, Moskva 1976, s. 143 i n., tab. 1–3; B. Hårdh, Oriental-Scandinavian Contacts on the Volga, as Manifested by Silver Rings and Weight Systems, w: Silver Economy in the Viking Age, red. J. GrahamCampbell, G. Williams, Walnut Creek 2007, s. 135–147. 159 T.S. Noonan, Russias Eastern Trade, 1150–1350: The Archeological Evidence, AMEA 3 (1983), s. 201–264, tu s. 232. 160 Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, red. A. Kmietowicz i in., t. 2 (2), Wrocław i in. 1977, s. 41–43. 161 V.P. Darkevič, Hudožestvennyj metall, s. 170, 175. 162 MGH Capit., t. 2, Hannover 1883–1897, przedruk 1980–1984, nr 253; Ch. Warnke, Der Wachshandel zwischen Ost- und Westeuropa im frühen und hohen Mittelalter, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, cz. IV (156), red. K. Düwel i in., Göttingen 1987, s. 542–570, tu s. 562; Słowiańszczyzna, s. 116 i n.; K. Polek, Podstawy gospodarcze państwa Wielkomorawskiego, Kraków 1994, s. 89 i n. 163 K. Polek, Podstawy, s. 68 i n. 164 Vita Naumi I, w: Magnae Moraviae fontes historici, red. D. Bartoňková i in., t. 2, Brno 1967, s. 156. 165 K. Radwański, A. Tyniec, Cracow in archaeological Research, w: Making a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization, red. A. Buko, M. McCarthy, Warsaw 2010, s. 179–190, tu s. 182.

166 K. Polek, Podstawy, s. 88, 93. 167 Znalezisko z Chersonezu Taurydzkiego, który był miastem greckim, przyporządkowałem chazarskiej strefie wpływów, ponieważ Półwysep Krymski znajdował się w jego strefie interesów handlowych. Sam Chersonez nie jest jednak pewnym miejscem znaleziska tego skarbu. T.S. Noonan, Ninth Century, s. 109, nr 62. 168 A. Stalsberg, The Scandinavian Viking Age finds in Rus. Overview and Analysis, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 448–471, zwł. s. 453. 169 W. Duczko, Viking Rus, s. 190 i n. 170 V. Minorski, A History of Sharvan and Darband in the 10th–11th Centuries, Cambridge 1958, s. 111 i nn. 171 N.A. Makarov, Novgorodskaja i Rostovo-Suzdalskaja kolonizaciâ v bassejnah ozer Beloe i Lac’a po arheologičeskim dannym, „Sovetskaaâ arheologiâ” 4 (1989), s. 86– 102, tu s. 91 i n. 172 E.N. Nosov, Die Vorgeschichte der nördlichen Rus, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. M. Müller-Wille i in., Neumünster 2001, s. 13–74, tu s. 44. 173 Tamże, przede wszystkim s. 63, 65; E. Mühle, Die städtischen Handelszentren der nordwestlichen Rus’. Anfänge und frühe Entwicklung altrussischer Städte bis gegen Ende des 12. Jhs., Stuttgart 1991, s. 82. 174 Tamże. 175 Powieść minionych lat, s. 26 i n. 176 Źródła, t. 2 (2) s. 41–43. 177 E. Mühle, Die städtischen Handelszentren, s. 207. 178 Według W. Duczko, Viking Rus, s. 113, może z Danii. 179 O roli tej osady handlowej por. np. B.P.P. Tolochko, Die Rolle der Handels- und Handwerkszentren des 9. Jhs. bis zum Anfang des 11. Jhs. bei der Entstehung der altrussischen Städte, w: Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift für M. Müller-Wille, red. A. Wesse, Neumünster 1998, s. 213–217, zwł. s. 215.

180 Powieść minionych lat pod rokiem 862 i 866; A. Vasiliev, The Russian Attack on Constantinople 860–861, Cambridge 1946. 181 K. Heller, Normannen in Osteuropa, Berlin 1993, s. 32 i n. 182 P. Sawyer, Kings and Vikings. Scandinavia and Europe AD 700–1100, London 1982, s. 5, 125 i nn. 183 Zob. rozdz. 4.1; także A.N. Kirpičnikov, Staraja Ladoga und seine überregionalen Beziehungen. Anmerkungen zur Verbreitung und Verwendung von Dirhems im eurasiatischen Handel, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 307–337 (Appendix), tu s. 336. 184 A. N. Kirpičnikov, Kamennye kreposti Severnoj Rusi. Itogi issledovaniâ i nekotorie ocenki, w: Drevnosti Severo-zapada Rossii (slavâno-finno-ogorskoe vzaimodeistvie, russkie goroda Baltiki), red. V.M. Masson i in., Sankt Petersburg 1993, s. 98–114, tu s. 103 i n.; tegoż, Ladoga – gorod èpohi vikingov na evropejskom put’i Zapad–Vostok, w: Austrvegr, Tallinn 1995, s. 11–14, tu s. 13. 185 Np. E. Nylen, Handel und Seefahrt zwischen Skandinavien und Ostbaltikum um 1000, w: Die Verbindungen zwischen Skandinavien und Ostbaltikum aufgrund der archäologischen Quellenmaterialien, red. A. Loit, J. Selirand, Stockholm 1985, s. 84– 96. 186 Tamże, s. 89. 187 Zob. rozważania w rozdz. 6.1.1. 188 P. Lundström, Paviken bei Västergarn, w: Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. S.-O. Lindquist, B. Radhe,Visby 1985, s. 265–269. 189 M. Blackburn, The Coin-Finds, w: Means of Exchange, s. 29–74, tu wykresy na s. 48. 190 Ch. Kilger, Kaupang, s. 243; M. Bogucki, Coin Finds in the Viking-Age Emporium at Janów Pomorski (Truso) and the „Prussian Phenomenon”, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. S. Suchodolski (współpraca M. Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 79–108, tu diagram na s. 95. 191 M. Blackburn, Coin Finds from Kaupang: A Viking Emporium on the North Sea, s. 1143–1149, zwł. s. 1145, 1149,

www.mcu.es/museos/docs/MC/ActasNumis/Coin_Finds_ 15.08.2010.

fromKaupang.pdf,

dostęp

192 Tamże, s. 1146; M. Blackburn, The Coin-Finds, w: Means of Exchange, s. 29–74, diagram na s. 48; M. Bogucki, Coin Finds, diagram na s. 95. 193 Ch. Kilger, Wholeness and Holiness: Counting, Weighing und Valuing Silver in the Early Viking Period, w: Means of Exchange, s. 253–325, tu s. 254. 194 H. Arbman, Birka: Untersuchungen und Studien. 1, Die Gräber: Text, Stockholm 1943. 195 Por. wykresy na s. 95 w: M. Bogucki, Coin Finds; R. Boyer, Die Wikinger, Stuttgart 1994, s. 223, podaje jeszcze stan wiedzy z 1962 r., według którego 47 z 90 dirhemów należało do VIII–IX w. Fundamentalna praca: I. Gustin, Coin Stock and Coin Circulation in Birka, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800–1100, red. J. Graham-Campbell i in., Aarhus 2011, s. 227–244. 196 Dla Birki i Hedeby wyznaczeni zostali praefectus vicus i comes vici. H. Jankuhn, Haithabu. Ein Handelsplatz der Wikingerzeit, Neumünster 1986, s. 139–140. 197 Rimberts Vita Anskarii, s. 58–61. 198 Tamże, s. 62 i n. 199 W. Filipowiak, Die Bedeutung Wolins im Ostseehandel, w: Society, s. 121–138, tu s. 123. 200 J. Herrmann, Die Slawen in Deutschland. Geschichte und Kultur der slawischen Stämme westlich von Oder und Neiße vom 6. bis 12. Jahrhundert. Ein Handbuch, „Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Alte Geschichte und Archäologie der Akademie der Wissenschaften der DDR”, t. 14, Berlin 1985, s. 145; tegoż, Rügenslawen, Wilzen und Obodriten, w: Wikinger und Slawen. Zur Frühgeschichte der Ostseevölker, red. tegoż, Neumünster 1982, s. 292–326, tu s. 313. 201 A.V. Fomin, Überblick und überregionaler Zusammenhang des Münzschatzes von Ralswiek. Originäre Münzstätten und chasarische Nachprägungen, w: Ralswiek auf Rügen. Die slawisch-wikingischen Siedlungen und deren Hinterland IV. Der Silberschatz von 850, red. J. Herrmann, Schwerin 2006, s. 77–84. 202 J. Herrmann, Rügenslawen, s. 313–317. 203 U. Schoknecht, Menzlin; M. Schirren, Neue Kleinfunde aus dem Raum Anklam – Einsichten in die Zentrum-Umland-Beziehungen Menzlins. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.06.2011 w Greifswaldzie.

204 W. Łosiński, Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII–X/XI w.), Wrocław i in. 1972; L. Leciejewicz, Die Stammesburgen als Ausgangspunkt der frühen Stadtentwicklung an der pommerschen Ostseeküste, w: Society, s. 171–184, tu s. 179 i n. 205 J. Żak, Das Problem der skandinavischen „Importe” im Oder-Weichsel-Raum während des 9.–11. Jahrhunderts, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga, s. 675– 689, tu s. 684. W. Łosiński, Die Kontakte zwischen Pommern und Skandinavien im frühen Mittelalter im Lichte der Forschungen im unteren Parsęta-Flußgebiet, w: Rapports du III Congrès International d’Archéologie Slave 1, Bratislava 1979, s. 513– 518, szacuje liczbę Skandynawów na 60 do 70 osób w jednej wspólnocie liczącej do 500 mieszkańców na obszarze zasiedlenia słowiańskiej osady Bardy. 206 Za wybrzeżem pomorskim (ale nie za Wolinem) opowiada się Lech Leciejewicz, Normanowie nad Odrą i Wisłą w IX–XI w., „Kwartalnik Historyczny” 100 (1993), 4, s. 49–62, tu s. 52; Anatol N. Kirpičnikov opowiada się natomiast za Starą Ładogą (w: Ch. Lübke, Fremde im östlichen Europa. Von Gesellschaften ohne Staat zu verstaatlichten Gesellschaften (9.–11. Jahrhundert), Köln i in. 2001, s. 194, przyp. 963). 207 W. Hensel, Kultur und Kunst im frühmittelalterlichen Pommern (7.–11. Jahrhundert), w: Wikinger, s. 264–290, tu s. 266 i n., 275. 208 W. Filipowiak, Handel und Handelsplätze an der Ostseeküste Westpommerns, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga, s. 690–719, tu s. 711, 715; W. Łosiński, W sprawie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu w kontekście dziejów obrotu pieniężnego w strefie nadbałtyckiej, „Archeologia Polski” 35 (1990), 1, s. 287–309, tu s. 294–295. 209 W. Łosiński, W sprawie rozwoju, s. 294 i n. 210 Tamże, s. 297. 211 Por. H.-D. Kahl, Schwerin, Svarinshaug und die Sclavorum civitas des Prudentius von Troyes – Spuren mecklenburgischer Frühgeschichte in der sog. Liedar-Edda, bei Saxo und in den Annalen von St. Bertin?Beiträge zur Nachricht des Prudentius von Troyes über Normannenkämpfe im Elbgebiet 845, w: Beiträge zur Stadt- und Regionalgeschichte Ost- und Nordeuropas. H. Ludat zum 60. Geburtstag, red. K. Zernack, Wiesbaden 1971, s. 69–131. W każdym razie w Schwerinsburgu zostało odkrytych kilka dirhemów północnoafrykańskich z 2 połowy VIII w. Por. F. Ruchhöft, Der Burgwall von Schwerinsburg – Ergebnisse systematischer Geländearbeiten. Referat wygłoszony na konferencji „Der Peeneraum im Frühmittelalter” 25.06.2011

w Greiswaldzie. 212 Literatura jak w rozdz. 4.3 (przyp. 60 i 61). Krytyczne omówienie debaty wokół tezy Sebastiana Brathera, że w Truso normowane odważniki jako środek płatniczy zastąpiły monety arabskie patrz: M. Bogucki, Coin Finds, s. 100 i nn. Na temat mieczy „frankońskich” por. m.in. H. Steuer, Der Handel der Wikingerzeit zwischen Nord- und Westeuropa aufgrund archäologischer Zeugnisse, w: Untersuchungen, s. 113–197, tu s. 154, il. 13. W Prusach Wschodnich i w Sambii rzadkie są znaleziska broni pochodzącej z początku IX w. Liczba „frankońskich” mieczy wyraźnie wzrosła dopiero w X w. 213 W. Łosiński, W sprawie rozwoju, s. 299. 214 Adam von Bremen, Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, w: FSGH XI, red. R. Buchner, Darmstadt 1973, s. 137–500, tu IV/18, s. 456 i n. 215 W. Duczko, Viking Rus, s. 74–77 i n. 216 D. Bialeková, Eisenbarren, w: Europas Mitte um 1000, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 202. 217 Słowiańszczyzna, Dokument nr 49 na s. 114 i nn.: linijki: 19 (w Suhl po denarze); 34 (w Spahl po denarze); 63 (w Ugesberg 28 denarów). 218 Kosmasa Kronika Czechów, przeł., oprac. i kom. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, II/8, s. 224; w przyp. 58 na s. 165 zwraca się uwagę, że nie chodzi tu o Pepina, lecz o Ludwika Pobożnego. Frankowie nałożyli trybut na Czechów zapewne po wyprawie w 806 r. albo dopiero ok. 845 r. 219 Tylko w grodzisku Šárka został znaleziony jeden denar karoliński, wybity w latach 845–850 w Akwitanii. Por. J. Hásková, Die Anfänge Prags in der historischen Aussage der Münzen, w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. S.K. Kuczyński, S. Suchodolski, Warszawa 1985, s. 43–47, tu s. 43. 220 Zob. dokument z 1 maja 991 o czeskich trybutach dla cesarstwa, w: Słowiańszczyzna, s. 140, nr 60. 221 Ch. Warnke, Der Wachshandel, s. 557 i n. 222 Zob. przyp. 91. 223 Za: M. Hardt, Gold und Herrschaft. Die Schätze europäischer Könige und Fürsten im ersten Jahrtausend, Berlin 2004, s. 44. O roli trybutów i łupów w cesarstwie Karolingów por. T. Reuter, Plunder and Tribute in the Carolingian Empire, w: „Transactions of the Royal Historical Society (Fifth Series)” 35 (1985), s. 75–94. 224 M. McCormick, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej 300–900,

Warszawa 2009, tab. 12.10, s. 363. O motywach orientalnych w sztuce późnoawarskiej i wielkomorawskiej zob. N. Profantová, To central Asia and beyond: Oriental Motifs in the applied Arts of the late Avar and Great Moravian Epochs (8th–9th) Century, w: Ibrahim ibn Yaqub at-Tartushi: Christianity, Islam and Judaism meet in East-Central Europe, c. 800–1300 A. D., red. P. Charvát, J. Prosecký, Praha 1996, s. 26–36. 225 Rimberts Vita Anskarii, s. 94 i n. 226 Tamże, s. 94–99. 227 Jahrbücher von St. Bertin, w: Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte 2. Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe, red. R. Rau, Darmstadt 1992, s. 1–287, tu s. 64 i n. 228 Do ok. 900 r. datują obecność skandynawską V. Žulkus, M. Bertašius, Handelsplätze zwischen Danziger und Rigaer Bucht zur Zeit Wulfstans, w: Wulfstans Voyage. The Baltic Sea Region in the Early Viking Age as seen from Shipboard, red. A. Englert, A. Trakadas, Roskilde 2009, s. 198–204, tu s. 199. 229 H. Jankuhn, Haithabu; V. Hilberg, Silver Economies of the Ninth and Tenth Centuries AD in Hedeby, w: Silver Economies, s. 203–225. Jestem zobowiązany Lutzowi Ilitschowi za informację z 28.11.2011 dotyczącą monet. 230 H. Schilling, Lolland – das Tor nach Skandinavien, w: Die Macht des Silbers. Karolingische Schätze im Norden. Katalog do wystawy, red. E. Wamers, M. Brand, Regensburg 2005, s. 143–148, tu s. 145; E. Wamers, The Duesminde Hoard, w: Silver Economies, s. 309–320, tu s. 309; B. Hårdh, Hacksilver and Ingots, w: Means of Exchange, s. 95–118, tu s. 108–113; tejże, Oriental-Scandinavian Contacts. 231 H. Jankuhn, Haithabu, s. 187; B. Malmer, South Scandinavian Coinage in the Ninth Century, w: Silver Economy, s. 13–27. 232 H. Jankuhn, Haithabu, s. 139–140. 233 Por. J.C. Besteman, Viking Silver Hoard from Westerklief on the Former Isle of Wieringen (Province North Holland) in the Light of the Viking Relations with Frisia, w: In Discussion with the Past. Archeological Studies presented to W.A. van Es, red. H. Sarfatij i in., Zwolle 1999, s. 253–266; tegoż, Nieuwe Vikingvondsten van Wieringen: de zilverschat Westerklief II, w: Middeleeuwse toestanden, archeologie, geschiedenis en monumentenzorg, red. P.J. Woltering i in., Hilversum 2002, s. 65–75; tegoż, Two Viking Hoards from the former Island of Wieringen (The Netherlands): Viking Relations with Frisia in an Archaeological perspective, w: Land, Sea and Home.

