Legendy i podania z Łomży i okolic

SAVE OFFLINE

O jeleniu, który wskoczył do łomżyńskiego herbu Stary Sieciej wyszedł przed budę bartniczą, żeby dorzucić nieco drew do ognia, pykającego w jamie wygrzebanej w piasku. W samą porę. Albowiem płomyki zaczęły szybko przygasać, zaś od pobliskich rozlewisk i wądołów pozostawionych jeszcze wiosną przez kapryśną Narew nadciągała wieczorna wilgoć, a wraz z nią i ziąb przenikający do szpiku kości. Zaledwie bartnik zawrócił w stronę szałasu, jego rękawów uczepiło się dwóch zuchowatych wyrostków. Byli to Cieszko i Zdzieszko, jedyni synowie Siecieja, urwipołcie i psotnicy dobrze znani w okolicznych borach. Bliźniacy, jak przystało na bartnikowych synów, podobni byli do siebie niczym dwie kapki lipcowego miodu Przymilając się i zagadując nakłonili chłopcy rodzica, aby przysiadł razem z nimi na chwilę w cieple. Przy ognisku coraz weselej trzaskającym, co i raz sypiącym iskrami z jałowcowego chrustu.- Tatku, jakże to było w onej straszliwej bitwie pod Grunwaldem? - pierwszy zagadnął ojca Cieszko.- Do północki daleko, do rana jeszcze dalej, wyspać się przeto zdążymy. Tatku kochany, opowiedzcie nam przed snem, jako żeście prali zbójeckich Krzyżaków, o których pleban w Łomży powiada, że są z piekła rodem.- Jako prałem krzyżackie nasienie? Zwyczajnie, synkowie - Sieciej uśmiechnął się do wojennych wspomnień sprzed ośmiu lat, po czym machnął niecierpliwie ręką, jak gdyby chciał opędzić się przed atakiem natrętnego komara.- Lepiej wyspalibyście się przed jutrzejszymi łowami na grubego zwierza. Bo o czym tu gadać? Kazali iść, to poszedłem. Kazali bić juchę Krzyżaka, to biłem. Zwyczajnie.- Tatku, wuj Jaroch powiadali niedawno, iżeście pod Grunwaldową osadą wzięli w pień jakowegoś ważnego komtura. Ponoć samego głównego wodza z zamku w Nidzicy. Okrutnego zbója z wielgachnym mieczem, tarczą herbową i z ogromnym czubem pawich piór na hełmie. Wielkiego i strasznego niby Herod. Powiadajcie nam, tatku kochany, jako żeście przemogli w boju onego Heroda? - czym prędzej poparł brata Zdzieszko.- A co go miałem nie przemóc, skoro zbój sam wlazł mi pod rękę? Sieciej roześmiał się cichutko i dorzucił: - A w ręku akurat dzierżyłem maczugę. Miał pecha plugawiec.- Lecz jakże to było? - zawołali chłopcy jednym głosem.- Powiadajcie, tatku.- Jak było? Mówiłem już, synkowie. Zwyczajnie. Jako w każdej bitwie. Najprzód kum Jaroch obalił zbójowi na ziemię konisko, waląc je drągiem po goleniach, a kiedy Krzyżak zsunął się z siodła i mieczem zamiarował zadźgać kuma niczym wieprzka, skoczyłem sąsiadowi z pomocą. I tak gruchnąłem krzyżackie nasienie z tyłu przed łeb maczugą, aże hełm rozleciał mu się kiejby popękany gliniany garnek. Nie zdzierżył solidnego puszczackiego ciosu. Zwyczajnie.- I co było później? - zawołali znowu bliźniacy.- Powiadajcie, tatku kochany. Sieciej wzruszył ramionami.- Później już nic nie było. Okazało się jeno, że krzyżacki łeb twardszy jest od żelaza. Komtur wyżył. Pognano go potem w niewolę do zanikowych lochów w Płocku albo i w Warszawie. Zaś kumowi Jarochowi i mnie król Jagiełło złożył podziękowanie za wielkie staranie pod Grunwaldem. No i za te kilkanaście łbów, któreśmy roztrzaskali w boju kiedy Litwa zaczęła się cofać ku moczarom przed knechtami i plugawym rycerstwem zakonu.- Podziękował? Sam król? - bliźniacy byli wniebowzięci. - A jakimi słowy, tatku?- Cóżeście się tak mnie dziś uczepili, jako rzep suczego ogona? Przecie powiadam, że król mi dziękował. Nie kto inny, ale Władysław Jagiełło, pan nasz najmiłościwszy. A jako dziękował? Gadałem już, synkowie. Zwyczajnie.- Tatku kochany, a jakże król miłościwy wygląda? Wielki jest? I pewnie cały w złotej zbroi? A koronę to chyba ma z samiuśkich brylantów? Bartnik popatrzył uważnie na swoich chłopców i zrazu nie odpowiedział. Potem uśmiechnął się tajemniczo i wyznał:- Poczekajcie do jutra, leśne bąki. O świcie król wraz z orszakiem przybędzie z Łomży do nas na polowanie. Ślubowałem panu wójtowi, że poprowadzę łowiecką drużynę w Diabelską Dąbrowę, tam gdzie i o tęgiego tura łatwo, i o mocarnego żubra nietrudno. Będziecie mieć szczęście, obaczycie monarchę. A może i świeżutkim miodem poczęstujecie majestat, jako przystało na prawdziwych

gospodarzy tego boru.- Oj, tatku kochany! Uszczęśliwieni chłopcy rzucili się na wyścigi ściskać i całować ojca. Sieciej zaburczał udając powagę i otrząsnął się niczym stary niedźwiedź, a następnie dźwignął się na nogi i wskazał na bartniczą budę.- Pora spać, leśne bąki - rzekł stanowczo.- Rano trza wstawać jeszcze przed dzięciołami. Jeśli chcecie pójść ze mną na umówione miejsce. a później wędrować z królewskimi ludźmi po naszej Zagajnicy, musicie wypocząć i sił nabrać przed jutrzejszymi trudami. Nie zapomnijcie, synkowie, przed snem przepatrzeć chodaki. Wszakże wy iść będziecie pieszo, podczas gdy orszak królewski podąży na koniach, zacnych i wypoczętych. Sprawdzonych i w boju, i w pościgu za wrogiem.- Ależ, tatku, co wy mówicie? Niby nie wiecie, że puszczacy nawykli do biegania po lesie? Ze zdrowym śmiałkiem w borowej głuszy żaden rumak nie wygra gonitwy. A my, choć jeszcze młodzi, prawdziwiśmy puszczacy. Ze zdrowiutkim sercem i zdrowymi nogami. Bartnik Sieciej odgarnął znad czoła pobielone przez czas kosmyki.- Ech, uparciście obydwaj niby kozioł smolarza Sągniewa spod Kolna - westchnął głośno.- Nie przegadam was, leśne bąki, i dlatego rozprawiać z wami dłużej ani myślę. Kto jutro ze mną zamiaruje pokłonić się do kolan najmiłościwszemu królowi, ten niechaj już teraz legnie na wilczych skórach i odpocznie należycie. Kto zaś zaśpi rano, ten niech pójdzie sobie nad strugę chwytać chude płotki lub piskorze. Bo ja czekać na śpiocha nie zamierzam. Nie da się zaprzeczyć, iż ojcowskie argumenty przemówiły do młodzieńczej wyobraźni. Radośnie pohukując bliźniacy momentalnie zniknęli wewnątrz szałasu. Zaledwie Sieciej wetknął rzepę w żar i przysypał starannie piaskiem, ażeby upiekła się i utrzymała ciepło do świtania, z budy dobiegło jego uszu chrapanie na dwa głosy. Nim gwiazdy na niebie pojaśniały na dobre, na polanie u Siedmiu Diabelskich Dębów pojawił się orszak rycerski z pachołkami i wozami zdążającymi z tyłu. Nie zwlekając sprawnie rozbito obozowisko, ustawiono fury ze spyżą, rozpalono ogień i zaczęto czekać na przewodnika. Długo nie czekano. Po kwadransie z boru wyszedł Sieciej z dwoma wyrostkami. Widząc ludzi gotowych do drogi, kazał bliźniakom stanąć z boku i nie wadzić nikomu, a sam skierował się ku ognisku. Cieszko i Zdzieszko poczęli wypatrywać króla. Wielkiego rycerza w złotej zbroi, w złotej koronie i ze złotym mieczem u boku. Na próżno. Władysława Jagiełły pośród rycerstwa chyba nie było. Pierwszy nie wytrzymał Zdzieszko. Podszedł bliżej i trącił delikatnie w łokieć jakiegoś starszego z wojów, o obliczu pooranym zmarszczkami i włosie dobrze siwym, a ubranego w zwyczajny kożuszek i futrzaną czapkę. Panie rycerzu, nie wiecie, gdzie tu król? - zapytał grzecznie półgłosem. - Pozieramy z bratem, pozieramy, ale jakoś nadaremnie.- Czyj jesteś, wilczku?- Obajśmy z Cieszkiem synowie bartnika Siecieja. Tego samego, któren dopomógł królowi wygrać pod Grunwaldem okrutną bitwę z krzyżacką gadziną.Stary rycerz ożywił się. Pewnie także walczył na Grunwaldowym polu, bo zaraz zagadnął:- A gdzież wasz dzielny ojciec? Ów bartnik Sieciej, co to dopomógł polskiemu monarsze zetrzeć w pył i proch potęgę krzyżowego zakonu- Tam pod dębem, panie rycerzu. Gada z onym siwiutkim człekiem w szkarłatnym kołpaku z orlim piórem. Z wielkim panem zapewne, lecz przecież nie z królem. - Nagabnięty spojrzał w tamtą stronę i potwierdził:- Nie inaczej. Ojciec wasz rozprawia z księciem Januszem, panem na Mazowszu. - Panie rycerzu, zabyliście? - Zdzieszko pociągnął rycerza niemoc no za rękaw. Pytałem was o króla, aleście mi nic nie odrzekli. Czyżby nasz pan najmiłościwszy nie przybył na łowy? Czyżby niemoc jakowaś paskud na nie wypuściła go z łoża?- Dlaczego nie ma króla? - także i Cieszko nie krył rozczarowania - A tatko powiadali, że król Władysław Jagiełło nade wszystkie pałacowe igrce i zabawy ceni sobie polowanie na dzikiego zwierza na futra, żubra albo i niedźwiedzia. - Król zdrów jest. Wiem to doskonale, wilczku. Wiem również, iże jest tutaj. Cieszko obrócił się na jednej nodze dookoła.- Prawdę mówicie, panie rycerzu? - zawołał. - Nie łżecie aby? A dlaczego nie widać go nigdzie?- Rozpoznałbyś swego monarchę?- No pewnie.- Hm, a po czymże to, wilczku?Bo wielki jest, panie rycerzu. Największy z królów, ł piękny jest jak z kościelnego obrazu. I w zbroi caluśkiej ze szczerego złota. I w koronie z brylantów, pereł i inszych drogocenności.

Stary rycerz uśmiechnął się rozbawiony. W tej samej chwili zbliżył się do niego rycerz w bobrowym kołpaku, ze złotym łańcuchem na szyi. Zeskoczył z konia i pochylił głowę.Wasza królewska miłość, gotowiśmy do drogi - oznajmił. - Kiedy każecie wyruszać?- Dajcie sygnał, Bożywoju. Już pora.- To... to wyście, panie rycerzu, są naszym królem? - Zdzieszko, gdyby teraz mógł, zapadłby się ze wstydu pod ziemię. Albo skryłby si? w borsuczej jamie. Ale że nie mógł, jąkając się pytał dalej: - Toście są, panie rycerzu, najmiłościwiej nam panującym Władysławem Jagiełłą? Tym prawdziwym? Nie cyganicie aby? - Jak śmiesz, kpie, zwracać się w ten sposób do monarchy - woj w bobrowym kołpaku wyciągnął rękę, by pochwycić Zdzieszka za kołnierz.- Poniechajcie go, Bożywoju. On to przecież z nieświadomości powstrzymał król Władysław rycerza i zwrócił się do chłopca: - Jam jest, wilczku. Rozczarowanyś? Zapamiętaj. Prawdziwa wielkość nie we wzroście się kryje. Ani w potędze złota i klejnotów. A o lico podobne do kościelnych malunków trudno, kiedy siedemdziesiąt bez mała Roków przygnięcie człekowi ramiona. Już z konia Jagiełło skinął na Zdzieszka.- Dołączaj wraz z Cieszkiem do naszej drużyny. Chciałbym popatrzeć, jako w borowej dziczy spisują się Sieciejowe wilczęta. Władysław Jagiełło w siodle trzymał się znakomicie. Mimo znacznego wieku pędził jak zrośnięty z koniem. Czerstwa cera nabierała rumieńców, zdrowych i świeżych. Pewnie od porannego wiatru, a także i od tego, że król nie pijał ni piwa, ni wina nawet w młodości. Niewiele czasu upłynęło, gdy Sieciej śpieszący na przedzie podniósł wysoko rękę. Znak, iż przed królewskim orszakiem ciągnęła się Diabelska Dąbrowa. Łowy na grubego zwierza mogły się rozpocząć. Trudno zliczyć wszystkie dziki i niedźwiedzie, łosie, tury oraz żubry, jakie padły w owych dniach od rycerskich oszczepów. Nie one jednakże przeszły do historii. W kronikach królewskich skrybów zachowały się słowa o jeleniu. O jeleniu niezwykłym, monarszym. O jeleniu, który wskoczył do łomżyńskiego herbu...Pierwszy tydzień łowów zleciał wszystkim tak szybko, jakby doba myśliwska liczyła zaledwie pół zwyczajnej doby Przez calutki ten czas szczęście czuwało nad Jagiełłowym orszakiem. Od zacnych trofeów zwożonych z puszczy na polanę mogło się zakręcić w najtrzeźwiejszej głowie. Co dnia wozy pełne mięsiwa i futer odprawiano do Łomży, na dwór myśliwski mazowieckich książąt. W podłomżyńskich lasach przypominających nieco bory litewskie nad Wilią i Niemnem, a przez to i spędzone w nich lata młodzieńcze Władysław Jagiełło czuł się znakomicie, jak chyba nigdzie poza Litwą. Prawie nie schodził z konia. Dopiero o zmierzchu zasiadał przy ognisku, aby powieczerzać i pogawędzić z towarzyszami. Cieszko i Zdzieszko po raz pierwszy w żywocie mogli napatrzeć się i nasłuchać dziwów, o jakich dotąd w borach nawet nie śnili. Przychodziło in to o tyle łatwiej, iż wkrótce stali się ulubieńcami wszystkich. Nie dziwota. Wychowani przez ojca w szacunku do pracy i w życzliwości wobec innych, bliźniacy starali się być użyteczni na każdym kroku. Dopomagali królewskiej wyprawie, jak tylko potrafili. Na lada skinienie służyli rycerzom za przewodników, dla obozowych kucharzy wyciągali ze strug łokciowe jazgorze i okonie tłuste niby wieprzki, zbierali prawdziwki i rydze, a także dziki czosnek oraz aromatyczne zioła na przyprawy do mięsiw, zaś przed nocnym spoczynkiem czyścili z zapałem broń i bogatą uprząż.No i korzystali z każdej okazji, ażeby posłuchać ciekawych opowieści wielkich rycerzy, ale i wpominków dworzan oraz co znaczniejszych pachołków. Choćby takich jak te oto. - Nie pierwszy raz towarzyszę najmiłościwszemu królowi w łowieckiej przygodzie - pochwalił się Kazko, giermek pana Cichosza z Psiej Góry i sprawdził czubkiem noża płat sarniny zawieszony nad ogniskiem, czy już upieczony. - Monarcha nasz jest nadzwyczajnego zdrowia. Nie imają się go najsroższe mrozy, nie dokuczliwe mu też upały ani wichry, ani deszcze Od maleńkości hartowany bywał w niewygodach. Surowe wychowanie dał mu bowiem jego rodzic Olgierd, kniaź Litwy człek niezwyczajnie mądry i przezorny, a polityk przy tym, że ho ho! Mało kto potrafi trzymać Krzyżaka na końcu miecza jako onże właśnie.- A niby co w tym dziwnego? Kniaź mądry i wielki to i króla mądrego i wielkiego zrodził, Kaziejku - zaciągnął po swojemu Wigunt, stary

Litwin od dziesiątków lat czuwający nad Jagiełłowym orężem. - O tak, tak. Wielki nasz król. Z każdym rokiem większy. - Kazko z Psiej Góry przytaknął skwapliwie. - Inny w jego leciech wolałby siedzieć na miękkich skórach w komnatach wawelskich, z biskupem krakowskim, panem Oleśnickim, albo nawet i z samym prymasem Mikołajem Trąbą w harcaby grać, niźli w niewygodzie na rumaku i z oszczepem w garści ścigać się z brodatym żubrem.- Wielki król to i wielki myśliwiec, Kaziejku - zauważył znowu Litwin. - A trzecia żona to zawszeć już trzecia. Każda żagiew wypala się z czasem.- Nie równaj królewskiego serca z suchą żagwią, litewski niedźwiedziu - tym razem Kazko zaprotestował i naburmuszony dodał: - Powiadają na Wawelu, że po zmarłej Jadwidze, a potem i Annie, Elżbieta jest prawdziwym umiłowaniem Jagiełły. Największym.- A czyja mówię, że nie, Kaziejku? - Wigunt uśmiechnął się dobrodusznie i wyciągnął rękę do giermka z Psiej Górki.- Gadałem jeno, że król nasz nadal jeszcze przedkłada łowy nad insze dworskie zabawy.- A bo też i przyznać trzeba sprawiedliwie, że mimo nienadzwyczajnego wzrostu i niezbyt tęgiej budowy król Jagiełło ramię silne ma jako i sam Zawisza Czarny z Czarnkowa odezwał się powoli Żelisz. Wszyscy zamilkli i spojrzeli na doświadczonego woja. Wiedzieli, iż Żelisz gęby otwierać darmo nie lubił, lecz gdy już otworzył, to jakby strzałą mierzył do celu. - A i we władaniu bronią mało kto mu dorówna. Onegdaj, widziałem na własne ślepie, król dopędził umykającego tura i w pełnym galopie cisnął weń oszczepem. Trafił, że lepiej nie można. Zwierz dziki zwalił się na ziemię niby rażony piorunem.- Pan mój, książę Janusz, starszy jest od nąjmiłościwszego monarchy o równe dziesięć roków przypomniał druhom Macko, dworzanin z mazowieckiego zamku, korzystając z chwili ciszy. I zaraz dodał: Przedstawcie sobie, siedemdziesiąt osiem lat na karku dźwiga, a takoż całymi dniami nie złazi z siodła i pomyka po lasach. - Z siodła nie złazi, bo towarzyszy najjaśniejszemu panu. Nie godzi się inaczej. Wszakże bory książęce wokoło i on tutaj gospodarzem choć równocześnie i sługą królewskim - zauważył śpiewnym głosem Litwin. I wnet dorzucił z dobrodusznym uśmiechem: - No, ale z oszczepem za turem czy brodatym żubrem twój pan już się nie wypuszcza? Nie zaprzeczysz, iż prawdę szczerą gadam, Maciejku? Macko wzruszył ramionami.- Wiem jeno - rzekł - że jutro książę Janusz kazał sobie przygotować kuszę, zapas bełtów oraz oszczep wyostrzyć jak należy. Pewnikiem się więc wypuści i za jakowymś grubszym zwierzem.- Rano się okaże, co książę mazowiecki czyni. A teraz spać pora wszystkim. - rozmowę giermków przy ognisku przerwał pan Cichosz z Psiej Góry, który akurat nadszedł i usłyszał ostatnie zdanie. - Przed świtaniem wyprawiamy się za Skrodę i Pisę. Bartnik Sieciej powiadał, że w tamtejszej kniei trzy albo cztery gniazda niedźwiedzia się kryją. Kiedy król Jagiełło to usłyszał, zaraz zapragnął spotkania z kosmatym. Jutro zatem idziemy na niedźwiedzia. Sprzeciwiać się słowom pana Cichosza nikt nie śmiał. Zwłaszcza, że wolę królewską powtarzały. Zerwano się czym prędzej na nogi, wygaszono starannie ogniska i pospieszono na spoczynek. Kto mógł, krył się w szałasach wystawionych wcześniej, pozostali wyciągali się na ciepłych jelenich, wilczych lub niedźwiedzich skórach, zwyczajnie pod gwiaździstym niebem. Dla rycerskiego stanu nie była to wszakże pierwszyzna. Wkrótce nad obozowiskiem unosiły się jeno resztki dymów i dawały się słyszeć niegłośne nawoływania straży rozstawionej skrajem lasu. Przedpołudnie zastało orszak królewski nad Pisą, szeroką w tym miejscu na pół strzału z kuszy. Zaraz za rzeką wjechano w wysokopienny bór z chojarami sięgającymi nieba. Potem znaleziono się w chaszczach, których ludzka stopa pewnikiem dotychczas nie deptała.Z niepokojem rozglądano się dookoła. Niejednemu z giermków włos unosił czapkę. Nie, nie kosmatego zwierza się tu obawiano, lecz duchów paskudnych, diabłów leśnych i bagiennych czarownic, mających ulubione siedliska w takiej właśnie dzikiej i ponurej głuszy. Tymczasem bartnik Sieciej szedł borem niczym imci wójt ulicami Łomży. Nie zmylił drogi ani razu. Wreszcie dał znak, aby pozłażono z koni. Na kosmatego najlepiej iść na własnych nogach. Pierwszego niedźwiedzia osaczono w barłogu. Skoczył ku niemu Jagiełło z oszczepem, powstrzymując gniewnym okrzykiem Cichosza z

Psiej Górki i Mszczuja z Dobrołąki, którzy z toporami zamierzali ubezpieczać monarchę z obydwu boków. A kto wie, może nawet chcieli i wyprzedzić go w ataku? Pozbawiony szans ucieczki zwierz ryknął wściekle i zwrócił się ku królowi. Wyciągnął łapy i już, już sięgał Jagiełłowego kołpaka, gdy raptem nadział się na oszczep. Ostry grot pchnięty pewną ręką wbił się między żebra. Kosmaty runął martwy u stóp króla. Niedługo potem ubito jeszcze trzy niedźwiedzie. Dwie samki i samca olbrzyma, większego i od konia, i od wołu. Dobry nastrój monarchy udzielił się pozostałym. Cieszono się głośno, podziwiano męstwo Władysława Jagiełły i jego ramię niby wykute z prawdziwej stali. Zapewne radowano by się jeszcze długo, gdyby nagle nie okazało się, że pośród rycerstwa zabrakło Janusza, pana na Mazowszu. Gdzie nasz gospodarz? - zaniepokoił się król Władysław. Nie spotkało goli coś niedobrego? Gdzież książę Janusz? - zaczęto wołać na wszystkie strony.- Kto widział mazowieckiego księcia? Hop, hop! Odezwijcie się, mości książę! Ponieważ jedyną odpowiedzią na wołanie był pracowity stukot dzięciołów niosący się z góry, czym prędzej rozdzielono się na kilkuosobowe grupy i pośpieszono na poszukiwanie zaginionego dostojnika. Najwięcej szczęścia miał Zdzieszko podążający wraz z panem Mszczujem z Dobrołąki i jego giermkami. Już po kilkudziesięciu krokach usłyszał coś, co nakazało mu ruszyć biegiem. Wojowie bez słowa sięgnęli po topory i oszczepy i popędzili za chłopcem. Zdążyli w samą porę. Na konarze dębu siedział stary książę z nożem przygotowanym do ciosu. Olbrzymi niedźwiedź pomrukując gniewnie i czepiając się wszystkimi czterema łapami usiłował wdrapać się na górę. Na widok zbrojnych kosmaty zeskoczył na ziemię i z wrzaskiem bezradnej wściekłości sturlał się do głębokiego jaru. Trzask łamanego jałowca wyznaczył szlak jego ucieczki. Nie pogoniono za zwierzem. Zajęto się panem na Mazowszu, zawieszonym między niebem a ziemią. Zdjęty z dębu, książę sapał ciężko przez dłuższą chwilę, a dopiero potem w krótkich zdaniach opowiedział swą przygodę. Zrzucony przez przerażonego konia i pozbawiony oszczepu musiał szukać schronienia na dębie. Gdyby nie przytomność umysłu i kryjówka na tęgim konarze, nie żyłby już, rozszarpany przez okrutną bestię. Jednakże to nie koniec przygód. Zaledwie połączono się z pozostałymi grupami i już konno wyruszono w drogę powrotną, ze świerkowego zagajnika wypadł jeleń. Piękny okaz rogacza o rozłożystym wieńcu na głowie, jaki nieczęsto spotyka się w borze. Widząc orszak konny jeleń przystanął na moment. Zawahał się. I to go zgubiło. Jagiełło wyszarpnął oszczep z ręki giermka i cisnął z całej siły. Trafił. Rogacz zwalił się na murawę. Niemal w tym samym momencie ze świerczyny rozległ się ryk innego jelenia. Samca zwycięzcy oznajmiającego puszczy, kto tu jest prawdziwym władcą stada. Aj tamci musi być sztuka. Marzenie, jęknął z zachwytem pan Cichosz z Psiej Góry i sięgnął po oszczep. Pozostańcie tutaj. Ja się z nim zmierzę - monarcha skierował rumaka w stronę zagajnika, lecz ruszyć nie zdążył, albowiem Cieszko jednym susem przyskoczył do konia i uwiesił się cugli. Panie najmiłościwszy, na Boga. nie jedźcie sami - rzucił półgłosem.- Tam zasadzka. Ptaki w świerczynie zamilkły na amen. W zagajniku ktoś obcy być musi. Jelenia skrzydlate się nie lękną. Ludzie tamże są i głos rogacza naśladują udanie. Łotry jakoweś, bo po cóż by się kryli? A może to Krzyżaki ze Szczytna? Lub wyprawa z Malborka? Do granicy stąd, jakby kamieniem cisnąć. Na dyskretny znak króla Władysława połowa drużyny skręciła powolutku w las i zataczając półkole od tyłu dotarła do zagajnika. Kiedy w powietrzu rozległ się umówiony krzyk orła, z obu stron popędzono galopem. Po krótkiej, lecz krwawej walce dziesięciu Krzyżaków legło bez ducha. - Żywot zawdzięczam ci, wilczku. Władysław Jagiełło przycisnął bliźniaka serdecznie do piersi. Jakże ci się odwdzięczę?- Nie mnie, miłościwy królu, ale jeleniowi wdzięczność winniście. Gdyby nie zwierz ów, nie spostrzegłbym braku ptactwa w świerczynie i nigdy nie odgadłbym plugawej zasadzki gotowanej przez komturowych zbójów. - Skromnyś, wilczku, lecz to ci się jeno chwali - Jagiełło jeszcze raz uścisnął młodzika. - Niechaj pycha nigdy nie zapuści korzeni w twoim sercu. A że wdzięczność długi nakazuje spłacać, zabieram cię do Krakowa. W szkołach uczyć się będziesz. Później powrócisz tu, aby w moim imieniu

