Apelacje cywilne i karne BECK

SAVE OFFLINE

Stefan Jaworski

Apelacje cywilne i karne Komentarz oraz wzory pism procesowych

PRAWO SÑDOWE PRAWO SÑDOWE PRAWO SÑDOWE

789440

Apelacje cywilne i karne Komentarz oraz wzory pism procesowych

Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2012

789440

PRAWO SÑDOWE

Stefan Jaworski

Redakcja: Ewa Sadowska Wydawca: Dagna Kordyasz Projekt okładki: GRAFOS Ilustracja na okładce: © David Vernon/iStockphoto.com

© Wydawnictwo C.H. Beck 2012 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: GRAFOS Druk i oprawa: Elpil, Siedlce

ISBN 978-83-255-3472-1 ISBN e-book 978-83-255-3473-8

789440

Spis treści Przedmowa.................................................................................... VII Wykaz skrótów............................................................................... IX Apelacja cywilna Część I. Komentarz....................................................................... 1 I. Wstęp................................................................................... 3 II. Dopuszczalność apelacji..................................................... 6 III. Podmioty legitymowane do składania apelacji................. 9 IV. Termin do wniesienia apelacji, zapowiedź apelacji.......... 11 V. Elementy konstrukcyjne apelacji....................................... 21 1. Wymagania ogólne.......................................................... 21 2. Wymagania szczegółowe................................................. 27 2.1. Wprowadzenie........................................................... 27 2.2. Oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona apelacja, wskazanie, czy wyrok jest zaskarżony w całości czy w części................................................ 28 2.3. Zwięzłe przedstawienie zarzutów ............................. 31 2.4. Uzasadnienie zarzutów.............................................. 48 2.5. Powołanie nowych faktów i dowodów, jeśli strona nie mogła ich powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, lub potrzeba ich powołania wynikła później.......................................................... 50 2.6. Wniosek o zmianę lub uchylenie orzeczenia z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia.............................................................. 51 2.7. Oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o prawa majątkowe ............................... 54 VI. Opłaty sądowe w sprawach cywilnych.............................. 57 VII. Postępowanie międzyinstancyjne, odpowiedź na apelację... 65 VIII. Postępowanie przed sądem drugiej instancji.................... 68 IX. Granice rozpoznania........................................................... 70 III

789440

Spis treści

Część II. Wzory pism procesowych............................................. 85 I. Wzór apelacji od wyroku Sądu Rejonowego..................... 87 II. Wzór apelacji w postępowaniu uproszczonym................. 89 III. Wzór odpowiedzi na apelację pozwanego doręczoną pełnomocnikowi powoda................................................... 91 IV. Wzór pełnomocnictwa do prowadzenia sprawy rozwodowej......................................................................... 93 V. Wzór pełnomocnictwa w postępowaniu przed sądami wszystkich instancji............................................................ 94 VI. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony tylko przed sądem pierwszej instancji........................................ 95 VII. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony przed sądami wszystkich instancji..................................... 96 VIII. Wzór pełnomocnictwa bez prawa reprezentowania strony w postępowaniu kasacyjnym.................................. 97 IX. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony w postępowaniu o rozwód przed sądem odwoławczym.... 98 X. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda................. 99 XI. Wzór zawiadomienia o wygaśnięciu pełnomocnictwa..... 100 Część III. Orzecznictwo................................................................ 101

IV

Apelacja karna.............................................................................. Część I. Komentarz....................................................................... I. Wstęp................................................................................... II. Dopuszczalność apelacji..................................................... III. Podmioty uprawnione do złożenia apelacji. Właściwość sądów. Termin ................................................ IV. Wymogi formalne apelacji w sprawie karnej.................... V. Zarzuty apelacyjne.............................................................. 1. Wprowadzenie................................................................ 2. Zarzut obrazy prawa materialnego – art. 438 pkt 1 KPK .. 3. Zarzut obrazy prawa procesowego – art. 438 pkt 2 KPK... 4. Zarzut błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego wyroku – art. 438 pkt 3 KPK....................... 5. Rażąca niewspółmierność kary – art. 438 pkt 4 KPK........ 6. Bezwzględne przyczyny odwoławcze – art. 439 KPK.......

789440

131 131 133 135 142 149 159 159 163 165

168 170 171

Spis treści

7. Przymus adwokacko-radcowski....................................... 8. Spełnienie wymogów formalnych apelacji w sprawie objętej klauzulą „ściśle tajne”.......................................... VI. Postępowanie międzyinstancyjne...................................... VII. Postępowanie przed sądem drugiej instancji.................... VIII. Rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego..............................

178

Część II. Wzory pism procesowych............................................. I. Wzór apelacji karnej........................................................... II. Wzór apelacji karnej........................................................... III. Wzór odpowiedzi na apelację karną.................................. IV. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda.................. V. Wzór wniosku o przywrócenie teminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie............................................................................. VI. Wzór wniosku o przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego... VII. Wzór upoważnienia do obrony.......................................... VIII. Wzór upoważnienia do obrony nieograniczonej............... IX. Wzór upoważnienia do reprezentowania oskarżyciela prywatnego.......................................................................... X. Wzór upoważnienia do reprezentowania oskarżyciela posiłkowego.........................................................................

207 209 213 215

180 187 189 201

218

219 221 223 224 225 226

Część III. Orzecznictwo................................................................ 227 Indeks............................................................................................ 255

V

789440

789440

Przedmowa Niniejsza książka przeznaczona jest dla prawników praktyków i aplikantów. Celem jaki postawił sobie Autor było przedstawienie konkretnych problemów, z którymi zetknąć się mogą prawnicy przy sporządzaniu apelacji cywilnych i karnych. Wobec tego opracowanie niniejsze zostało oparte w głównej mierze na dorobku najnowszego orzecznictwa sądów z uwzględnieniem poglądów doktryny. Należy pamiętać, że sporządzenie apelacji w sprawach cywilnych i karnych jest dość trudnym zadaniem. Z jednej strony, autor apelacji będący adwokatem lub radcą prawnym musi podołać dość wysokim wymaganiom formalnym, jakie przewidują w tym zakresie KPC i KPK. Z drugiej strony, apelacja jest sporządzana w wyniku przegranego procesu i stanowi właściwie ostatnią szansę na zaprezentowanie argumentów sądowi ale już w reżimie postępowania odwoławczego. Bez wątpienia apelacja jest sztuką przedstawiania argumentów. Jednakże dzieje się to w wyniku przegranego procesu przed sądem pierwszej instancji. Dlatego też niezwykle istotne znaczenie ma dobór argumentów, jak i ich przedstawienie, a także układ typograficzny pisma. Prawidłowo sporządzona apelacja powinna określać zakres zaskarżenia, zarzuty stawiane rozstrzygnięciu, wnioski i uzasadnienie. Mając na uwadze polemiczny charakter pisma procesowego jakim jest apelacja należy wystrzegać się dość często popełnianego błędu. Chodzi mianowicie o referowanie przebiegu postępowania przed sądem pierwszej instancji i omówienie zapadłego wyroku. Z punktu widzenia sztuki prezentacji argumentów nie jest to wskazane. Po pierwsze, sąd odwoławczy zna sprawę i nie ma potrzeby jej referowania. Po drugie, sędzia zapoznający się z taką apelacją będzie znużony jej czytaniem i rzetelne argumenty utoną w powodzi niepotrzebnych informacji. Prawidłowa apelacja przedstawia sądowi wadliwości, jakich dopuścił się sąd pierwszej instancji wydając zaskarżony wyrok. Chodzi o naprowadzenie od razu sędziego na problemy jakie dostrzegł pełnomocnik lub obrońca w zaskarżonym wyroku. VII

789440

Przedmowa

Praktyczny charakter niniejszej książki podkreślają załączone do niej wybrane orzecznictwo i przykładowe wzory pełnomocnictw, apelacji cywilnych i karnych oraz innych pism procesowych związanych z postępowaniem apelacyjnym. Stefan Jaworski Warszawa, marzec 2012 r.

VIII

789440

Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KPC ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KRO ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) KSCU ustawa z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) OchInfNU ustawa z 5.8.2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 182, poz. 1228) OpłSądR rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 31.1.2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199 ze zm.) 2. Organy orzekające SN SA

Sąd Najwyższy Sąd Apelacyjny

3. Czasopisma i publikatory BSN Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U. Dziennik Ustaw Dz.Urz.MS Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe MoP Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSG Orzecznictwo w Sprawach Gospodarczych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zbiór Urzędowy. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1.7.1994 r.) IX

789440

Wykaz skrótów

OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratura Generalna OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich (w latach 1957–1989: Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych) Pal. Palestra Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo 4. Inne skróty s. n. Nr poz. zd.

strona następny (-a, -e) numer pozycja zdanie

X

789440

Apelacja cywilna Część I

Komentarz I. Wstęp II. Dopuszczalność apelacji III. Podmioty legitymowane do składania apelacji IV. Termin do wniesienia apelacji, zapowiedź apelacji V. Elementy konstrukcyjne apelacji 1. Wymagania ogólne 2. Wymagania szczegółowe 2.1. Wprowadzenie 2.2. Oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona apelacja, wskazanie, czy wyrok jest zaskarżony w całości czy w części 2.3. Zwięzłe przedstawienie zarzutów 2.4. Uzasadnienie zarzutów 2.5. Powołanie nowych faktów i dowodów, jeśli strona nie mogła ich powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, lub potrzeba ich powołania wynikła później 2.6. Wniosek o zmianę lub uchylenie orzeczenia z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia 1) Wniosek o rozpoznanie postanowień sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu, w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy 2) Wniosek o zmianę lub uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia 2.7. Oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o prawa majątkowe

VI. Opłaty sądowe w sprawach cywilnych VII. Postępowanie międzyinstancyjne, odpowiedź na apelację VIII. Postępowanie przed sądem drugiej instancji IX. Granice rozpoznania 1

789440

789440

I. Wstęp Kodeks postępowania cywilnego w zakresie zaskarżania wyroków sądowych przyjął zasadę skargowości. Zasada ta oznacza, że postępowanie apelacyjne może być zainicjowane tylko przez wniesienie właściwego środka zaskarżenia (apelacji) przez uprawniony do tego podmiot. W żadnym razie postępowanie odwoławcze nie może być wszczęte z urzędu przez sąd. Ustawa procesowa cywilna nie zawiera żadnych ograniczeń dopuszczalności apelacji od orzeczeń sądów pierwszej instancji ze względu na: 1) rodzaj sprawy; 2) wartość przedmiotu sporu; 3) zakres zaskarżenia. ¬¬Zob. I Wzór apelacji od wyroku sądu rejonowego Odmienne rozwiązanie zostało przyjęte w postępowaniu kasacyjnym. Wniesienie skargi kasacyjnej jest wykluczone w niektórych rodzajach spraw oraz ograniczone ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia. O tym, czy skarga kasacyjna zostanie przyjęta do rozpoznania, decyduje Sąd Najwyższy w trybie tzw. przedsądu. Zasada skargowości oznacza, że podmiot inicjujący postępowanie apelacyjne decyduje zarówno o zakresie, jak i o przedmiocie tego postępowania. Zasada ta jest wynikiem przyjęcia przez polski system procedury cywilnej dwuinstancyjności postępowania sądowego, co wynika z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Zgodnie z powołanym przepisem postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Natomiast art. 78 Konstytucji RP ustanawia prawo każdej ze stron do zaskarżenia orzeczeń sądowych.

Postępowanie apelacyjne

Ograniczenie dopuszczalności apelacji

3

789440

Apelacja cywilna Zasada dwuinstancyjności

Zasada formalizmu procesowego

Odwołalność czynności procesowych

Część I. Komentarz

Zasada dwuinstancyjności polega na tym, że postępowanie przed sądem cywilnym składa się z dwóch stadiów: 1) postępowania rozpoznawczego toczącego się przed sądem pierwszej instancji; 2) postępowania apelacyjnego toczącego się przed sądem odwoławczym. Zasada dwuinstancyjności postępowania nie obowiązuje w sądownictwie polubownym, w którym regułą jest postępowanie jednoinstancyjne. Kodeks postępowania cywilnego oparł postępowanie apelacyjne na zasadzie formalizmu procesowego, co oznacza, że czynności podejmowane w postępowaniu apelacyjnym mają charakter zorganizowany pod względem formalnym, w określonym czasie, miejscu i formie. Zasada formalizmu procesowego oznacza również, że raz dokonane czynności procesowe nie mogą być odwoływane, chyba że ustawa procesowa na to zezwala. Przykładem czynności procesowej dokonanej, która nie może być odwołana, jest postępowanie dowodowe, gdzie dopuszczone i przeprowadzone przez sąd dowody nie mogą być odwołane. Natomiast czynnością procesową dokonaną, która może być odwołana, jest np. cofnięcie pozwu lub apelacji. Odwołalność czynności procesowych, oświadczeń woli w postępowaniu apelacyjnym oznacza, że – w zależności od decyzji strony – czynności te mogą być odwoływane lub nie. Odwołalność czynności procesowych nie dotyczy sądu w postępowaniu apelacyjnym. Wadliwość wyroku sądowego może zostać usunięta wyłącznie wskutek wszczęcia i przeprowadzenia postępowania apelacyjnego zainicjowanego przez stronę. W ten sposób wyrok sądu pierwszej instancji zostanie poddany kontroli instancyjnej odnośnie do zgodności z prawem i stanem faktycznym i w konsekwencji może zostać utrzymany w mocy, uchylony lub zmieniony w całości lub w części. Wyłączenie odwołalności wyroków sądu pierwszej instancji wynika z zasady związania wyrokiem sądu, który go wydał. Zasada ta oznacza, że sąd, który wydał wyrok, nie może go sam zmienić lub uchylić. Dopuszczalna jest jedynie autopoprawka zapadłego wyroku o charakterze technicznym w trybie art. 350 § 1 KPC, zgodnie z którym sąd może z urzędu sprostować w wyroku niedokładności,

4

789440

I. Wstęp

błędy pisarskie, rachunkowe lub inne oczywiste omyłki. Zmiana lub uchylenie wyroku może nastąpić tylko w wyniku przeprowadzenia jego kontroli na skutek złożenia apelacji. Dopiero postępowanie apelacyjne może wykazać, czy zaskarżony wyrok jest wadliwy, czy pomimo opozycji drugiej strony procesu – prawidłowy (zob. W. Siedlecki, Zaskarżalność orzeczeń w sądowym postępowaniu cywilnym, w: Studia z prawa postępowania cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Zbigniewa Resicha, pod red. M. Jędrzejewskiej, T. Erecińskiego, Warszawa 1985). Kodeks postępowania cywilnego – odmiennie niż KC – nie przewiduje możliwości stwierdzenia nieważności wyroku z mocy prawa. Wyrok sądu pierwszej instancji pozostaje ważny, mimo swych wad, do momentu, w którym innym wyrokiem sądu nie zostanie stwierdzona jego nieważność. Wobec tego nieważność postępowania jest tylko jedną z przyczyn uzasadniających zaskarżenie wyroku w postępowaniu cywilnym (zob. T. Ereciński, Apelacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010, s. 15).

5

789440

II. Dopuszczalność apelacji

Rodzaje wyroków

Wymagania formalne

Sąd właściwy do złożenia apelacji

Przedmiot apelacji

Artykuł 367 § 1 KPC przewiduje, że w postępowaniu spornym od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje apelacja do sądu drugiej instancji. Apelację można wnieść od następujących rodzajów wyroków: zwykłego, wstępnego, częściowego, uzupełniającego, końcowego. W przypadku wydania wyroku zaocznego apelacja przysługuje jedynie powodowi, natomiast pozwany ma prawo wniesienia sprzeciwu. Artykuł 344 § 2 KPC dość ogólnikowo formułuje wymagania formalne, jakie ma spełnić sprzeciw. Wystarczy, aby w piśmie zawierającym sprzeciw strona pozwana przedstawiła zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz fakty i dowody na ich poparcie. Przyjmuje się, że nie ma konieczności podnoszenia wszystkich zarzutów i przytoczenia wszystkich faktów i dowodów, ponieważ nie ma rygoru utraty prawa powoływania ich później i zastosowanie będzie miał art. 217 KPC (por. orzeczenie SN z 13.4.1954 r., I CZ 75/54, NP 1954, Nr 10). ¬¬Zob. I. Wzór apelacji. Artykuł 367 § 2 KPC wprowadza zasadę, że apelację od wyroków sądów rejonowych rozpoznaje sąd okręgowy, a od wyroku sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji – sąd apelacyjny. W postępowaniu nieprocesowym, zgodnie z art. 518 KPC, apelacja przysługuje od postanowień orzekających co do istoty sprawy. Zgodnie z niekwestionowanym poglądem doktryny i orzecznictwa zaskarżeniu apelacją podlega wyłącznie rozstrzygnięcie zawarte w sentencji wyroku. Niedopuszczalna jest apelacja od uzasadnienia wydanego orzeczenia. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7.11.2003 r. (V CZ 106/03, Legalis) wyjaśnił, że obowiązująca

6

789440

II. Dopuszczalność apelacji

ustawa procesowa cywilna nie dopuszcza możliwości korekty motywów rozstrzygnięcia w drodze apelacji lub skargi kasacyjnej. Obowiązujący KPC nie uzależnia dopuszczalności apelacji od istnienia interesu prawnego czy też gravamen. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 10.1.2002 r. (I CZ 197/01, Legalis) stwierdził, że apelacji nie może wnieść strona, która twierdzi, że jej interes prawny został naruszony orzeczeniem. Apelacja przysługuje stronie niezadowolonej z rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, której żądania nie zostały uwzględnione. Wniosek taki wynika z treści art. 368 § 1 pkt 5 KPC, który stanowi, że strona apelująca ma obowiązek podać, czy wnosi o zmianę, czy o uchylenie wyroku – czyli rozstrzygnięcia, a nie uzasadnienia. Jak dobitnie i słusznie stwierdził T. Ereciński, „byłoby absurdem, gdyby strona mogła żądać zmiany lub uchylenia wyroku dla niej korzystnego” (T. Ereciński, Apelacja, s. 69 i podana tam literatura i orzecznictwo). Apelacja jest dopuszczalna od orzeczenia istniejącego. Problem orzeczeń nieistniejących był przedmiotem rozważań doktryny. Na potrzeby niniejszego opracowania wystarczy wskazać, że w piśmiennictwie rozróżnia się orzeczenia nieistniejące: 1) faktycznie wydane, ale – z uwagi na istotne wady formalne – pozbawione bytu prawnego oraz 2) które nie zostały wydane, czyli nieistniejące faktycznie (zob. T. Ereciński, Apelacja, s. 58 i podana tam literatura). ¬¬Zob. I. Wzór apelacji od wyroku. Od orzeczenia nieistniejącego apelacja nie przysługuje. Jednak w razie wniesienia apelacji zostanie ona odrzucona na podstawie art. 370 KPC bez rozpatrywania zawartych w niej zarzutów i wniosków. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 30.11.2007 r. (IV CNP 111/07, Legalis), skarga apelacyjna nie przysługuje od wyroku, który nie został prawidłowo ogłoszony, gdyż jest to wyrok nieistniejący. Ogłoszenie wyroku następuje z zachowaniem wymogów określonych w KPC. Ogłoszenie wyroku może nastąpić tuż po zamknięciu rozprawy, jak również sąd może odroczyć jego publikację, wyznaczając w tym celu w trybie art. 326 KPC tzw. termin publikacyjny. W każdym przypadku ogłoszenie wyroku następuje na posiedzeniu jawnym. Zgodnie z art. 157 § 1 w zw. z art. 158 § 1

Podmiot apelacji

Dopuszczalność apelacji

Niedopuszczalność apelacji

7

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

KPC, z takiego posiedzenia spisuje się protokół, który powinien zawierać informację o ogłoszeniu wyroku. Protokół ma moc dokumentu urzędowego i stanowi dowód tego, co zostało w nim stwierdzone – art. 244 KPC. Jeśli w protokole nie ma informacji, że wyrok został ogłoszony, to istnieje domniemanie, że ogłoszenie nie nastąpiło. W tej sytuacji obalenie tego domniemania może nastąpić w trybie sprostowania protokołu na podstawie art. 160 KPC. W postanowieniu z 19.2.2004 r. (II UZ 126/03, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że wyrok sądu pierwszej instancji może być zaskarżony tylko w takiej części, w jakiej istnieje, tzn. w części uwzględniającej czy też w części oddalającej powództwo. Niedopuszczalne jest wniesienie apelacji od wyroku, który nie został wydany. Chodzi o przypadek, gdy brak jest wyroku w ogóle, jak i brak w wydanym wyroku części rozstrzygnięcia, np. oddalenia powództwa w pozostałej części. Nierozpoznanie części roszczeń nie może być utożsamiane z ich domniemanym oddaleniem. W takim przypadku należy złożyć w trybie art. 351 § 1 KPC wniosek o uzupełnienie wyroku poprzez rozstrzygnięcie pominiętej kwestii.

8

789440

III. Podmioty legitymowane do składania apelacji Jak już była mowa wcześniej, zasada skargowości oznacza, że podmiot inicjujący postępowanie apelacyjne decyduje o zakresie i o przedmiocie tego postępowania. Jednak podmiot ten musi mieć do tego legitymację. Wniesienie apelacji przez podmiot niemający do tego legitymacji jest bezskuteczne. Brak legitymacji do złożenia apelacji nie może być konwalidowany. W konsekwencji sąd odrzuci taką apelację (A. Zieliński, Sporządzanie środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2009, s. 46). Legitymację do złożenia apelacji mają przede wszystkim strony lub uczestnicy postępowania nieprocesowego i ich następcy prawni. ¬¬Zob. I. Wzór apelacji. Strona może skarżyć rozstrzygnięcie sądu jedynie, jeśli jej żądania nie zostały uwzględnione w całości lub w części. W postępowaniu nieprocesowym apelację od postanowienia orzekającego co od istoty sprawy może złożyć osoba zainteresowana wynikiem postępowania, która nie była wcześniej jego uczestnikiem. W przypadku współuczestnictwa procesowego materialnego lub formalnego każdy ze współuczestników – niezależnie od tego, czy jest to przypadek współuczestnictwa jednolitego, koniecznego lub zwykłego – jest uprawniony do wniesienia apelacji. Wniesienie apelacji przez jednego ze współuczestników jednolitych lub koniecznych jest skuteczne również wobec pozostałych. Natomiast współuczestnik procesowy nie ma legitymacji do wniesienia apelacji przeciwko innemu współuczestnikowi występującemu po tej samej stronie nawet w przypadku, gdy wyrok sądu dotyczący innego współuczestnika

Zasada skargowości

Legitymacja do złożenia apelacji

Współuczestnik procesowy

9

789440

Apelacja cywilna Interwenient uboczny

Prokurator

RPO Organizacje społeczne

Inspektor pracy Powiatowy lub miejski rzecznik konsumentów

Część I. Komentarz

oddziałuje na jego prawa i obowiązki (zob. T. Ereciński, Apelacja, s. 67 i podane tam orzecznictwo; tak samo A. Zieliński, Sporządzanie środków zaskarżenia, s. 46). Apelację mogą wnosić interwenienci uboczni samoistni i niesamoistni. Jednak w przypadku interwencji niesamoistnej apelacja interwenienta może być bezskuteczna wówczas, gdy strona, do której interwenient przystąpił, cofnie apelację. Wynika to z istoty interwencji niesamoistnej, gdzie – zgodnie z art. 79 KPC – czynności interwenienta niesamoistnego muszą być zgodne z czynnościami strony, do której przystąpił. Prawo do wniesienia apelacji ma prokurator – niezależnie od tego, czy brał udział w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, czy też nie. Jeśli prokurator wytoczył powództwo na rzecz określonej osoby, to automatycznie nabywa ona prawo do złożenia apelacji; w tym zakresie stanowisko prokuratora nie jest wiążące dla strony. Należy podzielić argumenty Z. Krzemińskiego (Wnoszenie apelacji cywilnej, Warszawa 2006, s. 15 i 16 i podana tam literatura i orzecznictwo), że ustawodawca nie przyznał prokuratorowi prawa do wytoczenia powództwa o rozwód, pozostawiając tę inicjatywę wyłącznie stronom ze względu na szczególny charakter ­takich spraw. W konsekwencji autor ten opowiada się za niedo­ puszczalnością składania przez prokuratora apelacji w sprawach o rozwód. Identyczne jak prokurator uprawnienia do złożenia apelacji ma Rzecznik Praw Obywatelskich. Kodeks przyznaje niektórym organizacjom społecznym, w zakresie objętych zakresem ich działalności, prawo do wnoszenia powództw na rzecz obywateli w sprawach o: roszczenia alimentacyjne, ochronę konsumentów, ochronę środowiska, ochronę praw własności przemysłowej, ochronę równości i niedyskryminacji, odszkodowanie z tytułu szkody powstałe wskutek przestępstwa. Organizacje te mają takie same uprawnienia, jak prokurator. Apelację w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy ma prawo składać inspektor pracy, natomiast w sprawach o ochronę interesów konsumentów – powiatowy lub miejski rzecznik konsumentów.

10

789440

IV. Termin do wniesienia apelacji, zapowiedź apelacji Apelację od wyroku sądu pierwszej instancji wnosi się w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżącej wyroku lub wraz z uzasadnieniem – art. 369 § 1 KPC. Natomiast jeśli strona nie złożyła wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku w terminie 7 dni od daty ogłoszenia sentencji, to termin do złożenia apelacji rozpoczyna bieg w dniu, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia – art. 369 § 2 KPC. Uregulowanie to oznacza, że termin do wniesienia apelacji jest terminem ustawowym i procesowym. Jako taki, termin ten nie może być skrócony ani przedłużony. Ponieważ jest to termin prekluzyjny, niedotrzymanie go powoduje, że apelacja zostanie odrzucona albo jeszcze przez sąd pierwszej instancji w trybie art. 370 KPC, albo przez sąd drugiej instancji w trybie art. 374 KPC. Natomiast możliwe jest przywrócenie tego terminu na zasadach ogólnych na podstawie art. 168 KPC. Należy pamiętać, że sąd drugiej instancji, badając w trybie art. 373 KPC dopuszczalność apelacji, jest uprawniony do oceny zasadności przywrócenia terminu do wniesienia apelacji, dokonanego postanowieniem sądu pierwszej instancji, i oceny, czy niewniesienie apelacji w terminie było przez stronę niezawinione (postanowienie SN z 7.3.2007 r., II CZ 7/07, Legalis). Tego rodzaju uprawnienie realizowane jest w ramach postępowania wstępnego przed sądem drugiej instancji. Postępowanie to ma charakter kontrolny w stosunku do postępowania przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji. W ramach tego postępowania badaniu podlega dopuszczalność apelacji pod względem przedmiotowym, podmiotowym oraz zachowania terminu i wymagań

Termin apelacji

Przywrócenie terminu

11

789440

Apelacja cywilna

Wydanie postanowienia o sprostowaniu lub uzupełnieniu lub dokonującego wykładni wyroku

Żądanie uzasadnienia wyroku

Doręczanie pism procesowych

Część I. Komentarz

formalnych. Ponadto sąd drugiej instancji kontroluje orzeczenia wydane w postępowaniu międzyinstancyjnym, w tym dotyczące przywrócenia uchybionego terminu do wniesienia apelacji. Wydanie postanowienia o sprostowaniu lub uzupełnieniu, czy też postanowienia dokonującego wykładni wyroku nie ma wpływu na bieg terminu do zaskarżenia wyroku – art. 353 KPC. Doręczenie stronie odpisu któregokolwiek z tych postanowień nie powoduje rozpoczęcia na nowo biegu terminu do wniesienia przez stronę apelacji od tego wyroku. Zatem termin do zaskarżenia wyroku w takim przypadku rozpoczyna bieg od doręczenia stronie jego odpisu wraz uzasadnieniem. Żądanie uzasadnienia wyroku powinno odpowiadać warunkom pisma procesowego. W żądaniu należy wnosić o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku wraz z jego sentencją. Enigmatyczne sformułowanie takiego wniosku może spowodować, że sąd nie sporządzi uzasadnienia i prześle tylko samą sentencję. Sytuacja taka była przedmiotem rozstrzygnięcia SA w Lublinie, który w postanowieniu z 27.4.2006 r. (III AUz 119/06, Legalis) stwierdził, że warunkiem zaskarżenia wyroku w dwutygodniowym terminie od jego doręczenia stronie jest wcześniejsze zażądanie uzasadnienia tego wyroku, a nie jedynie odpisu samego rozstrzygnięcia. Zdaniem Sądu Apelacyjnego sąd nie ma przy tym ani możliwości, ani prawa dokonywania interpretacji wniosków stron inaczej niż zgodnie z ich językowym brzmieniem, tym bardziej jeżeli przepis jednoznacznie uzależnia powstanie określonych skutków prawnych od wystąpienia przez stronę z konkretnym żądaniem. Zob. także X. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenia pełnomocnikowi powoda. Poważnych problemów praktycznych nastręczył art. 4799 § 1 KPC uchylony ustawą z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381), nakładający obowiązek na strony reprezentowane przez fachowych pełnomocników w postępowaniu w sprawach gospodarczych obowiązek bezpośredniego doręczania pism procesowych. Do pisma procesowego składanego do sądu należy dołączyć dowód doręczenia lub nadania przesyłką poleconą odpisu pisma. Pisma

12

789440

I V. Te r m i n d o w n i e s i e n i a a p e l a c j i , z a p o w i e d ź a p e l a c j i

niespełniające tego wymogu sąd zwraca bez wzywania do usunięcia braków. W praktyce powstało zagadnienie, czy wymóg ten dotyczy wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia. Wypowiadając się w tej kwestii, Sąd Najwyższy w uchwale z 27.10.2005 r. (III CZP 65/05, OSNC 2006, Nr 3, poz. 50, s. 69) stwierdził, że „przewidziany w art. 4799 § 1 zd. 2 k.p.c. obowiązek dołączenia do pisma procesowego wniesionego do sądu dowodu doręczenia drugiej stronie odpisu tego pisma albo dowodu wysłania go listem poleconym nie dotyczy wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku (art. 328 § 1 k.p.c.)”. Podejmując uchwałę takiej treści, Sąd Najwyższy dokonał rozróżnienia między pismami procesowymi, mającymi znaczenie dla innych niż strona wnosząca osób uczestniczących w procesie, a pismami, które takiego znaczenia nie mają lub dotyczą tylko niektórych uczestników procesu. Zdaniem Sądu Najwyższego większość pism ma znaczenie dla strony przeciwnej, ponieważ umożliwia podjęcie obrony (np. pozew, odpowiedź na pozew, środki odwoławcze), dotyczy gromadzenia materiału procesowego (np. wnioski dowodowe, pisma przygotowawcze) albo wpływa na tok postępowania (np. wnioski o odroczenie rozprawy, o zawieszenie lub podjęcie postępowania). Wszystkie te pisma, kierowane do sądu, powinny być znane stronie przeciwnej, a więc podlegają doręczeniu. Można jednak wyróżnić także pisma, które są składane wyłącznie w interesie wnoszącego, a ich treść i cel w żaden sposób nie mogą wpłynąć na sytuację procesową innych osób. Do takich pism należy zaliczyć wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia. Wprawdzie wniosek jest zapowiedzią apelacji, ale on sam nie ma jeszcze wpływu na sytuację procesową drugiej strony. Można dodać, że interwencja Sądu Najwyższego była jak najbardziej pożądana i słuszna wobec nie najlepiej zredagowanego przepisu, zawierającego tak daleko idące konsekwencje. Wprawdzie art. 4799 § 1 KPC jak to już wyżej zauważono został uchylony to należy zauważyć, że identyczną regulację zawiera obowiązujący art. 132 § 1 KPC. Wobec tego cytowana uchwała Sądu Najwyższego ma charakter uniwersalny i znajdzie zastosowanie w drodze analogii. Jednak mimo wyraźnego stanowiska Sądu Najwyższego może się zdarzyć, że sąd w razie braku załączenia do wniosku o sporzą-

Znaczenie pisma procesowego

13

789440

Apelacja cywilna

Zwrot pisma procesowego

Doręczenie pisma stronie

Doręczenie pisma pełnomocnikowi

Część I. Komentarz

dzenie i doręczenie uzasadnienia dowodu nadania do pełnomocnika strony przeciwnej zwróci wniosek bez wzywania do uzupełnienia braku. Konsekwencje zwrotu pisma procesowego są uregulowane w art. 130 § 2 zd. 2 KPC, który stanowi, że pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu. Zwrot następuje zarządzeniem, na które nie przysługuje zażalenie. Wobec tego pełnomocnik, któremu zwrócono zapowiedź apelacji, znajdzie się w dość kłopotliwej sytuacji, ponieważ nie będzie miał uzasadnienia wyroku. W takim przypadku, posiłkując się cytowaną wyżej uchwałą Sądu Najwyższego, należy uznać, że sąd odmówił uzasadnienia wyroku i jego doręczenia i złożyć zażalenie w trybie art. 394 § 1 pkt 7 KPC. Należy zauważyć, że przewidziany w art. 132 KPC obowiązek dołączenia do pisma procesowego wniesionego do sądu dowodu doręczenia drugiej stronie odpisu tego pisma albo dowodu wysłania go przesyłką poleconą dotyczy także pisma z wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji (uchwała SN z 24.2.2009 r., III CZP 127/08, MoP 2009, Nr 16). W praktyce powstał problem, czy skuteczne jest złożenie wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku przed jego publikacją. Należy pamiętać, że kwestię doręczania stronie wyroku z uzasadnieniem reguluje art. 328 § 1 KPC. Przepis ten wyraźnie stanowi, że żądanie doręczenia wyroku z uzasadnieniem może być przez stronę złożone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku, co oznacza, że nie można takiego wniosku skutecznie złożyć przed ogłoszeniem sentencji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestię tę rozstrzygnięto jednoznacznie: złożenie wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku złożone przed jego publikacją jest bezskuteczne (por. postanowienie SN z 11.10.2002 r., I CZ 115/02, Legalis i postanowienie SN z 15.9.2000 r., I PKN 406/00, OSNAPiUS 2002, Nr 8, poz. 190). Zob. także X. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenia pełnomocnikowi powoda. W przypadku gdy strona jest reprezentowana przez więcej niż jednego pełnomocnika, to zgodnie z art. 141 § 3 KPC sąd dokonuje doręczenia odpisu orzeczenia wraz z uzasadnieniem jednemu z nich.

14

789440

I V. Te r m i n d o w n i e s i e n i a a p e l a c j i , z a p o w i e d ź a p e l a c j i

Strona może poinformować sąd, któremu z pełnomocników należy dokonywać doręczeń. W razie braku takiej informacji sąd według własnego uznania dokona wyboru pełnomocnika, któremu będą doręczane pisma pochodzące od sądu. W przypadku doręczenia odpisu wyroku z uzasadnieniem kilku pełnomocnikom tej samej strony, wbrew regule określonej w art. 141 § 3 KPC, bieg terminu do wniesienia apelacji rozpoczyna się w dniu dokonania pierwszego doręczenia (postanowienie SN z 27.4.2007 r., I CZ 26/07, Legalis). Takie stanowisko Sądu Najwyższego jest zbyt rygorystyczne. Skoro sąd doręczył odpisy wyroku kilku pełnomocnikom z naruszeniem art. 141 § 3 KPC, to taka sytuacja nie może wywoływać negatywnych konsekwencji dla strony. Sprawę należy rozpatrywać w kategoriach błędu sądu i w istocie obarczenie strony konsekwencjami tego błędu nie znajduje uzasadnienia. ¬¬Zob. także IV–IX. Wzory pełnomocnictw. W praktyce może się zdarzyć, że sekretariat sądu omyłkowo wyśle stronie wyrok wraz z uzasadnieniem wydany w innej sprawie. W takiej sytuacji skuteczne doręczenie, zapoczątkowujące bieg terminu do wniesienia apelacji, następuje dopiero z chwilą otrzymania przez stronę właściwego wyroku z uzasadnieniem (postanowienie SN z 12.3.2004 r., II CZ 15/04, Legalis). Omawiając kwestię dochowania terminu do złożenia apelacji przez stronę, należy mieć na uwadze regulację zawartą w art. 165 § 2 KPC. Artykuł ten ustanawia zasadę, że oddanie pisma procesowego w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu. Należy pamiętać, że przepis ten nie wymaga, aby pismo procesowe zostało nadane przesyłką poleconą. Skutki zachowania terminu do wniesienia pisma uzależnione są jedynie od tego, czy nadane ono zostało w polskim urzędzie pocztowym operatora publicznego. W świetle omawianego artykułu skuteczne jest zarówno nadanie pisma przesyłką zwykłą, jak i poleconą, byleby zostało udokumentowane datą stempla pocztowego, która ma decydujące znaczenie przy ocenie zachowania terminu do wniesienia apelacji. Dla celów dowodowych zalecane jest więc wysłanie apelacji przesyłką poleconą, gdyż fakt ten potwierdzany

Omyłkowe doręczenie

Nadanie pisma w placówce pocztowej

15

789440

Apelacja cywilna

Nadanie pisma przesyłką poleconą

Termin wniesienia apelacji przez interwenienta ubocznego

Część I. Komentarz

jest dowodem nadania z odciskiem stempla pocztowego. Mimo że dozwolone jest wysłanie apelacji przesyłką zwykłą, to jednak taką praktykę należy uznać za zbyt ryzykowną. Dowód nadania przesyłki poleconej stanowi wystarczające potwierdzenie złożenia apelacji. Wysyłając przesyłkę listem zwykłym, nadawca może napotkać trudności z wykazaniem, że dochował terminu przewidzianego do dokonania określonej czynności procesowej (zob. postanowienie SN z 29.11.2006 r., II CZ 92/06, Legalis). O istotnym znaczeniu nadania apelacji przesyłką poleconą przekonuje następujący stan faktyczny sprawy. Apelacja wpłynęła do sądu w kopercie, na której nie odciśnięto stempla pocztowego. Strona została w związku z tym zobowiązana do wykazania, że nadała przesyłkę w terminie otwartym do wniesienia apelacji. Spełniając to zobowiązanie, strona złożyła kserokopię strony z książki nadawczej, w której jako nadawca figurował inny podmiot niż strona i nie był to jej pełnomocnik. Z kserokopii tej nie wynikało, jakie pismo nadane zostało w tym dniu do tego sądu, ponieważ nie zawierała ona adnotacji o rodzaju pisma. Sąd uznał, iż strona nie wykazała, że apelacja została przez nią wniesiona w terminie, wobec czego, na podstawie art. 373 w zw. z art. 370 KPC, postanowił ją odrzucić. W efekcie sprawą zajął się Sąd Najwyższy, który postanowieniem z 13.12.2006 r. (II CZ 110/06, Legalis) orzekł, że istotne znaczenie dla oceny, czy apelacja nadesłana w kopercie nieopatrzonej stemplem pocztowym wniesiona została w terminie przewidzianym w art. 369 § 1 KPC, ma właściwe odczytanie przedłożonej przez stronę kserokopii z książki nadawczej. Nie ma obowiązku szczegółowego opisywania przesyłki listowej w dowodzie nadania przesyłki poleconej, oznaczeniu podlegają bowiem jedynie adresat i nadawca przesyłki. Brak adnotacji o rodzaju przesyłki nie uprawnia zatem do oceny, że strona powodowa nie wykazała, że apelacja została przez nią wniesiona w terminie. Pewnych problemów praktycznych może dostarczyć kwestia terminu do wniesienia apelacji przez interwenienta ubocznego. Należy w tym przypadku rozróżnić dwie sytuacje: pierwszą – kiedy interwenient uboczny przystąpił do sprawy przed wydaniem wyroku i drugą – kiedy interwenient uboczny przystępuje do sprawy po

16

789440

I V. Te r m i n d o w n i e s i e n i a a p e l a c j i , z a p o w i e d ź a p e l a c j i

wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji. Zagadnienia te były przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego. W pierwszym przypadku SN uznał, że termin do wniesienia apelacji przez stronę, do której przystąpił interwenient uboczny, nie jest terminem do wniesienia apelacji przez interwenienta ubocznego i powinien być określany wobec niego indywidualnie. Na podstawie art. 79 KPC interwenient uboczny jest uprawniony do wszelkich czynności procesowych dopuszczonych według stanu sprawy – czyli ma prawo do wniesienia apelacji. Określony w art. 369 KPC 2-tygodniowy termin do wniesienia apelacji przez interwenienta ubocznego należy liczyć od doręczenia interwenientowi ubocznemu odpisu wyroku z uzasadnieniem, a jeżeli interwenient uboczny nie zażądał w terminie tygodniowym od ogłoszenia sentencji doręczenia odpisu wyroku z uzasadnieniem – od dnia, w którym upłynął ten tygodniowy termin. Okoliczność, że strona, do której interwenient przystąpił, zażądała doręczenia odpisu wyroku z uzasadnieniem, jest w tej sytuacji bez znaczenia (postanowienie SN z 29.11.2007 r., III CZ 51/07, Legalis). W drugim przypadku Sąd Najwyższy uznał, że gdy wniesienie apelacji następuje wraz ze zgłoszeniem interwencji ubocznej, to wówczas apelacja powinna być wniesiona w terminie wiążącym stronę, do której interwenient przystępuje (por. uchwała SN z 31.10.1968 r., III CZP 80/68, OSNC 1969, Nr 6, poz. 106). Odkąd soboty zostały wprowadzone jako dni wolne od pracy pojawiło się pytanie, czy jest to dzień ustawowo wolny od pracy w rozumieniu art. 115 KC, czy też nie. Konsekwencje ustalenia zakresu pojęcia wolnej soboty mają doniosłe znaczenie praktyczne w przypadku dochowania terminu do złożenia apelacji. Zagadnienie było przedmiotem wielu rozbieżnych orzeczeń. Sąd Najwyższy postanowił ujednolicić praktykę w tym zakresie, podejmując 25.4.2003 r. w składzie 7 sędziów uchwałę następującej treści: „sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od pracy w rozumieniu art. 115 k.c. w związku z art. 165 § 1 k.p.c.” (III CZP 8/03, OSNC 2004, Nr 1, poz. 1). Uchwała jest bardzo obszerna i poddaje drobiazgowej analizie pojęcie dnia wolnego od pracy w rozumieniu art. 115 KC. Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na jej szczegółowe omówienie.

Pojęcie dni wolnych od pracy

17

789440

Apelacja cywilna

Mylne oznaczenie sądu

Doręczenie pisma byłemu pełnomocnikowi

Część I. Komentarz

Wystarczy stwierdzić, że przepis art. 115 KC ma charakter odsyłający do całego systemu prawnego, w związku z tym Sąd Najwyższy zmuszony był zastosować dyrektywy wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej, aby przeanalizować stan prawny w tym zakresie. Wynika z tego, że przepisy postępowania sądowego należy interpretować tak, aby spełniały wymagania sprawiedliwości, a ponadto aby rozpoznawanie spraw odbywało się w sposób zapewniający uczestnikom postępowania możność wzięcia w nim realnego udziału. W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał, że wykładnia prowadząca do wniosku, że soboty nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy, tylko wtedy może być uznana za niesprzeczną z zasadą sprawiedliwej procedury, gdy umożliwia realny udział strony w postępowaniu. Krótko rzecz ujmując, w soboty w całym kraju działają placówki pocztowe operatora publicznego i nie jest niemożliwe nadanie przesyłki na poczcie ani nie stanowi to szczególnego utrudnienia, w takim razie nie można mówić o naruszeniu prawa do sądu. Warto zauważyć, ze konsekwencją tej uchwały jest postanowienie z 24.5.2007 r. (V CZ 43/07, Legalis), którym Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli wyrok wraz z uzasadnieniem doręczony został stronie w sobotę, to przewidziany w art. 369 § 1 KPC dwutygodniowy termin do wniesienia apelacji upływa także w sobotę. Konsekwencje wadliwego oznaczenia sądu, do którego wnoszona jest apelacja, mają praktyczny wymiar w zakresie dotrzymania terminu do jej złożenia. Dla zachowania terminu do złożenia apelacji wystarczające jest nadanie przesyłki w polskim urzędzie pocztowym operatora publicznego. Konieczne jest jednak, aby pismo zostało nadane pod adresem właściwego sądu. Mylne oznaczenie sądu powoduje, że o dokonanej czynności decyduje dopiero data jego wpłynięcia do sądu właściwego, ewentualnie data jego nadania pod adresem tego sądu przez sąd niewłaściwy. Natomiast datą nadania apelacji w zagranicznym urzędzie pocztowym jest data przekazania tej przesyłki polskiemu urzędowi pocztowemu (postanowienie SN z 1.12.2004 r., III CZ 109/04, Legalis; T. Ereciński, Apelacja, s. 65). Zdarza się, że sądy pomyłkowo doręczają wyrok wraz z uzasadnieniem byłemu pełnomocnikowi. Doręczenie przez sąd pierwszej

18

789440

I V. Te r m i n d o w n i e s i e n i a a p e l a c j i , z a p o w i e d ź a p e l a c j i

instancji odpisu orzeczenia z uzasadnieniem byłemu pełnomocnikowi strony, po zawiadomieniu tego sądu o wypowiedzeniu pełnomocnictwa, jest nieskuteczne i nie powoduje rozpoczęcia biegu terminu do wniesienia apelacji. Jeśli sąd nie został powiadomiony o takiej zmianie, doręczenie jest skuteczne. Wniosek taki wypływa z treści art. 94 KPC, który stanowi, że wypowiedzenie pełnomocnictwa procesowego odnosi skutek prawny wobec sądu z chwilą zawiadomienia go o tym. Szczególny obowiązek ciąży na zawodowym pełnomocniku (adwokat, radca prawny). ¬¬Zob. IV–IX. Wzory pełnomocnictw. W sytuacji gdy pełnomocnik nie zawiadomił sądu o wypowiedzeniu mu pełnomocnictwa przez stronę, powinien upewnić się, czy zawiadomienia takiego nie dokonała strona i wobec stwierdzenia, że nie tego uczyniła, powinien wziąć udział w rozprawie i niezwłocznie zawiadomić stronę o treści wyroku zapadłego w wyniku rozpoznania sprawy na tej rozprawie, a jeżeli tak nie postąpił – złożyć w terminie przewidzianym przez ustawę wniosek o doręczenie tego wyroku z uzasadnieniem. Wypowiedzenie pełnomocnictwa przez stronę – wobec niezawiadomienia o tym sądu – nie jest skuteczne wobec sądu i nie uniemożliwia działania pełnomocnika przed sądem, a przeciwnie, gdy pełnomocnikiem jest adwokat, obliguje go do takiego działania, jeżeli jego brak naraża mocodawców na ujemne konsekwencje procesowe (postanowienie SN z 30.5.2007 r., II CSK 167/07, Legalis). ¬¬Zob. także XI. Wzór zawiadomienia o wygaśnięciu pełnomocnictwa. Złożenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu nie ma wpływu na bieg terminu do złożenia apelacji. Jeżeli pozostały po ustanowieniu adwokata lub radcy prawnego okres biegnącego terminu do wniesienia apelacji okaże się niewystarczający w takim stopniu, że prowadzi to do uchybienia terminowi, strona może ubiegać się o jego przywrócenie. Przesłankę przywrócenia terminu stanowi brak winy w uchybieniu terminowi (postanowienie SN z 10.8.2005 r., I CZ 56/05, Legalis). Tego rodzaju stanowisko wynika z charakteru terminu do wniesienia apelacji. Jest to termin ustawowy i nie może

Zawiadomienie o wypowiedzeniu pełnomocnictwa

Wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu

19

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

być skracany albo wydłużany przez sąd. Natomiast w uzasadnionych przypadkach może być przywrócony. Z tych samych przyczyn błędne poinformowanie strony przez sąd o terminie do wniesienia apelacji nie może spowodować przedłużenia tego terminu. Sąd w trybie art. 370 KPC odrzuci taką apelację. Jednak w tej sytuacji spóźnione wniesienie apelacji przez stronę nie będzie uznane za zawinione i termin do złożenia apelacji z pewnością zostanie przywrócony (postanowienie SN z 11.3.2003 r., V CZ 16/03, Legalis).

20

789440

V. Elementy konstrukcyjne apelacji 1. Wymagania ogólne Na wstępie należy zauważyć, że na podstawie art. 368 § 1 KPC apelacja powinna spełniać wymagania przewidziane dla pisma procesowego. Oznacza to, że apelacja powinna być sporządzona i wniesiona na piśmie. Od tej reguły przewidziany jest wyjątek określony w art. 466 KPC, który stanowi, że w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych pracownik lub ubezpieczony działający bez adwokata lub radcy prawnego może zgłosić we właściwym sądzie między innymi środki odwoławcze (w tym apelację) ustnie do protokołu. W tej sytuacji, na podstawie § 27 ust. 1 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12.12.2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.), urzędnik sekretariatu sądu powinien sporządzić protokół, w którym powinno być zamieszczone: czas i miejsce sporządzenia protokołu, oznaczenie stron, dokładne określenie żądania, istotne okoliczności dotyczące sprawy i ewentualne zawnioskowane dowody, a przy roszczeniach majątkowych – oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia. ¬¬Zob. I. Wzór apelacji i II. Wzór apelacji w postępowaniu uproszczonym. Artykuł 126 KPC określa wymagania formalne dla każdego pisma procesowego. Komentowany artykuł rozróżnia wymagania formalne dla pierwszych pism procesowych i dalszych pism procesowych. Ponieważ apelacja jest dalszym pismem procesowym, do jej ogólnych wymagań należy: 1) oznaczenie sądu, do którego jest kierowana, imię i nazwisko lub nazwa stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomoc-

Sposób wniesienia apelacji

Wymagania formalne apelacji

21

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

ników. Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, ale regułą jest, że kieruje się ją do sądu odwoławczego – art. 369 KPC; 2) oznaczenie rodzaju pisma. Należy pamiętać, że mylne oznaczenie rodzaju pisma, np. jako „Zażalenie” zamiast „Apelacja”, nie stanowi uchybienia wywołującego negatywne skutki dla strony. Zgodnie z postanowieniem SN z 13.12.1965 r. (III PR 64/65, Legalis) „każde pismo procesowe, niezależnie od tego, jaką nazwę nada mu strona, winno być rozpoznane w takim trybie, który w najpewniejszym stopniu czyni możliwym uczynienie zadość zamieszczonemu wnioskowi strony”. Pogląd ten został wielokrotnie potwierdzony przez Sąd Najwyższy w późniejszych orzeczeniach. Przykładowo należy wskazać, że w postanowieniu z 15.2.1998 r. (I PZ 71/97, OSNAPiUS 1999, Nr 4, poz. 133) SN orzekł, że „mylne oznaczenie rodzaju pisma procesowego nie stanowi przeszkody do nadania biegu procesowego tylko wówczas, gdy dopuszczalne jest rozpoznanie go w trybie właściwym (art. 130 § 1 k.p.c.)”. W innym postanowieniu z 23.3.2006 r. (II CZ 16/06, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że „określając charakter pisma strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego należy mieć na względzie te elementy treści pisma i okoliczności jego złożenia, które najpełniej wyrażają wolę oraz dążenie strony”. Powyższe poglądy Sądu Najwyższego prowadzą do jednoznacznej konkluzji, że o właściwej kwalifikacji pisma procesowego nie decyduje nazwa, lecz jego treść i wola strony wnoszącej to pismo. Dla prawidłowej oceny cytowanych orzeczeń Sądu Najwyższego należy odnieść się do ogólnych dyrektyw wykładni oświadczeń woli określonych w art. 65 i 60 KC. Zgodnie z tymi przepisami wola osoby dokonującej czynności prawnej może być zamanifestowana przez każde jej zachowanie, ujawniające jej wolę w sposób dostateczny, natomiast wykładni oświadczenia woli należy dokonywać przy uwzględnieniu okoliczności, w jakich zostało złożone, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. 22

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

W tym kontekście powyższe wypowiedzi Sądu Najwyższego należy uznać za trafne; 3) podanie sygnatury akt sądu pierwszej instancji; 4) jeśli wraz ze składaniem apelacji ustanawia się pełnomocnika, należy załączyć pełnomocnictwo wraz z dowodem uiszczenia opłaty skarbowej; 5) podpis strony, jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika. W orzecznictwie przyjmuje się, że wymóg złożenia podpisu w apelacji stanowi zatwierdzenie treści pisma, powinien być umieszczony pod jego treścią na znak, że ta część pisma jest objęta oświadczeniem woli lub wiedzy podpisującego (zob. uchwała SN w składzie 7 sędziów z 28.4.1973 r., III CZP 78/72, OSNC 1973, Nr 12, poz. 207; postanowienie SN z 15.1.2003 r., IV CZ 205/02, Legalis). Podpis w postaci nieczytelnego znaku ręcznego złożony obok pieczęci kancelarii adwokackiej, zamieszczonej na wstępie pisma procesowego zawierającego apelację, nie spełnia wymagania podpisania apelacji. W takim przypadku sąd wezwie do usunięcia braku apelacji w postaci złożenia podpisu w terminie tygodniowym. W postanowieniu z 17.4.1967 r. (II PZ 22/67, NP 1967, Nr 12) Sąd Najwyższy odniósł się do tzw. faksymile podpisu, czyli mechanicznego odtworzenia podpisu. W cytowanym orzeczeniu SN uznał, że nie ma żadnych powodów, aby podpis w rozumieniu przepisów procesowych rozumieć inaczej niż podpis w rozumieniu przepisów prawa cywilnego materialnego. Odtworzony mechanicznie na piśmie procesowym wzór podpisu nie czyni zadość wymogowi przewidzianemu w art. 126 § 1 pkt 4 KPC. Z orzeczeniem tym w pełni koresponduje inne postanowienie z 18.12.2003 r. (I CZ 98/03, Legalis), w którym Sąd Najwyższy uznał, że apelacja, tak jak inne środki odwoławcze, może być wniesiona przy wykorzystaniu faxu. Pogląd ten jest kontynuacją wywodów zawartych we wcześniejszej uchwale z 29.4.1977 r. (III CZP 23/77, OSNCP 1977, Nr 12, poz. 230), gdzie Sąd Najwyższy przyjął, że środek odwoławczy może być 23

789440

Apelacja cywilna

Dołączenie pełnomocnictwa

Część I. Komentarz

wniesiony w telegramie nadanym przez telefon. Zdaniem SN rozwój środków technicznych umożliwiających przesyłanie wiadomości na odległość nie może pozostać bez wpływu na sposób składania środków odwoławczych w postępowaniu cywilnym. Jednak dopuszczając taką możliwość wniesienia apelacji, Sąd Najwyższy zastrzegł, że taki sposób wniesienia apelacji nie spełnia wymogu jej własnoręcznego podpisania przez osobę, która ją sporządziła. Pogląd ten oparty jest na art. 78 KC. Artykuł ten określa minimalne wymagania dla uznania, że została zachowana zwykła forma pisemna. Bez wątpienia chodzi o złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Mając na uwadze powyższą konsekwencję Sądu Najwyższego w dostosowywaniu praktyki do rozwoju techniki w zakresie przesyłania wiadomości tekstowych na odległość, należy oczekiwać uznania możliwości wnoszenia apelacji przez Internet. Zob. I. Wzór apelacji. W postanowieniu z 18.10.2002 r. (V CKN 1830/00, OSNC 2004, Nr 1, poz. 9, zob. też cytowane tam orzecznictwo) Sąd Najwyższy wypowiedział się w kwestii podpisów na odpisach apelacji. Zgodnie z tym orzeczeniem odpisy pisma procesowego nie muszą być podpisane ani poświadczone za zgodność z oryginałem przez stronę, jej przedstawiciela lub pełnomocnika procesowego. Pogląd ten wynika z założenia, że podpis strony, jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika jest niezbędnym elementem każdego pisma procesowego (art. 126 § 1 pkt 4 KPC), a więc także apelacji, przy czym brak ten może być uzupełniony – w następstwie wezwania przez sąd – w terminie i ze skutkami określonymi w art. 130 bądź art. 373 KPC. Te wymagania i dyspozycje ustawowe dotyczą jednak wyłącznie samego pisma procesowego, a więc także samej apelacji, natomiast nie mają zastosowania do ich odpisów, które nie są traktowane jak pisma procesowe. W sytuacji gdy wraz ze złożeniem apelacji ustanawia się pełnomocnika, zgodnie z art. 368 § 1 w zw. z art. 126 § 3 KPC, pełnomocnictwo powinno zostać dołączone do apelacji. Brak pełnomocnictwa

24

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

stanowi brak formalny apelacji, uniemożliwiający nadanie jej prawidłowego biegu. Brak ten wymaga uzupełnienia w przewidzianym do tego trybie, który w odniesieniu do sądu pierwszej instancji wynika z art. 130 § 1 KPC, a w odniesieniu do sądu drugiej instancji – z art. 373 zd. 2 KPC. Zgodnie z tymi przepisami albo sąd pierwszej albo drugiej instancji powinien wezwać do usunięcia tego braku w wyznaczonym terminie, pod rygorem odrzucenia apelacji. ¬¬Zob. także IV–IX. Wzory pełnomocnictw. Wnosząc apelację, należy pamiętać o załączeniu odpowiedniej liczby jej odpisów wraz z ewentualnymi załącznikami. W praktyce pojawił się problem, czy w postępowaniu apelacyjnym zastosowanie ma art. 128 KPC, zlokalizowany w przepisach ogólnych o czynnościach procesowych, nakładający wymóg dołączenia odpisów dla doręczenia wszystkim uczestnikom postępowania apelacyjnego. Zagadnienie to było przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w wyroku z 24.10.2003 r. (III CK 35/02, Legalis) uznał, że ustawodawca odrębnie i w sposób szczególny unormował kwestie związane z doręczaniem odpisów apelacji. Zgodnie z art. 391 § 1 KPC jedynie wówczas, gdy nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed sądem drugiej instancji, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, co należy odnieść także do stosowania przepisów dotyczących kwestii ogólnych, uregulowanych w części wstępnej KPC. Sąd Najwyższy przyjął, że nie ma wyraźnego uregulowania kwestii dotyczącej załączników apelacji, a w szczególności tego, ile odpisów apelacji powinna złożyć strona wnosząca ten środek odwoławczy. Jednak – zdaniem SN – w sposób niebudzący żadnych wątpliwości ustawodawca wskazał w art. 371 KPC, komu należy doręczyć odpisy apelacji, ograniczając krąg uprawnionych jedynie do strony przeciwnej. Przepis ten jest zatem przepisem szczególnym w stosunku do art. 128 KPC, który pośrednio przewiduje obowiązek doręczania odpisów pism procesowych nie tylko stronie przeciwnej i innym podmiotom występującym w sprawie, lecz także podmiotom występującym po tej samej stronie procesowej, co wnoszący pismo. Wobec tego w postępowaniu apelacyjnym, ze względu na szczególne uregulowanie w art. 371 KPC kwestii doręczania odpisu apelacji, nie ma zasto-

Odpisy apelacji i załączniki

Doręczenie apelacji

25

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

sowania przepis art. 128 KPC, co oznacza, że odpis apelacji doręcza się jedynie stronie przeciwnej, a nie ma takiego obowiązku w odniesieniu do podmiotu występującego po tej samej stronie procesowej, co wnoszący apelację. W uchwale z 27.2.2008 r. (III CZP 135/07, OSNC 2009, Nr 2, poz. 25, s. 48) SN zajął następujące stanowisko: „wniosek strony – wezwanej do uzupełnienia braku apelacji przez złożenie jej odpisu (art. 368 § 1 i art. 128 k.p.c.) – o sporządzenie tego odpisu przez sąd i dołączenie go do akt sprawy, nie stanowi skutecznej czynności uzupełniającej, o której mowa w art. 370 KPC”. Uchwała została podjęta na tle następującego stanu faktycznego. Sąd Rejonowy ustanowił dla powoda pełnomocnika, a następnie wezwał go do usunięcia braków formalnych apelacji od wyroku tego sądu, wniesionej osobiście przez powoda, w tym m.in. o złożenie odpisu apelacji oraz odpisów dołączonych do niej dokumentów. Pełnomocnik powoda nie usunął braku w tym zakresie, a w piśmie do sądu – wniesionym w terminie – oświadczył, że nie dysponuje odpisami apelacji oraz załączników, wnosi więc o sporządzenie przez sąd kserokopii tych dokumentów i dołączenie ich do akt. Zdaniem SN kwestia naprawiania braków formalnych pism procesowych nie jest uregulowana wprost w przepisach KPC. Jednak z ich istoty i całokształtu, a także z utrwalonej praktyki sądowej wynika, że czynności podejmowane w tym zakresie są czynnościami procesowymi stron, które nie mogą być podejmowane przez inne podmioty (organy procesowe). Wyjątkowo, jeżeli ustawodawca chce zwolnić stronę z dokonania czynności, a zwłaszcza z uzupełnienia braku formalnego polegającego na niedołączeniu odpisów pisma, i obciążyć tą czynnością sąd, np. w celu usprawnienia postępowania, czyni to wyraźnie (por. § 112 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23.2.2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych, Dz.U. Nr 38, poz. 249 ze zm., albo § 27 ust. 1 i 2 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12.12.2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej, Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.). W tej sytuacji niedopuszczalne i bezzasadne jest przerzucanie na sąd wykonywania czynności obciążających stronę, choćby miały 26

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

charakter techniczny, gdyż mogłoby to prowadzić nie tylko do dezorganizacji procesu cywilnego, ale także do naruszenia zasady równości stron (por. postanowienie SN z 23.8.2000 r., II CKN 1014/00, Legalis). Stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w komentowanej uchwale należy uznać za trafne. Wobec wyraźniej regulacji przy wnoszeniu apelacji nie ma zastosowania zasada, polegająca na tym, że pełnomocnicy obowiązani są doręczać pisma procesowe bezpośrednio stronie przeciwnej lub też w trybie art. 132 lub art. 4799 § 1 KPC (uchylony ustawą z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 233, poz. 1381) profesjonalni pełnomocnicy (adwokaci, radcowie prawni, rzecznicy patentowi, radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa) doręczają sobie nawzajem pisma procesowe bezpośrednio. Innymi słowy, apelację wraz z odpowiednią liczbą odpisów i załączników wnosi się do sądu, który dokonuje doręczeń jej odpisów podmiotom uprawnionym. Jeżeli w sprawie występuje po stronie przeciwnej kilka podmiotów reprezentowanych przez jednego pełnomocnika, należy złożyć jeden odpis apelacji, który zostanie doręczony temu pełnomocnikowi – art. 391 § 1 w zw. z art. 141 KPC. Taka sama zasada obowiązuje, gdy strona jest reprezentowana przez kilku pełnomocników. Sąd w tej sytuacji również dokonuje doręczenia jednego odpisu apelacji jednemu pełnomocnikowi.