Settlement in the Viking Period. Proceedings of a Conference on Viking-period Settlement at Cardiff, Juli 2001, red. J. Hines i in., Leeds 2004, s. 93–108. 234 Jahrbücher von St. Bertin, s. 37, 55, 73, 77, 91, 167, 207, 227, 285. Jahrbücher von St. Vaast, w: Wybrane źródła (jak Annales Bertiniani), s. 289–339, tu s. 303; W. Vogel, Normannen und das Fränkische Reich bis zur Gründung der Normandie (799–911), Heidelberg 1906, s. 71, 86, 129, 147, 297; E. Roes-Dahl, Historia Wikingów, Gdańsk 1996, s. 173. 235 A.N. Kirpičnikov, Alt-Ladoga, w: Enzyklopädie zur Geschichte des östlichen Europa (6.–13. Jahrhundert), Zeszyt A, red. Ch. Lübke i in., Greifswald 1998, s. 89 i n. 236 E. Knol, Gold und Silber aus Marsum – karolingische Schatzfunde in den Niederlanden, w: Die Macht des Silbers, s. 119–124, tu s. 123. Te ostatnie są przede wszystkim znaleziskami torfowymi, które interpretuje się jako ofiary wotywne. Por. V.T. van Vilsteren, Hidden, and not intended to be recovered. An alternative Approach to Hoards of Medieval Coins, „Jaarboek voor munt- en pennigkunde” 87 (2000), s. 51– 63. 237 Na temat monet ottońskich por. G. Hatz i in., Otto-Adelheid-Pfennige. Untersuchungen zu Münzen des 10./11. Jahrhunderts (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI, Suecia Repertis, Nova Series 7), Stockholm 1991, s. 9–146, tu s. 76; analizy metali, z których wykonane były monety karolińskie, zob. H. Steuer, Münzprägung, Silberströme und Bergbau um das Jahr 1000 in Europa – wirtschaftlicher Aufbruch und technische Innovation, w: Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. A. Hubel, B. Schneidmüller, Ostfildern 2004, s. 117–149, tu diagramy 7, 8 i 9 na s. 146 i 147; literatura na temat udziału arabskiego srebra w anglosaskich pensach z lat 60. IX w.: R.K. Kovalev, What does historical Numismatics, s. 109, przyp. 38. 238 Zwięzłe przedstawienie tej dyskusji D. Adamczyk, Silberströme und die Einbeziehung Osteuropas in das islamische Handelssystem, w: Die Welt querdenken. Księga jubileuszowa dla Hansa-Heinricha Noltego na 65 urodziny, red. D. Adamczyk i in., Frankfurt am Main 2003, s. 107–125, tu s. 109. 239 D.M. Metcalf, Some Twentieth-Century Runes. Statistical Analysis of the Viking-age Hoards and the Interpretation of Wastage Rates, w: „British Archaeological Reports International” Series 122 (1981), 2, s. 329–382, zwł. s. 366; o trybutach w cesarstwie Karolingów D. Adamczyk, Handel fryzyjsko-frankoński, ekspansja wikingów a kwestia napływu kruszców do strefy bałtyckiej w IX w., “Średniowiecze Polskie i Powszechne”

2 (6), red. I. Panic, J. Sperka, Katowice 2010, s. 67–81, tu s. 67. 240 Adam von Bremen, Gesta, I/48, s. 218–219. 241 T.S. Noonan, The First Major Silver Crisis in Russia, ca. 875–ca. 900, „Hikuin” 11 (1985), s. 41–50. 242 O niepokojach w stepach na podstawie źródeł hebrajskich zob. N. Golb, O. Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, Ithaca–London 1982, m.in. s. 115; z perspektywy archeologicznej S. Franklin, J. Shepard, The Emergence of Rus’ 750– 1200, London–New York 1996, s. 98. 243 Powieść minionych lat, pod rokiem 898. 244 Por. M. Czapkiewicz, F. Kmietowicz, Skarb monet arabskich z okolic Drohiczyna nad Bugiem, Kraków 1960; A. Czapkiewicz i in., Skarb dirhemów arabskich z Czechowa, Warszawa–Wrocław 1957. O osadach i grodach plemiennych nad środkowym Bugiem zob. rozdz. 6.2.2. O osadnictwie Lublina w tym okresie por. A. Rozwałka i in., The Medieval Urban Centre in Lublin, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. P. Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 357–382, tu s. 359. 245 H. Lis, P. Lis, Kuchnia Słowian. O żywności, potrawach i nie tylko…, Kraków 2009, s. 84. 246 M. Tymowski, Organizacje plemienne na obszarze Polski w IX–X w. w świetle antropologicznych teorii systemu segmentarnego i wodzostwa (chiefdom), w: Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, red. R. Michałowski i in., Warszawa 2008, s. 263–283, tu s. 273 i n. 247 Pełny tekst w: A.Z.V. Togan, Ibn Fadlans Reisebericht, Leipzig 1939, w: Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 3, oprac. A. Kmietowicz, F. Kmietowicz, T. Lewicki, Wrocław–Kraków 1985, s. 109–110. 248 O liczbach: D. Ludwig, Struktur und Gesellschaft des Chazaren-Reiches im Licht der schriftlichen Quellen, Münster 1982, s. 273 (z podaniem źródeł arabskich); o towarach L. Richter-Bernburg, Der frühmittelalterliche Handel Nord- und Osteuropas nach islamischen Quellen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, cz. IV (156), red. K. Düwel i in., Göttingen 1987, s. 667–685. 249 G. Rispling, Coins with Crosses and Bird Heads – Christian Imitations of Islamic Coins?, „Fornvännen” 82 (1987), s. 75–86.

250 V.V. Kropotkin, Bulgarian Tenth-Century Coins, w: Sigtuna Papers, red. K. Jonsson, B. Malmer, Stockholm 1990, s. 197–200; tegoż, Bulgarske monety X veka na territori Drevnej Rusi i Pribaltiki, w: Volžskaâ Bulgariâ i Rus’, Kazan’ 1986, s. 38–62. 251 G. Rispling, Islamiska mynt, särskilt volga-bulgariska, „Myntstudier” 4 (2005), s. 3– 11, tu s. 5. Zaliczają się do nich następujące skarby (ze wschodu na zachód): Maloe Borševo 927/928 z 88% imitacji, Bezliudovka 935/936 z 90%, Chust (Marmarosz) 934/935 z 34% oraz Klukowicze 901/902 z 15%. 252 V.V. Kropotkin, Bulgarian, s. 199. 253 B. Hårdh, Oriental-Scandinavian Contacts on the Volga, as Manifested by Silver Rings and Weight Systems, w: Silver Economy in the Viking Age, red. J. GrahamCampbell, G. Williams, Walnut Creek 2007, s. 135–147. 254 D. Ludwig, Struktur, s. 281 (z podaniem źródeł arabskich). 255 G. Rispling, Monetary Circulation in the Ninth and Tenth Centuries. A Short Survey in the Light of Die Studies, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. S. Suchodolski (współpraca M. Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 51–64, tu tab. nr 2 na s. 53. 256 A.Z.V. Togan, Ibn Fadlans, s. 171. 257 E. Ebel, Der Fernhandel der Wikingerzeit bis in das 12. Jahrhundert in Nordeuropa nach altnordischen Quellen, w: Untersuchungen, s. 266–312, nr 10. 258 Relacja Ottara według przekładu R. Boyer, Die Wikinger, Stuttgart 1994, s. 122; Ohthere’s Voyages. A 9th-Century Account of Voyages along the Coasts of Norway and Denmark and its Cultural Context, red. J. Bately, A. Englert, Roskilde 2007. 259 Cytat za: W. Duczko, Viking Rus. Studies on the Presence of Scandinavians in Eastern Europe, Leiden 2004, s. 123. 260 Tamże, s. 190 i n. 261 J. Callmer, Herrschaftsbildung und Machtausübung: Die Anfänge der ar-Rus (Rus’) ca. 500–1000 n. Chr., w: Bereit zum Konflikt. Strategien und Medien der Konflikterzeugung und Konfliktbewältigung im europäischen Mittelalter, red. O. Auge i in., Ostfildern 2008, s. 103–130, tu s. 118; o zespole osadniczym Timerevo W. Duczko, Viking Rus, s. 193; o kontaktach z Wyspami Alandzkimi I. Jansson, Wikingerzeitlicher orientalischer Import in Skandinavien, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga – Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen Mittelalters (Bericht der Römisch-

Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 564–647, tu s. 584. 262 W. Duczko, Viking Rus, s. 197–199. 263 E. Mühle, Die städtischen Handelszentren der nordwestlichen Rus’. Anfänge und frühe Entwicklung altrussischer Städte bis gegen Ende des 12. Jhs., Stuttgart 1991, s. 97 i n. i przyp. 105 na s. 98; tegoż, Gnezdovo – das alte Smolensk? Zur Deutung eines Siedlungskomplexes des aus gehenden 9. bis beginnenden 11. Jhs., w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga, s. 411–447, tu tab. nr 3. 264 R.K. Kovalev, Circulation of Samanid Dirhams in Viking-Age Northern and Eastern Europe (based on the Mints of Samarqand and Al-Shash). Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford 1–2 August 2011, s. 1–24, tu s. 14 i nn. (i tam dalsza literatura). 265 E. Mühle, Die städtischen Handelszentren, s. 46–62. 266 T.A. Puškina, Scandinavian Finds from Old Russia. A Survey of their Topography and Chronology, w: The Rural Viking in Russia and Sweden. Conference 19–20 October 1996 in the Manor of Karlslund, Örebro, Sweden, red. Pär Hansson, Örebro 1997, s. 83–91, tu s. 88; W. Duczko, Viking Rus, s. 96–99. 267 E. Mühle, Gnezdovo; V.A. Bulkin i in., Arheologičeskie pamâtniki Drevnej Rusi IX– XI vekov, Leningrad 1978, s. 50. 268 V.A. Bulkin i in., Arheologičeskie pamâtniki. 269 Przywołani wyżej autorzy wskazują na wyraźne podobieństwa między Gniezdowem i Birką. Tamże. 270 N. Eniosova, Litejnye formy Gnëzdovâ, w: Istoričeskaâ arheologia. Tradicii i perspektivy. K 80-letiû so dnâ roždeniâ Danila Antonoviha Avdusina, red. V.L. Ânin, Moskva 1998, s. 66–81; W. Duczko, Viking Rus, s. 159. 271 W. Duczko, Viking Rus, s. 183. 272 H. Arbmann, Skandinavisches Handwerk in Russland zur Wikingerzeit, „Meddelanden frän Lunds Universitets Historiska Museum” 1959 (1960), s. 110–135, tu s. 116, 129. 273 Cytuję za przekładem u D. Ludwig, Struktur, s. 281–282. 274 O skarbach znalezionych nad środkowym Dnieprem: V.L. Ânin, Denežno-vesovye sistemy russkogo srednevekov’ja: Domongolskij period, Moskva 1956, s. 120, mapa na s. 24; T.S. Noonan, The Monetary History of Kiev in the Pre-Mongol Period, „Harvard

Ukrainian Studies” 11 (1987), s. 384–443, nr 1–27, tu s. 415; S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde in Europa. Probleme ihrer wirtschaftsgeschichtlichen Interpretation aus archäologischer Perspektive, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 23/24, 1995/1996 (1997), s. 140, nr 426, 427, 441, 445. 275 W. Duczko, Viking Rus, s. 228. 276 Zawierających co najmniej dziesięć właściwie datowanych monet lub ich fragmentów. 277 J. Callmer, The Archaeology of Kiev to the end of the earliest urban phase, „Harvard Ukrainian Studies” 11 (1987), s. 323–364, zwł. s. 333; E. Mühle, Die Anfänge Kievs (bis ca. 980) in archäologischer Sicht, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 35 (1987), s. 80–101; W. Duczko, Viking Rus, s. 217–238. Z perspektywy kroniki staroruskiej O.P. Tolochko, The Primary Chronicle’s, Ethnography‘ Revisited: Slavs and Varangians in the Middle Dnieper Region and the Origin of the Rus’ State, w: Franks, Northmen, and Slavs. Identities and State Formation in Early Medieval Europe, red. I. Garipzanov i in., Turnhout 2008, s. 169–188. O genezie i strukturze władzy w świetle świadectw onomastycznych i pisanych G. Schramm, Altrusslands Anfang. Historische Schlüsse aus Namen, Wörtern und Texten zum 9. und 10. Jahrhundert, Freiburg i. Br. 2002, zwł. s. 413–430. 278 V.P. Lebedev, Dirham Circulation in the Land of Severianie in the 10th c. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College Oxford 1–2 August 2011. 279 V. Kovalenko, Černigiv und Šestovica: Kontakte zwischen Slawen und Skandinaviern im östlichen Einzugsgebiet des Dnepr am Ende des ٩. und im ١٠. Jahrhundert, w: Europa im 10. Jahrhundert. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. J. Henning, Mainz 2008, s. 237–248. 280 W. Duczko, Viking Rus, s. 238–246; wpływy chazarskie, s. 240. 281 Tamże, s. 246. 282 V. Kovalenko i in., Davn’orus’kij Zveničìv ì skarb arabs’kih dìrhemìv, „Arheologìâ” (Kiïv) 1 (1992), s. 67–71. 283 Ponieważ w tym rozdziale dość często odwołuję się do Powieści minionych lat, która jest łatwo dostępna w różnych wydaniach, dalej ograniczę się do podania jedynie roku wydania i nie będę podawał pełnego adresu bibliograficznego.

284 Por. D. Adamczyk, Orientalno-bałtycki system handlowy a proces kształtowania się Europy Wschodniej w IX i X w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2, red. I. Panic, J. Sperka, Katowice 2002, s. 63–88, zwł. s. 85 i nn.; tegoż, Silver, Markets, and States, „World History Bulletin” 22 (2006), Fall Issue 2, s. 47–49; tegoż, Między Kijowem a Gnieznem. Wybrane aspekty topografii i funkcji arabskiego srebra na ziemiach słowiańskich w X i na początku XI w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 1 (5), red. I. Panic, J. Sperka, 2009, s. 66–78, tu s. 67 i nn. 285 Źródła, np. t. 1, s. 76 i n., t. 2 (2), s. 41 i nn. 286 Constantine Porphyrogenitus De administrando Imperio, red. G. Moravcsik, R.J.H. Jenkins, Washington 1966, 2006. 287 S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde, np. znaleziska: nr 433, 438, 449, 456, 474, 480, 497, 500, 505, 507, 511, 519, 520, 522, 525, 528, s. 140 i nn. Ponadto N.F. Kotlar, Obrót arabskich dirhemów na terytorium Ukrainy, WN 14 (1970), 1, s. 20–28. 288 Zob. rozdz. 5.3., przyp. 51. Na temat jednostek płatniczych w Rossijskoe zakonodatel’stvo X–XI vekov, t. 1, red. O.I. Čistjakov, V.L. Âanin, Moskva 1984, s. 428; R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa 1960, s. 439; Źródła, t. 2 (2), s. 41 i nn. Około 900 r. w Bułgarze nad Kamą futro kuny miało kosztować dwa albo dwa i pół dirhema, a więc ok. 6–7,5 g srebra. Ponieważ jedna grzywna składała się z 25 kun, musiała ona tam wynosić 150 do niemal 190 gramów. 289 A.Û. Âkubowskij, O russko-hazarskich i russko-kavkazskich otnošeniâch v IX–X vv., „Izvestiâ AN SSSR. Seriâ istorii i filozofii” 3 (1946), s. 461–472; tegoż, Ibn-Miskavejh o pohode rusov v Berdaa v 332 g.–943/4 g., „Vizantijskij vremennik” 24 (1926), s. 63– 92; M.I. Artamonov, Istoriâ hazar, Leningrad 1962, s. 370 i nn. 290 Cyt. za przekładem w: D.M. Dunlop, The History of the Jewish Khazars, Princeton 1954, s. 240. 291 Zobacz relację al-Masudiego, w: Źródła, t. 3, Wrocław 1985, s. 205. 292 Constantinus Porphyrogenetus imperator, De ceremoniis aulae Byzantinae, red. J. Reiske, Bonn 1829, II/44, s. 654. 293 Ch. Lübke, Fremde im östlichen Europa. Von Gesellschaften ohne Staat zu verstaatlichten Gesellschaften (9.–11. Jahrhundert), Köln i in. 2001, s. 284. 294 B. Malmer, Münzen der Wikingerzeit in Schweden. Ein Kurzbericht zum