doradzać i pomagać leśnym ludziom. - Ja zaś, najmiłościwszy panie - dodał książę Janusz dla wspomnienia waszego pobytu w mazowieckich borach jeszcze dziś Łomży prawa miejskie nadam. I herb ustanowię, ażeby we wdzięcznej pamięci wydarzenia te po wsze czasy zachować się mogły, bo przecież powinny. Pan na Mazowszu słowa dotrzymał. Od tamtej pory Łomża jest nie leśną osadą, ale miastem. I herb piękny posiada. Z królewskim jeleniem w skoku i z kilkoma żołędziami. Te ostatnie dorzucił stary książę na pamiątkę owego dębu, który ocalił mu życie. Jaś Grajek i królowa Bona Było to w jedną noc styczniową. Mróz, który od kilku tygodni się srożył i Narew grubym okrył lodem, sfolgował właśnie nad wieczorem, a leciutki śnieżek pokrył ziemię. Powietrze było zupełnie ciche, i tak łagodne, iż po siarczystych mrozach zdawało się ciepło jak na wiosnę. Księżyc, chociaż niepełny, przyświecał jasno, a w jego blasku zlodowaciałe drzewa i suche badyle polnych chwastów iskrzyły się jak gdyby ze srebra i brylantów samych złożone. Mogło być około północy, gdy Jaśko wracał po lodzie zza Narwi do domu, bo jakoś tej niedzieli rychlej się skończyły niźli zwykle tany w karczmie, której grał właśnie. Był to sobie rześki dwudziestoletni parobczak, z rzemiosła swego pastuch bydła w Łomżycy, a z zamiłowania grajek. Chodząc ze stadem swoim przez lata całe ze skrzypkami nieodstępnymi, tak się doskonale wygrywać na nich wyuczył, że aż rozkosz było słuchać. To i też choć młody, poczynał już mieć sławę w okolicy, dziewki uśmiechały się do niego radziej niż do drugich parobków, a gdzie było wesele albo tany w pobliżu, trudno się obyło bez Jasia. Otóż tedy powracał sobie po lodzie z karczmy do domu, a że mu jeszcze czmerało parę kieliszków w czuprynie, wygrywał sobie po drodze to wesołe, to rzewne piosneczki, jak mu która na myśl przychodziła. Właśnie przeszedłszy szczęśliwie przez rzekę mijał pagórek, na którym kiedyś stało zamczysko królowej Bony, gdy wtem stał się przed nim dziw, który go od stóp do głów przejął mrowiem. Tuż przed oczyma jego rozwarła się nagle jedna ściana pagórka i z ciemnego jej otworu ukazała się piękna pani, wystrojona jak na święto, cała od złota i klejnotów. Jaś, choć mu w głowie czmerało, widział, że to coś nie po ludzku się dzieje. Chciał się przeżegnać, ale mu smyczek przeszkodził, zawołał więc tylko na głos: - Wszelki duch Pana Boga chwali! - I ja go chwalę - pokornie i rzewnie odpowiedziała strojna pani - choć nim oglądać stanę się godną, wieki, wieki jeszcze miną! - z cichym dodając westchnieniem. Jaśko, skoro tylko pierwsze słowa jej posłyszał, uspokojony, że nie z diabłem ma do czynienia, nie dając na resztę uwagi, zdjął czym prędzej z głowy baranią czapkę i kłaniając się nią do nóg zaczął Prawić: - A toć mi wybaczcie, Imościulu! żem się was wyląkł, gdyby czego złego... Ale dalibóg - bo i skąd się też Imość o tej porze tutaj wzięła?.. Albo pfu! czym ja pijany, czy co? - Czyć mi się to jeno widzi, że to my tutaj nad Narwią, w szczerym polu - a to ot, że niby zamkowa góra hę? - Dobrze ci się widzi, mój człowieku. Toć to jest zamkowa góra, a ja nieszczęsna ta królowa Bona, com na niej kiedyś mieszkała!... - Ach, ciężko się nagrzeszyło, ciężko też pokutuję teraz! W zapadłym zamczysku moim dręczą mnie i poniewierają złe duchy, tylko ta jedna godzinka przed północą, o której za życia bywało pacierz mawiałam, wolna mi od mąk zostaje... Ale co ci o tym prawić! choćbyś chciał, pomóc mi nie zdołasz... Oto, uczyńże przynajmniej jedno, co możesz. Słyszałam, jakeś idąc ślicznie wygrywał piosneczki, zagrajże i mnie jedną, ze dwie jakie, to zapomnę choć na chwilkę o mojej niedoli. To mówiąc zjawisko niewieście spojrzało Jankowi w oczy tak miłosiernie prosząc, że chociaż dowiedziawszy się o jej godności rad był wziąć nogi za pas i drapnąć do domu, nie mógł się oprzeć milczącemu błaganiu i podstroiwszy skrzypce zaczął

grać jej kwoli śliczną piosenkę: Choćbyś ty jeździł we dnie i w nocy, Choćbyś wyjeździł koniowi oczy, Tak ja twoją nie będę! Bona słuchała z zachwyceniem. Ach!, bo i któż by słuchać mógł bez niego tej cudnej mazowieckiej pieśni? - cóż dopiero ona nieboraczka, co od lat tylu nie znała innej muzyki, tylko wycia i śmiechy diable? Jaś też grał, co się nazywa doskonale. Nie umiał ci on wyprawiać smyczkiem po strunach dziwnych skoków jak na przykład dzisiaj niejeden okrzyczany szarlatan, ale od pierwszego dotknięcia skrzypek tak się duszą całą wmyślił w piosnkę graną, że zapomniał o Bonie i strachu, o wszystkim wokoło siebie, wyśpiewując w głębi duszy słowa, których nutę wygrywał. Toteż jednostajna melodia piosenki z każdą zwrotką nabierała nowego wyrazu, ruchu i dźwięku, a kiedy przyszedł w myśli aż do tych słów dziewczyny: A ja się stanę gwiazdką na niebie, Będę świeciła ludziom w potrzebie, Tak i ja twoją nie będę! Do nieporównanej odpowiedzi chłopca: A ja mam litość nad ubogiemi, To sproszę gwiazdkę z nieba do ziemi. Skrzypki Jasiowe tak czarującym odezwały się głosem, że aż Bonie z czarnych oczu trysnęły dwie jasne łez krynice i dwoma kroplistymi strumieniami z twarzy na wznoszące się piersi spadały. - Dzięki ci, dzięki! - zawołała, kiedy skończył - za te łzy, któreśmi wycisnął. Ach, nie pojmujesz sam, ileś mi dobrego sprawił. Łzami tymi wyciekło z duszy mojej więcej złego, niżliby ogień czyśćcowy przez cały rok mógł strawić... Ale słyszysz? - oto północ bić zaczyna - muszę wracać na pokutę! Bywaj zdrów, a pamiętaj, jeśli kiedy będziesz potrzebował pomocy w jakiej potrzebie, przyjdź, zagraj tylko pod tą górą, a ja wynijdę do ciebie. Nie zapomnij tylko pory: w godzinę przed północą! Wtem na wieży łomżyńskiej fary zegar uderzył dwunasty raz, Bona skoczyła w czarną czeluść pagórka, która się za nią zawarła, a Jaś posłyszał taki ryk i jęk, i brzęk łańcuchów, że zatykając uszy pobiegł wystraszony ku domowi, odmawiając z cicha pacierz za zbawienie pokutującej królowej. Słońce poczęło wyżej wzbijać się nad ziemię i ciepławy południowy wiatr powiewał po lesistych Polski płaszczyznach, niosąc na skrzydłach swych młodą wiosnę, otoczoną śpiewnymi chórami skowronków i szczebiotliwych jaskółek, ciągnącą za sobą długie wędrownego ptactwa sznury. A w miarę, jak ten zgiełkliwy orszak niewidzialnej boginki przebiegał ponad niwami, topniały lody w brylantowe krople, i śnieg poczerniały rozpływał się w tysiące drobnych strumyków, brzmiących po kamykach we wtór świegotu wiosennego ptactwa. Bladozielone łąki stroiły się w pierwsze stokrotki, nagie jeszcze rosochate drzewa radośniejszą już przybierały barwę, zdało się że pod ich grubą, szorstką korą widać krążenie soków, a długie ich ramiona, poruszane wiatrem przelotnym nie przerażały już tym kościotrupim stężałych członków chrzęstem, lecz uginając się lekko, miłym, odzywały się szumem. Nawet posępna krzywo konarzysta sośnina, obwiana tchnieniem młodzieńczym wiosny, zdawała się odmładzać żywszą barwą i balsamiczną rozlewała wonność. Jaś po raz pierwszy wygonił swoje bydełko na świeżą pastwę, na łąki bujne brzegiem lasu się ciągnące. Zachwycony pięknością Bożego świata, pochwycił nieodstępne skrzypki i zasiadłszy na próchniejącym pniaku starej jakiejś olchy, patrząc w jasnobłękitne niebo i słuchając tajemniczych głosów z głębin jego brzmiących, wylewał serdeczną muzyką przepełniające duszę błogie uczucia. Biedny Jaś, biedny poeta grajek zapomniał na śmierć, że był pastuchem dworskiego bydła. Przez przezroczyste niebo widział Boga w całej chwale i wszechmocy, otoczonego chórami aniołów, i zdało mu się, że sam stawszy się także aniołem wygrywał na swych skrzypkach chwałę Przedwiecznemu... Z marzenia tego zbudził go nagle okrutny Boćkowski kańczug, spadając mu gradem ciosów na plecy i ramiona. - Ha! psia, chamska duszo, niegodziwa! - wrzasnął z konia gruby pan ekonom - tak to pasiesz pańskie bydło? Dam ja ci muzykę, złodzieju?... i grzmocił batogiem dalej. Jaś, z bólu i strachu wypuściwszy skrzypki, zobaczył stado swoje rozpierzchnione po

pastwisku i po bliskiej oziminie, po kępinach i zaroślach i uchodząc przed niemiłosiernym batogiem, pobiegł je zaganiać w gromadę. Rozperzony ekonom tymczasem grzmiał jeszcze długo, przeklęstwami i groźbami, aż przypomniawszy sobie o czymś innym pogalopował dalej. Po kilku godzinach znojnego biegania udało się Jaśkowi zegnać wreszcie do kupy wszystkie bydło rozpierzchnione: lecz gdy je zebrawszy wziął liczyć. I zgrozo! - przekonał się, że” Czerwonej Łysej" nie dostawało, próżno jej dowoływał, próżno szukał w pobliskich zaroślach, a dalej odchodzić nie śmiał, żeby się wszystko nie rozeszło znowu. Co było robić? pognał przed czasem stado do domu, a zamknąwszy w oborze, sam odszedł, choćby noc całą szukać straconej jałówki. Ale nie potrzebował trudzić się zbyt daleko zaledwie przeszedł w pierwszy gęsty zagaj, znalazł poszarpaną świeżo skórę swojej zguby, rogi i kopyta. Czerwoną Łysą wilki zjadły! Jęknął Jaś na ten widok jak przybity i zdrętwiał cały, myśląc o karze jaka go czeka. - Boże mój, Boże! - wołał łamiąc ręce - cóż ja nieszczęśliwy mam począć?.. Albo mi się utopić, albo się powiesić!... Wtem przypomniał sobie Bonę i obietnicę, którą mu uczyniła. Tonący brzytwy się chwyta, a tak i Jaś, choć go mrowie przechodziło na samo wspomnienie zamkowej góry, odważył się i szedł szukać pomocy u pokutującej królowej. Stanął u zamkowej góry właśnie w sam czas, bo tylko co była jedenasta wybiła, przeżegnawszy się więc pobożnie i poleciwszy Panu Bogu, począł wygrywać na skrzypkach. Niezadługo otworzyła się przed nim, jak niegdyś ściana pagórka, i Bona w królewskim wyszła stroju. - No, jak się miewasz, przyjacielu? - zapytała Janka. - Jakoś smutnie ci dziś z oczu patrzy, powiedzże, co ci się stało i jakiej chcesz pomocy? - Ach, oświecona królowo? - rzekł grajek - stało mi się ciężkie nieszczęście. Zagapił się człowiek, pasąc bydło, a Czerwona Łysa tymczasem w las zalazła i wilcy ją zżarli! Poradź, pomóż, zlituj się, miłościwa pani! bo mi się chyba utopić przyjdzie. - Nie rozpaczaj no tylko przed czasem, chętnie ci pomogę. Jałówki wprawdzie zjedzonej do życia nie wrócę, ale dam ci tyle pieniędzy, żebyś albo inną kupił, albo panu zapłacił. Ileż, myślisz, będzie ci trzeba? - Ano Icek dawał panu za nią ośm talarów, ale pan nie chciał inaczej tylko dziesięć. Jeszcze sam zapowiedział: - Pamiętaj Jasiek, możesz oddać Ickowi czerwoną, jak ci zapłaci dziesięć talarów. Ale Icek na moje nieszczęście nie przyszedł! - Dobrze tedy - mówiła Bona - ja ci dam dziesięć talarów, a będziesz mógł powiedzieć, żeś bydlę sprzedał. Ale po pieniądze sam sobie musisz do lochu iść. Stoi tam jedna kadź talarów, to sobie odlicz, co ci ich potrzeba. Pamiętaj tylko, żebyś ani na włos nie brał więcej, bo byś popadł w moc złego, a na to ja nic bym nie mogła już pomóc. Jasiowi nie było miło, że sam musi leźć w głąb góry, ale nie miał innego wyboru, zebrał całą odwagę do serca i poszedł. Czarnym, krętym korytarzem zaszedł do ogromnej piwnicy, w której od srebra, złota i drogich kamieni widno było gdyby w dzień. Pod jedną ścianą stała kadź szeroka, pełna pod wierzch bitych, błyszczących talarów. Jaś drżącą ręką. odliczył ich sobie dziesięć - i schowawszy je dobrze za nadra, pobiegł nie oglądając się na powrót. Wydostawszy się na wolne powietrze odetchnął, jakby się na świat na nowo narodził, a podziękowawszy serdecznie Bonie wrócił szczęśliwie do domu. Bieda nigdy nie przychodzi sama. Jak się raz zacznie, to idzie jedna za drugą jak pacierze w różańcu. Wkrótce po stracie jałówki zdarzyło się Jaśkowi nowe, gorsze sto razy nieszczęście: zakochał się biedaczysko. Jeszczeć, że się zakochał, może by to i nie było tak źle bardzo, boć powiadają że to nawet czasem na dobre bywa, ale licho go skusiło zakochać się w Małgoli, córce młynarzowej z łomżyńskiego przedmieścia. Taka panna młynarzówna dla ubogiego grajka wiejskiego jest tak w stosunku jak na przykład jaka hrabianka albo bogata dziedziczka względem niemajętnego artysty albo literata. Schlebiało jej to, że Jaś, dorodny chłopak i lubiony od tylu dziewek, był jej uniżonym służką,

nawet nie szczędziła mu czułych spojrzeń i uśmiechów, ale Jaś, nie w ciemię bity, widział dobrze, że to wszystko kobieca obłuda, żeby go sto razy oddała za pierwszego lepszego wiercipiętę z miasta... Stary Grzegorz, gajowy, stryj jego, widząc, jak srodze się miłością swą martwił, mówił doń nieraz: - Ej Jasiu, Jasiu! niechaj ty młynarzównej? Co ci za licho w łeb wlazło? Czy to nie masz tylu ślicznych dziewek, co za tobą przepadają, żeby się tamtej wpraszać? A gdyby cię nawet kochała, gdybyś się z nią i ożenił, choćby ci też i najlepszą żoną była, to wierz staremu, kością w gardle stanąłby ci tatuś i matusia, nadęci bracia i siostry, bo to wszystkie takie głupie, żeby się miało za coś lepszego od ciebie. Daj jej pokój, mówię tobie, ot wiesz co, wyswatam ci Wojciechową Jagnę albo Kaśkę po Jędrzeju? Ale zakochanemu prawić, żeby dał pokój, to tak jakbyś choremu chciał odradzić, żeby nie miewał gorączki. Jaś wiedział tylko jedno: że bez Małgoli żyć nie może, a co dalej będzie, nie myślał. Od kłopotu i zmartwienia zaczął wreszcie chudnąć i blednąc. Oho - pomyślał sobie - źle! Jak wychudnę i zblednieję, będzie jeszcze trudniej z dziewczyną. Cóż ja nieszczęsny mam począć? Ha! dziej się wola Boża! Pójdę na porady do Bony, czy co mi nie pomoże? I w rzeczy Bona znalazła mu radę (bo ponoć za życia swego nieraz tego sama próbowała). - Chcesz, żeby cię twoja dziewka kochała? Sposób łatwy na to rzekła - złap żywego nietoperza, włóż go w nowy garnek i obwiąż rzeszociskiem, a potem o północy zagrzeb w mrowisku. Tylko pamiętaj, odchodząc nie oglądać się, bo by ci się złe zdarzyć mogło. Nazajutrz idź do mrowiska, - a znajdziesz w garnku kościane widełki i grabki, którą dziewczynę zechcesz, żeby cię kochała, przyciągnij ją skrycie ku sobie grabkami, a nie będzie mogła żyć bez ciebie, która ci zaś niemiła, a wdzięczy się ku tobie, odepchnij ją jeno widełkami, to będziesz miał pokój od niej. Uradowany Jaś złotą radą królowej odszedł, po tysiąc błogosławiąc ją razy. W kilka dni, złapawszy nietoperza, uczynił wedle jej nauki, a w niej długi czas stało się, że wszystkie dziewki, co za nim kiedyś szalały, teraz ani spojrzały na Jasia, Małgorzata zaś młynarzówna na śmierć się w nim rozkochała. Ale tu nie był koniec jego kłopotów. Kiedy przyszło do oświadczyn rodzice dziewczyny rozśmiali się mu w żywe oczy, że taki gołota chce posażnej ich córki, a choć kochająca Małgosia płakała i rozbijała się, prosząc u nóg ich, stary młynarz, jak kamień twardy, zaklął się, że jeśliby ją wydał kiedy za chłopa, to chyba tylko za gospodarza albo gospodarskiego jedynaka. Co mógł biedny Jaś poradzić? Musiał znosić cierpliwie wymówki stryjowe, że chciał leźć wyżej, niż podrósł, a co najgorsze, patrzeć na łzy i smutek swojej Małgoli. Gdy kilka tygodni tak przeszło, a nie było nadziei, żeby młynarz dał się zmiękczyć, Jasiek wspomniawszy sobie skarby niezmierne pod zamkową górą postanowił raz jeszcze udać się o pomoc obiecaną do Bony. Podług zwyczaju Bona przyjęła Jasia łaskawie, pytając, czego by potrzebował. - O wielmożna królowo! - począł Jaś kłaniając się do ziemi - a dyć to jeszcze nie koniec utrapieniu memu!... Prawdać, Małgola mnie kocha, choć by w ogień za mną wlecieć, ale cóż, kiedy jej ojcowie wyśmiali się jeno ze zalotów moich, a młynarz zaklął się, że nie wyda jej inak, jak za gospodarza. Cóż ja, biedny sierota, mam począć? Użalże się mnie ty, jasna pani! a do końca życia naszego będziem oboje co dzień prosić o pokój wieczny dla ciebie!... - Z duszy serca miły Janku, jakom przyrzekła, chętnie ci pomogę odpowiedziała Bona. Mów, jak wiele ci potrzeba, ale pamiętaj, mów prawdę, nie żądaj więcej nad słuszną potrzebę, bo łakomstwo ciężki grzech i nie zostaje bez kary. - A niech mnie Bóg ciężko skarżę, jeśli choć o półgroszek za wiele powiem! Oto właśnie o granicę jeno od nas jest na sprzedaży gospodarstwo, po kołodzieju Jakubie, co w łcńskie lato utonął, za okrągłe czterysta talarów. Gospodarstwo jak z płatka wywinął, wszystkie porządeczki i bydełka śliczne, żebym je tylko mógł kupić, młynarz sam by mi się prosił z Małgola.

- Idźże, weź sobie z lochu te czterysta talarów, ale nie zapominaj, com cię ostrzegała: nie tykaj nic, ani na włos więcej, bo byś to drogo przepłacił. Tą rażą już bez takiej trwogi wszedł Jaś do piwnicy, gdzie stały skarby zaklęte, i odliczył swoje czterysta bitych. Odchodząc z nimi, obejrzał się ciekawie dokoła: mój Boże! co tu śliczności! nie na jedno wzięła ochota, ale przecież przemógł siebie i już był u samych drzwi korytarzowych, gdy wtem potknął się o coś na drodze. Przeklęte biesy, co skarbów tych pilnowały, uradziły się na Jasiową. zgubę i patrzcie! wiedziały psie wiary, czym skusić Mazura!... Schyliwszy się grajek zobaczył parę nowiusieńkich butów, z zawijanemi cholewami, wysmarowanych słoniną, że aż świeciły, z calowymi u obcasów podkówkami. Czego nie mogło srebro i złoto, tego dokazały buty, Jaś ułakomiony czął się namyślać, czyby je wziąć, czy nie brać?.. Popatrzył troskliwie po wszystkich kątach, czy gdzie nie siedzi jakie licho, zaczajone, ale nic nie było. - Ej pomyślał sobie - tylko aby przymierzę, czyby mi też były wraz?.. (położywszy miech z talarami na ziemi zrzucił swoje zszarzane chodaki, a nazuł nowe buty na nogi. Wtem na kościele w mieście poczęła bić dwunasta godzina i Bona wbiegła do podziemia. - Spiesz! uchodź! zawołała - za chwilę zamknie się góra!... Ale wystraszony Jaś, o wszystkim zapomniawszy, pobiegł wydostać się na świat żywy. Szczęśliwej drogi w nowych butach! - zahuczał za nim z głębi okropny głos, zmieszany z, piekielnym śmiechem, od którego aż cała zatrzęsła się góra. Jasiowi włosy na głowie powstały, aż wtem poczuł nagle, że go w nogi pali, jakby je miał włożone w płonącym zarzewiu... Przerażony chciał zrzucić diabelskie buty, ale rozpalona smoła tak do ciała przylgnęła, że ich oderwać nie było rady... Rycząc i jęcząc od bólu, padł nieszczęśliwy grajek na ziemię, wijąc się jak wąż wśród piekielnych meczami. Z rankiem nazajutrz ludzie przechodzący w pole znaleźli Jasia grajka omdlałego przy zamkowej górze. Z przestrachem zobaczyli, że obie nogi po kolana na węgiel były spalone i rozsypały się całkiem, kiedy go z ziemi pod nosili. Zanieśli biedaka do Łomży do szpitala, gdzie go doktorzy ocucili i pomału do zdrowia przyprowadzili. Ale na całe życie zostawszy kaleką, musiał potem czołgając się na czworakach od wsi do wsi, żebrać kawałka chleba, śpiewając przy swoich skrzypkach pode drzwiami u ludzi, nieszczęśliwa zaś Małgosia, od żalu i zgryzoty w rychłe Bogu ducha oddała. O górze zamkowej Ćwierć mili może od Łomży, idąc w górę rzeki, tuż nad brzegiem pośród innych nadrzecznych wzgórz znajduje się pagórek oddzielnie stojący, niezbyt wielki, zamkową górą zwany, ślady murów kamiennych, w ziemi tkwiące, stwierdzają nazwę. Podobnie jak niemal o wszystkich starych zamczyskach i zgliszczach ich w Mazowszu, tak i o tu stojącym niegdyś powiada się, że w królowej Bony własnością. O końcu zaś jego następne są powieści: Władnąca tu niegdyś księżna czy królowa (podług niektórych właśnie Bona) miała jedynego syna, który bez jej woli poślubił ubogą sierotę. Rozgniewana tym matka synową straciła, syna zaś, przywiązawszy go na dzikim koniu, z zamku wygnać kazała. Koń przepłynąwszy Narew tułał się długo z młodym księciem, aż go zaniósł do jednej wsi wśród lasu leżącej. Ludzie schwyciwszy konia zdjęli z niego panicza poranionego, a opatrzywszy, głodnego marchwią, jako najlepszym jadłem, jakie mieli, nakarmili. Książę, przyszedłszy do siebie, zebrał łudzi z tej i z pobliskich wsi, uzbrojonych, jako mogli, i szedł z nimi zdobywać zamek ojcowski. Zdobył go i zburzył, a po ucieczce matki sam panem zostawszy przyzwał ku sobie mieszkańców onej wioski, co go od śmierci wybawili. - Co to była za potrawa, którąście mnie posilili? - spytał jako pan taki oczywiście nie wiedząc nic o tak prostej strawie. - Marchew - odpowiedzieli chłopi. Odtąd wieś ta cała do was należy, nazywać się ma Marchwiny, wy zaś wszyscy szlachta Marchwińskimi - zawyrokował książę. Wieś ta ma

dotąd istnieć za Narwią, jako osada drobnej szlachty tego nazwiska. *** Druga wersja od powyższej różni się zakończeniem, podług niej bowiem oblężona w zamku matka, nie chcąc się synowi poddać, zaklęła się i wraz z zamkiem w ziemię przepadła. To ostatnie zakończenie lepiej niż pierwsze przystaje do dalszego o zamkowej górze szczegółu, że w niej niezmierne skarby pod strażą złych duchów kryć się mają. Można by je z zaklęcia uwolnić i wziąć, gdyby księża z fary łomżyńskiej, w uroczystej procesji przyszedłszy, odprawili mszę na górze, warunek jednak, że tak wybrać się z kościoła trzeba, żeby za niczym, co do nabożeństwa należy, nie wracać. Dwakroć przedsięwzięło duchowieństwo tameczne spełnić to zadanie, ale za każdym razem jakiejś drobnostki zapomniano. Raz trzeci wreszcie wybrano się już we wszelkiej zupełności i procesja doszła już pod sama górę. Wtem, nie wiedzieć skąd, z góry pokazała się świnia w ornat ubrana i koziołkując przez łeb, na dół spadła. Wszyscy obecni i nawet celebrujący w śmiech. Wtedy z głębi góry dał się słyszeć głos: - Takie to wasze nabożeństwa, że jedna świnia je przerwała?.... I wy chcecie z diabłem wojować? Na to przerażeni i istotnie upokorzeni księża wrócili z niczym do fary i nikt już więcej o dobyciu skarbów nie myśli. Między gminem tutejszym wreszcie utrzymuje się mniemanie (w wielu miejscach tak u nas, jak i za granicami pospolite), że lochy w górze zamkowej zawarte łączą się pod ziemią z kościołem farnym w Łomży, budową dla starożytności i składu swego uderzają wyobraźnię. Baśń o złej królowej i zaczarowanych skarbach Bardzo dawno temu wśród nieprzeniknionych puszcz i lasów pełnych dzikich zwierząt i różnego ptactwa, na wzgórzu wznoszącym się nad brzegiem Narwi koło Starej Łomży stał warowny zamek. W zamku tym mieszkał stary i mądry król z piękną królową i młodziutką królewną. Król umierając władzę nad krajem pozostawił swojej żonie. Królowa przybyła do Polski z dalekich krain, zza siedmiu gór i siedmiu rzek. Była podstępna i zła. Znała się na czarach i tajemnych sztuczkach. Królowa dawała śmiecie wiejskim dziewczętom za posługi w zamku i nie pozwalała oglądać się za siebie. Te, które posłuchały ostrzeżenia, po powrocie do domu znajdowały pieniądze, inne zaś żaby i węże. Na przeciwległych wzgórzach, gdzie obecnie jest wieś Kalinowo, stał zamek brata złej królowej. Powodowana zazdrością kazała przywiązać go do zaczarowanego, dzikiego konia. Odważny wieśniak z Siemienia uratował księcia, za co został sowicie wynagrodzony. Leczył księcia siemieniem i odtąd wieś nazywa się Siemień. Lud nie kochał złej królowej i za ten postępek zburzył się i zażądał, by zrzekła się władzy na korzyść swego brata. Królowa rozgniewała się bardzo i postanowiła wrócić do swego kraju, za siedem gór i siedem rzek. Córka jedynaczka nie chciała jechać razem z matką, ponieważ przywiązana była do swoich poddanych. Za to wyrodna matka przeklęła ją i zamek wraz ze skarbami zapadł się pod ziemię. Nikt nie mógł odwalić kamienia leżącego na wejściu do podziemia, ponieważ strzegły go złe moce. Dopiero młody, szlachetny rycerz postanowił oswobodzić królewnę. Nikogo nigdy nie skrzywdził, nie pragnął bogactw i dlatego odwalił kamień i wszedł do lochów. Znalazł śpiącą królewnę, wyniósł ją i złożył na wonnej trawie. Królewna ożyła i z wdzięcznością spojrzała na swego wybawcę. W sercu rycerza powstała chęć bogactw, po które wrócił do ruin zamku. I stała się rzecz straszna. Za karę sklepienia zamku runęły na rycerza, a królewna z żalu i smutku rozwiała się we mgle razem z baśnią. Lud twierdzi, że u podnóża góry płynęły i płyną po dziś dzień łzy pięknej i dobrej królewny.