2. Wymagania szczegółowe 2.1. Wprowadzenie Artykuł 368 § 1 i 2 KPC przewiduje, że apelacja powinna spełniać wymagania ogólne przewidziane dla pisma procesowego (o czym była mowa wyżej). Następnie wskazane są wymagania szczegółowe dla tego pisma procesowego: 1) oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości, czy w części; 2) zwięzłe przedstawienie zarzutów;

Wymagania szczegółowe apelacji

27

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

3) uzasadnienie zarzutów; 4) powołanie, w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów oraz wykazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo, że potrzeba powołania się na nie wynikła później; 5) wniosek o zmianę lub uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia; 6) w sprawach o prawa majątkowe należy oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie jedynie wtedy, gdy powód rozszerzył powództwo lub sąd orzekł ponad żądanie. Przepisy art. 19–24 i 25 § 1 KPC stosuje się odpowiednio.

2.2. Oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona apelacja, wskazanie, czy wyrok jest zaskarżony w całości czy w części Oznaczenie wyroku

Oznaczenie zaskarżonego wyroku powinno zawierać wskazanie sądu, który go wydał, datę wydania i sygnaturę akt, pod jaką toczyła się sprawa w pierwszej instancji. Spełnienie tego wymogu ma doniosłe znaczenie dla dalszego postępowania. Zdaniem T. Erecińskiego (Apelacja, s. 74) chodzi o uniknięcie jakichkolwiek wątpliwości odnośnie do rodzaju orzeczenia, gdyż może mieć to wpływ na dopuszczalność apelacji, jak również odnośnie do tego, w jakiej sprawie zostało ono wydane. W postanowieniu z 11.5.2007 r. (I CZ 42/07, Legalis) Sąd Najwyższy uznał, że niezbędnym elementem apelacji jest precyzyjne określenie zaskarżonego orzeczenia. Precyzyjne wskazanie wyroku oznacza, że powinny zostać określone następujące elementy: sąd, który wydał wyrok, data wydania, sygnatura akt, pod jaką toczyła się sprawa przed sądem pierwszej instancji, a także nazwiska stron i przedmiot sprawy. Zdaniem Sądu Najwyższego tylko takie oznaczenie zaskarżonego wyroku nie zmusza sądu, do którego apelacja zostaje wniesiona, do poszukiwania wskazanych elementów w całym piśmie procesowym. To stanowisko jest zbyt daleko idące w swym formalizmie. Należy uznać, że wystar-

28

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

czająco precyzyjne oznaczenie zaskarżonego wyroku będzie się zamykało w podaniu: sądu, który wydał wyrok, daty wyroku, sygnatury akt. W przypadku tak oznaczonego wyroku sąd ma podstawowe informacje pozwalające na identyfikację sprawy, w jakiej został wydany. Nie jest wymagane oznaczenie stron, ponieważ jest to wymóg ogólny dla każdego pisma procesowego, a nie dla precyzyjnego określenia wyroku. Podawanie przedmiotu sprawy w ogóle nie jest potrzebne – jest on znany z pozwu i zaskarżonego wyroku. Niezbędnym wymogiem apelacji jest wskazanie, czy wyrok jest zaskarżony w całości, czy też w części. Jeśli wyrok jest zaskarżony w części, należy dokładnie określić, w jakiej. W postanowieniu z 30.8.2006 r. (II CZ 53/06, Legalis) Sąd Najwyższy, odnosząc się do zakresu zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji, stwierdził, że wymóg wskazania w apelacji, czy wyrok jest zaskarżony w całości, czy w części (art. 368 § 1 pkt 1 KPC) jest spełniony, gdy apelacja zawiera sformułowanie „zaskarżam wyrok w całości” lub „zaskarżam wyrok w części obejmującej punkty (...)” albo zwroty podobne, wyrażające wyraźnie wolę zaskarżenia całego wyroku lub jego oznaczonej części. Zakres zaskarżenia nie podlega ustaleniu przez sąd odwoławczy na podstawie wnioskowania. Warto w tym miejscu zauważyć, że rygory formalne mogą być złagodzone w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i prawa pracy, w których strony występują z reguły bez profesjonalnych pełnomocników i ścisłe stosowanie wobec nich przepisów proceduralnych nie dałoby się pogodzić z elementarnymi wymogami wymiaru sprawiedliwości. Jednak profesjonalni pełnomocnicy reprezentujący swoich mocodawców w żadnej kategorii spraw nie mogą liczyć na taką pobłażliwość sądów i ich praca w zakresie formułowania apelacji jako środka odwoławczego zawsze będzie przez sądy oceniana z uwzględnieniem zawodowych standardów (w tym zakresie zob. postanowienie SA w Gdańsku z 14.7.2010 r., III AUz 136/10, POSAG 2010, Nr 3, poz. 2: „skoro ze środka odwoławczego w sposób dostatecznie zrozumiały wynika, że wnioskodawca nie jest usatysfakcjonowany oddaleniem odwołania i zaskarża wyrok w całości, a inne dowody (decyzja określająca wymiar składek) wskazują, o jaką kwotę mu chodzi, to brak umiejętności precyzyjnego wskazania wartości przedmiotu zaskarżenia w apelacji nie może sam przez się prze-

Zakres zaskarżenia

Sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych

29

789440

Apelacja cywilna

Zakres rozpoznania apelacji

Granice apelacji a granice zaskarżenia

Część I. Komentarz

sądzać o odrzuceniu tego środka” i postanowienie SN z 18.6.1998 r., II UKN 91/98 OSNAPiUS 1999, Nr 17, poz. 563: „Adwokat reprezentujący stronę w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie może oczekiwać obniżenia wymagań co do standardu wnoszonych środków zaskarżenia”). Należy pamiętać, że jeśli wyrok jest zaskarżony w części, to w pozostałej niezaskarżonej części staje się prawomocny – art. 363 § 3 KPC. Wymóg wskazania zakresu zaskarżenia podyktowany jest wyznaczeniem przez stronę zakresu rozpoznania apelacji co wynika z art. 378 § 1 KPC. W artykule tym ustawodawca dokonał rozróżnienia między granicami apelacji a granicami zaskarżenia. Kwestę tą wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 11.4.2008 r. (II CSK 615/07, Legalis). Pojęcia „granice apelacji” i „granice zaskarżenia” nie są tożsame. Pojęcie granic zaskarżenia w postępowaniu apelacyjnym należy rozumieć zgodnie z art. 368 § 1 pkt 1 KPC. Chodzi tu zatem o wskazanie podmiotowych i przedmiotowych granic zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji, co sprowadza się do wskazania, czy w apelacji wyrok skarżony jest w całości, czy tylko w części, a jeżeli w części, to w jakiej. Szerszym pojęciem jest pojęcie granic apelacji, gdyż – poza granicami zaskarżenia – jej granice wyznaczają także przytoczone zarzuty, niekiedy nowe fakty i dowody, a także wnioski apelacyjne (art. 368 § 1 pkt 2–5 KPC). W innym orzeczeniu (postanowienie z 24.5.2007 r., II PZ 17/07, OSNAPiUS 2008, Nr 15–16, poz. 226, s. 661) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że: „Zaskarżenie wyroku w całości jest jednoznaczne z żądaniem jego zmiany lub uchylenia w całości (art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c.). Natomiast zaskarżenie wyroku w części powoduje konieczność wyjaśnienia zakresu zaskarżenia we wniosku apelacyjnym (art. 368 § 1 pkt 5 k.p.c.)”. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu, środek zaskarżenia ma być sformułowany w sposób niebudzący wątpliwości co do jego istotnych elementów, mających wpływ na orzeczenie sądu drugiej instancji. Temu właśnie służą wymogi apelacji objęte przepisem art. 368 § 1 pkt 1 i 5 KPC, które należy odnieść do przepisu art. 378 KPC, zgodnie z którym sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia. Należy mieć na uwadze to, że punkt 5 omawianego przepisu pozostaje w ścisłym związku z art. 368 § 1

30

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

pkt 1 KPC. Jeśli strona skarży wyrok w całości (pkt 1), to zakres jego zaskarżenia jest znany i nie ma potrzeby, aby po raz drugi wskazywać zakres zaskarżenia we wniosku apelacyjnym. Zaskarżenie wyroku w całości jest jednoznaczne z żądaniem jego zmiany lub uchylenia w całości. Natomiast zaskarżenie wyroku w części powoduje konieczność wyjaśnienia zakresu zaskarżenia, co następuje we wniosku apelacyjnym poprzez wskazanie zakresu żądanej zmiany lub uchylenia zaskarżonego wyroku.

2.3. Zwięzłe przedstawienie zarzutów Kodeks postępowania cywilnego jako warunek formalny apelacji nakazuje zwięzłe przedstawienie zarzutów. W literaturze przedmiotu przyjmuje się że „pojęcie zarzutu pełni faktycznie funkcję «podstawy» apelacji, to znaczy jest przyczyną, na której oparty może być wniosek o zmianę lub uchylenie zaskarżonego wyroku sądu pierwszej instancji” (zob. T. Ereciński, Apelacja, s. 77). Obowiązujący KPC nie zawiera katalogu zarzutów, jakie mogą być podniesione przy formułowaniu apelacji. Tym samym ustawodawca nie wyszczególnia wad zaskarżonego wyroku sądu pierwszej instancji. Według jednolitego stanowiska doktryny apelację można oprzeć na zarzutach, które zdaniem apelującego miały lub też mogły mieć wpływ na treść wydanego w sprawie wyroku. Wobec tego skarżący ma pełną swobodę w powoływaniu wszelkich zarzutów, które z punktu widzenia swojego interesu uważa za uzasadnione (zob. Z. Krzemiński, Wnoszenie apelacji, s. 40; T. Ereciński, Apelacja, s. 77; Kodeks postępowania cywilnego, Tom II, Komentarz do artykułów 367–505, pod red. K. Piaseckiego, Warszawa 2010, s. 23). W wyroku z 14.2.2008 r. (II CSK 532/07, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że „«zarzutem» w rozumieniu art. 368 § 1 pkt 2 (...), jest określone twierdzenie apelującego, że zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji jest w pewnym aspekcie wadliwy i z tego powodu wymaga uchylenia. Nie musi ono polegać na przytoczeniu przepisów prawa; wystarczy, aby skarżący określił, na czym polegał błąd sądu przy prowadzeniu postępowania lub wyrokowaniu oraz powiązał ten błąd z przebiegiem postępowania przed sądem niższej

Przedstawienie zarzutów

Pojęcie zarzutu

31

789440

Apelacja cywilna

Pojęcie zwięzłości

Część I. Komentarz

instancji, stanowiącym jego wynik orzeczeniem lub z treścią jego uzasadnienia”. W innym wyroku z 17.4.2008 r. (I CSK 500/07, Legalis) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że „w art. 368 § 1 pkt 2 i 3 k.p.c., określającym wymagania wobec apelacji, ustawodawca nie sprecyzował natury zarzutów, wobec czego wnoszący apelację ma dużą swobodę sposobu formułowania zarzutów. Można dodać, że szczegółowość i precyzja sformułowań apelacji są wykładnikiem profesjonalizmu osoby sporządzającej apelację, a nie miarą kognicji sądu odwoławczego”. Cytowane powyżej wypowiedzi doktryny i orzecznictwa prowadzą do wniosku, że ustawodawca przy formułowaniu zarzutów apelacyjnych przyjął rozwiązanie liberalne, dające skarżącemu bardzo dużo swobody. Wyjaśniając, na czym ma polegać zwięzłe przedstawienie zarzutów, należy odwołać się do wykładni językowej. Słownik współczesnego języka polskiego (Warszawa 2001) podaje, że „zwięzły” to „zawierający wiele treści w niewielu słowach; krótki; lapidarny” (tak też K. Piasecki, w: Kodeks postępowania cywilnego, Tom II, s. 22). Sąd Najwyższy w wyroku z 22.2.2008 r., (V CSK 421/07, Glosa 2009, Nr 1, s. 15) zajął następujące stanowisko: „ujęta w art. 368 § 1 pkt 2 k.p.c. wskazówka, że zarzuty apelacji mają być przedstawione zwięźle, uzasadnia zamieszczenie w tym fragmencie apelacji zastrzeżeń do skarżonego orzeczenia w możliwie lapidarnym sformułowaniu”. W postanowieniu z 19.9.2007 r. (II CZ 59/07, Legalis) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wskazanie w apelacji konkretnych przepisów ustawy i podanie, że zostały naruszone przez błędną wykładnię jednych, a niezastosowanie innych, stanowi zwięzłe przedstawienie zarzutów w rozumieniu art. 368 § 1 pkt 2 KPC. Idąc tym tropem tego rozumowania, należy stwierdzić, że zwięzłe przedstawienie zarzutów ma polegać na krótkim ich sformułowaniu, jednocześnie ukierunkowującym sąd odwoławczy na istotę problemu. W praktyce, formułując zarzut, należy podać uchybienie sądu pierwszej instancji i wyjaśnić, jaki zdaniem apelującego powinien być prawidłowy stan rzeczy. Należy pamiętać, że zarzut postawiony w apelacji zostanie rozwinięty w jej uzasadnieniu. Przewidziany w art. 368 § 1 pkt 2 i 3 KPC wymóg przedstawienia i uzasadnienia zarzutów dotyczy twierdzeń skarżącego, że

32

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

zaskarżony wyrok jest wadliwy i w czym się wyraża jego wadliwość, oraz powołania się na konkretne okoliczności, które zarzucaną wadliwość w rozpatrywanej sprawie – w ocenie skarżącego – mają uzasadniać. Apelacja nie musi zawierać wskazania przepisów prawa materialnego, które w zaskarżonym wyroku zostały naruszone, ani formy ich naruszenia; wystarczy, że z jej treści, wyartykułowanej choćby przy użyciu języka potocznego, wynika, że nieprzyznanie racji skarżącemu występującemu w roli powoda lub pozwanego nie znajduje uzasadnienia w przytoczonych przez niego okolicznościach faktycznych i wyprowadzanych z nich wnioskach, natomiast rzeczą sądu odwoławczego jest przyporządkowanie wskazywanych w apelacji wad orzeczenia sądu pierwszej instancji do określonych naruszeń prawa materialnego i ocena pod tym kątem apelacji jako nadającej się do wzruszenia orzeczenia sądu pierwszej instancji w kierunku wnioskowanym przez skarżącego. Jeśli wnoszącym apelację jest profesjonalny pełnomocnik procesowy, należy oczekiwać, że zarzuty dotyczące naruszenia prawa materialnego zostaną sformułowane w nawiązaniu do postaci tego rodzaju uchybienia i adekwatnie uzasadnione argumentami natury jurydycznej. Jeśli konkretne wady orzeczenia sądu pierwszej instancji zostały przedstawione w inny sposób i poddają się ocenie sądu odwoławczego, to nawet gdy formułował je profesjonalny pełnomocnik, nie może być oceniane, że zarzuty nie zostały sformułowane (zob. postanowienie SN z 10.8.2007 r., II CZ 53/07, Legalis). Na tle cytowanego postanowienia i wyroku SN z 17.4.2008 r. (I CSK 500/07, Legalis) należy dojść do wniosku, że sądy oczekują od profesjonalnego pełnomocnika, że zarzuty apelacyjne zostaną sformułowane przy zachowaniu zawodowych standardów. Taki sam pogląd prezentuje T. Ereciński, który dopuszcza sformułowanie zarzutu apelacyjnego w sposób ogólny, w szczególności gdy autorem apelacji nie jest profesjonalny pełnomocnik. Jednak komentator ten oczekuje, że zarzut apelacyjny będzie sformułowany na tyle szczegółowo, aby sąd odwoławczy mógł przeprowadzić postępowanie apelacyjne we właściwym kierunku (T. Ereciński, Apelacja, s. 77). Wprawdzie art. 368 § 1 pkt 2 KPC nie czyni rozróżnienia co do sformułowania zarzutu apelacyjnego ze względu na osobę sporządzającą apelację, ale dok­

Wskazanie przepisów prawa materialnego

33

789440

Apelacja cywilna

Związanie zarzutami sądu

Zmiana zarzutów

Nowe zarzuty

Część I. Komentarz

tryna i orzecznictwo wyraźnie formułują oczekiwania adresowane do profesjonalnych pełnomocników. Niewłaściwe sformułowanie zarzutów apelacyjnych przez profesjonalnego pełnomocnika nie będzie stanowiło braku formalnego apelacji powodującego jej odrzucenie. Jednak w tej sytuacji bez wątpienia będzie to miało wpływ na przebieg postępowania apelacyjnego i na jego wynik. Tego rodzaju postępowanie będzie rozpatrywane w kategoriach błędu profesjonalnego pełnomocnika ze wszelkimi konsekwencjami. ¬¬Zob. IV–IX. Wzory pełnomocnictw. Jeśli chodzi o związanie zarzutami apelacyjnymi, to w postępowaniu apelacyjnym ani skarżący, ani sąd odwoławczy nie są związani ich treścią. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 31.1.2008 r. (III CZP 49/07, OSNC, Nr 6, poz. 55), „sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania”. Sąd Najwyższy, uzasadniając cytowaną uchwałę, stwierdził, że sąd drugiej instancji ocenia samodzielnie dochodzone żądanie pod kątem prawnym, dokonuje tego w konfrontacji z zaskarżonym wyrokiem. Natomiast związanie zarzutami prawa procesowego wynika np. z art. 162 lub 380 KPC. Apelujący może zmienić zarzuty podniesione w pisemnej apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Co więcej, upływ terminu do wniesienia apelacji nie stoi na przeszkodzie temu, aby skarżący w piśmie procesowym rozszerzył, a nawet powołał nową argumentację prawną na uzasadnienie apelacji, byleby zgłoszone w piśmie zarzuty mieściły się w pierwotnym zakresie zaskarżenia. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby na rozprawie apelacyjnej podnieść nowe zarzuty i argumentację na ich poparcie, muszą jednak zmieścić się w zakresie zaskarżenia (zob. wyrok SN z 31.5.2001 r., V CKN 269/00, Legalis; wyrok SN z 13.4.2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000, Nr 10, poz. 193; wyrok SN z 22.12.2005 r., V CK 466/05, Legalis). Pogląd ten jest oparty na założeniu, że w przyjętym przez KPC systemie apelacyjnym sąd odwoławczy jest instancją merytoryczną, a nie kontrolną. Wynika to

34

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

z treści art. 382 KPC, który stanowi, że sąd w postępowaniu apelacyjnym orzeka na podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji oraz w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Wobec tego sąd odwoławczy nie tylko ustosunkowuje się do zarzutów apelacyjnych, ale w każdej sprawie apelacyjnej dokonuje własnej oceny ustaleń stanu faktycznego i dowodów przeprowadzonych przed sądem pierwszej instancji, uwzględniając dowody dopuszczone w postępowaniu apelacyjnym. Orzeczenie sądu odwoławczego ma charakter merytoryczny, gdyż postępowanie apelacyjne nie ma charakteru kontrolnego, jest ono kontynuacją postępowania przed sądem pierwszej instancji. Ustawodawca w zakresie odformalizowania zarzutów apelacyjnych dokonał jednego wyłomu. Chodzi mianowicie o apelację wnoszoną w postępowaniu uproszczonym, gdzie zarzuty apelacyjne zostały skatalogowane. ¬¬Zob. XI. Wzór apelacji w postępowaniu uproszczonym. W postępowaniu uproszczonym, zgodnie z art. 5059 § 11 KPC, apelację można oprzeć tylko na następujących zarzutach: 1) naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie; 2) naruszenia przepisów postępowania, jeżeli mogło ono mieć wpływ na wynik sprawy. Ponieważ ustawa procesowa nie wskazuje, na jakich zarzutach można oprzeć apelację w postępowaniu zwyczajnym, to praktyka wypracowała określone ich rodzaje (zob. Z. Krzemiński, Wnoszenie apelacji, s. 41). Są to następujące zarzuty: 1) naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie konkretnego przepisu prawa materialnego lub niewłaściwą jego wykładnię; 2) naruszenie przepisów prawa procesowego, jeśli miało lub mogło mieć wpływ na treść wydanego orzeczenia w sprawie; 3) nieważność postępowania; 4) sprzeczność istotnych ustaleń stanu faktycznego sądu pierwszej instancji z treścią zebranego materiału dowodowego; 5) nierozpoznanie istoty sprawy. ¬¬Zob. I. Wzór apelacji od wyroku sądu rejonowego.

Apelacja wnoszona w postępowaniu uproszczonym

Apelacja w postępowaniu zwyczajnym

35

789440

Apelacja cywilna Naruszenie prawa materialnego

Błędna wykładnia przepisu prawa materialnego

Pojęcie normy prawa materialnego

Część I. Komentarz

Naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie konkretnego przepisu prawa materialnego lub niewłaściwą jego wykładnię. W piśmiennictwie (Z. Krzemiński, Wnoszenie apelacji, s. 42; A. Zieliński, Sporządzanie środków zaskarżenia, s. 58) przyjmuje się, że na naruszenie prawa materialnego polegające na niewłaściwym jego zastosowaniu lub nieprawidłową wykładnię można powołać się wówczas gdy: a) sąd dokonał błędnej wykładni istniejącej normy prawa materialnego; b) sąd zastosował nieistniejącą normę prawa materialnego, np. w przypadku zastosowania uchylonego przepisu; c) sąd pierwszej instancji prawidłowo ustalił stan faktyczny i do tak ustalonego stanu faktycznego przypisał niewłaściwą normę prawa materialnego – jest to błąd subsumpcji. Sąd Najwyższy w wyroku z 2.4.2003 r. (I CKN 160/01, Legalis) wyjaśnił, że błędna wykładnia przepisu prawa materialnego polega na mylnym zrozumieniu treści zastosowanego przepisu. Natomiast naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie to kwestia prawidłowego odniesienia normy prawa materialnego do ustalonego stanu faktycznego, sprawa właściwego skonfrontowania okoliczności stanu faktycznego z hipotezą odnośnej normy prawnej i poddanie tego stanu ocenie prawnej na podstawie treści tej normy. Jako normy prawa materialnego należy rozumieć prawo polskie i prawo obce, jeśli będzie miało zastosowanie w sprawie. Stosując prawo obce, należy mieć na uwadze nie tylko dany przepis prawa, ale również jego wykładnię i praktykę sądową w kraju jego pochodzenia – art. 1143 § 1 KPC (zob. T. Ereciński, Prawo obce w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1981, s. 190 i nast.). Ponadto do norm prawa materialnego należy zaliczyć przepisy konwencji międzynarodowych, których Polska jest stroną. Nie będą potraktowane jako prawo obce normy prawa wspólnotowego, które będą miały zastosowanie przed prawem polskim. Nie będą potraktowane jako normy prawa materialnego przepisy statutów, regulaminy, akty prawa wewnętrznego, umowy.

36

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

Zgodnie z poglądem M. Safiana jako prawo materialne należy rozumieć regulacje konstytucyjne określające hierarchiczny system prawa powszechnie obowiązującego (w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2002, s. 220 i 221). Natomiast ich wykładnia będzie podlegała ogólnym regułom wykładni oświadczeń woli, która jest już kwestią prawną. W tym przypadku wadliwie dokonana przez sąd interpretacja będzie stanowić naruszenie prawa materialnego. Również wady w zakresie wykładni oświadczeń woli będą uznane za naruszenie prawa materialnego. Należy pamiętać, że o tym, czy dana norma ma charakter prawa materialnego, nie decyduje jej lokalizacja w akcie prawnym. Decydujące znaczenie ma treść normy prawnej. Przykładowo należy podać, że art. 58 KRO jest w istocie przepisem procesowym, ponieważ określa wymogi formalnoprawne wyroku rozwodowego. Dla odmiany przepis art. 189 KPC jest normą prawa materialnego, ponieważ określa materialnoprawne przesłanki powództwa o ustalenie. Naruszenie przepisów prawa procesowego, jeśli miało lub mogło mieć wpływ na treść wydanego orzeczenia w sprawie. Naruszenie przepisów prawa procesowego może mieć znaczenie dla apelacji, jeśli miało lub mogło mieć wpływ na treść zaskarżonego wyroku. Chodzi tutaj o istnienie związku przyczynowego pomiędzy naruszeniem normy prawa procesowego a wydanym przez sąd orzeczeniem w sprawie. Naruszenie prawa procesowego zachodzi wówczas, gdy sąd narusza swoim postępowaniem normy proceduralne nakazujące lub zakazujące określonych czynności. Chodzi o normy prawa procesowego, według których w określonej sytuacji procesowej sąd musi zachować się w określony sposób. Przykładowo należy podać: –– obowiązek sądu zawieszenia postępowania z urzędu (art. 174 § 1 KPC), –– obowiązek podjęcia postępowania z urzędu (art. 180 KPC), –– obowiązek wezwania osób niezapoznanych do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych (art. 194 KPC). W praktyce formułowanie takich zarzutów nie nastręcza problemów.

Treść normy prawnej

Naruszenie prawa procesowego

Charakter naruszenia

37

789440

Apelacja cywilna

Fakty będące przedmiotem dowodu

Część I. Komentarz

Omówienie wszystkich możliwych zarzutów proceduralnych przekracza ramy tej pracy. Wobec tego należy ograniczyć się do wskazania tych najczęściej podnoszonych. Częstym zarzutem, jaki jest formułowany w apelacjach, jest naruszenie art. 227 KPC. Jeśli chodzi o zarzut naruszenia art. 227 KPC, należy przede wszystkim wskazać, że przepis ten określa jedynie, jakie fakty są przedmiotem dowodu, stanowiąc, iż są to fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Twierdzenie, iż przepis ten został naruszony przez sąd rozpoznający sprawę, jest uzasadnione tylko w sytuacji, gdy zostanie wykazane, że sąd przeprowadził dowód na okoliczności niemające istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postępowania dowodowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy. Ponadto naruszenie tego przepisu może mieć miejsce wówczas, gdy sąd odmówił przeprowadzenia dowodu na fakty mające istotne znaczenie w sprawie, wadliwie oceniając, iż nie mają one takiego charakteru. Innymi słowy, samo twierdzenie, iż nastąpiło naruszenie art. 227 KPC, bez równoczesnego wskazania na uchybienie innym przepisom regulującym postępowanie dowodowe (np. art. 217 § 2, art. 278 § 1 KPC), może okazać się niewystarczające. Ocena, czy określone fakty mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w rozumieniu art. 227 KPC, powinna być dokonana przy uwzględnieniu przepisów prawa materialnego, mających zastosowanie w rozpoznawanej sprawie, celem stwierdzenia, jakie znaczenie przepisy prawa materialnego wiążą z faktami mającymi stanowić przedmiot dowodu. Treść przepisu art. 227 KPC nie może w żadnej sytuacji i w żadnej instancji nakładać obowiązku wyjaśniania sprawy i prowadzenia dowodów przez sąd z urzędu. W konsekwencji powyższych rozważań należy przyjąć, że komentowany przepis nie nakłada na sąd jakiegokolwiek obowiązku. Przepis ten jedynie określa fakty, jakie mają być przedmiotem badania w postępowaniu cywilnym. Ocena tego, czy dane fakty mają istotne znaczenie dla sprawy, a zatem, czy doszło do naruszenia art. 227 KPC, musi być dokonana za każdym razem ad causam w świetle całości okoliczności faktycznych i prawnych (zob. wyrok SN z 6.10.2009 r., II UK 47/09, Legalis; wyrok SN z 26.1.2001 r., II CKN 1462/00, Legalis; postanowienie SN z 19.1.2001 r., I CKN 426/00, Legalis).

38

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

W praktyce powszechnym zarzutem naruszenia prawa procesowego, wskazywanym w apelacjach, jest naruszenie art. 233 § 1 KPC, który określa kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów, polegające na zastąpieniu zasady swobodnej oceny dowodów oceną dowolną. Trzeba się zgodzić z A. Zielińskim (Sporządzanie środków zaskarżenia, s. 62), że zarzut naruszenia art. 233 KPC jest w praktyce nadużywany. Apelujący bardzo często, formułując zarzut przekroczenia swobodnej oceny dowodów, przedstawiają swoją, konkurencyjną do ustaleń sądu pierwszej instancji, wersję oceny stanu faktycznego. W istocie strona w apelacji prowadzi polemikę z ustaleniami faktycznymi sądu pierwszej instancji. Jest to błędna praktyka. W apelacji strona może dokonać odmiennej w stosunku do przyjętej przez sąd pierwszej instancji oceny dowodów, o ile wykaże, że narusza ona zasady doświadczenia życiowego i logicznego rozumowania. Naruszenie tego przepisu polega na tym, że sąd z naruszeniem zasady swobodnej oceny dowodów przyjął za wiarygodny określony dowód lub też odmówił wiarygodności konkretnemu dowodowi. Strona, która podnosi taki zarzut, musi przy tym wykazać, o jaki konkretnie dowód chodzi i na czym polega przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów (wyrok SN z 10.11.2005 r., V CK 332/05, Legalis). Należy pamiętać, że komentowany artykuł nie może być skuteczną podstawą zarzutu niewyjaśnienia wszystkich okoliczności faktycznych sprawy, gdyż reguluje on jedynie sposób oceny dowodów. Innym błędnie formułowanym zarzutem jest naruszenie art. 328 § 2 KPC. Artykuł ten ustanawia standardy, jakie ma spełnić uzasadnienie wyroku sądu. Należy brać pod uwagę to, że uzasadnienie sporządzane jest po wydaniu wyroku i nie ma wpływu na jego treść. Zarzut wadliwego sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku może okazać się zasadny wówczas, gdy z powodu braku elementów wymienionych w art. 328 § 2 KPC zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli instancyjnej (zob. wyrok SA w Poznaniu z 28.4.2010 r., I ACa 292/10, Legalis; wyrok SN z 8.10.2009 r., II CSK 153/09, Legalis). W ostatnich latach wzrosła rola i znaczenie przepisu art. 162 KPC. Norma ta ustanawia prekluzję dla podnoszenia zarzutów

Kryteria oceny dowodów

Sporządzanie uzasadnienia wyroku

Zarzut naruszenia prawa procesowego 39

789440

Apelacja cywilna

Instytucja prekluzji procesowej w sprawach gospodarczych

Część I. Komentarz

dotyczących naruszeń prawa procesowego. Zgodnie z tym artykułem strony mogą w toku posiedzenia, a jeśli nie były obecne, to na najbliższym posiedzeniu, zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Jeśli strona zaniechała złożenia takiego wniosku, to nie przysługuje jej prawo powoływania się na uchybienia w dalszym postępowaniu, co obejmuje całość postępowania w danej sprawie, łącznie z postępowaniem apelacyjnym i kasacyjnym. Reguła ta nie znajduje zastosowania w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, jeśli chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien brać pod uwagę z urzędu (np. nieważność postępowania i uchybienia art. 202 KPC). Po drugie, gdy strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy. Omawiana regulacja ma celu zapobieganie nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na wszelkie uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do celowego tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzystania ich w środkach odwoławczych. Zgłaszając zastrzeżenie, należy zdefiniować uchybienie ze wskazaniem odpowiednich przepisów procedury (zob. wyrok SN z 4.10.2006 r., II CSK 229/06, Legalis i wyrok SN z 10.8.2006 r., V CSK 237/06, OSG 2007, Nr 2, poz. 19). Przeciw praktyce automatycznego stosowania tego przepisu słusznie opowiedział się Z. Krzemiński (Wnoszenie apelacji, s. 46 i 47 i podana tam literatura). W sytuacji gdy wyrok został wydany w oparciu o przepis KPC, który został uznany za niekonstytucyjny orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego i uchylony przed uprawomocnieniem się wyroku, bez wątpienia zarzut naruszenia prawa procesowego w postaci oparcia wyroku na uchylonym przepisie będzie całkowicie uzasadniony. W sprawach gospodarczych bardzo istotnym zarzutem będzie naruszenie art. 47912 § 1 lub art. 47914 § 1 i 2 KPC (uchylone ustawą z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 233, poz. 1381), regulującego instytucję prekluzji procesowej, zgodnie z którą powód w pozwie, a pozwany w odpowiedzi na pozew mają obowiązek podać wszystkie twierdzenia i dowody na ich poparcie pod rygorem

40

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

utraty prawa powoływania ich w dalszym toku postępowania, chyba że wykażą, że ich powołanie w pozwie było niemożliwe lub potrzeba ich powołania wynikła później. Przepisy te są normami procesowymi o charakterze bezwzględnie obowiązującym, co oznacza, że niezastosowanie ich narusza reguły postępowania w sprawach gospodarczych. Strona, uchybiając któremukolwiek z tych przepisów, pozbawia się prawa zgłaszania w tym zakresie w toku postępowania twierdzeń, zarzutów i dowodów. Może jednak się zdarzyć, że sąd pierwszej instancji orzeknie na podstawie „spóźnionych” twierdzeń i dowodów. W konsekwencji sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, powinien pominąć dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 47912 § 1 lub art. 47914 § 1 i 2 KPC i powinien dokonać własnej oceny stanu faktycznego i własnych ustaleń w tym zakresie (por. wyrok SN z 23.3.2006 r., IV CSK 123/05, OSP 2007, Nr 4, poz. 48; wyrok SN z 21.4.2005 r., III CK 541/04, Legalis i uzasadnienie wyroku SN z 19.1.2005 r., I CK 410/04, OSNC 2006, Nr 1, poz. 7). Należy pamiętać, że na podstawie ustawy z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. Nr 233, poz. 1381) przepisy rozdziału 1 działu IV a, tytułu VII księgi pierwszej w części pierwszej regulujące postępowanie w sprawach gospodarczych zostały uchylone. Jednakże tzw. prekluzja dowodowa zostaje utrzymana w zmienionym powyższą ustawą art. 207 § 6 KPC. Wobec tego powyższe orzecznictwo powinno znaleźć zastosowanie w drodze analogii do nowego stanu prawnego. Nieważność postępowania Nieważność postępowania nie jest wyszczególniona jako odrębny zarzut apelacyjny. Jednak zgodnie z treścią art. 378 § 1 KPC sąd drugiej instancji w granicach zaskarżenia bierze pod uwagę z urzędu nieważność postępowania. Obowiązujący KPC nie definiuje pojęcia nieważności postępowania. Artykuł 379 KPC zawiera zamknięty katalog przesłanek nieważności postępowania; są to sytuacje: 1) jeżeli droga sądowa była niedopuszczalna;

Naruszenie postępowania Pojęcie nieważności postępowania

Katalog przesłanek nieważności postępowania

41

789440

Apelacja cywilna

Nieważność wyroku

Część I. Komentarz

2) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany; 3) jeżeli o to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już prawomocnie osądzona; 4) jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy; 5) jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw; 6) jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu; 7) art. 1099 § 2 KPC ustanawia dodatkową przesłankę nieważności postępowania – mianowicie brak jurysdykcji krajowej w sprawie. Wymienione przesłanki mają charakter bezwzględny, co oznacza, że jeśli którakolwiek z nich zaszła w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, to sąd odwoławczy ma obowiązek ich uwzględnienia bez badania, czy mogło, czy też miało wpływ na treść zaskarżonego wyroku. Konstrukcja art. 379 KPC jest oparta na domniemaniu, że jeśli wystąpiło jakiekolwiek wskazane tam uchybienie, jest ono takiej rangi, że nie ma konieczności badania, czy rzeczywiście miało, czy też mogło mieć wpływ na wydanie wyroku. W takim przypadku wyrok musi zostać uchylony, a sprawa przekazana do sądu pierwszej instancji celem ponownego rozpoznania. Wydany w wyniku postępowania dotkniętego wadą nieważności wyrok nie staje się automatycznie nieważny z mocy prawa. O tym, czy taki wyrok zostanie uznany za wadliwy i uchylony, decyduje sąd odwoławczy na skutek wniesienia apelacji. Praktyczna doniosłość zarzutu nieważności postępowania jest niezwykle istotna i chociaż mieści się on w grupie zarzutów proceduralnych, to jednak zalecane jest jego wyodrębnienie w apelacji spośród innych zarzutów i osobne uzasadnienie. Jak słusznie twierdzi A. Zieliński (Sporządzanie środków zaskarżenia, s. 59), wprawdzie zarzut nieważności po-

42

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

stępowania ma charakter proceduralny, to jednak wyróżnia się z tej grupy w sferze skutków, ponieważ w razie ujawnienia się takiego zarzutu postępowanie zawsze zostanie uznane za nieważne, bez względu, czy miało to wpływ na wynik postępowania. Określona w art. 379 pkt 5 KPC przesłanka pozbawienia możliwości obrony swoich praw zachodzi wówczas, gdy strona na skutek wadliwości procesowych sądu lub przeciwnika nie brała udziału w postępowaniu lub jego znacznej części, jeśli wadliwości te nie zostały usunięte w dalszym toku postępowania przed sądem pierwszej instancji. Nie można skutecznie zarzucać nieważności postępowania, gdy strona, będąc prawidłowo zawiadomiona o terminach posiedzeń sądu, intencjonalnie w nich nie uczestniczyła. Natomiast odmowa sądu odroczenia rozprawy w sytuacji, gdy strona z przyczyny nie do przezwyciężenia nie uczestniczy w rozprawie, a przyczyna jest sądowi znana, stanowi wystarczającą przesłankę dla uznania, że strona została w ten sposób pozbawiona możliwości obrony swoich praw. W przypadku gdy profesjonalny pełnomocnik przed rozprawą bezpośrednio poprzedzającą wydanie wyroku złoży uzasadniony wniosek o jej odroczenie, odmowa uwzględnienia tego wniosku i wydanie wyroku skutkuje nieważnością postępowania. Pozbawienie możliwości obrony swoich praw w rozumieniu art. 379 pkt 5 KPC ma miejsce wówczas, gdy dochodzi do całkowitego pozbawienia możliwości obrony praw, a nie tylko do jej utrudnienia wynikającego np. z działania przez stronę bez pomocy fachowego pełnomocnika. ¬¬Zob. także IV–IX. Wzory pełnomocnictw. Natomiast nierozpoznanie wniosku o ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika dla strony niemogącej normalnie, samodzielnie egzystować, przez co nie może ona brać udziału w rozprawie, lub dla osoby nieporadnej życiowo stanowi pozbawienie możliwości obrony swoich praw i skutkuje nieważnością postępowania. Odmowa ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika z urzędu nie stanowi pozbawienia możliwości obrony praw przez stronę. O tym, czy dla strony zostanie ustanowiony profesjonalny pełnomocnik z urzędu, decyduje sąd, jeśli uzna udział takiego pełnomocnika za potrzebny. Jest to uprawnienie sądu, z którego może skorzystać

Działanie bez pomocy fachowego pełnomocnika

43

789440

Apelacja cywilna

Nieprzeprowadzenie dowodu lub oddalenie wniosku dowodowego

Powaga rzeczy osądzonej

Brak organu osoby prawnej powołanego do jej reprezentowania

Część I. Komentarz

albo nie. W żadnym razie sąd nie ma obowiązku automatycznego uwzględniania wniosków o ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika. Niewezwanie do udziału w postępowaniu wszystkich w charakterze powodów lub pozwanych lub też uczestników nie powoduje nieważności postępowania z powodu pozbawienia możliwości obrony swoich praw, ponieważ art. 379 pkt 5 KPC dotyczy strony, a więc podmiotu mającego status strony postępowania. W zależności od sytuacji uchybienie to będzie rozpatrywane jako naruszenie przepisów prawa procesowego (art. 194–196 KPC). Nieprzeprowadzenie przez sąd pierwszej instancji dowodu lub oddalenie wniosku dowodowego nie stanowi przesłanki nieważności postępowania (art. 379 pkt 5 KPC). Dokonując analizy przyczynowo-skutkowej, czy zachodzi pozbawienie możliwości obrony praw przez stronę, należy ustalić, czy nastąpiło naruszenie przepisów procesowych, następnie zbadać, czy uchybienie to wpłynęło na możność strony do działania w postępowaniu, wreszcie ocenić, czy pomimo zaistnienia tych przesłanek strona mogła bronić swych praw w procesie. Dopiero w razie kumulatywnego spełnienia wszystkich warunków można uznać, że strona została pozbawiona możności działania. Zarzut nieważności postępowania na podstawie powagi rzeczy osądzonej (art. 379 pkt 3 KPC) powinien być oceniany w świetle art. 366 KPC. W związku z tym, przy ocenie, czy zarzut ten jest uzasadniony, decydujące znaczenie ma identyczność stron, identyczność przedmiotu rozstrzygnięcia, identyczność podstawy prawnej i faktycznej rozstrzygnięcia. Niezależnie od tego, czy za stronę działa pełnomocnik, brak organu powołanego do reprezentowania osoby prawnej stanowi przesłankę nieważności postępowania – art. 379 pkt 2 KPC. Niedopuszczalne jest, aby w postępowaniu występowała osoba prawna niemająca organu powołanego do jej reprezentowania. Braki w składzie organów osoby prawnej, zgodnie z art. 202 KPC, sąd bierze pod uwagę na każdym etapie postępowania. W przypadku pierwotnego braku w składzie organu uprawnionego do działania za stronę powodową, który ma charakter nieusuwalny albo nie zostanie uzupełniony w terminie, sąd powinien znieść postępowanie i odrzucić pozew (art. 199 § 1 pkt 3 i § 2 w zw. z art. 71 KPC).

44

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

W przypadku natomiast gdy brak ten istnieje od początku postępowania i dotyczy strony pozwanej, a nie został uzupełniony w ustalonym przez sąd terminie, postępowanie powinno ulec zawieszeniu na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 KPC. Z kolei jeśli brak właściwego organu uprawnionego do działania za stronę nastąpił w toku postępowania i również nie został uzupełniony w wyznaczonym terminie, sąd znosi postępowanie w zakresie, w jakim jest ono dotknięte brakiem i zawiesza postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 w zw. z art. 71 KPC. Jeżeli mimo zaistnienia wskazanych wyżej przesłanek postępowanie nie zostanie zawieszone, to – w myśl art. 379 pkt 2 KPC – dotknięte jest ono sankcją nieważności. Jeśli ze względu na charakter sprawy obowiązkowe jest zastępstwo procesowe Prokuratorii Generalnej, a jednostka organizacyjna Skarbu Państwa podejmuje działania samodzielnie lub też przez ustanowionego przez siebie pełnomocnika, to taka sytuacja skutkuje nieważnością postępowania – art. 379 pkt 2 KPC. Jeśli w sprawie występuje w charakterze pełnomocnika podmiot, który nie może być pełnomocnikiem, to jest to brak umocowania do zastępowania strony w postępowaniu, efektem którego jest nieważność postępowania w rozumieniu art. 379 pkt 2 KPC. Ogłoszenie wyroku przez sędziego, który nie orzekał na rozprawie bezpośrednio poprzedzającej wydanie wyroku, jest wystarczającą przesłanką dla skutecznego postawienia zarzutu nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt 4 KPC – skład sądu sprzeczny z przepisami prawa. Jeśli apelacja zostanie odrzucona w trybie art. 370 KPC przez sąd, w składzie którego orzekał sędzia, występujący w składzie, który wydał zaskarżony wyrok, to nie można uznać, że orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, ponieważ art. 48 § 1 pkt 5 KPC nakazuje wyłączenie sędziego z mocy ustawy wówczas, gdy wydał wyrok w niższej instancji, a odrzucenie apelacji w powyższym trybie jest w dalszym ciągu postępowaniem przed sądem pierwszej instancji. Jeśli chodzi o zarzut braku jurysdykcji krajowej (art. 1099 § 2 KPC), to sąd na każdym etapie bada jej istnienie z urzędu. Jurysdykcja krajowa istniejąca w chwili wszczęcia postępowania istnieje nadal, choćby odpadły jej podstawy w toku postępowania. Jeśli

Skład sądu sprzeczny z przepisami prawa

Zarzut braku jurysdykcji krajowej

45

789440

Apelacja cywilna

Sprzeczność ustaleń stanu faktycznego z materiałem dowodowym

Część I. Komentarz

podstawy jurysdykcji krajowej powstały w toku postępowania, sąd nie może uznać jej braku. Dla skutecznego podniesienia zarzutu nieważności postępowania nie jest konieczne uprzednie zgłoszenie żądania wpisania zastrzeżenia do protokołu w trybie art. 162 KPC (zob. wyrok SN z 7.4.2010 r., I UK 343/09, Legalis; wyrok SA w Katowicach z 6.8.2009 r., III Aua 769/09 OSAK 2010, Nr 2, poz. 1; postanowienie SN z 20.1.2010 r., II UK 305/09, Legalis; wyrok SA w Warszawie z 15.5.2009 r., I ACa 148/09, Legalis; wyrok SN z 7.11.2006 r., I CSK 224/06, Legalis; wyrok SN z 21.5.2009 r., V CSK 418/08, Legalis). Sprzeczność istotnych ustaleń stanu faktycznego sądu pierwszej instancji z treścią zebranego materiału dowodowego. Sprzeczność istotnych ustaleń stanu faktycznego z treścią zebranego materiału dowodowego zachodzi, gdy: 1) rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji jest sprzeczne z okolicznościami sprawy, które zostały ustalone w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji; 2) sąd wyprowadził logicznie błędne wnioski z ustalonych przez siebie okoliczności; 3) sąd przyjął pewne fakty za ustalone bez wystarczających podstaw, inaczej rzecz ujmując – fakty te nie są potwierdzone lub są niedostatecznie potwierdzone zebranym materiałem dowodowym; 4) sąd uznał pewne fakty za nieudowodnione, podczas gdy zebrany materiał w sprawie dowodzi ustalenia tych faktów. Przy formułowaniu zarzutu sprzeczności ustaleń stanu faktycznego z treścią zebranego materiału dowodowego należy pamiętać, że chodzi tu jedynie o błędy dotyczące elementu faktycznego zaskarżanego orzeczenia. Należy mieć na uwadze, że na skutek tego zarzutu sąd drugiej instancji będzie badał, czy w stanie faktycznym sprawy nie zachodzą sprzeczności między poszczególnymi ustaleniami oraz czy stan faktyczny stanowi harmonijną całość. Zakres kontroli apelacyjnej nie obejmuje całej sfery faktycznej sprawy, ale tylko zebrany materiał procesowy. Taka sprzeczność nie zachodzi, gdy sąd poczynił ustalenia sprzecznie z materiałem dowodowym, który – oceniając go – odrzucił. W konsekwencji nie można postawić

46

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

skutecznego zarzutu, gdy sąd dokonał ustaleń faktycznych, opierając się na niektórych dowodach, tj. tych, którym dał wiarę, jeżeli należycie uzasadnił swoje stanowisko w tym zakresie. Zawsze jednak zarzut taki znajdzie uzasadnienie, gdy ustalenia sądu będą sprzeczne z materiałem, który uznał za wiarygodny, albo też gdy dowody prowadzące do odmiennych wniosków nie będą negatywnie ocenione przez sąd. Z tą ostatnią sytuacją mamy do czynienia także, gdy sąd nie oceni wszystkich dowodów zebranych w sprawie bądź stwierdzi w uzasadnieniu, że daje wiarę wszystkim dowodom, mimo że pozostają one ze sobą w takim stosunku, że prowadzą do sprzecznych wniosków (zob. W. Siedlecki, w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, pod red. Z. Resicha, W. Siedleckiego, Warszawa 1975, s. 591; wyrok SA w Poznaniu z 19.8.2009 r., I ACa 507/09, Legalis). Nierozpoznanie istoty sprawy

Nierozpoznanie istoty sprawy

Nierozpoznanie istoty sprawy oznacza, że rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, lub też sąd zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje materialnoprawna lub procesowa przesłanka unicestwiająca roszczenie. Nierozpoznanie istoty sprawy w rozumieniu art. 378 § 2 KPC zachodzi w przypadku zaniechania przez sąd pierwszej instancji zbadania materialnej podstawy żądania pozwu albo poprzez pominięcie merytorycznych zarzutów pozwanego. W innym ujęciu nierozpoznanie istoty sprawy to pominięcie przez sąd pierwszej instancji podstawy roszczenia, tj. przesłanek stanowiących o jego istnieniu, poprzez oparcie rozstrzygnięcia na nietrafnym zarzucie, np. braku legitymacji czynnej lub biernej, przedawnienia, przedwczesności, zawisłości sporu i innych. Wreszcie nierozpoznanie istoty sprawy może oznaczać rozstrzygnięcie przez sąd innego sporu niż poddany mu do rozpoznania przez strony (zob. wyroki SN: z 9.7.2008 r., I PK 14/08, Legalis; z 9.1.2001 r., I PKN 642/00, OSNAPiUS 2002, Nr 17, poz. 409 i podane tam orzecznictwo i literatura).

47

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

2.4. Uzasadnienie zarzutów

Argumentacja uzasadnienia apelacji

Standardy uzasadnienia apelacji

Wymogi formalne apelacji określa art. 368 KPC, stanowiąc w § 1 pkt 2 i 3 KPC, że apelacja powinna zawierać zwięzłe przedstawienie zarzutów i ich uzasadnienie. Skoro wskazany przepis nakłada obowiązek zwięzłego przedstawienia zarzutów w sposób wskazujący uchybienie wyroku sądu pierwszej instancji, to rozwinięcie argumentacji powinno nastąpić w uzasadnieniu. Argumentacja uzasadnienia powinna pozostawać w logicznym związku z zarzutem. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy, apelacja musi zawierać co najmniej jeden wyraźnie sprecyzowany zarzut, który może być skonkretyzowany w uzasadnieniu. Oznacza to, że uzasadnieniem zarzutów są twierdzenia skarżącego o wadliwości zaskarżonego wyroku wraz ze wskazaniem, w czym się wyraża wadliwość wyroku, oraz z powołaniem się na konkretne okoliczności, które mają uzasadniać zarzucaną wadliwość. W odróżnieniu od postępowania kasacyjnego postępowanie apelacyjne jest bardzo odformalizowane. Wynika to z różnych funkcji, jakie pełnią te postępowania. Skarga kasacyjna jest środkiem kontroli prawidłowości stosowania prawa przez sądy, a nie instrumentem kontroli trafności zaskarżonego orzeczenia, co ma miejsce w postępowaniu apelacyjnym. W postępowaniu apelacyjnym nie ma przymusu adwokackiego, zatem apelacja może być sporządzona osobiście przez stronę, która często nie ma profesjonalnego przygotowania do sporządzania pism procesowych. Ponadto wśród wymogów konstrukcyjnych apelacji nie ma zdefiniowanych zarzutów i wskazanie podstawy apelacyjnej nie występuje jako jej konieczny element. Jeśli chodzi o standardy, jakim ma odpowiadać uzasadnienie apelacji, Sąd Najwyższy zajmuje dość liberalne stanowisko. Dotyczy ono jednak w zasadzie stron niemających profesjonalnego przygotowania do sporządzania tego rodzaju pism procesowych. Zdaniem Sądu Najwyższego, ustawodawca musiał liczyć się z tym, że pisma procesowe, wśród nich środki odwoławcze, nie zawsze będą sporządzane prawidłowo. Dlatego też należy traktować je mniej rygorystycznie niż pisma wnoszone przez adwokatów czy radców prawnych. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że krytyczna ocena apelacji, sporządzonej przez radcę prawnego w sposób od-

48

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

biegający od profesjonalnego standardu, nie uzasadnia odrzucenia apelacji, jeżeli zarzuty apelacyjne i ich uzasadnienie nie budzą wątpliwości. ¬¬Zob. także I. Wzór apelacji od wyroku sądu rejonowego i II. Wzór apelacji w postępowaniu uproszczonym. Sąd Najwyższy wyraźnie formułuje oczekiwania odnośnie do jakości apelacji w razie jej sporządzania przez zawodowego pełnomocnika. Wśród tych oczekiwań można znaleźć wybór sposobu formułowania zarzutów oraz ich uzasadnienia, a także układ typograficzny pisma. Istnienie wymogu przedstawienia zarzutów oraz ich zwięzłości nakłada na każdą stronę obowiązek takiej budowy środka odwoławczego, aby sąd mógł bez trudności ustalić nie tylko zakres zaskarżenia i żądania, ale również skonkretyzowane motywy uznawania zaskarżanego orzeczenia za wadliwe. Wskazywanie przepisów oraz ich wykładni i prawidłowej subsumpcji stanowi powinność zawodową pełnomocnika, będącego adwokatem lub radcą prawnym. Jednak jeśli apelacja sporządzona przez profesjonalistę spełni warunki formalne w minimalnym zakresie, to fakt ten nie zwalnia sądu od merytorycznego rozpoznania apelacji. Sąd Najwyższy w swych oczekiwaniach adresowanych do profesjonalnych pełnomocników jest konsekwentny i nie różnicuje poziomu zaangażowania zawodowego w zależności od rodzaju sprawy. Odrębność postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie polega bowiem w żadnym razie na obniżeniu formalnych i treściowych wymagań pism procesowych, w tym apelacji, wnoszonych przez reprezentującego stronę adwokata czy radcę prawnego. ¬¬Zob. także IV–IX. Wzory pełnomocnictw. Warto zauważyć, że Sąd Najwyższy nie motywuje, dlaczego od adwokata lub radcy prawnego należy oczekiwać wyższego standardu sporządzania apelacji niż od podmiotu nieprofesjonalnego. Odpowiedzi na tę kwestię należy poszukiwać w ustawach korporacyjnych. Ustawa z 26.5.1982 r. – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.), a szczególnie jej art. 1 ust. 1 i art. 4 ust. 1 wskazuje w sposób niebudzący wątpliwości zadania adwokatów polegające na udzielaniu pomocy prawnej. Realizacja

Standardy apelacji sporządzanej przez profesjonalnego pełnomocnika

49

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

tego zadania ma polegać na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu pism i reprezentacji przed sądami i urzędami. Analogiczne uregulowanie zawiera ustawa z 6.7.1982 r. o radcach prawnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 ze zm.) – art. 2 i 4 ust. 1. Od adwokata lub radcy prawnego (jako profesjonalistów), wnoszącego apelację, należy wymagać nie – jak od laika – tylko minimalnej znajomości przepisów procedury cywilnej, dotyczących postępowania apelacyjnego. Znajomość tych regulacji musi być adekwatna do wykonywanego zawodu, uwzględniając w tym znajomość orzecznictwa i poglądów doktryny. W konsekwencji, na profesjonalnych pełnomocników nałożone są wyższe standardy realizowania pomocy prawnej tak, aby pomocy tej udzielić w sposób, jakiego należałoby oczekiwać od adwokata lub radcy prawnego (zob. postanowienie SN z 12.7.2006 r., V CZ 52/06, Legalis; postanowienie SN z 17.5.2002 r., I CZ 57/02, Legalis; postanowienie SN z 30.6.2006 r., V CZ 48/06, Legalis; postanowienie SN z 19.10.2006 r., V CZ 73/06, Legalis; postanowienie SN z 18.6.1998 r., II UKN 91/98, OSNAPiUS 1999, Nr 17, poz. 563).