Forschungsstand, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga, s. 648–653, tu s. 651. 295 Ibn-Haukal, komentarz S.A. Pletnjova, Die Chasaren, Wien 1979, s. 139 i n. 296 N. Golb, O. Pritsak, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, Ithaca– London 1982, s. 60–71; S. Franklin, J. Shepard, The Emergence of Rus’ 750–1200, London–New York 1996, s. 96. Jeden z wodzów imieniem Helge, który miał umrzeć w Persji, mógł być księciem Czernihowa; W. Duczko, Viking Rus, s. 211; N.I. Platonova, Oleg i Hel’gu Kembridžskogo dokumenta. Prodolženie diskussii, w: Ladoga i epoha vikingov. Staroladožskij istoriko-arhitekturnyj i arheologičeskij muzejzapovednik, red. D.A. Mačinskij, Sankt Petersburg 1998, s. 43–46. 297 N. Golb, O. Pritsak, Khazarian; Aneks 1: Rosja. 298 N.I. Platonova, Dogovory Rusi i Vizantii i socialnye verhi russkogo obŝestva X veka, „Stratrum Plus” 5 (1999), s. 164–168, zwł. s. 166. Ogólnie o handlu z Bizancjum R. Rolle, Archäologische Bemerkungen zum Warägerhandel, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga, s. 472–529. 299 Dane według: F. Curta, Southeastern Europe in the Middle Ages 500–1250, New York 2006, s. 64. W 447 r. Bizantyńczycy mieli się zobowiązać również wobec Hunów do płacenia rocznego trybutu w wysokości 2100 funtów złota. Suma ta odpowiadała w przybliżeniu 690 kg kruszcu i tym samym niemal dokładnie wysokości trybutu Awarów z końca VI w. Trzeba jednak pamiętać, że dochody państwa za Honoriusza (395–423) opiewały na ok. 100 069 kg, a skarb państwa za Anastazjusza I (491–518) na 104 800 kg złota; 690 kg nie stanowiło zatem nawet 1% finansowych zasobów imperium. Por. P. Guest i in., The Use and Hoarding of Solidi in the Late Fourth and Fifth Centuries, w: Roman Coins Outside the Empire. Ways and Phases, Contexts and Functions, red. A. Bursche i in., Wetteren 2008, s. 295–307, tu s. 296 i n.; P. Kehne, Auskünfte antiker Schriftquellen zu Umständen und Größenordnungen des Abflusses römischer Münzen ins Barbaricum vom 1.–5. Jahrhundert n. Ch. Eine Problemskizze, w: tamże, s. 75–88. 300 W. Duczko, Viking Rus, s. 227. 301 Dane dotyczące jednostek pieniężnych w: Rossijskoe zakonodatel’stvo X–XI vekov, s. 428; R. Kiersnowski, Pieniądz, s. 439. 302 I. Jansson, Wikingerzeitlicher orientalischer Import, s. 571 i n. 303 A. Caune, Die Siedlungszentren des 10.–12. Jahrhunderts im Gebiet des DaugavaUnterlaufs und ihre Beziehungen zu skandinavischen Ländern, w: Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter, Internationale

Konferenz 23–25 Oktober 1990, Riga, red. A. Loit i in., Stockholm 1992, s. 41–48. 304 T. Berga, Waagen von Münzsilber in Lettland, w: Die Kontakte, s. 33–39, tu s. 39; H. Steuer, The Ore Deposits in Middle Asia and Viking Age Silver in Scandinavia. Festschrift für Hans Drescher, „Hammaburg N. F.” 12 (1998), s. 111–124, tu s. 114. 305 E. Sperber, Balances, Weights and Weighing in Ancient and Early Medieval Sweden, Stockholm 1996, s. 96 i nn. 306 M. Hellmann, Die Handelsverträge des 10. Jhs. zwischen Kiev und Byzanz, w: Untersuchungen, s. 643–667, tu s. 650 i n.; kompletna lista imion na s. 661. 307 E. Gudavicius, Lietuvos istorija. Nuo seniausiu laiku iki 1569 metu, Vilnius 1999, t. 1, s. 25 i nn. 308 V. Kulakov, Preussische Gefolgschaft im 9. Jahrhundert, w: Die Kontakte, s. 109– 114, tu s. 109 i nn. 309 Na szczątki bobrów w Estonii zwraca uwagę I. Leimus, w: Estländische Biberfunde, w: Die 13. Allrussische numismatische Konferenz. Tezisy dokladov i soobŝenij, Moskva 2005, s. 61–63. 310 M. Hellmann, Die Handelsverträge, s. 650 i n., 661. 311 P. Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008, s. 145–154; tegoż, Wczesnośredniowieczne skarby złomu srebrnego, w: Moneta mediaevalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 209–224. 312 R. Samson: Fighting with Silver: Rethinking Traiding, Raiding and Hoarding, w: Social Approaches to Viking Studies, red. R. Samson, Glasgow 1991, s. 123–136, tu s. 133. 313 Saga rodu z Laxdalu, przeł. A. Załuska-Strömberg, Poznań 1973, s. 21. 314 Tamże, s. 258. 315 Tamże, s. 250. 316 Tak przedstawił zwięźle kontekst W. Duczko, Zebrać, zdeprecjonować, schować i zapomnieć. O skarbach srebrnych Skandynawii okresu wikingów, WN 49 (2005), 2, s. 205–217. 317 J. Staecker, Brutal Vikings and Gentle Traders, „Lund Archaeological Review” 43 (1997), s. 89–103; B. Hårdh wskazuje w tym kontekście na ustanawianie granic jako jedną z możliwych przyczyn deponowania srebra, tejże, Silber im 10. Jahrhundert. Ökonomie, Politik und Fernbeziehungen, w: Europa, s. 181–193, tu s. 183.

318 P. Urbańczyk, Trudne, s. 166 i nn. 319 W. Duczko, Test or Magic? Pecks on the Viking-Age Silver, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 193–208. 320 Eiriks saga rauda. Die Geschichte von Erich dem Roten, w: Island Sagas. Historische Fahrten und Abenteuer, przeł. W. Baetke, F. Niedner, München 1995, s. 53–78, tu s. 63. 321 B. Kluge, Das angelsächsische Element in den slawischen Münzfunden des 10. bis 12. Jhs. Aspekte einer Analyse, w: Viking-Age Coinage in Northern Lands. The Sixth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 1, red. M.A.S. Blackburn, D.M. Metcalf, Oxford 1981, s. 257–329, tu s. 268 i n.; Ch. Kilger, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenzland, ca. 965–1120 (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI: In Suecia Repertis. Nova Series 15), Stockholm 2000, s. 117. 322 H. Steuer, Gewichtsgeldwirtschaft im frühgeschichtlichen Europa – Feinwaagen und Gewichte als Quelle zur Währungsgeschichte, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, cz. IV (156), red. K. Düwel i in., Göttingen 1987, s. 405–527, tu s. 484; B. Hårdh, Silber, s. 181–193, s. 186 i n.; Ch. Kilger, Pfennigmärkte, s. 117 i nn. 323 S. Suchodolski, Aus welchen Gründen hat man in der Wikingerzeit im Ostseeraum Münzschätze deponiert?, w: R. Cunz (red. we współpracy z R. Polley i A. Röpcke), Fundamenta Historiae. Geschichte im Spiegel der Numismatik und ihrer Nachbarwissenschaften. Księga jubileuszowa z okazji 60. urodzin Niklota Klüßendorfa 10 lutego 2004, Hannover 2004, s. 107–116, tu s. 112; dalsze argumenty jak wyżej i u tegoż, Z jakiego powodu ukrywano skarby we wczesnym średniowieczu? (Rękopis referatu, który autor wygłosił 8.11.2011 w ramach 6. Debaty Lelewelowskiej, przeprowadzonej w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie). Wersja niemiecka, zatytułowana „Warum hat man im frühen Mittelalter Schätze deponiert?”, została opublikowana na http://www.perspectivia.net/content/publikationen/lelewelgespraeche. 324 B. Malmer, Some Thoughts on the Secondary Treatment of Viking-Age Coins Found on Gotland and in Poland, w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. S.K. Kuczyński, S. Suchodolski, Warszawa 1985, s. 49–56, tu s. 50.

325 B. Hårdh, Silber, s. 189 i n.; także H. Steuer, Gewichtsgeldwirtschaft, s. 484 (tu bibliografia). 326 Wagi precyzyjne i odważniki (wagi składane typu 3 według Steuera, odważniki kuliste spłaszczone typu B1-alt według Steuera i typu B1, odważniki kubooktaedryczne typu A według Steuera). Por. S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatz- und Einzelfunde im südlichen Ostseeraum. Die Anfänge der Gewichtsgeldwirtschaft bei den Westslawen, w: Archäologie als Sozialgeschichte. Studien zu Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im frühgeschichtlichen Mitteleuropa. Księga jubileuszowa dla H. Steuera, red. S. Brather i in., Rahden/Westf. 1999, s. 179–197, mapa na s. 187, listy nr 3, 4 i 5 na s. 196 i n. 327 L. Thunmark-Nylen, Gotland – Neighbour between the West and the East, w: Die Kontakte, s. 155–162, tu s. 157. 328 Saga rodu z Laxdalu, s. 54. 329 H. Steuer, Münzprägung, Silberströme und Bergbau um das Jahr 1000 in Europa – wirtschaftlicher Aufbruch und technische Innovation, w: Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. A. Hubel, B. Schneidmüller, Ostfildern 2004, s. 117–149, tu il. 11a i 11b na s. 148. 330 E. Nylen, Handel und Seefahrt zwischen Skandinavien und Ostbaltikum um 1000, w: Die Verbindungen zwischen Skandinavien und Ostbaltikum aufgrund der archäologischen Quellenmaterialien, red. A. Loit, J. Selirand, Stockholm 1985, s. 84– 96, tu s. 89. 331 Saga rodu z Laxdalu. 332 B. Ambrosiani, Birka im 10. Jahrhundert unter besonderer Berücksichtigung der Ostverbindungen, w: Europa im 10. Jh. Archäologie einer Aufbruchszeit, red. J. Henning, Mainz 2008, s. 227–235, tu s. 229. 333 W. Duczko, Real and Imaginary Contributions of Poland and Rus to the Conversion of Sweden, w: Early Christianity in Central Europe, red. P. Urbańczyk, Warszawa 1997, s. 129–135. 334 B. Ambrosiani, Birka, s. 233. 335 W. Duczko, Real and Imaginary Contributions; o odważnikach zob. S.E. Kruse, Trade and Exchange across Frontiers, w: Silver, s. 163–176, tu s. 170 z bibliografią. 336 Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), Teil II: 900–983, red. Ch. Lübke, Berlin 1985, nr 131, s. 183.

337 Regesten 1985, nr 161, s. 224. 338 Tamże, nr 167, s. 235. 339 Tamże, nr 167, s. 235. 340 Helmolda Kronika Słowian, przeł. J. Matuszewski, Warszawa 1974, I/13, s. 119 (nieznacznie skorygowana przez autora). 341 Helmoldi Presbyteri Bozoviensis, Chronica Slavorum, w: FSGA XIX, red. R. Buchner, Darmstadt 1973, s. 70. Kazimierz Tymieniecki tłumaczy „nummus” jako denar. Kształtowanie się społeczeństwa średniowiecznego, t. 2, red. tegoż, Poznań 1996, s. 243. 342 V. Jammer, Die Anfänge der Münzprägung im Herzogtum Sachsen (10. und 11. Jahrhundert) (Numismatische Studien 3–4), Hamburg 1952, s. 116. 343 G. Hatz i in., Otto-Adelheid-Pfennige. Untersuchungen zu Münzen des 10./11. Jahrhunderts (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI, Suecia Repertis, Nova Series 7) 1985, s. 9–146, tu s. 76; o problematyce arabskiego srebra w składzie denarów karolińskich i ottońskich zob. H. Steuer i in., Der Wechsel von Münzgeld- zur Gewichtsgeldwirtschaft in Haithabu um 900 und die Herkunft des Münzsilbers im 9. und 10. Jahrhundert, w: Haithabu und die frühe Stadtentwicklung im nördlichen Europa, red. K. Brandt i in., Neumünster 2002, s. 133–167, zwł. s. 150, 152. 344 Regesten 1985, nr 141, s. 193. 345 Tamże 1986, nr 220, s. 15; nr 221, s. 17, nr 222, s. 18, nr 223, s. 19. 346 W wydaniu Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe, red. R. Buchner, „hundert gleicher Münze” [sto takich samych monet], s. 291. 347 Helmolda Kronika Słowian, I/84, s. 332. 348 H. Jankuhn, Haithabu. Ein Handelsplatz der Wikingerzeit, Neumünster 1986, s. 180– 184. 349 Zob. H. Steuer, Münzprägung, il. nr 7, 8 i 9 na s. 146 i 147. 350 Adam von Bremen, Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, w: Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. Freiherr vom SteinGedächtnisausgabe, red. R. Buchner, t. XI, Darmstadt 1973, s. 137–500, I/57, s. 228– 229. 351 Regesten 1985, nr 175, s. 246. 352 Tamże, nr 178, s. 250.

353 Tamże, nr 218, s. 314. 354 R. Wiechmann, Haithab und sein Hinterland – ein lokaler numismatischer Raum? Münzen und Münzfunde aus Haithabu (bis zum Jahr 2002), w: Das archäologische Fundmaterial VIII. Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu 36, Neumünster 2007, s. 182–278; tegoż, Hedeby and its Hinterland: A Local Numismatic Region, w: Silver, s. 29–48. 355 Ch. Radtke, Haithabu. Perspektiven einer Stadtentwicklung in drei Stationen – 800, 900, 1000, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 37 (2009), s. 135–162, tu s. 147. 356 H. Jankuhn, Haithabu, s. 180–183. 357 Arabische Berichte an germanische Fürstenhöfe aus dem 9. und 10. Jahrhundert, red. G. Jacob, Berlin–Leipzig 1927, s. 29. 358 J. Callmer, Machtzentren des 10. Jahrhunderts und der Zeit um 1000 in Südskandinavien, w: Europa, s. 65–79, zwł. s. 77; tegoż, Early Urbanism in Southern Scandinavia ca. 700–1000. Trading Places, Central Settlements and New Model Centres in Continuity and Change, „Archeologia Polona” 32 (1994), s. 73–93. 359 E. Roesdahl, Harald Blauzahn – ein dänischer Wikingerkönig, w: Europa, s. 95–108, zwł. s. 104–105. Ponadto A. Pedersen: Prachtgräber des 10. Jahrhunderts in Südskandinavien – Tradition und Erneuerung, w: Europa, s. 81–94. 360 E. Roesdahl, Denmark – a Thousand Years Ago, w: Europe around the Year 1000, red. P. Urbańczyk, Warszawa 2001, s. 351–366, tu s. 359. 361 J.A. Graham-Campbell, The Viking-Age Silver and Gold Hoards of Scandinavian Character from Scotland, w: Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland 107 (1975–1976), s. 114–134, tu s. 119 i n.; J. Sheehan, Early Viking Silver Hoards from Ireland and their Scandinavian Elements, w: Scandinavia and Ireland in the Early Viking Age, red. H.B. Clarke i in., Dublin 1998, s. 166–202, tu s. 169, tab. nr 6.1. 362 Saga rodu z Laksdalu, s. 19–20. 363 Dane według R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. nr 3. 364 J. Sheehan, Irelands Viking-Age Hoards: Sources and Contacts, w: The Vikings in Ireland, red. A.Ch. Larsen, Roskilde 2001, s. 51–59, tu s. 56 i n. 365 Arabische Berichte, s. 37–42. 366 Jacob opowiada się za Horikiem, Arabische Berichte, s. 38, natomiast Boyer jest raczej za Turgeisem, R. Boyer, Die Wikinger, s. 107.

367 A. Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs (9th–11th Centuries), Warszawa 1998, s. 125. Cynę wysyłano z Wysp Brytyjskich przez Tuluzę i Narbonne do Kairouanu w Tunezji. 368 Do niewielu należy np. depozyt na Gotlandii, zawierający 24 monety umajjadzkie. I. Jansson, Wikingerzeitlicher orientalischer Import, s. 571. 369 M. Watts, Der Einfluss des Islam auf das mittelalterliches Europa, Berlin 1992, s. 39 i nn. 370 Tamże. 371 P. Guichard, Al-Andalus. Acht Jahrhunderte muslimischer Zivilisation in Spanien, Tübingen–Berlin 2005, s. 88, 91. 372 M. Lombard, Blütezeit des Islam. Eine Wirtschafts- und Kulturgeschichte 8.–11. Jahrhundert, Frankfurt am Main 1992, s. 127. O stosunku złoto/srebro zob. H. Witthöft, Spuren islamischen Einflusses in der Entwicklung des fränkischen Münzwesens des 8. Jahrhundets, w: Orientalische Kultur und Europäisches Mittelalter, red. A. Zimmermann, I. Craemer-Ruegenberg, Berlin–New York 1985, s. 400–420, tu s. 404. 373 Zob. list Hasdaja ibn Szapruta do kagana Chazarów. Por. A. Kaplony, Routen, Anschlussrouten, Handelshorizonte im Brief von Hasday b. Saprut an den hazarischen König, w: Ibrahim ibn Yaqub at-Tartushi: Christianity, Islam and Judaism meet in East-Central Europe, c. 800–1300 A. D., red. P. Charvát, J. Prosecký, Praha 1996, s. 140–168; Ch. Lübke, Fremde, s. 238. 374 Cytat za przekładem u R. Boyer, Die Wikinger, s. 112. Ogólnie L. Richter-Bernburg, Der frühmittelalterliche Handel. 375 Cytat za przekładem u Ch. Lübke, Fremde, s. 185, przyp. 923; A. Kaplony, Routen. 376 Arabische Berichte, s. 31. 377 Tamże, s. 12–13; Relacja Ibrahima Ibn Ja’kuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al-Bekriego (MPH NS 1), red. T. Kowalski, Kraków 1946, s. 48–54, tu zwł. s. 49; komentarz s. 77 i nn. O datowaniu czeskich monet por. S. Suchodolski, Spór o początki mennictwa w Czechach i w Polsce, referaty wygłoszone na Konferencji Numizmatyków w 1995 r. w Brnie i w 1997 r. w Berlinie, zwł. s. 3; tegoż, Początki mennictwa w Europie Środkowej, Wschodniej i Północnej, Wrocław 1971, s. 39–120. O osadzie Kostice por. J. Videman, J. Macháček, Nové mincovni nálezy z dolního Podyjí v kontextu raně strědověké Moravy, „Archeologické rozhledy” 65 (2013), s.