Baśń o księciu i królewnie W bardzo dawnych czasach, w miejscu, gdzie obecnie jest wieś Stara Łomża, stał zamek, w którym mieszkała królowa z młodziutką królewną. Pewien młody książę został oczarowany pięknością królewny i pokochał ją ponad życie. Królowa-matka nie chciała jednak zgodzić się na małżeństwo i dlatego odważny młodzieniec porwał ukochaną i chciał ją wywieźć w swoje strony. Niestety zła matka przeklęła córkę i jej narzeczonego, a za uciekającymi wysłała pościg. Księcia ujęto i zabito, a królewna umarła z żalu i tęsknoty. W miejscu, gdzie zginął książę rosną białe lilie, a z góry zwanej Górą Królowej Bony wypływa strumyk - łzy królewny, które są tak gorące, że woda nigdy nie zamarza. Duch zaś królowej za swój zły czyn pokutuje w postaci żaby. Ten tylko może wybawić królowę, kto ją bez lęku i obrzydzenia pocałuje. Pewnego razu próbowały uczynić to dwie dziewczynki, ale przerażone wyglądem żaby odwróciły się od niej ze wstrętem. Jeszcze dziś ropucha wychodzi na brzeg strumyka, siada na kamieniu i smutnym wzrokiem wpatruje się w szemrzące wody. Czeka i czeka, ale nadaremnie na swego wybawcę. Legenda o wyspie Kępa W odległości jednego kilometra od Starej Łomży znajduje się na Narwi wyspa, tak zwana Kępa. Podanie mówi, że w tych miejscach rozegrała się wielka bitwa ze Szwedami, którzy cofając się ku rzece wpadli w zasadzkę. Most z podpiłowanymi przez Polaków balami runął, a nieprzyjaciel trupami zasłał rzekę i jej brzegi. W miejscu zaś przeprawy z ciał poległych powstała wyspa nazwana Kępą. Starzy ludzie - rybacy twierdzą, że na dnie rzeki znajdują się kule kamienne i pieniądze, a woda rokrocznie wyrzucała i do dziś wyrzuca kości ze szkieletów ludzkich. Wśród okolicznej ludności zachowało się również podanie, że w czasie potopu szwedzkiego w lochach kościoła św. Wawrzyńca zostały ukryte cenne dokumenty. W pobliskim zaś bagnie zatopiono jakąś kamienną tablicę z wyrytymi na niej napisami odnoszącymi się do najdawniejszych dziejów Łomży. Legenda o Czerwonym Borze Dawno już temu, dawno Podlasie i Mazowsze łupili okrutni najeźdźcy. Gdzie stopę stawi pohaniec, tam śmierć, tam łuny, tam zagrody w gruzach, tam rzeki krwią płyną, tam pustka, pustynia. Książęta mazowieccy, jako włodarze tych leśnych obszarów, mężnie odpieraj ą ciosy, toczą bój krwawy, zacięty, z którego nikt żywy nie wychodzi. Tysiące trupów, jak kłosy żytnie, ścielą olbrzymie pobojowisko. Grzebać nie ma komu. Gniją ce ciała zatruwają powietrze, śmierć niosąc po okolicznych siołach i grodach. Jak walczyć z zarazą i jak życie ratować nielicznych niedobitków? Nie umie nikt na to zaradzić. Wreszcie ktoś bór podpala. Jak żmije syczą ogniste języki, skaczą z gałęzi na gałąź, z korony na koronę, niszczą doszczętnie lasy i stosy trupów gnijących. Olbrzymia łuna szkarłatna zalewa puszczę, siejąc po kraju bojaźń i trwogę. Zielone przed chwilą stropy wyniosłych modrzewi i sosen w czerwony bór się zamieniają i odtąd ognista puszcza Czerwonym Borem się zowie. Dlaczego Dobry Las jest Dobrym Lasem Nawet najstarsi Kurpie mieszkający w Dobrym Lesie niedaleko Nowogrodu zapytani, dlaczego ich wieś nosi taką niezwyczajną nazwę, najpierw długo grzebią w pamięci, a następnie odpowiadają z wahaniem: - Ano, bo kiedyś, kiedy jeszcze wszędzie szumiała gęsta puszcza, pewnikiem znajdował się tutaj dobry las. I łownego ptactwa, i łownej zwierzyny było w nim mnóstwo. Ludziska wiele pożytku mogli mieć wtenczas ze swojego boru i dlatego tak go sobie nazwali. Znaczy się z wdzięczności za życie łatwiejsze i dostatniejsze niźli gdzie indziej. Trzeba przyznać, iż w tych

kurpiowskich domysłach tkwi ziarno prawdy. Niestety, ziarno to dziś stanowczo za mało. O przeszłości Dobrego Lasu pod Nowogrodem powinno się wiedzieć znacznie więcej, bo naprawdę warto. Wszystko zaczęło się w początkach XIII stulecia, kiedy książę Konrad Mazowiecki sprowadził z Palestyny zakon rycerski pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, aby dopomógł tu w podboju ziem graniczących z Mazowszem. Ziem zamieszkiwanych przez krnąbrne i zuchwałe plemiona Prusów, żyjące nadto w pogaństwie, bez świętej wiary. Wielu trudnych spraw i tragicznych wydarzeń nie przewidział wtedy nieszczęsny władca Mazowsza. Gdyby przewidział je choć w części, nigdy by rycerzy teutońskich na słowiańskie ziemie nie wzywał. Nie przypuszczał, ale bo też i przewidzieć było nie sposób, iż święty zakon już na ów czas knuł w wielkiej tajemnicy swoje plany nie mające nic wspólnego z chrześcijańskim miłosierdziem. Plany podstępne, a przy tym okrutne i grabieżcze. Zaledwie zakon ów osiadł na, wydzielonej tu przez księcia ziemi chełmińskiej, natychmiast sfałszował umowę zawartą z Konradem, tak by stała się podstawą do zorganizowania własnego państwa. Po czym za pomocą miecza, ognia i szubienic począł nawracać na wiarę chrześcijańską plemiona Prusów, Jadźwingów, Żmudzinów i Litwinów. Korzystając z prawa zwycięstwa zajmował podbite tereny i ustanawiał na nich swoje komturie, natomiast rodowitych mieszkańców albo mordował, albo zamieniał w niewolników. Niestety, wkrótce zakonowi rycerskiemu spod wezwania Najświętszej Maryi Panny i tego było mało. Wilczy apetyt wzmagał się w miarę wzrostu zbrojnej potęgi zakonu. Niewiele lat upłynęło, gdy z obrońców i sojuszników księcia Konrada zakon rycerzy noszących na lewym ramieniu białe płaszcze z czarnym krzyżem stał się pierwszym wrogiem również i Mazowsza. Coraz częściej i coraz głębiej zapuszczały się w bory mazowieckie oddziały rycerzy krzyżackich na ciężkich koniach zakutych w zbroje oraz pieszych knechtów i pachołków. A gdzie się pojawiały, wszędzie niosły śmierć i pożogę. Dla mieszkańców Kolna, Nowogrodu, a także i Łomży istnym nieszczęściem było zamczysko zbudowane przez Krzyżaków w niedalekim Szczytnie. Komtur tamtejszej twierdzy co i raz wyprawiał się lasami na mazowiecką stronę, by nieoczekiwanie wyłonić się ze swoimi zbirami przed wsią albo nawet i grodem i z wrzaskiem wojennym atakować spokojne siedlisko. A potem z łupami i jeńcami znikać szybko w ostępach. Zanim książęce rycerstwo zorganizowało pogoń, Krzyżaków witały trąby triumfalne z murów twierdzy w Szczytnie. Łomża należała już wtedy do grodów warownych. Miała też silny zameczek na wzgórzu nad samą Narwią. I załogę niezbyt może liczną, za to czujną, wyśmienicie wyćwiczoną i bitną. W znacznie gorszej sytuacji znajdowali się mieszkańcy Nowogrodu. Rzemieślniczej osady położonej głębiej w lasach i nieco bliżej krzyżackiej twierdzy. Któregoś dnia tuż przed zachodem słońca do Nowogrodu wpadł na puszczańskim koniku smolarz z boru wołając: - Białe płaszcze z czarnym krzyżem znowu w lesie! Przed północą tu będą. Krwawy komtur ze Szczytna ich wiedzie. Ratuj się, kto cało chce unieść głowę! Na wieść straszliwą niewiasty podniosły babski lament. Natomiast mężczyźni wybiegli zaraz z domów i ciasno otoczyli smolarza. Pojawił się również i wójt książęcy. - Sławko, a dużo ich lezie przez puszczę? - zapytał żywo. - Może warto zbirom stawić czoło tutaj? Z wałów, zza wysokiego ostrokołu powitalibyśmy ich gęsto strzałami. Każdy z naszych jest przecież wcale niezgorszym łucznikiem. Strzał zaś i łuków mamy pod dostatkiem. Kobiety przy gotuj ą nam wrzątek w dzbanach i roztopią smołę. Czy sądzisz, że dotrwamy w obronie, dopóki pomoc rycerska nie nadejdzie z Łomży? Zaraz pchnę do grodu gońca na najszybszym koniku. - O pomoc słać trzeba, panie wójcie. I to nie zwlekając - przytaknął smolarz. Przede wszystkim po to, by ukarać zbójców krzyżowych za podstępny napad. - Przemko, bierz mojego Siwka i gnaj do Łomży na złamanie karku. Nie zdążył jeszcze młodzik zniknąć na koniu za wrotami, gdy wójt powtórzył pytanie: - Ilu Krzyżaków na nas idzie? Myślisz, że zdołamy się skutecznie obronić za palisadą?

Sławko pokręcił głową. - Nie sądzę, panie wójcie - odpowiedział. - Więcej tu ciągnie krzyżackiego robactwa ze Szczytna, niźli mrówek bywa w leśnym kopcu. Zakuci są od nóg po łby w żelazne blachy. Strzały z łuków, nawet te najcelniejsze, nijakiej krzywdy pancerzom wyrządzić nie mogą. Poza tym myślę sobie, że zbóje napadną na osadę pośrodku dzisiejszej nocy, przy gwiazdach, licząc, że idą na śpiących. W nocnych ciemnościach zaś, wiecie to nie gorzej ode mnie, panie wójcie, najlepszy łucznik ślepy jest niczym stare krecisko. - Co więc nam radzisz, Sławko? - Moja rada szczera, panie wójcie. I chyba jedyna - smolarz popatrzył ludziom prosto w oczy. - Uchodzić trza z chałup, póki jeszcze pora. Wraz z dobytkiem kryć się zaraz w puszczy. I siedzieć cicho w norach pod krzakami nikiej borowe myszy. O świcie komtur na pewno wyśle szpiegów do lasu, aby odszukali zbiegów. Wściekły będzie, że ludziska uszli mu z majątkiem i trzodą. Aby go trochę ułagodzić, każcie koniecznie, panie wójcie, pozostawić w chlewie kilka wieprzaków. Nażrą się zbójeccy rycerze do syta, to z pewnością staną się leniwsi. A wiadomo, syty pies nie kąsa tak jak głodny. Wójt nie namyślając się długo przyznał rację dzielnemu smolarzowi. - Słusznie radzisz, Sławko. Tak właśnie postąpimy. Pozostawimy Krzyżakom siedem tłustych świń na pożarcie. I gromadkę kur. I jeszcze parę beczułek łomżyńskiego piwa. W jamie za studnią pozostawimy też w ukryciu Józika od Rudników. Pachołek to co prawda młody, gołowąs, ale prześcipny wielce i odważny jak się patrzy. Nie strachający ani piekielnego diabła, ani żelaznego rycerza z czarnym krzyżem. Gdyby łotry objedli się i przysnęli mocno po piwie, przyczołgałby się do nas. Wówczas powrócilibyśmy tutaj po cichutku i sprawili zbójom krwawą łaźnię. - Dobrze miarkujecie, panie wójcie. Zróbcie, jako żeście rzekli. A teraz bywajcie - smolarz pociągnął konika za uzdę. - Na mnie najwyższa pora. Żonę z dzieciskami i krewniaków wraz z dobytkiem muszę zabrać co rychlej do boru i ukryć w bezpiecznym miejscu. Potem wrócę do was. Gdzie zalegniecie z wojami, panie wójcie? - W jarze pod Borutowym Dębem. Albo w szuwarach nad Wiedźmowym Bagienkiem. Tam nas szukaj. W osadzie nie było na co dłużej czekać - Wszyscy, mężczyźni, kobiety i dzieci, najprędzej jak tylko mogli, opuszczali obejścia i wraz z dobytkiem śpieszyli w las. Jedni mieli tam zawczasu przygotowane kryjówki w starych dziuplach, inni jamy wyryte wśród gęstych zarośli i zamaskowane z wierzchu krzakami jałowca lub kłującego głogu. Jeszcze inni liczyli na gniazda z tataraku uwite w moczarowym sitowiu. Smolarz Sławko pośród nowogrodzian mógłby uchodzić za człeka umiejącego czytać w myślach innych. Zamiary krwawego komtura ze Szczytna przewidział bowiem akuratnie. Krzyżacy zaatakowali Nowogród, kiedy już było dobrze po północy. Wpierw podeszli ostrożnie i bezszelestnie pod same wrota, po czym z bojowym wrzaskiem wdarli się błyskawicznie do środka, gotowi mordować każdego, kto wyskoczy z pościeli i pochwyci za oręż. Napastnikom odpowiedziała martwa cisza. W osadzie nawet samotny pies nie zaszczekał. Poganiani przez rycerzy knechci i pachołkowie rzucili się do gorączkowych poszukiwań. Przetrząsnęli chałupy po kolei od piwnic po stryszki. Nadaremnie. Nigdzie nie napotkali żywego ducha. Oczywiście, jeśli nie liczyć kilku kotów miauczących przeraźliwie ze strachu oraz kilku wieprzków pozostawionych nie wiedzieć czemu w największym chlewiku. O bogatych łupach trudno było marzyć. Wszystko, co przedstawiało jakąś większą wartość, poznikało z zabudowań bez śladu. Widząc fiasko wyprawy komtur wpadł w furię. - Ktoś musiał tych nędzników uprzedzić! Ktoś musiał wyjawić im nasze tajne plany ryczał na całe gardło, aż gęsta piana wystąpiła mu na gębie niczym u wściekłego wilka. - Może te leśne krety mają swojego szpiega w Szczytnie? A może to sprawka włóczących się wszędzie Cyganów? Srogie śledztwo przeprowadzę zaraz po powrocie. Na mękach w katowskiej komnacie nawet niemowa i głuchy przyzna się do winy. A teraz ruszcie mi się żwawo, łby zakute w żelazo. Natychmiast rozstawić wokół straże. Kto

wie, czy te przeklęte Mazury nie spróbują powrócić tu nocą z toporami. Rodzona babka przyśni się temu, kogo przyłapię na drzemce. O świcie spróbujemy odszukać w puszczy i zbiegłych ludzi, i ukryte bydło. Ani myślę wracać do zamku z pustymi wozami. Wójtowa pułapka nie powiodła się. Józik od Rudników pozostawiony w kryjówce za studnią nie zdołał wyczołgać się z osady. Zresztą nie miał po co. Komtur co prawda kazał zarżnąć wieprzki i upiec nad ogniskiem, ale beczułki z piwem od razu wziął pod klucz. Nikomu z rycerzy nie wydał ni fyka. Nie dziwota zatem, iż krzyżackie straże czuwały na wałach trzeźwe i wściekle. I że na czas dostrzegły wójtową drużynę skradającą się od lasu. Ostrzelani z cokołów nowogrodzianie musieli wycofać się pod osłonę boru. Rankiem w jarze pod Borutowym Dębem doszło do śmiertelnego starcia. Patrol złożony z sześciu knechtów padł pod ciosami mazowieckich toporów, lecz zgiełk bitewny ściągnął do jaru kilkunastu konnych oraz całą sforę pieszych. Wójt i jego ludzie oddaliby tam pewnie życie, gdyby nie smolarz Sławko, który powiódł ich w bagna. Zakuci w ciężkie blachy Krzyżacy nie odważyli się ścigać zbiegów po moczarowisku ustępującym niebezpiecznie pod nogami. Przetrząsanie zarośli przez knechtów dla wielu z nowogrodzian za kończyło się tragicznie. Wkrótce wozy pełne dobytku, a także niewiast młodzików i dzieci powiązanych sznurami, potoczyły się w kierunku Szczytna. Krzyżacy triumfowali. Wojowie z drużyny książęcej, przybyli z Łomży na odsiecz, wraz z ocalałymi z najazdu nowogrodzianami natychmiast popędzili za rabusia mi, rycerzami spod wezwania Najświętszej Maryi Panny. Niestety, przed granicą dopaść ich nie zdołali. Po wygaszeniu pożarów i pogrzebaniu zabitych mieszkańcy Nowo grodu zgromadzili się na targowym placyku, aby wysłuchać swojego wójta. - Trzykrotnie zbóje ze Szczytna napadają na nas zdradziecko, trzy krotnie kryjemy się, gdzie kto może, i wszystko nadaremnie. Za każdym razem ponosimy straszliwe ofiary. Tak dalej być nie może. Musimy temu zaradzić. Zwłaszcza że na pomoc książęcą trudno liczyć o każdej godzinie. Abyśmy sami mogli walczyć z czarnymi krzyżami, abyśmy mogli szarpać ich zza każdego krzaka, nie dając zbirom ani chwili spokoju w Puszczy Zagajnicy, musimy być pewni losu naszych matek, żon i dzieci. W tym celu trzeba znaleźć dla nich prawdziwie bezpieczną kryjówkę. Taką, której przeklęte krzyżackie knechty nigdy odkryć nie zdołają. - Jestem dokładnie tego samego zdania co i wy, panie wójcie - po parł go dzielny smolarz. Co więcej, ja chyba znalazłem odpowiednie miejsce, łysinę pośród boru godzącą się na takie właśnie schronienie. - Gdzie, Sławko? Czy aby nie za daleko? A czy miejsca wystarczy tam dla całej osady? I czy zmieści się tam nasze bydełko? - ze wszystkich stron posypały się pytania. - To kawałek drogi, niestety. Za to luzu tam dosyć. I dla kobiet, i dla dzieci, i dla wszelkiego majątku. Mówię o gęstym lesie pośród niedostęp nych mokradeł Wiedźmowego Topieliska. Można tam dotrzeć brodząc Pisą. u samego brzegu. Wędrowanie rzeką ma i dodatkową zaletę: krzyżowe zbóje nie wytropią uchodzących, nawet gdyby pogonili za nimi z tresowanymi brytanami. Po wodzie żaden pies nie poprowadzi, nie wyczuje śladu. Kiedy po dwóch miesiącach Krzyżacy znowu wtargnęli do Nowo grodu, nie zastali w chałupach żywej duszy. Chlewy i kurniki zionęły pustką. Nikogo też nie było w dotychczasowych kryjówkach w okolicznych chaszczach. Opędzając się nieustannie przed borowymi łucznikami na podobieństwo niedźwiedzia oganiającego się przed łowiecką sforą, rycerze i knechty musieli zawrócić w kierunku granicy, tym razem nie uwożąc ani jeńców, ani łupu. Kolejna wyprawa również zakończyła się klęską Krzyżaków. W leśnych potyczkach stracili kilkunastu ludzi, w zamian zaś nie zyskali nawet chudego wołu. I za jednym, i za drugim razem, niewiasty i dzieci nowogrodzian wraz z całym dobytkiem znajdowali bezpieczne schronienie w Dobrym Lesie nad Pisą. Cyganie wędrujący od Szczytna do Łomży opowiadali nieco później na nowogrodzkim ryneczku, że po ostatniej nieudanej wyprawie komtur krzyżacki ze złości rozpękł się przed zamkową fosą na siedemdziesiąt jeden kawałków niczym smok wawelski. Może to i prawda, bo nikt nigdy więcej już o nim nie słyszał. W Puszczy- Zagajnicy pojawiali się potem krzyżaccy

komturowie, choć inni, lecz również zbójeccy. No, ale to już należy do zupełnie innej opowieści, na którą, być może, również przyjdzie pora. Z czasem część nowogrodzian przestała powracać do swej osady, na stałe pozostała w dobrym, bezpiecznym lesie. A wieś, która powstała na owej polanie, do dziś nosi tę wdzięczną nazwę. Oto dlaczego dobry las stal się Dobrym Lasem. Zbójeckie dzieje Pysznego Janka z Czerwonego Boru Od podpalenia puszczy przez Janka Sierotę po najeździe Jadźwingów minęło dwieście, trzysta, czterysta, a może nawet i pięćset lat i ludziska pomaleńku zaczęli zapominać o tamtej straszliwej zarazie i o pożarze oraz o nazwie boru zrodzonej od czerwonej łuny. Coraz rzadziej mawiano o borze, że jest czerwony i krwawy, za to coraz częściej, że jest niezwykle grzybiasty. Bo faktycznie, równie dorodnych borowików, rydzów i maślaków w innych lasach nie widywano. A przynajmniej nie w takich ilościach. Tutaj na grzybobranie można byłoby przychodzić z sierpem albo i kosą. Nikt spośród spokojnych mieszkańców królewskiej Zagajnicy, bartników, rudników czy smolarzy, nie przewidywał nawet w najgorszych przeczuciach, że straszliwa nazwa Czerwonego Boru wkrótce znowu się odrodzi... Zaledwie sznur jeźdźców uzbrojonych po zęby i wozów krytych płótnem na pałąkach zniknął pomiędzy drzewami, zezowaty Onufry wy lazł z leśnej budy i zbliżył się do śladów odciśniętych wyraźnie w wilgotnym piasku. - Ani chybi wozy pełne są bogactwa - mruknął pod nosem pochylając się nisko. Może wiozą srebro, złoto i insze drogocenności? Gdyby były puste, koła nie ryłyby się równie głęboko. Narachowałem siedem wozów. Wielkich i bardzo pilnie strzeżonych. Pięciu zbrojnych pomykało na przedzie. Z tuzin ich zdążało przy furach, nie licząc woźniców oraz kilku kupców. No i jeszcze pięciu z mieczami i łukami w tylnej straży. Tak, tak, trza dać znać komu należy o skarbach wędrujących przez naszą puszczę. Onufry jeszcze raz obejrzał ślady, potem rozejrzał się bacznie dookoła, aż wreszcie gwizdnął cichutko na psa i nie wracając do bartniczej budy skręcił gwałtownie w stronę ciemniejącej z boku dąbrowy. Tymczasem wyprawa kupiecka podążała uparcie naprzód. Przez bory, o których nie najlepiej wyrażano się w Królewcu, starano się jechać ostrożnie, przypatrując lękliwie każdemu gęstszemu zagajnikowi, każdej kępie świerczyny czy jałowca. Nie raz i nie dwa płoszono dzika umykającego w popłochu spod leszczyny, albo i niedźwiedzia mruczącego gniewnie na intruzów zakłócających mu zasłużoną drzemkę wśród zarośli. Na szczęście dziki zwierz to nie zbój. A na rozbójników dotychczas nie natrafiono. W pewnej chwili jeden z pachołków przedniej straży zawrócił konia i pogalopował ku wozom. Zatrzymał się nie przy pierwszym, ale dopiero przy trzecim wozie, na którym obok woźnicy siedział mąż otyły, z potrójnym podbródkiem, w lisim kołpaku na głowie, w atłasowym kaftanie na ramionach i w takichże pludrach. - Panie szlachetny! - zawołał. - Pół mili przed nami widać obszerną polanę w sam raz godzącą się na nocleg. Najwyższa pora rozbić obozowisko i solidnie wypocząć. Tu nie o nas chodzi i nie o nasze puste brzuchy, lecz o zdrożone koniska. Spójrzcie, panie, na te idące przy dyszlach. Ledwie powłóczą nogami ciągnąc fury przez cały dzień, od wczesnego świtu. I to po ciężkim terenie, po leśnych piachach i bagiennych trawach. Padną bydlątka, jeśli im odzipnąć nie pozwolimy. I nie damy nażreć się do syta. Jeśli zaś padną, to kogo jutro zaprzęgniemy do wozów? - Zgoda, Hansi. Niechaj będzie, jak radzisz - grubas w atłasowych szatach kiwnął głową i mlasnął przy tym głośno. - Dalej nie jedziemy. Na najbliższej polanie zatrzymujemy się do rana. Chyba od godziny i ja również przysłuchuję się muzyce moich próżnych kiszek. Czas pomyśleć o gotowanym jadle. I o gorących napojach. Pośrodku przestronnej łysiny wozy ustawiono w ciasnym kręgu. Konie spętano i puszczono na trawę. Wokół rozstawiono zbrojne posterunki. Niewiele czasu upłynęło, gdy od ogniska zapachniało smakowicie grochem i

wędzonką. - Jeszcze z pół godziny i człek dorwie się wreszcie do pełnej miski - westchnął z ulgą Hansi i wymownie postukał palcem w łyżkę sterczącą zza cholewy wysokiego buta. - Bacz, aby kto inny nie sprzątnął ci sprzed nosa apetycznej porcji. Zdaje się, że będziemy mieć gości. Pewnikiem też głodnych. Popatrz tam. Hansi odwrócił głowę i zerknął niespokojnie w kierunku pokazywanym. Z boru po przeciwnej stronie wyjechało trzech jeźdźców. Dwóch pozostało na skraju lasu, trzeci natomiast zbliżał się powoli do obozowiska królewskich kupców. Kiedy był już całkiem blisko, nie zsiadając z konia zawołał: - Rycerz Janko z Zielonych Mokradeł prosi waszmość o gościnę. I o chwilę szczerej pogawędki. I o nocleg spokojny przy waszym ognisku. Kupcy nie namyślali się długo. Trzech jeźdźców obawiać się nie musieli. Poprosili przybyszów, aby wzięli udział w ich skromnej uczcie. Rycerz Janko, mąż słusznego wzrostu, z szerokimi ramionami, czarnobrody i czarnobrewy, ze śmiałym spojrzeniem, wywodził się nie z byle jakiego rodu. Szlachetne urodzenie i szkoły, które ukończył w pacholęcym i młodzieńczym wieku, sprawiły, iż gawędziarzem był zaiste przednim. Jego niezwykłych opowieści z dalekiego świata i z pobliskich borów kupcy słuchali z otwartymi gębami. Herr Gott, a nie boicie się, panie rycerzu, jeździć jeno we trzech po tych borach? zagadnął go kupiec w lisiej czapie. Czy się boję? He,he,he! Wolne żarty. Uczucia strachu nie znam odparł mu kruczobrody i wzruszył drwiąco ramionami. Zresztą, czegóż to miałbym obawiać się w spokojnej królewskiej Zagajnicy? Wilków? Tych dzikich kundli, których boją się jedynie króliki i tchórzliwe zające? - Znam zwierzęta gorsze od wilków westchnął głośno tłuścioch. Leśni rozbójnicy podobno stokroć straszniejsi są od najdzikszych bestii. Wędrując bez odpowiedniego orszaku narażasz się zbytecznie. Żywot łacno stracić w tej przeokropnej puszczy. Wykluczone, kupcze odpowiedział czarnobrody tonem stanowczym, nie znoszącym sprzeciwu. To nigdy stać się nie może. Nigdy. Kupiec podniósł wysoko brwi. A niby dlaczego, panie rycerzu? Po prostu dlatego, że jestem nieśmiertelny odrzekł znowu kruczobrody z powagą. - Coś... coś rzekł, panie rycerzu? Czy... czy dobrze cię słyszałem? kupiec w lisiej czapie zająknął się i ze zdumienia, a trochę i z przestrachu omal nie wypuścił z rąk miski z wędzonką na murawę. - Dobrześ słyszał, królewiecki antałeczku sadła potwierdził czarnobrody i nawet się przy tym nie uśmiechnął. - Rzekłem wyraźnie, że jestem nieśmiertelny. I jest to szczera prawda. Nie należę bowiem do zwyczajnych ludzi, których pobyt na tym marnym świecie wyznaczony jest przez dni, tygodnie, miesiące i lata. Żyłem wiecznie i wiecznie żyć będę. przez kamrata. Wiedz, iż bogom nieśmiertelnym jestem równy. A tej z kosą mogą obawiać się inni, lecz nie ja. Pora, abyś poznał moją tajemnicę, kupcze. Ten dziwny człowiek chyba naprawdę wierzy w to, co gada - pomyślał sobie tłuścioch spoglądając na gościa z nie ukrywanym lękiem. Tylko czyż może być nieśmiertelny? Straszliwa pycha gnieździ się w jego sercu. A może to wcale nie pycha? Może on zwyczajnie szalony? Więcej kupiec pomyśleć nie zdążył, gdyż nagle poczuł na brzuchu ostrze rycerskiego miecza. - Siedź spokojnie, jeśli nie chcesz, abym nadział cię na mój rożen, pasibrzuchu - usłyszał głos kruczobrodego - i każ swoim ludziom odrzucić broń. Widzisz te ruchome krzaki przesuwające się ze wszystkich stron ku obozowisku? Siedemdziesięciu wojowników otoczyło obóz i idzie tu z mieczami. Poddajcie się, jesteście bez szans. Dopiero teraz królewieccy kupcy zorientowali się kto to wtargnął podstępnie do ich obozu. Pyszny Janko, o którym tyle słyszeli i w Królewcu, i w drodze, w Nidzicy, w Kolnie i ostatnio w Łomży. Rycerz, który przed wieloma laty porzucił rodzinne gniazdo i przeniósł się do puszczy, gdzie zgromadził wokół siebie bandę zuchwałych opryszków. Pyszny Janko uważając się za istotę nieśmiertelną, równą dawnym i obecnym bogom. Zimne dreszcze przebiegły nieszczęsnym wędrowcom po plecach. Widząc, iż nie mają żadnych szans w nierównej walce, złożyli broń. Zdali się na łaskę i niełaskę pysznego Janka z Zielonych Mokradeł.