2.5. Powołanie nowych faktów i dowodów, jeśli strona nie mogła ich powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, lub potrzeba ich powołania wynikła później Powołanie nowych faktów i dowodów

Na podstawie art. 368 § 1 pkt 4 KPC apelację można oprzeć na powołaniu nowych faktów i dowodów. Wskazując tę podstawę apelacji, strona musi wykazać, że ich powołanie przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo potrzeba ich powołania powstała później. Regulacja ta obejmuje różne sytuacje. Pierwsza – gdy to fakty lub dowody nie były znane stronie w trakcie postępowania przed sądem pierwszej instancji i strona dowiedziała się o nich dopiero po wydaniu wyroku. Druga – gdy strona wprawdzie dysponowała pewnymi dowodami i znała fakty w trakcie postępowania przed sądem pierwszej instancji, ale realna potrzeba powołania się na nie powstała dopiero na etapie sporządzania apelacji.

50

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

Należy pamiętać, że omawiana regulacja dotyczy sytuacji na etapie sporządzania apelacji – nie później. Jednak gdy nowe fakty wyjdą na jaw lub też konieczność powołania nowych dowodów pojawi się już po sporządzeniu apelacji, to nie ma przeszkód, aby zgłosić te okoliczności w dalszym toku postępowania apelacyjnego. Wynika to z modelu apelacji pełnej, jaki został przyjęty w KPC. Zakłada on, że postępowanie apelacyjne pełni funkcję kontrolną wobec wyroku sądu pierwszej instancji, jak również dopuszcza możliwość prowadzenia postępowania dowodowego przed sądem apelacyjnym.

Uzupełnienie apelacji

2.6. Wniosek o zmianę lub uchylenie orzeczenia z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia 1) w  niosek o rozpoznanie postanowień sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu, w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy Artykuł 394 § 1 KPC enumeratywnie wylicza, jakie postanowienia podlegają zaskarżeniu. Wobec tego art. 380 KPC ma zastosowanie do pozostałych postanowień, pod warunkiem że miały wpływ na treść zaskarżonego wyroku. W orzecznictwie Sądu Najwyższego panuje pogląd, że warunkiem rozpoznania przez sąd drugiej instancji niezaskarżalnych postanowień, które miały wpływ na wynik sprawy, jest zamieszczenie stosownego wniosku w apelacji. Podkreśla się, że w odniesieniu do środków zaskarżenia, wnoszonych przez profesjonalnych pełnomocników, wniosek taki powinien być jednoznacznie sformułowany, gdyż nie ma podstaw do przypisywania pismom wnoszonym przez takich pełnomocników treści niewyrażonych w nich wprost (zob. postanowienie SN z 4.7.2008 r., I CZ 51/08, Legalis i podane tam orzecznictwo). Odnośnie do skutków rozpoznania niezaskarżalnych postanowień sądu pierwszej instancji pojawiły się dwa rozbieżne poglądy. Według jednego z nich sąd drugiej instancji niweczy skutki niezaskarżonych postanowień sądu pierwszej instancji wówczas, gdy zmieni lub uchyli w części albo w całości zaskarżony wyrok (zob. postanowienie SN z 19.3.2008 r., V CZ 8/08,

Postanowienie niepodlegające zaskarżeniu

51

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

Legalis). Drugi pogląd wychodzi z założenia, że jeśli art. 380 KPC pozwala na rozpoznanie takiego niezaskarżalnego postanowienia, to tym samym pozwala na dokonanie jego zmiany lub uchylenia (postanowienie SN z 17.1.2006 r., I UZ 40/05, OSNAPiUS 2007, Nr 3–4, poz. 57). Zawarty w apelacji wniosek o rozpoznanie niezaskarżalnych postanowień musi być odpowiednio uzasadniony. Oznacza to, że uzasadnienie tego wniosku powinno wskazywać wszystkie wady takiego postanowienia. Artykuł 380 KPC nie będzie miał zastosowania do postanowień sądu pierwszej instancji wydanych po ogłoszeniu wyroku, ponieważ postępowanie przed tym sądem już się zakończyło. 2) w  niosek o zmianę lub uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia

Rodzaje wyroków

Określony w art. 368 § 1 pkt 5 KPC obowiązek sformułowania wniosku apelacyjnego oznacza w praktyce, że skarżący ma podać, czego domaga się od sądu drugiej instancji, jakiego rozstrzygnięcia oczekuje. Formułując wniosek apelacyjny, należy mieć na uwadze, jakiego rodzaju wyroki może wydać sąd drugiej instancji w wyniku przeprowadzonego postępowania apelacyjnego. Kwestię tę reguluje art. 386 § 1–4 KPC. Zgodnie z tym artykułem sąd drugiej instancji zazwyczaj wydaje wyrok reformatoryjny, tzn. zmienia zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy. Wyjątkiem jest wyrok kasatoryjny, który może być wydany, gdy sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Ponadto, w przypadku stwierdzenia nieważności postępowania wyrok sądu pierwszej instancji podlega uchyleniu, postępowanie zostaje zniesione w zakresie dotkniętym nieważnością, a sprawa zostaje przekazana do ponownego rozpoznania. Wniosek apelacyjny powinien być adekwatny do granicy zaskarżenia – art. 368 § 1 pkt 1 KPC. Jeśli zaskarżono wyrok w całości, to we wniosku apelacyjnym należy sformułować żądanie zmiany lub uchylenia wyroku w całości. W orzecznictwie przyjmuje się, że zawarty w apelacji wniosek o zmianę orzeczenia musi być sprecyzowany przez skarżącego przez określenie, na czym ma polegać ta zmiana. Przewidziany wy-

52

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

móg zaznaczenia we wniosku apelacyjnym zakresu żądanej zmiany lub uchylenia należy rozumieć jako konieczność wskazania przez skarżącego, jakie orzeczenie chciałby uzyskać w postępowaniu apelacyjnym. Określenie to nie musi jednak nastąpić wyłącznie w formie przytoczenia konkretnego sformułowania, jakie sąd miałby w tym orzeczeniu zamieścić, lecz może także przybrać formę opisową, odwołującą się do treści żądań strony zgłoszonych w toku postępowania (zob. postanowienie SN z 15.2.2008 r., I CZ 147/07, Legalis; postanowienie SN z 13.4.2007 r., I CZ 13/07, Legalis; postanowienie SN z 11.7.2008 r., IV CNP 46/08, Legalis). W orzecznictwie dopuszcza się sformułowanie wniosku alternatywnego, tzn. można żądać zmiany lub uchylenia zaskarżonego wyroku. Zdaniem Sądu Najwyższego dopuszczalność sformułowania wniosku apelacji w sposób alternatywny wynika wprost z treści przepisu art. 368 § 1 pkt 5 KPC. Wniosek sformułowany w taki sposób powinna cechować wewnętrzna spójność, co oznacza, że powinien korespondować z zarzutami i zakresem zaskarżenia. Obowiązek sformułowania wniosku apelacji sprowadza się wyłącznie do stwierdzenia, czy orzeczenie podlega uchyleniu lub zmianie i wskazania zakresu żądanej zmiany lub uchylenia. Sąd drugiej instancji nie jest związany wnioskiem apelacji, poddaje go natomiast ocenie z punktu widzenia wymagań formalnych apelacji, jako jednego z jej elementów konstrukcyjnych. Wnioski apelacyjne wyznaczają granice apelacji, które są pojęciem szerszym od granic zaskarżenia. Granice apelacji obejmują granice zaskarżenia rozumiane zgodnie z art. 368 § 1 pkt 1 KPC, czyli wskazanie przedmiotowych i podmiotowych granic, oraz wskazania, czy wyrok zaskarżony jest w całości, czy w części, a jeśli w części, to w jakiej. Pojęcie granic apelacji obejmuje granice zaskarżenia, a także przytoczone zarzuty, niekiedy nowe fakty i dowody, jak również wnioski apelacyjne (art. 368 § 1 pkt 2–5 KPC). Formułując wnioski apelacyjne, należy mieć na uwadze, że sąd drugiej instancji orzeka o kosztach postępowania, ale na wniosek złożony w apelacji albo na rozprawie poprzedzającej wydanie wyroku. Nie dotyczy to sytuacji, gdy sąd ten orzeka o kosztach z urzędu (art. 108 i 109 KPC).

Wniosek alternatywny

Granice apelacji

53

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

2.7. Oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o prawa majątkowe Wartość przedmiotu zaskarżenia

Prawa majątkowe

Zgodnie z art. 368 § 2 KPC w apelacji należy podać wartość przedmiotu zaskarżenia. Wartość ta nie może być wyższa od wartości wskazanej w pozwie, chyba że powód rozszerzył powództwo albo sąd orzekł ponad żądanie pozwu. Do obliczenia wartości przedmiotu zaskarżenia mają odpowiednie zastosowanie przepisy art. 19–24 i 25 § 1 KPC. Podanie wartości przedmiotu zaskarżenia ma na celu umożliwienie skontrolowania przez sąd, czy wysokość wniesionej przez skarżącego opłaty sądowej jest prawidłowa. W postanowieniu z 14.5.2009 r. (I PZ 5/09, OSNAPiUS 2011, Nr 1–2, poz. 12) Sąd Najwyższy wyjaśnił, jak należy rozumieć pojęcie roszczenia majątkowego w kontekście art. 368 § 2 KPC. „Roszczenie majątkowe nie musi mieć charakteru pieniężnego. Żądanie – a tym samym sprawa, w której to żądanie jest rozpoznawane – ma charakter majątkowy wówczas, gdy zmierza do realizacji prawa lub uprawnienia mającego bezpośredni wpływ na stosunki majątkowe stron, przy czym takimi sprawami mogą być zarówno sprawy o świadczenie, jak i o ustalenie oraz o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego (...). O majątkowym charakterze roszczenia decyduje ścisłe powiązanie zasadniczego przedmiotu rozstrzygnięcia z mieniem lub – inaczej ujmując – bezpośredni wpływ rozstrzygnięcia na stan mienia powoda oraz bezpieczeństwo mienia (...). Stąd też, jeśli oczekiwania powoda co do rozstrzygnięcia sądu skierowane są bezpośrednio na zaspokojenie interesu ekonomicznego, to sprawa dotyczy praw majątkowych, jeżeli zaś zamiarem powoda jest ukształtowanie stosunków osobistych (np. pomiędzy członkami określonej wspólnoty prawnej), to roszczenie ma charakter niemajątkowy, bo nie zmierza do bezpośredniego skutku ekonomicznego (...). O majątkowym bądź niemajątkowym charakterze prawa, którego dotyczy roszczenie, decyduje zatem majątkowy bądź niemajątkowy charakter dobra, którego naruszenia powód upatruje i którego ochrony się domaga. Wobec tego [zdaniem Sądu Najwyższego] należy uznać, że prawami majątkowymi są wszelkie prawa wywodzące się bezpośrednio ze stosunków obejmujących ekonomiczne interesy stron.

54

789440

V. E l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e a p e l a c j i

Niemajątkowymi są natomiast prawa służące ochronie dóbr osobistych oraz stosunków rodzinnych pomiędzy małżonkami, krewnymi, powinowatymi. Niekiedy do praw niemajątkowych zalicza się także tak zwane prawa organizacyjne wynikające z przynależności do korporacji o charakterze gospodarczym”. Przykładowo należy podać, że sprawa o ustalenie, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy, jest sprawą o prawa majątkowe. Taki sam charakter mają sprawy dotyczące istnienia stosunku pracy, a więc: nawiązania, rozwiązania, jego ustalenia, przekształcenia, przywrócenia do pracy. Wartość przedmiotu zaskarżenia nie zawsze musi odpowiadać wartości przedmiotu sporu określonej w pozwie, ponieważ strona może zaskarżyć wyrok w części. W orzecznictwie przyjmuje się, że w tzw. sprawach działowych, czyli o podział majątku wspólnego po ustaniu majątkowej wspólności małżeńskiej, w sprawach o dział spadku i zniesienie współwłasności wartością przedmiotu zaskarżenia nie będzie wartość całego majątku, a będzie nią tylko wartość udziału w dzielonym majątku, czyli wartość konkretnego roszczenia do majątku lub jego składnika. Jeśli strona kwestionuje w apelacji samą zasadę podziału majątku, to wtedy wartością przedmiotu zaskarżenia będzie wartość całego majątku. Artykuł 1261 KPC ogranicza obowiązek wskazania wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia tylko do spraw, w których od tej wartości zależy właściwość rzeczowa sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność środka odwoławczego. Przyjmuje się, że przepis ten ma zastosowanie do pozwu, apelacji i skargi kasacyjnej, a zatem w sprawach o prawa majątkowe, w których właściwość rzeczowa sądu, wysokość opłat ani dopuszczalność środka odwoławczego nie zależy od wartości przedmiotu sporu czy zaskarżenia, nie powinien mieć zastosowania przepis art. 368 § 2 KPC, natomiast stosuje się art. 1261 KPC. Do takich spraw należy np. sprawa o zasiedzenie, w której od wartości przedmiotu sprawy i zaskarżenia nie zależy właściwość sądu, wysokość opłat ani dopuszczalność środka odwoławczego, a zatem niewskazanie wartości przedmiotu sprawy lub zaskarżenia nie uniemożliwia nadania sprawie biegu. W razie połączenia w trybie 219 KPC do łącznego rozpoznania kilku spraw i zaskarżenia apelacją wyroku przez jedną ze stron, wartość przedmiotu

Prawa niemajątkowe

Wartość przedmiotu zaskarżenia a wartość przedmiotu sporu

Właściwość sądu

55

789440

Apelacja cywilna

Wskazanie wartości przedmiotu zaskarżenia

Część I. Komentarz

zaskarżenia obejmuje orzeczenie o roszczeniach zasądzonych lub oddalonych jedynie wobec apelującego, a prawidłowe oznaczenie wartości przedmiotu zaskarżenia nie obejmuje roszczeń pozostałych stron, które nie zaskarżyły wyroku. Błędnie podana wartość przedmiotu zaskarżenia nie jest brakiem formalnym i nie jest przyczyną odrzucenia apelacji. W takim przypadku sąd, korzystając z uprawnień wynikających z art. 25 § 1 w zw. z art. 368 § 2 KPC, może sprawdzić podaną przez stronę skarżącą wartość przedmiotu zaskarżenia i wezwać do uzupełnienia opłaty. Natomiast nie spełni wymogu wskazania wartości przedmiotu zaskarżenia podanie w apelacji, że jest ona „nie niższa niż ...”, „nie wyższa niż ...” lub wariantowo. Wskazanie wartości przedmiotu zaskarżenia powinno określać konkretną kwotę. Należy pamiętać, że na podstawie art. 20 KPC – mającego odpowiednie zastosowanie do postępowania apelacyjnego – do wartości przedmiotu zaskarżenia nie dolicza się odsetek, kosztów postępowania. W sprawie, w której były rozpoznawane roszczenia z pozwu głównego i wzajemnego, przy ustalaniu wartości przedmiotu zaskarżenia nie sumuje się roszczeń z tych pozwów. Dla określenia wartości zaskarżenia w sprawie o roszczenie pieniężne wyrażone w walucie obcej miarodajny jest kurs tej waluty z dnia wniesienia pozwu. Pogląd ten jest konsekwencją uznania, że powód, wnosząc o zasądzenie sumy wyrażonej w walucie obcej, jest zobowiązany na podstawie art. 19 § 2 KPC oznaczyć w pozwie kwotą pieniężną wartość przedmiotu sporu wyrażoną w pieniądzu polskim (zob. postanowienie SN z 8.8.2008 r., V CZ 49/08, Legalis).

56

789440

VI. Opłaty sądowe w sprawach cywilnych Ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zostały wprowadzone trzy rodzaje opłat: stała, stosunkowa i podstawowa. Opłatę stałą pobiera się w sprawach o prawa niemajątkowe i niektóre prawa majątkowe, wskazane w ustawie, niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia. Opłata stała nie może być niższa niż 30 zł i wyższa niż 5000 zł. Opłatę stosunkową pobiera się w sprawach o prawa majątkowe i wynosi ona 5% wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł. Natomiast w sprawach o roszczenia majątkowe w postępowaniu grupowym opłata stosunkowa wynosi 2% wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł. Opłatę podstawową pobiera się w sprawach, w których przepisy nie przewidują opłaty stosunkowej lub tymczasowej i wynosi ona 30 zł, co stanowi minimalną stawkę, którą strona jest obowiązana uiścić od pisma podlegającego opłacie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Uiszczenie opłaty podstawowej wyklucza pobranie innej opłaty. Ustawa wprowadziła opłatę tymczasową, którą wnosi się od pisma w sprawie o prawa majątkowe, w której wartości przedmiotu sporu nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia. Przewodniczący określa opłatę tymczasową w granicach od 30 do 1000 zł, a w sprawach w postępowaniu grupowym od 100 do 10 000 zł. Sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w pierwszej instancji określa wysokość opłaty ostatecznej, która będzie opłatą stosunkową, obliczoną od wartości przedmiotu sporu ustalonej w toku postępowania lub opłatą określoną przez sąd, jeżeli jej wartości nie udało się ustalić. W tym przypadku opłatę ostateczną sąd określa w kwocie nie wyższej niż 5000 zł.

Rodzaje opłat

Wysokość opłaty ostatecznej

57

789440

Apelacja cywilna Kryteria ustalenia opłaty ostatecznej

Miejsce opłaty Termin wniesienia opłaty Internet

Przelew bankowy

Część I. Komentarz

Ustalając wysokość opłaty ostatecznej, sąd kieruje się dwoma przesłankami: społeczną doniosłością rozstrzygnięcia i stopniem zawiłości sprawy. Tak ustalona opłata ostateczna będzie stanowiła podstawę do obliczenia opłaty od apelacji. Należy pamiętać, że KPC nakłada obowiązek „samobliczania” opłat stosunkowych od wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia przez stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego. Obowiązek opłacenia apelacji powstaje przy wniesieniu tego pisma do sądu, a najpóźniej w terminie otwartym przewidzianym do wniesienia takiego środka. Opłatę wnosi się do sądu pierwszej instancji, który wydał wyrok. Wraz z wprowadzeniem możliwości regulowania opłat sądowych za pośrednictwem Internetu powstał praktyczny problem, z jakim dniem jest uiszczona opłata realizowana za pośrednictwem tego środka komunikacji. Sąd Najwyższy przyjął, że dniem uiszczenia opłaty sądowej dokonanej za pomocą elektronicznego środka komunikacji jest dzień, w którym polecenie przelewu zostało wprowadzone do urządzenia nadawczego w taki sposób, żeby bank mógł zapoznać się z jego treścią, pod warunkiem że w tym dniu lub w terminie do uiszczenia opłaty polecenie przelewu ma pokrycie na rachunku zleceniodawcy. Możliwość tę bank uzyskuje z chwilą odebrania polecenia przez jego urządzenie odbiorcze (postanowienie SN z 22.4.2004 r., II CZ 38/04, OSNC 2005, Nr 5, poz. 84; postanowienie SN z 26.9.2008 r., V CZ 56/08, Legalis). W orzecznictwie przyjmuje się, że dla uznania za uiszczenie opłaty sądowej w drodze przelewu bankowego wystarcza złożenie bankowi przed upływem terminu prawidłowego pod względem formalnym polecenia przelewu w taki sposób, aby mógł się on zapoznać z jego treścią – jeżeli polecenie to było wykonalne, tj. miało pokrycie na rachunku bankowym zlecającego przed upływem terminu, i zostało rzeczywiście wykonane. Gdy przesłanki te są spełnione, złożenie bankowi polecenia przelewu przed upływem terminu do wniesienia opłaty sądowej uzasadnia uznanie tego terminu za zachowany, choćby inne czynności składające się na operację przelewu bankowego, w tym uznanie rachunku bieżącego dochodów sądu, nastąpiło po tym terminie (zob. postanowienie SN z 19.6.2008 r., V CZ 40/08, Legalis i cytowane tam orzecznictwo).

58

789440

VI. Opłaty sądowe w sprawach cywilnych

Według Sądu Najwyższego (zob. uchwała z 21.1.2011 r., III CZP 115/10, OSNC 2011, Nr 9, poz. 97) datą uiszczenia opłaty sądowej przekazem pocztowym realizowanym za pośrednictwem operatora publicznego świadczącego powszechne usługi pocztowe jest data nadania przekazu potwierdzona przez operatora. Artykuł 165 § 2 KPC ustanawia domniemanie, że czynność dokonana za jego pośrednictwem jest skuteczna wobec adresata już z chwilą jej dokonania. Domniemanie to – odwołując się do analogii z art. 165 § 2 KPC w zw. z art. 8 ust. 1 KSCU – należy odnieść także do czynności uiszczenia opłaty sądowej przekazem pocztowym, zwłaszcza że potwierdzenie jego dokonania, wydane przez placówkę operatora publicznego, ma nadaną przez ustawę moc dokumentu urzędowego (art. 45 ustawy z 12.6.2003 r. – Prawo pocztowe, t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159 ze zm.) Takich skutków, wobec braku podstaw prawnych oraz braku uzasadnienia do zastosowania analogii z art. 165 § 2 KPC, nie można przypisać czynnościom podejmowanym za pośrednictwem innych osób niż operator publiczny, nawet gdy ich działalność jest „legalna”. Chodzi tutaj o różnego rodzaju pośredników w dokonywaniu opłat, firmy kurierskie. Brak możliwości uiszczenia w soboty opłaty sądowej w formie wpłaty gotówkowej w kasie sądu lub w formie nabycia w tej kasie znaków opłaty sądowej nie stoi na przeszkodzie do uiszczenia opłaty sądowej w tym dniu w formie bezgotówkowej na rachunek bieżący dochodów właściwego sądu. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 31.1.2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych przewiduje m.in. uiszczenie jej w formie bezgotówkowej na rachunek bieżący dochodów właściwego sądu. Numery tych rachunków Ministerstwo Sprawiedliwości nieodpłatnie udostępnia i aktualizuje na swojej stronie internetowej, wskazanej w § 2 ust. 2 OpłSądR. Uiszczenia opłaty w ten sposób można dokonać w sobotę w bankach, a także w czynnych w sobotę urzędach pocztowych. Dokonanie wpłaty w taki sposób jest równoznaczne pod względem czasowym z bezpośrednią wpłatą gotówkową w kasie sądu lub w banku prowadzącym rachunek bieżący dochodów sądu, a ewentualne opóźnienie w realizacji przekazu pieniężnego nie wywołuje ujemnych następstw prawnych dla wpłacającego

Przelew pocztowy

Opłacenie pisma w soboty

59

789440

Apelacja cywilna

Opłacenie dokonane przez profesjonalnego pełnomocnika

Formy wniesienia opłat

Dowód wniesienia opłaty

Część I. Komentarz

(zob. postanowienie SN z 3.8.2006 r., IV CZ 62/06, Legalis). Pogląd ten jest konsekwencją nieuznania przez Sąd Najwyższy sobót za dni ustawowo wolne od pracy (zob. cytowana wcześniej uchwała 7 sędziów SN z 25.4.2003 r., III CZP 8/03, OSNC 2004, Nr 1, poz. 1). W orzecznictwie przyjmuje się, że opłata od pisma procesowego wnoszonego przez profesjonalnego pełnomocnika powinna być dokonana nie tylko z uwzględnieniem przepisów KPC oraz KSCU, ale także wydanego na podstawie art. 9 KSCU rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (zob. postanowienie SN z 8.9.2009 r., I UZ 40/09, Legalis). W § 2 OpłSądR zostały zdefiniowane formy wnoszenia opłat sądowych w sprawach cywilnych. Rozporządzenie przewiduje trzy formy wnoszenia opłaty sądowej: 1) wpłata bezgotówkowa na rachunek bieżący dochodów sądu; 2) wpłata gotówkowa, bezpośrednio w kasie sądu; 3) znakami opłaty sądowej o odpowiedniej wartości wykonanych według ustalonego wzoru. Zgodnie z OpłSądR, jeżeli opłata sądowa została uiszczona przelewem bankowym lub za pośrednictwem poczty na rachunek bieżący dochodów sądu przed wniesieniem pisma do sądu, należy do tego pisma dołączyć oryginał lub kopię dowodu wniesienia należnej opłaty. W przypadku wnoszenia opłaty sądowej na rachunek bieżący dochodów sądu na wezwanie sądu lub dodatkowo na dowodzie wpłaty należy wpisać sygnaturę akt sprawy, jeśli jest nadana. W sytuacji kiedy wpłata na rachunek bieżący dochodów sądu została dokonana przed wezwaniem do uiszczenia opłaty sądowej, kopię dowodu wpłaty należy przesłać niezwłocznie do właściwego sądu w ślad za złożonym pismem. W przypadku dołączenia do pisma dowodu wniesienia opłaty sądowej w formie wydruku potwierdzającego dokonanie operacji bankowej, na wydruku tym zamieszcza się potwierdzoną własnoręcznym podpisem informację, że figurująca na nim kwota stanowi opłatę za wnoszone pismo. Uiszczenie opłaty w formie gotówkowej w kasie sądu jest dokumentowane adnotacją na oryginale pisma procesowego oraz poprzez wydanie kopii potwierdzenia wpłaty gotówkowej. Po uiszczeniu

60

789440

VI. Opłaty sądowe w sprawach cywilnych

opłaty sądowej w kasie sądu po wniesieniu pisma do sądu, lecz przed wezwaniem do jej uiszczenia, kopię dowodu wpłaty należy przekazać do właściwego sądu w ślad za złożonym pismem. Rozporządzenie ze względów oczywistych nie określa maksymalnej wysokości opłaty, jaką można wnieść na rachunek sądu lub w formie gotówkowej. Natomiast maksymalna wysokość opłaty sądowej, jaką można uiścić za pomocą znaków opłaty sądowej, wynosi 1500 zł. Znaki opłaty sądowej kasuje sędzia lub pracownik upoważniony do przyjmowania pism lub do wydawania dokumentów niezwłocznie po otrzymaniu pisma z naklejonymi na nim lub dołączonymi do niego znakami. Skasowanie przez osobę uiszczającą opłatę znaków opłaty sądowej w sposób sprzeczny z przepisami OpłSądR oznacza, że opłata nie została prawidłowo uiszczona. Pismem, które nie zostało należycie opłacone, jest zarówno pismo, od którego w ogóle nie została uiszczona opłata lub opłatę uiszczono po upływie terminu, jak i pismo, od którego wniesiono opłatę w niepełnej wysokości, a także pismo, które zostało opłacone w inny sposób niż określony w § 2 OpłSądR w zw. z art. 9 pkt 1 KSCU. Nienależycie opłacona apelacja zawodowego pełnomocnika podlega zwrotowi z możliwością uzupełnienia braku w terminie tygodniowym od daty doręczenia zarządzenia o zwrocie apelacji, ze skutkiem od daty pierwotnego wniesienia – art. 1302 § 1 i 2 KPC. Natomiast zgodnie z art. 1302 § 5 KPC przepisu § 1 tego artykułu nie stosuje się, gdy obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek sprawdzenia przez sąd wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia. Wynika z niego, że w sytuacji, w której po sprawdzeniu wartości przedmiotu zaskarżenia okazuje się ona wyższa niż wskazana przez stronę, sąd nie może odrzucić środka zaskarżenia jako nienależycie opłaconego, lecz wzywa ją do uiszczenia należnej opłaty na podstawie art. 130 § 1 KPC pod rygorem odrzucenia apelacji – art. 370 KPC (por. postanowienie SN z 22.6.2007 r., II PZ 26/07, OSNAPiUS 2008, Nr 17–18, poz. 258). W razie stwierdzenia, że podana w apelacji sporządzonej przez profesjonalnego pełnomocnika wartość przedmiotu zaskarżenia – w świetle granic zaskarżenia wskazanych w apelacji – wzbudza

Maksymalna wysokość opłaty

Pismo nienależycie opłacone

Skutki pisma nienależycie opłaconego

61

789440

Apelacja cywilna

Zwolnienie od kosztów sądowych

Oświadczenie o stanie rodzinnym i majątkowym strony

Część I. Komentarz

wątpliwości, sąd, stosując odpowiednio art. 25 § 1 w zw. z art. 368 § 2 oraz art. 1302 § 5 KPC, powinien wydać postanowienie, w którym określi właściwą wartość przedmiotu zaskarżenia oraz wezwie profesjonalnego pełnomocnika do uiszczenia brakującej opłaty pod rygorem odrzucenia apelacji – art. 370 KPC. Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewiduje, że sąd może zwolnić stronę od ponoszenia kosztów sądowych w całości lub w części – art. 100 ust. 2 i art. 101. Częściowe zwolnienie od kosztów polega na zwolnieniu od poniesienia ułamkowej lub procentowej ich części albo określonej kwoty, albo niektórych opłat lub wydatków. Może to polegać na zwolnieniu co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie. W zakresie objętym zwolnieniem strona nie musi ponosić kosztów, natomiast w pozostałym zakresie jest zobowiązana do ich ponoszenia. Należy zwrócić uwagę, że profesjonalny pełnomocnik, składając w apelacji wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, powinien zgodnie z art. 102 ust. 2 KSCU dołączyć oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania reprezentowanej strony ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie powinno być sporządzone według wzoru ustalonego rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 31.1.2006 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 27, poz. 200 ze zm.), jednak nie jest wymagane, aby było złożone na druku oświadczenia stanowiącego załącznik do rozporządzenia. Jeżeli oświadczenie nie zostało złożone albo nie zawiera wszystkich wymaganych danych, stosuje się art. 130 KPC. W razie zwrotu zawartego w apelacji wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych z powodu niedołączenia przez zawodowego pełnomocnika oświadczenia o stanie rodzinnym i majątkowym strony (art. 102 ust. 4 KSCU) przewodniczący powinien wezwać pełnomocnika do uiszczenia opłaty od apelacji w terminie tygodniowym. W tym przypadku apelacja nie może być odrzucona przez sąd na podstawie art. 1302 KPC bez uprzedniego wezwania

62

789440

VI. Opłaty sądowe w sprawach cywilnych

do uiszczenia opłaty. Przewidziany w art. 102 ust. 4 KSCU rygor zwrotu wniosku bez wzywania o uzupełnienie braków formalnych dotyczy wyłącznie sytuacji, w której wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożył reprezentujący stronę adwokat lub radca prawny. W judykaturze za utrwalony należy uznać pogląd, zgodnie z którym zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powoduje, że obowiązek uiszczenia należnej opłaty zostaje odsunięty w czasie. W sytuacji, w której apelacja zawiera wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, sąd powinien najpierw rozpoznać ten wniosek, a następnie, w zależności od treści rozstrzygnięcia, wezwać do uiszczenia stosownej opłaty (zob. postanowienie SN z 15.5.2007 r., V CZ 37/07, Legalis i cytowane tam orzecznictwo). Na postanowienie odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych, zgodnie z art. 394 § 1 pkt 2 KPC, przysługuje zażalenie. Sąd Najwyższy uznał, że ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, złożony w terminie wyznaczonym do uiszczenia opłaty, nie ma wpływu na bieg tego terminu wówczas, gdy nie zawiera nowych okoliczności mających uzasadniać zwolnienie w porównaniu z okolicznościami, które zostały przytoczone w pierwszym, odmownie załatwionym wniosku. Jeżeli natomiast ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów, złożony w czasie biegu terminu do uiszczenia wpisu, zawiera nowe okoliczności, to wniosek ten podlega rozpoznaniu. Do czasu jego prawomocnego rozstrzygnięcia kwestia opłacenia pisma zawierającego apelację staje się bezprzedmiotowa. W związku z tym odrzucenie w tym okresie apelacji jako nieopłaconej nie znajduje usprawiedliwienia (postanowienie SN z 9.6.2006 r., IV CZ 45/06, Legalis). Dopuszczalne jest złożenie powtórnego wniosku po prawomocnym oddaleniu poprzedniego. Nowy wniosek musi być oparty na nowych podstawach faktycznych uzasadniających zwolnienie od opłaty. Jednak wniosek ten nie wstrzymuje wykonalności prawomocnego już postanowienia i dopóki nie zostanie rozpatrzony, strona zobowiązana jest do uiszczenia opłaty sądowej w wyznaczonym terminie. Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie określa terminu, w jakim może być złożony wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Wniosek taki może być złożony na każdym etapie

Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych

Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych

Termin złożenia wniosku o zwolnienie 63

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

postępowania, pod warunkiem że wystąpią ustawowe przesłanki zwolnienia. W przypadku gdy o zwolnienie od kosztów starają się osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej, praktyka sądów w zakresie ich zwalniania jest elastyczna. O zwolnieniu od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych decyduje wyłącznie sytuacja majątkowa i zdrowotna strony z chwili złożenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Natomiast do osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą i starających się o zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych sądy podchodzą bardziej restrykcyjnie. Przykładowo można wskazać, że w przypadku osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą przesłanką zwolnienia od kosztów sądowych nie są trudności finansowe przedsiębiorstwa prowadzonego przez stronę. Sąd powinien bowiem brać pod uwagę całokształt stanu majątkowego i rodzinnego strony, który ta powinna rzetelnie ujawnić. Strona postępowania, która uzyskuje wysokie przychody z prowadzonej działalności gospodarczej, powinna posiadać środki na pokrycie kosztów sądowych. Przychód obrazuje bowiem potencjalne możliwości finansowe strony i określa skalę wydatków, jakie jest w stanie ponieść (zob. postanowienie SA w Krakowie z 29.11.2010 r., I ACz 1464/10, Legalis; postanowienie SA w Krakowie z 2.9.2010 r., I ACz 962/10, Legalis).

64

789440

VII. Postępowanie międzyinstancyjne, odpowiedź na apelację Po wniesieniu apelacji do sądu pierwszej instancji zostaje zainicjowane tzw. postępowanie międzyinstancyjne, które ma na celu kontrolę apelacji pod względem zachowania ustawowych wymogów formalnych, jakie powinno spełniać to pismo. Badaniu zatem podlega: –– zachowanie przez stronę terminu do jej wniesienia, –– prawidłowość wniesienia opłaty od apelacji, –– oznaczenie zaskarżonego wyroku, –– sformułowanie granic zaskarżenia. Kontrola ta jest ponawiana przez sąd drugiej instancji po przesłaniu mu apelacji wraz z aktami sprawy. Zgodnie z art. 373 w zw. z art. 370 KPC, apelację, której braków strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie, sąd pierwszej instancji powinien odrzucić, a jeśli tego nie uczynił, to postanowienie o odrzuceniu apelacji wydaje sąd drugiej instancji. Po doręczeniu apelacji drugiej stronie sąd pierwszej instancji niezwłocznie przesyła akta do sądu drugiej instancji. Strona przeciwna w terminie dwóch tygodni od daty doręczenia apelacji może wnieść do sądu drugiej instancji odpowiedź na apelację. Wniesienie odpowiedzi na apelację pozostawione jest do uznania strony. Zgodnie z art. 3 KSCU wniesienie odpowiedzi na apelację nie podlega opłacie. Odpowiedź na apelację jest dalszym pismem procesowym i powinna spełniać warunki określone dla tych pism w art. 126 § 1 KPC. ¬¬Zob. III. Wzór odpowiedzi na apelację. Zgodnie z art. 132 § 1 KPC w toku sprawy adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy, radca Prokuratorii Generalnej Skarbu

Zakres kontroli w postępowaniu międzyinstancyjnym

Odpowiedź na apelację

Warunki formalne odpowiedzi

65

789440

Apelacja cywilna

Spóźniona odpowiedź na apelację

Część I. Komentarz

Państwa doręczają sobie nawzajem bezpośrednio odpisy pism procesowych z załącznikami. Do pisma procesowego wniesionego do sądu dołącza się dowód wysłania przesyłką poleconą. Pisma, do których nie dołączono dowodu nadania, podlegają zwrotowi bez wzywania. Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu. W art. 132 § 11 KPC enumeratywnie wyliczone są pisma, których powyższy wymóg nie dotyczy. Wśród nich nie ma odpowiedzi na apelację. Oznacza to, że odpowiedź na apelację przed wysłaniem do sądu powinna być nadana listem poleconym do profesjonalnego pełnomocnika strony i dowód jej nadania należy do niej załączyć. W piśmiennictwie prezentowany jest pogląd, że uchybienie terminowi wniesienia odpowiedzi na apelację skutkuje jej bezskutecznością. Pogląd ten jest oparty na art. 167 w zw. z art. 391 § 1 KPC. Nie ma podstaw, aby złożoną po terminie odpowiedź na apelację odrzucić, zwrócić. W konsekwencji spóźniona odpowiedź na apelację nie może być brana pod uwagę przez sąd drugiej instancji (zob. T. Ereciński, Apelacja, s. 104). Pogląd ten jest zbyt rygorystyczny w kontekście całości postępowania apelacyjnego. Przyjęty w KPC model apelacji otwartej zakłada, że postępowanie apelacyjne jest kontynuacją postępowania przed sądem pierwszej instancji z możliwością powoływania nowych faktów i dowodów. Skoro możliwe jest przeprowadzenie postępowania dowodowego w całości z uwzględnieniem zgłoszonych nowości, to nie ma przeszkód, aby spóźnioną odpowiedź na apelację uznać za zwykłe pismo procesowe w sprawie i aby sąd odwoławczy brał pod uwagę zawartą tam argumentację i ustosunkował się do niej. Strona, wnosząc pismo po upływie dwutygodniowego terminu do złożenia odpowiedzi na apelację, może je oznaczyć jako pismo procesowe. Argumentacja w tak oznaczonym piśmie procesowym będzie wzięta pod uwagę przez sąd drugiej instancji, tym bardziej że nie ma formalnych przeszkód, aby argumentację ze spóźnionej odpowiedzi na apelację zaprezentować nawet na rozprawie apelacyjnej. Formalizm procesowy ma znaczenie, jeśli chodzi o prowadzenie czynności procesowych w oznaczonej formie, miejscu i czasie. Jednak formalizm procesowy nie może prowadzić do sytuacji procesowo niepożądanych. Skoro w postępo-

66

789440

V I I . Po s t ę p o w a n i e m i ę d z y i n s t a n c y j n e , o d p o w i e d ź n a a p e l a c j ę

waniu apelacyjnym można użyć argumentacji ze spóźnionej apelacji do czasu zamknięcia rozprawy apelacyjnej, to jaki sens ma odmowa uznania argumentacji zawartej w spóźnionej apelacji? Za powyższą argumentacją przemawia jeszcze jedna okoliczność. Zdaniem T. Erecińskiego brak jest podstaw, aby sąd doręczył drugiej stronie spóźnioną apelację. Pogląd ten został wyrażony przed nowelizacją art. 132 KPC. Po nowelizacji tego przepisu ustawą z 17.12.2009 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45) profesjonalni pełnomocnicy przesyłają sobie bezpośrednio pisma procesowe, m.in. odpowiedź na apelację, doręczając dowód nadania sądowi. W tej sytuacji ten argument odpada dla uzasadnienia uznania za bezskuteczną spóźnioną odpowiedź na apelację. ¬¬Zob. III. Wzór odpowiedzi na apelację.

67

789440

VIII. Postępowanie przed sądem drugiej instancji

Skład sądu

Rozprawa apelacyjna

Obecność na rozprawie apelacyjnej

Rozpoznanie sprawy wskutek wniesienia apelacji następuje w składzie trzech sędziów zawodowych. Zasadą jest, że apelacja jest rozpoznawana na rozprawie. Artykuł 374 KPC stanowi, że sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym wówczas, gdy zachodzi nieważność postępowania albo cofnięto pozew lub apelację. Jeśli chodzi o cofnięcie pozwu lub apelacji, to sytuacja jest prosta – sąd nie bada w żaden sposób cofnięcia i umarza postępowanie. Natomiast jeśli chodzi o nieważność postępowania, to sąd będzie rozpoznawał sprawę na posiedzeniu niejawnym wówczas, gdy nieważność jest oczywista, nie wymaga przeprowadzenia dowodów; z kolei, gdy zajdzie potrzeba przeprowadzenia dowodów albo gdy apelacja zawiera jeszcze inne zarzuty, to sąd powinien rozpoznać taką apelację na rozprawie. Może okazać się, że zarzut nieważności nie jest zasadny, a w apelacji zostały podniesione jeszcze inne zarzuty – w tym przypadku sąd musi rozpoznać sprawę na rozprawie. Należy pamiętać, że rozprawa apelacyjna odbywa się niezależnie od stawiennictwa stron. Wyrok wydany pod nieobecność którejkolwiek ze stron nie będzie wyrokiem zaocznym. W postępowaniu apelacyjnym obowiązują zasady zawiadamiania stron i ich pełnomocników o terminie rozprawy. Jeśli strona albo jej pełnomocnik nie są zawiadomieni, to sąd musi odroczyć rozprawę. Odnosząc się do obecności strony na rozprawie apelacyjnej, Sąd Najwyższy uznał, że nawet nadzwyczajne wydarzenie wywołujące nieobecność strony na rozprawie apelacyjnej zobowiązuje sąd do odroczenia rozprawy tylko wtedy, gdy sąd zarządził jej osobistą

68

789440

V I I I . Po s t ę p o w a n i e p r z e d s ą d e m d r u g i e j i n s t a n c j i

obecność lub gdy jest ona związana z czynnościami, których nie może dokonać pełnomocnik strony. Dość częsta kolizja terminów jest niejako wpisana w życie zawodowych pełnomocników. W tej kwestii Sąd Najwyższy zajął następujące stanowisko: sąd nie ma obowiązku uwzględnienia każdego usprawiedliwienia nieobecności strony lub jej pełnomocnika oraz wniosku o odroczenie rozprawy, także rozprawy apelacyjnej. Nie usprawiedliwia nieobecności pełnomocnika na rozprawie skierowana przez niego do sądu informacja o „kolizji terminów”, o ile występujący w sprawie pełnomocnik został powiadomiony o wyznaczeniu terminu rozprawy apelacyjnej z wyprzedzeniem wystarczającym do uznania, że potrzeba jego obecności na innych rozprawach nie była ani „nadzwyczajnym wydarzeniem”, ani „przeszkodą, której nie mógł przezwyciężyć”. Z mocy art. 91 pkt 3 KPC pełnomocnictwo procesowe obejmuje „udzielenie dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu”, a powinnością profesjonalnego pełnomocnika jest takie zorganizowanie własnej pracy, aby wszystkim swoim mocodawcom zapewnić właściwą pomoc prawną (wyrok SN z 22.8.2003 r., I PK 213/02, OSNAPiUS 2004, Nr 17, poz. 295; wyrok SN z 27.4.2006 r., II UK 166/05, Legalis). Rozprawa apelacyjna rozpoczyna się od referatu sędziego sprawozdawcy. Referując dotychczasowy przebieg sprawy, sędzia sprawozdawca uwzględnia w szczególności zarzuty i wnioski apelacyjne. W sprawozdaniu sędzia powinien unikać jakichkolwiek ocen odnoszących się do wyroku sądu pierwszej instancji lub apelacji. W praktyce zdarza się, że sąd za zgodą stron pomija sprawozdanie. Nie ma w tej praktyce nic złego, jeśli strony uważają, że nie ma przesłanek do uznania, że sąd nie zna sprawy. Odmienne stanowisko prezentuje K. Piasecki, twierdząc, że tego rodzaju praktyka jest nieuzasadniona (w: Kodeks postępowania cywilnego, Tom II, s. 37). Po referacie sędzia przewodniczący udziela stronom głosu. Pierwsza przemawia strona apelująca. Jeśli są złożone dwie apelacje, o pierwszeństwie udzielenia głosu decyduje sędzia przewodniczący składu orzekającego. W takiej sytuacji zwyczajowo pierwsza przemawia strona, której apelacja jest dalej idąca.

Referat sędziego sprawozdawcy

69

789440

IX. Granice rozpoznania Granice przedmiotowe rozpoznania

Artykuł 378 § 1 i 2 KPC określa granice przedmiotowe i podmiotowe rozpoznania sprawy. Przyjęty w KPC model apelacji pełnej polega na tym, że sąd drugiej instancji rozpatruje sprawę ponownie, czyli w sposób w zasadzie nieograniczony; jeszcze raz bada sprawę rozstrzygniętą przez sąd pierwszej instancji. Rozpoznawczy charakter apelacji pełnej znajduje umocowanie przede wszystkim w art. 378 § 1 KPC, wyraźnie stwierdzającym, że sąd drugiej instancji „rozpoznaje sprawę”, a nie samą apelację, co ma miejsce np. w przypadku skargi kasacyjnej (por. np. 39813 § 1 KPC). Sąd drugiej instancji ma nie tylko uprawnienie, ale wręcz obowiązek rozważenia na nowo całego zebranego w sprawie materiału oraz dokonania jego własnej, samodzielnej i swobodnej oceny, w tym oceny zgromadzonych w postępowaniu przed sądami obu instancji dowodów. Chociażby sam nie prowadził postępowania dowodowego, dokonuje własnej oceny jego wyników oraz stosownych ustaleń faktycznych. W każdej sytuacji podłożem wyroku sądu apelacyjnego – podobnie jak sądu pierwszej instancji – są ustalenia faktyczne dokonane przez ten sąd, czego nie zmienia możliwość posłużenia się przez sąd odwoławczy dorobkiem sądu pierwszej instancji i uznania jego ustaleń za własne. Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 31.1.2008 r. III CZP 49/07 (OSNC 2008, Nr 6, poz. 55) wyjaśnił, że „sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania”. Uzasadnienie cytowanej uchwały jest bardzo szczegółowe i obszerne. Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na jej cało-

70

789440

IX. Granice rozpoznania

ściową analizę, jednak należy wskazać, że Sąd Najwyższy przyjął, że dokonanie przez sąd drugiej instancji ustaleń faktycznych umożliwia temu sądowi – stając się zarazem jego obowiązkiem – ustalenie podstawy prawnej wyroku, a więc dobór właściwego przepisu prawa materialnego, jego wykładnię oraz podjęcie aktu subsumpcji. Innymi słowy, zgodnie z podstawowymi zasadami procesowymi określającymi relacje między stroną a sądem, sąd apelacyjny – bez względu na stanowisko stron oraz zakres zarzutów – powinien zastosować właściwe przepisy prawa materialnego, a więc także usunąć ewentualne błędy prawne sądu pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy zostały one wskazane w apelacji. Oznacza to, że sąd drugiej instancji ma pełną swobodę jurysdykcyjną, ograniczoną jedynie granicami zaskarżenia. Pogląd ten znajduje oparcie w art. 382 KPC, który nakłada na sąd drugiej instancji obowiązek orzekania na podstawie materiału zebranego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji i w toku postępowania apelacyjnego. We wskazanej uchwale Sąd Najwyższy przyjął, że chociaż rozpoznanie sprawy w postępowaniu apelacyjnym ma charakter merytoryczny i odbywa się drugi raz, to nie ma konieczności kontrolowania i weryfikowania wszystkich uchybień procesowych popełnionych przez sąd pierwszej instancji. Zdaniem SN uchybienia te „dezaktualizują się”, inne zostają „pochłonięte” lub „naprawione” w trakcie ponownego rozpoznania sprawy. Tytułem przykładu można podać weryfikację uchybień w postępowaniu dowodowym, na które zwrócono uwagę przed sądem pierwszej instancji w trybie art. 162 KPC i art. 239 KPC, poprzez ponowne przeprowadzenie dowodu w postępowaniu apelacyjnym. W konsekwencji Sąd Najwyższy przyjął, że wiążące dla sądu drugiej instancji są zarzuty naruszenia prawa procesowego wyszczególnione w apelacji. Nie dotyczy to nieważności postępowania, którą sąd drugiej instancji zawsze bierze pod uwagę. Zgodnie z art. 378 § 1 KPC sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, czyli w takim zakresie, w jakim nastąpiło zaskarżenie wyroku sądu pierwszej instancji. Gdy dochodzi do częściowego zaskarżenia orzeczenia, sąd drugiej instancji kontroluje orzeczenie sądu pierwszej instancji i postępowanie przed nim jedynie w takiej części, w jakiej doszło do zaskarżenia. W pozosta71

789440

Apelacja cywilna

Granice podmiotowe rozpoznania

Część I. Komentarz

łym zakresie orzeczenie staje się prawomocne – art. 363 § 1 i 3 KPC, chyba że objęte zostało apelacją wniesioną przez inny podmiot albo zachodzą wyjątki przewidziane ustawą, mianowicie w art. 378 § 2 w zw. z art. 363 § 3 KPC. Zgodnie z zasadą skargowości o zakresie orzekania sądu w postępowaniu apelacyjnym decydują strony, wskazany więc w apelacji zakres zaskarżenia ma kluczowe znaczenie dla oznaczenia granic kognicji sądu drugiej instancji (art. 368 § 1 pkt 1 i art. 378 KPC). Podkreśla się, że obowiązek rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza bezwzględny zakaz wykraczania przez sąd drugiej instancji poza te granice. Postępowanie apelacyjne jest zawsze kontynuacją postępowania merytorycznego w sprawie. Powoduje to, że w postępowaniu tym ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych dotyczących naruszenia prawa materialnego. Skarżący może więc w toku postępowania apelacyjnego zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Sąd odwoławczy jako instancja nie tyle kontrolna, ile przede wszystkim merytoryczna, powinien natomiast zbadać sprawę niezależnie od zarzutów apelacji dotyczących ustalenia faktów oraz zastosowania prawa materialnego. Granice podmiotowe apelacji (art. 378 § 2 KPC) nie budzą wątpliwości. Wyznaczane są przez stronę, która zaskarżyła wyrok sądu pierwszej instancji i nie mogą być szersze niż zakres podmiotowy rozstrzygnięcia sprawy. Artykuł 378 § 2 KPC, który przyznaje sądowi odwoławczemu możliwość wyjścia we wskazanej w tym przepisie sytuacji poza podmiotowe granice zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji, stanowi odstępstwo od zasady dyspozycyjności i zasady związania podmiotowymi granicami apelacji. Przewidziana w art. 378 § 2 KPC możliwość działania przez sąd odwoławczy z urzędu ograniczona jest do sytuacji, w której będące przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki tych współuczestników są dla nich wspólne. W takiej sytuacji należy zawiadomić współuczestników o rozprawie i mają oni prawo do składania pism przygotowawczych (wyrok SN z 13.10.2010 r., II UK 107/10, Legalis; wyrok SN z 13.1.2009 r., I UK 174/08, Legalis; uchwała 7 sędziów SN z 31.1.2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, Nr 6, poz. 55).

72

789440

IX. Granice rozpoznania

Rozpoznanie postanowień niepodlegających zaskarżeniu Warunkiem skutecznego podniesienia zarzutu uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania, polegającego na wydaniu postanowienia, które może być zmienione lub uchylone stosownie do okoliczności, jest uprzednie zwrócenie uwagi sądu na to uchybienie poprzez wniosek o wpisanie zastrzeżenia do protokołu w toku posiedzenia, a w razie nieobecności – na najbliższym posiedzeniu, chyba że niezgłoszenie zastrzeżenia nastąpiło bez winy strony (art. 162 KPC). Jak wynika z tego artykułu, obostrzenie to nie dotyczy uchybień branych przez sąd pod rozwagę z urzędu, tj. tych, które powodują nieważność postępowania (art. 379 i 1099 KPC), oraz tych, które zostały wymienione w art. 202 zd. 2 KPC. Należy pamiętać, że chodzi o postanowienia, od których nie przysługuje zażalenie w trybie art. 394 § 1 KPC lub na podstawie przepisów szczególnych, np. 741 KPC. Sąd drugiej instancji nie ma możliwości rozpoznania z urzędu tych postanowień, a zatem konieczne jest złożenie w apelacji stosownego wniosku (zob. uchwała SN z 27.10.2005 r., III CZP 55/05, BSN 2005, Nr 10).