851–871. 378 Tak w każdym razie J. Žemlička, Herrschaftszentren und Herrschaftsorganisation, w: Europas Mitte um 1000, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 367– 372, tu s. 369 i n. 379 J. Pekar, Die Wenzels- und Ludmila-Legenden und die Echtheit Christians, Prag 1906, s. 99 i n.; G. Labuda, Gommon, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. 2, Wrocław i in. 1964, s. 130 i n. 380 Por. C. Bálint, Einige Fragen des Dirhem-Verkehrs in Europa, „Acta Archeologica” 33 (1981), s. 105–131. 381 Tamże, s. 110; Europas Mitte, t. 3: Katalog: Silberschmuck na s. 256–257 i s. 261– 266. 382 Bruns von Querfurt Passio Sancti Adalberti Episcopi et Martyris, w: Heiligenleben zur deutsch-slawischen Geschichte. Adalbert von Prag und Otto von Bamberg, w: FSGA XXIII, red. L. Weinrich (współpraca: J. Strzelczyk), Darmstadt 2005, s. 70–117, tu I, s. 70–71. J. Princová, Libice, w: Europa, t. 1, s. 382–384, zwł. s. 382. 383 Tak, niestety bez podania źródeł: D. Třeštík, Bohemias Iron Year, w: Europe, s. 427– 450, tu s. 437. 384 M. Lombard, Blütezeit, s. 200; B. Brentjes, Die slavischen Militärsklaven (Sakaliba) in Spanien als Forschungsaufgabe, w: Berichte über den 2. Internationalen Kongress für Slawische Archäologie 2, red. J. Herrmann i in., Berlin 1973, s. 269–274, tu s. 269 i nn. 385 Liczby ludności według Społeczeństwo polskie od X do XX w., red. I. Ihnatowicz i in., Warszawa 1996, s. 41. 386 I. Bieżuńska-Małowist, M. Małowist, Niewolnictwo, Warszawa 1987, s. 274. 387 Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy, red. F. Kupfer, T. Lewicki, Wrocław–Warszawa 1956, rozdz. III, s. 38. O roli kupców żydowskich, kontrolujących ten handel, którzy w swoich transakcjach mogli używać listów kredytowych, zob. H.-W. Haussig, Die Praxis des Warenaustausches im Warägerhandel mit den chasarischen Märkten Sarkel und Itil, w: Untersuchungen, s. 528–544, tu s. 534. 388 V. Hatz, U.S. Linder Welin, Deutsche Münzen des 11. Jahrhunderts nach byzantinisch-arabischem Vorbild in den schwedischen Funden der Wikingerzeit (Commentationes de nummis saeculorum IX–XI in Suecia repertis II), Stockholm

1968, s. 1–38; H. Steuer, Münzprägung, s. 127–131; B. Kluge, Münze und Geld um 1000, w: Europas Mitte, t. 1, s. 188–194. 389 S. Brather, Frühmittelalterliche Dirham-Schatzfunde, nr 440, 444, 451, 452, 457, 475, s. 140 i n. 390 A. Buko, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia – hipotezy – interpretacje, Warszawa 2005, s. 104; J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, Warszawa 1989, s. 36. Niektórzy autorzy, porównując pochodzące z X stulecia groby, mówią o „sieci kulturowej” rozciągającej się od Birki przez północną Ruś i środkowe Naddnieprze po południowo-wschodnią Polskę, Słowację i Węgry. Por. M. MüllerWille, Zwei Grabfunde des 10 Jhs. in europäischer Perspektive: Rösta (Grab IV) im nördlichen Schweden und Gniezdowo (Grab Dn–4) im westlichen Russland, w: Zwischen Christianisierung und Europäisierung. Beiträge zur Geschichte Osteuropas in Mittelalter und Früher Neuzeit. Księga jubileuszowa dla Petera Nitschego z okazji 65. urodzin, red. E. Hübner i in., Stuttgart 1998, s. 51–68. 391 Źródła hebrajskie, s. 44. 392 Na podstawie: Načalnyj svod, w: H. Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 390 i n. 393 F. Curta, Southeastern, s. 185. 394 Relacja Ibrahima, s. 49. O interpretacji terminu mitkal zob. przyp. 214. 395 Powieść minionych lat pod rokiem 969. 396 H. Göckenjan, Hilfsvölker und Grenzwächter im mittelalterlichen Ungarn (Quellen und Studien zur Geschichte des östlichen Europa), Wiesbaden 1972, s. 54 i n. 397 L. Kovacs, Münzen aus der ungarischen Landnahmezeit (Fontes Archeologia Hungungaricae), Budapest 1989, s. 120–134. 398 C. Bálint, Das Karpatenbecken von der Landnahme bis zur Staatsgründung, w: Europas, t. 2, s. 555–563, tu s. 560. 399 I. Dienes, Die Ungarn um die Zeit der Landnahme, Budapest 1972, s. 47. 400 Ogólnie o kontekście: M. Schulze-Dörrlamm, Die Ungarneinfälle des 10. Jahrhunderts im Spiegel archäologischer Funde, w: Europa, s. 109–122; I. Panic, Początki Węgier. Polityczne aspekty formowania się państwa i społeczeństwa węgierskiego w końcu IX i w pierwszej połowie X w., Cieszyn 1995. 401 J. Henning, Gefangenenfesseln und der europäische Sklavenhandel im 6.–12. Jahrhundert – archäologisches zum Bedeutungswandel von „sklabos-sakaliba-

sclavus”, „Germania” 70 (1992), s. 403–426, tu s. 425 i n. 402 Kosmasa Kronika Czechów, przeł., oprac. i kom. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, I/40, s. 190. 403 Źródła hebrajskie, s. 36 i n. 404 M. McCormick, Verkehrswege, Handel und Sklaven zwischen Europa und dem Nahen Osten um 900: Von der Geschichtsschreibung zur Archäologie?, w: Europa, s. 172–180, il.1 na s. 175. 405 Por. C. Bálint, Einige Fragen des Dirhem-Verkers in Europa, „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae” 33 (1981), przyp. 135. 406 L. Leciejewicz, Die Stammesburgen als Ausgangspunkt der frühen Stadtentwicklung an der pommerschen Ostseeküste, w: Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. S.-O. Lindquist, B. Radhe, Visby 1985, s. 171–184, tu s. 177; D. Wehner, Der frühgeschichtliche Seehandelsplatz Wolin und sein Umland: eine Studie zu Zentrum und Peripherie, Neumünster 2007; tegoż, The Hinterland of the Early Medieval Trading Places Wolin and Menzlin: a Comparison, w: Trade and Communication Networks of the First Millennium AD in the Northern Part of Central Europe: Central Places, Beach Markets, Landing Places and Trading Centres, red. B. Ludowici i in., Hannover 2010, s. 258–266; W. Filipowiak, Die Bedeutung Wolins im Ostseehandel, w: Society, s. 121–138. O nagromadzeniu znalezisk z dirhemami zob. W. Filipowiak, Handel und Handelsplätze an der Ostseeküste Westpommerns, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga, s. 690–719, tu s. 699. O innych osadach handlowych na Pomorzu por. L. Leciejewicz, Die Stammesburgen, s. 171–184. 407 O niemożliwych do bliższego datowania znaleziskach z dirhemami T. i R. Kiersnowscy, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Polski Środkowej, Mazowsza i Podlasia. Materiały, Wrocław i in. 1965, Wolin III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XVI, Wolin-Wyspa. O znaleziskach bursztynowych zob. W. Filipowiak, Wollin – ein frühmittelalterliches Zentrum an der Ostsee, w: Europas Mitte, t. 1, s. 152–155, tu s. 153. O znaleziskach orientalnych zob. W. Filipowiak, Handel, s. 699; L. Leciejewicz, Die Stammesburgen, s. 177 i n. O wagach i odważnikach zob. H. Steuer, Die Ostsee als Kernraum des 10. Jahrhunderts und ihre Peripherien, „Siedlungsforschung. Archäologie, Geschichte, Geographie” 22 (2004), s. 59–88; S. Brather, Silver, Weights and Scales around the Baltic, 8th to 11th Centuries, w: Trade, s. 143–164, zwł. mapy na s. 151 i 152. Z perspektywy Północy B.M. Stanisławski, Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga – studium przenikania kultury skandynawskiej na

ziemie polskie, Wrocław 2013. 408 Adam von Bremen, Gesta, II/22, s. 252 i n. 409 W. Filipowiak, Wollin, s. 153; D. Wehner, Grundzüge der Herrschaftsentwicklung am Fernhandelsplatz Wollin vom 8. bis 12. nachchristlichen Jahrhundert, w: Potestas et communitas. Interdisziplinäre Beiträge zu Wesen und Darstellung von Herrschaftsverhältnissen im Mittelalter östlich der Elbe, red. A. Paroń i in., Wrocław– Warszawa 2010, s. 345–356, tu s. 348 i nn. 410 W. Łosiński, W sprawie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu w kontekście dziejów obrotu pieniężnego w strefie nadbałtyckiej, cz. II, „Archeologia Polski” 36 (1991), 1–2, s. 235–264, tu s. 253; M. Bogucki, Coin Finds in the Viking-Age Emporium at Janów Pomorski (Truso) and the „Prussian Phenomenon”, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. S. Suchodolski (współpraca M. Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 79–108, tu diagram na s. 95. 411 V.M. Gorjunova, Technologietransfer im Töpferhandwerk. Westslawischer Einfluß auf die frühe Drehscheibenware in Novgorod, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. M. Müller-Wille i in., Neumünster 2001, s. 323–347, tu s. 345. 412 Regesten 1985, nr 16, s. 30. 413 Adam von Bremen, Gesta, I/60, s. 230 i n. 414 Regesten 1985, nr 25, s. 40. 415 Tamże, nr 27, s. 43 i n. 416 Tamże, nr 30, s. 47 i n. 417 Tamże, nr 36, s. 55. 418 Tamże, nr 36, s. 55. 419 Tamże, nr 42, s. 61. 420 Tamże, nr 43, s. 62. 421 Tamże, nr 14, s. 29. 422 Regesten 1986, nr 240, s. 42. 423 Tamże, nr 241, s. 43 i n. 424 Ten skarb znajduje się w Muzeum Historii Kultury hanzeatyckiego miasta Stralsund. Szerszy kontekst por. J. Morawiec, Wolin w średniowiecznej tradycji skandynawskiej,

Katowice 2007, zwł. s. 156 i n. 425 M. Kara, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań 2009, s. 255, 257. 426 W. Łosiński, Miejsce Pomorza i Wielkopolski w kształtowaniu się gospodarki towarowo-pieniężnej w Polsce wczesnofeudalnej, „Slavia Antiqua” 37 (1996), s. 163– 180. 427 G. Rispling, Islamiska. 428 T. Baranowski, The Stronghold in Kalisz, w: Polish Lands at the Turn of the First and the Second Millennia, red. P. Urbańczyk, Warsaw 2004, s. 285–304; M. Bogucki, S. Miłek, Monety, ich pochodzenie oraz obieg w Kaliszu i jego najbliższych okolicach w X i pierwszej połowie XI w., w: Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny, Katalog wystawy, red. S. Suchodolski, M. Zawadzki, Kalisz 2010, s. 49–59, tu s. 52. 429 M. Kara, Najstarsze państwo, mapy na s. 256, 257, 261, 262 i 263. 430 Tamże; M. Dulinicz, Forschungen zu den Herrschaftszentren des 10. bis 11. Jahrhunderts in Polen, w: Europa, s. 147–160. Giecz i Kalisz to jedyne grody, których początki sięgają drugiej połowy IX w. (Giecz po 860 r., Kalisz po 850 r.) i które były przez Piastów używane jeszcze w X w. Z. Kurnatowska, The Stronghold in Giecz in the Light of New and Old Research, w: Polish Lands, s. 207–222, zwł. s. 209; Z. i S. Kurnatowscy, Piastowskie „urządzanie” kresów północno-zachodnich państwa, w: Świat Słowian wczesnego średniowiecza, red. M. Dworaczek i in., Szczecin–Wrocław 2006, s. 91–99, tu s. 92. 431 A. Samsonowicz, Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów, Wrocław i in. 1991, mapa na s. 331. 432 Z. Kurnatowska, Wielkopolska w X w. i formowanie się państwa polskiego w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000, s. 99–117, zwł. s. 105–107; M. Kara, Najstarsze państwo, mapa na s. 261. 433 M. Brzostowicz, Wczesnośredniowieczne grodzisko w Spławiu, gm. Kołaczkowo, woj. poznańskie. Wstępne podsumowanie wyników badań ratowniczych z lat 1991– 1992, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne” 2 (1993), s. 115–132; tegoż, Bruszczewski zespół osadniczy w IX i X w., w: Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej (Spotkania Bytomskie 3), red. S. Moździoch, Wrocław 1999, s. 135–150; tegoż, Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym średniowieczu, Poznań 2002, s. 232; Katalog wystawy stałej „Tu powstała

Polska” w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, red. M. Brzostowicz, A. Stempin, Poznań 2009, s. 60; M. Kara, Najstarsze państwo, s. 257. 434 Z. Kurnatowska, The Stronghold in Gniezno in the Light of New and Old Research, w: Polish Lands, s. 185–207. 435 H. Kóčka-Krenz i in., The Beginnings, Development and the Character of the Early Piast Stronghold in Poznań, w: Polish Lands, s. 125–167. 436 Z. Kurnatowska, Ostrów Lednicki in the Early Middle Ages, w: Polish Lands, s. 167– 185. 437 Z. Kurnatowska, The Stronghold in Giecz, s. 207–222. 438 Z. Kurnatowska, Poznań w czasach Mieszka I, w: Civitas Schinesghe. Mieszko I i początki państwa polskiego, red. J.M. Piskorski, Poznań–Gniezno 2004, s. 71–88, tu s. 74 i n. 439 M. Kara, Najstarsze państwo, s. 257. 440 Tamże, s. 258 i n. 441 Z. Kurnatowska, Ostrów Lednicki, s. 173. 442 Tabela według R. Kiersnowski, Pieniądz, tab. 65 na s. 334. O pochodzeniu biżuterii znalezionej w Polsce por. R. Jakimowicz, O pochodzeniu ozdób srebrnych znajdowanych w skarbach wczesnohistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne” 12 (1933), s. 103–136, i H. Kóčka-Krenz, Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań 1993. 443 Z. Kurnatowska, Wielkopolska, s. 108. 444 B. i W. Dzieduszyccy, Early Medieval Kruszwica, w: Polish Lands, s. 223–240. 445 A. Gołembnik, Early Medieval Płock, w: Polish Lands, s. 241–270. 446 M. Dulinicz, Forschungen, s. 150; M. Rębkowski, The Pomeranian Towns and the State of the First Piasts: the Case of Szczecin and Kołobrzeg, „Acta praehistorica et archaeologica” 42 (2010), s. 9–17. 447 W. Łosiński, Miejsce, zwł. s. 172 i nn. 448 H. Kóčka-Krenz i in., The Beginnings, s. 141. 449 M. Kara, Siły zbrojne Mieszka. Z badań nad składem etnicznym, organizacją i dyslokacją drużyny pierwszych Piastów, „Kronika Wielkopolski” 62 (1992), 3, s. 33– 47; J. Wrzesiński, Cmentarzysko szkieletowe w Dziekanowicach, gm. Łubowo (st. 2), „Studia Lednickie” 1 (1989), s. 103–146.

450 Gall, I/1 i 2, s. 12–14. Por. J. Banaszkiewicz, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 2010. 451 Relacja Ibrahima, s. 50; relacje arabskie s. 13 i n. 452 Relacja Ibrahima, tamże, komentarz na s. 75 i n.; A. Zaborski, Bilans i przyszłość badań nad tekstem Ibrahima Ibn Jakuba, w: Ibrahim Ibn Jakub i Tadeusz Kowalski w sześćdziesiątą rocznicę edycji, red. A. Zaborski, Kraków 2008, s. 25–73, tu s. 41 i komentarz na s. 43–51; W. Kubiak, Zagadnienie „odważników handlowych” u Ibrahima ibn Jakuba, „Slavia Antiqua” 5 (1956), s. 368–376; M. Gumowski, Moneta arabska w Polsce IX i X w., „Zapiski Historyczne” 24 (1958/1959), 1, s. 7–61, tu s. 24. G. Jacob, Arabische Berichte, tamże, s. 13, odczytuje jako: „w pieniądzu metalowym”, A. Zaborski, Bilans, s. 41: „w pełnowartościowej monecie”. 453 O systemach wag w Polsce por. K. Wachowski, Arabski a karoliński system wagowo-pieniężny na ziemiach polskich, w: Moneta Medievalis, s. 261–267. 454 Ustna informacja od p. Elżbiety Indyckiej z 15.04.2011; Europas Mitte, t. 3: Katalog, 04.04.2008 a-b na s. 124; A. Wrzesińska, J. Wrzesiński, Odważniki z wczesnośredniowiecznego stanowiska w Dziekanowicach, w: Świat Słowian, s. 341– 358. 455 H. Lis, P. Lis, Kuchnia Słowian. O żywności, potrawach i nie tylko…, Kraków 2009, s. 82. 456 H. Kóčka-Krenz i in., The Beginings, s. 143; B. i W. Dzieduszyccy, Early, s. 231 i n.; H. Samsonowicz, Łowiectwo, mapa na s. 331. 457 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, Poznań 1877, t. 1, nr 7. Ponadto K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X–XIII wiek, Wrocław 1975, s. 93; P. Górecki, Economy, Society, and Lordship in Medieval Poland, New York–London 1992, s. 45. 458 W wysokości czterech skór od dymu. Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego, red. W. Kętrzyński, S. Smolka, Lwów 1875, nr 1. 459 D. Třeštík, „Eine große Stadt der Slawen namens Prag”, w: Boleslav II. Der tschechische Staat um das Jahr 1000, red. P. Sommer, Praha 2001, s. 93–138, zwł. s. 126. 460 Helmolda Kronika Słowian, II/109, s. 412. 461 Vita Constantini XV, w: Magnae Moraviae fontes historici, t. 2, s. 105.