- Słusznie czynicie. I bardzo roztropnie - czarnobrody uśmiechnął się szeroko. - Macie szczęście, że jadłem dziś waszą wieczerzę. Gdyby nie to, żeście mnie gościli z całego serca, oddalibyście teraz życie. Z przebitymi gardłami wrzucilibyśmy was do strugi węgorzom i piskorzom na pociechę. Jednakże tak się nie stanie. Za dobro i ja dobrem wam odpłacę. Wyjątkowo. Bo jestem dzisiaj w wyśmienitym nastroju. Majątki wam co prawda odbiorę, ale w zamian daruję coś stokroć cenniejszego. Życie. Na znak dany przez Pysznego Janka banda rzuciła się z wrzaskiem na bezbronnych kupców i pachołków obdzierając ich z kaftanów, portek i butów. W samych jeno koszulkach wypędziła potem nieszczęsnych na trzęsawiska bez dna. Z kupieckich pachołków ocalał zaledwie jeden. Ten, który na chwilę przed napadem za własną potrzebą wlazł na moment w gęste krzaki. On to właśnie dotarł z okrutną wieścią na dwór królewskiego namiestnika. Wojewoda nieraz wysyłał drużyny rycerskie, aby uwolniły bory od straszliwego zbója. Niestety, dotąd bez powodzenia. Albo wojowie nie mogli odnaleźć przebiegłego rozbójnika i powracali z niczym, albo natrafili na zbója i jego łotrzyków i wtenczas nie wracali wcale. Natomiast Pyszny Janko nadal zbójował bezkarnie w Puszczy - Zagajnicy. Na wieść o kolejnym łotrowskim wyczynie leśnego zbója na czele rycerskiej drużyny stanął najstarszy z synów wojewody. Młodzian dzielny u królewskiego boku zaprawiony w bojach z Turczynem. W stalowym pancerzu i w złocistym hełmie przyozdobionym czubem orlich piór wyglądał niczym bóg zwycięstwa. Jednakże i tym razem po rycerskiej drużynie ślad wszelki zaginął. Z boru nie powrócił nikt. Dopiero po miesiącu, albo i po dwóch, syn smolarza z Zagajnicy dwunastoletni Przemko przybiegł na dwór wojewody z czarną nowiną. - Panie szlachetny, okropną rzecz widziałem w lesie! - wołał już od bramy. - Siedziałem akurat pod krzakiem i łapałem okonie w strudze, gdy raptem ujrzałem Pysznego Janka i jego kamratów pędzących na koniach z rannym danielem. Na szczęście zbóje mnie nie zauważyli. Herszt bandy miał na głowie złoty hełm z czubem orlich piór. Taki samiuśki, jaki nosił nasz wojewodzie. Straszliwa wiadomość błyskawicznie obiegła zamek i podgrodzie. Kto żyw, chwytał za broń i śpieszył w wielkim gniewie na zamkowy dziedziniec. Wkrótce przybyli tu też z bliższych i dalszych dworów, halabardnicy ze straży miejskich Kolna, Nowogrodu i Łomży, rzeźnicy ostrołęccy z ciężkimi toporami i mistrzowie płatnerscy z mieczami, a także zbrojni w kusze i lekkie haki. Kiedy wojowie wymaszerowali ku nieprzebytym borom ciągnącym się na południe od Łomży, nad zamkową bramą pojawił się orzeł. Zatoczył nad rycerstwem trzy kręgi i odfrunął w stronę, kędy płynął Orz. - Spójrzcie, oto nasz młodziutki wojewodzie - wykrzyknął któryś z puszczaków. Na pewno wskazuje nam drogę do kryjówki zbójów. Wreszcie sprawiedliwości stanie się zadość. Pomścimy śmierć setek albo i tysięcy niewinnych istot. Bracia, pośpieszajmy wszyscy za lotem orła. Stało się, jak przewidział doświadczony puszczak. Orzeł doprowadził rycerskie drużyny do wyśmienicie zamaskowanej kryjówki pośród gęstych ostępów. Zanim zbóje zorientowali się, tkwili już w pułapce. Wojowie szczelnym pierścieniem otoczyli masyw leśny kryjący zbirów. Jeden ze smolarzy podczołgał się w kierunku łotrowskiego siedliska. Poddajcie się! - zawołał. - Jesteście osaczeni. Żywa mysz nie wymknie się z naszego pierścienia. Jeżeli chcecie ocalić własne żywoty, zdajcie się na łaskę naszego wodza. Nie po was tutaj przybyliśmy, lecz po głów? waszego herszta. Na Pysznego Janka przyszedł wreszcie kres. Kat z ostrym toporem czeka na niego na zamkowym dziedzińcu. Wydajcie nam Pysznego Janka, łotra nad łotrami. - Poddać się? Cha, cha! A niby dlaczego? Macie nas za głupców? - wiatr przyniósł od zbójeckich umocnień szyderczy śmiech Pysznego Janka. - Nie po to obdzieraliśmy bogatych kupców do golusieńka, nie po to przetrząsaliśmy dwory szlacheckie, nie po to ogałacaliśmy plebanie z drogocenności, aby teraz z dobrej woli oddać nagromadzone skarby waszemu wojewodzie czy księciu. Mają oni wszakże dość własnego złota. Na moją głowę także nie liczcie, bo nigdy jej nie dostaniecie. Czyżbyście nie wiedzie li,

bezmózgie barany, że jestem nieśmiertelny? Walka z rozbójnikami ciągnęła się siedem dni i siedem nocy. W okrutnym boju ginęli i zbóje, i wojowie oraz puszczacy. Rzeczki i strugi wypływające z boru poczerwieniały od krwi. Po tygodniu z rozbójników nie ocalał nikt. Nikt, poza ich hersztem. Pysznemu Jankowi jakimś cudem udało się wyrwać z okrążenia i pod osłoną nocnych ciemności zbiec na moczary. Tam, na niedostępnej wysepce wśród zdradliwych trzęsawisk, z zapasem strzał mógł bronić się zza osłony z bierwion całymi miesiącami. - Nie pójdziemy przez bagna po łotra. Dość ofiar - zdecydowała starszyzna. - Rozstawiamy posterunki dookoła i poczekamy, aż sam wylezie z mokrej nory. Jednakże Pyszny Janko wysepki pośród trzęsawisk nigdy nie opuścił. Książęcy skryba zapisał potem w zamkowych kronikach, że herszt puszczańskich rozbójników, Pyszny Janko uważający się za istotę nieśmiertelną, wyzionął ducha na moczarach zwyczajnie z głodu. Innego zdania byli puszczacy. Jeszcze długo, długo po tamtych wydarzeniach sędziwi smolarze, bartnicy, łowcy i rudnicy zapewniali każdego, kto zechciał ich słuchać, iż po Pysznego Janka przyleciał wówczas cały tabun diabłów i porwał zbója do piekła. A jako że był nieśmiertelny, żyje tam do dzisiaj. Tyle że w kociołku z gotującą się nieustannie smołą. Jedno jest pewne: od strug i rzeczułek poczerwieniałych od krwi ofiar owej straszliwej bitwy bór nad Orzem ponownie zaczęto nazywać Czerwonym Borem. Po latach dokładnie w tamtym miejscu powstała też niewielka wioska. Czerwony Bór się nazywa. Niezwykła historia o Białym Rycerzu z Małego Płocka Chyba nie ma w Polsce człowieka, i to od pierwszoklasisty poczynając, a na siwobrodym staruszku kończąc, który nie słyszałby czegoś o Płocku, nadwiślanym porcie, mieście wielkiej chemii, z olbrzymimi za kładami rafineryjnymi i petrochemicznymi, dawnej stolicy Mazowsza, niegdysiejszej siedziby mazowieckich książąt. Jednak z pewnością niewielu jest wśród nas takich, którzy wiedzieliby cokolwiek o innym Płocku, o Małym Płocku, czyli stareńkiej wiosce kurpiowskiej, położonej przy trakcie wiodącym z Łomży do Kolna. Co wspólnego może mieć mazowiecki przemysłowy Płock z chłopskim Małym Płockiem na Kurpiowszczyźnie? Poza samą nazwą, oczywiście. Przede wszystkim to, że niegdyś zarówno Płock jak i Mały Płock były warowniami. Tylko że Płock był silnym grodem obronnym, zaś Mały Płock zaledwie gródkiem warownym, punktem obronnym, niewielkim rozmiarami, za to słynącym na całą puszczę z wielkiego męstwa swej załogi. W czasach, kiedy Mazowsze nękane było przez wojenne wyprawy, Jadźwingów, Litwinów, a zwłaszcza podstępnych i okrutnych Krzyżaków, książę mazowiecki wezwał na swój dwór w Płocku rycerza Pomścibora I rozkazał: - Wybierz najdzielniejszych z wojów, Pomściborze, i ruszaj wraz z nimi w głąb puszczy, ku granicy dzielącej nasze księstwo od ziem pogańskich Prusów i arcyłotrowskich Krzyżaków. Wzdłuż granicy z dokuczliwym sąsiadem umyśliłem sobie wznieść łańcuch warowni strzegących spokojnych wiosek przed najazdem wroga. Jednym z naczelników obronnego gródka ciebie wyznaczam, Pomściborze. Warownię wzniesiesz z ziemi i dębowych pali gdzieś w okolicy rzeki, którą puszczacy nazywają Pisą. Bacz jeno, by miejsca tego można było bronić nie tylko orężnie. Niechaj dostępu do twojego gniazda wzbraniają również dzikie zarośla, woda albo zdradliwe trzęsawiska. Wiem, że niełatwe miesiące i lata przed tobą, Po mściborze, lecz pamiętaj, ufam ci jako własnemu synowi. Rycerz pochylił głowę z szacunkiem. Milczał dłuższą chwilkę, po czym oświadczył: - Znam w borach doskonałe miejsce godzące się na warowny gródek. Aż za Pisą płynie Skroda, zaś u jej dopływu zwanego przez ludzi puszczy Cetną, w niewielkim suchym zakolu chronionym przez bagna da się usypać wały ziemne i wzmocnić je ponadto wysokim ostrokołem. którego nie ugryzie ani grzeszny diabeł, ani grzeszny Krzyżak.

Książę uśmiechnął się. - Niechaj będzie, jak postanowiłeś, Pomściborze. Stawiaj warownię nad Skroda. Już przy wyjściu z komnaty rycerz zatrzymał się na moment i powiedział: - Mam jeszcze dwa pytania, książę. Pytania, które zarazem są i moimi prośbami. - Mów śmiało. Słucham. - Czy pozwolisz mi, książę, poza drużyną wiernych wojów i garścią czeladzi, zabrać do granicznej warowni także i małżonkę? I czy zgodzisz się, abym na cześć książęcego Płocka nazwał mój gródek Małym Płockiem? - Zgoda i na jedno, i na drugie, Pomściborze. Miejsce żony winno być przy mężu - książę skinął dłonią. - A teraz nie zwlekaj, szykuj się do drogi. Kupcy wędrujący od Krzyżaków dostarczyli nam niewesołych wieści. Pora śpieszyć się z gotowaniem obrony. Trzy dni później bramy Płocka opuścił skromny orszak. Na czele drużyny wojowników podążał rycerz w białej zbroi, dosiadający śnieżno białego rumaka. Na końcu gromadki toczyły się cztery wozy ciągnione przez woły, a wyładowane bronią, najpotrzebniejszym domowym sprzętem, to porami do zwalania drzew oraz rydlami do sypania wałów. Natychmiast po przybyciu na miejsce zabrano się do roboty. Dzielny Pomścibor dawał przykład innym. Od rana do zmierzchu on, jego wojowie i czeladź w pocie czoła układali kamienie i przesypywali ziemię rydla mi. Z pomocą pracującym pośpieszyli mieszkańcy borowej wioski leżącej w pobliżu. Kilkunastu puszczaków, kobiet i mężczyzn, z własnej ochoty dopomagało rycerskiej drużynie. Wkrótce usypano wysoki szaniec, na którym ustawiono solidną dębową palisadę. Wokół ziemnego wału wykopano fosę z wodą doprowadzoną z rzeki. Wewnątrz wzniesiono cztery niewielkie, lecz masywne budynki. Jeden dla Pomścibora i jego najbliższych oraz jako zbrojownię i lamus drugi dla rycerstwa, trzeci i czwarty zaś dla czeladzi. Pośrodku placu wydrążono głęboką studnię na wypadek, gdyby wróg przez dłuższy czas zamierzał trzymać grodek w oblężeniu. Wjazd zabezpieczono rozbieranym mostkiem i bramą z dębowych pali. wzmocnioną żelaznymi sztabami przezornie przywiezionymi z Płocka. Niezbyt wiele wody upłynęło i w Cetnie, i w Skrodzie, gdy o białym rycerzu i jego wiernej drużynie usłyszano w nadgranicznych borach. Dzielny rycerz na śnieżnobiałym rumaku zawsze pojawiał się tam, gdzie był najbardziej potrzebny. A wówczas biada zachłannym Krzyżakom, pogańskim Prusakom, Jadźwingom czy Litwinom, którzy chcieli grabić spokojne leśne osady. Pomścibor wobec wroga był jak orzeł drący wilki na strzępy. Albo jak sęp oczyszczający książęcą Zagajnicę z cuchnącej padliny. Wiele zastępów krzyżackich do tej pory bezkarnie wyprawiających się ze Szczytna na mazowiecką stronę z pustymi wozami po łupy, nagle poczęło ginąć bez śladu w borach. Tylko czasami pokiereszowane niedobitki pojawiały się na dziedzińcu Szczytnowskiego Zamczyska z przerażającymi opowieściami o białym rycerzu wyłaniającym się spod ziemi, wyłażącym z bagien lub spadających z obłoków z mieczem większym od największego z puszczańskich dębów. - Biały rycerz na białym wierzchowcu silniejszym od dziesięciu żubrów? Biały rycerz fruwający ponad lasami i trzęsawiskami? Ejże. Komtur krzyżacki w smoki latające z mieczami w powietrzu nie wierzył. Ze słów zbiegów, a także z donosów szpiegów wysyłanych w prze braniu do mazowieckiej Zagajnicy, domyślił się prawdy. A że duszę miał niczym jadowita żmija, uknuł plan zemsty podstępnej i okrutnej, jak na prawdziwego Krzyżaka przy stało. Pewnego popołudnia wezwał starszyznę zakonną na naradę do swojej komnaty. Kiedy wszyscy zasiedli na ławach wokół biesiadnego stołu, rzekł: - Od roku pozwalamy Pomściborowi, wojowi mazowieckiego księcia, aby napadał i grabił nasze spokojne oddziały, niosące dzikiemu ludowi wiarę i Boże słowo. Pora z tym skończyć. Wymyśliłem wyśmienity sposób na Pomścibora. Porwiemy mu żonę, którą ponoć miłuje nade wszystko. Kiedy białogłowa ta znajdzie się w naszych lochach pod zamkową wieżą, będziemy łotra mieć w garści. Zobaczycie, z okrutnego wilka przemienimy go w dobrze

ułożonego kundla jedzącego z pańskiej ręki. Tobie, bracie mój - komtur wskazał na Zygfryda siedzącego naprzeciwko - powierzam dowództwo nad tajemną wyprawą. Moje szpiegi co i raz donoszą, że ową białogłowe można łacno po chwycić w sosnowym lesie po tamtej stronie Skrody, dokąd z młódkami i kilkoma zbrojnymi pachołkami często wychodzi na grzyby. Świadków wyrżnijcie na miejscu, zagrzebiecie pod mchem i zatrzecie wszelkie ślady. Jeno ją samą, całą i zdrową, dostawicie w sekrecie do Szczyt na. No a wówczas zatańczymy sobie z przeklętym Pomściborem nie gorzej niźli Cygan z tresowanym niedźwiedziem. Komtur ze Szczytna szpiegom swoim darmo nie płacił. W borach nad Skrodą wszystko odbyło się dokładnie tak, jak przepowiedzieli komturowi przebierańcy. Zygfryd i jego ludzie wytropili gromadkę zbierającą grzyby i napadli ją znienacka. Pachołków osłaniających mieczami swoją panią wymordowali do ostatniego, ją samą zaś związali rzemieniami, zawinęli w wilcze skoóry i z owym niezwyczajnym łupem pośpieszyli w kierunku granicy. Jednakże nie uszli daleko. W ciemnej Dąbrowie tuż za Pisą nie oczekiwanie dostali się w zasadzkę. Kilkunastu śmiałków ze straszliwym wyciem spadło na nich z konarów, i rozbiło w pył zbójecką bandę. Zabrało broń i uwolniło nieszczęsną brankę. Łotrów krzyżackich pozostawiło wilkom na uciechę. Tym razem żywa noga nie uszła z leśnej pułapki. Komtur w Szczytnie czekał cierpliwie miesiąc, czekał dwa miesiące, czekał trzy, lecz powrotu brata Zygfryda i jego drużyny się nie doczekał. Pełen najgorszych obaw wysłał więc na mazowiecką stronę trzech najsprytniejszych swoich szpiegów ażeby spróbować wywęszyć, co też mogło przytrafić się niezwyciężonemu dotąd i przebiegłemu jak lis krzyżowemu rycerzowi. Po czterdziestu dniach do Szczytna powrócił szpieg przebrany za grajka wędrującego od dworu do dworu, od wesela do wesela. Zaledwie przybysz stanął przed komturem, oświadczył z ponurą miną: - Panie mój, spotkałem w mazowieckich borach dwóch puszczaków wybierających miód z pszczelich dziupli. Leśni ludzie powiadali, że czarownice z bagien wzięły sobie naszych rycerzy za mężów. Pokochały ich ponoć wielką miłością i ani na krok nie puszczają ich teraz od siebie. Moczarowe nocznice i wodne strzygi najwidoczniej nasypały rycerzom do wina diabelskiego ziela. Skoro biedacy zapomnieli o Bożym świecie i nie myślą o powrocie między ludzi. Nie ujrzymy ich już nigdy w Szczytnie, panie mój. - Głupiś jako ciżma z lewej nogi - zirytował się komtur czerwieniejąc gwałtownie na gębie. Gdybyś, baranie, miał choć odrobinę oleju pod czerepem, wiedziałbyś, iż moczarowe wiedźmy i diabelskie strzygi nie mają nijakiego dostępu do rycerzy z zakonu spod znaku Najświętszej Maryi Panny. Po dalszych dwóch tygodniach do wrót krzyżackiego zamku załomotał szpieg przebrany w żydowski chałat i takąż myckę. Na widok komtura sfałszowany Żyd padł na brzuch i bijąc czołem o kamienną posadzkę zawołał: - Panie mój, w przydrożnej karczmie nad Pisą zaprzyjaźniłem się z tamtejszymi smolarzami, bardziej podobnymi do diabłów niźli do ludzi! Oni to przy piwie wyjawili mi straszliwą tajemnicę. Naszą drużynę porwały najprawdziwsze czarty. Krzyżaccy rycerze służą podobno teraz w piekle za Belzebubowych pomocników. Smołę warzą, ognia strzegą, by nie wygasł pod kociołkami, w których smażą się dusze najbardziej zatwardziałych grzesznic i grzeszników. - Głupiś jak ciżma z prawej nogi - zirytował się znowu komtur i jeszcze bardziej poczerwieniał na gębie. - Mój brat nie strachał się nikogo ani na tym, ani na tamtym świecie. Nie ma takiego diabła w Lucyperowej służbie, z którym by sobie nie poradził. Minęły kolejne dwa tygodnie i nad fosą zamkową pojawił się trzeci z komturowych szpiegów, rudzielec przebrany w sukienkę wędrownego klechy. Ten nie rzekł nic, jeno z zawiniątka wydobył i położył na ławie przed dowódcą zamczyska czaszkę oczyszczoną dokumentnie przez leśne mrówki oraz srebrną zapinkę z trzema perłami, jaką nosił brat komturowy pod brodą. Na posadzkę zaś cisnął pierzastą strzałę z łuku. Dopiero wtenczas ukląkł na jedno kolano i otworzył usta: - Od tej strzały zginął twój, niezwyciężony Zygfryd,

jeden z najwaleczniejszych rycerzy naszego świętego zakonu. A strzała ta, co z jej kształtu i grotu jasno wynika, zrobiona została w mazowieckim warsztacie, w Łomży, w Ciechanowie albo Płocku. Z ręki książęcego łucznika zginął brat twój, panie wielki. Na leśnej polanie pośród moczarowych kęp z walecznej drużyny zakonnych braci pozostały jedynie gołe kości i kupa pogiętego żelastwa. Komtur wrzasnął głosem tak straszliwym, że nie tylko rycerze i knechci, ale również i myszy w zamkowych norach potruchlały z przerażenia. Domyślam się, kto wciągnął walecznych rycerzy w podstępną zasadzkę! To ten przeklęty Pomścibor z Małego Płocka! Woje Pomścibora nigdy nie stają do otwartej walki z nami, lecz skradają się wśród borów i kąsają znienacka niczym wściekle wilki. Klnę się na głowę wielkiego mistrza zakonu, iż nie zaznam spokoju, dopóki nie zetrę z powierzchni ziemi tego wilczego legowiska. Ej, skrybo, gotuj pismo do sąsiedniej komturii. Niechaj bracia zakonni przybywają mi natychmiast z pomocą. Pora nieść krwawą zemstę Pomściborowi! Jeszcze tego samego dnia traktami wiodącymi do Nidzicy i do Piszu pogalopowali komturowi posłańcy. Wkrótce potem nadgraniczna puszcza wchłonęła potężny oddział krzyżackich jeźdźców zakutych w stalowe zbroje, a także trzy hufce pieszych knechtów dźwigających tarcza, topory i miecze. Po przeprawieniu się mostem przez Wałpuszę, Krzyżacy przecięli brodem Rozogę, Pisę oraz Skrodę i lasami podeszli pod Mały Płock. Długie dwa tygodnie wojowie Pomścibora odpierali ataki Krzyżaków. I pewnie doczekaliby się odsieczy z Łomży, z Ciechanowa, albo nawet i z samego Płocka, gdyby nie niespodziewana zdrada. Którejś nocy jeden z czeladzi - ryży i piegowaty, pewnikiem z niemieckiego ojca - podał wartownikom zatrute piwo, sam zaś odsunął zasuwy głównej bramy. Krzyżacy bez przeszkód wtargnęli do środka i wymordowali dzielną załogę. Jedynie Pomścibor zdążył wskoczyć na śnieżnobiałego rumaka, który potężnym susem ponad ostrokołem wyniósł swego pana na niedostępne moczary. Zanim knechci naciągnęli łuki, biały rycerz zniknął w oparach bagiennych. Do Krzyżackich uszu dotarł jeno jego krzyk: - Wkrótce pomszczę moich braci! W wielkiej bitwie poniesiecie straszliwą klęskę, z której zakon już się nie podźwignie. A okopu tego bronić będę przed wrogiem jeszcze przez całe stulecia. Po odejściu Krzyżaków puszczacy pochowali dzielnych obrońców gródka na cmentarzyku przylegającym do fosy. Czekali też na powrót białego rycerza. Ale się nie doczekali. Ziemne umocnienia Małego Płocka przetrwały z tamtych czasów aż do dzisiaj. Przetrwały również wyraźne ślady fosy broniącej niegdyś dostępu do gródka. Wewnątrz, pośrodku placu widać także rumowisko kamieni. Najstarsi mieszkańcy wioski pamiętają, że kiedyś była tam studnia, do której jeszcze jako dzieci zabawiając się wrzucali kamienie. Sędziwi mieszkańcy wspominają też dziedzica, który wbrew przestrogom małopłocczan kazał zaorać porosły zielskiem teren byłego cmentarzyka, ażeby posadzić tam kartofle czy posiać grykę. Ponieważ nikt z miejscowych nie chciał nająć się do owej roboty, trzeba było oracza sprowadzić specjalnie w tym celu aż zza Łomży. Kiedy chłop ujrzał, iż ziemia za pługiem wyłania się czerwona i krwawa, porzucił i kobyłkę i wrzeszcząc z przerażenia uciekł, dokąd go oczy poniosły. Od tamtej pory nikt więcej nie usiłuje już ani zaorywać cmentarzyka, ani nawet kosić na nim trawy. Wszystko, co tu opowiedzieliśmy, można byłoby zaliczyć do bajań ludowych Kurpiowszczyzny, gdyby nie jeszcze jeden fakt. Oto często o północy w świetle księżyca pojawia się na okopie dawnego gródka biały rycerz na śnieżnobiałym wierzchowcu. To wszakże nie kto inny, jak sam Pomścibor dotrzymujący słowa danego swoim druhom przed wiekami. Tak przynajmniej zapewniają nas świadkowie, siwobrodzi mieszkańcy Małego Płocka. A ludziom doświadczonym i o siwych włosach wierzyć przecież trzeba. Piekielne wrota Od zawsze - a nawet i dalej - ludzie wsadzali diabła do mokradeł. Dlaczego? To nawet nie wiadomo. A że Bagna Biebrzańskie były zawsze bardziej bagienne od innych,