Wpisanie zastrzeżenia

Nowe fakty i dowody Celem art. 381 KPC i wprowadzenia w Kodeksie reguł prekluzyjnych, określających ramy czasowe uprawnień stron w zakresie powoływania dowodów, jest dążenie do realizacji zasady koncentracji materiału procesowego. Zasada ta oznacza, że koncentracja materiału procesowego powinna nastąpić przed sądem pierwszej instancji, co prowadzi do ograniczenia „prawa do nowości” przed sądem drugiej instancji. Zgodnie z komentowanym artykułem sąd drugiej instancji może pominąć nowe okoliczności i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później. Jednak zasada ta nie może doprowadzić do praktycznego wykluczenia z postępowania apelacyjnego zasady procesu sprawiedliwego, opartego na wszechstronnym badaniu okoliczności sprawy. Skoro w KPC został przyjęty system apelacji pełnej, polegający na tym, że sąd drugiej instancji rozpatruje sprawę ponownie i postępowanie apelacyjne jest dalszym ciągiem postępowania sądowego zmierzającego

Zasada koncentracji materiału dowodowego

73

789440

Apelacja cywilna

Przedawnienie

Część I. Komentarz

do wyjaśnienia spornych okoliczności, gdzie poddawane są analizie wskazane błędy faktyczne i prawne, to nie ma przeszkód, aby analiza ta objęła swym zasięgiem nowe fakty i dowody. Prawidłowe osądzenie sprawy wymaga, by sąd nie pominął istotnych faktów i dowodów, których uwzględnienie miałoby znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Z obowiązywania norm o prekluzji dowodowej nie można bowiem wyprowadzać wniosku o ograniczeniu dopuszczenia w postępowaniu apelacyjnym przez sąd z urzędu istotnego dowodu, nawet sprekludowanego, jak i niepowołanego przez strony, a tym bardziej o ograniczeniu możliwości prowadzenia przez sąd drugiej instancji dowodów zgłoszonych przez strony w postępowaniu odwoławczym. W świetle art. 381 KPC za jak najbardziej dopuszczalne należy uznać podniesienie zarzutu przedawnienia, który ze względu na zawarte w nim oświadczenie, znajdujące podstawę w art. 117 § 2 KC, zmienia istniejący stan rzeczy w ten sposób, że dotychczasowy stosunek materialny pomiędzy stronami przekształca się w zobowiązanie naturalne. Wobec brzmienia art. 381 KPC, strona, która powołuje w postępowaniu apelacyjnym nowe fakty lub dowody, powinna jednocześnie wykazać, że nie mogła ich powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji lub że potrzeba ich powołania wynikła później. Stronę obciąża obowiązek co najmniej uprawdopodobnienia okoliczności, o których stanowi art. 381 KPC. Natomiast strona, która z przyczyn zawinionych uniemożliwiła przeprowadzenie dowodu w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, w postępowaniu apelacyjnym nie może skutecznie podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia tego dowodu, co w szczególności oznacza, że sąd drugiej instancji może pominąć wniosek dowodowy w tym zakresie (art. 381 KPC). Komentowany przepis jest zredagowany w taki sposób, że daje sądowi uprawnienie, ale nie nakłada automatycznego obowiązku przeprowadzenia nowych dowodów i uwzględnienia nowych faktów. Oznacza to, że sąd może uwzględnić nowe fakty i przeprowadzić nowe dowody, jeżeli uzna to za konieczne dla wyjaśnienia sprawy, nawet wówczas, gdy strona mogła powołać się na nie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Możliwość

74

789440

IX. Granice rozpoznania

pominięcia nowych faktów i dowodów nie oznacza dowolności sądu co do podejmowania decyzji w tym zakresie, lecz powinna wynikać z oceny całokształtu dotychczas zebranego materiału. Sąd drugiej instancji nie powinien pomijać nowych faktów i dowodów wskazujących na prawdopodobieństwo odmiennego rozstrzygnięcia, gdyby zostały uwzględnione. Wskazana w art. 381 KPC potrzeba powołania się na nowe fakty i dowody może wynikać z zawartych w motywach wyroku sądu pierwszej instancji stwierdzeń dotyczących okoliczności przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, według którego strona nie może skutecznie żądać ponowienia czy uzupełnienia dowodu w postępowaniu apelacyjnym tylko dlatego, że spodziewała się korzystnej dla siebie oceny tego dowodu przez sąd pierwszej instancji bądź przypuszczała, że do wykazania spornej okoliczności wystarczą inne dowody. W konsekwencji, przyjmuje się za nieusprawiedliwione zgłoszenie dowodów dopiero w skardze apelacyjnej, spowodowane przyjętą przez pełnomocnika strony koncepcją prowadzenia procesu, według której istotne w sprawie okoliczności i dowody zostaną ujawnione dopiero w postępowaniu apelacyjnym. Sytuacja, kiedy strona nie dostarczyła swojemu profesjonalnemu pełnomocnikowi dowodu w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, nie jest wystarczająca dla zastosowania art. 381 KPC w postępowaniu apelacyjnym. Natomiast w sprawach gospodarczych uchybienie obowiązkom określonym w art. 47912 § 1 lub art. 47914 § 1 i 2 KPC (uchylone ustawą z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 233, poz. 1381) nie może być podstawą skutecznego żądania przeprowadzenia dowodów w postępowaniu apelacyjnym w trybie art. 381 KPC. Wobec uchylenia art. 47912 § 1 i art. 47914 § 1 i 2 KPC i zamieszczonych obowiązków tam zdefiniowanych w art. 201 § 6 KPC poglądy Sądu Najwyższego wyrażone na gruncie uchylonych przepisów należy uznać za aktualne (zob. wyrok SA w Poznaniu z 29.7.2010 r., I ACa 555/10, Legalis; wyrok SN z 4.1.2008 r., III CSK 226/07, Legalis; postanowienie SN z 19.12.2006 r., V CSK 360/06, Legalis; wyrok SN z 15.3.2006 r., II PK 165/05, OSNAPiUS 2007, Nr 5–6, poz. 69; wyrok SN z 23.11.2004 r., I UK 30/04, OSNAPiUS 2005, 75

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

Nr 11, poz. 162; wyrok SN z 7.11.1997 r., II CKN 446/97, OSNC 1998, Nr 4, poz. 67 oraz wyrok SN z 27.11.1998 r., III CKN 52/98, Legalis). Podstawa orzeczenia sądu drugiej instancji Materiał dowodowy

Sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu przed sądem pierwszej i drugiej instancji (art. 382 KPC). Należy pamiętać, że artykuł ten nie nakłada na sąd drugiej instancji obowiązku przeprowadzenia postępowania dowodowego. Sąd może przeprowadzić postępowanie dowodowe, ale nie musi. Podstawą wyroku sądu drugiej instancji – podobnie jak sądu pierwszej instancji – są dokonane przez ten sąd ustalenia faktyczne. Nie jest wykluczone, że sąd drugiej instancji posłuży się dorobkiem sądu pierwszej instancji i uzna jego ustalenia za własne. Ustalenia sądu pierwszej instancji nie są dla sądu drugiej instancji wiążące, zatem obowiązek dokonywania ustaleń istnieje niezależnie od tego, czy wnoszący apelację podniósł zarzut dokonania wadliwych ustaleń faktycznych. Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 23.3.1999 r. (III CZP 59/98, OSNC 1999, Nr 7–8, poz. 124) wyjaśnił, że „sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia chyba, że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania”. Uzasadnienie tej uchwały jest bardzo obszerne i szczegółowo odnosi się do kwestii poruszonej w tezie uchwały. Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na wnikliwe jej omówienie. Wystarczy zauważyć, że Sąd Najwyższy wyjaśnił, że redakcja przepisu art. 382 KPC wskazuje na brak związania sądu drugiej instancji stanem faktycznym ustalonym przez sąd pierwszej instancji. Sąd drugiej instancji może uzupełnić albo poszerzyć stan faktyczny ustalony w zaskarżonym wyroku. Wynika to z istoty postępowania apelacyjnego, którego celem jest orzekanie co do meritum sprawy. Zdaniem SN sytuacja taka nie prowadzi do naruszenia zasady bezpośredniości postępowania, ponieważ przykładowo dokonanie w postępowaniu apelacyjnym odmiennych ustaleń bez przeprowadzenia dowodów z zeznań świadków, przesłuchania stron jest dopuszczalne wówczas

76

789440

IX. Granice rozpoznania

gdy dowody te mają jednoznaczną wymowę, a ocena sądu pierwszej instancji jest oczywiście błędna. W uchwale Sąd Najwyższy podkreślił jednak wagę bezpośredniego przeprowadzenia przez sąd orzekający dowodów w postaci zeznań świadków i przesłuchania stron. Zalecana jest szczególna ostrożność w dokonywaniu oceny tych dowodów przez sąd drugiej instancji, jeśli były przeprowadzone przez sąd pierwszej instancji. Uchwała ma doniosły walor praktyczny. Profesjonalista formułujący wnioski o przeprowadzenie postępowania dowodowego nie może poprzestać na złożeniu takich wniosków. Zawodowy pełnomocnik powinien wykazać, dlaczego istnieje szczególna potrzeba ponowienia dowodów lub przeprowadzenia nowych. Ponadto, jeśli wymowa przeprowadzonych dowodów przed sądem pierwszej instancji jest jednoznaczna i ocena tych dowodów jest błędna, to w tej sytuacji profesjonalny pełnomocnik powinien w apelacji to wykazać. Nie można ograniczyć się do podania, że sąd pierwszej instancji dokonał błędnej oceny dowodów. Kierując się dyrektywami swobodnej oceny dowodów, należy wskazać dokładnie, jakie błędy rozumowania popełnił sąd pierwszej instancji. W wyroku z 20.7.2007 r. (I CSK 134/07, Legalis) Sąd Najwyższy uznał, że brak jakiegokolwiek odniesienia się Sądu Apelacyjnego do zgłoszonych przez pozwaną nowych faktów i dowodów stanowi rażące naruszenie przepisów postępowania. Sąd ten nie rozpoznał bowiem apelacji w całości, nie wziął pod uwagę całości materiału zebranego w sprawie, a tym samym orzekał na podstawie innego stanu rzeczy niż ten, który istniał w chwili zamknięcia rozprawy. Takie postępowanie sądu narusza art. 378 § 1, art. 382 oraz art. 316 KPC. Innymi słowy, sąd drugiej instancji nie może pominąć nowych faktów i dowodów, jeśli mają one znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Zmiana żądania w postępowaniu apelacyjnym Artykuł 383 KPC stanowi, że w postępowaniu apelacyjnym nie jest możliwe rozszerzenie żądania pozwu ani wystąpienie z nowymi roszczeniami. W przypadku zmiany okoliczności można żądać – zamiast pierwotnego przedmiotu sporu – jego wartości lub innego przedmiotu. Natomiast w sprawach o świadczenia powtarzające się można rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze 77

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

okresy. Dopuszczone przez KPC w drodze wyjątku dwie sytuacje umożliwiające zmianę żądania w postępowaniu apelacyjnym odnoszą się do okoliczności powstałych już po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji. Zmiany przedmiotowej powództwa powód może dokonać do czasu zamknięcia rozprawy apelacyjnej. Komentowany artykuł jest wyrazem zasady, że przedmiotem rozpoznania, a więc zbadania od strony faktycznej i prawnej, może być na szczeblu apelacyjnym tylko roszczenie rozpoznane uprzednio przez sąd pierwszej instancji. Należy uznać, iż przytoczenie w apelacji przepisów prawa materialnego wskazujących na inny stan faktyczny niż ten, na którym zostało oparte żądanie pozwu, stanowi – niedopuszczalną w postępowaniu apelacyjnym – zmianę powództwa (zob. wyrok SN z 25.7.2003 r., I PK 337/02, Legalis i podane tam orzeczenia). Na podstawie art. 383 zd. 2 KPC zmiana żądania może wchodzić w rachubę wtedy, gdy strona – zamiast pierwotnego przedmiotu sporu (np. określonej rzeczy) – żąda jej wartości (lub innego przedmiotu), a dzieje się tak na skutek „zmiany okoliczności” zaistniałej po wyroku sądu pierwszej instancji (np. zniszczenia lub utraty rzeczy). Natomiast w sprawach o świadczenia powtarzające się można rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy. Jak bowiem wynika z użytego w końcowej części art. 383 zd. 2 KPC wyrażenia: „za dalsze okresy”, rozszerzenie żądania pozwu nie może polegać na żądaniu zwiększenia roszczenia już zasądzonego przez sąd pierwszej instancji, lecz może dotyczyć jedynie świadczeń powtarzających się, należnych za czas począwszy od uprawomocnienia się wyroku sądu pierwszej instancji (postanowienie SN z 13.8.2002 r., I PZ 63/02, Legalis). Natomiast w przypadku gdy żądanie zmiany przedmiotowej powództwa okaże się bezskuteczne, przedmiotem postępowania przed sądem drugiej instancji pozostaje żądanie sprecyzowane w pozwie. Sąd Najwyższy w wyroku z 16.11.1999 r. (II CKN 586/98, Legalis) podkreślił, że wyjątkowy charakter dopuszczalności żądania w postępowaniu apelacyjnym zamiast pierwotnego przedmiotu sporu innego przedmiotu sprawia, że zmiana okoliczności musi wystąpić obiektywnie w tym sensie, że nie może ona polegać na 78

789440

IX. Granice rozpoznania

stworzeniu przez powoda na użytek zmiany żądania nowych okoliczności, które mają usprawiedliwiać tę zmianę. W uchwale z 22.6.2005 r. (III CZP 23/05, OSNC 2006, Nr 4, poz. 65) Sąd Najwyższy uznał, że w sprawie o separację nie jest dopuszczalna w postępowaniu apelacyjnym zmiana powództwa na żądanie orzeczenia rozwodu. W orzecznictwie przyjmuje się za niedopuszczalną, na etapie postępowania apelacyjnego, zmianę powództwa ze stwierdzenia nieważności czynności prawnej opartej na treści ustaw ustrojowych lub art. 58 KC, która wymaga wykazania sprzeczności tej czynności z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, na żądanie ustalenia nieistnienia czynności prawnej w trybie art. 189 KPC. Powództwo na podstawie ostatniego artykułu wymaga wykazania interesu prawnego i nieistnienia czynności. Nie są to zatem roszczenia tożsame ani nawet zbliżone do stanu faktycznego, który jest podstawą ich dochodzenia. W konsekwencji uznaje się, że tak zmienione żądanie musi być potraktowane jako zgłoszenie nowego żądania na etapie apelacji, co – zgodnie z art. 383 KPC – skutkuje jej oddaleniem bez konieczności rozpoznawania podniesionych w niej zarzutów (wyrok SA w Katowicach z 23.1.2007 r., I ACa 1717/06, OSAK 2007, Nr 3, poz. 8). Zakaz orzekania na niekorzyść Przepis art. 384 KPC przewiduje zakaz reformationis in peius, stanowiąc, że sąd drugiej instancji nie może zmienić ani uchylić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację. Od tego zakazu istnieje wyjątek, mianowicie w sytuacji gdy druga strona również wniosła apelację. Jednak należy pamiętać, że art. 384 KPC odnosi się tylko do orzekania przez sąd drugiej instancji i ma charakter wyjątku, nie może być wykładany w sposób rozszerzający i stosowany w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, po uchyleniu jego poprzedniego orzeczenia. W kwestii obowiązywania zakazu reformationis in peius w postępowaniu apelacyjnym w sprawach rozwodowych Sąd Najwyższy uznał, że sąd drugiej instancji nie jest nim związany. U podstaw tak zajętego stanowiska legły następujące argumenty: sąd drugiej

Zakaz reformationis in peius

Sprawy rozwodowe

79

789440

Apelacja cywilna

Postępowanie o zniesienie współwłasności, podział majątku wspólnego, stwierdzenie nabycia spadku, zasiedzenie

Część I. Komentarz

instancji jest zobowiązany, na podstawie art. 57 § 1 KRO, do badania z urzędu wszystkich okoliczności dotyczących winy rozkładu pożycia, niezależnie od tego, czy wyrok zaskarżyła jedna, czy obie strony. W konsekwencji, w sprawach o rozwód w postępowaniu apelacyjnym nie ma zastosowania przepis art. 384 KPC, zawierający zakaz reformationis in peius. W sprawach tych bowiem przepisy art. 57 § 1 i art. 58 KRO nakładają na sądy obu instancji obowiązek orzekania z urzędu o wszystkich kwestiach stanowiących konieczne i integralne części rozstrzygnięcia wyroku rozwodowego, w tym o winie stron. Wskazane przepisy realizują obowiązującą w prawie polskim zasadę integralności wyroku rozwodowego, która oznacza konieczność orzekania w sprawie rozwodowej nie tylko o ewentualnym rozwiązaniu małżeństwa, lecz także o całości spraw rodziny. Skoro bowiem zaskarżenie apelacją orzeczenia przez którąkolwiek ze stron w zakresie winy rozkładu pożycia sprawia, że całe orzeczenie rozwodowe staje się przedmiotem zaskarżenia, sąd apelacyjny obowiązany jest samodzielnie ocenić wszystkie przesłanki z art. 56 i 57 § 1 KRO, a więc także zbadać z urzędu, czy i która ze stron ponosi winę za rozkład pożycia i czy orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne. W obecnym systemie apelacyjnym sąd odwoławczy jest sądem rozpoznającym po raz drugi sprawę merytorycznie, co dodatkowo uzasadnia w sprawie rozwodowej konieczność badania i oceny przez ten sąd z urzędu wszystkich przesłanek materialnoprawnych rozwodu w zakresie, jaki obciążał sąd pierwszej instancji i jest uzasadniony zakresem zaskarżenia. Należy zatem uznać, że w razie zaskarżenia wyroku rozwodowego przez tylko jedną stronę w zakresie dotyczącym winy za rozkład pożycia, sąd apelacyjny, niezwiązany zakazem reformationis in peius, jest uprawniony do orzeczenia z urzędu także na niekorzyść strony skarżącej (wyrok SN z 19.1.2005 r., V CK 364/04, OSNC 2005, Nr 12, poz. 218). Kolejnym wyjątkiem od zasady reformationis in peius są postępowania o zniesienie współwłasności, podział majątku wspólnego, stwierdzenie nabycia spadku, zasiedzenie. W orzecznictwie od dawna utrwalony jest pogląd, że wymieniony zakaz nie obowiązuje w przypadku niepodzielności poszczególnych rozstrzygnięć zawartych w zaskarżonym częściowo orzeczeniu. Oznacza to,

80

789440

IX. Granice rozpoznania

że w razie uzasadnionego zaskarżenia jednego z tych rozstrzygnięć sąd może zmienić lub uchylić także drugie rozstrzygnięcie, jeżeli jest ono niepodzielnie związane z pierwszym rozstrzygnięciem. Niepodzielnie w tym sensie, że nie sposób dokonać korekty zaskarżonego rozstrzygnięcia bez odpowiedniej modyfikacji drugiego. W świetle utrwalonego orzecznictwa jako typowy przykład takiej niepodzielności można przytoczyć rozstrzygnięcia zawarte w orzeczeniu działowym lub w orzeczeniu o zniesieniu współwłasności. W szczególności zaskarżenie przez uczestnika postępowania, któremu został przyznany przedmiot działu na własność, orzeczenia sądu pierwszej instancji w części dotyczącej spłat, może uzasadniać uchylenie orzeczenia także w części dotyczącej przyznania własności. Tak jest oczywiście nie zawsze, lecz tylko wtedy, gdy ostateczne rozstrzygnięcie o spłacie może rzutować na zasadność rozstrzygnięcia o własności. Może to mieć miejsce np. wtedy, gdy trafna obrona skarżącego przed wysokimi, ale prawidłowo ustalonymi spłatami, może uzasadniać bądź przyznanie mu tylko części przedmiotu działu, bądź nawet przyznanie go innym uczestnikom (postanowienie SN z 18.11.1997 r., II CKN 462/97, Legalis; uchwała SN z 11.3.1977 r., III CZP 7/77, OSNCP 1977, Nr 11, poz. 205). Rodzaje orzeczeń sądu drugiej instancji Zgodnie z art. 385 KPC sąd drugiej instancji oddala apelację, jeśli jest bezzasadna. Bezzasadność roszczenia jest to stan niebudzący wątpliwości co do tego, że roszczenie, z którym występuje powód, nie zasługuje na udzielenie mu ochrony prawnej. Roszczenie może być bezzasadne zarówno z przyczyn faktycznych (gdy wnioski wysnute przez stronę z powołanych przez nią okoliczności faktycznych są sprzeczne z zasadami logiki), jak też z przyczyn prawnych, gdy każdy prawnik po dokonaniu analizy jest w stanie ocenić, że roszczenie nie może być uwzględnione. Przyjęty w KPC model apelacji pełnej preferuje, aby sąd drugiej instancji w pierwszej kolejności wydawał wyroki merytoryczne, czyli reformatoryjne. Wyrazem tego jest art. 386 § 1 KPC, który stanowi, że sąd drugiej instancji, uwzględniając apelację, zmienia zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy. Sąd drugiej

Bezzasadność apelacji

Wyrok reformatoryjny

81

789440

Apelacja cywilna

Część I. Komentarz

instancji może dokonać odmiennej od sądu pierwszej instancji subsumpcji zebranego materiału i orzec reformatoryjnie (zob. wyrok SN z 21.10.1998 r., III CKN 589/97, Legalis). Zgodnie z art. 386 § 2 KPC wydanie wyroku reformatoryjnego jest niemożliwe, gdy sąd stwierdzi nieważność postępowania. W tej sytuacji sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. W razie stwierdzenia przez sąd drugiej instancji konieczności przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości lub w razie nierozpoznania istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji, sąd odwoławczy może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania – art. 386 § 4 KPC. Zgodnie z art. 386 § 3 KPC, jeżeli pozew ulega odrzuceniu, zachodzi podstawa do umorzenia, sąd drugiej instancji uchyla wyrok oraz odrzuca pozew lub umarza postępowanie. Należy pamiętać, że orzeczenia wydawane na podstawie tego artykułu zapadają w formie postanowień (zob. wyrok SN z 12.10.1999 r., III CKN 693/98, OSNC 2000, Nr 4, poz. 73). Z istoty środka zaskarżenia, jakim jest apelacja, wynika, że ma ona spowodować ponowne merytoryczne rozstrzygnięcie sporu. Sąd drugiej instancji nie ma obowiązku, przy sformułowaniu stosownego wniosku przez apelującego, uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Z art. 386 § 1 KPC wynika, że uwzględniając apelację, sąd drugiej instancji zmienia zaskarżone orzeczenie i orzeka co do istoty sprawy. Z kolejnych § 2–4 tego artykułu wynika, że możliwość uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji jest przez ustawodawcę postrzegana jako wyjątek od zasady, zgodnie z którą sąd odwoławczy ma orzec co do istoty sprawy (zob. postanowienie SN z 27.10.2006 r., I CSK 133/06, Legalis). Należy pamiętać, że zarzuty apelacji nie wiążą sądu drugiej instancji, stanowią jedynie postulowane przez apelującego ukierunkowanie badania meritum sprawy przez sąd odwoławczy, nie ograniczają tego sądu w badaniu merytorycznym sprawy. 82

789440

IX. Granice rozpoznania

Sąd Najwyższy wskazał, że nierozpoznanie istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 KPC zachodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (zob. wyrok SN z 17.4.2008 r., II PK 291/07, Legalis). Według A. Zielińskiego nierozpoznanie istoty sprawy polega na pominięciu przez sąd pierwszej instancji podstawy roszczenia przesłanek stanowiących o jego istnieniu, poprzez oparcie rozstrzygnięcia na nietrafnym zarzucie, np. braku legitymacji czynnej (powoda) lub biernej (pozwanego, przedawnienia, zawisłości sporu i inne) (zob. A. Zieliński, Apelacja według noweli k.p.c. z 1995 roku, Pal. 1996, Nr 3–4, s. 55). Apelacja w postępowaniu uproszczonym Postępowanie uproszczone charakteryzuje się wieloma odmiennościami od zwykłego postępowania. Różnice te mają wpływ również na postępowanie apelacyjne. Postępowanie apelacyjne w sprawach uproszczonych zdecydowanie różni się od analogicznego postępowania toczonego w sprawach zwyczajnych. Zgodnie z art. 5059 § 11 KPC apelację w postępowaniu uproszczonym można oprzeć na następujących podstawach: 1) naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie; 2) naruszenie przepisów postępowania, jeżeli mogło ono mieć wpływ na wynik sprawy. Powyższe uregulowanie jasno wskazuje, że ustawodawca ograniczył możliwość formułowania zarzutów apelacji tylko w oparciu o podstawy wskazane w KPC. Zgodnie z art. 50511 § 1 KPC sąd drugiej instancji nie przeprowadza postępowania dowodowego, z wyjątkiem dowodu z dokumentu. Wyjątkowo apelację w postępowaniu uproszczonym można oprzeć na późniejszym wykryciu okoliczności faktycznych lub środkach dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem pierwszej instancji. W konsekwencji należy uznać, że w postępowaniu uproszczonym sąd drugiej instancji

Postępowanie uproszczone a postępowanie zwyczajne

Podstawy apelacji w postępowaniu uproszczonym

83

789440

Apelacja cywilna Postępowanie dowodowe

Część I. Komentarz

w zasadzie nie przeprowadza postępowania dowodowego, z wyjątkiem dowodu z dokumentu. W związku z powyższym apelacja w postępowaniu uproszczonym nie jest pełna, jest ograniczona podstawami zaskarżenia – art. 5059 § 1 KPC i bez wątpienia nie zapewnia stronom ponownego merytorycznego rozpoznania sprawy. Sąd rozpoznaje apelację na posiedzeniu niejawnym, chyba że strona w apelacji lub w odpowiedzi na apelację zażąda przeprowadzenia rozprawy. ¬¬Zob. II. Wzór apelacji w postępowaniu uproszczonym.

84

789440

Apelacja cywilna Część II

Wzory pism procesowych

I. Wzór apelacji od wyroku Sądu Rejonowego

II. Wzór apelacji w postępowaniu uproszczonym III. Wzór odpowiedzi na apelację pozwanego doręczoną pełnomocnikowi powoda IV. Wzór pełnomocnictwa do prowadzenia sprawy rozwodowej

V. Wzór pełnomocnictwa w postępowaniu przed sądami wszystkich instancji

VI. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony tylko przed sądem pierwszej instancji VII. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony przed sądami wszystkich instancji VIII. Wzór pełnomocnictwa bez prawa reprezentowania strony w postępowaniu kasacyjnym IX. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony w postępowaniu o rozwód przed sądem odwoławczym X. Wzór wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda XI. Wzór zawiadomienia o wygaśnięciu pełnomocnictwa

85

789440

789440

I. Wzór apelacji od wyroku Sądu Rejonowego Warszawa, 22.7.2011 r.

Do Sądu Okręgowego w Warszawie Wydział Cywilny-Odwoławczy za pośrednictwem

Sądu Rejonowego dla Warszawy Żoliborza w Warszawie II Wydział Cywilny Sygn. akt II C 66/10 wartość przedmiotu zaskarżenia: 48 200 zł

Apelacja od wyroku Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy Żoliborza w Warszawie, II Wydział Cywilny, z 30.5.2011 r., sygn. akt II C 66/10 W imieniu mojego Mocodawcy Kazimierza Jackowskiego na podstawie art. 368 § 1 pkt 1 KPC zaskarżam wyżej wskazany Wyrok w całości. Na podstawie art. 368 § 1 pkt 2 KPC zaskarżonemu Wyrokowi zarzucam: naruszenie prawa materialnego mianowicie art. 207 KC poprzez prawidłowe ustalenie stanu faktycznego polegające na przyjęciu, że nieruchomość położona w Warszawie przy ul. Kadetów 4 nie przynosi pożytków, gdyż dochody pokrywają w całości wydatki na jej utrzymanie, podczas gdy zgodnie z treścią wskazanego artykułu współwłaścicielom pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają w stosunku do wielkości udziałów. Na podstawie art. 368 § 1 pkt 5 KPC w zw. z art. 386 § 1 KPC wnoszę o zmianę zaskarżonego Wyroku w całości i oddalenie powództwa w całości.

87

789440

Apelacja cywilna

Część II. Wzory pism procesowych

Uzasadnienie Sąd Rejonowy słusznie ustalił, że nieruchomość położona w Warszawie przy ul. Kadetów 4 nie przynosi żadnych dochodów. Przyczyną, dla której tak się dzieje, jest okoliczność, że nieruchomość ta jest bardzo zniszczona i cały przychód pochodzący z czynszu najmu jest przeznaczany na niezbędne remonty budynku. Jak na razie nieruchomość ta nie przynosi dochodu, a zatem nie powstała wierzytelność. Taki wniosek wynika ze sprawozdań ze sprawowania zarządu za lata 2009 i 2010. W związku z aktualną sytuacją finansową nieruchomości nie jest możliwe przekazywanie przychodów współwłaścicielom. Jednakże do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego Sad Rejonowy błędnie zastosował art. 207 KC, nakazując wypłacić powodowi kwotę 48 200 zł. Wskazany artykuł stanowi, że wydatki na utrzymanie nieruchomości wspólnej są pokrywane z przychodów, jakie ona przynosi. Przychody i wydatki z nieruchomości wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów. Pożytkami rzeczy wspólnej w rozumieniu art. 207 KC są pożytki naturalne i cywilne, o których mowa w art. 53 KC, a więc płody, rzeczy i inne odłączone od niej części składowe, jeżeli według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy, oraz dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego, np. czynsz najmu lub dzierżawy. Wobec powyższego nie ma podstawy do uwzględnienia roszczenia powoda. Mając powyższe na uwadze, wnoszę jak na wstępie.

Załączniki: – odpis apelacji – dowód wniesienia opłaty sądowej od apelacji

88

789440

Maria Brożek

(podpis własnoręczny) Maria Brożek adwokat

II. Wzór apelacji w postępowaniu uproszczonym Warszawa, 1.7.2011 r. Adwokat Maria Brożek Kancelaria Adwokacka Ul. Marszałkowska 56 00–369 Warszawa

Do Sądu Okręgowego w Warszawie Wydział Cywilny-Odwoławczy za pośrednictwem

Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w Warszawie II Wydział Cywilny Powód: Agata Robak, adres w aktach sprawy, reprezentowana przez adwokata Adama Grabowskiego Pozwany: Kazimierz Jackowski, adres w aktach sprawy, reprezentowany przez adwokata Marię Brożek

Sygn. akt II CU 12/11 wartość przedmiotu zaskarżenia:1200 zł

Apelacja od wyroku Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy Mokotowa w Warszawie, II Wydział Cywilny, z 3.6.2011 r., sygn. akt II CU 12/11 W imieniu mojego Mocodawcy Kazimierza Jackowskiego na podstawie art. 368 § 1 pkt 1 KPC zaskarżam wyżej wskazany Wyrok w całości.

89

789440

Apelacja cywilna

Część II. Wzory pism procesowych

Na podstawie art. 368 § 1 pkt 2 KPC w zw. z art. 5059 § 11 pkt 2 KPC zaskarżonemu Wyrokowi zarzucam: mające wpływ na wynik sprawy naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie art. 227 KPC poprzez nieuzasadnioną odmowę przeprowadzenia dowodu z dokumentu prywatnego powódki na okoliczność odbioru kwoty 1200 zł od Michała Białego, podczas gdy kwota ta była przekazana przez pozwanego celem uregulowania zobowiązania pozwanego wobec powódki, a zatem jest to fakt mający istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Na podstawie art. 368 § 1 pkt 5 KPC w zw. z art. 386 § 1 KPC wnoszę o zmianę zaskarżonego Wyroku w całości i oddalenie powództwa w całości, wraz z zasądzeniem kosztów postępowania. Na podstawie art. 50511 § 1 KPC wnoszę o przeprowadzenie dowodu z dokumentu prywatnego powódki potwierdzającego odbiór kwoty 1200 zł od Michała Białego na okoliczność przekazania tej kwoty tytułem realizacji zobowiązania pozwanego. Na podstawie art. 50510 § 2 KPC wnoszę o rozpoznanie sprawy na rozprawie.

Uzasadnienie Artykuł 227 KPC przewiduje, że przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. W niniejszej sprawie powódka twierdziła, że pozwany nie oddał jej kwoty 1200 zł. Pozwany na zasadzie art. 392 KPC zawarł z Michałem Białym umowę o zwolnienie dłużnika z długu. Michał Biały zapłacił powódce kwotę 1200 zł i uzyskał od niej stosowny dokument. W potwierdzeniu zapłaty powódka wyraźnie oświadczyła, że zapłata kwoty 1200 zł jest realizacją zobowiązania pozwanego wobec niej. Wobec tego odmowa przeprowadzenia dowodu z tego dokumentu jest naruszeniem art. 227 KPC. Sąd nie powinien bezkrytycznie poprzestać na zeznaniach powódki, że dokument ten dotyczy innego zobowiązania, gdyż jego treść świadczy o czymś zupełnie innym. Dla pełnego wyjaśnienia okoliczności niniejszej sprawy konieczne było przeprowadzenie dowodu z tego dokumentu, dlatego też pożądane jest przeprowadzenie tego dowodu w postępowaniu apelacyjnym. Mając powyższe na uwadze wnoszę, jak na wstępie. Załączniki: – odpis apelacji – dowód uiszczenia opłaty sądowej 90

789440

Maria Brożek

(podpis własnoręczny) Maria Brożek adwokat

III. Wzór odpowiedzi na apelację pozwanego doręczoną pełnomocnikowi powoda Warszawa, 27.9.2011 r.

Do Sądu Okręgowego w Warszawie Wydział Cywilny-Odwoławczy

Sygn. akt Sądu pierwszej instancji II C 66/10

Odpowiedź na apelację pozwanego doręczoną pełnomocnikowi powoda 20.9.2011 r. W imieniu mojego Mocodawcy Zdzisława Jackowskiego – pełnomocnictwo w aktach sprawy – wnoszę o oddalenie apelacji w całości wraz z zasądzeniem kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego w wysokości ustawowej.

Uzasadnienie 1) Apelacja pozwanego została sporządzona z całkowitym pominięciem rozważań Sądu Rejonowego odnoszących się do zasadności ponoszonych wydatków na nieruchomość wspólną położoną przy ul. Kadetów 4 w Warszawie. 2) Należy zauważyć, że jak słusznie zauważył Sąd pierwszej instancji nakłady ponoszone na budynek, o jakich mówi pozwany, nie są konieczne i uznać je

91

789440

Apelacja cywilna

Część II. Wzory pism procesowych

należy jako zbytkowne. Budynek jest w dobrym stanie fizycznym i nie jest konieczne ponoszenie dalszych nakładów. 3) Wbrew temu, co twierdzi pozwany nieruchomość przynosi dochody i zgodnie z art. 207 KC powinny być one podzielone między współwłaścicieli w stosunku do wielkości udziałów. Powód nie godził się i nie wraża zgody na prowadzenie inwestycji na nieruchomości przy ul. Kadetów 4. Inwestycje te nie są koniecznymi dla utrzymania budynku w dobrym stanie technicznym. 4) Należy zauważyć, że budynek położony przy ul. Kadetów 4 w chwili zwrotu go spadkobiercom Antoniego Jackowskiego w 2007 r. był w złym stanie technicznym i wymagał nakładów niezbędnych dla poprawy stanu technicznego. Przez trzy lata wszystkie przychody z najmu były przeznaczane na remonty budynku. W tym czasie udało się wyremontować dach, elewację i wymienić rury kanalizacyjne i instalacje elektryczne. 5) Sąd Rejonowy prawidłowo przyjął, że przeprowadzenie tych remontów było konieczne. Konieczne było zatem przeznaczenie przychodów, jakie przynosi nieruchomość, na polepszenie jej stanu technicznego. Jednakże, jak słusznie uznał Sąd pierwszej instancji, dalsze prowadzenie inwestycji na nieruchomości wspólnej jest już tylko i wyłącznie uzależnione od zgodnej woli współwłaścicieli. 6)Wbrew temu co twierdzi pozwany nie doszło do naruszenia prawa materialnego, tzn. art. 207 KC. Rozważania pozwanego w tym zakresie są chybione. Komentowany artykuł nie przewiduje możliwości zablokowania korzystania z przychodów, jakie przynosi nieruchomość. Mając powyższe na uwadze, wnoszę jak na wstępie.



Adam Grabowski

(podpis własnoręczny)

Adam Grabowski adwokat Załączniki: – dowód nadania odpowiedzi na apelację pełnomocnikowi pozwanego – odpis apelacji

92

789440

IV. Wzór pełnomocnictwa do prowadzenia sprawy rozwodowej

Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie w sprawie o rozwód przed Sądami wszystkich instancji.

Artur Janiszewski

Podpis mocodawcy:

(podpis własnoręczny) Artur Janiszewski

Załącznik: – odpis upoważnienia

Komentarz Należy pamiętać, że zgodnie z art. 426 KPC jest to pełnomocnictwo szczególne, w którym należy zaznaczyć przedmiot sprawy. Pełnomocnictwo ogólne jest niewystarczające. Ponieważ zgodnie z art. 3982 § 2 KPC skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o rozwód, to pełnomocnictwo to nie może obejmować postępowania przed Sądem Najwyższym.

93

789440

V. Wzór pełnomocnictwa w postępowaniu przed sądami wszystkich instancji Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie w sprawie o ochronę dóbr osobistych przed Sądami wszystkich instancji. Upoważnienie niniejsze obejmuje reprezentację w postępowaniu kasacyjnym przed Sądem Najwyższym.

Artur Janiszewski

Podpis mocodawcy:

(podpis własnoręczny) Artur Janiszewski

Komentarz Wzór pełnomocnictwa obejmuje reprezentowanie strony w postępowaniu przed sądami wszystkich instancji. Dodatkowo, jeśli pełnomocnictwo ma obejmować umocowanie do reprezentowania strony również w ewentualnym postępowaniu kasacyjnym, należy to wyszczególnić. Konieczność ta wynika z faktu, że postępowanie przed Sądem Najwyższym na skutek skargi kasacyjnej jest postępowaniem nadzwyczajnym i nie mieści się w toku postępowania dwuinstancyjnego.

94

789440

VI. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony tylko przed sądem pierwszej instancji Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie w sprawie o zapłatę przed Sądem rejonowym/okręgowym jako sądem pierwszej instancji.

Artur Janiszewski

Podpis mocodawcy:

(podpis własnoręczny) Artur Janiszewski

Komentarz Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony tylko przed sądem pierwszej instancji. W takim przypadku pełnomocnik nie ma prawa wnoszenia apelacji.

95

789440

VII. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony przed sądami wszystkich instancji Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie w sprawie o zapłatę przed Sądami wszystkich instancji. Upoważnienie niniejsze nie obejmuje prawa udzielenia dalszego pełnomocnictwa.

Artur Janiszewski

Podpis mocodawcy:

(podpis własnoręczny) Artur Janiszewski

Komentarz Wzór pełnomocnictwa upoważniającego do reprezentowania strony w postępowaniu przed sądami wszystkich instancji. Jednakże nieobejmującego postępowania kasacyjnego i bez prawa udzielenia tzw. substytucji – art. 91 pkt 3 KPC.

96

789440

VIII. Wzór pełnomocnictwa bez prawa reprezentowania strony w postępowaniu kasacyjnym Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie w sprawie o zapłatę przed Sądami wszystkich instancji. Pełnomocnictwo niniejsze nie upoważnia do odbioru zasądzonych kosztów procesu od strony przeciwnej.

Artur Janiszewski

Podpis mocodawcy:

(podpis własnoręczny) Artur Janiszewski

Komentarz Wzór pełnomocnictwa bez prawa reprezentowania w ewentualnym postępowaniu kasacyjnym. Ponadto pełnomocnik nie ma prawa odbioru zasądzonych kosztów procesu od strony przeciwnej – art. 91 pkt 5 KPC.

97

789440

IX. Wzór pełnomocnictwa do reprezentowania strony w postępowaniu o rozwód przed sądem odwoławczym Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie w sprawie o rozwód w postępowaniu odwoławczym przed Sądem Apelacyjnym.

Artur Janiszewski

Podpis mocodawcy:

(podpis własnoręczny) Artur Janiszewski

Komentarz Wzór pełnomocnictwa upoważniającego do reprezentowania strony w postępowaniu o rozwód, ale tylko przed sądem odwoławczym.

98

789440

X. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda Warszawa, 30.6.2011 r. Adwokat Andrzej Grabowski Kancelaria Adwokacka Ul. Złota 58 00–258 Warszawa

Do Sądu Rejonowego dla Warszawy Żoliborza w Warszawie II Wydział Cywilny

Sygn. akt II C 66/10

Powód: Zdzisław Jackowski reprezentowany przez adwokata Adama Grabowskiego Pozwany: Kazimierz Jackowski reprezentowany przez adwokata Marię Brożek

Wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda Uprzejmie proszę o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy Żoliborza w Warszawie, II Wydział Cywilny, z 30.5.2011 r., sygn. akt II C 66/10, i doręczenie jego odpisu wraz z sentencją na adres mojej kancelarii.

Adam Grabowski



(podpis własnoręczny)



Adam Grabowski adwokat 99

789440

XI. Wzór zawiadomienia o wygaśnięciu pełnomocnictwa Warszawa, 30.1.2012 r.

Do Sądu Okręgowego w Warszawie III Wydział Cywilny Powódka: Katarzyna Wróbel reprezentowana przez adwokata Adama Grabowskiego Pozwany: Paweł Strąk reprezentowany przez adwokata Marię Brożek Sygn. akt III C 166/11

Zawiadomienie o wygaśnięciu pełnomocnictwa Uprzejmie informuję, że z dniem 30.1.2012 r. pełnomocnictwo do reprezentowania pozwanego Pawła Strąka wygasło. Jednocześnie informuję, że nie występuje obowiązek działania za stronę przez okres 14 dni. Proszę o kierowanie wszelkiej korespondencji na adres powoda. Załącznik: – odpis niniejszego pisma dla strony powodowej

Maria Brożek

(podpis własnoręczny) Maria Brożek adwokat

Komentarz Zawiadomienie o wygaśnięciu pełnomocnictwa powinno być sformułowane oględnie tak, aby nie ujawniać sądowi przyczyny wygaśnięcia. Przyczyny wygaśnięcia pełnomocnictwa udzielonego adwokatowi lub radcy prawnemu objęte są tajemnicą zawodową. 100

789440

Apelacja cywilna Część III

Orzecznictwo

101

789440

789440

1. Postanowienie SN z 7.11.2003 r. (V CZ 106/03, Legalis) Pod rządami kodeksu postępowania cywilnego niemożliwa jest korektura moty­ wów rozstrzygnięcia w drodze apelacji bądź kasacji. 2. Postanowienie SN z 10.1.2002 r. (I CZ 197/01, Legalis) Apelację może wnieść strona, której żądania i wnioski nie zostały uwzględnione, a nie strona, której interes prawny został naruszony orzeczeniem. 3. Wyrok SN z 30.11.2007 r. (IV CNP 111/07, Legalis) 1. Od wyroku, który nie został prawidłowo ogłoszony, jako od wyroku nieistnieją­ cego, apelacja nie przysługuje. 2. Ogłoszenie wyroku, ze względu na znaczenie tej czynności procesowej dla stron, musi być dokonane z zachowaniem wymogów przewidzianych przez prawo. Zgodnie z art. 326 § 2 KPC odroczone ogłoszenie wyroku następuje na posie­ dzeniu jawnym. Jak wynika zaś z art. 157 § 1 KPC, z posiedzenia takiego spisuje się protokół, który ma moc dokumentu urzędowego i stanowi dowód tego co w nim zostało stwierdzone (art. 244 KPC). Jeżeli zatem w takim protokole brak wzmianki, że ogłoszenie nastąpiło, to wynika stąd domniemanie, iż wyrok nie został ogłoszony. Obalenie tego domniemania może nastąpić tylko w ten sposób, że protokół zostanie sprostowany w trybie określonym w art. 160 KPC. Strona, która nie skorzysta z upraw­ nienia do żądania sprostowania protokołu nie obejmującego wzmianki o publikacji wyroku, traci możliwość wykazania, że ogłoszenie rzeczywiście miało miejsce. 4. Postanowienie SN z 19.2.2004 r. (II UZ 126/03, Legalis) Zgodnie z art. 367 § 1 KPC najważniejszym założeniem apelacji jest istnienie wyroku sądu pierwszej instancji. Wyrok sądu pierwszej instancji może być zaskar­ żony tylko w takiej części, w jakiej istnieje, czy to w części uwzględniającej po­ wództwo, czy też oddalającej. Nie można zatem wnieść środka odwoławczego od orzeczenia, które nie zostało – w rozumieniu przepisów prawa procesowego –

103

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

wydane. Chodzi tu zarówno o brak orzeczenia w ogóle, jak i brak w wydanym orzeczeniu rozstrzygnięcia w tym przedmiocie (np. oddalenia powództwa w pozo­ stałej części). 5. Postanowienie SN z 7.3.2007 r. (II CZ 7/07, Legalis) Sąd drugiej instancji badając dopuszczalność apelacji (art. 373 KPC) uprawniony jest do oceny zasadności przywrócenia terminu do wniesienia apelacji, dokona­ nego postanowieniem sądu pierwszej instancji, i oceny, czy niewniesienie apelacji w terminie było przez stronę niezawinione (art. 168 § 1 KPC). 6. Postanowienie SA w Lublinie z 27.4.2006 r. (III AUz 119/06, Legalis) Warunkiem zaskarżenia wyroku w dwutygodniowym terminie od jego doręczenia stronie, jest wcześniejsze zażądanie uzasadnienia tegoż wyroku, a nie jedynie od­ pisu samego rozstrzygnięcia. Niejednokrotnie bowiem strona jest zainteresowana jedynie doręczeniem jej odpisu samego orzeczenia, chociażby dla uzyskania możliwości przedkładania go stosownym instytucjom. Sąd nie ma przy tym ani możliwości, ani prawa dokonywania interpretacji wniosków stron inaczej niż zgod­ nie z ich językowym brzmieniem, tym bardziej jeżeli przepis jednoznacznie uza­ leżnia powstanie określonych skutków prawnych od wystąpienia przez stronę z konkretnym żądaniem. 7. Uchwała SN z 27.10.2005 r. (III CZP 65/05, OSNC 2006, Nr 3, poz. 50, s. 69) Przewidziany w art. 479[9] § 1 zdanie drugie KPC obowiązek dołączenia do pisma procesowego wniesionego do sądu dowodu doręczenia drugiej stronie odpisu tego pisma albo dowodu wysłania go listem poleconym nie dotyczy wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku (art. 328 § 1 KPC). 8. Uchwała SN z 24.2.2009 r. (III CZP 127/08, MoP 2009, Nr 16) Przewidziany w art. 479[9] § 1 zdanie drugie KPC obowiązek dołączenia do pisma procesowego wniesionego do sądu dowodu doręczenia drugiej stronie odpisu tego pisma albo dowodu wysłania go przesyłką poleconą dotyczy także pisma z wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji. 9. Postanowienie SN z 11.10.2002 r. (I CZ 115/02, Legalis) Żądanie doręczenia wyroku z uzasadnieniem może być przez stronę złożone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku co oznacza, że nie można takiego wniosku skutecznie złożyć przed ogłoszeniem sentencji.

104

789440

Orzecznictwo

10. Postanowienie SN z 15.9.2000 r. (I PKN 406/00, OSNAPiUS 2002, Nr 8, poz. 190) Wniosek strony o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem złożony przed ogłosze­ niem jego sentencji jest przedwczesny i nie wywołuje skutków procesowych, w tym zwłaszcza otwarcia terminu do wniesienia kasacji (art. 393[4] w związku z art. 387 § 1 zdanie pierwsze KPC) 11. Postanowienie SN z 27.4.2007 r. (I CZ 26/07, Legalis) W wypadku doręczenia odpisu wyroku z uzasadnieniem kilku pełnomocnikom tej samej strony, wbrew regule określonej w art. 141 § 3 KPC, bieg terminu do wniesie­ nia apelacji rozpoczyna się w dniu dokonania pierwszego doręczenia 12. Postanowienie SN z 12.3.2004 r. (II CZ 15/04, Legalis) Skuteczne doręczenie, zapoczątkowujące bieg terminu do wniesienia apelacji, na­ stępuje dopiero z chwilą otrzymania przez stronę właściwego wyroku z uzasadnie­ niem (art. 369 § 1 KPC). 13. Postanowienie SN z 29.11.2006 r. (II CZ 92/06, Legalis) Przepis art. 165 § 2 KPC nie wymaga, aby pismo procesowe zostało nadane prze­ syłką poleconą. Skutki zachowania terminu do wniesienia pisma uzależnione są jedynie od tego, czy nadane ono zostało w polskim urzędzie pocztowym. Trzeba zatem przyjąć, że w świetle art. 165 § 2 KPC skuteczne jest zarówno nadanie pisma przesyłką zwykłą, jak i poleconą, byleby udokumentowane zostało datą stempla pocztowego. Jednakże bezpieczne jest wysłanie pisma przesyłką poleconą, gdyż fakt ten potwierdzany jest dowodem nadania z odciskiem stempla pocztowego. Większe ryzyko związane jest z wysłaniem pisma przesyłką zwykłą. W takim bo­ wiem przypadku nadawca może napotkać trudności z wykazaniem, że dochował terminu przewidzianego do dokonania określonej czynności procesowej 14. Postanowienie SN z 13.12.2006 r. (II CZ 110/06, Legalis) Istotne znaczenie dla oceny, czy apelacja nadesłana w kopercie nieopatrzonej stemplem pocztowym, wniesiona została w terminie przewidzianym w art. 369 § 1 KPC, ma właściwe odczytanie przedłożonej przez stronę kserokopii z książki na­ dawczej. Nie ma obowiązku szczegółowego opisywania przesyłki listowej w dowo­ dzie nadania przesyłki poleconej, oznaczeniu podlegają bowiem jedynie adresat i nadawca przesyłki. Brak adnotacji o rodzaju przesyłki nie uprawnia zatem do oceny, że strona powodowa nie wykazała, że apelacja została przez nią wniesiona w terminie.

105

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

15. Postanowienie SN z 29.11.2007 r. (III CZ 51/07, Legalis) W świetle art. 79 KPC, termin do wniesienia apelacji przez stronę, do której przy­ stąpił interwenient uboczny, nie jest terminem do wniesienia apelacji przez interwe­ nienta ubocznego; termin do wniesienia apelacji przez interwenienta ubocznego należy określić w odniesieniu do niego indywidualnie 16. Uchwała SN z 31.10.1968 r. (III CZP 80/68, OSNC 1969, Nr 6, poz. 106) 1. Nie zachodzi współuczestnictwo jednolite (art. 73 par. 2 KPC) pozwanych: zakła­ du pracy i PZU w procesie z powództwa pracownika o odszkodowanie za wypa­ dek w pracy, opierającego się w stosunku do PZU na tym, że pracodawca ubezpieczył powoda od następstw nieszczęśliwych wypadków. 2. PZU, w stosunku do którego powyższe powództwo zostało prawomocnie odda­ lone, nie może zaskarżyć części wyroku uwzględniającej roszczenie w stosunku do zakładu pracy, który nie wniósł rewizji, choćby PZU miał w tym interes prawny ze względu na umowę z zakładem pracy o ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, może natomiast wnieść interwencję uboczną (art. 76 KPC) po stronie pozwanego zakładu pracy i w tym charakterze zaskarżyć wyrok w terminie dwuty­ godniowym od doręczenia pozwanemu zakładowi pracy wyroku z uzasadnieniem. 3. Jeżeli interwencja uboczna połączona jest z rewizją w jednym piśmie, pobiera się tylko wpis od rewizji. 17. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 25.4.2003 r. (III CZP 8/03, OSNC 2004, Nr 1, poz. 1) Sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od pracy w rozumieniu art. 115 KC w związku z art. 165 § 1 KPC. 18. Postanowienie SN z 24.5.2007 r. (V CZ 43/07, Legalis) Jeżeli wyrok wraz z uzasadnieniem doręczony został stronie w sobotę, to przewi­ dziany w art. 369 § 1 KPC dwutygodniowy termin do wniesienia apelacji upływa także w sobotę (art. 112, 115 KC w zw. z art. 165 § 1 KPC). 19. Postanowienie SN z 1.12.2004 r. (III CZ 109/04, Legalis) Stosownie do przepisu art. 165 § 2 KPC oddanie pisma procesowego w polskim urzędzie pocztowym jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu. Dla zacho­ wania terminu konieczne jest jednak, aby pismo zostało nadane pod adresem wła­ ściwego sądu. Mylne oznaczenie sądu, powoduje, że o dokonanej czynności decyduje dopiero data jego wpłynięcia do sądu właściwego, ewentualnie data jego nadania pod adresem tego sądu przez sąd niewłaściwy.

106

789440

Orzecznictwo

20. Postanowienie SN z 30.5.2007 r. (II CSK 167/07, Legalis) W sytuacji, gdy pełnomocnik nie zawiadomił sądu o wypowiedzeniu mu pełno­ mocnictwa przez powodów, powinien upewnić się, czy zawiadomienia takiego nie dokonali powodowie i wobec stwierdzenia, że nie uczynili tego, powinien wziąć udział w rozprawie i niezwłocznie zawiadomić powodów o treści wyroku zapadłego w wyniku rozpoznania sprawy na tej rozprawie, a jeżeli tak nie postąpił – złożyć w terminie przewidzianym przez ustawę wniosek o doręczenie tego wyroku z uza­ sadnieniem. Wypowiedzenie pełnomocnictwa przez powodów – wobec niezawia­ domienia o tym sądu – nie jest skuteczne wobec sądu i nie uniemożliwia działania pełnomocnika przed sądem, a przeciwnie, gdy pełnomocnikiem jest adwokat, ob­ liguje go do takiego działania, jeżeli jego brak naraża mocodawców na ujemne konsekwencje procesowe. 21. Postanowienie SN z 10.8.2005 r. (I CZ 56/05, Legalis) Złożenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu nie ma wpływu na bieg terminu do złożenia apelacji. 22. Postanowienie SN z 11.3.2003 r. (V CZ 16/03, Legalis) Błędne pouczenie strony przez sąd o terminie do wniesienia apelacji nie powoduje przedłużenia tego terminu. Apelacja wniesiona w terminie wskazanym w poucze­ niu, ale po upływie terminu określonego w art. 369 § 1 KPC, podlega odrzuceniu (art. 370 KPC). 23. Postanowienie SN z 13.12.1965 r. (III PR 64/65, Legalis) Każde pismo procesowe, niezależnie od tego, jaką nazwę nada mu strona, winno być rozpoznane w takim trybie, który w najpewniejszym stopniu czyni możliwym uczynienie zadość zamieszczonemu wnioskowi strony 24. Postanowienie SN z 15.2.1998 r. (I PZ 71/97, OSNAPiUS 1999, Nr 4, poz. 133) Mylne oznaczenie rodzaju pisma procesowego nie stanowi przeszkody do nadania biegu procesowego tylko wówczas, gdy dopuszczalne jest rozpoznanie go w try­ bie właściwym (art. 130 par. 1 zd. KPC) 25. Postanowienie SN z 23.3.2006 r. (II CZ 16/06, Legalis) Określając charakter pisma strony działającej bez adwokata lub radcy prawnego należy mieć na względzie te elementy treści pisma i okoliczności jego złożenia, które najpełniej wyrażają wolę oraz dążenie strony

107

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

26. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 28.4.1973 r. (III CZP 78/72, OSNC 1973, Nr 12, poz. 207) Ważny jest testament własnoręczny (art. 949 KC) zawarty w liście spadkodawcy skierowanym do spadkobiercy, podpisany w sposób określający jedynie stosunek rodzinny spadkodawcy do spadkobiercy, jeżeli okoliczności nie nasuwają wątpli­ wości co do powagi i zamiaru takiego rozporządzenia 27. Postanowienie SN z 15.1.2003 r. (IV CZ 205/02, Legalis) Podpis w postaci nieczytelnego znaku ręcznego złożony obok pieczęci kancelarii adwokackiej, zamieszczonej na wstępie pisma procesowego zawierającego ape­ lację, nie spełnia wymagania podpisania apelacji. 28. Postanowienie SN z 17.4.1967 r. (II PZ 22/67, NP 1967, Nr 12) Nie ma żadnych uzasadnionych powodów, aby podpis w rozumieniu przepisów procesowych rozumieć inaczej niż podpis w rozumieniu przepisów prawa cywil­ nego materialnego. Odtworzony mechanicznie na piśmie procesowym wzór pod­ pisu nie czyni zadość wymogowi przewidzianemu w art. 126 par. 1 pkt 4 KPC. 29. Postanowienie SN z 18.12.2003 r. (I CZ 98/03, Legalis) Apelacja, tak jak inne środki odwoławcze, może być wniesiona przy wykorzystaniu faxu. Dopuszczenie możliwości dokonywania czynności procesowych w procesie cywilnym za pośrednictwem różnych technicznych środków przekazu w sytuacji, gdy kodeks postępowania cywilnego wymaga dokonywania tych czynności w for­ mie pisemnej, nie może prowadzić do przyjęcia, że dokonana przy wykorzystaniu takich środków przekazu czynność wywiera skutki procesowe, pomimo iż pismo, które w ostatecznym wyniku stwierdza dokonanie tej czynności, nie spełnia wy­ magania własnoręcznego podpisania go przez osobę, która je sporządziła (art. 126 § 1 pkt 4 KPC). 30. Uchwała SN z 29.4.1997 r. (III CZP 23/77, OSNCP 1977, Nr 12, poz. 230) Środek odwoławczy może być wniesiony w telegramie nadanym przez telefon; w takim wypadku środek odwoławczy uważa się za wniesiony w dacie nadania te­ legramu (art. 165 § 2 KPC). 31. Postanowienie z 18.10.2002 r. (V CKN 1830/00, OSNC 2004, Nr 1, poz. 9) Odpisy pisma procesowego nie muszą być podpisane ani poświadczone za zgod­ ność z oryginałem przez stronę, jej przedstawiciela lub pełnomocnika procesowego.

108

789440

Orzecznictwo

32. Wyrok SN z 24.10.2003 r. (III CK 35/02, Legalis) Zgodnie z powołanym przepisem poręczenie umieszcza się na wekslu albo na przedłużku i oznacza wyrazem „poręczam” albo innym zwrotem równoznacznym i podpisuje je poręczyciel. Z uregulowania tego wynika, że poręczenie wekslowe musi być udzielone na wekslu i jednoznacznie wskazywać na wolę poręczenia. Użyte przez ustawodawcę słowo „poręczam”, jako oznaczenie poręczenia wekslo­ wego, jest jedynie wskazaniem przykładowym, co jednoznacznie wynika z dalszej części normy, zezwalającej na użycie także innego, równoznacznego zwrotu. Zwrotem takim może być każde słowo, zdanie lub określenie, użyte w dowolnej formie gramatycznej, które w sposób dostatecznie jasny wskazuje na udzielenie poręczenia wekslowego. Zwrotem takim jest bez wątpienia wyraz „poręczyciele” umieszczony na odwrocie weksla, pod którym poręczyciele złożyli swoje podpisy. 33. Uchwała SN z 27.2.2008 r. (III CZP 135/07, OSNC 2009, Nr 2, poz. 25, s. 48) Wniosek strony – wezwanej do uzupełnienia braku apelacji przez złożenie jej od­ pisu (art. 368 § 1 i art. 128 KPC) – o sporządzenie tego odpisu przez sąd i dołą­ czenie go do akt sprawy, nie stanowi skutecznej czynności uzupełniającej, o której mowa w art. 370 KPC. 34. Postanowienie SN z 23.8.2000 r. (II CKN 1014/00, Legalis) Niedopuszczalne jest obarczanie sądu wykonaniem pewnych czynności, także o charakterze technicznym, np. wykonanie kserokopii oryginału pisma znajdują­ cego się w aktach sprawy, jeżeli dokonanie takich czynności pozostaje w ramach obowiązku uzupełnienia braków formalnych niesionego pisma procesowego. Na­ leży także zauważyć, że nie może wyłączać przewidzianych ustawą sankcji „niewy­ konalność” zarządzenia wzywającego stronę do uzupełnienia braków formalnych. Ryzyko związane z wystąpieniem sytuacji, w której niemożliwe będzie usunięcie braków formalnych pisma procesowego, obciąża bowiem wyłącznie stronę skła­ dającą takie pismo. 35. Postanowienie SN z 11.5.2007 r. (I CZ 42/07, Legalis) W apelacji niezbędne jest precyzyjne określenie zaskarżonego orzeczenia. 36. Postanowienie SN z 30.8.2006 r. (II CZ 53/06, Legalis) Wymóg wskazania w apelacji, czy wyrok jest zaskarżony w całości czy w części (art. 368 § 1 pkt 1 KPC) jest spełniony, gdy apelacja zawiera sformułowanie „za­ skarżam wyrok w całości” lub „zaskarżam wyrok w części obejmującej punkty (...)” albo zwroty podobne, wyrażające wyraźnie wolę zaskarżenia całego wyroku lub jego oznaczonej części. Prawidłowo sformułowany wniosek o zmianę lub uchyle­ nie wyroku (art. 368 § 1 pkt 5 KPC) powyższego wymogu nie spełnia.