462 P. Feldbauer, Die islamische Welt 600–1250. Ein Frühfall von Unterentwicklung?, Wien 1995, s. 137. 463 D. Třeštík, „Eine große Stadt der Slawen namens Prag”, s. 133. 464 Vvitichindus, Res gestae Saxonicae et Annales Corbeienses et Annales Hildesheimenses = Widukind, Dzieje Sasów oraz Roczniki korbejskie i Roczniki hildesheimskie, przeł. G.K. Walkowski, Bydgoszcz 2013, III/68–69, s. 195–198. 465 Relacja Ibrahima, s. 50; Arabische Berichte, s. 14. 466 Gall, II/35, s. 104; Helmolda Kronika Słowian, II/101, s. 389–390. 467 Herbords Vita Ottonis, w: Heiligenleben zur deutsch-slawischen Geschichte. Adalbert von Prag und Otto von Bamberg, w: FSGA XXIII, red. L. Weinrich (współpraca: J. Strzelczyk), Darmstadt 2005, s. 272–493, tu II/30, s. 394 i n.; R. Kiersnowski, Pieniądz, s. 37. 468 O znaleziskach takich grzebieni i ceramiki w Wielkopolsce por. M. Kara, Najstarsze państwo, s. 255, 257 (tam dalsza literatura). 469 M. Dulinicz, Mazowsze w X w., w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000, s. 199– 220, tu s. 209 i n. 470 Tamże, s. 210. 471 M. Bogucki i in., The 10th Century Dirham Hoard from the Hillfort at Truszki Zalesie, Kolno Powiat, Podlaskie Voivodeship, WN 49 (2005), 2/180, s. 173–190. 472 F. Biermann, Das 10. Jahrhundert in Masowien und Podlasien (Nordostpolen). Eine wirtschaftsgeschichtliche Betrachtung, w: Europa, s. 249–265, zwł. s. 254–255; o grodzie w Trzciance, powstałym prawdopodobnie na przełomie IX i X w., por. A. Andrzejewska, U. Stankiewicz, Wczesnośredniowieczne grodzisko w Trzciance, gm. Janów, pow. Sokółka, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 5 (2009), s. 137–147. Tu znaleziono też nieliczne dirhemy. Por. J.M. Ścibior, Zespół monet arabskich – dirhemów znalezionych w Trzciance, pow. Sokółka, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 4 (2008), s. 210–222. Dziękuję Pani Profesor Elżbiecie Kowalczyk za odpowiednie wskazówki bibliograficzne. 473 M. Kara, Najstarsze państwo, s. 311 i n.; A. Chmielowska, P. Marosik, Wczesnośredniowieczne budownictwo obronne między Prosną a Pilicą, Warszawa 1989, s. 89, 91. 474 M. Kara, Najstarsze państwo, s. 312.

475 W. Łosiński, W sprawie „wschodniej drogi” dopływu monet arabskich do Wielkopolski w X w., w: Moneta Medievalis, s. 185–192, zwł. s. 189. 476 Kronika Thietmara, tłum., wstęp i przypisy M.Z. Jedlicki, Kraków 2002, IV/9, s. 60. 477 Krytycznie o czeskiej przynależności Śląska w tym okresie S. Moździoch, Śląsk między Gnieznem a Pragą, w: Ziemie, s. 169–199. O grodzie we Wrocławiu tegoż, Wrocław-Ostrów Tumski in the Early Middle Ages, w: Polish Lands, s. 319–338. 478 Por. 2011; Europas Mitte, t. 3: Katalog, 04.01.33 na s. 105; 04.03.09, 04.03.10 i 04.03.11 na s. 109. Ogólnie o obiegu srebra na Śląsku por. B. Butent-Stefaniak, D. Malarczyk, Obieg pieniężny na Śląsku we wczesnym średniowieczu (od X do połowy XII w.), Wrocław 2009, zwł. s. 23–29. 479 W. Łosiński, Chronologia, skala i drogi napływu monet arabskich do krajów europejskich u schyłku IX i w X w., „Slavia Antiqua” 34 (1993), s. 1–41, tu s. 27 i n., 30 i n. 480 Helmolda Kronika Słowian, I/13, s. 119; I/14, s. 123; Powieść minionych lat pod rokiem 964; D. Třeštík, „Eine große Stadt der Slawen namens Prag”, s. 437 (Třeštík nie podaje jednak żadnego źródła, dlatego „wysokość obciążenia” 12 do 15 denarów należy traktować z najwyższą ostrożnością). 481 Herbords 5, II, 30, s. 394 i n.; R. Kiersnowski, Pieniądz, s. 37. 482 D. Třeštík, „Eine große Stadt der Slawen namens Prag”, s. 127. 483 Powieść minionych lat pod rokiem 1014. Dane dotyczące jednostek pieniężnych w rozdz. 6.1.3, przyp. 43. 484 J.E. Montgomery, Ibn Fadlan and the Rusiyyah, w: www.scribd.com/doc/55907767/Ibn-Fadlan-and-the-Rusiyyah-by-James-Montgomery, s. 1–25, tu s. 21, dostęp 05.08.2011. 485 D. Adamczyk, Od dirhemów do fenigów. Reorientacja bałtyckiego systemu handlowego na przełomie X i XI w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 4, red. I. Panic, J. Sperka, Katowice 2007, s. 15–27, tu s. 19–21. 486 A. Lieber, Did a „silver crisis” in Central Asia affect the Flow of Islamic Coins into Scandinavia and Eastern Europe?, w: Sigtuna Papers, red. K. Jonsson, B. Malmer, Stockholm 1990, s. 207–212, zwł. s. 210. 487 T.S. Noonan, The Impact of Silver Crisis in Islam upon Novgorods Trade with the Baltic, w: Oldenburg – Wolin – Staraja Ladoga– Novgorod – Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während des frühen

Mittelalters (Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 69), Mainz 1988, s. 411–447, tu s. 417. 488 Tamże, tab. 19, s. 437; tegoż, The Onset of the Silver Crisis In Central Asia, „Archiwum Eurasiae Medii Aevi” 7 (1987–1991), s. 221–248. 489 D. Adamczyk, Od dirhemów, s. 19 i dalsze wskazówki bibliograficzne. Podsumowująco S. Suchodolski, Change of Transcontinental Contacts as Indicated by Coins in the Baltic Zone around 1000, w: Europe around the Year 1000, red. P. Urbańczyk, Warszawa 2001, s. 85–100. 490 Struktura poszczególnych znalezisk w rozdz. 3.2.3. 491 J. Żak, Die Handelsbeziehungen der protopolnischen und frühpolnischen Stammesgruppen auf dem Hintergrund des Handels der Westslawen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. K. Düwel i in., Göttingen 1985, s. 431–510, tu s. 451; E. Stattler, Kontakty handlowe ludności wczesnopolskiej z krajami arabskimi we wczesnym średniowieczu (IX–X w.), „Slavia Antiqua” 13 (1966), s. 199–269, tu s. 210 i n. 492 L. Richter-Bernburg, Der frühmittelalterliche Handel Nord- und Osteuropas nach islamischen Quellen, w: Untersuchungen, Göttingen 1987, s. 667–685, tu s. 676. 493 E.A. Mel’nikova, Saga ob Éjmunde o službe skandinavov v družine Jaroslava Mudrogo, w: Vostočnaâ Evropa v drevnosti i srednevekov’e, Moskva 1978, s. 289–295, tu s. 292 i n. 494 Powieść minionych lat pod rokiem 1014. 495 Gall I/7, s. 24. 496 Znaleziska z okolic Kijowa: Denisy (prawie 5400 monet i ich fragmentów) i Chabrowka u T.S. Noonan, The Monetary History of Kiev in the Pre-Mongol Period, „Harvard Ukrainian Studies” 11 (1987), s. 384–443, nr 28, s. 416–419; nr 31, s. 420. 497 Powieść minionych lat pod tymi datami rocznymi. 498 I. Leimus, Die letzte Welle des orientalischen Münzsilbers im Norden, w: Magister Monetae. Studies in Honour of Jörgen Steen Jensen, red. M. Andersen i in., Copenhagen 2007, s. 111–125. 499 Kronika Thietmara, tłum., wstęp i przypisy M.Z. Jedlicki, Kraków 2002, VIII/32, s. 235. 500 Por. Powieść minionych lat pod odpowiednimi datami rocznymi.

501 Powieść minionych lat pod rokiem 1021 i 1024. O biciu monety w Tmutarakanie por. K.V. Babaev, Monety Tmutaranskogo knâžestva X–XI v., Moskva 2009. 502 O liczbach monet niemieckich i anglosaskich zob. H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf im Ostseeraum – Neue Perspektiven, „Quaestiones Medii Aevi Novae” 10 (2005), s. 121–149, tu s. 124. Dane według R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 2 na s. 564 i tab. 3. 503 B. Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 186, przyp. 67. 504 A. Nazmi, Commercial Relations between Arabs and Slavs (9th–11th Centuries), Warszawa 1998, s. 150; L. Gumilow, Od Rusi do Rosji, Warszawa 1992, s. 51. 505 Por. tab. F w: T.S. Noonan, Dirham Hoards from Medieval Lithuania, „Journal of Baltic Studies” 23 (1992), s. 395–414. 506 Powieść minionych lat pod rokiem 964. 507 Powieść minionych lat pod rokiem 981, 982 i 984. 508 B. i P. Sawyer, Medieval Scandinavia. From Conversation to Reformation, circa 800–1500, London 1993, s. 56. 509 E. Roesdahl, Historia Wikingów, Gdańsk 1996, s. 214. 510 Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), red. Ch. Lübke, Berlin 1986, nr 439, s. 291. 511 K. Jonsson, The Routes for the Importation of German and English Coins to the Northern Lands in the Viking Age, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des DannenbergKolloquiums 1990, red. B. Kluge, Sigmaringen 1993, s. 205–232, tu s. 212 i n. 512 Tamże, s. 214. 513 Tamże, s. 215, 229. 514 Tamże, s. 230. 515 Tamże, s. 213. 516 Adam von Bremen, Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, w: FSGA XI, red. R. Buchner, Darmstadt 1973, s. 137–500, tu II/66, s. 306 i n. 517 Tamże, s. 266 i n. 518 Kronika Thietmara, IV/22 i n., s. 67 i n. Kenneth Jonsson podaje za „późniejszym źródłem” 7000 funtów, The Routes, s. 211. 519 Adam von Bremen, Gesta, II/32, s. 268 i n.

520 K. Jonsson, The Routes, s. 211. 521 Tamże, s. 221. 522 Vikings in Russia. Yngwar’s Saga and Eymund’s Saga, red. H. Palsson, P. Edwards, Edinburgh 1989, s. 32 i n. 523 A. Ruprecht, Die ausgehende Wikingerzeit im Lichte der Runeninschriften, Göttingen 1958, s. 55 i n. 524 A. Nazmi, Commercial Relations, s. 150. 525 T.S. Noonan, The Impact, s. 426, tab. 9, s. 428, tab. 12. Nieco odbiegający od tego obraz wyłania się z tab. 3 w: R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation. Wskutek tego liczba będących w obiegu dirhemów znacznie się zmniejszyła tuż po 1000 r., ale później do lat 50. XI w. pozostawała na dość stabilnym poziomie 500–1000 monet, by w latach 60. spaść do poziomu 300–100 dirhemów, s. 565. 526 S. Sturluson, Heimskringla, red. L.M. Hollander, Austin 1964, II/80 (cytowany za przekładem u Ch. Warnke, Die Anfänge des Fernhandels in Polen 900–1025, Würzburg 1964, s. 46). 527 Regesten 1986, nr 257, s. 70; nr 257a, s. 72. 528 Tak twierdzi V.M. Gorjunova na podstawie znalezisk archeologicznych: Technologietransfer im Töpferhandwerk. Westslawischer Einfluß auf die frühe Drehscheibenware in Novgorod, w: Novgorod. Das mittelalterliche Zentrum und sein Umland im Norden Russlands, red. M. Müller-Wille i in., Neumünster 2001, s. 323– 347, tu s. 345. 529 Regesten 1987, nr 547, s. 99 i s. 100 (komentarz). 530 Helmolda Kronika Słowian, przeł. J. Matuszewski, Warszawa 1974, I/18, s. 141. Ponadto tamże, nr 475, s. 24 i n. 531 Zob. prace wymienione w rozdz. 4.3 (przyp. 60 i 61) autorstwa Marka F. Jagodzińskiego. Za „tezą piastowską” opowiada się M. Bogucki, Viking Age Emporia around the Baltic Sea – a cul-de-sac of the European Urbanization?, w: Making a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization, red. A. Buko, M. McCarthy, Warsaw 2010, s. 151–165, tu s. 162 z dalszymi wskazówkami bibliograficznymi. Ponadto B. Śliwiński, Początki Gdańska. Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X w., Gdańsk 2009. 532 V.M. Gorjunova, Technologietransfer, s. 345. O ceramice słowiańskiej w Skandynawii ogólnie M. Roslund, Guests in the House: Cultural Transmission

between Slavs and Scandinavians 900 to 1300 AD, Leiden–Boston 2007. 533 Por. B. Stanisławski, Obecność skandynawska w Wolinie a kwestia Jomsborga, „Wędrowiec Zachodniopomorski”: Świat Słowian i wikingów 2005 (15), s. 10–16; W. Duczko, Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, w: Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Kołobrzeg 2000, s. 23–44. 534 K. Slaski, Die Teilnahme Pommerellens am Fernhandel vom 7. bis zum 11. Jahrhundert, w: Beiträge zur Geschichte Pommerns und Pommerellens, red. H.G. Kirchhoff, Dortmund 1987, s. 1–26, tu s. 17. 535 Regesten 1986, nr 344, s. 183. 536 W. Łosiński, W sprawie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu w kontekście dziejów obrotu pieniężnego w strefie nadbałtyckiej, cz. II, „Archeologia Polski” 36 (1991), 1–2, s. 235–264, tu s. 254 (tam też dalsza literatura). 537 Regesten 1986, nr 256, s. 68. 538 Tamże, nr 261, s. 76. 539 Tamże, nr 266, s. 83. 540 Tamże, nr 272–273, s. 91 i nn.; nr 283, s. 110. 541 Tamże, nr 285–286, s. 112 i nn.; nr 289–291, s. 116–120; nr 297, s. 126; nr 299, s. 128; nr 304, s. 136; nr 310, s. 144; nr 316, s. 154; nr 321–323, s. 158 i nn.; nr 325–326, s. 162 i n.; nr 327, s. 164. 542 Helmolda Kronika Słowian, I/18, s. 140 i n. 543 Regesten 1986, nr 363, s. 207 i n. 544 Helmolda Kronika Słowian, I/18, I/12, I/14. 545 R. Hammel-Kiesow, Novgorod und Lübeck. Siedlungsgefüge zweier Handelsstädte im Vergleich, w: Novgorod. Markt und Kontor der Hanse, red. N. Angermann, K. Friedland, Köln i in. 2002, s. 25–68, tu s. 61; P.P. Tolochko, Die Rolle der Handelsund Handwerkszentren des 9. Jhs. bis zum Anfang des 11. Jhs. bei der Entstehung der altrussischen Städte, w: Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift für M. Müller-Wille, red. A. Wesse, Neumünster 1998, s. 213–217, tu s. 214. 546 O starciach wojennych zob. Adam von Bremen, II/79, s. 320 i n.; III/13, s. 342 i n.; III/50–51, s. 390 i nn.; W. Duczko, Viking Rus. Studies on the Presence of