to jest zrozumiałe, że czarci klan tu się rozrósł do rozmiarów super. Nawet do dziś przetrwała na Czerwonym Bagnie cała dzielnica pod nazwą Piekielne Wrota. Dlatego mamy pełną podstawę pofantazjować, jak zza tych wrót całe zastępy kaduków, lucyferów, belzebubów, wiedźm i różnych tam kapusiów czarcich wyruszało w świat z instrukcjami odrabiać "mokrą" robotę; bractwo to gnało do przodu na kibitkach, miotłach, łopatach, no i nie wykluczone, że i na mercedesach lub odrzutowcach napędzanych paliwem torfowym. Znawcy historii przedmiotu czarciego, to nawet ustalili, że tu się wyspecjalizowała czarcia robota na czterech poziomach wyobraźni poza rzeczywistej. Bo nawet byłoby niedorzecznością sądzić, aby w dobie komputerów i telewizji satelitarnej nasz pan Diaboli przemieszczał się po chatkach wciąż na jakimś sękatym kiju albo Czarna Dama - kochanka Lucyfera nie miała mercedesa. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że nowe fortele tu rozpracowywały całe rzesze specjalistów, jak i dokąd wyjść z wysychających łąk i ulokować się gdzieś w szczelinach miejskich bloków, na ambonach kościelnych, w kapturach zakonników, czy w willach biskupich lub biznesmeńskich; jak wsadzić macki w akcesoria miłosne, namieszać tam eidsu albo w szynki krowie napstrykać zarazków Creutzfeldta Jakoba. Obecnie taki Diaboli siada na miękkim krześle, bierze pilota do ręki i przywołuje np. do oglądu czwarty poziom, ten najwyższy. Tedy nasze czarczydło idzie za człowiekiem albo siada mu na kołnierzu i jedzie. A ty go wcale nie widzisz. Facet tylko coś przełoży w twoim mózgu, abyś się zdenerwował i walnął policjanta w pysk. Albo napadł na bank. Najlepszym dowodem na to jest Czarna Dama, która przy zdobywaniu Twierdzy Osowieć wlazła nad chmurę trującego chloru i nic się jej nie stało. Na pierwszym poziomie, najniższym, działają jedynie ortodoksi i twardogłówcy, którzy nadal kąpią się w bajorach śmierdzącego błota, nie golą sierści i chodzą z ogonami. To wyłącznie oni wciąż kultywują profesję tak zwanego opętania. A najbardziej chyba interesujący (z punktu widzenia człowieka) to jest poziom drugi, już w pełni nowoczesny, reformatorski. Dla odprężenia, więc popatrzymy na jedną ze scenek pomysłu pana Łucka - szefa departamentu czarciej ekumeny. Pewnego wieczoru, gdy po deszczu w ogrodach zapachniało macierzanką, nasz pan Diaboli wyszedł na zwiadowczy spacer do szacownego miasteczka pod nazwą G., ponieważ dowiedział się, że tam wybudowano największą karczmę w starodawnym stylu. Pierwszą postacią, jaką spotkał u bram karczemnych, był akurat anioł Gabriel, który również przyszedł na zwiady. - Cześć, przyjacielu! Lucek jestem - powitał anioła z niewinnym uśmiechem. - Gabryś. Podali sobie ręce. Ale wysłannik Boga szybko cofnął prawicę, gdy spostrzegł u kolegi pazurkowate zakończenie palców, a na czole blizny po rogach. Zawołał: - Kim ty jesteś, stworzenie! Czy przypadkiem nie jesteś diabłem? - Eee...tego... Tak niby mnie kiedyś nazywano. Ale... Gabryś odskoczył i na bok i wyciągnął miecz z pochwy: - Nie podchodź bliżej jak na dwa metry, bo utnę ci głowę! - Przepraszam, ja... nie tego, ja, ja niewinny... Ja tu przyszedłem w dobrych zamiarach. Przysięgam. Wziąłem dziś ze sobą tylko dobre chęci i szukam wspólników. Tego... prawdę mówiąc, znudziła mi się nieustanna walka, chce się tak, no... jak by powiedzieć, trochę pofolgować. Eee... Lucek jakoś tak stękał, jąkał się, stękał, klecił zdania niezdarnie, przy tym patrzył tak rozbrajająco i niewinnie, że Gabrysiowi oczęta zaczęły się rozszerzać, mięknąć, nawet powieki zapluskały; w dodatku macierzanki zapach dopadł też jego włosów nosowych i zagrał na nich rozkosznie. Schował miecz z powrotem do pochwy. - No dobrze, dobrze. Gadaj, czego chcesz. Tylko się skracaj, bo ja nie mam czasu, muszę pilnować twoich nasłańców. Ostatnio mi kuszą coraz więcej dziewic nie tylko ze szkół średnich, ale i podstawowych.

- Gabrysiu, czy musisz mi o tym wspominać? Dałbyś za to głowę, że gdyby nie zło, to dobro pachniałoby tylko wonnościami? Jesteśmy z góry naładowani uprzedzeniami bez chęci pomacania się. A może tak usiądźmy przy stole, przerzućmy kamyczek po kamyczku, przyglądając się dokładnie, co który jest wart. To nie ode mnie zależy. Ja wykonuję tylko Jego rozkazy. - Gabrysiu, nie zasłaniajmy się "jegami"; takim już bezradnikem to nie jesteś. Najłatwiej wymachiwać szabelką i nosić ładny błyszczący strój. Ale rozejrzyj się dokoła: wszystko, co najpiękniejsze w życiu, opiera się na zmaganiu dobra ze złem. Nie ma przysłowia, bajki, opowieści, piosenki, świętej księgi, aby tego motywu nie było. No i co ty nadal masz zamiar moje nasienie wyciąć do cna? A czy pomyślałaś, co będziesz robił sam, gdy wytniesz nas w pieniek? Komu będziesz potrzebny? Nikt tobie wtedy nie da złamanego grosza na życie, pójdziesz na "kuroniówkę". A niełatwo, pamiętaj, niełatwo zostawić miecz, błyszczący strój, tłumy poddanych i zamienić miejsce na ołtarzu na jakiś tam mizerny kramik z pizzą albo sexshop. Pomyśl tylko: całe tony rycin, książek, rzeźb, filmów mają pójść na spalenie? Trzeba będzie największe arcydzieła poprzecinać na połowy powyrywać z nich kawałki z moimi podobiznami, które - przyznaję - nie wyglądają zbyt zachęcająco. - Lucek, nie kuś mnie, bo gotów jestem uwierzyć w twój e brednie. Czy to nie znów kolejny podstęp? - Gabrysiu, przysięgam, że mówię od serca. Sam doszedłem do tego, gdy ostatnio zacząłem rozsądnie myśleć, obserwować życie, a szczególnie wychodzić na spacery po deszczu na pachnące macierzanką ulice. Przychodziłeś tu kiedyś na przechadzkę? - Nie. - Szkoda. Wielka szkoda. To może chodź, przejdziemy w dół aż do Biebrzy. - A my na pewno sami jesteśmy, nie ma tu przypadkiem twoich agentów? - zapytał Gabryś. - Skądże! Jeszcze raz przysięgam! Odwal w końcu za siebie nieustępliwą podejrzliwość, będzie lżej żyć. Myślisz, że nasze słowa nic nie znaczą., a my żyjemy tylko łachuderstwami? Uważasz, że przez tysiące lat mogłaby istnieć jakaś społeczność oparta - przepraszam - na byle g... - Eeeeeee - odchrząknął Gabryś. - Eeeeeee - powtórzył Lucek. I tak wolno, noga za nogą, nasi bohaterowie posuwali się do przodu lekko opierając się, jeden na szabli, drugi na widłach, dla podkreślenia swojej niezależności. Odległość między nimi - ta dwumetrowa - powoli się skracała, już mogli dotknąć się rękoma... Tak na dobrą sprawę - zaczął już całkowicie spokojnie Gabryś - to nie sposób ci nie przyznać racji, coś w tym jest, co mówisz. Ale pamiętaj, że ja mam szefa, jestem pracownikiem mianowanym, rozumiesz mnie? - No właśnie! To może załóżcie jaki związek zawodowy. U nas już są. Albo coś wymyślmy innego. - Ale co? - Mam pomysł! Na przykład: zorganizujemy na dzień dwudziestego pierwszego czerwca dwutysięcznego trzeciego roku okrągły stół. Przygotujemy do tego czasu odpowiednio ludzi, stworzymy oddolny nacisk. No co, stary!... Cha, cha, cha! Lucek czule klepnął Gabrysia po ramieniu. - Nie śmiej się tak głośno. Ludzie jeszcze pomyślą, że ktoś chodzi z królem Herodem nie w porę. - Ale jak się nie cieszyć! Tylko tak pomyślał: gdyby przy okrągłym stole podpisano kartę pojednania, to wówczas całkiem inny stałby się świat. Zaniechano by walk na śmierć i życie, zachowując dotychczasowe włości i sfery wpływów. Wtedy z połowę moglibyśmy zredukować jak piekielnych, tak i niebieskich zastępów. Wystawilibyśmy na licytację mniej przydatnych diabłów, aniołów. Niemało byłoby chętnych do kupienia takich stworzeń! Kto

nie chciałby mieć w swoim domku belzebubnika albo anieliczki, których można dotknąć ręką, wykąpać w wannie, ubrać w nowe ubranko. Hęę... A do pustych kas popłynęłyby pieniądze! Cha, cha, cha! Cha, cha, cha! - Cha, cha, cha! Cha, cha, cha! Cha, cha, cha! Oj, tyLucy, Lucy, rozśmieszyłeś mnie do rozpuku. Cały się rozkleiłem. Czy przypadkiem nie masz w buteleczce płynu żurawinowego na orzeźwienie? Ze wszystkim mi wyschło w gardle. - Oczywiście, że mam! Masz łyka. Gabryś wziął butelkę, z wielkim apetytem przyłożył do ust, przechylił: - Dziękuję... Ojojoj! Martwieję! To jakaś trucizna. Umieram... - Gabrysiu, nic się nie stanie. To zaledwie ma czterdzieści pięć, bardzo słaby napój... Masz kanapkę, zrób gryzą. Zaraz przejdzie... A co, już dobrze? - Trochę lepiej, przejaśnia mi się w oczach. O, już całkiem czuję się dobrze. To może... daj jeszcze jednego łyka, a resztę wylej, aby nas więcej nie kusiło. - Jak Gabo tak sobie życzy, to proszę. Po wypiciu dobrego hausta Gabryś oddał butelkę, a Lucek resztę zawartości wylał na ziemię. W porządku - jakby zadowolony przytaknął Gabryś. - Teraz to możemy nawet zejść trochę na bok za krzaki i porozmawiać. - Jak Gabo sobie życzy. Jestem do usług. - Owszem, życzę. Ale pamiętaj, posiedzimy tylko pół godziny, na razie ja znam swoje, bez żadnych zobowiązań. - Oczywiście. Ja też znam swoje. Za moje żurawinki to może mnie nauczysz z jednej "hosanny". Ani niebu, ani piekłu przez to nic nie ubędzie. No i tak nasi znajomi Gabryś i Lucek zeszli na bok pod krzaczki łozinowe, trochę tam pośpiewali, trochę poskakali. A jak im rozochociło się, rozkręciło się w czubach od tej wesołości, to wtedy wiadomo już, co: - Gabrysiu, a jaki tam u ciebie między nogami instrumencik się rusza? - Gdzie? - O, tu - Lucek delikatnie macnął przód Gabrysia. - A, w tym miejscu. To zależy od potrzeby: raz wykładam klarnecik innym razem papużkę. To może dziś załóż papużkę. Ja tam zbyt muzykalny nie jestem, nie lubię oblizywać klarnetowych ustników. Gabryś rozpiął szaty, coś tam pomanipulował i rzekł: - Proszę. Już. Lucek zerknął z zachwytem: - Ho, ho, ho! Jakie piękne kosmate stworzenie!... Niu-niu-niu, dziubuńko moja, no otwórz dziobek, popiskaj trochę. A mówi coś ona? Powiedz: Lu-cy...Lu-cy... Lu-cy... - Lu-czy... Lu-czy ... - wydobył się papużkowy glos. - Cha, cha, cha! Naprawdę mówi! Jeszcze takich dziwów nie widziałem. A teraz znów powiedz: Ga-bryś... Ga-bryś... - Gab-hy... Gab-hy... - Boże, jakież ty masz cacka! Widzisz, nawet powiedziałem : "Boże". Po raz pierwszy to słowo wziąłem do ust. TfuL. Zobacz, nie spalił mi się język? - Nie, wszystko w porządku, a nawet nabrało piękniejszych kolorów. To dobrze, cieszę się... A' propos papużki: dlaczego ma ona takie smutne oczki i cieniutki głosik? - Bo jest głodna. - Ojejku, szkoda mi bardzo tak miłego stworzonka, jeszcze wyzionie ducha. Może damy jej coś do jedzenia. A co ona najlepiej lubi? - Nasionka z szyszek świerkowych. Lucek przejawiając jeszcze większą radość zwrócił się do papużki:

- Lubisz szyszeczkę skubać, tak? - Lu-be... lu-be... - znów powtórzył się głos papuzi. - Bardzo dobrze! - wykrzyknął Lucek. - A ja mam przy sobie szyszkę. Dajmy jej, niech poskubie. Co? Tylko jedną masz? - trochę skrzywił się Gabryś. - Ona jest bardzo żarłoczna. Jedną szyszeczkę wyskubie w minutę. - Nie szkodzi. Wprawdzie mam jedną, ale jaką! Wystarczy jej do rana. Macnij... - Ojojojojojojojojoj... Chi, chi, chi! - zachichotał donośnie Gabryś, namacawszy szyszkę Lucka. - Cha, cha, cha! Cha, cha, cha! - zawtórował mu radosny głos Lucka. W tym miejscu nasza legenda musi się kończyć. Bo tam dalej naprawdę nie było żadnej sensacji. Papużka przez godzinę skubała apetycznie szyszeczkowe nasionka, oczy się jej rozjaśniły, głos się wzmocnił. I Gabryś był z tego zadowolony i Lucek też. I nam jakby się stało raźniej na duszy, pamiętając przy tym, że obracamy się w niezwykłej podlaskiej krainie, krainie Wołkowów, Redlińskich, hrabiego Brzostowskiego. I "Małego boga ziemi". Śnieżna sowa Działo się to w roku 1940. Wojska radzieckie zajęły wschodnie tereny naszego kraju. Bojąc się napaści Niemców, bolszewicy wzdłuż Biebrzy od Lipska aż do Domurat zaczęli budować pas umocnień. Jeden z konstruktorów, młody oficer Oleko Noneszwili zakochał się w Marii Jasionowskiej. Był Gruzinem, pochodził z rodziny ziemiańskiej. Nie lubił bolszewików. Marii też się podobał, bo był piękny i miał tytuł inżyniera. Planowali wspólną ucieczkę do Kanady. Część pieniędzy wojskowych wymienili na złoto i ukryli w jednym z bunkrów. O tym schowku wiedzieli tylko: on i Maria. Duży to był skarb, można za niego było kupić ogromną fabrykę. Już wszystko było przygotowane do ucieczki, młodzi wzięli ślub. I dosłownie na jeden dzień przed wyjazdem, wybuchła wojna. Niemcy o świcie zajęli tutejsze tereny, rozbili wojska sowieckie, a młody inżynier gdzieś zaginął, nawet nie zdążył pożegnać się z Marią. Maria rozpaczała całymi dniami, szukała go wszędzie, była z nim w ciąży. W końcu trafiła na ślad Oleka. Ktoś powiedział, że uwięziony jest w jednym z łagrów pod Grodnem; rozpoznali go tam ludzie, którzy wozili chleb głodującym żołnierzom. Maria nabrała złota i pojechała. Przekupiła jednego ze strażników, który jej zezwolił na rozmowę z Olekiem. Gdy oznajmiła, że jest w ciąży, Oleko coś radosnego wykrzyknął, zaczął biec do drutów i w tym momencie padł strzał. Kula strażnika z bliskiej odległości trafiła prosto w otwarte usta. Maria, będąc świadkiem tak makabrycznego wydarzenia, wpadła w obłęd, chciała popełnić samobójstwo. Rodzice jej początkowo żałowali, traktując romans z Gruzinem jak przygodę, ale gdy się dowiedzieli o ciąży, również odwrócili się od niej. I to wtedy zaczął nachodzić Marię, Kulawiec, chłopak z jej wsi, rówieśnik. Na pewno wywąchał złoto Marii. Zgodził się z nią ożenić, ale dziecka nie chciał. Było wprost nie do pomyślenia, aby mógł się wychowywać w wiejskim domu komunistyczny bękart. Maria nie miała wyjścia. Ciążę Marii rodzina utrzymywała w tajemnicy, uciskano jej brzuch pasami. Na tydzień przed porodem zamurowano ją w jednym z bunkrów w lesie, a ludziom oznajmiono, że wyjechała do krewnych w mieście. To był pomysł Kulawca, Kulawiec się nią opiekował, dostarczał pożywienie przez małe okienko, w czasie porodu miała ona usiąść na wiadro z wodą i utopić dziecko. Ale czas porodu jakoś nie nadchodził. Kulawiec domyślił się, że coś tu jest nie w porządku. W nocy usłyszał płacz, dziecko żyło, Maria karmiła niemowlę, nie spiesząc się z wyjściem. Wtedy on, pijany, odmurował otwór i wpadł do środka. Jedni mówią, że zabił dziecko, inni twierdzą, że jakby doszedł z Marią do porozumienia: za ujawnienie miejsca skarbu zgodził się wywieźć niemowlę, gdzieś do miasta. A co naprawdę było między Kulawcem a Marią, to nikt dokładnie nie wiedział. Prawdopodobnie on również kochał Marię. Od dzieciństwa razem chodzili do szkoły, pasali na łąkach krowy, bawili się. Gotów

jej był wszystko wybaczyć, ale bolszewickiego nasienia nie. A ona znów nie mogła się rozstać z wielką miłością do Oleka. Widziano najpierw Marię, jak chodziła po polach półobłąkana, potem gdzieś zginęła. Dopiero po zimie znaleziono jej rozkładające ciało na Bagnach Biebrzańskich. Kulawiec od tamtej pory żył sam, kobiety go w ogóle nie interesowały. Tylko nocami przebywał na bagnach i polował na zwierzynę, zabijając wszystko, na co tylko natrafił. Mówili też, że odwiedzały go jakieś duchy. Niektórzy nawet widzieli, jak o północy przylatywała do bunkru postać podobna do sowy, miała na sobie ślubny welon i złotą koronę na głowie. Wśród ludzi nad Biebrzą od dawna powtarzano wieść, że dusze dziewczyn zmarłych z miłości zamieniają się w śnieżne sowy i w każdą rocznicę śmierci przylatują tu, aby w stroju ślubnym spotkać się z oblubieńcem. Topielica Tekla Jedlińska mieszkała na samym końcu wioski J. Dalej już nic nie było, tylko pola piaskowe i biebrzańskie łoziny - drzewa siedzące, kępiaste, podobne do przykucniętych kobiet z tłustymi zadami. Tekla odwrotnie, była kobietą szczupłą, chudą, bezdzietną. Owdowiała od piętnastu lat wiodła żywot samotny i ciężki. Na jej podwórku wałęsało się tylko kilka kotów, dwa kulawe psy i kilka rabych czubatych kur, jakich nikt we wsi nie miał. Ludzie do niej też zachodzili nieczęsto, a to z tego powodu, ponieważ ten i ów pobąkiwał, że zabrała mleko krowom; komuś tam na jej widok znarowił się koń, trzeba było mu wycierać portkami oczy, zaś Balbusiowa Kwiatocha za jej przyczyną, urodziła cielaka z dwiema głowami. Ba, a sąsiedzi to nawet widzieli jak kilka razy z jej domu wychodził przez komin diabeł. W końcu ciężki jej żywot dobiegi nie mniej ciężkiego końca. Bo zmarło się jej akurat w porę wiosennych rozlewisk, kiedy to spływająca woda po zimie tworzyła ogromne morze, zalewając łąki, pola i drogi. Przez prawie dwa tygodnie ludzie w ogóle nie mogli wydostać się z wioski za jakąkolwiek potrzebą. Nie było więc żadnej możliwości odwiezienia zwłok zmarłej na kościelny cmentarz. Do tego deszcz padał i padał dalej... Nie pozostało nic innego, jak trumnę Tekli wieźć łodziami. Zaraz znalazło się dwóch młodych śmiałków, którzy za niewielką opłatą i garniec wina zobowiązali się odtransportować ciało zmarłej wodą na wieczny odpoczynek. Po śpiewach i modłach trumnę ze zwłokami wstawiono do łodzi większej, którą poprowadził Antoni Zbiruć, a Paweł Zadura miał torować drogę czółnem mniejszym, bardziej sprawnym na zakrętach. Obaj mężczyźni byli zdrowej budowy, odważni, popłynęli więc dziarsko. Ale gdy tylko im wieś skryła się za lasem, a oni znaleźli się na bezkresie wód, zła sława Tekli napędziła i im strachu. Dla lepszej więc podniety, aby jak najdalej odgonić głupie myśli, szybko opróżnili galonik z winem. No i teraz jest całkiem zrozumiałe, że już nie trudno było o złapanie tak zwanego pecha. Na drugim kilometrze pomylili nurt rzeczny, duża fala zniosła ich na bok, łódź Antka nagle uderzyła o jakiś pień, przeboczyła się a trumna ze zwłokami - jakby na czyjeś zamówienie - zaczęła zjeżdżać do wody. Gdyby wieko trumienne było dobrze przybite, to nic by się nie stało, a tak trumna się rozpadła i ciało Tekli szybko zaczęło się oddzielać od drewnianych połówek. A jeszcze jak przerażony Antek chciał wiosłem zatrzymać katastrofę, to i ze wszystkim ciało nieszczęśnicy wepchnął w nurt rzeczny. Antek w ogóle zbaraniał, nie wiedział, co robić. Ale jego kolega w błysk zdjął z siebie grubą kurtkę, i aby nie tracić cennych sekund w mig rzucił się do wody. Wiedział, że jeśli tej chwili nie wykorzysta, to będzie granda - zmarłej ciała nie znajdą do wiosny. I nie mylił się. Był świetnym nurkiem, wino od wewnątrz też grzało, zaraz ciało topielicy zlokalizował. Złapał się za jej fartuch, ale na nieszczęście on się urwał, był źle zawiązany. Wtedy Paweł chwycił Teklę za ręce i zaczął brzuchem i nogami wypychać do góry. I wówczas poczuł, że to nie on, a topielica go trzyma za ramiona i chce wleźć mu na kark. Paweł ze strachu prawie zdrętwiał. Ręce zrobiły mu się nieruchome, a nogi zupełnie obezwładnił spazmatyczny skurcz. Gdyby kolega nie pomógł, nie podłapał go hakiem

wiosłowym, to nie ulegało wątpliwości, że pozostałby w objęciu Tekli do wiosny. Jakaś dziwna moc całkiem mu odjęła siłę i podwodną orientację, choć sam nigdy nie wierzył w żadne duchy i nie znał co to jest strach. - Czemu nie wyciągnąłeś naszej babci, gdzie ona jest? - wyskoczył z pretensją Antek, gdy jego kolega siedząc w łodzi, wypluwał z ust strumienie wody. - Du-si-ła mnie - wyjąkał. - A nie mówiłem ci, stary, że to czarownica? Widziałem jak coś czarnego było uczepione twoich nóg i ciągnęło na dół. Myślałem, że i ja z wami pójdę na dno. Paweł milczał. Teraz już wiedział, że to nie Tekla, a jakieś czarcie straszydło go holowało do wody. Przecież od dawna mówią, że domem diabła jest bagno i teraz nie miał wątpliwości, że dzisiejsze zamieszanie ukartował któryś z rogatych koleżków Tekli, czekający tu, aby odbić zakładniczkę. Na tym rzecznym łuku, zwanym Końska Szyja, ludzie nieraz słyszeli dziwny barani bekot i omijali to miejsce z daleka. Dziś miał na to niewątpliwe dowody. Po krótkiej naradzie obaj jednogłośnie ustalili, że wracać do wsi nie mają po co, zbesztają ich ludzie. I niehonorowo. A o dalszym szukaniu zwłok już nie było mowy. Dwie połowy trumny wyłowili z wody bez trudu, włożyli do środka kawałek dylaka, i okręcili prześcieradłem. Teraz waga mniej więcej odpowiadała ciężarowi zmarłej osoby. Jeszcze nakładali trochę trzcinowisk, aby drzewo przypadkiem nie stukało, kiedy ludzie będą zdejmować trumnę w kościele i na cmentarzu. Wieko zaś dobrze przybili gwoździami, i popłynęli dalej. We wsi, pod kościelnym murem, już ich czekało kilka osób zaproszonych na pogrzeb. Paweł z Antkiem pomęczeni, przemoknięci przekazali im trumnę, a sami poszli na plebanię do księdza zdać sprawę. - Proszę księdza - zaczął już na korytarzu Paweł, nie chcąc iść dalej, bo ciekło z jego ubrania wieko trumny, którą transportowaliśmy łodziami, jest zabite czterema gwoździami, nie da się otworzyć żadnym sposobem. - Dlaczego? - Ksiądz zatrzymał zdziwione oczy na przemoczonych przybyszach. Jeden z nich jeszcze miał podrapaną twarz, nie wątpił, że coś tu się zdarzyło naprawdę wyjątkowego. - Bo tego, proszę księdza, nie wiemy czy ksiądz wie o tym, że pani Tekla była czarownicą, po drodze napadł diabeł, wykradł jej ciało, a my ledwie uszliśmy z życiem. I mężczyzna najpierw wskazał ręką na podrapany nos i czoło, a potem rozpiął kurtkę pokazując mokre ubranie i buty. - Jak to, nie ma w trumnie Tekli? - No... tego, coś w tym rodzaju... - I co ja mam teraz robić? Odprawić nabożeństwo do drewnianego pudła? - My też nie wiemy - zbieduleni i przestraszeni chłopcy wzruszyli ramionami. - Po prostu jesteście pijani i ciało Bogu ducha winnej kobiety wwaliliście do wody! - wrzasnął ksiądz. - Przysięgamy na Boga i Świętego Wawrzyńca (św. Wawrzyniec był patronem ich kościoła), że nie mieliśmy w ustach ani kropli gorzałki i to była wyłączna robota rogatego. I obaj padli przed księdzem na kolana. W końcu, po dłuższej, szczerej i dokładnej rozmowie, wszyscy doszli do wspólnego przekonania, że trzeba robić swoje. Pogrzeb opłacony, stypa przygotowana, a ksiądz nie mógł spamiętać, kiedy ostatnio Tekla była w spowiedzi, jak również i w kościele. Przy tym Paweł zobowiązał się, że jak tylko woda z łąk zejdzie, odszuka zgubione zwłoki i zakopie w grobie. I wszystko dalej poszło jak trzeba. Odprawiono nabożeństwo, trumnę zakopano w dole, a ksiądz napomniał chłopców, aby dalej czartów nie gniewano, szukając zwłok. Ale z wiosną, kiedy już prawie zazieleniły się drzewa, Pawłowi we śnie pojawiła się Tekla. Na głowie miała czarną. chustkę, a na sobie czarne ubranie. Nie miała tylko wyszywanego fartucha. On zaś czuł straszny wstyd, chował się za węgieł chałupy, jakby czuł że ona przyszła do niego po urwany fartuch. Ale topielica, uśmiechając się łagodnie, tylko mu się poskarżyła, że jej ciężko leżeć w rowie za Końską Szyją, a przecież on