109

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

37. Postanowienie SA w Gdańsku z 14.7.2010 r. (III AUz 136/10, POSAG 2010, Nr 3, poz. 2) Skoro ze środka odwoławczego w sposób dostatecznie zrozumiały wynika, że wnioskodawca nie jest usatysfakcjonowany oddaleniem odwołania i zaskarża wy­ rok w całości, a inne dowody (decyzja określająca wymiar składek) wskazują o jaką kwotę mu chodzi, to brak umiejętności precyzyjnego wskazania wartości przed­ miotu zaskarżenia w apelacji nie może sam przez się przesądzać o odrzuceniu tego środka. 38. Postanowienie SN z 18.6.1998 r. (II UKN 91/98 OSNAPiUS 1999, Nr 17, poz. 563) Adwokat reprezentujący stronę w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie może oczekiwać obniżenia wymagań co do stan­ dardu wnoszonych środków zaskarżenia. 39. Wyrok SN z 11.4.2008 r. (II CSK 615/07, Legalis) Pojęcia „granice apelacji” i „granice zaskarżenia” nie są tożsame. Pojęcie granic zaskarżenia w postępowaniu apelacyjnym należy rozumieć zgodnie z art. 368 § 1 pkt 1 KPC. Chodzi tu zatem o wskazanie podmiotowych i przedmiotowych granic zaskarżenia wyroku sądu I instancji, co sprowadza się do wskazania, czy w apelacji wyrok skarżony jest w całości, czy tylko w części, a jeżeli w części, to w jakiej. Szerszym pojęciem jest pojęcie granic apelacji, gdyż - poza granicami zaskarżenia - jej granice wyznaczają także przytoczone zarzuty, niekiedy nowe fakty i dowody, a także wnioski apelacyjne (art. 368 § 1 pkt 2–5 KPC). 40. Postanowienie SN z 24.5.2007 r. (II PZ 17/07, OSNAPiUS 2008, Nr 15–16, poz. 226, s. 661) Zaskarżenie wyroku w całości jest jednoznaczne z żądaniem jego zmiany lub uchy­ lenia w całości (art. 368 § 1 pkt 1 KPC). Natomiast zaskarżenie wyroku w części powoduje konieczność wyjaśnienia zakresu zaskarżenia we wniosku apelacyjnym (art. 368 § 1 pkt 5 KPC). 41. Wyrok SN z 14.2.2008 r. (II CSK 532/07, Legalis) 1. Istnieje różnica między dokonywaniem wykładni oświadczeń woli kontrahentów w oparciu o art. 65 § 2 Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz.93) a uzupełnie­ niem treści stosunku prawnego na podstawie art. 56 Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz.93). W pierwszym przypadku Sąd musi respektować rzeczywistą wolę stron, podczas gdy w drugim - ustala treść zobowiązania niezależnie od czynnika

110

789440

Orzecznictwo

woli, a zgodnie z treścią odnośnych przepisów prawa lub norm i standardów po­ winnego zachowania, powszechnie akceptowanych w społeczeństwie. 2. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983 § 3 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296)). Zarzut pominięcia przez Sąd drugiej instancji dowodu z opinii biegłego, z obrazą art. 217 § 2 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), skarżący mógłby podnieść w postępowaniu kasacyjnym tylko wtedy, gdyby składał odpowiedni wniosek dowodowy, a sąd oddaliłby go uznając, że nie zachodzi potrzeba jego przeprowadzenia – i to nawet wówczas, gdyby uważał, że istnieje możliwość zastąpienia go innym środkiem dowodowym, jak np. zeznania świadka, bądź też gdyby sąd oparł ustalenia w sprawie na swej wła­ snej wiedzy. 3. Jakkolwiek w art. 233 § 1 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), wyróżniono dwa odrębne etapy swobodnej oceny dowodów: wszech­ stronne rozważenie zebranego materiału i następnie ocenę właściwą, na którą składa się przydanie poszczególnym dowodom atrybutu wiarygodności i mocy do­ wodowej, ich oddzielenie od siebie nie jest możliwe. „Ocena dowodów”, o jakiej mowa w art. 3983 § 3 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), należy zatem w całości do dyskrecjonalnej władzy sądu pierwszej i dru­ giej instancji, zaś Sąd Najwyższy nie kontroluje jej w jakimkolwiek aspekcie. 4. „Zarzutem” w rozumieniu art. 368 § 1 pkt 2 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), jest określone twierdzenie apelującego, że za­ skarżony wyrok sądu pierwszej instancji jest w pewnym aspekcie wadliwy i z tego powodu wymaga uchylenia. Nie musi ono polegać na przytoczeniu przepisów prawa; wystarczy, aby skarżący określił, na czym polegał błąd sądu przy prowadze­ niu postępowania lub wyrokowaniu oraz powiązał ten błąd z przebiegiem postę­ powania przed sądem niższej instancji, stanowiącym jego wynik orzeczeniem lub z treścią jego uzasadnienia. 5. Wynikający z art. 378 § 1 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), obowiązek rozpoznania przez sąd drugiej instancji wszystkich zarzutów apelacyjnych nie oznacza wymagania wdawania się w szczegółową polemikę z uzasadnieniem apelacji. 42. Wyrok SN z 17.4.2008 r. (I CSK 500/07, Legalis) 1. Z art. 382 KPC wypływa wniosek odnośnie do kognicji sądu apelacyjnego obej­ mującej „rozpoznanie sprawy” w taki sposób, w jaki mógł i powinien uczynić to sąd pierwszej instancji. Skoro przepis mówi nawet o zbieraniu dowodów, to tym bardziej zobowiązuje sąd odwoławczy do rozważenia dowodów już zebranych, znajdują­ cych się w aktach sprawy przedstawionej do rozpoznania, tj. ich oceny i wyrażenia jej w uzasadnieniu wyroku albowiem podłożem wyroku sądu apelacyjnego są

111

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

dokonane przezeń ustalenia faktyczne, czego nie zmienia możliwość posłużenia się przez sąd odwoławczy dorobkiem sądu pierwszej instancji i uznania jego usta­ leń za własne. 2. Art. 398[15] § 1 zd. drugie KPC może mieć zastosowanie w razie uchylenia wyroku prawomocnego do części roszczenia, gdy w stosunku do pozostałej części opartej na tej samej podstawie faktycznej i prawnej, postępowanie toczy się przed sądem pierwszej instancji wskutek częściowego uchylenia wyroku przez sąd odwoławczy. 43. Wyrok SN z 22.2.2008 r. (V CSK 421/07, Glosa 2009, Nr 1, s. 15) 1. Układ konstytucyjny odpowiedzialności członków zarządu, przewidzianej w art. 299 KSH, jest bowiem taki, że zasadą jest ich odpowiedzialność wobec niezaspokojo­ nego wierzyciela spółki za szkodę wyznaczoną ustawowo przez rozmiar długu spółki, którego egzekucja okazała się bezskuteczna (art. 299 § 1 KSH). 2. Ujęta w art. 368 § 1 pkt 2 KPC wskazówka, że zarzuty apelacji mają być przed­ stawione zwięźle uzasadnia zamieszczenie w tym fragmencie apelacji zastrzeżeń do skarżonego orzeczenia w możliwie lapidarnym sformułowaniu. 44. Postanowienie SN z 19.9.2007 r. (II CZ 59/07, Legalis) Przytoczenie w apelacji konkretnych przepisów ustawy i wskazanie, że zostały naruszone przez błędną wykładnię jednych, a niezastosowanie innych stanowi zwięzłe przedstawienie zarzutów w rozumieniu art. 368 § 1 pkt 2 KPC. 45. Postanowienie SN z 10.8.2007 r. (II CZ 53/07, Legalis) Przewidziany w art. 368 § 1 pkt 2 i 3 wymóg przedstawienia i uzasadnienia zarzutów oznacza twierdzenia skarżącego o wadliwości zaskarżonego wyroku wraz z wska­ zaniem, w czym się wadliwość wyroku wyraża oraz powołaniem się na konkretne okoliczności, które zarzucaną wadliwość – w ocenie skarżącego – mają uzasadniać. 46. Wyrok SN z 17.4.2008 r. (I CSK 500/07, Legalis) 1. Z art. 382 KPC wypływa wniosek odnośnie do kognicji sądu apelacyjnego obej­ mującej „rozpoznanie sprawy” w taki sposób, w jaki mógł i powinien uczynić to sąd pierwszej instancji. Skoro przepis mówi nawet o zbieraniu dowodów, to tym bardziej zobowiązuje sąd odwoławczy do rozważenia dowodów już zebranych, znajdują­ cych się w aktach sprawy przedstawionej do rozpoznania, tj. ich oceny i wyrażenia jej w uzasadnieniu wyroku albowiem podłożem wyroku sądu apelacyjnego są do­ konane przezeń ustalenia faktyczne, czego nie zmienia możliwość posłużenia się

112

789440

Orzecznictwo

przez sąd odwoławczy dorobkiem sądu pierwszej instancji i uznania jego ustaleń za własne. 2. Art. 398[15] § 1 zd. drugie KPC może mieć zastosowanie w razie uchylenia wy­ roku prawomocnego do części roszczenia, gdy w stosunku do pozostałej części opartej na tej samej podstawie faktycznej i prawnej, postępowanie toczy się przed sądem pierwszej instancji wskutek częściowego uchylenia wyroku przez sąd od­ woławczy. Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa mate­ rialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postę­ powania. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 31.1.2008 r., III CZP 49/07, OSNC, Nr 6 poz. 55 47. Wyrok SN z 31.5.2001 r. (V CKN 269/00, Legalis) W postępowaniu apelacyjnym dopuszczalne jest podnoszenie nowych zarzutów mimo upływu terminu określonego w art. 369 § 1 KPC. 48. Wyrok SN z 13.4.2000 r. (III CKN 812/98, OSNC 2000, Nr 10, poz. 193) W postępowaniu apelacyjnym ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są zwią­ zani treścią zarzutów apelacyjnych. Skarżący może więc zmienić zarzuty pod­ niesione w pisemnej apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. 49. Wyrok SN z 22.12.2005 r. (V CK 466/05, Legalis) 1. Upływ terminu do wniesienia apelacji nie stoi na przeszkodzie temu, aby skarżący w piśmie procesowym rozszerzył, a nawet powołał nową argumentację prawną na uzasadnienie apelacji, byleby zgłoszone w piśmie zarzuty mieściły się w pierwot­ nym zakresie zaskarżenia. 2. Osoba spłacająca wierzytelność wstępuje w sytuację prawną spłaconego wie­ rzyciela, co oznacza, że przechodzi na nią nie tylko sama wierzytelność, ale rów­ nież prawa akcesoryjne, służące zabezpieczeniu wierzytelności, w tym prawo do wypełnienia weksla in blanco. 50. Wyrok SN z 2.4.2003 r. (I CKN 160/01, Legalis) Roszczenie kupującego o obniżenie ceny rzeczy wadliwej wygasa po upływie ter­ minu wskazanego w art. 568 § 1 KC.

113

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

51. Wyrok SN z 6.10.2009 r. (II UK 47/09, Legalis) Przepis art. 227 KPC ten określa jedynie jakie fakty są przedmiotem dowodu, sta­ nowiąc iż są to fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Twier­ dzenie, iż przepis ten został naruszony przez sąd rozpoznający sprawę ma rację bytu tylko w sytuacji gdy wykazane zostanie, że sąd przeprowadził dowód na oko­ liczności niemające istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postępowania dowodowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy, bądź gdy sąd odmówił przepro­ wadzenia dowodu na fakty mające istotne znaczenie w sprawie, wadliwie oceniając, iż nie mają one takiego charakteru. Innymi słowy samo twierdzenie, iż nastąpiło naruszenie art. 227 KPC bez równoczesnego wskazania na uchybienie innym prze­ pisom regulującym postępowanie dowodowe nie stanowi w istocie podstawy ka­ sacyjnej naruszenia przepisów postępowania. 52. Wyrok SN z 26.1.2001 r. (II CKN 1462/00, Legalis) 1. Zgodnie z ogólną normą wynikającą z art. 227 KPC przedmiotem dowodu są fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Inaczej mówiąc, zaofia­ rowany dowód można pominąć jeżeli nie ma on istotnego znaczenia dla rozstrzy­ gnięcia sprawy. 2. Poręczyciel wekslowy, który płaci sumę wekslową w terminie płatności nabywa w sposób pierwotny z mocy samego prawa, wekslowe prawa przeciwko osobie, za którą poręczył (art. 32 Prawa wekslowego). 53. Postanowienie SN z 19.1.2001 r. (I CKN 426/00, Legalis) 1. Skarżący, podniesiony zarzut naruszenia art. 233 § 1 KPC może wykazywać, posługując się jedynie argumentami jurydycznymi, mającymi przekonać, że sąd drugiej instancji rażąco naruszył ustanowione w tym przepisie zasady oceny mocy i wiarygodności dowodów; bezskuteczne natomiast pozostanie prezentowanie przez skarżącego własnej oceny dowodów, czy własnej wersji stanu faktycznego 2. Skuteczne podniesienie zarzutu naruszenia art. 278 § 1 KPC wymaga wykazania, że z naruszeniem art. 227 KPC odmówiono przeprowadzenia dowodu na okolicz­ ności mające w sprawie istotne znaczenie, a wymagające wiadomości specjalnych. 54. Wyrok SN z 10.11.2005 r. (V CK 332/05, Legalis) 1. Naruszenie przepisu art. 233 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego może pole­ gać na tym, iż sąd z naruszeniem zasady swobodnej oceny dowodów przyjął za wiarygodny określony dowód lub też odmówił wiarygodności konkretnemu do­ wodowi. Strona, która podnosi taki zarzut, musi wykazać, o jaki konkretnie dowód chodzi i na czym polega przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów.

114

789440

Orzecznictwo

2. Czynność prawna dokonana z naruszeniem art. 108 Kodeksu cywilnego jest czynnością niezupełną (negotium claudicans), która podlega ocenie według art. 103 Kodeksu cywilnego. 3. Nieotrzymanie należności za wykonanie pracy jest równoznaczne z poniesie­ niem kwoty wzbogacenia, jeśli okazało się, że brak było umownej podstawy prawnej. 55. Wyrok SA w Poznaniu z 28.4.2010 r. (I ACa 292/10, Legalis) 1. Zarzut wadliwego sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku może oka­ zać się zasadny wówczas, gdy z powodu braku w uzasadnieniu elementów wy­ mienionych w art. 328 § 2 KPC zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli instancyjnej. 2. Nie może być traktowana jako dowód w procesie opinia biegłego sporządzona na polecenie strony i złożona do akt sprawy, gdyż prywatne ekspertyzy opraco­ wane na zlecenie strony należy traktować jako wyjaśnienie stanowiące poparcie, z uwzględnieniem wiadomości specjalnych, stanowiska strony. 56. Wyrok SN z 8.10.2009 r. (II CSK 153/09, Legalis) Jeżeli pomimo braku dokumentu określonego w art. 485 KPC został wydany nakaz zapłaty, to w postępowaniu toczącym się na skutek zarzutów nie stosuje się art. 493 § 3 KPC i art. 495 § 2 i 3 KPC 57. Wyrok SN z 4.10.2006 r. (II CSK 229/06, Legalis) 1. Jeżeli sprawa gospodarcza toczy się w postępowaniu nakazowym, w pierwszej kolejności mają zastosowanie przepisy regulujące to postępowanie, a dopiero w ich braku, przepisy o postępowaniu w sprawach gospodarczych albo przepisy ogólne, o ile nie kolidują z regulacjami postępowania nakazowego. 2. W zakresie twierdzeń i załączonych dowodów, pozew w sprawie gospodarczej rozpoznawanej w postępowaniu nakazowym powinien odpowiadać wymaganiom art. 485 KPC, a nie art. 479[12] KPC. 3. Celem regulacji art. 162 KPC jest zapobieganie nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na wszelkie uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do celo­ wego tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzy­ stania ich w środkach odwoławczych. 58. Wyrok SN z 10.8.2006 r. (V CSK 237/06, OSG 2007, Nr 2, poz. 19) 1. Wzbogacenie podmiotu odpowiedzialnego za naruszenie prawa z rejestracji znaku towarowego (prawa ochronnego) polega na zaoszczędzeniu wydatków,

115

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

które wzbogacony musiałby ponieść dla zapewnienia sobie możliwości korzysta­ nia z cudzego uprawnienia zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym i uzna­ wanymi zasadami. W wypadku, gdy stan wzbogacenia polega na zaoszczędzeniu wydatków wyłączone jest w zasadzie zastosowanie art. 406 i 407 KC. 2. Zachowanie uprawnienia do powoływania się na uchybienia przepisom postę­ powania, z wyjątkiem przewidzianym w art. 162 zd. 2 KPC wymaga – poza docho­ waniem terminu zgłoszenia zastrzeżenia – wskazania spostrzeżonego przez stronę uchybienia z wyczerpującym przytoczeniem naruszonych przepisów postępowa­ nia wraz z wnioskiem o wpisanie tak sformułowanego zastrzeżenia do protokołu. Niewpisanie zastrzeżenia do protokołu powoduje utratę podnoszonych zarzutów. 59. Wyrok SN z 23.3.2006 r. (IV CSK 123/05, OSP 2007, Nr 4, poz. 48) Sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację, pomija dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 479[12] § 1 KPC. 60. Wyrok SN z 21.4.2005 r. (III CK 541/04, Legalis) Przepisy art. 479[12] § 1 i art. 479[14] § 2 Kodeksu postępowania cywilnego są normami procesowymi o charakterze bezwzględnie obowiązującym, co oznacza, iż jeśli nawet sąd I instancji (także oddalając żądanie) nie odwołał się do tych prze­ pisów, to sąd II instancji jest upoważniony je zastosować. 61. Uzasadnienie wyroku SN z 19.1.2005 r. (I CK 410/04, OSNC 2006, Nr 1, poz. 7) W postępowaniu w sprawach gospodarczych niepowołanie w odpowiedzi na po­ zew twierdzeń i zarzutów mających znaczenie dla oceny legitymacji czynnej oraz zasadności powództwa, pozbawia pozwanego prawa zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania. 62. Wyrok SN z 7.4.2010 r. (I UK 343/09, Legalis) Sytuacja opisana w przepisie art. 379 pkt 5 KPC ma miejsce wówczas, gdy docho­ dzi do całkowitego pozbawienia możliwości obrony praw a nie tylko do jej utrudnie­ nia wynikającego na przykład z działania przez stronę bez pomocy fachowego pełnomocnika. 63. Wyrok SA w Katowicach z 6.8.2009 r. (III Aua 769/09, OSAK 2010, Nr 2, poz. 1) Nierozpoznanie przez sąd wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu dla ubezpieczonego niezdolnego do samodzielnej egzystencji i w związku z tym

116

789440

Orzecznictwo

nieuczestniczącego w rozprawie bezpośrednio poprzedzającej wydanie wyroku, stanowi pozbawienie strony możności obrony swych praw w rozumieniu art. 379 pkt 5 KPC. 64. Postanowienie SN z 20.1.2010 r. (II UK 305/09, Legalis) Nieprzeprowadzenie przez sąd pierwszej instancji dowodu czy też nieuwzględ­ nienie wniosku dowodowego nie uzasadnia w żadnym razie zarzutu naruszenia art. 379 pkt 5 KPC. 65. Wyrok SA w Warszawie z 15.5.2009 r. (I ACa 148/09, Legalis) 1. Przy analizie, czy doszło do pozbawienia strony możności działania, trzeba naj­ pierw rozważyć, czy nastąpiło naruszenie przepisów procesowych, następnie zba­ dać, czy uchybienie to wpłynęło na możność strony do działania w postępowaniu, wreszcie ocenić, czy pomimo zaistnienia tych przesłanek strona mogła bronić swych praw w procesie. Dopiero w razie kumulatywnego spełnienia wszystkich tych warunków można uznać, że strona została pozbawiona możności działania. 2. Jeśli weksel podpisany in blanco następnie uzupełniono, po czym przeniesiono na inną osobę przez indos, a nie sposobami prawa cywilnego, wówczas dla na­ bywcy takiego weksla nie ma znaczenia, że weksel był pierwotnie podpisany jako weksel in blanco, o ile nabywca przy nabyciu był w dobrej wierze. Oznacza to, że wystawca weksla in blanco może bronić się zarzutem, że weksel uzupełniono w sposób niezgodny z porozumieniem jedynie wobec osoby, której bezpośrednio wręczył weksel oraz wobec osób, które nabyły weksel już uzupełniony, jednakże wiedziały, że weksel ten został uzupełniony niezgodnie z zawartym porozumieniem, tj. nie były w dobrej wierze lub dopuściły się rażącego niedbalstwa. Co do zasady więc dobra wiara nabywcy praw z weksla w drodze indosu, winna mieć znaczenie dla oceny dopuszczalności podnoszenia zarzutu wypełnienia weksla niezgodnie z porozumieniem. 66. Wyrok SN z 7.11.2006 r. (I CSK 224/06, Legalis) W świetle art. 379 pkt 2 KPC brak organu powołanego do reprezentowania strony stanowi przyczynę nieważności postępowania niezależnie od tego, czy w imieniu tej strony działa pełnomocnik. 67. Wyrok SN z 21.5.2009 r. (V CSK 418/08, Legalis) 1. W razie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie orzekał na rozprawie po­ przedzającej bezpośrednio wydanie wyroku, zachodzi nieważność postępowania z tego względu, że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 KPC).

117

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

2. Ustawodawca założył, że uchybienia wywołujące nieważność postępowania są tej rangi, że bez znaczenia pozostaje ich wpływ na wynik sprawy i jest to domnie­ manie ustawowe, które nie może być obalone. 68. Wyrok SA w Poznaniu z 19.8.2009 r. (I ACa 507/09, Legalis) Sprzeczność ustaleń sądu z treścią zebranego materiału ma miejsce wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu I instancji jest sprzeczne z tymi istotnymi dla rozstrzygnię­ cia okolicznościami, które sąd ustalił w toku postępowania, albo gdy wyprowadził logicznie błędny wniosek z ustalonych przez siebie okoliczności, albo wreszcie gdy sąd przyjął fakty za ustalone bez dostatecznej podstawy. Przez okoliczności w powyższym rozumieniu należy rozumieć okoliczności faktyczne. Chodzi tu bo­ wiem jedynie o błędy dotyczące elementu faktycznego orzeczenia. Sąd zatem II instancji bada, czy w stanie faktycznym sprawy nie zachodzą sprzeczności między poszczególnymi ustaleniami oraz czy stan faktyczny stanowi harmonijną całość. Zakres kontroli apelacyjnej nie obejmuje całej sfery faktycznej sprawy, ale tylko zebrany materiał procesowy. Nie zachodzi taka sprzeczność, gdy sąd poczy­ nił ustalenia sprzecznie z materiałem dowodowym, który – oceniając go – odrzucił. Nie można zatem sądowi czynić zarzutów, gdy sąd dokonał ustaleń faktycznych opierając się na niektórych dowodach, tj. tych, którym dał wiarę, jeżeli należycie umotywował swoje stanowisko co do tego (art. 328 § 2 KPC). Zawsze jednak zarzut taki znajdzie uzasadnienie, gdy ustalenia sądu sprzeczne będą z materiałem, który uznał on za wiarygodny, albo też gdy dowody prowadzące do odmiennych wniosków nie będą przez sąd ocenione negatywnie. Z tą ostatnią sytuacją mamy do czy­ nienia także, gdy sąd nie oceni wszystkich dowodów zebranych w sprawie bądź w uzasadnieniu stwierdzi, że daje wiarę wszystkim dowodom, mimo że pozostają one ze sobą w takim stosunku, że prowadzą do sprzecznych ze sobą wniosków. 69. Wyrok SN z 9.7.2008 r. (I PK 14/08, Legalis) 1. „Nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji” (najogólniej) oznacza bezpodstawne uznanie, że istnieje materialnoprawna lub procesowa przesłanka unicestwiająca roszczenie, np. przedawnienie, przedwczesność, brak legitymacji procesowej. 2. Przepisem stanowiacym podstawę prawną roszczenia nie może być art. 5 KP. Przepis ten ma charakter odsyłający i dlatego samodzielnie nie tworzy żadnych uprawnień (roszczeń). Nie może więc też samodzielnie stanowić materialnopraw­ nej podstawy roszczenia powoda o zmianę oceny kwalifikacyjnej. Podstawę taką mógłby stanowić przepis Kodeksu pracy (do którego odsyła art. 5 KP) lub przepis Kodeksu cywilnego (do którego z kolei odsyła art. 300 KP).

118

789440

Orzecznictwo

70. Wyrok SN z 9.1.2001 r. (I PKN 642/00, OSNAPiUS 2002, Nr 17, poz. 409) Rozstrzygnięcie przez sąd pierwszej instancji o żądaniu powoda na innej podsta­ wie faktycznej i prawnej niż zgłoszona w pozwie stanowi nierozpoznanie istoty sprawy w rozumieniu art. 378 § 2 KPC. 71. Postanowienie SN z 12.7.2006 r. (V CZ 52/06, Legalis) Konstrukcyjnym wymaganiem apelacji jest przedstawienie uzasadnienia zarzutów apelacji. 72. Postanowienie SN z 17.5.2002 r. (I CZ 57/02, Legalis) Postępowanie apelacyjne jest mniej sformalizowane niż postępowanie kasacyjne. W przeciwieństwie do tego ostatniego, w postępowaniu apelacyjnym nie ma przy­ musu adwokackiego, zatem apelacja może być sporządzona osobiście przez stronę, która często nie ma profesjonalnego przygotowania do sporządzania pism proce­ sowych. Ustawodawca musiał zatem liczyć się z tym, że pisma procesowe, wśród nich środki odwoławcze, nie zawsze będą sporządzane prawidłowo. 73. Postanowienie SN z 30.6.2006 r. (V CZ 48/06, Legalis) Krytyczna ocena apelacji, sporządzonej przez radcę prawnego w sposób odbiega­ jący niekorzystnie od profesjonalnego standardu, nie uzasadnia odrzucenia apelacji, jeżeli zarzuty apelacyjne i ich uzasadnienie nie budzą wątpliwości. 74. Postanowienie SN z 19.10.2006 r. (V CZ 73/06, Legalis) Ocena apelacji w aspekcie dopuszczalności nie może być dokonywana według kryteriów stosowanych do skarg kasacyjnych, które mają odmienne cele oraz uwa­ runkowania normatywne niż postępowanie apelacyjne. Ustawodawca w odniesieniu do apelacji nie określił (byłoby to zadanie niewyko­ nalne) schematu tego środka odwoławczego, od którego każde odstępstwo miałoby skutkować odrzuceniem apelacji. Dlatego rzeczą strony, również w razie zastępstwa przez zawodowego pełnomocnika, jest wybór sposobu formułowania zarzutów oraz ich uzasadnienia, a także układ typograficzny pisma. Istnienie wy­ mogu przedstawienia zarzutów oraz ich zwięzłości nakłada na każdą stronę obo­ wiązek takiej budowy środka odwoławczego aby sąd mógł bez trudności ustalić nie tylko zakres zaskarżenia i żądania ale również skonkretyzowane motywy uzna­ wania zaskarżanego orzeczenia za wadliwe. Wskazywanie przepisów oraz ich wykładni i prawidłowej subsumcji stanowi powinność zawodową pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym, a w okresie wzrostu ilościowego stoso­ wanych przepisów może być istotnym wkładem w sprawne funkcjonowanie organów wymiaru sprawiedliwości, jednak nie zwalnia sądu od merytorycznego rozpoznania apelacji, jeżeli warunki formalne spełnione są w minimalnym tylko zakresie.

119

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

75. Postanowienie SN z 18.6.1998 r. (II UKN 91/98, OSNAPiUS 1999, Nr 17, poz. 563) Adwokat reprezentujący stronę w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie może oczekiwać obniżenia wymagań co do stan­ dardu wnoszonych środków zaskarżenia. 76. Postanowienie SN z 4.7.2008 r. (I CZ 51/08, Legalis) Warunkiem kontroli niezaskarżalnego postanowienia, które miało wpływ na wynik sprawy, jest zamieszczenie w środku odwoławczym stosownego wniosku. Gdy w sprawie występuje profesjonalny pełnomocnik wniosek powinien być jedno­ znacznie sformułowany, gdyż nie ma podstaw do przypisywania pismom przez niego wnoszonym treści wprost w nich niewyrażonych. 77. Postanowienie SN z 19.3.2008 r. (V CZ 8/08, Legalis) Rozpoznanie niezaskarżalnego postanowienia na podstawie art. 380 KPC jest do­ puszczalne jedynie w związku z zaskarżeniem innego orzeczenia i tylko zaskarżone orzeczenie podlega uchyleniu, bądź zmianie przez zamieszczenie stosownego rozstrzygnięcia w postanowieniu sądu odwoławczego. Uwzględnienie zażalenia przez zmianę lub uchylenie zaskarżonego postanowienia niweczy jednocześnie skutki związanego z nim niezaskarżalnego postanowienia wpadkowego, rozpozna­ nego na podstawie art. 380 KPC. W razie uwzględnienia zażalenia z powołaniem się na treść art. 380 KPC, nie jest ani potrzebne, ani dopuszczalne uchylenie lub zmiana „rozpoznanego”, niezaskarżalnego postanowienia, które miało wpływ na zaskarżone orzeczenie. 78. Postanowienie SN z 17.1.2006 r. (I UZ 40/05, OSNAPiUS 2007, Nr 3–4, poz. 57) Rozpoznanie niezaskarżalnego postanowienia o oddaleniu wniosku o przywróce­ nie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie i doręczenie wyroku sądu drugiej instancji z uzasadnieniem (art. 380 KPC), w razie uwzględnienia zażalenia na postanowienie o odrzuceniu tego wniosku, polega na uchyleniu lub zmianie posta­ nowienia o oddaleniu wniosku o przywrócenie terminu. 79. Postanowienie SN z 15.2.2008 r. (I CZ 147/07, Legalis) Zawarty w apelacji wniosek o zmianę orzeczenia musi być sprecyzowany przez skarżącego przez określenie, na czym ta zmiana ma polegać.

120

789440

Orzecznictwo

80. Postanowienie SN z 13.4.2007 r. (I CZ 13/07, Legalis) Przewidziany w art. 368 § 1 pkt 5 KPC obowiązek zaznaczenia we wniosku apela­ cyjnym zakresu żądanej zmiany lub uchylenia rozumieć należy jako konieczność wskazania przez skarżącego, jakie orzeczenie chciałby uzyskać w postępowaniu apelacyjnym. Określenie to nie musi jednak nastąpić wyłącznie w formie przytocze­ nia konkretnego sformułowania, jakie sąd miałby w tym orzeczeniu zamieścić, lecz może także przybrać formę opisową odwołującą się do treści żądań strony zgło­ szonych w toku postępowania. 81. Postanowienie SN z 11.7.2008 r. (IV CNP 46/08, Legalis) Użyte w apelacji sformułowanie „oddalenie powództwa”, przy określeniu zakresu żądanej zmiany zaskarżonego wyroku, spełnia wymaganie art. 368 § 1 pkt 5 KPC. Wymaganie, aby skarżący w apelacji dodawał okolicznik „w całości” przy żąda­ niu zmiany wyroku przez oddalenie powództwa nie wynika z wymienionego wyżej przepisu. 82. Postanowienie SN z 14.5.2009 r. (I PZ 5/09, OSNAPiUS 2011, Nr 1–2, poz. 12) Sprawa o ustalenie, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy jest sprawą o prawa majątkowe. 83. Postanowienie SN z 8.8.2008 r. (V CZ 49/08, Legalis) 1. Powód, wnosząc o zasądzenie sumy wyrażonej w walucie obcej obowiązany jest - zgodnie z art. 19 § 2 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296) - oznaczyć w pozwie kwotą pieniężną wartość przedmiotu sporu. Reguła wyrażona w art. 19 § 1 Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296) odnosi się bowiem tylko do roszczeń określonych w kwocie wyrażonej w pieniądzu polskim. Dla określenia wartości przedmiotu sporu lub wartości za­ skarżenia w sprawie o roszczenie pieniężne wyrażone w walucie obcej miarodajny jest kurs tej waluty z dnia wniesienia pozwu. 2. Jeżeli wskazana w apelacji wartość przedmiotu zaskarżenia budzi zastrzeżenia, sąd – zgodnie z art. 25 § 1 w związku z art. 368 § 2 Kodeks postępowania cywil­ nego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296) – powinien wydać postanowienie i określić tę wartość w sposób prawidłowy. Gdyby okazało się, że wartość przedmiotu zaskarżenia jest wyższa od wskazanej przez stronę, sąd powinien wezwać do uisz­ czenia brakującej opłaty pod rygorem odrzucenia apelacji także wtedy, gdy ape­ lacja została wniesiona przez pełnomocnika będącego adwokatem.

121

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

84. Postanowienie SN z 22.4.2004 r. (II CZ 38/04, OSNC 2005, Nr 5, poz. 84) Dniem uiszczenia opłaty sądowej dokonanej za pomocą elektronicznego środka komunikacji jest dzień, w którym polecenie przelewu wprowadzone zostało do urządzenia nadawczego w taki sposób, żeby bank mógł zapoznać się z jego tre­ ścią (pod warunkiem, że w dniu tym lub w terminie do uiszczenia opłaty polecenie przelewu ma pokrycie na rachunku zleceniodawcy). Możliwość tę bank uzyskuje z chwilą odebrania polecenia przez jego urządzenie odbiorcze. 85. Postanowienie SN z 26.9.2008 r. (V CZ 56/08, Legalis) Nietezowane 86. Postanowienie SN z 19.6.2008 r. (V CZ 40/08, Legalis) Złożenie bankowi polecenia przelewu przed upływem terminu do wniesienia opłaty sądowej może uzasadniać uznanie tego terminu za zachowany, o tyle tylko, o ile polecenie zostało rzeczywiście wykonane. 87. Uchwała SN z 21.1.2011 r. (III CZP 115/10, OSNC 2011, Nr 9, poz. 97) Datą uiszczenia opłaty sądowej przekazem pocztowym realizowanym za pośred­ nictwem operatora publicznego świadczącego powszechne usługi pocztowe jest data nadania przekazu potwierdzona przez operatora. 88. Postanowienie SN z 3.8.2006 r. (IV CZ 62/06, Legalis) Brak możliwości uiszczenia w soboty opłaty sądowej w formie wpłaty gotówkowej w kasie sądu lub w formie nabycia w tej kasie znaków opłaty sądowej, nie elimi­ nuje możliwości uiszczenia opłaty sądowej w tym dniu w formie bezgotówkowej na rachunek bieżący dochodów właściwego sądu. 89. Postanowienie SN z 8.9.2009 r. (I UZ 40/09, Legalis) Opłata od pisma procesowego wnoszonego przez profesjonalnego pełnomocnika powinna być dokonana nie tylko z uwzględnieniem przepisów Kodeksu postępo­ wania cywilnego oraz ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w spra­ wach cywilnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), ale także wydanego na podstawie art. 9 tej ustawy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 stycznia 2006 r. w sprawie sposobu uiszczania opłat sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 27, poz. 199).

122

789440

Orzecznictwo

90. Postanowienie SN z 22.6.2007 r. (II PZ 26/07, OSNAPiUS 2008, Nr 17–18, poz. 258) Po sprawdzeniu przez sąd wartości przedmiotu zaskarżenia, jeżeli okaże się, że jest ona wyższa od podanej przez stronę, nie jest możliwe odrzucenie apelacji bez wezwania o uiszczenie należnej opłaty (nie stosuje się art. 130[2] § 3 KPC), lecz konieczne jest takie wezwanie (art. 130 § 1 KPC) pod rygorem odrzucenia apelacji (art. 370 KPC). 91. Postanowienie SN z 15.5.2007 r. (V CZ 37/07, Legalis) 1. Sąd obowiązany jest rozpoznać wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych w całości w pełnym zakresie bez wyczekiwania na aktualizację obowiązku ponie­ sienia konkretnych kosztów. 2. Zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powoduje, że obowią­ zek uiszczenia należnej opłaty zostaje odsunięty w czasie. W sytuacji, w której pismo podlegające opłacie zawiera wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, sąd winien najpierw rozpoznać ten wniosek, a następnie w zależności od treści rozstrzygnięcia wezwać do uiszczenia stosownej opłaty. 92. Postanowienie SN z 9.6.2006 r. (IV CZ 45/06, Legalis) Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, złożony w terminie wyzna­ czonym do uiszczenia wpisu, nie ma wpływu na bieg tego terminu wówczas, gdy nie zawiera nowych okoliczności mających uzasadniać zwolnienie w porównaniu z okolicznościami, które zostały przytoczone w pierwszym, odmownie załatwionym wniosku. Jeżeli natomiast ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów, złożony w czasie biegu terminu do uiszczenia wpisu, zawiera nowe okoliczności to wnio­ sek ten podlega rozpoznaniu. Do czasu jego prawomocnego rozstrzygnięcia kwe­ stia opłacenia pisma zawierającego środek odwoławczy staje się bezprzedmiotowa. W związku z tym odrzucenie w tym okresie środka odwoławczego jako nieopłaco­ nego nie znajduje usprawiedliwienia. 93. Postanowienie SA w Krakowie z 29.11.2010 r. (I ACz 1464/10, Legalis) W przypadku osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą przesłanką zwolnienia od kosztów sądowych nie są trudności finansowe przedsiębiorstwa pro­ wadzonego przez stronę. Sąd powinien bowiem brać pod uwagę całokształt stanu majątkowego i rodzinnego strony, który strona powinna rzetelnie ujawnić. 94. Postanowienie SA w Krakowie z 2.9.2010 r. (I ACz 962/10, Legalis) Strona postępowania, która uzyskuje wysokie przychody z prowadzonej działal­ ności gospodarczej, powinna posiadać środki na pokrycie kosztów sądowych.

123

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

Przychód obrazuje bowiem potencjalne możliwości finansowe strony i określa skalę wydatków, jakie jest w stanie ponieść. 95. Wyrok SN z 22.8.2003 r. (I PK 213/02, OSNAPiUS 2004, Nr 17, poz. 295) Nadzwyczajne wydarzenie wywołujące nieobecność strony na rozprawie apelacyj­ nej zobowiązuje sąd do odroczenia rozprawy tylko wtedy, gdy sąd zarządził jej osobistą obecność lub gdy związana jest ona z czynnościami, których nie może dokonać pełnomocnik strony. 96. Wyrok SN z 27.4.2006 r. (II UK 166/05, Legalis) Sąd nie ma obowiązku uwzględnienia każdego usprawiedliwienia nieobecności strony lub (i) jej pełnomocnika oraz wniosku o odroczenie rozprawy, także rozprawy apelacyjnej. Nie usprawiedliwia nieobecności pełnomocnika na rozprawie skie­ rowana przez niego do sądu informacja o „kolizji terminów”, o ile występujący w sprawie pełnomocnik został powiadomiony o wyznaczeniu terminu rozprawy apelacyjnej z wyprzedzeniem wystarczającym do uznania, że potrzeba jego obec­ ności na innych rozprawach nie była, ani „nadzwyczajnym wydarzeniem”, ani „przeszkodą, której nie mógł przezwyciężyć”. Z mocy art. 91 pkt 3 KPC, pełnomoc­ nictwo procesowe obejmuje „udzielenie dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu”, a powinnością profesjonalnego pełnomocnika jest takie zorganizowanie własnej pracy, aby wszystkim swoim mandantom (moco­ dawcom) zapewnić właściwą pomoc prawną. 97. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 31.1.2008 r. (III CZP 49/07, OSNC 2008, Nr 6, poz. 55) Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w grani­ cach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. 98. Wyrok SN z 13.10.2010 r. (II UK 107/10, Legalis) Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, czyli w takim zakre­ sie, w jakim nastąpiło zaskarżenie wyroku sądu pierwszej instancji, gdy dochodzi do częściowego zaskarżenia orzeczenia, sąd drugiej instancji kontroluje orzecze­ nie sądu pierwszej instancji i postępowanie przed nim jedynie w takiej części, w jakiej doszło do zaskarżenia. W pozostałym zakresie orzeczenie staje się prawo­ mocne, chyba że objęte zostało apelacją wniesioną przez inny podmiot albo zachodzą wyjątki przewidziane ustawą.

124

789440

Orzecznictwo

99. Wyrok SN z 13.1.2009 r. (I UK 174/08, Legalis) Postępowanie apelacyjne, w przeciwieństwie do dawnego postępowania rewizyj­ nego, które było przede wszystkim postępowaniem kontrolnym, jest zawsze konty­ nuacją postępowania merytorycznego w sprawie. Powoduje to, że w postępowaniu tym ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych dotyczących naruszenia prawa materialnego. Skarżący może więc w toku postępowania apelacyjnego zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Sąd odwoławczy jako instancja nie tyle kontrolna, ile przede wszyst­ kim merytoryczna, powinien natomiast zbadać sprawę niezależnie od zarzutów apelacji dotyczących ustalenia faktów oraz zastosowania prawa materialnego. 100. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 31.1.2008 r. (III CZP 49/07, OSNC 2008, Nr 6, poz. 55) Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w grani­ cach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. 101. Uchwała SN z 27.10.2005 r. (III CZP 55/05, BSN 2005, Nr 10) Strona nie może skutecznie zarzucać w apelacji uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania, polegającego na wydaniu postanowienia, które może być zmienione lub uchylone stosownie do okoliczności, jeżeli nie zwróciła uwagi sądu na to uchybienie w toku posiedzenia, a w razie nieobecności – na najbliższym posiedzeniu, chyba że niezgłoszenie zastrzeżenia nastąpiło bez jej winy (art. 162 KPC). 102. Wyrok SA w Poznaniu z 29.7.2010 r. (I ACa 555/10, Legalis) Celem art. 381 KPC i wprowadzenia w KPC reguł prekluzyjnych, określających ra­ my czasowe uprawnień stron w zakresie powoływania dowodów, jest dążenie do realizacji zasady koncentracji materiału procesowego. Z tego punktu widzenia nie ma jednak podstaw do pomijania przez sądy zasady procesu sprawiedliwego, opartego na wszechstronnym badaniu okoliczności sprawy. Skoro bowiem art. 381 KPC stanowi, że sąd apelacyjny może pominąć nowe fakty i dowody, to tym samym przyjmuje jako zasadę, że nowe fakty i dowody są dopuszczalne, jedynie wyjątkowo wykluczone. Prawidłowe osądzenie sprawy wymaga, by sąd nie pominął istotnych faktów i dowodów, których uwzględnienie miałoby znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Z obowiązywania norm o prekluzji dowodowej nie można bowiem wypro­ wadzać wniosku o ograniczeniu dopuszczenia w postępowaniu apelacyjnym przez

125

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

sąd z urzędu istotnego dowodu, nawet sprekludowanego, jak i niepowołanego przez strony, a tym bardziej o ograniczeniu możliwości prowadzenia przez sąd II instancji dowodów zgłoszonych przez strony w postępowaniu odwoławczym. 103. Wyrok SN z 4.1.2008 r. (III CSK 226/07, Legalis) 1. Z art. 381 KPC wynika, że sąd rozpoznający apelację może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania wynikła później. Uprawnienie sądu odnosi się jednak tylko do twierdzeń faktycznych, nie zaś do twierdzeń dotyczących praw­ nego znaczenia faktów. Do nich zalicza się między innymi zarzut przedawnienia, który ze względu na zawarte w nim oświadczenie, znajdujące podstawę w art. 117 § 2 KC, zmienia istniejący stan rzeczy w ten sposób, że dotychczasowy stosunek materialny pomiędzy stronami przekształca się w zobowiązanie naturalne. Jest to nowy fakt powstały po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji i nie mogą mieć do niego zastosowania ograniczenia przewidziane w art. 381 KPC. 2. Za sprzeczne z naturą zobowiązania należy uznać powołanie przez strony takich stosunków, w których nikt nie stawałby się odpowiedzialny za spełnienie świadczenia. Takie konsekwencje wywołałaby klauzula umowna uzależniająca odpowiedzialność strony umowy od okoliczności, na które nie miała żadnego wpływu, co stawiało ją w bardzo niekorzystnej sytuacji gospodarczej połączonej z nadmiernym ryzykiem. 104. Postanowienie SN z 19.12.2006 r. (V CSK 360/06, Legalis) Stronę, wnioskującą nowe dowody w postępowaniu apelacyjnym (art. 381 KPC) obciąża obowiązek uprawdopodobnienia okoliczności w tym przepisie wskazanych. 105. Wyrok SN z 15.3.2006 r. (II PK 165/05, OSNAPiUS 2007, Nr 5–6, poz. 69) 1. W razie stosowania systemu zadaniowego czasu pracy (art. 140 KP) pracodawca powinien wykazać, że powierzał pracownikowi zadania możliwe do wykonania w czasie pracy wynikającym z norm określonych w art. 129 KP 2. Strona, która z przyczyn zawinionych uniemożliwiła przeprowadzenie dowodu w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, nie może skutecznie w postępowaniu apelacyjnym podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia tego dowodu, co w szczegól­ ności oznacza, że sąd drugiej instancji może pominąć wniosek dowodowy w tym zakresie (art. 381 KPA). 106. Wyrok SN z 23.11.2004 r. (I UK 30/04, OSNAPiUS 2005, Nr 11, poz. 162) Sąd drugiej instancji nie powinien pomijać nowych faktów i dowodów zgłoszonych w apelacji, jeżeli o potrzebie ich powołania strona dowiedziała się z uzasadnienia zaskarżonego wyroku (art. 381 KPC).

126

789440

Orzecznictwo

107. Wyrok SN z 7.11.1997 r. (II CKN 446/97, OSNC 1998, Nr 4, poz. 67) Strona nie może skutecznie żądać ponowienia lub uzupełnienia dowodu w postę­ powaniu apelacyjnym tylko dlatego, że spodziewała się korzystnej dla siebie oceny tego dowodu przez Sąd pierwszej instancji. 108. Wyrok SN z 27.11.1998 r. (III CKN 52/98, Legalis) Nie jest usprawiedliwione zgłoszenie dowodu z zeznań świadka dopiero w skardze apelacyjnej, jeżeli strona nie powołała tego dowodu przed sądem pierwszej instancji z tej przyczyny, że przypuszczała, iż do wykazania spornej okoliczności wystarczą inne dowody. 109. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 23.3.1999 r. (III CZP 59/98, OSNC 1999, Nr 7–8, poz. 124) Sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wy­ dania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowo­ dowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania. 110. Wyrok SN z 20.7.2007 r. (I CSK 134/07, Legalis) Sąd drugiej instancji nie może pominąć zgłoszonych na rozprawie nowych dowo­ dów, które mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy. 111. Wyrok SN z 25.7.2003 r. (I PK 337/02, Legalis) Skoro przedmiotem rozpoznania, a więc zbadania od strony faktycznej i prawnej, może być na szczeblu apelacyjnym tylko roszczenie uprzednio rozpoznane przez sąd pierwszej instancji, to przytoczenie w postępowaniu apelacyjnym przepisów prawa materialnego wskazujących na inny stan faktyczny i inne podstawy prawne niż te, na których zostało oparte żądanie pozwu, stanowi – niedopuszczalną w postę­ powaniu apelacyjnym – zmianę powództwa w świetle art. 383 KPC. 112. Postanowienie SN z 13.8.2002 r. (I PZ 63/02, Legalis) 1. Z art. 477[1] § 1 zdanie drugie KPC wynika , że „przepisy o uzupełnieniu wyroku stosuje się odpowiednio”. Wymienione zastrzeżenie należy rozumieć w ten spo­ sób, że jeżeli sąd nie orzekł o wszystkich roszczeniach wynikających z przedsta­ wionej przez pracownika podstawy faktycznej, może on domagać się rozstrzygnięcia przez sąd o tych pominiętych roszczeniach w drodze uzupełnienia wyroku. Powyższe uregulowanie oznacza zarazem, że roszczeń tych nie można zgłosić do rozpoznania sądowi drugiej instancji, a pośrednio - że warunkiem do­

127

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

puszczalności apelacji jest istnienie orzeczenia. Zasadę tę wyraża jednak przede wszystkim przepis art. 367 § 1 KPC, który stanowi, że apelacja do sądu drugiej in­ stancji przysługuje od wyroku sądu pierwszej instancji, co oznacza, że apelacją może być zaskarżone tylko rozstrzygnięcie zawarte w sentencji wyroku. 2. Jak wynika z użytego w końcowej części art. 383 zdanie drugie KPC wyrażenia: „za dalsze okresy”, rozszerzenie żądania pozwu nie może polegać na żądaniu zwiększenia roszczenia już zasądzonego przez sąd pierwszej instancji, lecz może dotyczyć jedynie świadczeń powtarzających się, należnych za czas począwszy od wyroku sądu pierwszej instancji. Tak bowiem należy rozumieć pojęcie: „świadcze­ nia za dalsze okresy”. 113. Wyrok SN z 16.11.1999 r. (II CKN 586/98, Legalis) 1. Wyjątkowy charakter dopuszczalności żądania w postępowaniu apelacyjnym zamiast pierwotnego przedmiotu sporu innego przedmiotu (art. 383 KPC) sprawia, że zmiana okoliczności, która warunkuje tę dopuszczalność, musi nastąpić obiek­ tywnie w tym sensie, że nie może ona polegać na stworzeniu przez powoda na użytek zmiany żądania nowych okoliczności, mających usprawiedliwiać tę zmianę. 2. Skorzystanie przez zamawiającego z uprawnienia do obniżenia wynagrodzenia za wykonane dzieło ze względu na jego wady, wyłacza możliwość skorzystania przez zamawiającego z uprawnienia do odstąpienia od umowy z powodu wad dzieła (art. 637 § 2 KC). 114. Uchwała SN z 22.6.2005 r. (III CZP 23/05, OSNC 2006, Nr 4, poz. 65) W sprawie o separację nie jest dopuszczalna w postępowaniu apelacyjnym zmiana powództwa na żądanie orzeczenia rozwodu. 115. Wyrok SA w Katowicach z 23.1.2007 r. (I ACa 1717/06, OSAK 2007, Nr 3, poz. 8) Powód w pozwie domagał się stwierdzenia nieważności czynności prawnych po­ legających na: dokonaniu wyborów do Rady Nadzorczej oraz polegających na odwołaniu go przez Walne Zgromadzenie z funkcji członka zarządu, natomiast w apelacji domagał się ustalenia nieistnienia tych czynności. Rozważenia zatem wymagało, czy żądanie stwierdzenia nieważności i żądanie ustalenia nieistnienia czynności prawnej jest na tyle tożsame, iż sąd pierwszej instancji mógłby orzec o nie­ istnieniu uchwały Walnego Zgromadzenia pozwanej bez naruszania granic wyty­ czonych przez powoda w zakresie prawa przedmiotowego poddanego ochronie i granic rozpoznania sprawy zgodnie z art. 321 KPC. Sąd nie jest wprawdzie zwią­ zany wskazaną podstawą prawną roszczenia, ale rozpoznaje sprawę w granicach określonego żądania, które zgodnie z art. 187 § 1 KPC powinno być dokładnie

128

789440

Orzecznictwo

określone, i w granicach przytoczonych przez powoda okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu. W stosunku do czynności prawnych jakimi są uchwały organów osób prawnych (spółdzielni, spółek prawa handlowego) przysłu­ gują różne środki zaskarżenia – powództwo o uchylenie uchwały walnego zgroma­ dzenia spółdzielni art. 42 prawa spółdzielczego, czy o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwał art. 249, 252,422, 425 KSH. Stwierdzenie nieważności czynności prawnej oparte na treści ustaw ustrojowych lub art. 58 KC wymaga wykazania sprzeczności tej czynności z ustawą lub zasa­ dami współżycia społecznego. Żądanie ustalenia nieistnienia czynności prawnej w trybie art. 189 KPC wymaga natomiast wykazania interesu prawnego i nieistnie­ nia czynności. Nie są to zatem roszczenia tożsame, ani nawet zbliżone do stanu faktycznego, który jest podstawą ich dochodzenia. Zatem żądanie, które powód zawarł we wnioskach apelacji potraktowane być musi jako zgłoszenie nowego żą­ dania na etapie apelacji, co skutkuje zgodnie z art. 383 KPC jej oddaleniem bez konieczności rozpoznawania podniesionych w niej zarzutów. 116. Wyrok SN z 19.1.2005 r. (V CK 364/04, OSNC 2005, Nr 12, poz. 218) W razie zaskarżenia przez jedną tylko stronę wyroku rozwodowego w zakresie do­ tyczącym winy rozkładu pożycia małżeńskiego (art. 57 § 1 KRO), sąd drugiej instancji nie jest związany zakazem reformationis in peius (art. 384 KPC) i może orzec w tym przedmiocie z urzędu także na niekorzyść strony skarżącej. 117. Postanowienie SN z 18.11.1997 r. (II CKN 462/97, Legalis) 1. Zakaz reformationis in peius, unormowany w art. 384 KPC, nie obowiązuje w spra­ wie o stwierdzenie zasiedzenia. 2. Wykładnia semantyczna art. 234 KPC prowadzi do wniosku, że ustanowione w nim domniemanie prawne wzruszalne (usuwalne) nie wyłącza działania sądu z urzędu w zakresie okoliczności prowadzących do obalenia tego domniemania. 118. Uchwała SN z 11.3.1977 r. (III CZP 7/77, OSNCP 1977, Nr 11, poz. 205) Sąd rewizyjny może uchylić orzeczenie o podziale majątku wspólnego małżonków także na niekorzyść strony skarżącej, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub z całością tego orzeczenia. 119. Wyrok SN z 21.10.1998 r. (III CKN 589/97, Legalis) Sąd drugiej instancji może dokonać odmiennej od sądu pierwszej instancji sub­ sumpcji zebranego materiału i orzec reformatoryjnie.

129

789440

Apelacja cywilna

Część III. Orzecznictwo

120. Wyrok SN z 12.10.1999 r. (III CKN 693/98, OSNC 2000, Nr 4, poz. 73) Orzeczenia wydawane na podstawie art. 386 § 3 KPC zapadają w formie posta­ nowień. 121. Postanowienie SN z 27.10.2006 r. (I CSK 133/06, Legalis) Sąd odwoławczy nie jest związany zawartym w apelacji wnioskiem o uchylenie za­ skarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. 122. Wyrok SN z 17.4.2008 r. (II PK 291/07, Legalis) Nierozpoznanie istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 KPC zachodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przed­ miotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie.

130

789440

Apelacja karna Część I

Komentarz I. Wstęp II. Dopuszczalność apelacji III. Podmioty uprawnione do złożenia apelacji. Właściwość sądów. Termin IV. Wymogi formalne apelacji w sprawie karnej V. Zarzuty apelacyjne 1. Wprowadzenie 2. Zarzut obrazy prawa materialnego – art. 438 pkt 1 KPK 3. Zarzut obrazy prawa procesowego – art. 438 pkt 2 4. Zarzut błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego wyroku – art. 438 pkt 3 KPK 5. Rażąca niewspółmierność kary – art. 438 pkt 4 KPK 6. Bezwzględne przyczyny odwoławcze – art. 439 KPK 7. Przymus adwokacko-radcowski 8. Spełnienie wymogów formalnych apelacji w sprawie objętej klauzulą „ściśle tajne”

VI. Postępowanie międzyinstancyjne VII. Postępowanie przed sądami drugiej instancji VIII. Rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego

131

789440

789440

I. Wstęp Przyjęty w KPK model postępowania apelacyjnego opiera się na zasadzie skargowości. Wyrazem tej zasady jest przyjęcie, że postępowanie apelacyjne jako samoistne postępowanie, którego celem jest sprawdzenie zasadności zaskarżonego wyroku w drodze kontroli instancyjnej, może być wszczęte wyłącznie poprzez wniesienie apelacji przez uprawniony do tego podmiot. Sąd nie ma uprawnienia do inicjowania postępowania apelacyjnego z urzędu i przeprowadzenia z urzędu kontroli wyroku sądu pierwszej instancji. Zasadą jest, że apelacja w postępowaniu karnym jest zwyczajnym środkiem odwoławczym i przysługuje od nieprawomocnego wyroku sądu pierwszej instancji. ¬¬Zob. I–II. Wzory apelacji karnej. Należy zaznaczyć, że możliwość odwołania się w postępowaniu karnym od wyroku sądu pierwszej instancji jest instytucją o tak dużej doniosłości w systemie ochrony praw i wolności człowieka, że jest również uregulowana w umowach międzynarodowych, których stroną jest Polska. Prawo odwołania się od wyroku sądu pierwszej instancji zostało sformułowane w art. 14 ust. 5 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, załącznik), który stanowi, że „każda osoba skazana za przestępstwo ma prawo odwołania się do sądu wyższej instancji w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia o winie i karze zgodnie z ustawą”. Gwarancja odwołania się od wyroku sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji została powtórzona w art. 2 Protokołu Nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 22.11.1984 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 42, poz. 364), zgodnie z którym: „1. Każdy, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia

Zasada skargowości

Charakter apelacji

Ochrona praw i wolności człowieka

133

789440

Apelacja karna

Wyrok skazujący

Zasada zaskarżalności orzeczeń sądowych

Część I. Komentarz

przestępstwa, ma prawo do rozpatrzenia przez sąd wyższej instancji jego sprawy, tak w przedmiocie orzeczenia o winie, jak i co do kary. Korzystanie z tego prawa, a także jego podstawy, reguluje ustawa. 2. Wyjątki od tego prawa mogą być stosowane w przypadku drobnych przestępstw, określonych w ustawie, lub w przypadkach, gdy dana osoba była sądzona w pierwszej instancji przez Sąd Najwyższy lub została uznana za winną i skazana w wyniku zaskarżenia wyroku uniewinniającego sądu pierwszej instancji”. Gwarancja ta dotyczy wyroków, na podstawie których uznano oskarżonego za winnego popełnienia przestępstwa, czyli chodzi o wyroki skazujące. Nie dotyczy to wyroków umarzających postępowanie karne, ponieważ nie są to orzeczenia ustalające winę. Rozwinięciem powyższych uregulowań międzynarodowych są art. 176 i 78 Konstytucji RP. Pierwszy z nich stanowi gwarancję procesową ponownego rozpoznania sprawy, na żądanie strony, przez inny sąd, mającą na celu wyeliminowanie nieprawidłowości w zakresie zastosowania prawa materialnego, procesowego, błędów wynikających z oceny dowodów itp. Drugi z nich wyraża fundamentalną zasadę zaskarżalności orzeczeń sądowych. W ten sposób wprowadzona została zasada dewolutywności postępowania odwoławczego, która stanowi, że wniesienie środka odwoławczego powoduje rozpoznanie sprawy przez sąd drugiej instancji. Powyższe uregulowania nie zawierają żadnych ograniczeń, co oznacza, że prawo do odwołania do sądu drugiej instancji nie może być ograniczone bezpośrednio poprzez wyłączenie prawa do wniesienia apelacji i pośrednio poprzez ustanowienie warunków formalnych, które spowodowałyby nadmierne utrudnienia we wniesieniu apelacji. Regulacje międzynarodowe i konstytucyjne są wyrazem gwarancji do rzetelnego postępowania sądowego. Warto na marginesie zauważyć, że wskazane uregulowania międzynarodowe gwarantują postępowanie dwuinstancyjne tylko odnośnie do wyroków zapadających w sprawach karnych. Natomiast Konstytucja RP rozszerza prawo do postępowania dwuinstancyjnego na każdy rodzaj postępowania sądowego.