Scandinavians in Eastern Europe, Leiden 2004, s. 95. 547 J. Herrmann, Slawen und Wikinger in der Frühgeschichte der Ostseevölker, w: Wikinger und Slawen. Zur Frühgeschichte der Ostseevölker, red. tegoż, Neumünster 1982, s. 10–142, tu s. 110. 548 E. Mühle, Die städtischen Handelszentren der nordwestlichen Rus’. Anfänge und frühe Entwicklung altrussischer Städte bis gegen Ende des 12. Jhs., Stuttgart 1991, s. 109 i nn. 549 J. Strzelczyk, Mieszko Pierwszy, Poznań 1992, s. 164 i n. 550 Regesten 1985, nr 174, s. 244, nr 180, s. 252 i n. 551 Vvitichindus, Res gestae Saxonicae, III/65–68, s. 193–197. 552 Kronika Thietmara, II/28–30, s. 32 i n. 553 Regesten 1986, nr 236, s. 36, nr 239, s. 40. 554 Zob. m.in. znaleziska z Borzejewa, Dzierżnicy II i Obrzycka: G. Hatz, Die ersten Sachsenpfennige in Schweden, w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. S.K. Kuczyński, S. Suchodolski, Warszawa 1985, s. 33–42, tu s. 41 i n. 555 Kronika Thietmara, IV/1–3, s. 56 i n.; IV/7–9, s. 59 i n. 556 A. Pleszczyński, Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (963–1034). Narodziny stereotypu. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja władców Polski i ich kraju, Lublin 2008, s. 205 i nn. 557 Kronika Thietmara, V/6–10, s. 97–101. 558 Regesten 1986, nr 309, s. 141. 559 Tamże, nr 348a, s. 188. 560 Kronika Thietmara,V/16–18, s. 102. 561 Regesten 1987, nr 490, s. 40. 562 Ch. Kilger, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenzland, ca. 965–1120 (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI: In Suecia Repertis. Nova Series 15), Stockholm 2000, s. 103. 563 Wyprawy przeciwko Polsce od 1002 r. do pokoju w Budziszynie w 1018 r. szczegółowo opisuje Thietmar. Por. m.in. Kronika Thietmara, VI/9–10, s. 123 i n.; VI/21–23, s. 129–131; VI/25–29, s. 131–134; VI/32–34, s. 135 i n.; VI/55–57, s. 148 i n.; VII/8–12, s. 178–180; VII/16–23, s. 182–186; VII/50–52, s. 201–203; VII/56–66,

s. 205–211; VIII/1–2, s. 217–219. 564 J. Henning, Neue Burgen im Osten. Handlungsorte und Ereignisgeschichte der Polenzüge Heinrichs II. im archäologischen und dendrochronologischen Befund, w: Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. A. Hubel, B. Schneidmüller, Ostfildern 2004, s. 151–181, tu s. 180. 565 Regesten 1987, nr 535, s. 88. 566 Tamże, nr 519, s. 73. 567 Powieść minionych lat pod rokiem 981; o konfliktach między Piastami a Przemyślidami zob. Regesten 1986, nr 251–255, s. 58–63. 568 Na temat rozpadu ok. 1000 r. zob. D. Třeštík, Bohemias Iron Year, w: Europe, s. 427–450, tu s. 441. Na temat kontekstu M. Matla-Kozłowska, Pierwsi Przemyślidzi i ich państwo (od X do pierwszej połowy XI w.), Wrocław 2008. 569 Regesten 1986, nr 407, s. 259. 570 Tak P. Urbańczyk, Rok 995 – Bolesław Chrobry wśród chrześcijan i „barbarzyńców”, w: Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, red. R. Michałowski i in., Warszawa 2008, s. 293–306, zwł. s. 304 i n.; B. Malmer, Some Remarks on Monetary Circulation in Viking-Age Scandinavia, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. S. Suchodolski (współpraca M. Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 35–49. 571 B. Malmer, Some Remarks, s. 38. 572 Regesten 1987, nr 532, s. 85. 573 Tamże, nr 508, s. 62. 574 Por. np. Helmolda Kronika Słowian, I/25. 575 J. Górecki, Waffen und Reiterausrüstung von Ostrów Lednicki – Zur Geschichte des frühen polnischen Staates und seines Heeres, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” 29 (2001), s. 41–86, tu s. 65. 576 O kontekście kijowskim: G. Labuda, Mieszko I, Wrocław i in. 2002, s. 134 i n. Wyprawa Bolesława na Ruś: Thietmar, VIII/30–33, s. 233–236. Sprawozdania z wykopalisk w Lutomiersku: A. Nadolski, Cmentarzysko z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią, Łódź 1959; z Bodzia: A. Buko i in., Bodzia. Niezwykłe cmentarzysko z grobami komorowymi z końca X-początku XI w., Referat wygłoszony na konferencji „Kultura skandynawska na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu”, Wrocław

20/21.10.2011. Monety z miejscowości Bodzia bada S. Suchodolski; o wykopaliskach we wsi Kałdus: W. Chudziak, Wczesnośredniowieczne importy skandynawskie z Kałdusa pod Chełmnem na Pomorzu Wschodnim, w: Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa–Lublin 2003, s. 117–126; wykopaliska w miejscowości Ciepłe: M. Kara, Wczesnośredniowieczny grób uzbrojonego kupca z miejscowości Ciepłe na Pomorzu Gdańskim w świetle ponownej analizy chronologicznej, w: Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. H. Kočka-Krenz, W. Łosiński, Poznań 1998, s. 496–504; wykopaliska w miejscowości Pień: A. Drozd i in., Wczesnośredniowieczne groby komorowe na cmentarzysku w Pniu koło Bydgoszczy (badania 2005–2007), w: XVI Sesja Pomorzoznawcza, część 1, Od epoki kamienia do okresu wczesnośredniowiecznego, „Acta Archaeologica Pomoranica” 3, red. A. Janowski i in., Szczecin, 2009, s. 351– 366. 577 Gall, I/7, s. 24. 578 G. Labuda, Mieszko I, s. 135. 579 Kronika Thietmara, VI/91–92, s. 167. 580 Jomsvikinga saga. Die Geschichte von den Seekriegern auf Jomsburg, w: Island Sagas. Historische Fahrten und Abenteuer, przeł. W. Baetke, F. Niedner, München 1995, s. 7–49, tu s. 19. 581 Te wymienione przez Galla liczby komentuje M. Bogacki, Przemiany w wojskowości polskiej od połowy X w. do 1138. Kształt i organizacji armii, Toruń 2007, s. 178 i nn. 582 Gall, I/6, s. 20; I/12, s. 32. 583 Kronika Thietmara, IV/45–46, s. 78. Por. też F.J. Schröder, Völker und Herrscher des östlichen Europa im Weltbild Widukinds von Korvei und Thietmars von Merseburg, dysertacja, Münster 1975, s. 62 i n. 584 Z. Kurnatowska, Poznań w czasach Mieszka I, w: Civitas Schinesghe. Mieszko I i początki państwa polskiego, red. J.M. Piskorski, Poznań–Gniezno 2004, s. 71–88, tu s. 74 i n., s. 78 i n. 585 Kronika Thietmara, V/36–38, s. 113. 586 Tamże, VI/1–3, s. 119. 587 Tamże, VI/78–80, s. 161. 588 Tamże, VI/89–91, s. 166 i n. 589 Regesten 1987, s. 123, nr 571.

590 Tamże, s. 293, nr 740. 591 Tamże, s. 284, nr 733. 592 Por. T.S. Noonan, The Impact, tab. 4 i 23. 593 Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy, red. F. Kupfer, T. Lewicki, Wrocław–Warszawa 1956, s. 72. 594 T.S. Noonan, The Monetary, s. 405 i n.; Georgiy Kozubovsky mówi o 400 sztabkach typu kijowskiego, z których większość została odkryta w Kijowie i nad środkowym Dnieprem. Tenże, West-European Coins and Local Ingots in Kiev in the 11th–12th Centuries, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 253–259, tu s. 255. 595 G. Kozubovsky, West-European Coins, s. 256 i nn. 596 V. Potin, Funde westeuropäischer Denare im Norden der Sowjetunion, w: Sigtuna Papers, s. 265–273, tu s. 270 i n. 597 R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 2; H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf, tab. na s. 124. 598 H. Mäkeler,Wikingerzeitlicher Geldumlauf, tab. na s. 124; ponadto: V. Hatz, Zu den in Schweden gefundenen Otto-Adelheid-Pfennigen, w: Fernhandel, s. 243–250. 599 Na podstawie tab. 1, s. 82, w: K. Jonsson, Hoards and Single-Finds from the Middle and Northern Baltic Sea Region, w: Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter, Internationale Konferenz 23–25 Oktober 1990, Riga, red. A. Loit i in., Stockholm 1992, s. 79–89, tu s. 82; R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 2. 600 M.A.S. Blackburn, K. Jonsson, The Anglo-Saxon, tab. 12; B. Kluge, Das angelsächsische Element in den slawischen Münzfunden des 10. bis 12. Jhs. Aspekte einer Analyse, w: Viking-Age Coinage in Northern Lands. The Sixth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 1, red. M.A.S. Blackburn, D.M. Metcalf, Oxford 1981, s. 257–329, tu tab. 9. 601 Geografia znalezisk w: Skarby wczesnośredniowieczne z obszaru Polski. Atlas, red. L. Gajewski i in., Wrocław i in. 1982. 602 Por. np. Relacja Ibrahima Ibn Ja’kuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al-Bekriego (MPH NS 1), red. T. Kowalski, Kraków 1946, s. 48 i nn. 603 R.K. Kovalev, A.C. Kaelin, Circulation, tab. 2; H. Steuer, Münzprägung,

Silberströme und Bergbau um das Jahr 1000 in Europa – wirtschaftlicher Aufbruch und technische Innovation, w: Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. A. Hubel, B. Schneidmüller, Ostfildern 2004, s. 117–149, tu s. 136. 604 R. Wiechmann, Edelmetalldepots der Wikingerzeit in Schleswig-Holstein („Offa” 77), Neumünster 1996, s. 79. Ogólnie o monetach bizantyńskich w Europie Środkowej: Byzantine Coins in Central Europe between the 5th and 10th Century: Proceedings from the Conference organised by Polish Academy of Arts and Sciences and Institute of Archaeology University of Rzeszów under the Patronage of Union Académique International, Kraków 23–26 IV 2007, red. M. Wołoszyn, Kraków 2009. 605 Pod rokiem 980. 606 E. Roesdahl, Historia, s. 254. 607 R. Wiechmann, Edelmetalldepots, s. 79. 608 Tak H. Jankuhn, Haithabu. Ein Handelsplatz der Wikingerzeit, Neumünster 1986, s. 180. 609 Osobista rozmowa z Lutzem Ilischem, kierownikiem Stanowiska Badawczego Numizmatyki Islamskiej Uniwersytetu w Tybindze. 610 T.S. Noonan, Dirham Exports to the Baltic in the Viking Age: Some Preliminary Observations, w: Sigtuna Papers, red. K. Jonsson, B. Malmer, Stockholm 1990, s. 251– 257. 611 D.M. Metcalf, Some further Reflections on the Volume of the German Coinage in the Salian Period (1024–1125), w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des DannenbergKolloquiums 1990, red. B. Kluge, Sigmaringen 1993, s. 55–72, tu s. 58 i n. 612 B. Kluge, Münze und Geld um 1000, w: Europas Mitte um 1000, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 188–194, tu s. 193. 613 H. Steuer, Münzprägung, Silberströme und Bergbau um das Jahr 1000 in Europa – wirtschaftlicher Aufbruch und technische Innovation, w: Aufbruch ins zweite Jahrtausend. Innovation und Kontinuität in der Mitte des Mittelalters, red. A. Hubel, B. Schneidmüller, Ostfildern 2004, s. 117–149, tu s. 136; D.M. Metcalf, Some further Reflections, s. 58 i n. 614 Por. wprowadzająco B. Kluge, Umrisse der deutschen Münzgeschichte in ottonischer und salischer Zeit, w: Fernhandel, s. 1–16, tu s. 3.

615 D.M. Metcalf, Some further Reflections, s. 58 i n. 616 Tamże, s. 59; K. Petry, Weiller 42 – ein unbekanntes Bindeglied der Münzstätte Trier und der Fernhandels denarszone zur spätottonisch-frühsalischen Zeit?, w: Fernhandel, s. 135–140. 617 S.A. Epstein, An Economic and Social History of Later Medieval Europe, 1000– 1500, Cambridge i in. 2009, s. 28. 618 L. Körntgen, Ottonen und Salier, Darmstadt 2002, s. 111 i n. Z punktu widzenia historii pieniądza B. Sprenger, Das Geld der Deutschen. Geldgeschichte Deutschlands von den Anfängen bis zur Gegenwart, München i in. 1995, s. 53–60. 619 Por. np.: M.A. Valante, The Vikings in Ireland: Settlement, Trade and Urbanization, Dublin 2008; A.P. Smyth, Scandinavian York and Dublin, Dublin 1979; K. Holman, The Northern Conquest: Vikings in Britain and Ireland, Oxford 2007; D. Bates, Normandy before 1066, London 1982; z perspektywy anglosaskiej: D.M. Metcalf, Regions around the North Sea with a Monetised Economy in the Pre-Viking and Viking Ages, w: Silver Economy in the Viking Age, red. J. Graham-Campbell, G. Williams, Walnut Creek 2007, s. 1–11, zwł. s. 8. 620 H. Ingstad, A.-S. Ingstad, The Viking Discovery of America: The Excavation of a Norse Settlement in L’Anse Aux Meadows, Newfoundland 2001; Morkinskinna, The Earliest Icelandic Chronicle of the Norwegian Kings (1030–1157), tłum., wstęp i przypisy Th. Murdock Andersson, K.E. Gade, „Islandica” 51 (2000), 36, s. 211 i nn.; E. Ebel, Der Fernhandel der Wikingerzeit bis in das 12. Jahrhundert in Nordeuropa nach altnordischen Quellen, w: Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa, red. K. Düwel i in., Göttingen 1987, s. 266–312, tu s. 284, nr 79 na s. 309 i n.; W. Paravicini, Tiere aus dem Norden, w: Edelleute und Kaufleute aus dem Norden Europas, red. J. Hirschbiegel i in., Ostfildern 2007, s. 249–272, tu s. 263. 621 W. Paravicini, Tiere, s. 263, przyp. 78. 622 Tamże, s. 252. 623 Sverris- und Hakonssaga, przeł. F. Niedner, „Thule. Altnordische Dichtung und Prosa” 18 (1925), s. 323. 624 K. Skaare, An Eleventh Century Norwegian Penny Found on the Coast of Maine, USA, w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, red. S.K. Kuczyński, S. Suchodolski, Warszawa 1985, s. 63–71.

625 Ch. Kilger, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenzland, ca. 965–1120 (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI: In Suecia Repertis. Nova Series 15), Stockholm 2000, s. 124–140; opis monet na s. 100–110. 626 O mennictwie wschodniofrankońsko-niemieckich klasztorów por. S. Steinbach, Das Geld der Nonnen und Mönche. Münzrecht, Münzprägung und Geldumlauf der ostfränkisch-deutschen Klöster in ottonisch-salischer Zeit (ca. 911–1125), Berlin 2007. 627 G. Horoszko, Skarb monet wczesnośredniowiecznych z Widuchowej, „Materiały Zachodniopomorskie” 30 (1984), s. 71–103, tu tab. 3 na s. 76; P. Ilisch, Die Pfennigströme aus dem römisch-deutschen Reich im Spiegel der Funde aus Pommern, Masowien und Großpolen (ca. 980–1050), w: Fernhändler, Kleriker, Dynasten. Die piastische Herrschaft in kontinentalen Beziehungsgeflechten vom 10. bis zum frühen 13. Jahrhundert, red. D. Adamczyk, N. Kersken, Wiesbaden 2015, s. 55–66. 628 Por. K. Jonsson, The Numismatic Evidence for Frisian Trade in Sweden in the late Viking Age, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 233–244. 629 E. Hoffmann, Die schrittweise Ablösung Schleswigs durch Lübeck als wichtigstes Seehandelszentrum an der westlichen Ostsee (ca. 1150–1250), w: Seehandelszentren des nördlichen Europa. Der Strukturwandel vom 12. zum 13. Jahrhundert, red. G.P. Fehring, Bonn 1983, s. 39–46, tu s. 39 i n. 630 Europas Mitte, t. 3: Katalog, 04.05.03 a-e na s. 127 i n. 631 Ch. Kilger, Pfennigmärkte, nr 9.18. 632 Adam von Bremen, Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, w: FSGA XI, red. R. Buchner, Darmstadt 1973, s. 137–500, tu II/79, s. 320 i n. 633 Tamże, s. 356 i n.; Helmolda Kronika Słowian, przeł. J. Matuszewski, Warszawa 1974, I/21, s. 150. Przyjmuję tu ok. 360 g srebra (240 denarów × 1,5 g) jako rząd wielkości dla funta. 634 Adam von Bremen, Gesta, III/42, s. 380 i n., III/46, s. 384–387. 635 Helmolda Kronika Słowian, I/21, s. 150–151. 636 Regesten zur Geschichte der Slaven an Elbe und Oder (vom Jahr 900 an), red. Ch. Lübke, Berlin 1987, nr 630, s. 186. 637 E. Mühle, Die städtischen Handelszentren der nordwestlichen Rus’. Anfänge und

frühe Entwicklung altrussischer Städte bis gegen Ende des 12. Jhs., Stuttgart 1991, s. 141 i n.; Powieść minionych lat i NPL pod odpowiednimi datami rocznymi. 638 D.M. Metcalf, Interpreting Coin Hoards for Polish Monetary History: the QuarterCentury 1025–1050, w: Moneta Medievalis, s. 245–251, tu s. 250. 639 Tamże, s. 250. 640 S. Suchodolski, Die Anfänge der polnischen Münzprägung, w: Europas Mitte, t. 1, s. 195–196., tu s. 196. Ogólnie S. Suchodolski, Początki mennictwa w Europie Środkowej, Wschodniej i Północnej, Warszawa 1971; tegoż, Moneta polska w X/XI w., WN 11 (1967), s. 67–185; tegoż, Noch einmal über die Anfänge der Münzprägung in Polen, w: XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997, red. B. Kluge, B. Weisser, Berlin 2000, t. 2, s. 978–982; tegoż, Spór o początki mennictwa w Czechach i w Polsce, referaty wygłoszone na Konferencji Numizmatyków w 1995 r. w Brnie i w 1997 r. w Berlinie. 641 S. Suchodolski, Die Anfänge, t. 1, s. 196. 642 M. Bogucki, The Use of Money in the Slavic Lands from the Ninth to Eleventh Century: the Archaeological Numismatic Evidence, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800–1100, red. J. Graham-Campbell i in., Aarhus 2011, s. 133–151, tu s. 146; S. Suchodolski, Warum hat man im frühen Mittelalter Schätze deponiert?, www.per spectivia.net/content/ publikationen/lelewel-gespraeche, s. 4 i n., dostęp 5.02.2018. 643 S. Suchodolski, Die Anfänge, t. 1; tegoż, Numizmatyka średniowieczna. Moneta źródłem archeologicznym, historycznym i ikonograficznym, Warszawa 2011, s. 275– 286. 644 Necr. Bambergensis, zu Mai 11, w: Regesten 1987, 102, nr 548a. 645 A. Hildesheimensis 1028; vita Meinward, cap. 201, w: Regesten 1987, s. 135, nr 580. 646 Gerard Labuda uważa, że była tylko jedna wyprawa Mieszka II, por. tegoż, Mieszko II. Król Polski (1025–1034). Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Kraków 1992, s. 69 i n. 647 A. Magd. 1030; ann. Saxo 1029, w: Regesten 1987, s. 145, nr 590. 648 Regesten 1987, s. 153, nr 599. 649 Kosmasa Kronika Czechów, przeł., oprac. i kom. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, II/2, s. 206. 650 Tamże, II/5, s. 218.