zobowiązał się przed księdzem jej pomóc. I rzeczywiście. Już tego dnia Paweł z kolegą odnaleźli rozkładające się zwłoki Tekli we wskazanym miejscu i opowiedzieli ludziom o wprost makabrycznym wydarzeniu podczas rozlewisk. Dowiedziawszy się o tym ksiądz, też zgodził się odprawić po raz drugi nabożeństwo. Na kazaniu powiedział, że dusza kobiety po tak niesamowitym błądzeniu, w końcu przekonała się, że z Bogiem lżej żyć i powróciła na łono chrześcijan Ukryty skarb Twierdza Osowieć wśród wielu tajemnic, skrywa też niejedną, związaną z mniejszym lub większym skarbem. Przez przeszło sto lat przewinęło się tu dziesiątki tysięcy żołnierzy i innych osób. Była ona milczącym świadkiem dwóch wojen światowych i walk w 1920 r. Każdy przysłowiowy metr ziemi na terenie tej warowni jest przeorany pociskami i splamiony krwią ludzi w mundurach. Ginęli oni w większości bezimiennie. Wiemy tylko, że byli to między innymi Rosjanie, Niemcy, Polacy, Francuzi, Białorusini, Ukraińcy, a nawet Włosi. Niżej opisane zdarzenie miało miejsce podczas pierwszej wojny światowej, w sierpniu 1915 roku. Po prawie rocznej, dzielnej obronie twierdzy, załoga rosyjska otrzymała rozkaz jej opuszczenia. Ewakuacja odbywała się głównie szosą prowadzącą do Grodna. Część żołnierzy miała za zadanie przedostania się w głąb Rosji linią kolejową prowadzącą przez Białystok. Niektórym nawet - udało się. Niestety, w krótkim czasie Niemcy opanowali okolice Knyszyna. Została odcięta dogodna droga ucieczki. Los sprawił, że w tym czasie w rejonie miasteczka przebywał jeden z pułków broniących wcześniej Osowca. Został on zmuszony przez wojska niemieckie do odwrotu. W grupie uchodzących z tego miejsca znalazł się pewien rosyjski żołnierz, który wiózł bryczką czterech oficerów sprawujących pieczę nad kasą pułku. Jechali okrężną trasą, wybierając przeważnie leśne bezdroża. Przez dłuższy czas ich podróż przebiegała bez większych problemów. Dopiero parę kilometrów za Laskowcem dało się słyszeć odgłosy przybliżającego się frontu. Kanonada artyleryjska wywołała zdenerwowanie wśród oficerów. Zaczęli coś do siebie szeptać. Po krótkiej naradzie podjęli, jednomyślną decyzję. Zsadzili woźnicę i nakazali mu czekać w przydrożnych krzakach. Sami odjechali w kierunku lasu. W międzyczasie szrapnele poczęły rozrywać się coraz bliżej. Woźnica nie wiedział co ma robić. Na szczęście po kilkunastu minutach ujrzał ponownie przełożonych. Wracali już bez skrzyni. Nie dane było mu, jednak dalej z nimi podróżować. Na jego oczach jeden z pocisków trafił w bryczkę, do której weszli oficerowie - wszyscy zginęli gwałtowną śmiercią. On sam jeszcze długo błąkał się po bagnach, aż wreszcie dotarł do swoich. Tam zdał relację z przebiegu zdarzenia. O mały włos nie oskarżono go o kradzież rubli. Jednakże udało się mu wyjść z tej opresji cało. Minęło wiele lat. Za okupacji sowieckiej i zaraz po drugiej wojnie światowej okoliczni mieszkańcy wiosek często widywali żołnierzy, którzy czegoś tu szukali. Nikt nawet nie domyślał się prawdziwego powodu. Tłumaczyli to kolejną akcją przeciwko polskim partyzantom. Z czasem nastał całkowity spokój. Jednak na początku lat sześćdziesiątych znowu zaczęli się pojawiać obcy. Stało się to za sprawą pogłoski o skarbie, którą rozpowszechnił jeden z mieszkańców wsi. Jego wiedza oparta była na informacji uzyskanej od pewnego Rosjanina, który mieszkał przez kilka dni w jego domu. Być może nie doszłoby do wyjawienia sekretu, gdyby nie przypadek. Zdarzyło się to podczas suto zaprawianej kolacji. Ów obcokrajowiec wycierając usta, wyciągnął z kieszeni chusteczkę. Nie spostrzegł nawet, że coś upadło na ziemię. Była to kartka ze szkicem drogi i pobliskiego terenu. Zaciekawiło to gospodarza. Długo nad tym zastanawiał się, aż zebrał się na odwagę i zapytał wprost o powód posiadania takiego rysunku. Wtedy dopiero usłyszał historię o kasie pułkowej. Było w niej tyle autentyczności, że od razu zgłosił swój akces do poszukiwań. Szukali przede wszystkim w charakterystycznych punktach. Wiedzieli, że kasa została

zakopana z pełnym przemyśleniem. Ich zdaniem musiał tam znajdować się odpowiedni znak rozpoznawczy, choćby jakiś duży kamień, drzewo, czy coś podobnego. Niestety czas zrobił swoje. Ślady stały się nieczytelne. Z tego też powodu, po kilku dniach zaniechali dalszego kopania. Miejsce ukrycia skarbu, pomimo wielu późniejszych prób zlokalizowania jest do dziś owiane tajemnicą. Jedynym argumentem przemawiającym za jego istnieniem są resztki rozbitej bryczki oraz śladowe informacje na ten temat znajdujące się w archiwach rosyjskich. Wiadomo tylko, że w kasie były złote ruble, a cała skrzynia ważyła dwa pudy, czyli 32,76 kg. Nawet jeśli skarb tkwi gdzieś w ziemi, to i tak tylko przypadek zapewne sprawi, że ktoś go odnajdzie. Tunel śmierci Na terenie Fortu Centralnego, w schronie pogotowia numer 25, tuż za stanowiskiem strzeleckim, znajduje się podziemny tunel, fachowo zwany poterną. Liczy on sobie tylko pięćdziesiąt metrów długości. W sumie nic nadzwyczajnego. Jednak w przeciwieństwie do kilkudziesięciu jemu podobnych tylko on jest owiany ponurą legendą. By ją poznać należy się cofnąć do czasów, gdy w Twierdzy Osowieć stacjonowały oddziały carskie... Pewnej ponurej listopadowej nocy 1912 roku ścianami schronu wstrząsnął huk wystrzału pistoletowego. W jednej z wnęk tunelu odebrał sobie życie rosyjski oficer. Nastąpiła chwila strasznego zamieszania. Po czym wszczęto alarm. Żołnierzom przybyłym na miejsce tragedii ukazał się straszny widok. Ich przełożony, w randze lejtnanta leżał na wznak, rozrzuciwszy ręce, z dziurą w skroni, a głowa spoczywała w kałuży krwi. Patrzyli na niego zdziwieni i przerażeni. Komisja śledcza badająca zdarzenie zataiła prawdę, zaś świadków skutecznie zmusiła do milczenia. Z treści sporządzonego raportu niezbicie wynikało, że przyczyną zgonu był nieszczęśliwy wypadek. Bynajmniej nie chodziło tu o zatuszowanie samobójstwa. Zaistniał jeszcze jeden ważny powód. Mianowicie, w trakcie prowadzonego dochodzenia ustalono, że ów lejtnant od pewnego czasu zabiegał o względy polskiej szlachcianki, która mieszkała w pobliżu Goniądza. Oświadczyny zostały odrzucone z powodu jego narodowości. I właśnie ów fakt zadecydował o takim wyniku śledztwa. W ten sposób uniknięto skandalu o podłożu delikatnej natury politycznej, nie licującego w żaden sposób z honorem oficera rosyjskiego. Trzy dni po tym tragicznym wydarzeniu odprawiono w garnizonowej cerkwi Sw. Liturgię i tak zwane "otpiewanije". Tłum wiernych, w tym dostojnicy wojskowi i rzesze żołnierzy oddały cześć należną zmarłemu. Trumna ze zwłokami spoczęła w mogile na cmentarzu prawosławnym, umiejscowionym w obrębie Fortu Szwedzkiego. Zaraz potem zaczął padać deszcz, który w niczym nie przypominał jesiennego. Zdawać się mogło, że jest to majowy kapuśniaczek. Prawie nikt nie zwrócił na to uwagi. Tylko sztabskapitan, który jako jeden z nielicznych znał prawdę o zmarłym odebrał ten deszcz jako znak stamtąd. Gdy noc nastała i w twierdzy zapadła cisza przerywana tylko zmianami warty, coś niepostrzeżenie wtargnęło do tunelu. Zaczęły się dziać dziwne rzeczy. Z początku zgasł acetylen w lampkach karbidowych. Później dało się odczuć przenikliwe zimno. I jakby tego było jeszcze za mało, pełniący dyżur żołnierze usłyszeli szlochanie i ciężkie westchnienia. Jednak prawdziwa sensacja wybuchła nazajutrz, kiedy to jeden z oficerów odkrył na ścianie dość zagadkowy napis, wykonany czerwoną farbą. Po przetłumaczeniu na język polski treść jego brzmiała następująco: - "Chryste, daj wieczny odpoczynek duszy sługi Twego wraz ze świętymi Twymi, tam gdzie nie ma chorób ani trosk, ani smutku, lecz niekończące się życie". Autora tego napisu nie znaleziono. Okoliczności te wywołały zrozumiały niepokój. Powstały na ten temat różne spekulacje. Ucięli je dopiero prawosławni duchowni. W stosownym czasie, zgodnie z przyjętymi zasadami odprawili panichidę za zmarłego i wyświęcili podziemny korytarz, tym samym kładąc kres doczesnym i nadprzyrodzonym zjawiskom.

Wraz z odejściem z Twierdzy Osowieć żołnierzy rosyjskich, odeszła w zapomnienie wyżej opisana historia. Natrafiłem na jej ślad kilkanaście lat temu, podczas wertowania pewnego pamiętnika. Pomimo wojen i trudnych czasów powojennych, obiekt, w którym rozegrał się dramat, zachował się w bardzo dobrym stanie. Co prawda, nie uświadczysz już w nim pełniących służbę żołnierzy, lecz jest coś innego... Obecnie schron pogotowia dla większości osób kojarzy się długim i ciemnym korytarzem, nazywanym tunelem śmierci. Tylko wtajemniczeni wiedzą, że należy przejść go po omacku - z jakiego powodu? - o tym amatorzy mocnych przeżyć mogą się przekonać w trakcie zwiedzania. O królu Brzoście, jego trzech córkach i czarowniku Batalionie Dawno, dawno temu na obszarze wsi Brzostowo, znajdowało się Królestwo, a nad rzeką Biebrzą stał piękny pałac króla Brzosta. Władca ów był w podeszłym wieku i miał trzy córki. Były to królewny urodziwe i mądre. Najstarsza miała na imię Esmeralda, a dwie młodsze: Ruta i Burzynia. Jedynym problemem, który dręczył starego władcę była myśl, że nie miał następcy tronu. W końcu postanowił przekazać tron jednej ze swoich córek. Ale której? Król długo myślał nad niełatwym problemem, wreszcie postanowił udać się do wielkiego czarownika Bataliona po poradę. Mieszkał on w sąsiednim królestwie Radziów - królestwie słynącym z mądrych ludzi, do których wszyscy się zjeżdżali po dobre rady. Nazajutrz o świcie stary władca kazał osiodłać konia. Gdy służba to uczyniła, król Brzost dosiadł zwierzęcia i pędem podążył w stronę siedziby wielkiego maga. Spotkawszy się z czarownikiem, król zapytał, w jaki sposób można rozstrzygnąć, która z jego córek zostanie przyszłą królową. Batalion zaś odpowiedział mu: Córki swe królu na próbę wystaw. I ręki do tego swej nie przystaw. Królować będzie najlepsza dla poddanych, Jedna z cór twych ukochanych! Król podziękował magowi za dobrą radę i dał mu dwa kawałki torfu, by się w ten sposób odpłacić. Nazajutrz ranek zaczął się pogodnie. Słońce świeciło jasno, a siostry obudziły się wcześnie. Wiedziały, że stoi przed nimi ważne zadanie, które zaważy na ich przyszłości. Wyszedłszy nad brzeg Biebrzy zniecierpliwione czekały na swojego ojca. Król zaraz się zjawił przedstawiając córkom decyzję taką, jaką dał Batalion. I odszedł. Odtąd siostry były zdane tylko na siebie. Wyruszyły w drogę. Ruta była bardzo zmęczona i nie chciało jej się dalej iść. Zauważywszy powóz stojący nad rzeką, postanowiła go pożyczyć. Wsiadłszy szybko popędziła konia, zostawiając dwie siostry przy drodze. Goniąc nagle zauważyła chatę, a obok siedzącego przy naprawianiu sieci rybaka. Udała, że go nie widzi i weszła do starego domu. Znalazłszy tam bryłką złota zabrała ją i szybko wróciła do pałacu ojca. Tymczasem Esmeralda i Burzynia również dotarły do tej chaty. Zobaczywszy starszego człowieka przy sieciach Esmeralda rzekła do siostry: Pomożemy temu biedakowi siostrzyczko, On nie ma, co jeść i w co się ubrać. Na to Burzynia odpowiedziała: Eee, lepiej wezmę coś z chaty i szybko wracam do taty.Dziewczyna znalazła w domu sztabkę srebra i zabrała ją ze sobą. Tymczasem Esmeralda rozmawiała z rybakiem: Człowieku w nędzy, Dam ci ubranie czyste I trochę pieniędzy. Na to starzec odrzekł:Dziękuję panienko. Masz tu dwa kawałki torfu, Popatrz, jakie piękne! Esmeralda wziąwszy otrzymany dar udała się do zamku ojca, by dowiedzieć się, która z jej sióstr zostanie królową. Była prawie pewna, że ona nią nie będzie. Przecież nie ma nic cennego. W domu czekali na nią król, siostry i Batalion. Wszystkie trzy córki złożyły swe dary. Pierwsza złoto, druga srebro, a trzecia dwa kawałki torfu. Następnie król zapytał: Skąd macie podarunki te? Ruta i Burzynia rzekły: Zabrałyśmy od poddanych je.Król spytał: A ty Esmeraldo, od kogo? Esmeralda: Dał mi to rybak stary, Miał podarek tylko taki.A król tedy odrzekł:Dostałaś najcenniejszy prezent. Nie jest nim torf, a ludzka przyjaźń. Już w dniu następnym król Brzost przekazał rządy w królestwie Esmeraldzie a pozostałe dwie

córki Batalion zaczarował, zamieniając w kwiaty pod nazwą: ruta i burzynia. Legenda głosi, że Esmeralda długo, długo panowała nad Biebrzą, w krainie znanej z wybornych miodów i pysznego mleka. A siostry jej pojawiały się co roku w postaci przepięknych kwiatów napełniając kolorami i zapachem tutejsze pola i ogrody. Dziś pamięć o królu Brzeście i jego gospodarnej córce Esmeraldzie została jedynie w nazwie wsi Brzostowo. Przelatujące tędy ptaki też śpiewają: Zielona ruta zakwitła w lesie, Leciutki wietrzyk zapach jej niesie Rankiem pośród traw i pól, A polewa ją deszczyk z chmur. A w południe, gdy słońce mocno grzeje, Wtedy wiatr cichnie, już nie wieje. Słychać we wsi jak kogut pieje. Owady gwarzą w słońcu majowym Roznosząc wieści o historii minionej. Że na łące rośnie burzynia maleńka. Jest piękna, świetlista, tajemna. A gdy północ nastaje i robi się mgliście Z burzynii miodny dar wytryska! Dopiero o świcie jej listki kładą się spać, Czekając na słońce i pszczelą brać. Od czasów panowania Esmeraldy nie znalazł się żaden władca, godny władania Bagnami Biebrzańskimi. Na miejscu największego zbiorowiska kwiatów ruty, powstała wieś pod nazwą Rutkowskie, a na obszarze kwietnym burzynii rozbudował się Burzyn. Natomiast królestwo mądrych Radziów dało zaczątek nazwie miejscowości Radziłów. Zaś grajkowie króla Brzosta osiedlili się na krańcach królestwa zakładając osadę Grajewo. A batalion nadal przylatuje co roku do biebrzańskiej krainy, czarując kolorem i perfekcją tańca. Przypomina, abyśmy nie roztrwonili unikalnego skarbca, jaki nam został po legendarnych królestwach. Klątwa Kozaka W górze, pod niebem skowronek zawodził swoje miłosne tęskne pieśni. Mały szary ptaszek dawny mieszkaniec azjatyckich stepów. U nas zadomowił się wtedy, gdy człowiek wykarczował wielkie obszary lasów i powstały rozległe przestrzenie. Poczuł się wolny jak u siebie na bezdrzewnych obszarach. Dlatego śpiewa wlocie. Unosi się w górę wysoko, koncertuje, a potem opada na ziemię. I tak w kółko. A przecież mógłby usiąść na drzewo, jak czynią to inne ptaki i wywodzić swoje trele, które pomagają mu znaleźć towarzyszkę życia. On tak nie czyni. W jego pierwotnych stepach, drzewa były rzadkością. W nowej ojczyźnie zachował stare obyczaje. Nie przystosował się. Może nawet nie polubił lasów tak, jak my ludzie mieszkający tu od zarania dziejów. W dole, na ziemi, błotnistą drogą prowadzącą z Jastrzębnej do Lipska jechał konno człowiek - pobratymiec skowronka. Minął niewielką wieś z rzadka rozrzuconymi zagrodami, następnie skraj puszczy. Jego oblicze rozjaśniło się i na ustach pojawił się uśmiech, gdy znalazł się na rozległych bagnistych łąkach. On też pochodził ze stepów, jak ten skowronek fruwający w górze i kochał wolne przestrzenie. Był to Kozak wracający z wielkiej wojny (1914 -1920). Po lewej stronie drogi bagniste łąki porosłe krzakami opierały się o skraj puszczy. Po prawej ręce ogromne obszary łąk, a dalej w dolinie, szeroko rozlana Biebrza. Jej brzegi zarosły trzciną, miętą nadwodną, tatarakiem, kosaćcem żółtym i inną roślinnością. Na łąkach rdest, rzeżucha, szelęźnik włochaty i wszędobylski szczaw. Gdzieniegdzie zielone kępy drzew. Droga - pożal się Boże! Raczej bezdroże. Wyżłobione głęboko koleiny, pełno wyboi i kałuż, często wymoszczonych drągowiną, aby dało się przejść suchą nogą, czy przejechać żelaźniakiem. Właśnie tędy przejeżdżał nasz znajomy Kozak. Niemłody już był, ale trzymał się krzepko. Carski żołnierz zaprawiony w bojach i trudach. W swoim pięćdziesięcioletnim życiu z niejednego pieca chleb jadł. Włosy wystające spod czapki przyprószone siwizną, sumiasty wąs i zawadiacki uśmiech. Ciągnął na stepy do swoich. Jeszcze choć raz chciał zanurzyć się w Donie, swej ukochanej wielkiej rzece. Tymczasem pod nosem nucił tęskne i żałosne dumki stepowe. Na rozległych łąkach poczuł się rześko. Uprzykrzyła mu się jazda przez puszczę. Ta nie stanowiła dla niego żadnego przytuliska. Ciemna głusza. W dzień jeszcze dało się wytrzymać. Ale już noc w lesie to rzecz wątpliwej przyjemności. Drzewa jak upiory, krzaki - to prawie zaczajone wiedźmy. A w ogóle nie wiadomo, co czai się w tych ciemnościach. Stepowy człowiek kochał równiny,

widną przestrzeń i szerokie nad sobą niebo. I chociaż nogi konia grzęzły w błocie i torfowym podłożu, jemu to nie przeszkadzało. Do wojny zraził się też ogromnie. To car, to inni wielcy wkładali mu do głowy, że musi bronić ojczyzny. A jaka tu jego ojczyzna w Warszawie? Ludzie mówią innym językiem i mają inną wiarę. Coś nie tak. Na stare lata zrozumiał, że wszystkim nie można wierzyć. Z bojów wyszedł cało. Dlatego, gdy nadarzyła się okazja, opuścił kamratów z jazdy kozackiej. Zapragnął być z bliskimi, głowę na wieczny spoczynek złożyć w rodzinnej ziemi. Po drodze zatrzymał się w jakimś majątku. Opiekował się końmi. W tym fachu nie miał sobie równych. Mówił zawsze : - Kozak na koniu się rodzi! Za służbę dostał trochę grosza i wyruszył w podróż. Jechał wierzchem, szedł pieszo przy koniu, popasał, odpoczywał i w lecie dotarł nad Biebrzę. Jego koń też młodością nie grzeszył, więc musiał go szanować i dbać więcej niż o siebie. Sam żywił się tym, co znalazł, co w drodze dostał od dobrych ludzi. Wiózł trochę jakiegoś dobytku w worku przewieszonym przez koński grzbiet za siodłem. Nocował tam, gdzie zastał go wieczór. Pod stogiem siana w trawie na łące, wśród zbóż na polu to znowu w jakiejś opuszczonej szopie. Biedny, ale wolny od trudów wojaczki miał zamiar na zimę dotrzeć do swoich. - Czy go poznają, po tylu latach nieobecności ? Los jednak lubi płatać figle. Było to w samo południe. Z nieba lał się żar. Podróżny postanowił odpocząć. Konia puścił wolno na łąkę, sam legł na trawie przy drodze. Nad głową płynęły lekkie białe chmurki. To one wiodły go pod rodzinny dach. - Czy żyje jeszcze matka ? Czy czeka ? Nagle z tych marzeń wyrwało go bolesne rżenie konia. Gdy jeździec podnosił się z trawy, jego wierzchowiec ukląkł na przednie nogi, potem przewrócił się na bok i wyciągnął w bólu kopyta. Łbem rzucał na wszystkie strony, ciężko dyszał, wreszcie zamknął oczy. Najwierniejszy przyjaciel odszedł ze służby! Kozaka ogarnęła rozpacz wielka jak jego Don. Z oczu rzuciły się strugi łez. Dawno, bardzo dawno niespotykane zjawisko w jego twardym życiu. - Co teraz z nim się stanie ? Wtedy zobaczył ją. Była okręcona na przedniej lewej nodze. Ogromnych rozmiarów zygzakowata żmija. Z niewielkiej ranki na podudziu wypływała jeszcze krew. - Dlaczego to zrobiła ? Zawsze swym trującym jadem porażała myszy, krety, żaby. Co się stało ? Może koń ją nadepnął? Kozak tego nie wiedział. Wyraźnie teraz widział zygzaki na jej grzbiecie i długi, rozdwojony na końcu język oraz wyodrębniony z reszty ciała sercowaty łeb. Wówczas jego rozpacz przerodziła się w okrutny gniew. Zaczął rzucać przekleństwa na wszystkie gady. Jego klątwa rozpętała piekło na polach. Przez drogę z prawej na lewą stronę pełzły jaszczurki, skakały żaby, przesuwały się beznogie padalce, gniewosze, nawet zaskrońce, eskulapy, dwumetrowej długości. No i oczywiście najjadowitsze żmije. Przerażający widok. Ludzie przez kilka dni omijali tę drogę z daleka. A zdesperowany Kozak pożegnał przyjaciela, z ziemi podniósł swój podróżny wór i poszedł przed siebie, nic z gadów nie robiąc. Może ufał swojemu zaklęciu? Odtąd po lewej stronie drogi, gdzie padł koń, w krzakach i na bielaszkach pełno było gadów. Ludzie zachodzili tam niechętnie, nie paśli bydła, nie kosili trawy. A bagno w stronę Biebrzy było czyste i nikt nie widział tam żadnego gada. Przeogromna musiała być siła klątwy! Niedaleko uszedł Kozak. Oto za rzeką zatrzymał się w prawosławnej wiosce Jałowo. Spotkał tu swojaków, którzy mówili podobnym jak on językiem i taką samą wyznawali wiarę. Użyczyli mu gościny, to i został, służąc pomocą, gdy coś dolegało wiejskim koniom. Jakoż wkrótce pożegnał się z tym światem. Nie wiemy, gdzie znalazł miejsce wiecznego spoczynku, ani jakie miał nazwisko. Nad Biebrzą zostawił okrutne przekleństwo. Jego klątwa nad gadami wisi do tej pory. Opowieści o tym wydarzeniu można jeszcze dziś usłyszeć od starych ludzi.