134

789440

II. Dopuszczalność apelacji Podstawowym warunkiem umożliwiającym zainicjowanie postępowania apelacyjnego jest wydanie wyroku przez sąd pierwszej instancji. Kodeks postępowania karnego wymaga, aby wyrok został sporządzony na piśmie (art. 412 KPK), podpisany przez skład sędziowski i ogłoszony (art. 418 KPK). Wyrazem zasady bezpośredniości postępowania karnego i koncentracji materiału procesowego jest wymóg udania się sądu na naradę bezpośrednio po wysłuchaniu głosów stron (art. 408 KPK), sporządzenia na piśmie wyroku (jego części dyspozytywnej – nie uzasadnienia) niezwłocznie po ukończeniu narady. Wymóg ten jest podyktowany tym, że sąd ma świeżo w pamięci wystąpienia ustne stron i prezentowane tam argumenty. Ponadto chodzi o uniknięcie możliwości wpłynięcia na stanowisko sądu, np. przez środki masowego przekazu. Odstępstwem od tej zasady jest przewidziana w art. 411 § 1 KPK możliwość odroczenia ogłoszenia wyroku na czas nieprzekraczający 7 dni. Z tego uprawnienia sąd może skorzystać w sprawie zawiłej albo z innych ważnych powodów. Termin ten może być skrócony, ale nie może być przedłużony. Jego przekroczenie powoduje, że rozprawę prowadzi się od początku. Jeśli koniec tego terminu przypada na dzień ustawowo wolny od pracy, to zastosowanie będzie miał art. 123 § 3 KPK, zgodnie z którym ogłoszenia wyroku będzie można dokonać następnego dnia (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, Komentarz do artykułów 297–467, Warszawa 2007, s. 521 oraz podane tam orzecznictwo i literatura). Po sporządzeniu wyroku na piśmie wszyscy sędziowie i ławnicy niezwłocznie go podpisują (art. 113 KPK). Brak podpisu któregokolwiek z sędziów lub ławników biorących udział w wydaniu wyroku jest oczywistym naruszeniem art. 113 i 118 § 1 KPK

Wymagania formalne i procesowe wydania wyroku

135

789440

Apelacja karna

Ogłoszenie wyroku

Uzasadnienie wyroku

Część I. Komentarz

i w konsekwencji jest bezwzględną przyczyną apelacyjną określoną w art. 439 § 1 pkt 6 KPK. W orzecznictwie przyjmuje się, że ogłoszenie wyroku polega na publicznym odczytaniu części dyspozytywnej wyroku. Jeśli nie doszło do „publicznego odczytania”, przyjmuje się, że ogłoszenie wyroku w istocie w ogóle nie miało miejsca lub co najmniej, że ogłoszenie to nastąpiło w sposób nieprawidłowy, wadliwy. ¬¬Zob. IV. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda. Wyrok staje się obowiązujący nie z chwilą sporządzenia go na piśmie czy nawet podpisania przez skład orzekający, lecz z chwilą ogłoszenia (wiąże w takim kształcie, w jakim został ogłoszony). Powyższe elementy wskazują na niezwykle doniosłą rangę, jaką ustawodawca nadał aktowi ogłoszenia wyroku. Z powyższego należy wyprowadzić wniosek, iż brak ogłoszenia wyroku lub równoważne z nim ogłoszenie w sposób nieprawidłowy stanowią najpoważniejsze naruszenia prawa (zob. postanowienie SA w Gdańsku z 9.6.1999 r., II AKo 113/99, KZS 2000, Nr 3, poz. 57). Publicznie ogłoszony musi być każdy wyrok, niezależnie od tego, czy rozprawa toczyła się w części, czy w całości w warunkach wyłączenia jawności. Wobec powyższego, powstaje kwestia, co się dzieje, gdy wyrok sądu nie został podpisany przez wszystkich członków składu orzekającego, ale ogłoszony albo gdy został podpisany przez wszystkich członków składu orzekającego, ale nie został ogłoszony. W pierwszej sytuacji wyrok będzie podlegał zaskarżeniu, gdyż wywołuje skutki prawne, jak każdy wyrok. Natomiast taka wada stanowi bezwzględną przesłankę odwoławczą na podstawie art. 439 § 1 pkt 6 KPK. W drugiej sytuacji mamy do czynienia z wyrokiem nieistniejącym. Do takiej konkluzji prowadzi znaczenie aktu promulgacji wyroku. Ustawa karna procesowa łączy z ogłoszeniem wyroku dalekosiężne skutki, bowiem zgodnie z art. 422 § 1 KPK, w terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku można złożyć wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia na piśmie. Uczynienie zadość temu uprawnieniu otwiera drogę do zaskarżenia wyroku apelacją. Wobec tego dla istnienia bytu prawnego wyroku konieczne jest jego

136

789440

II. Dopuszczalność apelacji

ogłoszenie. W tej sytuacji podpisany, ale nie ogłoszony wyrok można jedynie traktować w kategorii jego projektu. Kolejną przesłanką dopuszczalności apelacji w sprawie karnej jest złożenie wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Taki wniosek powinien być złożony w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyroku – art. 422 § 1 KPK. Jest to termin zawity, a więc nie ulega przedłużeniu – art. 122 KPK. W razie uchybienia temu terminowi możliwe jest tylko złożenie wniosku o jego przywrócenie w trybie art. 126 KPK pod warunkiem wykazania, że uchybienie terminowi nastąpiło z przyczyn od strony niezależnych. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 423 § 2 KPK wyrok z uzasadnieniem doręcza się tylko temu podmiotowi, który złożył wniosek w trybie art. 422 KPK, natomiast art. 445 § 1 KPK przewiduje 14-dniowy termin do złożenia apelacji, który biegnie dla każdego uprawnionego od daty doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem. Powyższa regulacja wskazuje jednoznacznie, że zaniechanie złożenia wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia zamyka drogę do złożenia apelacji. Innymi słowy, brak takiego wniosku pozbawia stronę prawa do zaskarżenia wyroku apelacją i wyrok staje się prawomocny. ¬¬Zob. IV. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda oraz V. Wzór wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie. Jeśli chodzi o złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie przed datą ogłoszenia wyroku, to Sąd Najwyższy uznał, że taki wniosek jest bezskuteczny (zob. postanowienie SN z 11.10.2002 r., WA 53/02, OSNK 2003, Nr 1–2, poz. 15). Zdaniem Sądu Najwyższego wprawdzie wniosek „wyprzedza” datę ogłoszenia wyroku, ale jest dopuszczalny na gruncie przepisów postępowania karnego (argument z art. 422 § 1 KPK). Jednak, żeby był on skuteczny, strona, która złożyła taki wniosek, powinna go ponowić w terminie określonym w art. 422 § 1 KPK lub też w terminie tym złożyć pisemne oświadczenie, iż podtrzymuje ów wniosek. Zaniechanie tego przez stronę oznacza, że wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku i jego doręczenie, zgłoszony przed datą ogłoszenia 137

789440

Apelacja karna

Forma wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia

Termin złożenia wniosku a termin do złożenia apelacji

Część I. Komentarz

wyroku, jest tak samo bezskuteczny, jak wniosek złożony po terminie, o którym mowa w art. 422 § 1 KPK. Wniosek powinien być złożony na piśmie (art. 422 § 1 zd. 2 KPK), czynić zadość wymaganiom dla pisma procesowego, określonym w art. 119 KPK, a ponadto wniosek niepochodzący od oskarżonego powinien wskazywać, w imieniu którego oskarżonego jest składany. Wymóg pisemnej formy wniosku oznacza, że wykluczone jest złożenie takiego wniosku ustnie na rozprawie do protokołu. Praktycznie rzecz ujmując, należy dokładnie określić wyrok poprzez wskazanie, jaki sąd go wydał, datę wydania i sygnaturę akt oraz stronę, w imieniu której składa się wniosek. W zakresie obowiązku złożenia tego wniosku na piśmie ustawa czyni jeden wyjątek, mianowicie w postępowaniu przyspieszonym istnieje możliwość jego zgłoszenia ustnie do protokołu rozprawy albo posiedzenia (art. 517h § 1 KPK). Wniosek pisemny w tym trybie postępowania powinien być złożony w terminie 3 dni od daty ogłoszenia wyroku. Natomiast gdy wniosek o sporządzenie i doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem złoży tylko reprezentowana strona, to wyrok wraz z uzasadnieniem, w myśl art. 140 KPK, zostanie doręczony również jej pełnomocnikowi albo obrońcy. W przypadku gdy strona jest reprezentowana przez więcej niż jednego pełnomocnika lub obrońcę i jeden z nich złożył wniosek o sporządzenie wyroku wraz z uzasadnieniem, to termin do zaskarżenia wyroku apelacją biegnie dla wszystkich od daty doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem temu przedstawicielowi, który złożył wniosek. Natomiast w przypadku gdy każdy z obrońców lub pełnomocników złożył taki wniosek, 14-dniowy termin do złożenia apelacji biegnie oddzielnie dla każdego z nich. Zgodnie z uchwałą SN z 28.4.1980 r. (VI KZP 8/80, OSNK 1980, Nr 5–6, poz. 43) w wypadku, gdy wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku złożył oskarżony osobiście oraz jego obrońca, któremu następnie doręczono odpis wyroku później niż oskarżonemu, termin do wniesienia przez oskarżonego apelacji od wyroku sądu liczy się od daty doręczenia wyroku z uzasadnieniem obrońcy. Zgodnie z art. 445 KPK, jeśli przed upływem 7-dniowego terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku

138

789440

II. Dopuszczalność apelacji

zostanie złożona apelacja, to wywołuje ona dwojakie skutki. Pierwszy z nich jest taki, że apelacja zostanie rozpoznana. Drugi skutek – że apelacja taka będzie potraktowana jak wniosek o sporządzenie uzasadnienia i może być uzupełniona w terminie 14-dniowym do wniesienia apelacji. Powyższa regulacja oznacza, że skuteczne jest wniesienie apelacji w terminie 7 dni do złożenia wniosku o sporządzenia uzasadnienia. Apelacji takiej zostanie nadany bieg po upływie 14-dniowego terminu do zaskarżenia wyroku (art. 445 § 1 i 2 KPK), a to z uwagi na fakt, że w tym terminie taka apelacja może zostać jeszcze uzupełniona. Należy zauważyć, że art. 422 § 2 KPK przewiduje wyjątek od zasady składania wniosku przez stronę. Chodzi o sytuację, gdy oskarżony jest pozbawiony wolności, nie ma obrońcy i nie był obecny w czasie ogłaszania wyroku. Termin do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia na piśmie biegnie od daty doręczenia oskarżonemu wyroku, niezależnie, czy oskarżony jest pozbawiony wolności w tej lub innej sprawie. Omawiany przepis nie dotyczy innych stron, np. oskarżyciela posiłkowego pozbawionego wolności. Powyższa regulacja nie będzie miała zastosowania wobec oskarżonego niepozbawionego wolności, który był prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy, na której nie był obecny. Wobec takiego oskarżonego termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku biegnie od dnia jego ogłoszenia – art. 422 § 1 KPK (zob. postanowienie SN z 30.8.2007 r., IV KZ 84/07, Legalis). ¬¬Zob. IV. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda oraz V. Wzór wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie. W praktyce można spotkać się z sytuacją, gdy obrońca złożył wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku, a skazany chce go cofnąć. W tym przypadku cofnięcie wniosku przez skazanego jest bezskuteczne, jeśli nie dokona tego obrońca. Tego rodzaju stanowisko jest podyktowane statusem obrońcy w postępowaniu karnym. Pozycja obrońcy w postępowaniu karnym jest całkowicie autonomiczna. Obrońca ma wszelkie uprawnienia do dokonywania w imieniu oskarżonego czynności procesowych, z wyjątkiem składania

Pozycja obrońcy w postępowaniu karnym

139

789440

Apelacja karna

Obrona obligatoryjna

Część I. Komentarz

wyjaśnień, oględzin. Udział obrońcy w postępowaniu karnym nie wyklucza osobistego udziału oskarżonego. Oskarżony może cofać wnioski dowodowe swojego obrońcy, może wnieść samodzielnie apelację od wyroku sądu rejonowego, może cofnąć apelację złożoną przez jego obrońcę, jeśli nie zachodzi przypadek obrony obligatoryjnej (K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2005, s. 204–205). Ponadto wnioski obrońcy mogą być sprzeczne z wnioskami oskarżonego, byleby czyniły zadość wymaganiom określonym w art. 86 § 1 KPK, tzn. muszą być na korzyść oskarżonego. Cofnięcie przez obrońcę wniosku o doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem na piśmie bez uzyskania zgody oskarżonego jest dla niego niekorzystne, zatem sprzeczne z treścią art. 86 § 1 KPK. Wobec powyższego, konieczne jest uzyskanie zgody oskarżonego na cofnięcie takiego wniosku. Jest oczywiste, że taką zgodę należy uzyskać na piśmie dla celów dowodowych (postanowienie SA w Lublinie z 20.5.2009 r., II AKz 285/09, OSA 2010, Nr 11, poz. 52; postanowienie SA w Krakowie z 24.4.2003 r., II AKz 158/03, Prok. i Pr. 2003, Nr 11, poz. 29). Zgodnie z postanowieniem SA w Krakowie z 31.1.2008 r. (II AKz 40/08, Prok. i Pr. 2008, Nr 11, poz. 36), zaniechanie złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie uzasadnia przywrócenie terminu do złożenia takiego wniosku, jeśli oskarżony wyraził wolę jego zaskarżenia. Warto w tym miejscu zacytować inne postanowienie SA w Krakowie z 21.11.2007 r. (II AKz 598/07, KZS 2007, Nr 12, poz. 58): „Zaniedbanie obrońcy złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku, umożliwiającego wywiedzenie apelacji od wyroku łącznego, wynikłe z oczekiwania na stanowisko skazanego, sprawiło, że zamknięta została skazanemu droga do zaskarżenia wyroku. Skazany oczekiwał, że wniosek złoży obrońca, a obrońca nieprawidłowo poprzestał na wysłaniu skazanemu do odległego zakładu karnego listu z informacją o treści wyroku i pytaniem o postąpienie co do odwołania. Skoro odmówiono przyjęcia jako spóźnionego wniosku skazanego o sporządzenie uzasadnienia wyroku, Sąd Apelacyjny uchyla to zarządzenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania w przedmiocie przywrócenia terminu do złożenia wniosku, zawartego w zażaleniu obrońcy na to zarzą-

140

789440

II. Dopuszczalność apelacji

dzenie”. Postanowienie to odnosi się do sytuacji, w której obrońca miał utrudniony kontakt z oskarżonym, a to z uwagi na fakt, że oskarżony przebywał w zakładzie karnym daleko od siedziby kancelarii adwokackiej. W razie jakichkolwiek trudności komunikacyjnych i wątpliwości co do stanowiska oskarżonego w kwestii zaskarżenia wyroku obrońca ma zawsze obowiązek dochować najwyższej staranności tak, aby nie pozbawić oskarżonego możliwości zaskarżenia wyroku. Nie ma znaczenia późniejsze stanowisko oskarżonego, że nie chciał składać apelacji. Złożoną apelację można cofnąć. Obowiązek ten wynika jasno z przepisu art. 86 § 1 KPK, który nakłada na obrońcę powinność działania na korzyść oskarżonego. Na podstawie art. 423 § 1 KPK uzasadnienie wyroku powinno być sporządzone w terminie 14 dni od daty złożenia wniosku. Termin ten ma charakter instrukcyjny, co w praktyce oznacza, że uzasadnienia wyroków są sporządzane w terminie dłuższym. Sąd może ograniczyć zakres uzasadnienia tylko do tych części wyroku, wobec oskarżonych, których wniosek dotyczy. Sąd doręcza wyrok tym podmiotom, które złożyły wniosek w trybie art. 422 KPK. Natomiast w przypadku gdy sprawę rozpoznano z wyłączeniem jawności ze względu na ważny interes państwa, to zgodnie z art. 100 § 5 KPK, zamiast uzasadnienia sporządza się zawiadomienie, że uzasadnienie zostało sporządzone.

Termin sporządzenie uzasadnienia wyroku

141

789440

III. Podmioty uprawnione do złożenia apelacji. Właściwość sądów. Termin

Podmioty uprawnione do złożenia apelacji

Właściwość sądu

Wyrazem zasady skargowości jest nadanie pewnym podmiotom prawa do zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji. Apelacja będzie dopuszczalna, jeśli będzie złożona przez uprawniony podmiot. Zgodnie z art. 444 KPK od wyroku sądu pierwszej instancji apelacja przysługuje następującym podmiotom: 1) stronom, czyli oskarżycielowi publicznemu, oskarżycielowi prywatnemu, oskarżycielowi posiłkowemu, oskarżonemu, jego obrońcy, powodowi cywilnemu. W sprawach o przestępstwa skarbowe na podstawie art. 120 § 1 KKS apelacja przysługuje ponadto interwenientowi i podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej; 2) osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, która w trybie art. 416 § 1 KPK została wyrokiem zobowiązana do zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa uzyskanej korzyści majątkowej w warunkach określonych w art. 52 KK; 3) pokrzywdzonemu od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu. Na podstawie art. 25 § 3 KPK apelacje od wyroków sądów rejonowych rozpoznają sądu okręgowe. Natomiast sądy apelacyjne rozpoznają apelacje wniesione od wyroków sądów okręgowych wydanych w pierwszej instancji – art. 26 KPK. Natomiast na podstawie art. 654 § 3 KPK wojskowe sądy okręgowe rozpoznają apelacje wniesione od wyroków wydanych przez wojskowe sądy garnizonowe. Sąd Najwyższy Izba Wojskowa rozpoznaje apelacje od wyroków

142

789440

I I I . Po d m i o t y u p r a w n i o n e d o z ł o ż e n i a a p e l a c j i . . .

wydanych przez wojskowe sądy okręgowe jako sądy pierwszej instancji – art. 655 § 1 pkt 1 KPK. Warto zauważyć, że Izba Wojskowa Sądu Najwyższego wykonuje dwie funkcje: odwoławczą od orzeczeń wojskowego sądu okręgowego wydanych w pierwszej instancji oraz kasacyjną. ¬¬Zob. I–II. Wzory apelacji karnej. Na podstawie art. 445 § 1 KPK apelację należy wnieść w terminie zawitym 14 dni od daty doręczenia wyroku podmiotowi uprawnionemu. Zgodnie z art. 123 § 1 i 2 KPK 14-dniowy termin rozpoczyna swój bieg w dniu następnym po dniu, kiedy nastąpiło doręczenie wyroku z uzasadnieniem, koniec tego terminu przypada na ten dzień tygodnia, który odpowiada jego początkowi. W wyroku z 14.6.2007 r. (II KK 55/07, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że skoro zgodnie z treścią art. 445 § 1 KPK, dopiero z upływem 14 dni od daty doręczenia prokuratorowi odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem następuje prawomocność orzeczenia, to wcześniejsze oświadczenie prokuratora o odstąpieniu od wniesienia apelacji tego ustawowego terminu skrócić nie może. Wyrok ten w konkretnej sprawie wprawdzie odnosi się do prokuratora, ale z pewnością ma szerszy walor praktyczny i rozciąga się na wszystkie strony postępowania. Najskuteczniejszym i najprostszym sposobem zachowania terminu jest złożenie pisma procesowego w biurze podawczym sądu. Zgodnie z § 14 i 15 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej z 12.12.2003 r. (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.) pismo wpływające do sądu stempluje się pieczątką z oznaczeniem sądu, daty i godziny wpływu, liczby załączników i zamieszcza się podpis przyjmującego pismo. Na żądanie składającego pismo do sądu biuro podawcze lub pracownik upoważniony do przyjmowania korespondencji poświadcza przyjęcie pisma na jego kopii lub w książce doręczeń. Zgodnie z treścią art. 124 KPK termin jest zachowany, gdy przed jego upływem pismo zostało nadane w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego, w polskim urzędzie konsularnym lub złożone przez żołnierza w dowództwie jednostki wojskowej, albo przez osobę pozbawioną wolności w admini-

Termin wniesienia apelacji

Złożenie apelacji

143

789440

Apelacja karna

Przywrócenie terminu

Część I. Komentarz

stracji odpowiedniego zakładu, a przez członka załogi polskiego statku morskiego kapitanowi statku. W postanowieniu z 17.6.2004 r. (II KZ 22/04, Legalis) Sąd Najwyższy uznał, że zgodnie z przepisem art. 124 KPK pismo przesyłane pocztą powinno być nadane przesyłką poleconą, bowiem posiadanie dowodu nadania pisma w wypadku rozbieżności ma decydujące znaczenie dla ustalenia, czy termin został zachowany. W przypadku zaś nadania pisma w urzędzie pocztowym przesyłką zwykłą, na dokonanie ustalenia, czy termin został zachowany, pozwoli czytelny kasownik, tj. data stempla urzędu pocztowego. Orzeczenie to należy tłumaczyć w ten sposób, że obowiązujący KPK nie nakłada obowiązku wysłania pisma do sądu przesyłką poleconą. Jednak dla celów dowodowych jest to zalecany sposób nadawania pism. Jeśli strona wyśle pismo listem zwykłym, to decydujące znaczenie będzie miała data stempla pocztowego odbitego na kopercie. Jednak strona będzie wtedy miała ewentualny problem dowodowy z wykazaniem, że termin do złożenia pisma został zachowany. Tym bardziej że zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 6.8.2003 r. (II KZ 20/03, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 1696) stronę nadającą pismo obciąża ryzyko niemożliwości ustalenia rzeczywistej daty nadania pisma. W praktyce może zdarzyć się, że apelacja omyłkowo zostanie przez stronę skierowana do innego sądu. W tej sytuacji znajdzie zastosowanie art. 125 KPK, zgodnie z którym wniesienie pisma – w terminie do jego złożenia – do niewłaściwego organu procesowego, tzn. sądu, prokuratora, policji lub innego organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, uważa się za wniesione z zachowaniem terminu, nawet wówczas gdy wpłynie do właściwego organu już po upływie terminu. Artykuł ten dotyczy wszystkich uczestników postępowania karnego, a więc oskarżonego, oskarżyciela posiłkowego, jak również podmiotów wykwalifikowanych, jak: adwokat, prokurator, radca prawny. Skoro 14-dniowy termin do wniesienia apelacji jest terminem zawitym, to wniesienie apelacji po jego upływie jest bezskuteczne – art. 122 KPK. Termin ten podlega przywróceniu na zasadach ogólnych określonych w art. 126 KPK. W sytuacji gdy wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku złożył oskarżony i jego obrońca, a odpis wyroku

144

789440

I I I . Po d m i o t y u p r a w n i o n e d o z ł o ż e n i a a p e l a c j i . . .

wraz z uzasadnieniem na piśmie doręczono obrońcy później niż oskarżonemu, termin do wniesienia apelacji przez oskarżonego biegnie od daty doręczenia wyroku obrońcy. Zasada ta obowiązuje również w sytuacji odwrotnej. Jeśli odpis wyroku doręczono najpierw obrońcy, a później oskarżonemu, to termin do wniesienia apelacji dla obrońcy biegnie od daty doręczenia wyroku oskarżonemu (zob. K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego, s. 838 i 839 i podane tam orzecznictwo). Artykuł 16 KPK ustanawia generalną zasadę, że oskarżony nie może ponosić ujemnych następstw braku pouczenia lub błędnego pouczenia go o przysługujących mu uprawnieniach. Jeśli oskarżony w niczym nie przyczynił się do uchybienia terminu do wniesienia apelacji, to uchybienie obrońcy, polegające na przekroczeniu terminu do złożenia tego środka zaskarżenia, nie może pozbawić oskarżonego możliwości zaskarżenia wyroku. Pogląd ten znajduje uzasadnienie w postanowieniu Sądu Najwyższego z 5.10.2000 r. (II KKN 306/00, OSNK 2001, Nr 3–4, poz. 23), w którym stwierdził, że wydanie przez sąd postanowienia o nieuwzględnieniu wniosku obrońcy o przywrócenie terminu do wniesienia złożonego przez niego środka zaskarżenia z powodu stwierdzenia, że niedotrzymanie nastąpiło z przyczyn zależnych od obrońcy, zobowiązuje sąd do doręczenia tego postanowienia oskarżonemu z pouczeniem o sposobie jego zaskarżenia w trybie art. 100 § 2 KPK oraz o uprawnieniu wynikającym z treści art. 126 § 1 w zw. z art. 16 § 2 KPK. Sąd Najwyższy w komentowanym postanowieniu podkreślił rolę pouczenia oskarżonego o przysługujących mu uprawnieniach w sytuacji, gdy mamy do czynienia z zaniedbaniem obrońcy. Zdaniem SN obowiązek pouczenia oskarżonego przez sąd – na podstawie art. 16 § 2 KPK – o treści art. 126 § 1 KPK jest niewątpliwy. W innym postanowieniu z 22.9.2003 r. (IV KK 277/03, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 2010) Sąd Najwyższy stwierdził, że za przyczynę niezależną od strony w rozumieniu art. 126 § 1 KPK, której skutkiem jest niezachowanie terminu, należy również uznać zaniedbanie obrońcy. Na tle konkretnej sprawy do takiej konkluzji doprowadził Sąd Najwyższy następujący tok rozumowania: w sytuacji gdy oskarżony nie przyznał się do winy, niezłożenie przez obrońcę z urzędu wniosku o sporzą-

Pouczenie oskarżonego

145

789440

Apelacja karna

Zawinione niedotrzymanie terminu

Część I. Komentarz

dzenie uzasadnienia wyroku może być ocenione jako uchybienie obowiązkowi obrony. W tej sytuacji oskarżony miał prawo domniemywać, że obrońca dokona tej czynności. Natomiast zupełnie inne skutki procesowe wywołuje zawinione niedotrzymanie terminu przez osoby podległe adwokatowi (np. przez aplikanta adwokackiego) – przy braku zawinienia po stronie adwokata nie uzasadnia przywrócenia terminu. Ta sama zasada odnosi się do prokuratora i radcy prawnego (zob. postanowienie SN z 12.1.2009 r., II KZ 70/08, Prok. i Pr. 2009, Nr 10, poz. 17). Warto w tym miejscu zauważyć, że do pełnomocnika w postępowaniu karnym nie ma zastosowania wymóg z art. 86 § 1 KPK, który odnosi się tylko do obrońcy; dlatego też każda czynność podjęta w granicach umocowania odnosi skutki prawne. W konsekwencji uchybienie terminowi złożenia apelacji przez pełnomocnika nie stanowi samoistnej przesłanki do przywrócenia terminu, jeśli nawet strona nie ponosi winy. W tej kwestii wypowiadał się wielokrotnie Sąd Najwyższy. W postanowieniu z 10.9.2008 r. (III KZ 86/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1787) stwierdził, że „zaniechanie wykonania czynności procesowej lub uchybienie terminowi do wykonania tej czynności przez pełnomocnika strony nie uzasadnia restytucji tego terminu, chociażby ten, którego pełnomocnik reprezentuje, nie ponosił żadnej przy tym winy”. W innym postanowieniu z 19.6.1996 r. (II KZ 22/96, OSNK 1996, Nr 9–10, poz. 57) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że „pełnomocnik strony nie jest ograniczony co do kierunku czynności podejmowanych w imieniu swojego mocodawcy i stąd też każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, w tym również niekorzystne. Dotyczy to także zaniechania podjęcia czynności, a w szczególności wniesienia środka odwoławczego, czy uchybienia terminowi z tym środkiem związanemu”. Na podstawie cytowanych orzeczeń należy stwierdzić, że pogląd o braku podstaw do przywrócenia terminu z powodu zaniechania pełnomocnika w postępowaniu karnym jest utrwalony i niekwestionowany.

146

789440

I I I . Po d m i o t y u p r a w n i o n e d o z ł o ż e n i a a p e l a c j i . . .

Wniosek o przywrócenie terminu do złożenia apelacji, na podstawie art. 119 § 1 KPK, powinien czynić zadość wymaganiom pisma procesowego. Wniosek taki powinien zawierać: 1) oznaczenie organu, do którego jest skierowany, oraz sprawy, której dotyczy; 2) oznaczenie oraz adres wnoszącego; 3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby wraz z uzasadnieniem; 4) datę i podpis składającego. ¬¬Zob. także V. Wzór wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie. Wobec treści art. 126 § 1 KPK w uzasadnieniu takiego wniosku konieczne jest wykazanie, że niedotrzymanie terminu nastąpiło z przyczyn niezależnych od strony. Chodzi o takie przyczyny, których strona nie mogła usunąć, aby dokonać czynności w terminie. Składając wniosek o przywrócenie terminu, konieczne jest równoczesne złożenie apelacji. W orzecznictwie przyjmuje się, że zaniedbanie zasięgnięcia podstawowej informacji, czy uwzględniono wniosek oskarżonego o odroczenie rozprawy, czy też sprawę rozpoznano i wydano wyrok, wyklucza uznanie, że doszło do zaistnienia niezależnej od niego przyczyny, która uniemożliwiła mu dopełnienie czynności procesowej w przewidzianym prawem terminie. Nieobecność strony przy ogłaszaniu orzeczenia i pouczeniu o sposobie zaskarżenia, która jednak została należycie poinformowana o terminie tej czynności, nie stanowi okoliczności od niej niezależnej w rozumieniu art. 126 § 1 KPK. Długotrwała choroba małżonka lub problemy zawodowe, poszukiwanie pracy przez oskarżonego nie stanowią niezależnej od strony przyczyny niedotrzymania terminu. Pobyt strony w sanatorium nie jest przyczyną niezależną od strony do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku (zob. postanowienie SN z 29.5.2009 r., IV KZ 34/09, OSNK 2009, Nr 10, poz. 88; postanowienie SN z 9.6.2008 r., III KZ 42/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1244; postanowienie SN z 10.2.2010 r., III KZ 4/10, Legalis; postanowienie SN z 7.12.2004 r., III KZ 37/04, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 2272).

Wymagania formalne wniosku o przywrócenie terminu do złożenia apelacji

Przyczyna niezależna od strony

147

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

W postanowieniu z 3.6.2004 r. (IV KZ 19/04, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 1060) Sąd Najwyższy wyjaśnił, jak należy rozumieć pojęcie przyczyn niezależnych od strony. Zdaniem Sądu Najwyższego KPK zezwala na przywrócenie terminu zawitego jedynie w razie wystąpienia przyczyn niezależnych od strony (art. 126 § 1). Na gruncie języka potocznego przez przyczynę od strony niezależną należy rozumieć przyczynę, której wystąpienie nie było uwarunkowane postępowaniem strony procesowej. W doktrynie podnosi się, że przyczyny te można utożsamiać z przesłankami, których wystąpienie uniemożliwiło stronie lub innemu uczestnikowi postępowania karnego dotrzymanie terminu zawitego mimo woli jego zachowania. Przeszkody te można podzielić na te, które są związane z samym podjęciem woli przedsięwzięcia czynności zmierzającej do zachowania terminu (np. nieprawidłowe pouczenie przez organ procesowy lub brak pouczenia) oraz te, które uniemożliwiają prawidłowe uzewnętrznienie woli (np. przeszkody spowodowane zjawiskami przyrody). Należy pamiętać, że określony w art. 126 § 1 KPK 7-dniowy termin do złożenia wniosku o przywrócenie terminu jest terminem zawitym. Oznacza to, że strona, która go nie dotrzymała, może złożyć wniosek o jego przywrócenie.

148

789440

IV. Wymogi formalne apelacji w sprawie karnej Zgodnie z art. 428 § 1 KPK apelację należy złożyć na piśmie do sądu, który wydał zaskarżony wyrok. W związku z tym apelacja powinna spełniać ogólne wymagania pisma procesowego określone w art. 119 KPK, czyli musi zawierać: 1) oznaczenie organu, do którego jest wnoszona oraz oznaczenie sprawy, której dotyczy; 2) oznaczenie oraz adres wnoszącego; 3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem; 4) datę i podpis składającego. ¬¬Zob. I–II. Wzory apelacji karnej. Jeśli chodzi o dochowanie formy pisemnej apelacji, Sąd Najwyższy w uchwale z 20.12.2006 r. (I KZP 29/06, OSNK 2007, Nr 1, poz. 1) uznał, że środek odwoławczy może być wniesiony za pomocą telefaksu, jednak skuteczność tego pisma procesowego warunkuje uzupełnienie wymogu formalnego, polegającego na złożeniu na nim własnoręcznego podpisu przez wnoszącego środek. W uzasadnieniu komentowanej uchwały Sąd Najwyższy uznał, że podpis własnoręczny na piśmie procesowym nie może być zastąpiony nie tylko podpisem sporządzonym na maszynie (jak np. w przypadku sporządzenia dokumentu techniką komputerową czy też nadania go telegramem), ale też żadnym innym podpisem mechanicznym, np. faksymile bądź kserograficzną odbitką własnego podpisu. Zdaniem SN nawet najwierniejsze, a wręcz idealne odwzorowanie podpisu za pomocą pieczęci, kliszy fotograficznej czy też metodą kserografii nie zmienia faktu, że taki podpis stanowi kopię podpisu

Wymagania formalne pisma procesowego

Forma apelacji karnej

149

789440

Apelacja karna

Apelacja w formie dokumentu elektronicznego

Część I. Komentarz

oryginalnego, co powoduje, iż nie da się stwierdzić, czy jest podpisem niezaprzeczalnie własnoręcznym, a więc tym, który pochodzi od osoby składającej pismo procesowe, i tym, który rzeczywiście został złożony przez tę osobę w piśmie procesowym zgodnie z jej wolą. W konsekwencji żadna kopia podpisu nie spełnia wymogu określonego w art. 119 § 1 pkt 4 KPK. Wobec powyższych rozważań brak własnoręcznego podpisu wnoszącego środek odwoławczy w omawianej postaci jest – jak ma to miejsce w przypadku takich pism procesowych wnoszonych w inny sposób – brakiem usuwalnym. Uzupełnienie określonego w art. 119 § 1 pkt 4 KPK wymogu formalnego środka odwoławczego może więc nastąpić w trybie art. 120 § 1 KPK. Uzupełnienie to może nastąpić nie tylko przez własnoręczne podpisanie przez wnoszącego egzemplarza pisma, które już wpłynęło, ale również przez przedłożenie innego egzemplarza zawierającego ten podpis, o ile jego treść jest identyczna. W razie dopełnienia tej czynności w zakreślonym terminie, środek odwoławczy przesłany za pomocą telefaksu wywołuje skutki od dnia jego wniesienia, jak stanowi art. 120 § 2 zd. 1 KPK. W kwestii dopuszczalności wnoszenia apelacji drogą elektroniczną Sąd Najwyższy w postanowieniu z 26.3.2009 r. (I KZP 39/08, OSNK 2009, Nr 5, poz. 36) wyraził pogląd, że nie wywołuje skutku procesowego w postaci wniesienia środka odwoławczego oświadczenie procesowe strony przesłane w formie dokumentu elektronicznego, zgodnie z wymogami ustawy z 18.9.2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, poz. 1450 ze zm.), bowiem zarówno w procedurze wykroczeniowej, jak i w procedurze karnej taka forma czynności procesowej nie jest przewidziana. Z treści art. 105 § 1 KPW i art. 116 KPK w zw. z art. 38 § 1 KPW wynika, że apelację składa się wyłącznie na piśmie, zaś tylko do pism procesowych ma zastosowanie art. 120 § 1 KPK. Jeżeli więc strona złożyła apelację w formie dokumentu elektronicznego, to brak jest podstaw do wezwania w trybie tego przepisu do uzupełnienia braku formy pisemnej. Wobec nieprawdopodobnego wręcz rozwoju środków komunikacji elektronicznej powyższy pogląd Sądu Najwyższego należy ocenić jako zbyt formalistyczny i nienadążający za rozwojem elektronicznych technik komunikowania. Skoro KPK przewiduje w art. 132

150

789440

I V. W y m o g i f o r m a l n e a p e l a c j i w s p r a w i e k a r n e j

§ 3 możliwość doręczania stronom pism pochodzących od organów za pośrednictwem poczty elektronicznej, to również strony powinny mieć analogiczne uprawnienia w zakresie komunikacji z organami prowadzącymi postępowanie karne, w tym mieć zagwarantowaną możliwość składania apelacji. Jeśli stanowisko Sądu Najwyższego uznać za zbyt rygorystyczne w tej kwestii, to może konieczna jest interwencja ustawodawcy. Apelacja jako środek odwoławczy powinna spełniać wymagania szczegółowe określone w Dziale IX KPK „Postępowanie odwoławcze”. Zgodnie z art. 427 § 1 KPK odwołujący powinien wskazać zaskarżone rozstrzygnięcie lub ustalenie, a także podać, czego się domaga. Natomiast w § 2 komentowanego artykułu zostały określone dodatkowe elementy środka odwoławczego, jeśli jest wnoszony przez obrońcę, oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika. Chodzi o wskazanie zarzutów stawianych rozstrzygnięciu i uzasadnienie. Wobec treści tego artykułu należy stwierdzić, że jeśli apelacja jest wnoszona przez stronę, to wystarczy, jeśli w piśmie tym znajdzie się wskazanie zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia i określenie, czego się domaga (art. 427 § 1 KPK). Natomiast obrońca, oskarżyciel publiczny i pełnomocnik mają obowiązek podania w apelacji wszystkich elementów określonych w art. 427 § 1 i 2 KPK (zob. postanowienie SN z 6.5.2004 r., V KK 381/03, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 851). ¬¬Zob. także I–II. Wzory apelacji karnej. Wskazanie zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia ma na celu umożliwienie zidentyfikowania, jakie orzeczenie albo ustalenie podlega zaskarżeniu. Ponadto konieczne w tym miejscu jest określenie, czy zaskarża się wyrok w całości czy też w części. Wniosek ten wynika z treści art. 425 § 2 KPK, który jednoznacznie wskazuje, że wyrok można zaskarżyć w całości lub w części i dopuszcza zaskarżenie samego uzasadnienia wyroku. W ten sposób apelujący wskazuje zakres zaskarżenia wyroku. Zakres zaskarżenia wyroku wyznacza granice apelacji. Sąd odwoławczy będzie rozpoznawał apelację w wyznaczonych granicach, a w szerszym zakresie – gdy ustawa tak przewiduje (art. 433 § 1 KPK). Należy zauważyć, że obowiązujący

Wymagania szczegółowe

Granice apelacji

151

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

Kodeks przewiduje tylko trzy przypadki wyjścia przez sąd odwoławczy poza granice apelacji: 1) art. 439 KPK, zawierający bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia; 2) art. 440 KPK, dotyczący przypadku rażącej niesprawiedliwości wyroku; 3) art. 455 KPK, nakładający na sąd odwoławczy wymóg poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej czynu, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów; poprawienie błędnej kwalifikacji na niekorzyść oskarżonego jest możliwe tylko wtedy, gdy wniesiono apelację na jego niekorzyść. W kwestii granic rozpoznania apelacji Sąd Najwyższy w postanowieniu z 10.9.2008 r. (V KK 101/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1793) wyraził pogląd, że art. 427 § 2 KPK nakłada na oskarżyciela publicznego, obrońcę i pełnomocnika obowiązek wskazania zarzutów stawianych rozstrzygnięciu, i nie zastrzega, że skarżący powinien wskazać wszystkie zaistniałe w sprawie uchybienia pod rygorem utraty prawa do ich późniejszego podniesienia. Ponadto komentowany artykuł nie przewiduje żadnych konsekwencji w wypadku niepodniesienia wszystkich zarzutów odwoławczych lub błędnego ich sformułowania. Jednak art. 434 § 1 zd. 2 KPK reguluje konsekwencje wniesienia przez oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika apelacji na niekorzyść oskarżonego. W tej sytuacji uwzględnienie apelacji może nastąpić wyłącznie w razie stwierdzenia uchybień w niej podniesionych. Dlatego też – zdaniem SN – nałożony na oskarżyciela publicznego i pełnomocnika w art. 427 § 2 KPK obowiązek sformułowania zarzutów odwoławczych należy powiązać z art. 434 § 1 zd. 2 KPK, co w konsekwencji oznacza, że podmioty te nie mogą skutecznie podnieść nowych zarzutów odwoławczych po upływie terminu do wniesienia środka odwoławczego. Należy zatem uznać, że KPK stawia większe wymogi w zakresie obowiązku sformułowania zarzutów odwoławczych oskarżycielowi publicznemu i pełnomocnikowi niż obrońcy, co wynika z prawa do obrony. Jeśli zostanie wniesiona apelacja na niekorzyść oskarżonego, to nie może on być zaskakiwany nowymi zarzutami, nieujętymi w niej, 152

789440

I V. W y m o g i f o r m a l n e a p e l a c j i w s p r a w i e k a r n e j

chyba że dotyczą uchybień uwzględnianych przez sąd odwoławczy z urzędu. Natomiast w przypadku wniesienia apelacji przez obrońcę lub oskarżyciela publicznego na korzyść oskarżonego sąd odwoławczy nie jest zawiązany zarzutami odwoławczymi i powinien skontrolować orzeczenie w granicach zaskarżenia z uwzględnieniem wszystkich podstaw odwoławczych wymienionych w art. 438 KPK. Kodeks postępowania karnego nie wprowadza prekluzji co do terminu podnoszenia zarzutów odwoławczych przy środku odwoławczym wniesionym na korzyść oskarżonego. Dlatego też obrońca nie ma obowiązku sformułowania zarzutów apelacyjnych w sposób wyczerpujący, pod rygorem utraty prawa ich podnoszenia w postępowaniu odwoławczym i może w granicach zaskarżenia uzupełnić środek odwoławczy o nowe zarzuty po upływie terminu do jego wniesienia. Ponadto obrońca może też wskazać na uchybienia będące podstawą do orzekania przez sąd odwoławczy poza granicami zaskarżenia. Sąd Najwyższy podkreślił, że przepisy nie wprowadzają zakazu podnoszenia nowych zarzutów odwoławczych, a jedynie nakładają na sąd odwoławczy obowiązek ustosunkowania się do tych zarzutów, które podniesiono w środku odwoławczym. W przypadku zaskarżenia wyroku na korzyść oskarżonego co do winy, na podstawie art. 447 § 1 KPK, sąd odwoławczy dokonuje kontroli odwoławczej, ustosunkowując się do wszystkich podstaw odwoławczych, o których mowa w art. 438 KPK, gdyż w tej sytuacji apelację traktuje się jako zwróconą przeciw całości wyroku (zob. postanowienie SN z 16.11.2009 r., IV KK 101/09, OSNK 2010, Nr 1, poz. 8 oraz podane tam orzecznictwo i literatura). Tytułem uzupełnienia można dodać, że w razie zaskarżenia wyroku na korzyść oskarżonego co do kary apelację uważa się za zwróconą przeciw całości rozstrzygnięcia o karze i środkach karnych i w tym zakresie będzie rozpoznana. Tak wyznaczony zakres zaskarżenia nie zobowiązuje sądu odwoławczego do szerszego badania wyroku, np. co do winy nie dotyczy to obowiązkowego badania przesłanek z art. 439, 440 i 455 KPK. Zakres zaskarżenia może być ograniczony podmiotowo i przedmiotowo. Ograniczenie podmiotowe będzie odnosiło się do sytuacji, gdy obrońca reprezentuje więcej niż jednego oskarżonego i zaskarża

Zakres zaskarżenia

Podmiotowe ograniczenie zakresu zaskarżenia

153

789440

Apelacja karna

Przedmiotowe ograniczenie zakresu zaskarżenia

Część I. Komentarz

wyrok wobec nie wszystkich bronionych oskarżonych. Należy pamiętać, że sąd odwoławczy na podstawie art. 435 KPK może wyjść poza podmiotowe granice zaskarżenia wówczas, gdy uchyla lub zmienia wyrok na korzyść współoskarżonych, choćby nie wnieśli apelacji, jeśli uchylił je lub zmienił na rzecz współoskarżonego, którego środek odwoławczy dotyczył, gdy te same względy przemawiają za uchyleniem lub zmianą na rzecz pozostałych. Jest to tzw. dobrodziejstwo cudzego środka odwoławczego. W wyroku z 21.9.2010 r. (II KK 49/10, Prok. i Pr. 2010, Nr 2, poz. 20) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zawarte w art. 435 KPK sformułowanie „choćby nie wnieśli środka” odnosi się zarówno do tych współoskarżonych, którzy w ogóle środka nie wnieśli, do tych którzy środek cofnęli lub z nim nie wystąpili, gdyż im nie przysługiwał, ale także do tych, którzy środek zaskarżenia wnieśli, z tym, że w granicach podniesionych przez nich zarzutów środek ten okazał się bezzasadny. W postanowieniu z 12.4.2006 r. (II KK 335/05, OSNK 2006, Nr 7–8, poz. 70) Sąd Najwyższy uznał, że w zakresie, w jakim orzeczenie nie zostało podmiotowo zaskarżone, ujawnienie się jednej z przesłanek wymienionych w art. 439 § 1 pkt 1–11 KPK nie może stanowić podstawy jego uchylenia, dopóki nie zostanie ujawniona ta sama przesłanka uchylenia orzeczenia wobec osoby, w stosunku do której zostało ono zaskarżone. Tego rodzaju konkluzja wynika z faktu, że przekroczenie przez sąd odwoławczy granic podmiotowych zaskarżenia orzeczenia możliwe jest wyłącznie w związku ze stwierdzeniem okoliczności wymienionych w art. 435 KPK, nawet wówczas, gdy w stosunku do osoby, wobec której orzeczenie nie zostało zaskarżone, w sytuacji gdy „te same względy” zostaną przyjęte za powód wzruszenia wyroku. W innym wyroku z 28.11.2007 r. (WA 42/07, OSNK 2008, Nr 1, poz. 12) Sąd Najwyższy stwierdził, że w sprawie wieloosobowej, w której zachodzi sytuacja określona w art. 439 § 1 pkt 2 KPK, w stosunku do współoskarżonych, którzy nie wnieśli środków odwoławczych, a zostali uniewinnieni, uchylenie z tego powodu orzeczenia na podstawie art. 435 KPK nie jest dopuszczalne, gdyż nie byłoby to działaniem na ich korzyść. Ograniczenie przedmiotowe będzie występowało wówczas, gdy obrońca skarży jedynie niektóre rozstrzygnięcia zawarte w wy-

154

789440

I V. W y m o g i f o r m a l n e a p e l a c j i w s p r a w i e k a r n e j

roku, np. gdy apelacją nie zostanie zaskarżony wyrok w stosunku do wszystkich przypisanych czynów oskarżonemu. W tym przypadku w części niezaskarżonej wyrok uprawomacnia się, z wyjątkiem przypadków określonych w art. 439, 440 i 455 KPK. Artykuł 425 § 2 KPK dopuszcza zaskarżenie samego uzasadnienia wyroku. Złożenie apelacji od samego uzasadnienia oznacza, że skarżący nie kwestionuje żadnego rozstrzygnięcia wyroku. Składając apelację od uzasadnienia, strona nie może żądać zmiany ustaleń faktycznych ani oceny prawnej. W konsekwencji uznania apelacji za uzasadnioną sąd odwoławczy zmienia zaskarżone fragmenty uzasadnienia. Nie jest możliwe uchylenie uzasadnienia i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do jego ponownego sporządzenia. W kwestii, jakim orzeczeniem sąd odwoławczy zmienia uzasadnienie, istnieją dwa poglądy. Według stanowiska Sądu Najwyższego, wyrażonego w uchwale z 20.10.1999 r. (I KZP 33/99, OSNK 1999, Nr 11–12, poz. 71), „sformułowanie zawarte w art. 456 k.p.k. oznacza, że sąd odwoławczy orzeka w formie wyroku tylko wtedy, gdy utrzymuje w mocy, zmienia lub uchyla zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji; a contrario, sąd odwoławczy orzeka w formie postanowienia wtedy, gdy rozstrzyga merytorycznie, po przeprowadzeniu rozprawy, apelację złożoną od samego uzasadnienia takiego wyroku”. Natomiast według innego poglądu powinien to być wyrok (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 597 i podana tam literatura). Nie ma konieczności opierania apelacji od uzasadnienia wyroku na przesłankach odwoławczych, określonych w art. 438 KPK, ponieważ zaskarżeniu podlegają fragmenty uzasadnienia, które nie podlegają ocenie z punktu widzenia zarzutów apelacyjnych. Artykuł 425 § 3 KPK stanowi, że apelujący może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom, co oznacza, że musi mieć interes prawny w zaskarżeniu wyroku. Ograniczenie to nie dotyczy prokuratora. Oskarżyciel publiczny nie musi wykazywać istnienia gravamen, co oznacza, że ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego (art. 425 § 3 i 4 KPK). W literaturze przedmiotu panują jednolite poglądy, że apelujący powinien mieć interes prawny w zaskarżeniu

Apelacja od uzasadnienia wyroku

Ograniczenia podmiotowe apelacji

155

789440

Apelacja karna

Interes prawny

Część I. Komentarz

rozstrzygnięcia; chodzi o tzw. gravamen, czyli konkretne pokrzywdzenie albo uciążliwość dotykającą skarżącego, wynikającą z zaskarżonego rozstrzygnięcia. Komentowany przepis ustanawia samodzielną przesłankę zaskarżenia wyroku, która musi wystąpić obok innych przesłanek, aby było możliwe zaskarżenie rozstrzygnięcia. Kodeks postępowania karnego używa terminu „rozstrzygnięcia”, co oznacza, że możliwe jest zaskarżenie pewnych niekorzystnych dla strony rozstrzygnięć wyroku. Natomiast nie jest możliwe zaskarżenie wyroku w całości, jeśli część rozstrzygnięć jest korzystna dla strony. Jeśli jest mowa o możliwości skarżenia ustaleń sądu pierwszej instancji, to z pewnością chodzi o sytuację zaskarżenia uzasadnienia wyroku (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 598 i n.; D. Świecki, Apelacja w postępowaniu karnym, Warszawa 2011, s. 113 i n.). Sąd Najwyższy dopuścił możliwość oceny istnienia gravamen nie tylko pod kątem całości środka odwoławczego, ale i poszczególnych podnoszonych w nim zarzutów (zob. postanowienie SN z 19.5.2011 r., I KZP 2/11, OSNK 2011, Nr 6, poz. 47). Interes prawny, jako warunek uznania danego skarżącego za uprawnionego do wniesienia środka odwoławczego, należy wiązać bezpośrednio z określonym rozstrzygnięciem, a nie z innymi orzeczeniami będącymi konsekwencją procesową, jakie może lub mogło ono wywołać bądź wywołało (zob. postanowienie SN z 15.12.2010 r., IV KZ 72/10, Prok. i Pr. 2011, Nr 4, poz. 11). W świetle art. 425 § 3 KPK za w pełni aktualny należy uznać pogląd Sądu Najwyższego, że oskarżony może skarżyć wyrok uniewinniający oparty na błędnej podstawie prawnej lub faktycznej, jeśli narusza to jego prawa lub szkodzi jego interesom (zob. wyrok SN z 24.5.1973 r., VI KZP 6/73, OSPiKA 1973, Nr 10, poz. 201). Na podstawie art. 53 KPK pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Oskarżyciel posiłkowy pełni w procesie rolę samodzielną i, nawet działając obok prokuratora, w ramach zakreślonych oskarżeniem publicznym, reprezentuje swój interes prawny. Z samej istoty interesu prawnego oskarżyciela posiłkowego wynika, że może on podejmować czynności procesowe tylko

156

789440

I V. W y m o g i f o r m a l n e a p e l a c j i w s p r a w i e k a r n e j

na niekorzyść oskarżonego. Konkludując, oskarżyciel posiłkowy – z powodu braku gravamen – nie ma uprawnienia do zaskarżania rozstrzygnięć na korzyść oskarżonego (zob. postanowienie SN z 23.9.2008 r., I KZP 21/08, OSNK 2008, Nr 10, poz. 80). Podanie, czego skarżący się domaga, jest związane z kierunkiem zaskarżenia. Apelujący powinien wskazać, czy zaskarża wyrok w całości, czy w części (art. 425 § 2 KPK), co jest warunkiem żądania zmiany lub też uchylenia zaskarżonego wyroku w całości lub w części (art. 473 § 1 i 2 KPK). Stosownie do treści art. 434 KPK sąd odwoławczy może orzekać na niekorzyść oskarżonego, jeżeli złożono na jego niekorzyść środek odwoławczy, co oznacza że z kierunkiem zaskarżania jest związany zakaz reformationis in peius. W praktyce bardzo często w apelacjach spotyka się zwrot: „zaskarżam wyrok na niekorzyść lub na korzyść oskarżonego”. Nie ma konieczności zamieszczania takiego sformułowania, ponieważ nie ma ono żadnej wartości poznawczej. O kierunku zaskarżenia wyroku decyduje zakres apelacji jej zarzuty i wnioski. Zgodnie z art. 427 § 2 KPK apelacja pochodząca od oskarżyciela publicznego, obrońcy lub pełnomocnika powinna wskazywać zarzuty stawiane wyrokowi oraz ich uzasadnienie. Komentowany artykuł wprowadza dodatkowe warunki, jakie ma spełniać apelacja pochodząca od podmiotu tzw. kwalifikowanego. ¬¬Zob. także VII–X. Wzory pełnomocnictw. Konsekwencją niedopełnienia wymogów formalnych dotyczących środka odwoławczego, określonych w art. 427 § 1 KPK – dla strony wnoszącej środek samodzielnie – oraz w art. 427 § 1 i 2 KPK – dla podmiotów tzw. kwalifikowanych – jest zastosowanie przepisu art. 120 § 1 i 2 KPK. Wobec takiej regulacji należy zauważyć, że jeśli oskarżony nie korzysta z pomocy obrońcy i apelację sporządził osobiście, to nie ma obowiązku, ciążącego na podmiotach wymienionych w art. 427 § 2 KPK, wskazania w apelacji zarzutów stawianych rozstrzygnięciu. Obciąża go jedynie powinność wskazania zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia (art. 427 § 1 KPK), a więc sprecyzowania zakresu zaskarżenia (zob. postanowienie SN z 6.5.2004 r., V KK 381/03, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 851). Wobec tego na tzw. podmiocie kwalifikowanym ciąży obowiązek wska-

Zakaz reformationis in peius

Apelacja pochodząca od tzw. podmiotu kwalifikowanego

157

789440

Apelacja karna

Brak apelacji

Część I. Komentarz

zania zarzutów i ich uzasadnienie pod rygorem skutków z art. 120 § 1 i 2 KPK. Zgodnie z tym ostatnim przepisem sąd w razie stwierdzenia braków apelacji wzywa do ich usunięcia w terminie 7 dni. W przypadku ich usunięcia apelacja wywołuje skutki od dnia jej wniesienia. Jednak w razie gdy nie zostaną usunięte w wyznaczonym terminie, apelacja będzie uznana za bezskuteczną. W tej sytuacji należy zastanowić się, czy dany brak uniemożliwia nadanie biegu środkowi odwoławczemu zgodnie z dyspozycją art. 120 § 1 KPK, czy też ma wpływ na rozstrzygnięcie sądu odwoławczego. W orzecznictwie przyjmuje się, że warunkiem przyjęcia i merytorycznego rozpoznania środka odwoławczego złożonego przez podmiot kwalifikowany jest wskazanie zarzutów stawianych rozstrzygnięciu i ich uzasadnienie oraz wskazanie wniosków apelacyjnych. Spełnienie tych warunków nie wystarcza do uznania, że zarzucane uchybienia wystąpiły. Muszą być one wykazane w uzasadnieniu apelacji. Z powyższego wynika, że inne przesłanki decydują o przyjęciu i rozpoznaniu środka odwoławczego, inne zaś o jego uwzględnieniu (wyrok SA w Łodzi z 26.10.2000 r., II AKa 171/00, Prok. i Pr. 2001, Nr 9, poz. 26). Wobec tego należy rozróżnić przesłanki warunkujące przyjęcie apelacji do rozpoznania i przesłanki wpływające na rozstrzygnięcie sądu odwoławczego. ¬¬Zob. także I–II. Wzory apelacji karnej

158

789440

V. Zarzuty apelacyjne 1. Wprowadzenie Jeśli chodzi o zarzuty apelacyjne, to w orzecznictwie przyjmuje się, że zarzuty odwoławcze to twierdzenia skarżącego o uchybieniach popełnionych przez sąd pierwszej instancji. Dlatego też wynikający z art. 427 § 2 KPK wymóg wskazania przez obrońcę lub pełnomocnika zarzutów stawianych rozstrzygnięciu oznacza konieczność określenia uchybienia, które powinno doprowadzić do uchylenia lub zmiany zaskarżonego rozstrzygnięcia. W Kodeksie postępowania karnego nie ma odrębnie wymienionych podstaw zarzutów odwoławczych. Natomiast w art. 438 KPK i art. 439 KPK wskazano podstawy uchylenia lub zmiany orzeczenia, które są określane jako względne przyczyny odwoławcze (art. 438 KPK) oraz bezwzględne przyczyny odwoławcze (art. 439 KPK). Są one jednak adresowane do sądu odwoławczego, a nie do skarżącego. Przyjęcie takiego rozwiązania wiąże się z założeniem, że nie ma potrzeby formułowania odrębnych podstaw zarzutów odwoławczych, gdyż wystarczające jest wskazanie podstaw uchylenia lub zmiany orzeczenia, albowiem skarżący, aby skutecznie wnieść środek odwoławczy, będzie i tak powoływał się na te podstawy, skoro tylko w oparciu o nie sąd odwoławczy ma prawo do uchylenia lub zmiany zaskarżonego orzeczenia. Dlatego też podstawy uchylenia lub zmiany orzeczenia wymienione w art. 438 KPK pełnią podwójną rolę. Stanowią dla sądu odwoławczego podstawę do uchylenia lub zmiany zaskarżonego orzeczenia, ale również dla skarżącego są podstawą wniesienia środka odwoławczego, a więc stanowią podstawę sformułowania zarzutu odwoławczego. Z tego punktu widzenia można mówić o zarzutach odwoławczych w szerokim znaczeniu, które odnoszą się do poszcze-

Podstawy zarzutów odwoławczych

159

789440

Apelacja karna

Zarzut obrazy określonych przepisów

Część I. Komentarz

gólnych względnych przyczyn odwoławczych, zawierających zbiorczo określone kategorie uchybień (art. 438 pkt 1–4 KPK). Natomiast obowiązek „wskazania zarzutów stawianych rozstrzygnięciu” wynikający z art. 427 § KPK należy rozumieć w ten sposób, że dotyczy on nie tylko podania określonej przyczyny odwoławczej z art. 438 czy art. 439 KPK, ale także skonkretyzowania, o jakie naruszenie (uchybienie) chodzi w ramach tych przyczyn (zarzut odwoławczy w wąskim znaczeniu) (zob. postanowienie SN z 16.11.2009 r., IV KK 101/09, OSNK 2010, Nr 1, poz. 8). Cytowane postanowienie Sądu Najwyższego jest jednoznaczne w swej wymowie. Wprawdzie w KPK nie ma przepisu wskazującego obrońcy, jakie może podnieść zarzuty apelacyjne, ale art. 438 KPK adresowany do sądów odwoławczych, definiujący podstawy uchylenia zaskarżonego wyroku, w istocie zawiera zamknięty katalog zarzutów apelacyjnych, jeśli chodzi o względne przyczyny odwoławcze. Natomiast art. 439 KPK formułuje bezwzględne przyczyny odwoławcze, które również stanowią zamknięty katalog zarzutów apelacyjnych. W postępowaniu apelacyjnym nie jest możliwe skuteczne podniesienie zarzutu obrazy art. 2 § 2 KPK, ponieważ przepis ten jest jedynie ogólną deklaracją ustawodawcy, wyrazem ustawowego postulatu, aby ustalenia faktyczne odpowiadały prawdzie. Ta sama uwaga dotyczy także podniesienia w apelacji zarzutu obrazy art. 4, 5 § 2 i art. 7 KPK, a więc dalszych przepisów wstępnych KPK, wyrażających, odpowiednio, zasadę obiektywizmu, zasadę in dubio pro reo, i zasadę swobodnej oceny dowodów, ujętych jako dyrektywy adresowane do organów procesowych (zob. wyrok SN z 10.4.2003 r., III KKN 203/01, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 774). Natomiast możliwe jest podniesienie zarzutów naruszenia powyższych przepisów w związku z innym przepisem procedury karnej. Przykładowo można podać, że w sytuacji, gdy sąd nie przychylił się do wniosku obrońcy o zwrot sprawy prokuratorowi celem uzupełnienia postępowania przygotowawczego, można sformułować zarzut mającej wpływ na treść zaskarżonego wyroku obrazy przepisów postępowania, mianowicie art. 345 § 1 w zw. z art. 4 KPK. Innymi słowy, sąd, oddalając wniosek obrońcy, był nieobiektywny.