651 Tamże, II/8, s. 223, II/12, s. 230; K. Dróżdż, Kazimierz Odnowiciel. Polska w okresie upadku i odbudowy, Wodzisław Śląski 2009, s. 106. 652 Gall, I/19, s. 44. 653 Tamże, I/20, s. 46. Na rozkwit Mazowsza w tej fazie zwracał już uwagę na podstawie ustaleń numizmatycznych S. Suchodolski, Numizmatyka, s. 350–360. Ogólnie J. Bieniak, Państwo Miecława. Studium analityczne, wyd. 2, Warszawa 2010. 654 T. Kiersnowska, Dyskusja, w: Ziemie polskie w X w. i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, wyd. H. Samsonowicz, Kraków 2000, s. 236–238. Ogólnie zob. tejże, Rus’isch-warägische Gefolgschaften und die Herkunft der Adelsgeschlechter Awdaniec und Łabędź, w: Studien zum Adel im mittelalterlichen Polen, red. E. Mühle, Wiesbaden 2012, s. 385–407. 655 Tamże. 656 Regesten 1987, s. 254, nr 699. 657 Kosmasa Kronika, II/13, s. 234. 658 G. Labuda, Mieszko II, s. 202. 659 Por. M. Danielewski, Struktura grodowa w drugiej połowie XI w. Czy lata 30. XI w. wyznaczają przełom dla funkcjonowania organizacji grodowej w Polsce? Referat wygłoszony w ramach IV polsko-czesko-niemieckiego forum młodych mediewistów, Gniezno, 23–26.05.2012. 660 W. Łosiński, Stettin, w: Europas Mitte, t. 1, s. 156–162, tu s. 160. 661 W. Filipowiak, Wollin – ein frühmittelalterliches Zentrum an der Ostsee, w: Europas Mitte, t. 1, s. 152–155, tu s. 155. 662 Adam von Bremen, Gesta, II/77, s. 318 i n. 663 Źródła skandynawskie komentuje J. Morawiec, Wolin w średniowiecznej tradycji skandynawskiej, Katowice 2007, s. 450–493. 664 Adam von Bremen, Gesta, s. 341 i nn. 665 Regesten 1987, nr 718, s. 272. 666 G. Labuda, Mieszko II, s. 202. 667 Adam von Bremen, Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, w: FSGA XI, red. R. Buchner, Darmstadt 1973, s. 137–500, tu III/50–51, s. 391 i n. 668 Helmolda Kronika Słowian, przeł. J. Matuszewski, Warszawa 1974, I/26, s. 97. 669 Adam von Bremen, Gesta, III/52, s. 394 i n. Z drugiej strony w norweskich denarach

przed ok. 1060 r. wyraźnie została zredukowana zawartość srebra, co może wskazywać na niedostatek kruszcu i wyjaśniać wyprawę Haralda do Anglii. Por. J.A. Risvaag, A. Christophersen, Early Medieval Coinage and Urban Development: A Norwegian Experience, w: Land, Sea and Home. Settlement in the Viking Period. Proceedings of a Conference on Viking-period Settlement at Cardiff, Juli 2001, red. J. Hines i in., Leeds 2004, s. 75–91, tu s. 88. 670 R.A. Brown, Die Normannen, München 1984, s. 100. 671 A. Andrén, The Early Town in Scandinavia, w: The Birth of Europe. Archaeological and Social Development in the First Millennium A. D., red. K. Randsborg, Roma 1989, s. 173–177. 672 T. Talvio, Deutsche und andere Münzen, tab. nr 1, s. 270. Ogólnie J. Korpela, The World of Ladoga. Society, Trade, Transformation and State Building in the Eastern Fennoscandian Boreal Forest Zone c. 1000–1555, Berlin 2008. 673 T. Talvio, The Frisian Element in the Coin Hoards of the Late Viking Age in Scandinavia, Russia and the East Baltic Lands, w: Society and Trade in the Baltic during the Viking Age, red. S.-O. Lindquist, B. Radhe, Visby 1985, s. 195–200. 674 Powieść minionych lat, red. F. Sielicki, Wrocław 1968, s. 352. 675 Tamże, s. 391 i n. O handlu futrami por. R.K. Kovalev, The Infrastructure of the Novgorodian Fur Trade in the Pre-Mongol Era (ca. 900–ca. 1240), Minnesota 2002. 676 V. Potin, Über einen neuen Schatzfund, w: Fernhandel und Geldwirtschaft. Beiträge zum deutschen Münzwesen in sächsischer und salischer Zeit. Ergebnisse des Dannenberg-Kolloquiums 1990, red. B. Kluge, Sigmaringen 1993, s. 277–286. 677 E. Christiansen, The Northern Crusades: the Baltic and the Catholic Frontier 1100– 1525, London 1980, s. 43. 678 Adam von Bremen, Gesta, IV/40–41, s. 490–493. 679 Por. V.P. Darkevič, Hudožestvennyj metall vostoka VIII–XIII vv. Proizvedeniâ vostočnoj torevtiki na territorii evropejskoj časti SSSR i Zaural’â, Moskva 1976. O infrastrukturze handlu futrami R.K. Kovalev, The Infrastructure of the Northern Part of the „Fur Road” between the Middle Volga and the East During the Middle Ages, http://tcjn.academia.edu/Roman Kovalev/Papers, dostęp 14.01.2012, s. 1–40. 680 V. Potin, Der zweite Münzfund von Naginščina. Bestand und Forschungsergebnisse, w: XII. Internationaler Numismatischer Kongress Berlin 1997, red. B. Kluge, B. Weisser, Berlin 2000, 962–965. Włączenie miejscowych grup ludności w handel

dalekiego zasięgu przedstawia na przykładzie Biełozierska, patrz N. Makarov, Rural settlement and Landscape Transformation in Northern Russia, A. D. 900–1300, w: Land, s. 55–73, zwł. s. 69. 681 E. Mühle, Die städtischen Handelszentren der nordwestlichen Rus’. Anfänge und frühe Entwicklung altrussischer Städte bis gegen Ende des 12. Jhs., Stuttgart 1991, s. 225 i n. 682 Gall, I/Przedmowa, s. 10. 683 Tamże, I/Przedmowa s. 11. 684 G. Labuda, Mieszko II. Król Polski (1025–1034). Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Kraków 1992, s. 202. 685 http://www.naukowy.pl/muzeum-w-koszalinie-pokazało-tzw-skarb-bonińskivt44365.htm, dostęp 28.02.2011. 686 Gall, I/26, s. 52 i n. 687 Powieść minionych lat, s. 342. 688 Gall, I/23, s. 50. 689 Por. S. Suchodolski, Numizmatyka średniowieczna. Moneta źródłem archeologicznym, historycznym i ikonograficznym, Warszawa 2011, s. 335–350. 690 Gall, II/2, s. 66. 691 Na podstawie znalezionych pozostałości broni przypuszcza się, że za tym napadem mogli stać Skandynawowie i/lub Bałtowie. Z drugiej strony Piastowie również dysponowali taką bronią, a w ich drużynach służyli przybysze z Północy. Por. U. Stankiewicz, Militaria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Trzciance, pow. Sokółka, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 5 (2009), s. 97–114. 692 Gall, II/10, s. 76. 693 Herbords Vita, II/30, s. 394 i n. 694 Zbigniewowi udało się nawet podobno przekonać wojów Bolesława do przerwania jednej wyprawy przeciwko Pomorzanom. R. Grodecki i in., Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1, Kraków 1995, s. 135. Kontekst por. Z. Dalewski, Rytuał i polityka: opowieść Galla Anonima o konflikcie Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem, Warszawa 2005. Ostatnio ekspansję Bolesława Krzywoustego na Pomorze opisuje szeroko S. Rosik, Bolesław Krzywousty, Wrocław 2013, zwł. s. 155– 192.

695 Gall, III/2, s. 132. 696 Tamże, III/15, s. 144. 697 Tamże, III/25, s. 166. 698 Kosmasa Kronika Czechów, przeł., oprac. i kom. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, III/16, s. 335. 699 Tamże, III/21, s. 345. 700 Tamże, II, XLV, s. 299. 701 Helmolda Kronika Słowian, przeł. J. Matuszewski, Warszawa 1974, I/38, s. 205 i n. 702 W wydaniu Buchnera (prawdopodobnie trafniej): „Verschleppung” – „wywiezienie”, s. 159. 703 Helmolda Kronika Słowian, I/38, s. 204–205. 704 W. Dzieduszycki, Kruszce w systemach wartości i wymiany społeczeństwa Polski wczesnośredniowiecznej, Poznań 1995, s. 135. 705 Helmolda Kronika Słowian, I/80, s. 319. 706 Tamże, II/104, s. 397. 707 Gall, II/35, s. 104. 708 Helmolda Kronika Słowian, II/101, s. 389–390. 709 Tamże, II/109, s. 412. 710 Gall, II/1, s. 64. 711 L. Leciejewicz, Kolberg (Kołobrzeg), w: Europas Mitte um 1000, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, Stuttgart 2000, t. 1, s. 167 i n., tu s. 168. 712 L. Leciejewicz, Kim byli właściciele skarbów ukrytych w okolicy Kołobrzegu w XI w.?, w: Moneta Medievalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 103–112. 713 W. Łosiński, Stettin, w: Europas Mitte, t. 1, s. 156–162, tu s. 160. 714 A. Zbierski, Rzemiosło w Gdańsku wczesnośredniowiecznym, w: Gdańsk: Jego dzieje i kultura, red. T. Bieniecki, Warszawa 1969, s. 363–376; A. Wapińska, Materiały do wczesnośredniowiecznego bursztyniarstwa gdańskiego, w: Gdańsk wczesnośredniowieczny, red. J. Kmieciński, Gdańsk 1967, t. 6, s. 83–100; o osadzie w Zgłowiączce por. A. Andrzejewska, Średniowieczny zespół osadniczy w Zgłowiączce na Kujawach, Włocławek 1996.

715 P. Urbańczyk, Wczesnośredniowieczne skarby złomu srebrnego, w: Moneta mediaevalis, s. 209–224, tu s. 219 i n. 716 Por. np. B. Andrén, The Early Town in Scandinavia, w: The Birth of Europe. Archaeological and Social Development in the First Millennium A. D., red. K. Randsborg, Roma 1989, s. 173–177. 717 Tematowi wydobycia srebra i ołowiu na pograniczu śląsko-małopolskim w XI i XII w. poświęcona była konferencja „Argenti fossores et alii” w Katowicach 24– 25.10.2012 r. Por. Argenti fossores et alii. Znaczenie gospodarcze wschodnich części Górnego Śląska i zachodnich krańców Małopolski w późnej fazie wczesnego średniowiecza (X–XII wiek), red. P. Boroń, Wrocław 2013. Ponadto A. Kędzierski, Wczesnośredniowieczny skarb monet z miejscowości Słuszków koło Kalisza. Pochodzenie, typologia i chronologia młodszych typów denarów krzyżowych. Dysertacja, Kalisz 2011, s. 235 (tutaj też dalsze wskazówki bibliograficzne); R. Kiersnowski, Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej, Warszawa 1960, s. 25. 718 R. Kiersnowski, Pieniądz, s. 25. 719 I. Blanchard, Mining, Metallurgy and Minting in the Middle Ages. T. 2: Afroeuropean Supremacy 1125–1225 (African Gold Production and the First European Silver Production Long-cycle), Stuttgart 2001; tegoż, Mining, Metallurgy and Minting in the Middle Ages. T. 3: Continuing Afro-european Supremacy 1250–1450 (African Gold Production and the Second and Third European Silver Production Long-cycle), Stuttgart 2005. 720 I. Blanchard, The Late Medieval European „Integration Crisis” 1340–1540, w: New Approaches to the History of Late Medieval and Early Modern Europe. Selected Proceedings of Two International Conferences at The Royal Danish Academy of Sciences and Letters in Copenhagen in 1997 and 1999 (Historisk- filosofiske Meddelelser 104), red. T. Dahlerup, P. Insgesman, Viborg 2009, s. 301–334, tu s. 306 i n. 721 O. Volckart, Die Münzpolitik im Ordensland und Herzogtum Preußen von 1370 bis 1550, Wiesbaden 1996, s. 67 i n., 113, przyp. 68; R. Pernoud, Ryszard Lwie Serce, Warszawa 1994, s. 178 (podaje 150 tys. grzywien kolońskich, a więc ok. 30 t srebra). 722 Helmolda Kronika Słowian, II/106, s. 404. 723 J. Morrissey, Die italienischen Seerepubliken, w: Vom Mittelmeer zum Atlantik. Die mittelalterlichen Anfänge der europäischen Expansion, red. P. Feldbauer i in., Wien–

München 2001, s. 61–82, tu s. 79. 724 H. Witthöft, Die Kölner Mark zur Hansezeit, w: Geldumlauf, Währungssysteme und Zahlungsverkehr in Nordwesteuropa 1300–1800, red. M. North, Köln–Wien 1989, s. 51–75, tu s. 71 i nn. 725 A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, WN 42 (1998), 1–2, s. 21–46; tegoż, Chronologia najmłodszych denarów krzyżowych w świetle skarbu ze Słuszkowa. Referat wygłoszony na konferencji Komisji Numizmatycznej w Warszawie 25.03.2011. 726 A. Kędzierski, egzamin dysertacyjny 27.06.2011 w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. 727 Tak J. Piniński, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Mosin, powiat Człuchów, „Materiały Zachodniopomorskie” 17 (1971), s. 135–165, tu s. 140. 728 S. Trawkowski, Charakter denarów palatyna Sieciecha, w: Moneta Medievalis, s. 283–290; S. Suchodolski, Numizmatyka, s. 323–334. 729 O problematyce mennictwa piastowskiego por. S. Suchodolski, Mennictwo polskie w XI i XII w., Wrocław 1973, zwł. s. 42 i nn.; 98 i n.; tegoż, Moneta możnowładcza i kościelna w Polsce średniowiecznej, Wrocław i in. 1987, s. 38 i n.; tegoż, Numizmatyka, s. 335–349. 730 S. Suchodolski, Mennictwo, s. 12. Obecnie liczba denarów wybitych przez Władysława Hermana oceniana jest na ok. 1300 sztuk. S. Suchodolski, Monety księcia Władysław Hermana i wojewody Sieciecha. Wykład wygłoszony w Polskim Towarzystwie Numizmatycznym w Warszawie 05.12.2011. 731 S. Gawlas, O kształt zjednoczonego Królestwa, Warszawa 1996, s. 84. O wadze, zawartości srebra i wymianach monet – denarów Bolesława, Władysława Hermana i Sieciecha por. S. Suchodolski, Numizmatyka, s. 335–349. W tym miejscu dziękuję Stanisławowi Suchodolskiemu, który zwrócił mi uwagę na zróżnicowane zastosowanie różnych typów monet. 732 S. Trawkowski, Opuscula medievistica. Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005, s. 220. 733 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, Poznań 1877, nr 3. 734 Codex Pomeraniae diplomaticus, red. K.F.W. Hasselbach i in., Greifswald 1862, nr 16 i 17; R. Kiersnowski, Pieniądz, s. 452. 735 Helmolda Kronika Słowian, I/88, s. 351–352.