Czarna Dama Legenda związana z Czarną. Damą zrodziła się podczas pierwszej wojny światowej. Wtedy to wojska niemieckie po zwycięstwie nad Rosjanami pod Tannenbergiem otrzymały rozkaz ścigania rozbitego przeciwnika oraz zdobycia Twierdzy Osowieć. By tego dokonać imały się różnych sposobów. Z początku, lekceważąc jej zdolności obronne ośmielili się forsować z marszu. Następnie użyli do niszczenia umocnień ogromnej ilości dział, włącznie z tak zwanymi "Grubymi Bertami". Jednak bez sukcesu. I właśnie za tą przyczyną szóstego sierpnia 1915 roku Niemcy postanowili zaatakować twierdzę za pomocą gazów bojowych. A trzeba wiedzieć, że w tym okresie maski przeciwgazowe były bardzo prymitywne, nieskuteczne. Przykładowo, żołnierze rosyjscy posiadali na swoim wyposażeniu tylko specjalne paski muślinowe, wypełnione watą. Użycie ich w trakcie walki było bardzo trudne, ponieważ należało je przetrzymywać ręką, w celu uzyskania mocniejszego przylegania do ust i nosa. Z chwilą, gdy wiatr powiał w kierunku broniących się Rosjan, żołnierze niemieccy wypuścili chlor z trzydziestu baterii gazowych, liczących kilka tysięcy butli stalowych. W kilka minut utworzyła się ogromna chmura szerokości kilku kilometrów i wysokości kilkunastu metrów. Pchana siłą wiatru dotarła do pierwszych okopów, a później przeszła nad wszystkimi budowlami wojskowymi, które były rozmieszczone na terenie czterech wydzielonych obszarów, zwanych fortami. W wyniku działania chloru uległo śmiertelnemu zatruciu przeszło tysiąc żołnierzy rosyjskich. Gazy te o strasznej sile niszczenia spaliły również napotkaną po drodze roślinność. Na szczęście dla obrońców, z czasem trująca mgła zaczęła wytracać swój impet, przechodząc nad bagnami, rzeką, i kanałami odwadniającymi. Mimo to i tak zginęłoby Rosjan o wiele więcej, gdyby nie zdecydowali się samowolnie uciec z pola walki. Oczywiście takie zachowanie nie służyło skutecznemu odparciu niemieckiego ataku. Dlatego też nastąpiła zdecydowana reakcja dowódców, którzy szybko uporządkowali szyki obronne i zmusili żołnierzy do ponownego zajęcia stanowisk w okopach. Zapewne współcześni historycy niechlubne zachowanie rosyjskich żołnierzy wytłumaczą demoralizacją wywołaną śmiertelnym działaniem gazu. Będzie to jednak tylko połowiczna prawda, gdyż faktycznie panika wybuchła z innego powodu. Stało się tak za sprawą czarnej zjawy, która krążyła w oparach gazu. Tym widziadłem okazała się Czarna Dama. To właśnie ona wybierała ofiary, a następnie pozbawiała życia, dusząc za gardło. Stąd, nie ma co się dziwić, że w relacjach z pola walki pojawiły się opisy trupów z szeroko rozwartymi oczami, wyrażającymi paniczny przestracha. Prawda wyszła na jaw dopiero podczas doraźnego sądu polowego. Przesłuchiwani, właśnie tym tłumaczyli swoją dezercję z pola walki. Jeden z nich opisał owe tajemnicze widmo. Jego zdaniem było to monstrum przypominające wyglądem kobietę, o szerokości kilku metrów i długości około stu, które miało na sobie jakby czarną pelerynę. Oczywiście nikt z przełożonych nie dał temu wiary. Zjawa ta objawiła się ponownie po siedemnastu dniach, pomagając wojskom niemieckim w ostatecznym wejściu do twierdzy. Prawdopodobnie za sprawą Czarnej Damy, jeszcze dwukrotnie podczas drugiej wojny światowej pojawiały się w Twierdzy Osowieć niemieckie mundury, niosąc za każdym razem, pożogę i śmierć. Z czasem wszyscy zapomnieli o owej tajemniczej postaci. Dopiero w 1992 roku podczas realizowania reportażu przypomniano o tej legendzie. Powodem tego było zdjęcie wykonane przy śluzie, tuż obok schronu, zwanego przez znawców tematu - blokhauzem. Na nim według zamierzenia fotoreportera miała znajdować się dziennikarka, a gdzieś w tle miał widnieć ów historyczny obiekt wojskowy. Stało się jednak inaczej, gdyż po wywołaniu zdjęcia okazało się, że jest na nim jeszcze ktoś inny. Tym kimś była Czarna Dama. To odkrycie wyjaśnia wiele powojennych zagadek. Zapewne to z inspiracji Czarnej Damy w tajemniczy sposób zniknęła świątynia i setki innych

carskich budowli. W niej także należy upatrywać sprawczynię nieszczęśliwych zdarzeń, które przytrafiły się osobom usiłującym spenetrować podziemne lochy Twierdzy Osowieć Legenda o powstaniu Lipska Starym Gościńcem z Krakowa prowadzącym przez Puszczę Perstuńską na daleką Ruś i na Litwę jechał konno podróżny. Widać było, że odbył już daleką drogę. Twarz piękna, ale ciemna, osmagana wiatrem. Ubiór też poszarzał od słońca i deszczu. Objuczony koń niósł na sobie ładowne torby i strudzonego jeźdźca. Nad jego głową szumiała prastara puszcza. A w niej różnorodne drzewa: wiekowe wysmukłe sosny, brodate świerki, potężne dęby, twarde rozłożyste jesiony, graby, wiązy, białe brzozy. I mnóstwo miododajnych pachnących lip. Dlatego ostęp na skraju Puszczy Nowodworskiej i Perstuńskiej nazwano Lipsko. Nieprzebyte gęstwiny kryły w sobie wiele tajemnic i stanowiły bezpieczne mieszkanie dla żubrów, łosi, jeleni, turów, niedźwiedzi, dzikowi różnego gatunku pomniejszej zwierzyny. Tym samym szlakiem leciały stada ptaków. Jak w każdą wiosnę wracały zza mórz, aby tu założyć swoje gniazda i wyhodować dzieci - młode pokolenie. Nasz znajomy podróżny miał chyba takie same marzenia. Czy się spełnią ? Na grubym konarze drzewa siedział orzeł królewski i swoim bystrym okiem spoglądał raz do góry, na swoich mniejszych współbraci, to na dół na jadącego człowieka. Zapewne dziwił się , że ktoś zakłóca mu spokój i wtargnął na jego terytorium. Rano podróżny oglądał taniec tokujących cietrzewi. Ten widok zachwycił go, tak cudownego zjawiska jeszcze w życiu nie oglądał. W puszczy poczuł się szczęśliwy. Uroczysko Lipsko rozciągało się pomiędzy dwiema rzekami: uroczym leśnym potokiem zwanym Wołkuszanką i dziką wielką Biebrzą płynącą w bagnistej dolinie. To właśnie na początku szesnastego wieku tutaj rozpoczął się napływ ludności i rozwinęło się osadnictwo. Tym bardziej, że tędy prowadził jedyny puszczański szlak zwany często "Wielką Drogą". Szukając miejsca na swoje gniazdo podróżny, rozglądał się na wszystkie strony. Pochodził z Mazowsza i dotąd trudnił się wojaczką. Brał udział w różnych wyprawach, różnych bitwach. Z Prusami, z Tatarami, z Turkami. To prawda, że zwiedził pół świata ale i trudu niemało włożył. W ostatniej ciężkiej i krwawej bitwie postanowił: - Jeżeli żywy wyjdę, broń złożę i zacznę wieść osiadły tryb życia. Tylko mi, Boże pozwól wrócić do swoich, na rodzinne Mazowsze. Wrócił, rozejrzał się. W domu gospodarzył brat z rodziną. Nic tu po nim. Zaczął zajmować się ciesielką, robić koła, beczki. A jako niespokojny duch nie mógł usiedzieć na miejscu. Matuś serdecznie cieszyła się z powrotu syna i chciała aby się ustabilizował i żył wśród swoich. A on tymczasem, za uczciwie zarobiony grosz, kupił trochę narzędzi i zapakował je na konia. Posmutniały oczy matki, kiedy zobaczyła go gotowego do drogi. Po twarzy popłynęły łzy. Rozstanie. Myślała, że będzie podporą jej starości, a on wybrał inny los. Jej ukochany Stańko wyruszał w świat szukać szczęścia. Trudne były te ostatnie chwile. Stańko do nóg matczynych upadł, a spracowane ręce do ust przycisnął. Ona objęła jego głowę i długo nie chciała z rąk wypuścić. Wreszcie nakreśliła na czole znak krzyża świętego i dała swoje matczyne błogosławieństwo: - Jedź z Bogiem, a gdy ci będzie źle, wracaj! Jeszcze tylko jakowyś niewielki pakunek pod rękę mu wsunęła. Gdy rozwinął i zobaczył matczyny dar, rozczulił się i ucieszył serdecznie. Był tam obrazek Bożej Matki, obrus przez nią utkany i lniany ręcznik. I na ręczniku i na obrusie matka kiedyś wyszyła zielonymi i żółtymi nićmi mazowieckie dziewanny. Przycisnął do serca ten matczyny dar jak skarb najdroższy. Próg chaty ucałował, na konia wsiadł i pojechał. Jeszcze się odwrócił i spojrzał. Stała przed progiem i ręką machała na pożegnanie. A on skierował się na północny-wschód, wiedział że tam rosną ogromne lasy. Rozumował tak: W lesie osiądę aby w pobliżu mieć materiał na beczki, na koła, na dom. Tam z głodu nie

zginę". W dodatku ciągnął go ku sobie majestat prastarej puszczy. Zawsze zachwycał go widok drzew w blasku słońca i w deszczu, w cieniu nocy i bieli śniegu. Taką już miał romantyczną duszę. Z lasu wyjechał na dość wysoki grąd. Za nim bagno i rzeka. Wtedy zdecydował: Tu stanie moje domostwo! Las da budulec, mięso i słodki miód. Rzeka, ryby. A gdy jeszcze na wzniesieniu zobaczył kępę drzew, a wśród nich kwitnące lipy, na których cichutko brzęczały pszczoły, to znikły wszelkie wątpliwości. Został. Zbudował szałas, na lipie zawiesił obrazek Matki Bożej i tak zaczął nowe życie. Wkrótce znad Niemna przyszła rodzina jaćwieska, której przodków dawno temu spod Szurpił wygnali Krzyżacy. Potem kilku Litwinów. Ale najwięcej osadników przyjechało z dalekiej Rusi. Zaludniło się wzgórze pomiędzy leśnym ostępem Lipsko a Biebrzą. I wtedy oczywistym stało się że osada nazwie się : Lipsk nad Biebrzą. I co najciekawsze: chociaż osadnicy mówili różnymi językami, to stanowili jedno. Pomagali sobie w trudnym życiu pionierskim. Po pewnym czasie Mazur Stańko upatrzył sobie Nastkę - córkę Wąski Gawryluka, co z Rusi tu przybył. Młodzi przylgnęli do siebie. I nieraz widziano ich, jak siedzieli na ogromnym głazie pod lipą. Stańko nigdy nie odpoczywał. A teraz jeszcze bardziej zakasał rękawy. I wkrótce wśród zieloności drzew zabłyszczały sosnowe ściany domu. Gdy przyszły jesienne szarugi, dom był gotowy. Wtedy zasłał stół matczynym obrusem, w kącie izby zawiesił trójkątną półkę, rozwiesił na niej ręcznik z dziewannami i postawił obraz Matki Boskiej. Właśnie przez okno padały ostatnie promienie zachodzącego słońca. Obraz lśnił, a świeże sosnowe ściany utkane mchem, zaświeciły złotem. Jakaś jasność nieziemska oblała całą chałupę... I wtedy twardy Mazur Stańko nie wytrzymał, padł na kolana i cicho szeptał: - Matko moja ziemska z Mazowsza i Niebieska Panienko! Zbudowałem dom! Z oczu popłynęły łzy radości. Płakał jak dziecko. Na podłodze na klęczkach spędził noc. Tu powitał świt nowego dnia. Po ślubie do nowego domu, wprowadził Nastkę. A gdy jego ulubiona klacz doczekała się źrebięcia, to poczuł się najszczęśliwszym człowiekiem na świecie. Najmował się potem do budowy domów i jego rodzina nie zaznała głodu. A osada Lipsk rozrastała się w wieś, a potem w wójtostwo .Wreszcie w roku 1580 król Stefan Batory nadał prawa miejskie i herb łódź z żaglem. Chciał, aby powstał tu wielki rzeczny port przeładunkowy. A Stańko cieszył się gromadką wnucząt... Czasami też zachodził do miodosytni i wychylał kwaterkę przedniego miodu. Uśmiechał się spod wąsa i chwalił się: - Ja tu byłem pierwszy! Współbiesiadnicy nie zaprzeczali i z szacunkiem mówili o jego pracowitości i uczciwym życiu. Chrzciny we wsi Niewielka nadbiebrzańska wieś Szuszalewo. Po obu stronach podpartej płotami drogi rozsiadły się chaty. Wśród zagród domostwo Pietrusia. Może trochę większe od innych i z daleka widoczne - po tej wierzbie rosochatej z ogromnym bocianim gniazdem. Co roku na wiosnę przylatywała bociania para, aby tu wychować swoje potomstwo. Czasem w marcu, ale najczęściej w kwietniu gospodarzy witał wesoły klekot boćków. Z ich przylotu cieszyli się wszyscy. Ale najbardziej dzieci. Wybiegały z domu, klaskały w ręce, śmiały im się oczy. Podniósłszy główki do góry wołały: Bocian, bocian długie cyby, Weź klomelkę, idź na ryby. A przecież wiadomo, że nie tylko ryby są przysmakiem tych wielkich ptaków. Przede wszystkim żaby, jaszczurki, dżdżownice i różne owady, to ich pożywienie. Innym znów razem prosiły: Bocian, bocian kiszka, Przynieś nam braciszka! Wtedy ojciec wpadał w straszny gniew. Szukał dziażki. Próbował nawet zdejmować pas z brzucha. Bał się tylko, że spadną spodnie. Babka natomiast odpasywała fartuch i trokami

machała w stronę wnucząt. Skąd u nich tyle zacietrzewienia? Po 34 dniach w gnieździe wykluwały się małe bocianięta. Dzieci tylko na to czekały i koniecznie chciały pisklęta policzyć. Czasem było ich czworo albo pięcioro. Najczęściej dwoje. Po dwóch miesiącach młode opuszczały gniazdo i razem z rodzicami leciały na bagienne, nadbiebrzańskie łąki po smakowite żaby. Rodzina Pietrusia nie wyobrażała sobie życia bez bocianów. W dodatku były to ptaki bardzo pracowite. Co roku przynosiły dziecko. Stąd wypływało to zdenerwowanie dorosłych. Patrzyła na to świekra Weronki i pod nosem burczała: - Boże, mój Boże! Najświętsa Panienko! Ludzie na stronach zyjo i wbijajo się w majątki. A nase tylko w dzieci! I chociaż nad życie kochała te pyzate buziulki, to ciągle myślała, jak je wyżywić i trzewików nakupić. Koszulki szyła sama z lnianego płótna, albo i z pacześniny. Spodnie i paltka nosił jeden po drugim. Nawet kopańki nie trzeba było wynosić do świeronka. Miała swoje stałe miejsce na ławie przy piecu i w niej Weronka kąpała swoje kolejne pociechy. Gdy w odwiedki przychodziła druga babcia, starała się udobruchać swachnę. Na dowód swoich racji mówiła: - Dzieci to Boża rosa. Kogo Pan Bóg stwozy, tego nie umorzy! Ale świekra obstawała przy swoim i do synowej miała okrutny żal, że z bocianami tak często gada. - Za liśnio tych dzieci, za liśnio - powtarzała. Często wychodziła na przyzbę i gdy nikt nie słyszał, sama rozprawiała się z ptakami: - Kys, ptasyska, a kys! Lećta do Antosiowej, co za biełaskami żyje i swoich dziecków nie ma. A miłuje je tak okrutnie, ze jak spotka jakoweś na pastwisku, to tak ksepko psytula, as popiskuje. Tyle wskórała, że ostatniego, a z kolei dziesiątego, bocian nie przyniósł. Po prostu go we wsi nie było. Do ciepłych krajów za wody poleciał. Jesień tego roku była krótka. Jeszcze na bagnach gospodarze grabili otawę, a już dało się słyszeć klangor zbierających się do odlotu żurawi. Na bielaszkach znowu sejmik bociani zapowiadał rychłe pożegnanie. Czajki i jaskółki już dawno odleciały. Pietruś oparł się na grabisku, otarł pot z czoła i rzekł: -I siulaki na niebie w krąg nie latają i kur nie straszą! Już to Boża zwierzyna wie najlepiej. Pewnie wkrótce przyjdzie zimno. Już w październiku spadł pierwszy śnieg i wciąż tylko go przybywało. Raz padał drobny i gęsty. Kiedy indziej w powietrzu latały płaty jak chrabąszcze i obieliły cały świat. Przyszły mrozy, zadymki, że tylko w chacie siedzieć i drwa do pieca podkładać. A do Pietrusiów, nie zważając na zimnisko, zaraz po Godach dzieciak przybył. Chłopiec niebrzydki i oczki miał wesolutkie. Trudna rada, dziecko trzeba ochrzcić. A kościół daleko, aż w miasteczku. Będzie może 6 wiorst. Już i kumów w wiosce niełatwo znaleźć, bo wszyscy do chrztu trzymali starsze dzieci. Z trudem wybrano. Antosiowa zostanie matką chrzestną, a ojcem szwagier sołtysa. Chrzciny wyznaczyli na Matki Boskiej Gromnicznej, bo Ona wtedy ze świecą chodzi i wszystkie złe moce przepędza. Raniutko przyjechali sankami kumowie, przywieźli ubiory kupione specjalnie na tę okazję. Puchowy bet, kocyki, pieluszki i koszulki. Szybko zjedli śniadanie. Była przepyszna kapusta na kumpiaku i kartofle. Również kwaterka gorzałki, by nie zmarznąć w drodze. Matka chrzestna ubrała dziecko. Zawiązała w becik, otuliła kocem. Jeszcze tylko kożuchy, wełniane płachty na nogi i w drogę. Jadą. Minęli krzyż, co stał na końcu wioski przy drodze. Przeżegnali się nabożnie. Płozy skrzypią po twardym jak lód śniegu. Konie raźno parskają. Na ich chrapach i grzywach pojawił się szron. Dzwonki dzwonią, melodię echo niesie po niekończącej się bieli. Po jednej stronie aż w głąb puszczy, a po drugiej do Biebrzy. Od tej srebrzystej poświaty, aż ślozy pociekły po twarzach podróżnych. Minęli jedną wieś i drugą. Wszędzie z kominów walił dym. Ludzie palili w piecach, by ogrzać mieszkania. Na szybach mróz pomalował diamentowe kwiaty. Zimnisko, aż koty beczały. Podróżni zakrywali twarze wełnianymi szalami, by nie odmrozić policzków. Dziecko, na szczęście, spało otulone wielką chustką. Gdy wjechali na wzgórze, dało się widzieć wieże kościoła w miasteczku. W tej bieli zdawało się, że sięgają aż do nieba. Wreszcie dotarli na miejsce. Ksiądz dobrodziej zaprosił do ciepłej izby, aby ogrzeli się po

podróży. Raptem podniósł się taki krzyk, że gospodyni księdzowa do góry podskoczyła. Myślała, że pożar jaki wybuchł, albo i co gorszego. - O Jezusie Nazareński! O Najświętsza Panienko! - lamentowała matka dziecka. Wszystkim dech zaparło ze strachu. Nie mogli zorientować się, o co te okropne wrzaski. Chwila ciszy... A potem znowu: -Toż to wy wzięli łońskiego Joziaczka, a latosi w domu został na leżance przy piecu. Tamten miał się nazywać Pietrek, jak jego ojciec. Wtedy w izbie zawrzało. To dlaczego, ty Weronka, sama nie spojrzała? - Bo nie miała ja czasu. Ale gdzie ty - ojciec był? Ja nic nie widział. A zresztę ja nawet w gminie u wójta nie dam rady spamiętać wszystkich imion, nie mówiąc o datach urodzenia. Pokój zadrżał od śmiechu. Najgłośniej śmiał się ksiądz dobrodziej. Gdy już się uspokoiło, proboszcz powiedział: - Dobrze, że metryka nie zrobiona. Za tydzień przywieziecie to najmłodsze dziecko i wtedy zostanie ochrzczone. Z niczym wrócili do domu. Tylko daremnie tak zmarźli. A teściowa od progu: - Ach, wy lelaki wierutne! Ja zaodras zobacyła, ze Pietrek został w domu, jak tylko zacoł pisceć na leżance przy piecu. Gapy jedne! W następną niedzielę chrzest odbył się bez większych przygód. Potem poczęstunek. Misy mięsa, zimnina, kapusta z kumpiakiem, kindziuk, który na tę okazję czekał w okraśniku. Mocny chrzan, antał piwa i drożdżowe bułki upieczone w łachaniach. Również gorzałka. Gdy wychylono po kilka kieliszków, rozległy się okrzyki: Jak kum kumy nie wykumiaczy, dzieciak nieba nie zobaczy. Musiał więc chrzestny uściskać chrzestną matkę i wręczyć całe torby cukierków, aby mogła uraczyć nimi wszystkie dzieci i biesiadników. Jeszcze długo w tę mroźną noc słychać było gwar przy biesiadnych stołach. A Pietrek słodko spał sobie w kołysce uplecionej z łoziny i zawieszonej na belce u powały. Niech zdrowi balują. A ty Pietrusiu, rośnij jak te drożdżowe bułki w łachaniach. Bogini wiosny Wieś Budy jest położona w Dolnym Basenie Biebrzy. Zupełnie się wyludniła, a pozostawione domy, jeszcze kryte słomą, zasiedlili przybysze z miast. W jednym z nich osiedlił się bibliofil warszawski nazwany potem Królem Biebrzy. W sposób zygzakowaty układał się jego los po przybyciu do tej bagiennej krainy. Tutejszemu gospodarzowi zaginęła żona. Długo jej szukał bezskutecznie na bagnach, aż po kilku latach znaleziono w zaroślach jej czaszkę i kości. Rolnik wyjechał, a na jego miejscu osiedlił się właśnie człowiek ze stolicy. Trochę bezradny, trochę marzyciel intuicyjnie zapatrzony w tajemną gwiazdę Biebrzy. Gdy groziło mu już absolutne bankructwo, to przed zupełnym upadkiem uchroniła go bezgraniczna dobroć do wszystkiego, co żyje. "Znalazłem to miejsce - zapisał w pamiętniku - przystanąłem. Tkwię w dziwnym bezruchu i obserwuję ciekawe człowieka z człowiekiem spotkania. Przyjeżdżają tu ludzie i odchodzą, by znów wrócić i wnet uciec. Tu jeszcze nikomu nic nie wyszło, a tymczasem ja miałem więcej szczęścia. Wcześniej uszczknąłem rąbek szkoły przetrwania i teraz jestem bogaty w czas, ciszę, przestrzeń i wolność oraz romantyczny brak pieniędzy". W szczególności przybywają tu ludzie namiętni, w których ciele nie może się pomieścić niespokojny duch. Jeden z malarzy zawziął się właśnie na malowanie bogiń Biebrzy. Tu naprawdę błądzą jakieś idee, mary, pory dnia lub pory roku łatwo się personifikują, bez większych problemów można ubierać je w ciało... czyjeż, jak nie pięknych kobiet! Portret Bogini Wiosny został powieszony w miejscu najgłówniejszym - w kuchni nad stołem. Patrzyła gdzieś w las, a pozostawał do oglądu jej profil, który podniecał niecierpliwość w czekaniu, kiedy się odwróci. Pijąc herbatę, piwo, wódkę gospodarz z malarzem nadawali jej

różne imiona: Maria, Brygida, Jola, Agnieszka... "Moja ty jedyna, w snach płynąca, dziewczęce piękno ukazująca wciąż! Urzekasz mnie tajemnicą swą. Tyś duszą mą, bo kocham cię i jestem z tobą - miodu kroplo! Myśli me chcą być z tobą, wchłaniają twe oblicze i samotności pragną naszej. Biegną przez wszystkie pory roku. Witaj więc boska wiosno! To ty przyszłaś by odejść. Jesteś piękna zbyt wielce, byś była dłużej niż moment..." - dalsza treść z pamiętnika. Tak mijały miesiące. I... stało się! Pewnego poranka przed bramą zawarczał dziwnie samochód. Gospodarza jakby coś szturchnęło, jakiś niepokój na nim osiadł i zaczai wypychać z domu kierując w stronę wjazdu. Wybiegi bez czapki, rozchełstana kurtka zwisała z ramion. Widział już z daleka wysiadającą dziewczynę. Niezdecydowanie rozglądała się dookoła idąc w jego stronę. Patrzył na jej usta uśmiechnięte na powitanie i na te znajome oczy ogromne, skrzące się jak meteory. - Boże, Agnieszka! - wykrzyknął i rozciągając ramiona rzucił się na powitanie. Potem trochę stremowani długo patrzyli na siebie. Jak niewiele było potrzeba czasu, namiętnego czasu, aby bogini z jego portretu odwróciła się. Nigdy nie wątpił, że to nastąpi. Jeszcze nigdy nikt nie ustalił alfabetu intuicji, przewidzeń, dziwnych układów, kiedy karta w grze raz idzie dobrze, a drugi raz kpiąc z nas odwraca się plecami. Wielki moment na początku nas oświetla, aby potem pozostawić smak popiołu. I aby znów wkrótce oświetlić. Królowanie nad Biebrzą, to życie wśród takich momentów. To piętnowanie duszy. To... "romantyczny brak pieniędzy"!!! Cha-cha-cha... Panie i panowie! Biebrzą jest piękna! "Mgła jest miłością. Ona przysłania całe zło świata, czyniąc istnienie lepszym. Wypływa jakby z niebios. A ty, nic nieznaczący człeczyna, nagle wyrastasz ponad całe otoczenie. Stajesz się królem życia, swobody! Czarny las w oddali blednie, burozielone pola miękną w dotyku. Bezruch ciszy. Dosięga cię kres nieskończoności, czas urywa się, aby być z tobą. Farbowane słowa, - dzieła człowiecze milkną i odchodzą w nieobjętą dal". Jak na wigilię Dzik rozmawiał ludzkim głosem Muzyka Biebrzy. Jest poranna, istnieje w środku dnia. I wieczorem. I noc Biebrza ma swoją. I mgielne poranki są inne od inszych. Kiedy ciężkie konie zaczynają biegać po zagrodzie, tedy ziemia kołysze się, kolebie, jak guma, czujesz jak twoje nogi podrygują, niby na ruchomej podłodze. I pory roku Biebrza ma inne: ma swoją wiosnę, lato, jesień. I zimę. Szczególnie piękna Biebrza jest zimą. Tedy pola, łąki, kobłąkowe łoziny słodko śpią pod białą pierzyną, a wokół tylko hula nikomu nieposłuszny i nieprzekupny biebrzański wiatr. To nie ten wiatr z kolorowej jesieni albo wiatr kwitnących sadów i łąk. Tedy wiatru jakby nie ma, tylko coś tam szmyrga w liściach. A na pierwszym miejscu jest zieleń i tony kwitnących pachnideł. Tak myślał Mikołaj Pająk ze wsi Klimaszewnica, patrząc na zaśnieżone dale. Po obciągnięciu z kolegą flachy jakowity wyszedł do stodoły po siano. Wprawdzie było za wcześnie karmić bydło na noc, ale jakoś nie mógł usiedzieć w domu, zaraz go żona goniła do przedświątecznych porządków, a na podwórku to czuł się prawie królem, mając jeszcze przed oczyma tak romantyczny krajobraz. I niespodziewanie, gdy ostrym wzrokiem stembował aż pod rzeką, "muzykalne" olszynki, łozinki, brzezinki, nagle zobaczył coś tam ruszającego się. Owy czarny punkt powoli, ale uparcie podążał w stronę wioski. Jego nieomylny wzrok mówił, że to zwierzę, bo na pewno nie człowiek. Ale dlaczego dzikie stworzenie dziś szło drogą ludzką? I do tego jeszcze przed zmierzchem? Odruchowo chciał biec po flintę. Ale się zatrzymał. Przecież dziś była wigilia, dzień szczególny. Czy zaraz musi robić zabijanie? E-ee-e... trochę pokaszlał wstydliwie i znów zapuścił żurawia na śnieżną groblę, przez niego właściwie udeptaną. I wkrótce wszystko się wyjaśniło. Albo raczej się skomplikowało. Owym ruchomym punktem okazał się być ogromny odyniec. Był już tego pewien. Ale szedł jak