160

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

Formułując zarzut, należy mieć na uwadze, że zostanie on rozwinięty w uzasadnieniu apelacji. Prawidłowo sformułowany zarzut powinien w sposób zwięzły wskazywać uchybienie sądu i równie zwięźle wskazywać, jaki powinien być stan prawidłowy. Poniżej przedstawiono przykładowe sposoby formułowania poszczególnych zarzutów określonych w art. 438 KPK i jednego z art. 439 KPK. Przykład: 1. Na podstawie art. 438 pkt 1 KPK zarzucam obrazę przepisów prawa materialnego, a mianowicie art. 270 § 1 zw. z art. 1 § 1 KK, poprzez zastosowanie tego artykułu do stanu faktycznego, polegającego na złożeniu podpisu przez Tomasza Zielińskiego – który był do tego upoważniony – na umowie o pracę Marcina Dąbrowskiego, mimo że tak ustalony stan faktyczny nie zawiera znamion czynu zabronionego opisanego w tym artykule ani w żadnym innym przepisie Kodeksu karnego. 2. Na podstawie art. 438 pkt 2 KPK zarzucam mającą wpływ na treść zaskarżonego wyroku obrazę prawa procesowego, mianowicie art. 391 § 1 KPK, poprzez zaniechanie odczytania na rozprawie zeznań Agaty Robak złożonych w postępowaniu przygotowawczym, mimo że świadek ta zeznawała odmiennie i wielu okoliczności nie pamiętała, podczas gdy wskazany artykuł nakłada na sąd w takiej sytuacji obowiązek odczytania protokołów zeznań poprzednio złożonych. 3. Na podstawie art. 438 pkt 3 KPK zarzucam mający wpływ na treść zaskarżonego wyroku błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę tego wyroku, a polegający na przyjęciu, że bezpośrednio przed wypadkiem prędkość samochodu „Volvo” wynosiła około 80 km/h, podczas gdy droga zatrzymania samochodu „Volvo” wynosiła 40 m, co wskazuje, że samochód ten poruszał się z prędkością 55 km/h, czyli z prędkością dozwoloną, ponieważ na skrzyżowaniu, na którym doszło do wypadku, jest ograniczenie prędkości do 60 km/h, a przyczyną wypadku jest eksces pieszego w postaci wtargnięcia na jezdnię. 4. Na podstawie art. 438 pkt 4 KPK zarzucam rażącą niewspółmierność kary wymierzonej oskarżonemu Marcinowi Dąbrowskiemu w wysokości dwóch lat pozbawienia wolności w zawieszeniu na okres próby na okres pięciu lat, podczas gdy dla osiągnięcia celów kary wystarczy jej znacznie niższy wymiar, tym bardziej że nie istnieje niebezpieczeństwo powrotu oskarżonego do przestępstwa.

161

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

5. Na podstawie art. 439 § 1 pkt 10 KPK zarzucam mającą wpływ na treść zaskarżonego wyroku obrazę prawa procesowego, mianowicie art. 79 § 1 pkt 3 i § 3 i art. 79 § 4 KPK, rozpoznanie sprawy bez wyznaczenia oskarżonemu obrońcy z urzędu, podczas gdy oskarżony informował sąd, że jest chory na schizofrenię, leczył się psychiatrycznie i musiał mieć obrońcę, którego udział na rozprawie był konieczny.

Sposób formułowania zarzutów

Zmiana zarzutów przez tzw. podmiot kwalifikowany

Jak wynika z powyższych przykładów, zarzuty powinny być formułowane w jednym zdaniu w taki sposób, aby od razu naprowadzić sąd odwoławczy na istotę problemu. Jest to niezwykle istotne. Należy sobie zdać sprawę, że apelacja, poza zachowaniem warunków formalnych dla tego rodzaju pisma procesowego, powinna w sposób umiejętny prezentować argumenty w niej zawarte. Innymi słowy, apelacja jest sztuką prezentacji argumentów. W związku z tym powinna również charakteryzować się odpowiednim układem typograficznym poprzez wskazanie zaskarżonego wyroku, wskazania zakresu zaskarżenia, wyszczególnienie zarzutów i sformułowanie wniosków apelacyjnych. Należy pamiętać, że profesjonaliście wypada wskazywać podstawy prawne, z których wywodzi apelację. W powszechnej praktyce sądów przyjmuje się, że oskarżyciel publiczny, obrońca lub pełnomocnik nie mogą dokonywać zmian zarzutów po upływie terminu do wniesienia środka odwoławczego bez względu na jego kierunek. Podmiot kwalifikowany może tylko cofnąć środek odwoławczy bądź uzupełnić argumentację do zgłoszonych zarzutów albo sprecyzować żądania. Jeżeli wniósł odwołanie na niekorzyść oskarżonego tylko od wymiaru kary, to rozszerzenie zakresu środka na kwalifikację prawną dopiero w ustnym wystąpieniu podczas rozprawy jest niedopuszczalne. Zarzuty zgłoszone ustnie, poza zarzutami zawartymi w tekście środka odwoławczego, nie mogą być w ogóle przedmiotem rozpoznania sądu odwoławczego, chyba że dotyczą uchybień podlegających uwzględnieniu z urzędu (zob. wyrok SA w Krakowie z 16.12.2010 r., II AKa 230/10, KZS 2011, Nr 4, poz. 47).

162

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

2. Zarzut obrazy prawa materialnego – art. 438 pkt 1 KPK Artykuł 438 pkt 1 KPK przewiduje zarzut obrazy przepisów prawa materialnego. Dla skutecznego podniesienia tego zarzutu w apelacji konieczne jest, aby sąd pierwszej instancji prawidłowo ustalił stan faktyczny sprawy. Bardzo częstymi błędami apelacji są zarzuty obrazy prawa materialnego sprowadzające się w istocie do zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku lub zarzutu obrazy prawa procesowego dotyczącego naruszenia reguł oceny dowodów. W orzecznictwie przyjmuje się, że skarżący popada w sprzeczność, gdy formułując zarzut błędu w ustaleniach faktycznych, równocześnie zarzuca wyrokowi obrazę prawa materialnego, który aktualizuje się przecież dopiero, gdy ustalenia faktyczne przyjęte za podstawę zaskarżonego orzeczenia nie są kwestionowane. Skarżący, zarzucając sądowi pierwszej instancji obrazę przepisów postępowania przez zaniechanie przeprowadzenia niektórych dowodów, mających znaczenie dla prawidłowego ustalenia stanu faktycznego, nie może powoływać się na obrazę prawa materialnego. Jeśli stan faktyczny nie jest dla skarżącego jednoznaczny i kompletny, to przedwczesne jest wysuwanie zarzutu obrazy prawa materialnego, który byłby stosowny dopiero wtedy, gdy stan faktyczny nie byłby przez skarżącego kwestionowany. Formułowanie w środku odwoławczym jednocześnie zarzutu obrazy prawa materialnego i zarzutu obrazy prawa procesowego (naruszenie reguł oceny dowodów) w zakresie tych samych okoliczności i ustaleń, istotnych dla możliwości stwierdzenia wyczerpania znamion przestępstwa, jest błędem logicznym. Obraza prawa materialnego może być podstawą środka odwoławczego wyłącznie wtedy, gdy ma ona charakter samoistny, a jednocześnie polega na wadliwym zastosowaniu lub niezastosowaniu danego przepisu w orzeczeniu, które jest oparte na trafnych i niekwestionowanych ustaleniach faktycznych (zob. wyrok SA w Krakowie z 10.2.2010 r., II AKa 267/09, Prok. i Pr. 2010, Nr 9, poz. 33; postanowienie SA w Krakowie z 17.6.2009 r., II AKz 220/09, KZS 2009, Nr 10, poz. 52; wyrok SN z 14.5.2009 r., WA 13/09, Legalis).

Zarzut obrazy przepisów materialnych

163

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

Przykład: Błędne sformułowanie takiego zarzutu ma postać prezentowana poniżej: Zarzucam obrazę prawa materialnego, mianowicie art. 280 KK, poprzez przyjęcie, że oskarżony dopuścił się przestępstwa rozboju, podczas gdyby sąd prawidłowo ustalił stan faktyczny, to wynikałoby, że oskarżony popełnił przestępstwo kradzieży określone w art. 278 KK i taka powinna być prawidłowa kwalifikacja prawna.

Dopuszczalność zarzutu obrazy prawa materialnego

Należy mieć na uwadze, że zarzut obrazy prawa materialnego może być podniesiony wówczas, gdy sąd pierwszej instancji do prawidłowo ustalonego stanu fatycznego nie zastosował określonej normy, zastosował normę uchyloną lub dokonał błędnej wykładni. Chodzi o sytuację, gdy sąd ma obowiązek, a nie możliwość zastosowania danego przepisu. Jeśli przepis zakłada dyskrecjonalną władzę sądu co do możliwości jego wykorzystania, to w przypadku jego niezastosowania zarzut obrazy prawa materialnego będzie chybiony. Przykładowo należy podać, że art. 60 KK przewiduje możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary. Sformułowanie § 1 i 2 tego artykułu wskazuje jednoznacznie, że sąd może zastosować tą instytucję wobec oskarżonego, ale nie musi. Natomiast § 3 tego artykułu nakłada na sąd obowiązek zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary w przypadku spełnienia wskazanych tam przesłanek. Ten sam § 3 przewiduje natomiast możliwość zastosowania przez sąd – według jego uznania – warunkowego zawieszenia wykonania kary, ale nie obowiązek. Jeśli sąd nie skorzysta z możliwości zastosowania tego przepisu, to nie może to stanowić zarzutu obrazy prawa materialnego. Bez wątpienia nie będzie można skutecznie podnieść zarzutu obrazy prawa materialnego w postaci art. 53 KK, zawierającego dyrektywy sędziowskiego wymiaru kary. W omawianej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 15.1.2008 r. (III KK 279/07, Prok. i Pr. 2009, Nr 1, poz. 2), w którym stwierdził, że przepis art. 69 § 1 KK, statuujący przesłanki warunkowego zawieszenia wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności, ma charakter fakultatywny – „sąd może”. W konsekwencji oznacza to, że jeżeli ustawa stwarza tylko

164

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

możliwość zastosowania określonego przepisu prawa materialnego, to przez jego niezastosowanie lub zastosowanie sąd nie dopuszcza się obrazy prawa materialnego. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy przyjął, że w judykaturze i piśmiennictwie panuje jednolity pogląd, że obrazy prawa materialnego nie stanowi nieskorzystanie przez sąd z przysługujących mu możliwości określonego rozstrzygnięcia, a więc gdy nie skorzystał on z jedynie fakultatywnie przewidzianych rozstrzygnięć, np. w art. 15 § 2 KK, który mówi o możliwości zastosowania przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary. Skoro tak, to przedstawiony w kasacji zarzut rażącej obrazy prawa materialnego, tj. art. 15 § 2 KK, jest oczywiście bezzasadny (zob. postanowienie SN z 11.1.2007 r., V KK 342/06, Prok. i Pr. 2007, Nr 7–8, poz. 22; postanowienie SN z 24.10.2007 r., II KK 112/07, Legalis). W świetle powyższych orzeczeń należy uznać, że nie stanowi obrazy prawa materialnego nieskorzystanie przez sąd z przysługujących mu możliwości określonego rozstrzygnięcia, a więc i wtedy, gdy nie skorzystał on z jedynie fakultatywnie przewidzianych rozstrzygnięć. Powyższe poglądy nie są kwestionowane w orzecznictwie i literaturze przedmiotu. Jeśli chodzi o prawo materialne w rozumieniu art. 438 pkt 1 KPK, to z pewnością będą to normy prawa krajowego karnego materialnego, cywilnego, administracyjnego, umów międzynarodowych ratyfikowanych przez RP oraz prawa obcego, jeśli wchodzi w grę np. postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych.

Pojęcie prawa materialnego

3. Zarzut obrazy prawa procesowego – art. 438 pkt 2 KPK Zgodnie z literalnym brzmieniem art. 438 pkt 2 KPK zarzut obrazy prawa procesowego będzie skuteczny, gdy skarżący wykaże, że określone naruszenie prawa procesowego mogło mieć wpływ na wynik postępowania. Nie jest konieczne wykazywanie, że obraza prawa procesowego miała rzeczywisty wpływ na zaskarżony wyrok. Należy zauważyć, że komentowany przepis nie rozróżnia stadiów postępowania, a zatem możliwy jest zarzut obrazy przepisów pro-

Zarzut obrazy prawa procesowego

165

789440

Apelacja karna

Zakres zarzutu

Część I. Komentarz

ceduralnych w trakcie postępowania przygotowawczego i sądowego. Jeśli chodzi o obrazę przepisów procedury w postępowaniu przygotowawczym, to ma ona miejsce wówczas, gdy obraza ta miała miejsce w trakcie postępowania przygotowawczego i nie została konwalidowana przed sądem pierwszej instancji oraz mogła mieć wpływ na treść wyroku. Obraza przepisów prawa procesowego może dotyczyć prawie każdego przepisu KPK. Wobec tego nie sposób wskazać na wszystkie możliwe uchybienia przepisom procedury i należy ograniczyć się do ich przykładowego przedstawienia. Obraza przepisów postępowania w rozumieniu art. 438 pkt 2 KPK oznacza, że w apelacji można formułować zarzuty niezgodności przebiegu postępowania z wymogami prawa procesowego i to zarówno dotyczące błędów, które polegają na zaniechaniu wypełniania konkretnych nakazów przepisów prawa procesowego, jak i te, które sprowadzają się do działania sprzecznego z konkretnymi przepisami procedury (zob. wyrok SA w Łodzi z 25.10.2000 r., AKa 161/00, Prok. i Pr. 2002, Nr 1, poz. 27). W przypadku gdy sąd uwzględni wniosek oskarżonego o to, aby skazać go bez przeprowadzania postępowania dowodowego w trybie tzw. dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej – art. 387 § 1 i 2 KPK – to sąd jest zobowiązany do orzeczenia kary zgodnej z wnioskiem. Wymierzenie kary surowszej oznacza złamanie swoistej ugody określającej warunki dobrowolnego poddania się karze i stanowi podstawę do apelacji, gdyż jest rażącym naruszeniem prawa procesowego mającym istotny wpływ na treść wyroku (zob. wyrok SA w Krakowie z 19.1.2005 r., II AKa 257/04, KZS 2005, Nr 4, poz. 34). Dość częstym zarzutem podnoszonym w apelacjach jest obraza art. 424 § 1 pkt 1 i 2 KPK. W tej kwestii w orzecznictwie przyjmuje się, że zmiana lub uchylenie orzeczenia z uwagi na naruszenie przepisów postępowania może nastąpić, gdy obraza ta mogła mieć wpływ na treść orzeczenia, przy czym nie wystarczy samo twierdzenie o wywarciu przez uchybienie wpływu na treść orzeczenia, ale należy wykazać, że taki związek może realnie istnieć.

166

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

Uzasadnienie wyroku jest czynnością wtórną wobec rozpoznania sprawy, ponieważ czynność tę sąd wykonuje już po zakończonym rozpoznaniu sprawy, a uzasadnienie stanowi wyłącznie dokument o charakterze sprawozdawczym, zawierający przedstawienie w sposób uporządkowany wyników narady, z dokładnym wskazaniem, co sąd uznał za udowodnione i jak ocenił dowody, jeśli chodzi o podstawę faktyczną wyroku oraz wyjaśnienie podstawy prawnej zapadłego w sprawie rozstrzygnięcia. Z tego też względu nawet stwierdzone braki uzasadnienia nie mogą stanowić podstawy do przyjęcia, iż uchybienie art. 424 § 1 KPK miało realny wpływ na treść wyroku i musi prowadzić do jego zmiany bądź uchylenia, chyba że między wyrokiem a uzasadnieniem istnieją sprzeczności bądź uzasadnienie zostało sporządzone z tak daleko idącym rażącym naruszeniem wymogu jego sporządzenia, że kontrola rozumowania sądu jest całkowicie uniemożliwiona, a zatem brak jest oceny dowodów i dokonania ustaleń faktycznych (wyrok SA w Katowicach z 17.9.2009 r., II AKa 232/09, OSAK 2009, Nr 4, poz. 28). Do tego poglądu należy odnieść się krytycznie. Bez wątpienia uzasadnienie ma charakter sprawozdawczy, lecz jeśli nie spełnia ono kryteriów określonych w art. 424 § 1 KPK, to jak strona ma polemizować z takim wyrokiem? Jest to dokument powstały w wyniku przeprowadzenia postępowania sądowego, który je podsumowuje, a zatem spełnienie jego wymagań formalnych powinno być poddane kontroli instancyjnej. Ponadto art. 424 § 1 KPK stanowi normę gwarancyjną, że uzasadnienie wyroku będzie rzetelnie ujmowało wszystkie elementy określone w tym artykule po to, aby strona niezadowolona z wyroku miała prawną, ale i rzeczywistą możliwość zaskarżenia wyroku i przeprowadzenia polemiki z jego ustaleniami w zakresie faktów i kwalifikacji prawnej. Za możliwością zaskarżenia uchybień zawartych w uzasadnieniu wyroku opowiedział się K. Łojewski, podając, że nie jest pozbawione znaczenia dla oskarżonego zawarcie w wyroku, że jest on wprawdzie uniewinniony ale wskutek braku dowodów winy, a nie dlatego, że jest niewinny. Zdaniem tego komentatora uzasadniony będzie zarzut obrazy przepisów postępowania, a mianowicie art. 438 pkt 2 w zw. z 424 § 1 KPK (zob. K. Łojewski, Apelacja karna, Warszawa 2005, s. 24).

Uzasadnienie wyroku

167

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

Nierozpoznanie przez sąd prawidłowo złożonego przez obrońcę wniosku dowodowego, mogące mieć istotny wpływ na ocenę wyroku w części skazującej oskarżonych, należy uznać za poważne uchybienie powodujące uchylenie wyroku w tej części (wyrok SN z 23.11.1974 r., IV KRN 55/74, OSNPG 1975, Nr 3 poz. 39, cyt. za: P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 663). Za niewłaściwe należy uznać formułowanie w apelacji czy zażaleniu zarzutu naruszenia prawa materialnego lub procesowego przez użycie określenia, że zarzut ten dotyczy „w szczególności” wymienionych przez skarżącego przepisów. Takie sformułowanie oznacza, że skarżący sugeruje naruszenie także jakichś innych, niewyszczególnionych w środku odwoławczym przepisów prawa. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie zwracano uwagę, że zwrot „w szczególności” jest semantycznie pusty. Jeśli skarżący uważa, że sąd dopuścił się naruszenia jeszcze innych, poza wskazanymi w środku odwoławczym przepisów, to powinien zarzuty te wyartykułować wprost (zob. postanowienie SA w Katowicach z 17.2.2010 r., II AKz 80/10, OSAK 2010, Nr 1, poz. 20). Należy w pełni podzielić ten pogląd, ponieważ tak naprawdę nie wiadomo, czy skarżący chce jeszcze wskazać obrazę przepisów prawa materialnego czy też postępowania na etapie późniejszym.

4. Zarzut błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego wyroku – art. 438 pkt 3 KPK Zarzut błędu w ustaleniach faktycznych

Błąd w ustaleniach faktycznych jest w praktyce bardzo często stosowaną podstawą apelacyjną. Jednak również bardzo często w istocie zarzut ten sprowadza się do polemiki skarżącego z wersją zdarzenia ustaloną przez sąd pierwszej instancji. W orzecznictwie podkreśla się, że taka polemika jest nieskuteczna, jeśli nie wykaże błędów sądu w zakresie rozumowania, sprzeczności z doświadczeniem życiowym lub wskazaniami wiedzy.

168

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

Nie odniosą skutku zarzuty odwoławcze sprowadzające się jedynie do polemiki z ustaleniami zaskarżonego orzeczenia bądź prezentowania odmiennych poglądów na wiarygodność dowodów bądź fakty z nich wynikające (postanowienie SA w Krakowie z 15.4.2003 r., II AKZ 143/03, Prok. i Pr. 2003, Nr 10, poz. 24). Istota zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych nie może opierać się na odmiennej ocenie materiału dowodowego, innymi słowy – na forsowaniu własnego poglądu strony w tej kwestii. Stawiając tego rodzaju zarzut, należy wskazać, jakich uchybień w świetle zgodności (lub niezgodności) z treścią dowodu, zasad logiki (błędność rozumowania i wnioskowania) czy sprzeczności (bądź nie) z doświadczeniem życiowym lub wskazaniami wiedzy dopuścił się w dokonanej przez siebie ocenie dowodów sąd pierwszej instancji (zob. wyrok SN z 10.5.2005 r., WA 10/05, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 947). Sama tylko możliwość przeciwstawienia ustaleniom dokonanym w zaskarżonym wyroku odmiennego poglądu uzasadnionego odpowiednio dobranym materiałem dowodowym nie świadczy, że dokonując tych ustaleń sąd popełnił błąd. Dla skuteczności zarzutu błędu niezbędne jest wykazanie nie tylko wadliwości ocen i wniosków wyprowadzonych przez sąd, ale także wykazanie konkretnych uchybień w ocenie materiału dowodowego, jakich dopuścił się sąd (wyrok SA w Krakowie z 8.6.2004 r., II AKa 112/04, KZS 2004, Nr 7–8, poz. 60). Określona w art. 7 KPK zasada swobodnej oceny dowodów, leżąca u podstaw prawidłowego wyrokowania, zachowana jest wówczas, gdy przede wszystkim spełnia warunki określone tym przepisem, a więc gdy ocena ta dokonywana jest z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Uwzględnienie w ocenie dowodów „wskazań wiedzy” ma odniesienie nie tylko do pewnego poziomu wiedzy ogólnej, którą organ procesowy dysponuje i wykorzystuje w procesie weryfikacji przeprowadzonych dowodów, ale również do wiedzy specjalnej, której organ procesowy nie posiada, a której dostarcza mu opinia biegłego lub biegłych. Chodzi tu w szczególności o wiedzę specjalistyczną, określoną przez Kodeks jako „wiadomości specjalne”

Warunki prawidłowego wyrokowania

169

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

(art. 193 § 1 KPK), w tym oczywiście z dziedziny psychologii i psychiatrii, które mogą rzutować m.in. na ustalenie przez sąd, czy dany stan psychiczny świadka, poziom jego rozwoju umysłowego, zdolność postrzegania lub odtwarzania wpływa ujemnie lub nie na treść jego zeznań (art. 192 § 2 KPK). Wynikający z art. 433 § 1 KPK nakaz rozpoznania sprawy w granicach środka odwoławczego nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd odwoławczy zbadał kwestionowane rozstrzygnięcie nie tylko z punktu widzenia twierdzeń skarżącego o uchybieniach w ocenie dowodów, które jego zdaniem mogły spowodować wadliwość zaskarżonego rozstrzygnięcia (art. 7 KPK), ale także pod kątem innych uchybień, które w tym zakresie potwierdziły tezę zarzutu apelacji, ale nie zostały wyeksponowane w zarzucie (w rozpoznawanej sprawie chodzi o obrazę art. 192 § 2 KPK; wyrok SA w Lublinie z 24.6.2003 r., II AKa 96/03, OSA 2005, Nr 7). W praktyce dość często zdarza się połączenie zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych z zarzutem obrazy prawa procesowego. Tego rodzaju praktyka zasługuje na aprobatę gdyż błąd w ustaleniach faktycznych może być wynikiem obrazy przepisów postępowania.

5. Rażąca niewspółmierność kary – art. 438 pkt 4 KPK Rażąca niewspółmierność kary

Ogólne dyrektywy sędziowskiego wymiaru kary

Z rażącą niewspółmiernością kary mamy do czynienia wówczas, gdy sąd wymierzył karę rażąco surową, jak i rażąco łagodną. Rażąca niewspółmierność kary występuje, jeśli chodzi o znaczną dysproporcję. Jest to pojęcie ocenne i w praktyce dość trudno je zobiektywizować. Przy formułowaniu tego zarzutu K. Łojewski zaproponował posłużenie się kryteriami określonymi w ogólnych dyrektywach sędziowskiego wymiaru kary (art. 53 i 54 KK) oraz wskazał, że dodatkowo należy uwzględnić karę żądaną, porównując z karą wymierzoną, średni wymiar kary za tego rodzaju przestępstwa porównując z karą wymierzoną, a karą zazwyczaj orzekaną za określoną kategorię przestępstw (zob. K. Łojewski, Apelacja karna, s. 110 i 111). Rażąca niewspółmierność kary dotyczy także orzeczonego środka karnego. Argumentem przemawiającym za taką wykładnią

170

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

jest fakt, że Kodeks karny przewiduje jednolite zasady wymiaru zarówno kar, jak i środków karnych – rozdział VI pt. „Zasady wymiaru kar i środków karnych”, art. 56 (uchwała SN z 23.4.2002 r., I KZP 12/02, OSNK 2002, Nr 7–8, poz. 50). Pojęcie rażącej niewspółmierności oznacza znaczną dysproporcję między karą wymierzoną a karą sprawiedliwą, zasłużoną. Nie każda różnica w zakresie oceny wymiaru kary uzasadnia zarzut rażącej niewspółmierności kary, przewidziany w art. 438 pkt 4 KPK, ale tylko taka, która ma charakter zasadniczy, a więc jest niewspółmierna w stopniu niedającym się zaakceptować. Chodzi tu o tak istotne różnice ocen, że dotychczas wymierzoną karą można byłoby nazwać rażąco niewspółmierną także w potocznym znaczeniu tego słowa. Przesłanka rażącej niewspółmierności kary jest spełniona tylko wtedy, gdy na podstawie wskazanych okoliczności sprawy, które powinny mieć decydujące znaczenie dla wymiaru kary, można przyjąć, że zachodzi wyraźna różnica między karą wymierzoną przez sąd pierwszej instancji a karą, która powinna zostać wymierzona w instancji odwoławczej w wyniku prawidłowego zastosowania dyrektyw wymiaru kary przewidzianych w art. 53 KK oraz zasad ukształtowanych przez orzecznictwo (wyrok SN z 16.2.2009 r., SNO 2/09, Legalis).

6. Bezwzględne przyczyny odwoławcze – art. 439 KPK Artykuł 439 KPK jest przepisem z zakresu obrazy przepisów postępowania. Zawiera jednak katalog uchybień sądu pierwszej instancji, zwanych bezwzględnymi przyczynami odwoławczymi. Stwierdzenie w postępowaniu apelacyjnym jakiejkolwiek bezwzględnej przyczyny odwoławczej stanowi podstawę do uchylenia zaskarżonego wyroku bez konieczności wykazywania, czy miało to wpływ na postępowanie przed sądem pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Przykładowo można wskazać, że w przypadku obrony obligatoryjnej (art. 79 lub 80 KPK), jeśli obrońca nie brał udziału w jakiejkolwiek czynności procesowej,

Brak obrońcy w przypadku obrony obligatoryjnej

171

789440

Apelacja karna

Wydanie orzeczenia przez osobę nieuprawnioną

Kondycja psychiczna oskarżonego

Część I. Komentarz

w której jego udział był obowiązkowy, to sąd nie będzie badał, czy nieobecność ta miała i jaki wpływ na wyrok, gdyż wystarczy samo stwierdzenie nieobecności, aby została spełniona bezwzględna przesłanka odwoławcza z art. 439 § 1 pkt 10 KPK. W razie stwierdzenia jednej z bezwzględnych przyczyn odwoławczych sąd odwoławczy nie bada zaskarżonego wyroku pod kątem wystąpienia ewentualnie innych względnych przyczyn odwoławczych określonych w art. 438 KPK. W procesie, gdzie występuje wielu oskarżonych, uchybienia zdefiniowane w art. 439 § 1 pkt 1, 2, 3, 4, 6, 7 KPK spowodują uchylenie wyroku wobec wszystkich oskarżonych, nawet wobec tych, którzy nie wnieśli apelacji, a to zgodnie z art. 435 KPK. Z kolei wobec oskarżonych uniewinnionych nie spowoduje to uchylenia wyroku, gdyż byłoby to działanie na ich niekorzyść. Natomiast uchybienia określone w art. 439 § 1 pkt 5, 8, 9, 10, 11 spowodują uchylenie wyroku tylko wobec tych oskarżonych, których dotyczy uchybienie. (zob. postanowienie SN z 17.11.2004 r., V KK 158/04, OSNK 2004, Nr 12, poz. 107). Zdaniem Sądu Najwyższego użyte w art. 439 § 1 pkt 1 KPK sformułowanie: „w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona” odnosi się do sytuacji, w której członek składu sądu, nie mając uprawnień do orzekania, wykonuje funkcje sędziowskie aż do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy, które kończy etap wyrokowania – narada nad wyrokiem, głosowanie członków składu orzekającego i ogłoszenie wyroku zredagowanego w formie pisemnej niezwłocznie po ukończeniu głosowania (zob. postanowienie SN z 31.3.2011 r., II KK 265/10, OSNK 2011, Nr 7, poz. 59). Oskarżony powinien mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem w razie powzięcia przez sąd wątpliwości co do możliwości jego rozpoznania w czasie czynu, jego znaczenia lub pokierowania swoim postępowaniem w rozumieniu art. 31 § 1 KK albo gdy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem nie była w znacznym stopniu ograniczona w rozumieniu art. 31 § 2 KK. Nawet jeśli nie ma wskazanych wyżej wątpliwości, ale w ocenie sądu istnieją wątpliwości co do tego, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na jego udział w postępowaniu, a jeśli nawet tak, to czy może w tym stanie zdrowia prowadzić samodzielną,

172

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

rozsądną obronę, to w celu wyjaśnienia którejkolwiek z tych kwestii sąd powinien dopuścić dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów (art. 202 § 1 KPK) i zapewnić udział obrońcy oskarżonego w postępowaniu od momentu powzięcia wątpliwości. Jeśli biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, iż sprawca nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem (art. 31 § 1 KK), gdy stwierdzą, że w czasie popełnienia przestępstwa jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona (art. 31 § 2 KK), a także wówczas, gdy biegli wprawdzie nie stwierdzą zniesionej lub w znacznym stopniu ograniczonej poczytalności sprawcy w czasie popełnienia przestępstwa, ale organ procesowy nadal ma wątpliwości w tej kwestii, to podejmuje dalsze czynności, zmierzające do zweryfikowania zasadności tych wątpliwości. ¬¬Zob. VII–X. Wzory pełnomocnictw. Jeżeli nie zachodzą wyżej wymienione okoliczności, ale z opinii biegłych lekarzy psychiatrów wynika, że ze względu na stan zdrowia psychicznego oskarżonego nie jest on w stanie brać udziału w postępowaniu lub, co najmniej, nie może bez pomocy obrońcy prowadzić rozsądnej obrony albo – pomimo braku zastrzeżeń ze strony biegłych lekarzy psychiatrów także i w którejkolwiek z tych kwestii – organ procesowy nie usunął swych wątpliwości, to zmierza do ich potwierdzenia lub wykluczenia. W powyższych przypadkach jeżeli w postępowaniu przed sądem oskarżony nie miał obrońcy lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy, zachodzi bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia, o której mowa w art. 439 § 1 pkt 10 w zw. z art. 79 § 1 pkt 3, a ponadto w zw. z art. 79 § 4 KPK (zob. postanowienie SN z 29.6.2010 r., I KZP 6/10, OSNK 2010, Nr 8, poz. 65). Natomiast w przypadku gdy wskutek badań biegłych lekarzy psychiatrów stwierdzono, że poczytalność oskarżonego w chwili popełnienia czynu i w trakcie postępowania nie budzi wątpliwości i sąd nie ma w tym zakresie żadnych wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. W tej sytuacji nie można mówić o bezwzględnej przyczynie odwoławczej określonej w art. 439 § 1 pkt 10 w zw. z art. 79 § 4 KPK. 173

789440

Apelacja karna Udział w postępowaniu zawieszonego obrońcy

Powaga rzeczy osądzonej

Brak podpisu pod wyrokiem

Brak obrońcy w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego

Część I. Komentarz

Zawieszenie adwokata w wykonywaniu jego czynności zawodowych powoduje, że nie może on pełnić funkcji obrońcy w procesie karnym. Wobec tego zawieszony adwokat jest osobą nieuprawnioną do sprawowania funkcji obrońcy w postępowaniu karnym. W związku z tym udział zawieszonego adwokata w postępowaniu karnym w przypadku obrony obligatoryjnej (art. 79 i 80 KPK) stanowi bezwzględną przesłankę odwoławczą z art. 439 § 1 pkt 10 KPK (zob. wyrok SN z 26.6.2008 r., II KK 324/07, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1330). W orzecznictwie przyjmuje się, że stan zawisłości sprawy oraz powaga rzeczy osądzonej stanowią negatywne przesłanki procesowe, nakazujące umorzenie postępowania w trybie art. 17 § 1 pkt 7 KPK. Zawisłość sprawy stanowi podstawę tzw. względnej przyczyny odwoławczej – art. 438 pkt 2 KPK. Natomiast naruszenie przepisów o powadze rzeczy osądzonej stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą, o której mowa w przepisie art. 439 § 1 pkt 8 KPK (wyrok SN z 9.12.2009 r., V KK 279/09, Legalis). Zgodnie z art. 113 KPK wyrok powinien być podpisany przez wszystkich członków składu orzekającego, nie wyłączając przegłosowanego. Wyrok powinien być ogłoszony niezwłocznie po podpisaniu (art. 418 § 1 KPK). Obowiązujący KPK nie pozwala na uzupełnienie po ogłoszeniu wyroku brakującego podpisu nawet w przypadku niedopatrzenia. Nie ma przy tym znaczenia podpisanie uzasadnienia orzeczenia, bowiem to podpisanie samego wyroku musi być traktowane jako jego zaakceptowanie. Brak takiego podpisu rodzi wątpliwość co do tego, czy rzeczywiście treść orzeczenia jest zgodna z wolą osób, które brały udział w jego wydaniu. Brak podpisu pod wyrokiem nie może być w żaden sposób uzupełniony i stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą określoną w art. 439 § 1 pkt 6 KPK. Brak obrońcy w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego nie zawsze będzie stanowił bezwzględną przesłankę z art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Należy pamiętać, że postępowanie w sprawie wydania wyroku łącznego ma na celu orzeczenie kary łącznej wobec skazanego prawomocnymi wyrokami różnych sądów. Zasady łączenia

174

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

kar i środków karnych są określone w art. 85 i n. KK. Natomiast sposób postępowania w sprawie o wydanie wyroku łącznego jest uregulowany w art. 569 i n. KPK. Bez znaczenia dla tego postępowania jest kwestia, za jakie przestępstwa zostały wymierzone kary w różnych wyrokach. Wyrok łączny ma pełnić wyłącznie funkcję porządkującą różne kary i środki karne. Wobec tego w omawianym postępowaniu w przypadku obrony obligatoryjnej będzie miał zastosowanie art. 79 § 1 pkt 1 i 2 oraz § 2 KPK. Natomiast nie znajdzie zastosowania przepis art. 80 KPK, ponieważ dotyczy on przypadku postępowania przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji przy zarzucie zbrodni lub gdy oskarżony jest pozbawiony wolności. Artykuł 80 KPK ma zastosowanie do postępowania mającego na celu rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej, a takiego charakteru nie ma postępowanie o wydanie wyroku łącznego. Wobec tego, jeśli nie zachodzą przesłanki określone w art. 79 § 1 pkt 1 i 2 oraz § 2 KPK, to brak obrońcy w tym postępowaniu nie uzasadnia zarzutu z art. 439 § 1 pkt 10 KPK. W kwestii obrony obligatoryjnej i ewentualnego zarzutu z art. 439 § 1 pkt 10 KPK Sąd Najwyższy wypowiedział się, że istota koniecznego udziału obrońcy oskarżonego w rozprawie sprowadza się do stworzenia oskarżonemu warunków do realizacji pełnego – zarówno formalnego, jak i materialnego – prawa do obrony. Prawo to jest zachowane tylko wówczas, gdy w czasie rozprawy obrońca oskarżonego ma realną i pełną możliwość podejmowania w interesie oskarżonego wszystkich możliwych i koniecznych czynności oraz składania oświadczeń. Sytuację, w której okoliczności konkretnej sprawy wskazują, że w określonym fragmencie rozprawy obrońca oskarżonego nie mógł przedsięwziąć działań korzystnych dla oskarżonego, należy uznać za równoważną z tą, w której oskarżony nie ma obrońcy w procesie karnym albo obrońca nie bierze udziału w czynności, w której jego udział jest obowiązkowy – art. 439 § 1 pkt 10 KPK (zob. wyrok SN z 15.1.2008 r., V KK 190/07, OSNK 2008, Nr 2, poz. 19). W kwestii obrońcy reprezentującego dwóch oskarżonych w razie istniejącego między nimi konfliktu interesów Sąd Najwyższy zajął następujące stanowisko: gdy oskarżony ma wprawdzie

Konflikt interesów oskarżonych reprezentowanych przez tego samego obrońcę 175

789440

Apelacja karna

Brak dokumentu pełnomocnictwa

Część I. Komentarz

formalnie obrońcę, ale z uwagi na zachodzącą sprzeczność interesów tego oskarżonego i interesów innego oskarżonego reprezentowanego przez tego samego obrońcę nie może on należycie spełniać swych powinności, mamy do czynienia z bezwzględną przyczyną odwoławczą z art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Reprezentowanie przez jednego obrońcę dwóch lub więcej oskarżonych, których interesy pozostają w sprzeczności, sprowadza się jedynie do obrony formalnej, a nie materialnej, jest sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 85 § 1 KPK, stanowi zatem ograniczenie zagwarantowanego w Konstytucji prawa do obrony i decyduje o nieważności legitymacji obrońcy, co w sytuacji obrony obligatoryjnej (art. 79 i 80 KPK) prowadzi do uchylenia wyroku w trybie art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Szczególna więź zaufania charakteryzująca stosunek na linii oskarżony–obrońca musi dotyczyć całego procesu, a zatem nie można tej więzi relacjonować do poszczególnych czynności lub ich fragmentów. Warunki dotyczące niesprzeczności wzajemnych interesów oskarżonych reprezentowanych przez tego samego obrońcę dotyczą w takim samym stopniu obrońcy bezpośrednio ustanowionego przez oskarżonego (gdy chodzi o obronę z wyboru) lub wyznaczonego przez sąd (gdy chodzi o obronę z urzędu), jak i tzw. substytutów, czyli obrońców działających na podstawie upoważnienia do obrony udzielonego przez obrońcę już ustanowionego lub wyznaczonego – czyli tzw. dalszego upoważnienia (zob. wyrok SN z 2.3.2006 r., II KK 466/04, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 476). W kwestii rozróżnienia pomiędzy brakiem obrońcy i brakiem dokumentu pełnomocnictwa i wpływu tej sytuacji na możliwość zastosowania art. 439 § 1 pkt 10 KPK Sąd Najwyższy stwierdził, że błędne jest utożsamianie braku dokumentu potwierdzającego udzielenie upoważnienia do obrony, w tym substytucyjnego, z nieistnieniem tej obrony. Przepisy art. 80 KPK oraz art. 439 § 1 pkt 10 KPK, który określa sposób postępowania sądu odwoławczego w razie stwierdzenia obrazy tego pierwszego przepisu, stanowią o braku obrońcy, a nie dokumentu wykazującego nawiązanie stosunku obrończego. Dyspozycje wymienionych przepisów nie odwołują się więc do treści art. 83 § 1 KPK, określającego formę uzewnętrznienia łączącego oskarżonego i adwokata stosunku obrończego. Także

176

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

alternatywność tej formy i pozostawienie stronom możliwości jej wyboru świadczy o tym, że forma upoważnienia do obrony nie decyduje o ważności umowy o obronę ani o ważności czynności podjętych w jej wykonaniu. Zaniechanie formy przewidzianej w art. 83 § 1 KPK nie wywołuje więc takiego skutku, jak zaniechanie formy wymaganej dla niektórych czynności cywilnoprawnych ani nie powoduje nieważności całości postępowania (jakim jest dotknięte postępowanie cywilne, jeżeli pełnomocnik strony nie był należycie umocowany – art. 379 pkt 2 KPC). W konsekwencji oczywiste jest, że upoważnienie do obrony czy to w postaci dokumentu, czy ustnego oświadczenia do protokołu nie ma mocy konstytutywnej, tj. tworzącej stosunek obrończy. ¬¬Zob. VII–X. Wzory pełnomocnictw. Przyjęcie, że udzielenie upoważnienia do obrony może nastąpić również w sposób dorozumiany, jest rezultatem oceny, iż rzeczywista obrona oskarżonego realizuje się w jej materialnej postaci. Oskarżony korzysta z pomocy adwokata wtedy, kiedy faktycznie podejmuje on czynności obrończe. Pełnomocnictwo na piśmie do obrony (także substytucyjnej) lub oświadczenie ustne do protokołu wskazuje jedynie osobę, która ma wykonywać tę obronę. Dlatego ustawodawca w art. 80 i 439 § 1 pkt 10 KPK nie odwołał się do treści art. 83 § 2 KPK, a więc do postulowanej tylko jako najwłaściwszej formy dowodzącej istnienia stosunku obrończego, lecz do faktów świadczących o jego realizowaniu. W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał, że niezłożenie pełnomocnictwa do obrony w dniu jej podjęcia ani w zadeklarowanym wówczas terminie nie świadczy o naruszeniu obowiązków wynikających z art. 80 KPK i nie wywołuje skutków określonych w art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Wymóg posiadania obrońcy i jego udziału w rozprawie, o którym mowa w tych przepisach, jest spełniony także wówczas, kiedy adwokat oświadcza, że staje w imieniu oskarżonego i następnie wykonuje obronę, a oskarżony nie sprzeciwia się tym czynnościom (zob. postanowienie SN z 9.12.2003 r., III KK 65/03, OSNK 2004, Nr 1, poz. 12 i podane tam orzecznictwo i literatura).

177

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

7. Przymus adwokacko-radcowski Sporządzenie apelacji

Osobista apelacja oskarżonego

Artykuł 446 § 1 KPK ustanawia przymus w sporządzaniu i podpisaniu apelacji od wyroków sądów okręgowych przez adwokatów albo radców prawnych reprezentujących instytucje państwowe, samorządowe, a w zakresie roszczeń majątkowych – osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej i osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Jako sporządzenie apelacji należy rozumieć jej osobiste przygotowanie przez obrońcę i własnoręczne podpisanie. W grę zatem nie wchodzi podpisanie przez adwokata tekstu przygotowanego przez oskarżonego. W postanowieniu z 8.4.2009 r. (II AKz 235/09, OSAK 2009, Nr 2, poz. 10) Sąd Apelacyjny w Katowicach wyjaśnił, że do spełnienia wymogu przymusu adwokackiego nie wystarczy złożenie przez adwokata podpisu pod pismem sporządzonym przez oskarżonego. Przymus adwokacki wprowadzony przez ustawodawcę nie ma na celu utrudnienia oskarżonym prawa do obrony, lecz jest wynikiem potrzeby zapewnienia, odpowiedniego pod względem merytorycznym i formalnym, opracowania środka odwoławczego od orzeczeń sądu okręgowego zapadłych w sprawach z reguły skomplikowanych pod względem faktycznym i prawnym, które są zagrożone najwyższymi ustawowymi sankcjami karnymi. W postanowieniu z 9.7.2009 r. (IV KK 194/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1434) Sąd Najwyższy uznał, że z treści art. 446 § 1 KPK jednoznacznie wynika, iż apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora albo radcy prawnego, musi być sporządzona i podpisana przez adwokata. Konsekwencją obowiązywania w tym wypadku przymusu adwokackiego jest to, że oskarżony nie może samodzielnie wnieść zwykłego środka odwoławczego, a osobista apelacja oskarżonego, wniesiona obok środka odwoławczego obrońcy, nie zmienia granic zaskarżenia wyroku sądu okręgowego wyznaczonych apelacją obrońcy. W praktyce można spotkać się z sytuacją, gdy oskarżony składa apelację obok obrońcy. Jeśli jest to apelacja od wyroku sądu rejonowego, to rozpoznaniu podlegają obie apelacje, tzn. oskarżonego i jego obrońcy. Natomiast jeśli oskarżony składa apelację od wyroku

178

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

sądu okręgowego obok apelacji obrońcy, to takie pismo procesowe nie będzie miało waloru apelacji, gdyż będzie niedopuszczalna zgodnie z art. 446 § 1 KPK. Taka osobista apelacja będzie potraktowana przez sąd apelacyjny jako pismo procesowe, którego złożenia oskarżonemu obowiązujący KPK nie zakazuje. Pismo takie powinno być wzięte pod uwagę przez sąd apelacyjny, ale w granicach zaskarżenia apelacją obrońcy (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 742). W postępowaniu przed sądem apelacyjnym skazany może składać wyjaśnienia, oświadczenia i wnioski, które – jeśli zostały złożone piśmie – podlegają odczytaniu na rozprawie albo mogą być uznane za ujawnione bez odczytania w trybie art. 394 KPK (postanowienie SA w Krakowie z 27.12.2007 r., II AKa 242/07, Prok. i Pr. 2008, Nr 7–8, poz. 56). W konsekwencji należy uznać, że określony w art. 446 § 1 KPK przymus adwokacji nie wyłącza prawa oskarżonego do podjęcia obrony osobiście, co oznacza, że oskarżony ma możliwość korzystania z przysługującego mu prawa do obrony poprzez korzystanie z przyznanych mu w Kodeksie uprawnień procesowych. Oskarżony może zatem osobiście składać np. wnioski dowodowe (zob. wyrok SN z 24.10.2007 r., III KK 151/07, Legalis). Apelacja sporządzona osobiście przez oskarżonego wbrew przymusowi adwokackiemu nie jest sporządzona przez osobę nieuprawnioną, a jedynie dotknięta brakiem formalnym, zatem by uznać ją za bezskuteczną, trzeba wpierw wezwać autora do usunięcia braku w trybie art. 120 KPK (zob. postanowienie SA w Krakowie z 27.6.2003 r., II AKz 234/03, Prok. i Pr. 2004, Nr 4, poz. 29). Oznacza to, że sąd musi wezwać oskarżonego do złożenia w terminie 7 dni apelacji sporządzonej i podpisanej przez obrońcę. Jeśli ten brak nie zostanie usunięty, prezes sądu pierwszej instancji, na podstawie art. 429 § 1 KPK, zarządzeniem odmawia przyjęcia takiego środka odwoławczego. Na zarządzenie przysługuje zażalenie. Artykuł 446 § 2 KPK przewiduje, że do apelacji sporządzonej przez prokuratora, obrońcę lub pełnomocnika dołącza się odpowiednią liczbę odpisów dla stron przeciwnych. Natomiast do apelacji wnoszonej do sądu apelacyjnego należy dołączyć dodatkowo jeden odpis.