736 W. Dzieduszycki, Kruszce, s. 120; Kodeks, nr 51. O problematyce wymiany monet w szerokim kontekście por. S. Suchodolski, Numizmatyka, s. 335–349. 737 Ch. Kilger, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenzland, ca. 965–1120 (Commentationes De Nummis Saeculorum IX–XI: In Suecia Repertis. Nova Series 15), Stockholm 2000, s. 128, 130, 132, 133. 738 Tamże, s. 134 i nn. 739 Por. znaleziska z miejscowości Mosiny i Widuchowa II (Aneks 4, Pomorze: nr 14 i 17). 740 R. Kiersnowski, Pieniądz, tab. 65 na s. 334. 741 K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X–XIII wiek, Wrocław 1975, s. 225 i nn. O tym, że już w XI w. istniały niektóre dobra ziemskie, będące w posiadaniu drużynników księcia, świadczy np. Żywot Mojżesza Węgrzyna, w: Pateryk Kijowsko-Pieczerski, czyli opowieść o świętych ojcach w pieczarach kijowskich położonych, red. i przeł. L. Nodzyńska, Wrocław 1993, s. 216–224. 742 Gall, II/21, s. 89. 743 Tamże, II/23, s. 91. 744 K. Modzelewski, Organizacja, s. 225–227; krytycznie do tego S. Gawlas, O kształt, s. 77 i n. 745 Powieść minionych lat, s. 351. 746 Z. Kurnatowska, Poznań w czasach Mieszka I, w: Civitas Schinesghe. Mieszko I i początki państwa polskiego, red. J.M. Piskorski, Poznań–Gniezno 2004, s. 71–88, tu s. 79 i n. 747 O Gieczu zob. wystawa Muzeum Archeologicznego w Gieczu oraz B. Paszkiewicz, Monety z wykopalisk w Gieczu, „Studia Lednickie” 5 (1998), s. 131–186; dane dotyczące Ostrowa Lednickiego zawdzięczam ustnej informacji Janusza Góreckiego z tamtejszego muzeum z 26.05.2012. 748 W. Łosiński, W sprawie rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu w kontekście dziejów obrotu pieniężnego w strefie nadbałtyckiej, cz. II, „Archeologia Polski” 36 (1991), 1–2, s. 235–264, tu s. 256 i n. 749 H. Łowmiański, Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich, Warszawa 1953, s. 226. 750 R. Kiersnowski, Pieniądz, s. 433 i n.

751 T.N. Bisson, The Crisis of the Twelth Century. Power, Lordship, and the Origins of European Government, Princeton 2009, s. 329. 752 B. Sprenger, Das Geld der Deutschen. Geldgeschichte Deutschlands von den Anfängen bis zur Gegenwart, München i in. 1995, s. 61. 753 H. Mäkeler, Wikingerzeitlicher Geldumlauf im Ostseeraum – Neue Perspektiven, „Quaestiones Medii Aevi Novae” 10 (2005), s. 121–149, tu s. 143 i n., przyp. 92 i 93. 754 Gall, III/3, s. 133. 755 Helmolda Kronika Słowian, I/1, s. 84. 756 Gall, II/28, s. 96. 757 Tamże, II/30, s. 98. 758 Tamże, II/42, s. 111. 759 Tamże, II/48, s. 117. 760 Tamże, III/24, s. 158. 761 Tamże, III/18, s. 146. 762 Tamże, III/26, s. 168. 763 Helmolda Kronika Słowian, I/2, s. 90. 764 Tamże, I/36, s. 195. 765 Tamże, I/37, s. 199. 766 Tamże, I/38, s. 201. 767 Tamże, I/38, s. 204. 768 Tamże, I/52, s. 246. 769 Tamże, I/67, s. 279. 770 Tamże, II/108, s. 409. 771 Tamże, II/109, s. 414. 772 Tamże, II/108, s. 407 i n. 773 Tamże, I/71, s. 297. 774 Tamże, II/102, s. 289. 775 Herbords Vita, III/2, s. 420 i n. 776 Tamże, II/30, s. 394 i n. 777 R. Grodecki i in., Dzieje Polski średniowiecznej, t. 1, Kraków 1995, s. 152.

778 Helmolda Kronika Słowian, II/100, s. 385. 779 S. Sturluson, Heimskringla, red. Lee M. Hollander, Austin 1964, s. 726. 780 Saxo Grammaticus, Saxonis gesta Danorum, red. J. Olrik, H. Ræder, Kopenhagen 1931, XIV/15. 781 Helmolda Kronika Słowian, I/68, s. 286; I/70, s. 294–296; I/84, s. 329–340; II/102, s. 391–394; Saxo Grammaticus, Saxonis gesta, XIV/15. 782 Helmolda Kronika Słowian, II/102, s. 391 i n. 783 Tamże, I/56, s. 257. 784 Tamże, I/65, s. 276. 785 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, red. B. Kürbis, Wrocław i in. 1996, s. 172 i n., 231 i n. 786 E. Christiansen, Krucjaty północne, Poznań 2009, s. 160. 787 The Chronicle of Novgorod 1016–1471, red. R. Michell, N. Forbes, London 1914, s. 17 i n. 788 E. Christiansen, Krucjaty północne, s. 8, 160. 789 W. Kubiak i in., Skarb dirhemów arabskich z Piwonic koło Kalisza, Warszawa 1953. 790 Datowanie na 936/937 według Doroty Malarczyk. Por. M. Bogucki, S. Miłek, Monety, ich pochodzenie oraz obieg w Kaliszu i jego najbliższych okolicach w X i pierwszej połowie XI w., w: Od Kalisii do Kalisza. Skarby doliny Prosny, Katalog wystawy, red. S. Suchodolski, M. Zawadzki, Kalisz 2010, s. 49–59, tu s. 54. 791 Tutaj uwzględnionych zostało – oprócz 38 wykopanych pierwotnie monet – także 146 fragmentów dirhemów, odkrytych w 2005 r. w miejscu znaleziska. M. Andrałojć, M. Andrałojć, P. Silska, P. Szyngiera, Odkrycia skarbów wczesnośredniowiecznych z terenu Wielkopolski. Kontekst archeologiczny znalezisk, Poznań 2011, nr 6, zwł. s. 41. 792 Skarby srebrne Wielkopolski, wyd. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, red. H. Kossak-Nowocień, Lednica 2010, pod rokiem 971. 793 Za informacje dotyczące zawartości znaleziska dziękuję Pani Dorocie Malarczyk (wiadomość z 13.01.2012). 794 283 monety i ich fragmenty podają M. Andrałojć i in., Odkrycia, nr 29, s. 69. 795 A. Bartczak, D. Malarczyk, Dirhemy z wczesnośredniowiecznych znalezisk z terenu Wielkopolski, WN 44 (2000), 1, s. 39–54. 796 P. Ilisch, Zum Schatzfund von Turwia in Grosspolen, w: Moneta Medievalis. Studia

numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. R. Kiersnowski i in., Warszawa 2002, s. 81–87. 797 Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Zalesia, powiat Słupca, red. M. Dekówna (t. 1, A. Kmietowicz, W. Kubiak, Monety arabskie; t. 2, M. Dekówna i in., Monety bizantyjskie. Monety zachodnioeuropejskie. Ozdoby. Podsumowanie), Wrocław i in. 1974. W miejscu znaleziska odkrytych zostało kolejnych 460 fragmentów monet i ozdób, datowanych łącznie na ostatnie ćwierćwiecze X w. M. Andrałojć i in., Odkrycia, nr 71, s. 114 i n.; M. Frąckowiak, Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Zalesia, pow. słupecki, woj. wielkopolskie, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 47 (2011), s. 227–262. 798 A. Kmietowicz, Wczesnośredniowieczny skarb srebrny Dzierżnica II: Uwagi o historii znaleziska i jego części orientalnej, WN 38 (1994), 3–4, s. 161–167. 799 Liczne części ozdób/biżuterii pochodzenia nordyckiego wskazują, że właścicielem tego skarbu był prawdopodobnie jakiś Skandynaw. 800 H. Simon, Der orientalische Münzfund von Belkowo/Bielkowo 1802, „Berliner Numismatische Forschungen” 1 (1987), s. 9–20. 801 S. Małachowska, Srebrne ozdoby z wczesnośredniowiecznego skarbu z Góry Strękowej, gm. Zawady, woj. łomżyńskie, „Wiadomości Archeologiczne” 53, 1993/1994 (1995), 1, s. 35–45. Biżuterię datuje się jednak dopiero na 2 połowę X w. 802 W tym miejscu chciałbym podziękować doktorowi Markowi Jankowiakowi, który mnie na te warsztaty zaprosił. 803 M. Czapkiewicz i in., Skarb monet arabskich z Klukowicz pow. Siemiatycze, Wrocław i in. 1964. 804 B. Butent-Stefaniak, D. Malarczyk, Obieg pieniężny na Śląsku we wczesnym średniowieczu (od X do połowy XII w.), Wrocław 2009, nr 30. Nie sposób z całkowitą pewnością określić chronologii skarbu z Kotowic, ponieważ oprócz zwartej grupy monet datowanych najpóźniej na lata 983–985 pojawia się też kilka młodszych egzemplarzy. Niewykluczone, że zostały one później dołożone do tego depozytu. Pani Butent-Stefaniak zawdzięczam informację o nieopublikowanym znalezisku z 38 dirhemami (Śląsk XV, tpq 942/3–954), którego nie mogłem już jednak włączyć do niniejszych badań. Dane dotyczące licznych znalezisk ze Śląska i z Małopolski aktualizowałem na podstawie rękopisu ukazującego się od 2014 r. nowego wydania polskich inwentarzy (red. M. Bogucki, P. Ilisch i S. Suchodolski). Nie mogłem jednak uwzględnić nowszych depozytów ze wszystkich regionów.

805 K. Fokt, Silver Hoarding in Upper Lusatia in the 10th-early 11th Centuries: Preliminary Remarks. Referat wygłoszony na konferencji „Oriental Numismatics Workshop: Monetary Circulation in 10th-c. Northern Europe”, Wolfson College, Oxford, 1–2 August 2011, tab. 2, nr 2. 806 Najnowsze badania datują najmłodszą monetę tego znaleziska na lata 942–943. Por. J.Ch. Moesgaard, The Grisebjerggärd Hoard and the Beginning of Pecking in Scandinavia, w: Silver Economies, Monetisation and Society in Scandinavia AD 800– 1100, red. J. Graham-Campbell i in., Aarhus 2011, s. 297–308. 807 R. Turek, Zur Herkunft der böhmisch-mährischen Hacksilberfunde, w: Vznik a počátku Slovanú 6, Praha 1966, s. 223–245. 808 M. Andrałojć i in., Odkrycia, pod Starczanowo, nr 61. 809 P. Ilisch, Die Münzen des Fundes von Ulejno (Grosspolen), tpq 1009, w: Money Circulation in Antiquity, the Middle Ages and Modern Times. Time, Range, Intensity, red. S. Suchodolski (współpraca M. Bogucki), Warsaw–Cracow 2007, s. 153–166. 810 A. Felczak i in., Skarb monet i ozdób z X w. z Obry Nowej, WN 41 (1997), 1–2, s. 1– 27. 811 L. Leciejewicz, Kim byli właściciele skarbów ukrytych w okolicy Kołobrzegu w XI w.?, w: Moneta Medievalis, s. 103–112, tu tab. 1, nr 2, s. 105. 812 T. Nowakiewicz, Ozdoby i srebro siekane z wczesnośredniowiecznego skarbu srebrnego z Ciechanowa, w: Studia Galindzkie 1, Warszawa 2003, s. 261–317. 813 Joannie Wojnicz i Uwe Reuterowi z Landesamt für Archäologie Sachsen dziękuję za możliwość obejrzenia znaleziska. Na mapie 7 depozyt ten został omyłkowo umieszczony na Wybrzeżu. 814 B. Butent-Stefaniak, Wczesnośredniowieczny skarb z Lubrańca, woj. włocławskie, WN 38 (1994), 3–4, s. 169–188. 815 Ponieważ dirhemy docierały na obszary objęte badaniami tego studium przez różne tereny wschodniej i północnej Europy, to niektóre znane mi miejsca znalezisk depozytów „pozapolskich” również umieściłem w zestawieniu. Inaczej rzecz się ma z napływem monet zachodnich, które trafiały na obszar basenu Morza Bałtyckiego różnymi, często oddzielnymi drogami. Dlatego ograniczyłem się w tym przypadku tylko do podania odpowiedniej literatury, w której te znaleziska są analizowane lub wymieniane. 816 M. Andrałojć i in., Odkrycia, datowane na lata 80. XI w.

817 M. Andrałojć i in., Odkrycia, datowane po 1055, nr 20. 818 A. Tabaka, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Ogorzelczyna, pow. Turek, WN 45 (2001), 2, s. 177–197. 819 A. Kędzierski, Wczesnośredniowieczny skarb denarów krzyżowych z miejscowości Słuszków koło Kalisza w świetle nowych badań, w: Kalisz wczesnośredniowieczny, red. T. Baranowski, Kalisz 1998, s. 91–107. 820 B. Kluge, Der Hacksilberfund von Denzin/Dębczyno (1889), w: Nummus et Historia. Pieniądz Europy średniowiecznej, wyd. S.K. Kuczyński, S. Suchodolski, Warszawa 1985, s. 73–81. 821 Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu dziękuję za informację o tym znalezisku i wskazanie literatury. 822 Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu oraz Witoldowi Nakielskiemu dziękuję za informację o tym znalezisku i wskazanie literatury. 823 Przez pojęcie „źródła numizmatyczne” rozumiemy publikacje pojedynczych znalezisk oraz katalogi i inwentarze skarbów.

Summary The inflow and circulation of silver from the ninth through the early twelfth century influenced the formation of states in Eastern Europe. The main sources of material and financial means necessary for the building of transtribal power centres from the Volga to Denmark comprised of tributes paid in kind and in silver, long-distance trade, and looting. Coins from Central Asia and Western Europe helped the new elites to pay their retinues, to build up their power apparatus, and to conquer neighbouring tribes. Precious metals may have been a universal medium of influence and a significant mechanism for regulating relationships between elites and various local clans or groupings. In addition to silver, the people of Eastern Europe purchased glass and carneol beads, silk, and perhaps spices. But the most desired were silver coins. They may have been cut into small pieces, melted down and reused as jewellery and ingots, they may also have been hoarded and then used later without loss of value. The huge number of silver hoards found in Poland reflects this process well. Up until 2012, 37 000 Arab dirhams from 160 hoards and around 100 000 German and Anglo-Saxon coins from circa 280 deposits were discovered. We should add to this the deniers that were being struck by the Piasts. This raises several questions: how did the Piasts and other dynasties try to exploit the flow of silver? Did they impose tributes in the form of

silver? How did they organise the acquisition of slaves and furs which served as equivalents for silver coins? Hitherto, there has been no study which would analyse silver hoards from the perspective of the emergence of Piast rulership in a wide geographical and chronological context and which would try to explain the expansion of the Piasts in relation to long-distance trade. This monograph serves as the starting point for such a study. The book examines two aspects: – the emergence of Piast rulership during the tenth and eleven centuries in the context of their attempts to exploit the flow of silver; first and foremost on the basis of the geographical distribution and structure of silver hoards, but also written sources and published archaeological studies; – the question of how the cessation of silver inflow and the minting of own coins from the late eleventh century onward transformed the power of the Piasts. In the first two phases of silver inflow during the ninth century, dirham transfer from the Abbasid Caliphate was organised either in the Russian interior through the tribute and trade systems of the Khazars and Rus’ people, or in the Baltic and North Sea areas through emporia along the coasts. People who lived in Greater Poland did not have any contacts with these trade zones and they did not possess silver. Between 900 and 930, only small groupings in Eastern Poland formed a part of the Eurasian trade system. This situation changed radically in the 930s and 940s. The number of hoards increased, as well as the number of dirhams reaching Greater Poland and Pomerania. In Greater Poland, the process of state formation was reflected by large strongholds, hoards of silver and luxury goods and, last but not least, by written sources which suggest the existence of a multi-ethnic retinue paid in the form of coins and hack-silver. It is unquestionable that in Greater Poland the key economic factor was the emerging Piast rulership, rather than trade

emporia. Violence and the threat of force were constitutive, not the logic of the market. The Piasts acquired silver through long-trade networks or through tributes imposed on the people living in Greater Poland, Pomerania and Masovia. Their political economy, therefore, was based on exogenous exploitation, similarly to Kievan Rus’, Scandinavia or Bohemia. However, the inflow of dirhams ceased around 980 and the import of Arab silver came to an end by the 1010s. Consequently, the Piast state was also impacted. The silver crisis caused a shift of their activities towards Western Europe. In the 970s and 980s, silver coins flowed from Bavaria, and from 985/990 onward from Saxony. The reorientation from Bavaria to Saxony may have reflected the dynastical convergence between the Piasts and the Ottons. The transition of silver inflow from Asia to Germany meant – at least in the short term – a stabilisation of Piast power and an acceleration of their integration into the sphere of Western civilisation. The political economy of the Piast state during the tenth and early eleventh century was based on a well-paid retinue, which ensured their power, but on the other hand contributed to the heavy exploitation of the population. The consequences of this system are illustrated by the events in the 1030s, which led to the most serious crisis of the Piast monarchy until that point and caused a shift in the geographical distribution of silver hoards inside Poland. The restoration of Piast rulership coincides with the last inflow of German silver. The 1070s saw the beginning of minting of Polish coins on a large scale. Their fiscal function was to impose market duties and taxes in the form of domestic deniers, with the aim of reducing the dependence on coin imports and long distance-trade. The political aspects of money emission were very important as well. Coins seem to have been a key tool the Piasts used to try to take control of silver redistribution and to monopolise it. Over

the course of the twelfth century, the so-called “renovatio monetae”, the compulsory exchange of coins, was used more or less systematically to endogenise the control of silver resources. Consequently, the minting of deniers by the Piast dynasty can be seen as an attempt to reorganise their rulership and decouple it from exogenous factors.