człowiek ludzkimi śladami. I szedł do wsi, a nie odwrotnie. Nogi stawiał dostojnie, wolno, trzymając pysk wysoko, jakby w nim coś niósł. Chę... pytania te nagle Mikołajowi podnieciły wyobraźnię. Zaczął pocierać powieki, pomoczył śniegiem policzki, czoło, aby ostudzić podnietę alkoholową. Ale w białej dolinie nic się nie zmieniło, oczy powtórnie przekazały tą samą układankę. A może to chore zwierzę, zakażone wścieklizną - zaczął medytować. - Ale to przecież nie lis albo jenot, wiedział z doświadczenia myśliwskiego, że u dzików szalonych chorób nie ma. Nie ma też na wigilię w lesie ludzi, którzy by spłoszyli zwierzę, kierując tu. A stworzenie szło dalej . Wśród przysadzistych łozin i kołkowych zagród owo dziczysko jakby wyszło pozować do rysunku. Niebo czyste, śnieg w zachodzącym słońcu skrzył się jak perły. Unikalny to był widok, takiego olbrzyma nie widział przez trzydzieści lat. Nagle Mikołaj, w tak bajecznej scenerii, zobaczył wigilię swojej babci: z wołem, osłem, owieczką, nawet dzikiem - kiedy to wszyscy uczestnicy rozmawiali ludzkim językiem. Wydało mu się, że nad tak piękną Biebrzą taki cud jest czymś normalnym, zwyczajnym. Nawet Mikołaj zaczął nicować swoje uczynki, zaczął się kajać, że na pierwszym miejscu w jego życiu jest wódka i baby. Fe, koniec z rozpustą! Już chciał iść do domu, do żony i przysiąc, że od dziś będzie dobrym, przestanie pić i będzie tylko ją kochał. Może ten odyniec idzie dziś mu to powiedzieć? Bo o czymż mają rozmawiać zwierzęta z ludźmi? A mówią też, że po śmierci dusze zmarłych przechodzą żyć w zwierzęta. Może to dusza jego ojca idzie na wigilię do swojej posiadłości? Bo skąd taki dzik ma wiedzieć, gdzie jest Pająka dom? Przecież dokładnie widać kierunek chodu zwierzęcia: nie poszedł drogą prostą na wieś, a skręcił w lewo, do jego posesji. Nagle zrobiło mu się gorąco. Boże, co co się tu dzieje! A ta odległość zwierzęco-człowiecza wciąż się zmniejszała i zmniejsza. Już widział wyraźnie ogromniaste zwierzę, które uparcie parło do przodu. Objęło go dreszczem, jakby kto jemu zaczai posypywać grzbiet metalowymi kulkami. Tak naprawdę, to bajkę wigilijną można opowiadać, ale nie daj Boże mieć ją na podwórku! Nie, nie, nie ! - coś w nim jakby wykrzyknęło. Zaraz jego oczy spojrzały w kąt, czy w pobliżu nie stoi jaki bijeczek, bo kto wie, czy to idzie dobra dusza? Ta bestia była naprawdę ogromna! Łeb jak ceber, wagi ze dwieście kilo, kły wisiały jak szable, szczecina długa, wymięta. Mikołaj zaczął biegać truchtem po podwórku. A może to jaki napad obmyślony przez diabła? Na początku siła nieczysta robi niby wigilijne cacy-cacy, a potem zarechocze na cały głos, porwie człowieka na grzbiet i powiezie na Czerwone Bagno! Według opowieści starszych ludzie, kiedyś zawsze tak bywało. Stworzenie dzikie i bez duszy ma żyć w lesie, a nie chodzić za człowiekiem. Taką hierarchię ustalił Bóg, a człowiek ma stać na jej straży nawet z... kołem. Tak, tak!. Ręce jego coraz mocniej zaciskały się na grubym dębowiaku. Już między nim a zwierzakiem była odległość tylko sześciometrowa. Metr kolejny się ucinał... drugi... Już ta szkieletowa Godzilla prawie zakładała na niego kły... Odpadał kolejny metr... I... trach!... trach!!., trach!!! - Mikołaj walnął padlisku prosto w łeb, tylko echo poleciało gdzieś aż pod rzekę. Odynieć zamiotał się na nogach, najpierw padł na kolana, a potem zaczął walić się na śnieg. I w tym momencie Mikołaj posłyszał głos, lecący skądś z góry: - Po co ty, Mikołaju, tak krzywdzisz zwierzęta?! - Były to słowa jego ojca, dobrze rozpoznał ten głos, nie miał wątpliwości. W strachu dębowiak wysuwał mu się z rąk, nogi miękły. Oczy utkwił w pysk zwierzęcia czy ten dziwny głos, to nie stamtąd się wydobył? Ale paszcza olbrzyma była dziwnie zwarta, jeszcze na niej czerniła się jakaś obręcz. Od tej to paszczy nie mógł oderwać oczu, jak gwoździami one tam się przybiły. Nie obręcz była na pysku, a podwójny drut z wnyka zawinął mu się na ryju. I był to drut... jego roboty! Wygłodzone zwierzę dusiło się z zakneblowanym ryjem i szło ostatkiem sił do człowieka, nawet swego winowajcy, aby on go dobił?... Czy uratował? Tak, to ostatnie pytanie już było krzykiem od ojca. Dziś wigilia. Mikołajowi poleciały łzy ciurkiem po nieogolonych policzkach, jak woda z

rozbitej szklanki. Padł na kolana przed zwierzęciem, a potem na nie się położył, szlochając. Ciało dzika było tak wychudzone, że nawet nie dawało odrobiny ciepła. - Przepraszam, ciebie bracie!... - wyjąkał tylko. I to chyba była najprawdziwsza wigilijna rozmowa człowieka za zwierzęciem. I była to też przepiękna muzyka Biebrzy Pobojna Góra Pobojna Góra, po Twierdzy Osowieć jest drugim miejscem na linii biebrzańskiej pod względem pokładów tajemnych mocy. Położenie tego grądu wśród łąk, zarośli i lasów jest specyficzne, wyjątkowe. Wokół błotniste bezdroże, od północy puszcza Jamińska, od południa łuk Biebrzy, a od wschodu i zachodu otwarte łąki z ładnymi widokami. Sam grąd ma kwadrat 150 na 150 metrów z dwóch stron otoczony nasypem wysokości do pięciu metrów niewątpliwie usypany ręką ludzką. Wygląda jak obwałowanie obronne od strony otwartej. O nazwie "Pobojna Góra" pisze się już w początkach XVII w. Historycy sądzą, że tam było prastare grodzisko. Miejscowa ludność tę nazwę wiąże z "potopem" szwedzkim. Podczas odwrotu prawdopodobnie tu wojska szwedzkie się zatrzymały i walczyły najdłużej. Ale Pobojna Góra słynie i z innych zagadek. W pogodne i ciche noce, jeśli ktoś dobrze przycupnie i wyciszy się, to usłyszy dziwne odgłosy wydobywające się z głębi ziemi: ktoś rozmawia obcym językiem, czasem dojdzie głośne nawoływanie albo popłynie piękny rozczulający śpiew. I również przedziwne sny tu miewa człowiek, gdy podejmie decyzję noclegowania w namiocie. Jeden pan, nauczyciel z Łodzi, opowiadał, jak od niego we śnie żądał jakiś głos zapłaty rublami za miejsce noclegowe. A gdy on zaczął tłumaczyć, że nie ma obcych pieniędzy, to mu upadł namiot. Po przebudzeniu stwierdził, że faktycznie namiot się rozbroił. Pary zakochanych to najczęściej miewają tu erotyczne sny. To stąd, z Pobojnej Góry, wyniosła się treść, że Biebrza jest najbardziej erotyczną rzeką w Polsce. Może dlatego, że hrabia Brzostowski swoją wielką miłość do Wiktorii Rymaszewskiej wyznał właśnie na tym grądzie, tak był urzeczony pięknymi widokami. Natomiast w zamierzchłej przeszłości, to tu przebywały galindskie kobiety z obciętymi piersiami - ze swoją wróżką Zarotą. Siłę erotyczną tego miejsca potwierdzają również tutejsi mieszkańcy, których często zwodziły duchy zalotnych dziewic. I niejedna para stąd powróciła już zaręczona. Powtarzane legendy o Pobojnej Górze spowodowały sprowadzenie tu jasnowidza Klimuszki, który był znany z odkrywania skarbów i zwłok zaginionych osób. W swojej wizji potwierdził przebywanie zagadkowych bytów ludzkich i istnienie tajemnych przedmiotów. Ale z uwagi na odległość czasową nie był w stanie określić szczegółów. Sam również doznałem tu wiele niesamowitych wrażeń. Żadne miejsce na całej Biebrzy nie pobudza tak moich sił witalnych, jak ten grąd. To tam najbardziej ładuje się język mojej wyobraźni i tam najczęściej poszukuję żywiołu nieskończoności. A miody pszczele jakie tam się zbiera! Wyjątkowe właściwości aromatyczne. I stamtąd też przywiozłem zagadkową wizję otrzymaną we śnie na nowe tysiąclecie. Wokół bajeczny krajobraz z laskami na obrzeżach, jak na biblijnym obrazku. Zza horyzontu prześwieca księżyc, a w dole, jak zagubiony szal, wywija się Biebrza. Może i to była dekoracja, ponieważ ja przygotowałem się do roli aktorskiej, siedząc na tronie, raczej drewnianym kufrze. Ubranie ze skóry dokładnie przylegało do ciała, na którym nie miałem nic, oprócz bawełnianej koszulki. Na pasku przy spodniach oraz przy mankietach kurtki błyszczały miedziane sprzączki. I tak, siedząc na "kufrowym tronie" i w egzotycznej scenerii, uczyłem się tekstu, który miałem wygłosić przed niewidoczną publiką. - Czy chcesz żyć długo i szczęśliwie? - stawiał banalne pytanie kobiecy głos. Tak - odpowiadałem. Ale ja inaczej odpowiedzieć nie mogłem, bo za mną jakby stukała katarynkowa maszyna: tak... tak... tak... To pocałuj mnie - rozkazywał ten głos. Przepiękna pani, wodzirej kosmicznej urody, wówczas brała do ręki trupią czaszkę z

dziurkami na oczy oraz wystającymi zębami i jakby podpływała do mnie. Ja przykładałem usta do białych zębów i z przyjemnością je całowałem, bo ja przecież takiej roli chciałem, nikt mnie do tego nie zmuszał. Na wargach czułem jakiś jałki smak, zalatywało trochę stęchlizną; ta czaszka jeszcze dobrze nie wyschła, a ja koniecznie paliłem się do gry. - Czy chcesz żyć krótko i byle jak? - znów leciał banał, aż strach było słuchać takiego powtarzalniaka! A za mną nadal drobniła ucho ta sama katarynka: nie... nie... nie. To ja buch! oczywistą odpowiedź: - Nie To pocałuj mnie. Efemeryczna kobitka powtórnie brała czaszkę, zbliża prawie do moich warg, wypuczając białe zęby. Ja: plus - całowałem słodko, nawet z rozkoszą całowałem, trochę woniejący czerep człowieczy. A gdzieś, może spod ziemią., szumnie klaskała publiczność, skandując: " Niech żyje tron, niech żyje katarynka!..." Dlaczego to nie mnie gawiedź biła brawo, a katarynce?... Właśnie przebudziłem się z tą małą rozterką. Ale na ogół ze swej roli byłem zadowolony! Usta przecież złożyły pocałunek, wprawdzie udziwniony, ale mimo wszystko pocałunek. Wydawało mi się, że w tym to momencie nastąpił pełen przechył losu na moją stronę. Czy aktor zawsze powinien poszukiwać sensu swojej roboty? On jest wynajęty do gry.. Sum zwany Ślepcem Sum, zwany Ślepcem, długo myślał przed wędrówką. Popłynie ostatni w górę rzeki za swoimi współbraćmi. Bez ustanku dawał im znaki na trwogę: woda robi się brudna, niesie obce zapachy i smak. Nawet czuł dziwne zawroty głowy, tracił orientację. A tak chciało się żyć! Uwielbiał rzeczne przyciemnione dno, cichą toń wodną, poplątane korzenie drzew, w których czuł się bezpiecznie. Z jakąż rozkoszą ocierał brzuch o kamienie, właził w największe zarośla, aby potem wyskoczyć niespodziewanie, jak zygzak błyskawicy. Wokół przerażone ryby rozlatywały się na boki, a on pan tych wód, znów dostojnie wchodził do swojej kryjówki. Była to jego już czwarta wędrówka, do której się szykował. Ale teraz czuł przed nią dziwny strach. Wciąż zwlekał z opuszczeniem "domu" na Szerokiej Rzece, rzece jego ojców i braci. Znał tu każdy zakątek, każde zagłębienie, każdy wir i głębokie spokojne zakola. Życie tu nie sprawiało żadnego kłopotu, nawet prowadziło do lenistwa. Miał prawie pod nosem bazar pełen ślimaków, małż, żab, drobnych rybek. Wystarczyło tylko poleżeć w bezruchu, otworzyć szeroko paszczę i cmoknąć. Nigdy nie polował na małe kaczątka lub inne ptaki, zwyczajnie ignorował te skrzydlate stworzenia. W końcu i on wyruszył w niewiadomą podróż, nawet nie wiedział jak daleką. Ile trzeba będzie znów mil przypłynąć, nim znajdzie czystą wodę i dobre miejsce na żerowanie? I ten trwożny niepokój osiadał na jego duszy przerażał go. Może to była oznaka starości? A może to była ostatnia jego podróż? *** We wsi Dowidowizna dwóch rybaków ciosało łódź. "A w dole tam jak jedwabisty szal leżała Biebrza". Woda już ustąpiła, ubiegłoroczne trzciny znaczyły tylko zakola, na podmokłych łąkach żółciły się dywany kaczeńców, przynosząc co roku żółty kolor powrotów. Antek skręcał papierosa z amerykańskiego tytoniu: Wczoraj jakiś zwierz zwinął siatkę w kłąb, nawet powyrywał kołki, do których była przywiązana. Pośrodku miała dziurę, przez którą mógłby przeleźć duży pies. - Sum - orzekł pewnie kolega, nie przestając ciapać siekierą smolistej deski; wokół unosił się zapach świerkowego drzewa. - Wrócił nad Biebrzę "Piłsudski"? (w tutejszym żargonie tak nazywano wąsate ryby). Pietruś na głęboczyźnie to wyholował takiego z szesnaście kilo. W łodzi był sam, aby go ujarzmić, to usiadł mu na grzbiet, a ten go jak nie majtnie ogniem, to tylko pluskot rozległ się echem - obaj z "dziadkiem" poszli za burtę. Tak mówisz?... - Antek zapuścił palce w kudłate włosy. - W takim razie mój był ze dwa razy

większy: dziura półmetrowej średnicy, cała siatka zbita w kłąb, a olchę grubości końskiej nogi wyrwał z korzeniem. - Mm... na starym Sumowie, to ponoć taki byk się zagnieździł, że kaczka to mu tylko kwaknie - ciągnął dalej kolega. - Jak uda mu się dobrze pysk rozdziawić, to i dwie cyraneczki zgarnie. Pietruś te wyczyny olbrzyma dokładnie podpatrzył. To może zarzucimy tam na noc nową nylonowe. Głupiś! Co jemu znaczy taka drgawiczka! Na niego trzeba mieć harpuna z żelaza na linie holowniczej. - Co poddajesz się? - Antek wsadził drugą piątkę palców w swoje kędziory. - Toż ty "Dawid", tak mówią na ciebie. A pamiętasz z Biblii jak Dawid sposobem rozwalił Goliata! Znasz Mietka Kobusa z miasta, płetwonurka? On załatwi za pięć minut największą bestię. Ślepiec płynął w górę rzeki z dwoma niniejszymi współbraćmi. Płynęli bez odpoczynku. Pragnęli jak najszybciej uciec od zaraźliwej wody. Ślepiec też chciał zdążyć na dawne miejsce, które jeszcze pamiętał, przed pojawieniem się nad wodą pierwszych piorunów. Dopiero huk z nieba i spadający ogień go ożywiały. Tedy czuł w żyłach nową krew, uzyskiwała ona potrójną moc. Z nawałnicą i piorunami woda się podwajała, podrywała muł denny, zgarniała różne badyle roślin, wywalała drzewa. To był jego czas. Jego kalendarz życia dzielił się na: czas mętnej wody, czas piorunów, czas miłości i czas lenistwa. Tak dzielił swoje życie. Przeżył już sporo lat, uwalniał się z różnych pułapek, porozrywał dużo sieci, nosił w ciele odłamki żelaza, skóra mu stwardniała jak blacha. Chciał o tym opowiedzieć innym. I dlatego miał jedyne pragnienie, aby ten kto żyje nad wodą poznał jego język. Wówczas mu przekaże wielką tajemnicę życia. Wschód słońca. Moment narodzin. Każdy dzień jest nowonarodzeniem. Dla człowieka, dla cielaczka pasącego się na łące. Dla małej kaczuszki. I dla naszego pięćdziesięcio- kilogramowego Ślepca. Wszyscy jesteśmy dziećmi słońca, bo pragniemy mieć kolejny nowy dzień. Kobus patrzył na to słońce, które wychylało się zza lasu. Blask tarczy miał lepiej oświetlić dno rzeki, rozjaśnić cień pod nawisami brzegów. Skafander zapiął dokładnie, pasek kuszy włożył na ramię, harpun naciągnął lewarem. Nie znali się ze Ślepcem. Każdy miał swój świat, swoje życie. I każdemu tak samo zaczynał się nowo narodzony dzień. Tafla wodna błyszczała idealnie, jak szybka szkła. Czarny dziób łodzi, w której siedziało dwóch rybaków, wystawał z szuwarów. Kobus nabrawszy powietrza zanurkował pierwszy raz, drugi, trzeci. Z doświadczenia podwodnego dobrze znał miejsce przebywania dużych drapieżników. I już za trzecim razem zlokalizował suma. Ogromna bestia stała nieruchomo pod największym nawisem, wystawał jej tylko ogromny łeb. Spotkali się oczyma. Kobus nigdy nie widział u ryby tak małych oczu, które jakby go zaczęły niepokoić. "Ślepiec?" - zadrwił. I nagle nie wiadomo czemu zadrżały mu ręce, mało nie wypadła kusza. Nie miał czasu na myślenie, zajmowanie się detalami. Należało szybko odpalać harpun. Wymierzył kuszę rybie prosto w brzuch. Ale brzuch ten był jakoś rozdęty, którego grot mógł nie przebić, za małe na bokach będą wypusty, tedy nie załapie się rękoma i nie wlezie na jego grzbiet. Ta kalkulacja mu przeleciała przez umysł szybko, jak błysk lasera. Musiała już być decyzja. Życie miał rozliczone matematycznie, że każda cząstka wiedziała co ma robić. Śmierć też jest matematyką! Ostatni namiar!... Spust!!! Wokół zawirowała czerń podobna do smoły, prawie nic przed sobą nie widział. Ale udało mu się ręką chwycić za grot w ciele ryby, jednak był on za krótki, zaraz się wyślizgnął. I teraz stało się to najgorsze. Czuł, jak jego ciało wbijało się w wodę, wodę twardą, jak betonowy mur. Sum ciągnął go na środek rzeki za sznur grotowy który nieszczęśliwie uczepił się za zapięcie pod szyją. Dusił się. Szarpnął za sznur ręką, aby się uwolnić. Nic. Jego matematyczny umysł dalej już sam liczył zdarzenia, jak ustawiona maszynka, w którą nigdy nie wątpił. Dokładnie po roku od opisanego zdarzenia błotnistą drogę wiodącą od Dawidowizny w stronę Sumowa kołysał się mały fiacik. Dało się jechać tędy tylko dlatego, że

przed wschodem słońca mróz ściął torfowe błota. Samochód zatrzymał się nad samą rzeką, z niego z trudem wydostawał się nasz kusznik Kobus. Wprawdzie udało mu się tedy ujść z życiem w walce z sumem, ale po długim leczeniu, został na trwale inwalidą. Bez czapki, wsparty na kuli, przeniósł oczy w stronę wschodzącego słońca. Rubinowa tarcza poprzecinana chmurkami przypominała trochę ogromny łeb Ślepca. Kobusowi wydawało się, że to była tam jego dusza. W kątach oczu zaszkliły się łzy. Duszę się miewa. Przychodzi ona do człowieka ze wschodem słońca. A potem odchodzi w inne miejsce, gdy ty jej nie masz jak przyjąć. Wówczas stajesz się pusty. Diabelskie lusterko Środkowa Biebrza ma swoisty urok. Centralnym jej punktem jest Pobojna Góra, za którą rośnie Puszcza Jamińska - kraina miodu, trochę dalej w dół Biebrzy, zaczyna się linia Piekielnych Wrót, zaś patrząc w górę rzeki, zobaczymy chałupy przysiółka Dwugły. Tu dawniej stały magazyny zbożowe, stąd tratwy ze zbożem i drzewem płynęły do Warszawy, Gdańska, a nawet za granicę. Stała tu też karczma, do której tłumnie schodzili się okoliczni chłopi aby popić i pogwarzyć o różnych sprawach. Stałym jej bywalcem był niejaki Świder ze wsi Ostrówek. I jemu to pewnego razu przydarzyła się niżej opisana przygoda. Nasz pan Diabłuś zza Piekielnych Wrót niemało się napracował, aby Świdra przerobić na swoje kopyto, choć na początku uważał, że to miał być najłatwiejszy materiał. Zamówił u najlepszych wyrobników bryczkę, ostrzygł sierść, ogolił się, poucinał rogi, a na głowę włożył stylowy kapelusz z dużym rondem. I przykrywając się szarą peleryną wyjechał stępa na drogę. Na zegarze była północ. W tym czasie akurat wracał z karczmy nasz bohater pod dobrym chmielem. Dziś przehulał nie tylko wszystkie pieniądze za sprzedane żyto, ale nawet oddał w zastaw dla Żyda buty i sam wracał do domu w skarpetach, przeklinając na głos siebie i cały świat. I nagle posłyszał obok głośne: - PyrrrrrL. Podniósł przymglony wzrok. Nie mógł uwierzyć własnym oczom, co zobaczył. Stała przed nim elegancka bryczka, z bardzo eleganckim panem na koźle. Ów jegomość ukłonił mu się nisko, zapraszając uprzejmie do środka. Pan Świder, czując się śmiertelnie zmęczony, oczywiście nie mógł nie skorzystać z tak zachęcającej oferty. Z trudem zgramolił się na siedzenie, i jak tyko powóz ruszył, postanowił zaspokoić swoją ciekawość: - Szanowny panie, czymż ja zasłużyłem na taką łaskę? - O, niczym - rzecze mu stangret śpiewnym głosem. - Dobroczynność jest celem naszego stowarzyszenia. My akceptujemy każdą słabość człowieczą i naprawdę żałujemy, tych, którzy chodzą w skarpetach i marzną, im nogi. - Panie Dobry nie rozumiem tego. Przed takim jak ja, to ludzie zamykają, domy, żona już połamała trzeci wałek na mnie, a tu słyszę, że istnieje jakaś łaska dla kiepskich. - Właśnie. I szczególnie dla tych, którzy nie mają zamiaru się poprawiać. Naszemu bractwu na takich jednostkach bardzo zależy. My usiłujemy tworzyć nad nimi parasol ochronny. - Ojejku, jak zrozumiałem, to ja już jestem zupełnie spisany na straty? - Ależ nie. A po co masz się poprawiać? Jesteś urokliwym folklorem na tutejszej ziemi. Każdy człowiek musi mieć godność, nawet ten ostatni. Gdybyś nie pił, to nie miałbyś okazji przejechać się posrebrzanym kołowozem. A jeszcze gdybyś przyłożył łopatą w tyłek Marcie Balbinowej, której bydło tobie dewastuje ogrody, bo ona nie ma czasu pilnować, gdyż chodzi niby na modły, to nawet zagwarantujemy ci dożywotnią pensję palacza w naszej korporacji smołowniczej. To w czymż rzecz! Już jutro, jak się rozwidni, to dla niej nałożę z pięć łopat na tłusty tyłek, to właściwie ja przez nią tak się męczę i muszę pić. I, panie Dobry, pan jest naprawdę za mną?

- Oczywiście. Tylko proszę ten dokument podpisać Pan w cylindrze wyjął papier, pióro gęsie pomoczył w atrament koloru czerwonego i położył przed Świdrem. Tym rażeni pasażer trochę się stremował, podnosząc oczy na woźnicę, aby dobrze mu się przyjrzeć. - A właściwie to kim pan jest i co jest zapisane na tym papierze, który mam podpisać. - Oczywiście nie ukrywam tego, że jestem mieszkańcem zza Piekielnych Wrót. A podpis twój jest nam potrzebny po to, aby mieć pełne zezwolenie na trwałe przestawienie "klepek" mózgowych w twojej głowie. Bo chyba zdajesz sobie sprawę z tego, że w przyrodzie musi istnieć równowaga pomiędzy tym, co się buduje i tym, co się rozwala. Inaczej konstrukcja świata - i tak już zwichnięta - może runąć. Po tych słowach Świder dokładniej przyjrzał się postaci "Dobrego" jegomościa. Bez większego trudu zauważył na jego czole blizny po rogach, ślady na ciele po zgolonej sierści oraz złożony w ósemeczkę ogon przyczepiony do kieszonki na piersiach. Odruchowo wykrzywiły mu się usta w sylabę "oj", nawet chciał wznieść okrzyk o wsparcie, skierowany do Anioła Gabryjela. Ale że mina woźnicy nie była zbyt zaczepna zaś on, pijaczek, stał się jakby komuś potrzebny, a jeszcze propozycja, że nie musi się wcale poprawiać, była bardzo nęcąca - więc zaczął drążyć sprawę dalej: - Znaczy się, że mam okazję rozmawiać z panem tak by powiedzieć... Diabolim? - Tego... nie sprzeczajmy się o szyld. Załóżmy, że tak. - Eee... wszystko jest niby w porządku, tylko tego... może niech mi pan odpowie, dlaczego wasz wizerunek został ustalony tak odrażająco? Proszę dotknąć moich rąk, one same już drżą na widok "piekielnej" postaci. Nawet dziś, jak widzę, pan sam się maskuje. - Właśnie! - wykrzyknął woźnica podniecony i zaczął czegoś szukać na siedzeniu. Po chwili otworzył skórzaną dyplomatkę i wyjął z niej okrągłe lustro w miedzianej oprawie, ustawiając w stronę twarzy Świdra. - Proszę się przyjrzeć w nim dokładnie. Aby było widniej, to ja zaraz zapalę świecę. I teraz Świder zobaczył w lusterku ogromne straszydło z rogami, sierścią i ogonem. Przerażony złapał się za lusterkową ramę, zaglądając na drugą stronę, czy to nie jest jaka podróba. Nie. Wszystko było w porządku. A postać lusterkowa obracała się dokładnie tak, jak on obracał głową. Teraz wszystko w nim zadrżało. Chciał wyskakiwać z bryczki, ale bał się, że ta postać z lusterka pociągnie się za nim. A on przecież chce być wolnym człowiekiem! - Eeee... tego... - Świder zaczął się znów jąkać - Przecież to nie ja tam jestem, a to pan Dia...Diaboli. - Nie? To jest lusterko twojej duszy. Jestem wzorcem twego chcenia. Po co tam nosisz takie straszydło? Szybko wyrzuć. To nie ja, a tyś je stworzył. I pamiętaj, co jest najgorsze, że uciec od swojej chimery nie ma gdzie, będzie za tobą łaziła wszędzie. Jaki nosisz obraz w sobie, takim jesteś. W tym momencie przerażenie Świdra doszło zenitu. Odruchowo chwycił za kijek leżący na kozłach i walnął z całej siły w diabelskie lustro. Gdy szkło rozpadło się na drobniutkie kawałki, to zrobiła się dziwna rzecz. Nasz bohater nagle zobaczył, że siedzi wśród bagiennych mokradeł na kępie, a wokół rosną łozy, turzyca i błyszczy woda. Długo nie mógł dojść do siebie. I dopiero po godzinie, jak się zaczęło rozwidniać, ruszył w stronę swojej wsi. Nad nim wstawał przepiękny biebrzański poranek. Czajki kwiliły, tańczyły bataliony, rycyki w duetach zataczały śpiewnie koła. Cała kopuła niebieska aż rozsadzała się od tiurlulukania skowronkowego, nie mogąc pomieścić ich śpiewu. Trzepoczące skrzydełkami ptaszki wisiały, jak na sznureczkach, jak bombki choinkowe i ile miały tylko sil tak radowały się wstającym porankiem. Ich podniebnym szaleństwom nie było końca. Tak chyba wyglądał raj pierwszych ludzi. Nasz pan Świder zdjął czapkę i wziął ją do ręki. Nigdy tak mu się nie szło lekko do domu, jak dziś. Nawet zaczęła go poszturchiwać dziwna myśl, że dla tego "pewniaka", który go tak zwodził przez połowę nocy, to mu na złość przestanie pić wódkę!