Skutki apelacji sporządzonej przez osobę nieuprawnioną

179

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

8. Spełnienie wymogów formalnych apelacji w sprawie objętej klauzulą „ściśle tajne” Pojęcie informacji niejawnej

Kategorie spraw

Ustawa z 5.8.2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 182, poz. 1228) w art. 5 wprowadziła nadawanie informacjom niejawnym następujące rodzaje klauzul tajności: „ściśle tajne”, „tajne”, „poufne” i „zastrzeżone”. Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę „ściśle tajne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje wyjątkowo poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że: 1) zagrozi niepodległości, suwerenności lub integralności terytorialnej RP; 2) zagrozi bezpieczeństwu wewnętrznemu lub porządkowi konstytucyjnemu RP; 3) zagrozi sojuszom lub pozycji międzynarodowej RP; 4) osłabi gotowość obronną RP; 5) doprowadzi lub może doprowadzić do identyfikacji funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników służb odpowiedzialnych za realizację zadań wywiadu lub kontrwywiadu, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, jeżeli zagrozi to bezpieczeństwu wykonywanych czynności lub może doprowadzić do identyfikacji osób udzielających im pomocy w tym zakresie; 6) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, lub osób udzielających im pomocy w tym zakresie; 7) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu świadków koronnych lub osób im najbliższych albo osób, o których mowa w art. 184 KPK, lub osób im najbliższych. Wobec powyższego klauzulą „ściśle tajne” będą objęte sprawy karne dotyczące szpiegostwa, terroryzmu, porządku konstytucyjnego i bezpieczeństwa RP, obronności państwa, przestępczości zorganizowanej. Należy zauważyć, że ustawa o ochronie informacji niejawnych nie daje adwokatom prawa do nadawania dokumentom przez

180

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

siebie tworzonym klauzul tajności. Skoro adwokaci nie mają prawa nadawania klauzul tajności tworzonym przez siebie dokumentom, to tym samym nie mogą w nich zamieszczać jakichkolwiek informacji niejawnych objętych klauzulą „ściśle tajne”. Aby odpowiednio uwypuklić istotę problemu, należy w skrócie wyjaśnić specyfikę tego rodzaju spraw. Zgodnie art. 338 § 3 KPK, jeśli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”, oskarżonemu – czyli też obrońcy – doręcza się odpis aktu oskarżenia bez uzasadnienia. Uzasadnienie aktu oskarżenia udostępnia się z zachowaniem rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd. W praktyce oznacza to, że oskarżony i obrońca otrzymają sformułowane w akcie oskarżenia zarzuty i wykaz dowodów, natomiast mają możliwość zapoznania się z uzasadnieniem aktu oskarżenia w kancelarii tajnej sądu. Jeśli chodzi o rozprawę, której przedmiotem będą informacje objęte klauzulą „ściśle tajne”, zakaz przetwarzania w jakikolwiek sposób tych informacji obowiązuje w całej rozciągłości. Wykluczona jest możliwość sporządzania tradycyjnych notatek adwokackich lub też uzyskania fotokopii lub kserokopii protokołu rozprawy. W praktyce jawne będzie otwarcie rozprawy, natomiast całe postępowanie dowodowe odnoszące się do informacji niejawnych objętych klauzulą „ściśle tajne” odbędzie się z wyłączeniem jawności. Może to oznaczać, że najważniejsza część procesu zostanie przeprowadzona z wyłączeniem jawności. Ogłoszenie wyroku nastąpi jawnie – jest to wymóg określony w art. 418 § 1 KPK, od którego nie ma wyjątków. Natomiast jeśli chodzi o ustne uzasadnienie wyroku, to – w zależności od tego, czy sąd ujawni informacje niejawne objęte klauzulą „ściśle tajne” – odbędzie się z wyłączeniem jawności. Natomiast jeśli sąd ograniczy się tylko do podania informacyjnie generalnych motywów rozstrzygnięcia, wymóg wyłączenia jawności nie znajdzie zastosowania. W tego rodzaju sprawie obrońca, aby zachować możliwość skutecznego zaskarżenia wyroku, musi złożyć w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyroku zapowiedź apelacji. W praktyce zapowiedź apelacji powinna być sformułowana odmiennie niż w sprawach, w których nie ma wyłączenia jawności z uwagi na informacje

Specyfika postępowania

Termin złożenia apelacji

181

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

objęte klauzulą „ściśle tajne”. Różnica polega na tym, że w zwykłej sprawie sąd doręcza wyrok wraz z uzasadnieniem na adres kancelarii obrońcy – art. 423 § 2 KPK. Natomiast w sprawie, w której akta są objęte klauzulą „ściśle tajne”, sąd przesyła na adres kancelarii tylko sentencję wyroku (art. 157 § 2 KPK) i zawiadamia, że uzasadnienie zostało sporządzone – art. 100 § 5 KPK. Od daty pokwitowania doręczenia sentencji wyroku i zawiadomienia o sporządzeniu uzasadnienia rozpoczyna bieg 14-dniowy termin do sporządzenia i złożenia apelacji – art. 100 § 5 w zw. z art. 157 § 2, art. 423 § 2 i art. 445 § 1 KPK. ¬¬Zob. IV. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda oraz V. Wzór wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie. Wobec powyższego prawidłowo sporządzona zapowiedź apelacji powinna zawierać wniosek o sporządzenie uzasadnienia i przesłanie sentencji wyroku na adres kancelarii wraz z zawiadomieniem, że uzasadnienie wyroku zostało sporządzone. Z uwagi na art. 118 § 1 i 2 KPK złożenie zapowiedzi apelacji o zwyczajowej treści nie będzie uchybieniem formalnym skutkującym bezskutecznością tego pisma procesowego. Obrońca ma zapewnione prawo do zapoznania się z uzasadnieniem wyroku w kancelarii tajnej sądu, jednak z zachowaniem wszelkich rygorów, jakie obowiązują w postępowaniu z dokumentem objętym klauzulą „ściśle tajne”. Warto w tym miejscu przytoczyć pogląd Sądu Najwyższego, wyrażony w wyroku z 4.5.2006 r. (V KK 407/05, OSNK 2006, Nr 6, poz. 81), że procedura karna nie dopuszcza możliwości odmówienia stronom, obrońcom i pełnomocnikom dostępu do części, a tym bardziej do całości uzasadnienia wyroku. Pogląd ten zasługuje w pełni na aprobatę. Skoro strona, biorąc udział w rozprawie niejawnej, ma dostęp do akt sprawy, to ma tym bardziej prawo do wglądu do uzasadnienia objętego klauzulą „ściśle tajne”. Zakazane są wszelkie formy przetwarzania informacji tam zawartych. W praktyce oznacza to niemożliwość sporządzenia uzasadnienia apelacji, a nawet może stanowić dość poważny problem przy sporządzaniu zarzutów apelacyjnych. Artykuł 427 KPK określa wymogi, jakie powinien spełniać środek odwoławczy, czyli również apelacja. Komentowany 182

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

art. 427 KPK w określa § 1 wymogi stawiane każdej apelacji, niezależnie, czy pochodzi ona od podmiotu wykwalifikowanego, czy też nie. Natomiast § 2 tego artykułu adresowany jest do podmiotów profesjonalnych, od których wymagane jest wskazanie w apelacji dodatkowych elementów. W myśl art. 427 § 1 KPK, niezależnie od tego, jaki podmiot wnosi apelację, powinna ona wskazywać zaskarżony wyrok oraz żądanie. Strona nie ma obowiązku wskazywania zarzutów apelacyjnych stawianych zaskarżonemu wyrokowi ani sporządzania uzasadnienia. Sytuacja jest odmienna, jeśli chodzi o podmioty kwalifikowane: oskarżyciela publicznego, obrońcę, pełnomocnika (art. 427 § 2 KPK). Apelacja pochodząca od tych podmiotów ma określać zaskarżony wyrok, precyzyjnie wskazywać zakres apelacji i zarzuty apelacyjne wobec zaskarżonego wyroku, żądanie (petitum) oraz uzasadnienie. Obrońca musi więc dochować wymogów określonych w art. 427 § 1 i 2 KPK (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 742; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz Ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 903). Komentatorzy podkreślają, że apelacja pochodząca od profesjonalisty będzie jasno i klarownie wskazywać jej zakres oraz zawierać zarzuty apelacyjne – chodzi o uniknięcie niepotrzebnych dociekań sądu odwoławczego mające dać odpowiedź na pytanie, „co autor miał na myśli” (zob. K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego, s. 802 i podane tam orzecznictwo). Komentowany przepis nie pozostawia żadnej wątpliwości, że podmiot kwalifikowany powinien w apelacji uzasadnić swoje stanowisko wyrażone w jej petitum. Wobec jednoznacznej treści art. 427 § 1 i 2 KPK, brak jakiegokolwiek z elementów apelacji, wnoszonej przez obrońcę, wymaganych przez ten przepis, jest uchybieniem, które może zostać potraktowane jako uniemożliwiające rozpoznanie takiej apelacji. Jeśli chodzi o ewentualny brak elementów określonych w art. 427 § 1 KPK, to nie stanowi on problemu, gdyż zgodnie z tym przepisem obrońca ma wskazać zaskarżony wyrok i podać, czego się domaga, ponieważ te informacje nie są objęte klauzulą „ściśle tajne”. Natomiast problem pojawia się, jeśli obrońca musi sprostać obowiązkowym wymaganiom określonym w art. 427 § 2 KPK. Obrońca może sformułować zarzuty na podstawie sentencji wyroku. 183

789440

Apelacja karna Elementy składowe wyroku

Wymagania formalne apelacji

Uzasadnienie apelacji

Część I. Komentarz

Należy przypomnieć, że art. 413 KPK zawiera wyczerpujący katalog elementów, z jakich powinien składać się każdy wyrok. Informacje zawarte w wyroku, tzn. opis zarzucanego i przypisanego czynu, mogą posłużyć jako materiał do sporządzenia zarzutów apelacyjnych. Jednak należy mieć na uwadze, że sporządzone na takiej bazie zarzuty mogą być enigmatyczne i sąd może uznać, że w istocie apelacja ich nie zawiera. Natomiast jeśli chodzi o uzasadnienie, to właściwie poza ogólnikowymi stwierdzeniami w rodzaju: „oskarżony jest niewinny i konsekwentnie nie przyznawał się do winy w ciągu całego procesu” itp. obrońca nie może podjąć żadnej rzeczowej polemiki z ustaleniami sądu pierwszej instancji. Obrońca może jeszcze wskazać, że sporządzenie szczegółowego pisemnego uzasadnienia jest niemożliwe z uwagi na regulacje odnoszące się do ochrony informacji niejawnych opatrzonych klauzulą „ściśle tajne”, a zawarte w OchInfU. W tej sytuacji można spotkać się z konsekwencjami z zastosowania art. 120 in fine KPK. Zgodnie z tym artykułem, jeśli pismo nie odpowiada wymaganiom formalnym przewidzianym w art. 119 KPK lub w przepisach szczególnych, a brak jest tego rodzaju, że pismo nie może otrzymać biegu, albo brak polega na niezłożeniu należnych opłat lub upoważnienia do podjęcia czynności procesowej, sąd wzywa osobę, od której pochodzi pismo, do usunięcia braku w terminie 7 dni. W omawianej sytuacji najbardziej interesujący jest wymóg określony w art. 119 § 1 pkt 3 KPK, dotyczący zawarcia treści wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem. Przepis ten stawia ogólne warunki dla każdego pisma procesowego, które w odniesieniu do apelacji są skonkretyzowane w art. 427 § 1 i 2 KPK. Treść wniosku i oświadczenia odpowiada żądaniu, które ma zawierać apelacja i zarzutom wraz z uzasadnieniem. O ile art. 119 § 1 pkt 3 KPK nie mówi o konieczności zawarcia uzasadnienia w piśmie procesowym, ujmując to „w miarę potrzeby”, o tyle art. 427 § 2 KPK kategorycznie stwierdza, że jednym z elementów apelacji sporządzonej przez profesjonalistę jest uzasadnienie. ¬¬Zob. I–II. Wzory apelacji karnej. Ustawa karna procesowa nie wskazuje, jakie wymogi mają spełniać zarzuty i uzasadnienie apelacji. Kodeks postępowania

184

789440

V. Z a r z u t y a p e l a c y j n e

karnego określa tylko, jakie wymogi ma spełniać wyrok sądu. Są to wymogi określone w art. 413 KPK, o czym była mowa już wyżej. Ponadto w art. 424 KPK określono, jakie elementy ma zawierać uzasadnienie wyroku. Zgodnie z tym przepisem uzasadnienie powinno wskazywać, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, w jakiej mierze oparł się na dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych, a także wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku. Wobec braku analogicznego przepisu odnoszącego się do apelacji należy uznać, że zarzuty i uzasadnienie apelacji mogą być sporządzone szczegółowo lub ogólnie. Jednak art. 120 § 1 KPK stwierdza, że jeśli pismo nie odpowiada wymaganiom formalnym, przewidzianym w art. 119 KPK lub w przepisach szczególnych (czyli w przypadku apelacji – w art. 427 § 2 KPK), a brak jest tego rodzaju, że pismo nie może otrzymać biegu, sąd wzywa do usunięcia braku w terminie 7 dni od daty doręczenia wezwania. Wobec powyższego najważniejszą sprawą będzie ustalenie, czy uchybieniem formalnym uniemożliwiającym nadanie biegu jest brak uzasadnienia lub też tak lakoniczne jego sformułowanie, że będzie można mówić o niemożliwości nadania biegu apelacji. W tej sytuacji w dalszym ciągu aktualny może być pogląd SN wyrażony w postanowieniu z 4.8.1971 r. (Z 48/71, OSNPG 1971, Nr 11, poz. 222), że uzasadnienie wniosków i zarzutów jest tylko względnym warunkiem skuteczności środka odwoławczego. W tej materii prezentowane są różne poglądy. Brak należytego uzasadnienia zarzutów nie daje podstawy do odmowy przyjęcia środka odwoławczego, gdyż ten brak zawsze może być uzupełniony w dalszym toku postępowania (zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, s. 903). Według innego poglądu dodatkowe elementy środka odwoławczego (art. 427 § 2 KPK) należy oceniać jako formalne wymagania skargi odwoławczej z konsekwencjami wynikającymi z art. 120 KPK (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 603). Profesjonaliści mają obowiązek uzasadnienia zarzutów. Wymóg ten nie jest czysto formalny. Od prawidłowego uzasadnienia zarzutów zależy uwzględnienie apelacji. Wskazanie samych zarzutów może nie być wystarczające do przyjęcia, że wskazane uchybienia wystąpiły. W uzasadnieniu

Dodatkowe elementy środka odwoławczego

185

789440

Apelacja karna

Część I. Komentarz

apelacji należy te uchybienia wykazać. Inne zatem przesłanki decydują o przyjęciu apelacji, a inne o jej uwzględnieniu (zob. K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego, s. 803 i podane orzecznictwo). Wobec istnienia rozbieżnych poglądów w tej materii nie jest wykluczone, że obrońca, sporządzając enigmatycznie uzasadnienie apelacji w sprawie, gdzie uzasadnienie wyroku jest objęte klauzulą „ściśle tajne”, spotka się z wezwaniem sądu do uzupełnienia apelacji w postaci uzasadnienia w terminie 7 dni od daty doręczenia wezwania w trybie art. 120 § 1 KPK. Należy pamiętać, że nieuzupełnienie tego braku w terminie skutkuje uznaniem apelacji za bezskuteczną – art. 120 § 2 KPK. Obrońca znajdujący się w takiej sytuacji ma poważny dylemat. Z jednej strony sąd wzywa do uzupełnienia elementu apelacji w postaci jej uzasadnienia pod rygorem uznania jej jako bezskuteczną. Z drugiej – obrońca nie może sporządzić jej uzasadnienia, ponieważ narazi się na zarzut ujawnienia informacji objętych klauzulą „ściśle tajne”, co będzie skutkować jego odpowiedzialnością karną na podstawie art. 265 KK. Jest to ewidentna luka w prawie. Praktycznie rzecz ujmując, obrońca sporządzając uzasadnienie apelacji i ujawniając informacje ściśle tajne, zawsze może się powołać na decyzję sądu wzywającą go do sporządzenia takiego uzasadnienia. Sąd przecież wie, do czego wzywa obrońcę. Ponadto obrońca, zawsze działając na korzyść oskarżonego – art. 86 § 1 KPK – będzie w przymusie sporządzenia uzasadnienia apelacji z wykorzystaniem informacji ściśle tajnych, ponieważ nie będzie mógł dopuścić do uznania jego apelacji za bezskuteczną. Przeciwna postawa skutkuje jego odpowiedzialnością dyscyplinarną (zob. więcej na ten temat S. Jaworski, Sporządzanie apelacji przez obrońcę w sprawie karnej, w której akta i uzasadnienie wyroku są objęte klauzulą ściśle tajne, MoP 2011, Nr 17). ¬¬Zob. I–II. Wzory apelacji karnej.

186

789440

VI. Postępowanie międzyinstancyjne Artykuł 429 § 1 KPK wymienia przesłanki odmowy przyjęcia apelacji. Prezes sądu pierwszej instancji odmawia przyjęcia apelacji wniesionej po terminie, przez osobę nieuprawnioną lub apelację niedopuszczalną z mocy ustawy. Na podstawie art. 93 § 2 KPK zarządzenie o odmowie przyjęcia apelacji może być wydane przez przewodniczącego wydziału, przewodniczącego składu orzekającego albo upoważnionego sędziego. Jeśli chodzi o zagadnienie terminu do wniesienia apelacji i podmiotów uprawnionych do jej wniesienia, była już o tym mowa wcześniej i w tym miejscu należy zatrzymać się nad wyjaśnieniem pojęcia niedopuszczalności apelacji z mocy ustawy. Przykładowo można podać, że niedopuszczalna będzie apelacja obrońcy wniesiona na niekorzyść oskarżonego – art. 86 § 1 KPK. ¬¬Zob. I–II. Wzory apelacji karnej. Na zarządzenie odmawiające przyjęcia apelacji przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji – art. 429 § 2 KPK. Powyższe warunki przyjęcia apelacji muszą być spełnione w chwili jej składania i nie mogą być później konwalidowane, a zatem sąd nie wzywa do uzupełnienia jej braków w trybie art. 120 § 1 KPK, tylko wydaje zarządzenie. Natomiast zarządzenie o przyjęciu apelacji jest nie zaskarżalne, ale podlega kontroli sądu odwoławczego w trybie art. 430 § 1 KPK. Zgodnie z tym artykułem sąd odwoławczy pozostawia apelację bez rozpoznania w przypadku zaistnienia przesłanek określonych w art. 429 § 1 KPK i w razie nieuzasadnionego przywrócenia terminu do wniesienia apelacji. Na postanowienie przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego (art. 430 § 2 KPK). O przyjęciu apelacji zawiadamia się prokuratora, obrońców, pełnomocników, strony i przekazuje się akta

Przesłanki odmowy przyjęcia apelacji

Niedopuszczalność apelacji

187

789440

Apelacja karna

Odpowiedź na apelację

Cofnięcie apelacji

Część I. Komentarz

sprawy do sądu odwoławczego. Sąd wraz z zawiadomieniem przesyła odpis apelacji sporządzonej przez prokuratora, obrońcę lub pełnomocnika, chyba że w sprawie była wyłączona jawność ze względu na ochronę informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne” – art. 448 § 2 KPK. Po doręczeniu odpisu apelacji strona na podstawie art. 428 § 2 KPK może złożyć pisemną odpowiedź na apelację. Przepis jest bardzo lakoniczny i nie wskazuje, do jakiego sądu należy wnieść odpowiedź na apelację i w jakim terminie. Należy zatem uznać, że odpowiedź na apelację można wnieść zarówno do sądu pierwszej, jak i drugiej instancji, można ją złożyć na rozprawie odwoławczej. Jednak odpowiedź na apelację powinna spełniać wymogi określone dla każdego pisma procesowego – art. 119 KPK. ¬¬Zob. III. Wzór odpowiedzi na apelację karną. Artykuł 431 KPK przewiduje, że strona może cofnąć wniesioną apelację. Natomiast jeśli apelację wniósł obrońca, to oskarżony może ją cofnąć. Natomiast oskarżony nie ma takiego uprawnienia, jeśli apelację na jego korzyść wniósł oskarżyciel publiczny albo zachodzi przypadek obrony obligatoryjnej określony w art. 79 KPK. Wniesionej na korzyść oskarżonego apelacji nie można cofnąć bez jego zgody. W praktyce, jeśli oskarżony chce cofnąć apelację wniesioną przez jego obrońcę, to w tej sytuacji obrońca z uwagi na treść art. 431 § 3 w zw. z art. 86 KPK powinien uzyskać zgodę na piśmie dla celów dowodowych, chyba że oskarżony złożył stosowane oświadczenie do protokołu rozprawy apelacyjnej. Należy pamiętać, że sąd, mając na uwadze art. 86 KPK, może zażądać od obrońcy przedstawienia pisemnej zgody oskarżonego na cofnięcie apelacji. Jeśli oskarżony nie złoży takiego oświadczenia na piśmie lub do protokołu, obrońca nie powinien cofać apelacji. Brak zgody oskarżonego na cofnięcie apelacji powoduje, że cofnięcie nie jest skuteczne i apelacja będzie rozpoznana. Cofnięcie apelacji jest możliwe w każdym czasie do chwili ogłoszenia wyroku.

188

789440

VII. Postępowanie przed sądem drugiej instancji Zgodnie z art. 449 KPK sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę na rozprawie, a w przypadku przewidzianym przez ustawę – na posiedzeniu. Na posiedzeniu z mocy ustawy będzie rozpoznawana sprawa, kiedy istnieje możliwość uchylenia wyroku na podstawie art. 439 § 1 KPK. W przypadku gdy został złożony wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku tylko wobec niektórych oskarżonych, sąd pierwszej instancji na podstawie art. 423 § 1a KPK może ograniczyć zakres uzasadnienia tylko do tych części wyroku, których dotyczy wniosek. W tej sytuacji sąd odwoławczy przed wydaniem wyroku może zwrócić sprawę sądowi pierwszej instancji, celem uzupełnienia uzasadnienia w niezbędnym zakresie, jeśli ma to zapewnić prawidłowe wyrokowanie – art. 449a KPK. Po uzupełnieniu uzasadnienia strona może uzupełnić złożoną apelację, a jeśli okaże się, że konieczne jest rozszerzenie granic apelacji, to strona powinna tego dokonać w terminie 14 dni od daty doręczenia uzupełnionego uzasadnienia – art. 445 § 1 KPK. Na podstawie art. 450 § 1 i 2 KPK na rozprawie apelacyjnej obowiązkowy jest udział prokuratora, a obrońcy w przypadkach określonych w art. 79 i 80 KPK. W innych przypadkach udział w rozprawie stron i ich pełnomocników oraz obrońcy w przypadkach niewymienionych w § 1 jest obowiązkowy, gdy prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne. Komentatorzy podkreślają, że istnieje sprzeczność pomiędzy regulacją zawartą w art. 450 § 1 i 2 i art. 80 KPK. Ten ostatni artykuł wskazuje, że oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię albo jest pozbawiony wolności.

Rozpoznanie sprawy

Udział w rozprawie apelacyjnej

189

789440

Apelacja karna

Niestawiennictwo

Obowiązki sądu odwoławczego

Część I. Komentarz

W takim razie udział obrońcy na rozprawie głównej jest obowiązkowy, a na rozprawie apelacyjnej – jeśli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 745; K. Łojewski, Apelacja karna, s. 57). Natomiast w razie niestawiennictwa należycie zawiadomionych o terminie rozprawy stron, obrońców lub pełnomocników nie tamuje rozpoznania sprawy, chyba że ich udział jest obowiązkowy. W kwestii udziału oskarżonego pozbawionego wolności na rozprawie przed sądem odwoławczym Sąd Najwyższy uznał, że udział oskarżonego w rozprawie odwoławczej jest jego prawem (art. 450 § 3 KPK). Oskarżony może, niezależnie od obrońcy, bronić się osobiście, co w trakcie rozprawy odwoławczej uprawnia go do składania wyjaśnień, oświadczeń i wniosków (art. 453 § 2 KPK). Jeżeli więc zadeklaruje chęć osobistego uczestniczenia w takiej rozprawie, to niezależnie od tego, czy bierze w niej udział jego obrońca, nie może być w tym prawie ograniczany. Jest przy tym oczywiste, że możliwość skorzystania z tego uprawnienia przedstawia się odmiennie w przypadku oskarżonego pozostającego na wolności i oskarżonego, który jest pozbawiony wolności. O ile ten pierwszy może swobodnie zdecydować, czy chce brać udział w rozprawie, o tyle już oskarżony pozbawiony wolności nie może samodzielnie korzystać z tego prawa, gdyż decyzja o sprowadzeniu go na rozprawę apelacyjną należy do sądu odwoławczego. Obowiązki sądu odwoławczego w tym przedmiocie sprecyzowano w art. 451 KPK, który formułuje zasadę, że na rozprawę odwoławczą, w której uczestniczy prokurator, konieczne jest doprowadzenie oskarżonego pozbawionego wolności albo zapewnienie obecności na tej rozprawie obrońcy oskarżonego, jeżeli obecność tylko obrońcy uznana zostanie przez ten sąd za wystarczającą. Z brzmienia tego przepisu wynika, że uprawnienie sądu do uznania, iż udział oskarżonego w rozprawie nie jest konieczny, stanowi wyjątek od reguły, jaką jest doprowadzenie oskarżonego na rozprawę apelacyjną. Zasadą powinno być więc wydanie pozytywnej decyzji w tym przedmiocie. Decyzja o odmowie doprowadzenia oskarżonego na rozprawę apelacyjną nie może cechować się dowolnością, lecz powinna uwzględniać takie okoliczności, jak kierunek

190

789440

V I I . Po s t ę p o w a n i e p r z e d s ą d e m d r u g i e j i n s t a n c j i

środka odwoławczego, rodzaj podnoszonych w nim zarzutów, a także sam przebieg postępowania odwoławczego. Takie postanowienie musi ponadto być odpowiednio uzasadnione, przy czym powołana argumentacja nie może ograniczać się do powtórzenia ustawowego brzmienia przepisu art. 451 KPK (zob. wyrok SN z 3.2.2009 r., IV KK 277/08, Legalis). Przewód sądowy w sądzie odwoławczym rozpoczyna ustne sprawozdanie, w którym sędzia sprawozdawca przedstawia przebieg i wyniki dotychczasowego postępowania, a w szczególności treść zaskarżonego wyroku oraz zarzuty i wnioski apelacyjne, jak również kwestie wymagające rozstrzygnięcia z urzędu. W miarę potrzeby odczytuje się z akt poszczególne ich części – art. 453 § 1 KPK. W orzecznictwie przyjmuje się, że sprawozdanie jest konieczną częścią przewodu sądowego rozprawy odwoławczej. Złożenie sprawozdania jest obowiązkowe, a zgoda stron postępowania nie uchyla tego obowiązku (wyrok SN z 6.11.2009 r., V KK 115/09, Legalis). W praktyce można uznać ten pogląd za zbyt rygorystyczny, a to z uwagi na fakt, że jest całkiem sporo spraw karnych o nieskomplikowanym stanie prawnym i faktycznym, w których można zaniechać sprawozdania za zgodą stron. Na podstawie art. 453 § 2 KPK strony mogą składać wyjaśnienia, oświadczenia i wnioski ustnie i na piśmie. Jeśli zostały złożone na piśmie, to podlegają odczytaniu albo na podstawie art. 394 KPK można uznać za ujawnione bez odczytywania, jeśli żadna ze stron się nie sprzeciwi. W praktyce dość często zdarza się, że w sprawie, w której orzekał w pierwszej instancji sąd okręgowy, oskarżony obok apelacji obrońcy, składa swoją apelację. W tej sytuacji taka apelacja nie będzie mogła mieć nadanego biegu właściwego dla tego pisma procesowego. W związku z tym nie wywiera skutków takich, jak apelacja wniesiona przez obrońcę w zakresie granic zaskarżenia, zarzutów. Natomiast pismo takie powinno zostać ujawnione na podstawie przepisu art. 453 § 2 w zw. z art. 394 KPK, jako zawierające wyjaśnienia, wnioski i oświadczenia stron (wyrok SN z 5.3.2008 r., III KK 446/07, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 530). Przepis art. 453 § 2 KPK stanowi normę gwarancyjną w zakresie realizacji prawa do obrony. Na gruncie tego artykułu Sąd Najwyższy

Sprawozdanie

Czynności stron

Apelacja oskarżonego

191

789440

Apelacja karna

Postępowanie dowodowe

Nowe dowody

Część I. Komentarz

wyraził pogląd, że w toku rozprawy odwoławczej sąd przeprowadza czynności procesowe, w których strony mają prawo wziąć udział. Uczestnicząc, realizują swoje prawo do złożenia wyjaśnienia, oświadczenia i wniosku ustnie lub na piśmie (art. 453 § 2 KPK). Korzystanie z tych uprawnień przez oskarżonego jest zarazem wykorzystaniem gwarantowanego mu konstytucyjnie prawa do obrony we wszystkich stadiach postępowania (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 KPK). Odstąpienie od przeprowadzenia czynności procesowej w postaci wysłuchania dodatkowych wyjaśnień oskarżonego na rozprawie apelacyjnej narusza konstytucyjne prawo do obrony, co z racji znaczenia tego uprawnienia w procesie karnym niewątpliwie może mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia (zob. wyrok SN z 15.11.2005 r., III KK 35/05, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 2052). W przypadku gdy sąd odwoławczy postanowi uzupełnić postępowanie dowodowe przez przesłuchanie świadków, to zgodnie z art. 390 § 1 w zw. z art. 458 KPK ma obowiązek sprowadzenia na rozprawę oskarżonego pozbawionego wolności. Sąd Najwyższy zauważył, że odmowa sprowadzenia oskarżonego na rozprawę i uznanie obecności obrońcy za wystarczającą będzie miała uzasadnienie z reguły wówczas, gdy przedmiotem rozpoznania sądu drugiej instancji miałyby być wyłącznie kwestie natury prawnej. Natomiast w sytuacji, gdy apelacja kwestionuje ustalenia faktyczne, a w szczególności gdy sąd odwoławczy uzupełnia postępowanie dowodowe albo gdy skarżący chociażby wnosi, by sąd ten skorzystał z instytucji określonej w art. 452 § 2 KPK i wyjątkowo przeprowadził określone dowody, a bezpośredni kontakt z oskarżonym może zaważyć na ocenach podejmowanego w tym zakresie rozstrzygnięcia, a więc dopuszczenia lub niedopuszczenia wnioskowanego dowodu, odmowa sprowadzenia na taką rozprawę pozbawionego wolności i wnoszącego o to oskarżonego nie może być uznana za decyzję prawidłową (wyrok SN z 20.6.2007 r., III KK 431/06, KZS 2007, Nr 12, poz. 38). Zgodnie z brzmieniem art. 452 § 1 i 2 KPK sąd odwoławczy nie może przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy. Jednak jeśli uzna potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, może przeprowadzić dowód na rozprawie, jeżeli przyczyni

192

789440

V I I . Po s t ę p o w a n i e p r z e d s ą d e m d r u g i e j i n s t a n c j i

się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacznej części. Dowód może być dopuszczony przed rozprawą. Paragraf 1 tego artykułu definiuje przyjęty w KPK model postępowania apelacyjnego, którego zadaniem jest kontrola orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. Sąd odwoławczy nie rozpoznaje ponowie sprawy. Wyjątek od tej reguły stanowi paragraf 2, który przewiduje możliwość przeprowadzenia dowodu w postępowaniu odwoławczym przy kumulatywnym spełnieniu dwóch przesłanek: jeśli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania i jeśli nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacznej części (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, t. II, s. 766 i podane tam orzecznictwo). W kwestii prowadzenia postępowania dowodowego przez sąd odwoławczy Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że przewidziany w przepisie art. 452 § 1 KPK zakaz prowadzenia przez sąd odwoławczy postępowania dowodowego co do istoty sprawy oznacza jedynie tyle, że sąd ten nie może zastępować sądu pierwszej instancji i prowadzić ponownej rozprawy głównej, aby na podstawie jej wyników niejako samodzielnie rozstrzygać o „istocie sprawy”, czyli o winie bądź niewinności oskarżonego. Zakaz ten w żadnym razie nie oznacza, że sąd odwoławczy uprawniony jest jedynie do prowadzenia dowodów o drugorzędnym, podrzędnym czy mniej istotnym znaczeniu, a w sytuacji wskazania dowodu, który miałby mieć istotne znaczenie, nie może go już przeprowadzić i pozostaje tylko uchylenie zaskarżonego wyroku. Znaczenie i wartość dowodową nowego, w szczególności osobowego źródła dowodowego, można ocenić dopiero przez przeprowadzenie tego dowodu, a samo jego wskazanie jest dalece niewystarczające. O ile ocena znaczenia takiego dowodu ze strony sądu odwoławczego byłaby taka, że podważałby on wnioski i oceny sądu pierwszej instancji, o tyle faktycznie w większości przypadków dalsze prowadzenie postępowania dowodowego naruszałoby dyspozycję art. 452 § 1 KPK. Zupełnie inaczej rzecz jednak wygląda, kiedy to nowe źródło dowodowe, w ocenie sądu odwoławczego, nie podważa dotychczasowych wyników postępowania karnego. Wówczas nawet dodatkowe sprawdzenie wartości takiego dowodu 193

789440

Apelacja karna

Wnioski dowodowe

Część I. Komentarz

nie będzie stało w kolizji z treścią art. 452 § 1 KPK, a zakres uzupełniającego postępowania prowadzonego na podstawie przepisu art. 452 § 2 KPK może ulec rozszerzeniu (zob. postanowienie SN z 12.3.2008 r., IV KK 33/08, SNKwSK 2008, Nr 1, poz. 622). W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przepis art. 452 § 1 KPK nie stanowi prawidłowej podstawy oddalania wniosków dowodowych w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Nie stanowi zakazu bezwzględnego, który wiąże się z całkowitym zakazem dopuszczenia dowodu w procesie i z koniecznością rozstrzygnięcia o jego przedmiocie tylko na podstawie dostępnych, już przeprowadzonych dowodów. Przepis ten wprowadza jedynie ograniczenie w przeprowadzaniu dowodów na etapie rozpoznawania apelacji. Ograniczenie to nie jest tożsame z wyłączeniem takiej możliwości. W żadnym razie nie można więc przyjąć, że wniosek zgłoszony w postępowaniu drugoinstancyjnym sąd odwoławczy może „zignorować” i zaniechać ustosunkowania się do niego tylko z tego powodu, że nie został złożony w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Oddalenie wniosku dowodowego możliwe jest z powołaniem się na podstawy określone w art. 170 § 1 KPK, ewentualnie także art. 193 § 1 i art. 201 KPK, gdy chodzi o dowód z opinii biegłych (zob. postanowienie SN z 11.5.2006 r., III KK 452/05, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 1016). Warto zauważyć, że KPK nie ogranicza żadnym terminem o charakterze prekluzyjnym prawa oskarżonego do przedstawiania wniosków dowodowych. Oskarżony może na każdym etapie postępowania składać wnioski dowodowe. W związku z tym może okazać się, że pod wpływem ustaleń wyroku sądu pierwszej instancji oskarżony może złożyć dodatkowe wnioski dowodowe, a fakt odmiennej dotąd linii obrony nie ogranicza inicjatywy dowodowej oskarżonego i rodzaju tej inicjatywy. W orzecznictwie przyjmuje się, że wniosku dowodowego nie można oddalić tylko na podstawie tego, że zgłoszono go dopiero w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Według ogólnej zasady sąd odwoławczy nie przeprowadza postępowania dowodowego co do istoty sprawy (art. 452 § 1 KPK), jednak może przeprowadzić dowód na rozprawie, jeśli nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacz-

194

789440

V I I . Po s t ę p o w a n i e p r z e d s ą d e m d r u g i e j i n s t a n c j i

nej części (art. 452 § 2 KPK). Z pewnością przepis ten nie może stać się podstawą oddalenia przez sąd odwoławczy wniosków dowodowych, gdyż ma on jedynie służyć ograniczeniu możliwości orzekania w instancji odwoławczej na podstawie nowych dowodów, których ocena nie może wówczas podlegać kontroli instancyjnej. Artykuł 453 § 2 KPK wprost przyznaje stronie prawo do składania wniosków ustnie lub na piśmie w postępowaniu odwoławczym (wyrok SN z 27.4.2005 r., IV KK 118/05, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 861). Na podstawie art. 453 § 3 KPK przewodniczący udziela głosu stronom w kolejności przez siebie ustalonej. Najpierw udziela głosu skarżącemu. Oskarżonemu i obrońcy nie można odmówić zabrania głosu po przemówieniach innych stron. W przypadku gdy złożonych zostało kilka apelacji, zwyczajowo przewodniczący udziela głosu w pierwszej kolejności stronie, której apelacja jest najdalej idąca. Zakaz reformationis in peius został zdefiniowany w art. 434 § 1 KPK i polega na zakazie pogarszania sytuacji prawnej oskarżonego w sytuacji, gdy nie została wniesiona apelacja na jego niekorzyść. W przypadku wniesienia apelacji na korzyść oskarżonego zakres kontroli sądu odwoławczego będzie ograniczony odnośnie do możliwości dokonania zmian w zaskarżonym wyroku na niekorzyść oskarżonego zarówno w sferze ustaleń faktycznych, kwalifikacji prawnej, jak i wymiaru kary. W przypadku wniesienia apelacji przez oskarżyciela publicznego sąd jest związany w orzekaniu na niekorzyść oskarżonego nie tylko granicami zaskarżenia. W tej sytuacji sąd przy rozpoznawaniu środka odwoławczego może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko w razie stwierdzenia uchybień podniesionych w środku odwoławczym lub podlegających uwzględnieniu z urzędu. Z urzędu uwzględnieniu podlegają jedynie uchybienia szczególnie rażące, czyli te, które pozwalają wyjść na niekorzyść poza granice środka odwoławczego (art. 439 § 1 pkt 1–4, art. 440 i 455 KPK). W praktyce oznacza to, że jeśli środek odwoławczy wniesiony został na niekorzyść oskarżonego przez podmiot fachowy, sąd odwoławczy nie tylko jest związany granicami zaskarżenia, ale ponadto może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko wówczas, gdy stwierdza istnienie bądź uchybienia, które zostało podniesione w apelacji, bądź takiego uchybienia, które podlega uwzględnieniu z urzędu.

Zakaz reformationis in peius

195

789440

Apelacja karna

Ustalenia faktyczne

Część I. Komentarz

Zakaz reformationis in peius wynika z kierunku apelacji. Zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego w przypadku braku środka odwoławczego wniesionego na jego niekorzyść oznacza, że ani w postępowaniu odwoławczym, ani w postępowaniu ponownym jego sytuacja nie może ulec pogorszeniu w jakimkolwiek zakresie, w tym również w sferze ustaleń faktycznych powodujących lub tylko mogących powodować negatywne skutki w sytuacji prawnej oskarżonego (zob. postanowienie SN z 5.8.2009 r., II KK 36/09, OSNK 2009, Nr 9, poz. 80). W tym zakresie niedopuszczalna jest zmiana opisu czynu i nie jest możliwe uchylenie w tym celu wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W kwestii wyjaśnienia pojęcia ustalenia faktycznego w kontekście zakazu reformationis in peius Sąd Najwyższy stwierdził, że ustaleniem faktycznym jest nie tylko to, co wyraża stanowisko w zakresie istnienia lub nieistnienia określonych faktów i okoliczności, lecz także to wszystko, co w wyniku oceny dowodów ustalone zostaje jako kontekst lub następstwo faktów ustalonych bezpośrednio i uznanych za wiarygodne. W takim zakresie ustaleniami faktycznymi są zarówno ustalenia okoliczności o charakterze przedmiotowym, jak i oceny odnoszące się do zamiarów, motywów, postaw i innych kategorii podmiotowych, charakteryzujących stany i procesy psychiczne uczestników zdarzeń będących przedmiotem procesu. Nie wynika z tego wcale, że rangę ustalenia faktycznego ma każdy pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku. Określone twierdzenie jest ustaleniem faktycznym, jeżeli jest elementem przyjętego przez sąd stanu faktycznego sprawy. Jeżeli zaś elementu takiego nie stanowi, nie może być później przedmiotem ocen określających prawne konsekwencje czynu lub wyznaczających okoliczności istotne dla wymiaru kary (zob. postanowienie SN z 2.12.2003 r., III KK 526/02, Legalis). Dość często zdarza się, że wniesione zostają apelacje oskarżyciela publicznego na niekorzyść oskarżonego i obrońcy na korzyść oskarżonego. W tej sytuacji zakaz reformationis in peius nie obowiązuje i możliwe jest rozstrzygnięcie sądu odwoławczego zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Natomiast gdy zostały wniesione dwie apelacje i sąd odwoławczy uwzględnił

196

789440

V I I . Po s t ę p o w a n i e p r z e d s ą d e m d r u g i e j i n s t a n c j i

apelację na korzyść oskarżonego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji, to zakaz reformationis in peius będzie obowiązywać w postępowaniu ponownym. Wyjątki od zasady określonej w art. 434 § 1 KPK są zdefiniowane w § 3 i 4 tego artykułu i dotyczą przypadków skazania z zastosowaniem art. 343, 387 KPK i art. 156 KKS. Chodzi o sytuacje, gdy oskarżony skorzystał z możliwości porozumienia się z prokuratorem albo sądem, a następnie zaskarżył tak uzyskany wyrok. W takim razie oskarżony nie może liczyć na dobrodziejstwa płynące z zakazu reformationis in peius. Analogiczna będzie sytuacja w przypadku, gdy sąd zastosował wobec oskarżonego nadzwyczajne złagodzenie kary lub warunkowo zawiesił jej wykonanie na podstawie art. 60 § 3 i 4 KK oraz art. 36 § 3 KKS. Artykuł 434 § 1 KPK wprowadza tzw. bezpośredni zakaz reformationis in peius. Natomiast pośredni zakaz reformationis in peius jest zdefiniowany w art. 443 KPK, który jest skierowany do sądu pierwszej instancji w sytuacji, gdy sąd odwoławczy uchyli zaskarżony wyrok i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania na skutek uwzględnienia apelacji wniesionej na korzyść oskarżonego. Ponadto zakaz ten będzie obowiązywał wówczas, gdy wskutek apelacji wniesionej na korzyść oskarżonego sąd odwoławczy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, a sąd pierwszej instancji na podstawie art. 345 KPK przekazał sprawę prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego (zob. D. Świecki, Apelacja w postępowaniu karnym, s. 200). Artykuł 443 KPK wskazuje, że zakres orzekania na niekorzyść oskarżonego przy ponownym rozpoznawaniu sprawy przez sąd pierwszej instancji jest ograniczony zakresem wcześniejszego zaskarżenia orzeczenia na jego niekorzyść. Wobec tego możliwe jest wydanie wyroku na niekorzyść oskarżonego ale tylko w stosunku do tych rozstrzygnięć sądu pierwszej instancji, które zostały objęte zakresem zaskarżenia na niekorzyść. ¬¬Zob. VI. Wzór wniosku o przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego. Wyrażona w art. 434 § 2 KPK norma przewiduje, że apelacja wniesiona na niekorzyść oskarżonego może spowodować wyda-

Porozumienie z prokuratorem i sądem

Uzupełnienie postępowania przygotowawczego

197

789440

Apelacja karna

Zakaz ne peius

Zaostrzenie kary pozbawienia wolności

Część I. Komentarz

nie wyroku również na jego korzyść. Uregulowanie to oznacza, że sąd odwoławczy powinien zbadać zaskarżony wyrok przy uwzględnieniu wszystkich względnych przyczyn odwoławczych, określonych w art. 438 KPK i wszystkich bezwzględnych przyczyn odwoławczych z art. 439 § 1 oraz art. 440 KPK. W przypadku wniesienia apelacji na niekorzyść oskarżonego obrońca powinien mieć na uwadze możliwość przewidzianą w art. 434 § 2 KPK i przekonywać sąd odwoławczy o istnieniu przyczyn uzasadniających wydanie wyroku na korzyść oskarżonego. Artykuł 454 KPK przewiduje zakaz ne peius, który oznacza zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego w sytuacji, gdy wniesiono na jego niekorzyść apelację. Różnica pomiędzy zakazem reformationis in peius a zakazem ne peius sprowadza się do sytuacji w postępowaniu apelacyjnym, gdy w pierwszym przypadku nie wniesiono apelacji na niekorzyść oskarżonego, a w drugim przypadku apelację na niekorzyść oskarżonego wniesiono. Na podstawie § 1 sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie. Wobec osób uniewinnionych przez sąd pierwszej instancji bezpośrednie skazanie przez sąd odwoławczy stanowi złamanie konstytucyjnej zasady dwuinstancyjnego orzekania o winie i odpowiedzialności karnej (wyrok SN z 18.3.2010 r., III KK 26/10, Prok. i Pr. 2010, Nr 7–8, poz. 18). Natomiast, zgodnie z art. 454 § 2 KPK, sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku. Na przeszkodzie orzeczeniu surowszej kary pozbawienia wolności stoi dokonanie tylko takich ustaleń faktycznych, które przyjęto za podstawę zaskarżonego wyroku. Sformułowanie zaskarżonego wyroku należy w związku z tym interpretować w powiązaniu z tymi rozstrzygnięciami zawartymi w orzeczeniu sądu pierwszej instancji, które miałyby być zmienione przez sąd odwoławczy. W takim razie z zakazem orzeczenia surowszej kary pozbawienia wolności nie mają nic wspólnego te ustalenia faktyczne, które pozostają bez wpływu na zaostrzenie tej kary. Na zaostrzenie kary pozbawienia

198

789440

V I I . Po s t ę p o w a n i e p r z e d s ą d e m d r u g i e j i n s t a n c j i

wolności mogą mieć wpływ jedynie te ustalenia faktyczne, które są niekorzystne dla oskarżonego. Jeśli bowiem są dla niego korzystne, względnie z punktu widzenia jego interesów neutralne, nie mogą mieć i nie mają dla orzeczenia o karze żadnego znaczenia. Artykuł 454 § 2 KPK zakazuje sądowi odwoławczemu orzeczenia surowszej kary pozbawienia wolności jedynie wówczas, gdy zmiana ustaleń faktycznych miałaby wpływ na zaostrzenie tej kary (zob. uchwała SN z 23.3.2011 r., I KZP 28/10, OSNK 2011, Nr 4, poz. 30). Reguła ne peius wyrażona w art. 454 § 2 KPK dotyczy wszystkich ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku, a więc zarówno odnoszących się do przedmiotowej strony czynu, jego strony podmiotowej (umyślność, nieumyślność, rodzaj zamiaru, motywy czynu), innych okoliczności wpływających na stopień winy i stopień społecznej szkodliwości czynu oraz ustaleń dotyczących samego oskarżonego, jego właściwości i warunków osobistych, o których mowa w art. 53 § 2 KK, jak i jego zachowania przed popełnieniem przestępstwa i po jego popełnieniu (zob. wyrok SN z 25.6.2008 r., IV KK 38/08, OSNK 2008, Nr 9, poz. 72). Artykuł 454 § 3 KPK przewiduje zakaz zaostrzania kary przez sąd odwoławczy przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności. Na uwagę zasługuje okoliczność, że zakazy sformułowane w § 1 i 3 komentowanego artykułu mają charakter bezwzględny, a zakaz z § 2 ma charakter względny. Artykuł 436 KPK przewiduje ograniczone rozpoznanie apelacji. Sąd odwoławczy może ograniczyć rozpoznanie apelacji do poszczególnych zarzutów podniesionych przez stronę albo podlegających uwzględnieniu z urzędu, jeżeli rozpoznanie w tym zakresie jest wystarczające do wydania wyroku, a rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby przedwczesne lub bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania. W praktyce przepis będzie miał zastosowanie do sytuacji w postępowaniu apelacyjnym, gdy sąd odwoławczy, badając apelację pod kątem bezwzględnych podstaw uchylenia wyroku z art. 439 § 1 KPK, stwierdzi, że zachodzi któraś z tych podstaw. Wówczas, mimo powołania w apelacji względnych podstaw odwoławczych z art. 438 KPK, nie ma konieczności ich badania, gdyż podstawy z art. 439 § 1 KPK są dalej idące i badanie wyroku pod

Ograniczone rozpoznanie apelacji

199

789440

Apelacja karna

Zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy

Część I. Komentarz

kątem art. 438 KPK nie ma sensu. Podobna sytuacja będzie miała miejsce, gdy apelacja będzie zwrócona co do winy. W tej sytuacji, jeśli sąd odwoławczy dojdzie do wniosku, że istnieją uzasadnione wątpliwości odnośnie do winy oskarżonego, to sąd nie ma konieczności badania pozostałych zarzutów, ponieważ zgodnie z art. 447 § 1 KPK apelacja co do winy jest zwrócona przeciwko całemu wyrokowi. Artykuł 441 § 1 KPK przewiduje, że sąd odwoławczy ma uprawnienie do przedstawienia Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy. Z pytaniem prawnym można wystąpić tylko wówczas gdy zagadnienie prawne wyłoni się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego. Komentowany przepis wymaga łącznego spełnienia dwóch przesłanek: w sprawie musi wystąpić potrzeba dokonania zasadniczej wykładni ustawy z uwagi na fakt, że przedstawione zagadnienie prawne wywołuje wątpliwości interpretacyjne, oraz potrzeba dokonania takiej wykładni w realiach rozpoznawanej sprawy. Sąd Najwyższy może przekazać rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego powiększonemu składowi tego sądu. Uchwała Sądu Najwyższego jest wiążąca w danej sprawie. Sąd Najwyższy może przejąć sprawę do swego rozpoznania. Komentowany przepis przewiduje jedną z form konstytucyjnej funkcji Sądu Najwyższego. Zgodnie z art. 183 Konstytucji RP Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania.

200

789440

VIII. Rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego Na podstawie art. 437 § 1 i 2 KPK sąd odwoławczy może wydać następujące rodzaje wyroków: 1) utrzymanie wyroku w mocy; 2) zmiana wyroku w całości lub w części i odmienne orzeczenie co do istoty sprawy; 3) uchylenie wyroku i umorzenie postępowania; 4) uchylenie wyroku w całości lub w części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Określone w art. 437 KPK rodzaje wyroków wyznaczają wnioski apelacyjne. Zgodnie z art. 427 § 1 KPK w apelacji muszą znaleźć się tzw. wnioski apelacyjne, czyli należy podać, czego domaga się odwołujący. W związku tym wnioski apelacyjne powinny być formułowane z uwzględnieniem treści art. 437 § 1 i 2 KPK. ¬¬Zob. I–II. Wzory apelacji karnej. Utrzymanie wyroku w mocy następuje wówczas, gdy sąd odwoławczy nie podzieli argumentów apelacji. Jeśli chodzi o zmianę wyroku w całości lub w części i odmienne orzeczenie co do istoty sprawy, to w orzecznictwie przyjmuje się, że z art. 437 § 2 KPK wynika uprawnienie sądu odwoławczego do dokonywania ustaleń faktycznych odmiennych od przyjętych za podstawę orzeczenia sądu pierwszej instancji, o ile „pozwalają na to zebrane dowody”. Przepis ten należy interpretować w ścisłym związku z zasadą bezpośredniości (w znaczeniu postulatu zetknięcia się organu procesowego z przeprowadzonymi dowodami), jak i z zasadą dwuinstancyjności (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP).

Rodzaje wyroków

Wnioski apelacyjne

201

789440

Apelacja karna Odmienna ocena dowodów

Część I. Komentarz

Ze względu na te zasady dokonanie przez sąd odwoławczy ustaleń faktycznych odmiennych od poczynionych w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (jeżeli przewód sądowy nie został uzupełniony w trybie art. 452 § 2 KPK) uzasadnione będzie tylko wtedy, gdy zebrane dowody mają jednoznaczną wymowę, a ich ocena przez sąd pierwszej instancji jest oczywiście błędna. Możliwe jest dokonanie przez sąd odwoławczy odmiennej oceny przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji dowodów, ale może mieć to miejsce tylko wówczas, gdy dowody te są w swej treści kategoryczne i jednoznaczne, a ich ocena przeprowadzona przez sąd pierwszej instancji jest skutkiem ewidentnego błędu w rozumowaniu. Wydanie orzeczenia reformatoryjnego co do istoty sprawy w postępowaniu odwoławczym podlega określonym regułom. Jest ono możliwe tylko w takim przypadku, gdy zebrane dowody zezwalają na odmienne niż w pierwszej instancji rozstrzygnięcie. Dowody te powinny mieć jednoznaczną wymowę, a ich ocena dokonana przez sąd pierwszej instancji jest w sposób oczywisty błędna (zob. wyrok SN z 18.12.1973 r., V KRN 449/73, OSNK 1974, Nr 5, poz. 99; wyrok SN z 25.3.1987 r., V KRN 18/87, Informacja Prawnicza – Prawo karne 1987, Nr 7–9, poz. 20; postanowienie SN z 9.11.2009 r., III KK 130/09, Legalis; wyrok SN z 20.1.2010 r., IV KK 334/09, Legalis). W przypadku powzięcia przez sąd odwoławczy wątpliwości co do prawidłowości oceny dowodów przez sąd pierwszej instancji Sąd Najwyższy uznał, że wątpliwości co do prawidłowości dokonanej oceny dowodów, zwłaszcza w razie powzięcia przeświadczenia, że wykroczyła ona poza granice zakreślone art. 7 KPK lub była efektem wadliwego zastosowania reguły z art. 5 § 2 KPK, mogą uzasadniać konieczność uzupełnienia przewodu sądowego w trybie art. 452 § 2 KPK (gdy nie jest potrzebne przeprowadzenie przewodu sądowego w całości lub w znacznej części) albo uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Jeśli sąd odwoławczy dostrzeże niezbędność weryfikowania oceny dowodów co do istoty sprawy, nie powinien z reguły sam tego czynić i orzekać co do tej istoty, co byłoby przecież swoistym przejmowaniem przez sąd drugiej instancji funkcji sądu orzekającego w pierwszej

202

789440

VIII. Rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego

instancji, ale powinien wydać orzeczenie kasatoryjne (zob. wyrok SN z 21.1.2008 r., III KK 404/07, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 162). Należy zwrócić uwagę na zupełnie wyjątkowe uprawnienie sądu odwoławczego w zakresie możliwości uzupełnienia postępowania dowodowego. Jeśli na rozprawie odwoławczej okaże się, że postępowanie dowodowe dotknięte jest brakami, sąd może na podstawie art. 437 § 2 i art. 397 KPK przerwać albo odroczyć rozprawę, wyznaczając oskarżycielowi publicznemu odpowiedni termin do przedstawienia dowodów, których przeprowadzenie pozwoliłoby na usunięcie dostrzeżonych braków. Oskarżyciel publiczny może zwrócić się do sądu o przedłużenie tego terminu. Jeżeli oskarżyciel publiczny nie przedstawi dowodów w zakreślonym terminie, to sąd rozstrzyga wątpliwości wynikające z nieprzeprowadzenia tych dowodów na korzyść oskarżonego. Jeśli oskarżyciel publiczny przedstawi dowody, zachowując wyznaczony termin, to sąd odwoławczy, mając na uwadze ograniczenia wynikające z art. 452 KPK, może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Sąd pierwszej instancji może zadecydować o przekazaniu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego w trybie art. 345 KPK. ¬¬Zob. VI. Wzór wniosku o przekazanie prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego. Sąd odwoławczy na podstawie art. 455 KPK może poprawić błędną kwalifikację prawną, niezależnie od granic zaskarżenia podniesionych zarzutów, jeśli nie zmienia to ustaleń faktycznych. Natomiast nie jest możliwe poprawienie kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego, jeśli nie wniesiono na jego niekorzyść apelacji. Komentowany przepis ustanawia zasadę, że na korzyć oskarżonego można zawsze dokonać poprawki kwalifikacji prawnej czynu, a na niekorzyść – tylko jeśli wniesiono apelację na niekorzyść oskarżonego. Dla przykładu można podać, że w razie niewniesienia apelacji na niekorzyść oskarżonego nie jest możliwa zmiana kwalifikacji prawnej czynu z art. 197 § 1 na art. 197 § 3 KK. Poprawienie kwalifikacji prawnej przypisanego sprawcy czynu z formy stadialnej „usiłowania” na formę „dokonania” w każdym przypadku jest zmianą na jego niekorzyść, choćby z uwagi na

Uzupełnienie postępowania dowodowego

Błędna kwalifikacja prawna czynu

203

789440

Apelacja karna

Wykonanie wyroku sądu odwoławczego

Prawomocność wyroku sądu odwoławczego

Część I. Komentarz

unormowanie zawarte w art. 14 § 2 KK, możliwość odmiennego stosowania dobrodziejstwa ewentualnej przyszłej amnestii do czynów „usiłowanych”, a przede wszystkim z uwagi na to, że z istoty rzeczy stopień szkodliwości społecznej czynu usiłowanego jest mniejszy niż dokonanego, a zatem jest możliwe tylko wtedy, gdy wniesiono środek odwoławczy na jego niekorzyść (wyrok SN z 7.12.2006 r., III KK 134/06, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 2379). Sąd odwoławczy orzeka o utrzymaniu w mocy zaskarżonego wyroku, jego uchyleniu lub zmianie w formie wyroku – art. 456 KPK. Wyrok sądu odwoławczego jest prawomocny w chwili jego ogłoszenia i nie przysługują od niego zwyczajne środki zaskarżania, co oznacza, że prawomocny staje się wyrok sądu pierwszej instancji i podlega on wykonaniu. Natomiast w sytuacji przewidzianej w art. 435 KPK wyrok sądu pierwszej instancji wobec współoskarżonych, którzy nie wnieśli apelacji, staje się prawomocny wówczas, gdy zapadnie wyrok sądu odwoławczego i wtedy podlega wykonaniu. W przypadku cofnięcia apelacji przed rozprawą wyrok uprowomacnia się z datą wydania przez sąd odwoławczy postanowienia o pozostawieniu apelacji bez rozpoznania na skutek jej cofnięcia – art. 432 KPK. Prawomocność wyroku rozpatrywana jest w dwóch aspektach. Prawomocność formalna oznacza, że od wyroku nie przysługuje zwyczajny środek odwoławczy, a prawomocność materialna oznacza, że za ten sam czyn tego samego sprawcy nie można już ścigać i karać. Prawomocność materialna, zgodnie z art. 17 § 1 pkt 7 KPK, stanowi ujemną przesłankę procesową. Wyrok sądu staje się prawomocny wówczas, gdy: 1) upłynął 7-dniowy termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku lub też odmówiono jego przyjęcia; 2) upłynął termin do wniesienia apelacji jeśli nie została wniesiona albo została wniesiona po terminie i na podstawie art. 429 KPK sąd odmówił jej przyjęcia albo sąd odwoławczy pozostawił ją bez rozpoznania – 430 KPK; 3) upłynął termin do złożenia sprzeciwu od wyroku zaocznego, jeśli nie został złożony wniosek o sporządzenie uzasad-

204

789440

VIII. Rodzaje orzeczeń sądu odwoławczego

nienia wyroku albo nie został wniesiony sprzeciw – art. 481 § 1 KPK; 4) nie uwzględniono sprzeciwu od wyroku zaocznego w przypadku uwzględnienia sprzeciwu z chwilą niestawiennictwa oskarżonego na ponowną rozprawę po rozpoznaniu ewentualnego zażalenia – art. 482 § 2 KPK; 5) skutecznie cofnięto apelację; 6) nastąpiło wyczerpanie toku instancji (zob. K. Łojewski, Apelacja karna, s. 114 i 115).

205

789440

789440

Apelacja karna Część II

Wzory pism procesowych

I. Wzór apelacji karnej

II. Wzór apelacji karnej III. Wzór odpowiedzi na apelację karną IV. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda

V. Wzór wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie

VI. Wzór wniosku o przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego VII. Wzór upoważnienia do obrony VIII. Wzór uprawnienia do obrony nieograniczonej IX. Wzór upoważnienia do reprezentowania oskarżyciela prywatnego X. Wzór upoważnienia do reprezentowania oskarżyciela posiłkowego

207

789440

789440

I. Wzór apelacji karnej Warszawa, 14.11.2011 r. Adwokat Andrzej Grabowski Kancelaria Adwokacka Ul. Złota 13 00–531 Warszawa

Do Sądu Okręgowego w Warszawie Wydział Karny Odwoławczy za pośrednictwem

Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w Warszawie III Wydział Karny Adwokata Andrzeja Grabowskiego, obrońcy oskarżonego Pawła Kowalskiego

Sygn. akt III K 242/10

Apelacja od Wyroku z 5.10.2011 r. Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w Warszawie, III Wydział Karny, sygn. akt III K 242/10 Na podstawie art. 444 KPK i 425 § 2 KPK zaskarżam wyżej wymieniony wyrok w całości. Na podstawie art. 427 § 2 KPK w zw. z art. 438 pkt. 2 i 3 KPK zaskarżonemu Wyrokowi zarzucam: 1/ mającą wpływ na treść orzeczenia obrazę przepisów postępowania, a mianowicie:

209

789440

Apelacja karna

Część II. Wzory pism procesowych

art. 345 § 1 KPK w zw. z art. 173 § 1, 2 i 3 KPK oraz art. 4 i 5 KPK poprzez zaniechanie zwrotu sprawy prokuratorowi celem uzupełnienia istotnego braku postępowania przygotowawczego w postaci nie przeprowadzenia okazania oskarżonego świadkom zdarzenia z 6.6.2011 r. w warunkach uniemożliwiających zasugerowanie świadka, co w konsekwencji stanowi naruszenie zasady obiektywizmu i domniemania niewinności, podczas gdy okazanie oskarżonego świadkom na rozprawie nie spełnia warunków okazania określonych w art. 173 KPK; art. 170 § 1 pkt 5 KPK i art. 4 KPK poprzez bezpodstawne oddalenie wniosku dowodowego o przesłuchanie 25 ochroniarzy, który to dowód miał na celu ustalenie, którzy z nich byli na scenie wraz z oskarżonym 6.6.2011 r. o godz. 21.00, w sytuacji gdy dowód ten nie był zgłoszony w celu ustalenia rzeczywistego przebiegu zdarzenia, co w konsekwencji naruszyło zasadę obiektywizmu; 2/ mający wpływ na treść zaskarżonego Wyroku błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę tego Wyroku, a polegający na przyjęciu, że oskarżony Paweł Kowalski zepchnął ze sceny pokrzywdzonego Patryka podczas gdy powyżej wskazana obraza przepisów procedury karnej w zakresie postępowania dowodowego nie dozwala na przypisanie winy oskarżonemu. Mając powyższe zarzuty na uwadze na podstawie art. 427 § 1 KPK w zw. z art. 437 § 1 KPK, wnoszę o zmianę zaskarżonego Wyroku i uniewinnienie oskarżonego od zarzucanego mu czynu.

Uzasadnienie Paweł Kowalski na etapie postępowania przygotowawczego składał wniosek o okazanie go pokrzywdzonemu i świadkom zdarzenia z 6.6.2010 r. Prokurator prowadzący postępowanie przygotowawcze nie uwzględnił tego wniosku. Uzasadnieniem oddalenia tego wniosku było twierdzenie, że świadkowie już rozpoznali Pawła Kowalskiego jako ochroniarza, który zepchnął pokrzywdzonego ze sceny. Po wpłynięciu aktu oskarżenia do Sądu obrona w trybie art. 339 § 3 pkt 4 KPK złożyła wniosek o skierowanie sprawy na posiedzenie celem przekazania sprawy w trybie art. 345 § 1 KPK prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego o przeprowadzenie dowodu z okazania oskarżonego świadkom zdarzenia. Sąd błędnie uznał, ze okazanie może nastąpić w warunkach sali rozpraw. Błędna przesłanka zrodziła błędny skutek. Przesłuchiwani świadkowie na sali rozpraw za każdym razem pytani przez Sąd czy rozpoznają oskarżonego jako osobę, która zepchnęła ze sceny pokrzywdzonego, w sześciu przypadkach potwierdzili że tak w dwóch, że nie są pewni. Należy pamiętać,

210

789440

I. Wzór apelacji karnej

że zdarzenie trwało kilka sekund w trakcie trwania koncertu rockowego, gdy było ciemno, błyskały światła na scenie, było głośno ponieważ grał zespół rockowy, a publiczność krzyczała, śpiewała, gwizdała. Świadkowie, którzy rozpoznali oskarżonego, sami przyznali, że widzieli go przez parę sekund. W takim razie należy uznać, że takie rozpoznanie zasugerowało tych świadków, ponieważ w potocznym mniemaniu, jeśli ktoś jest oskarżony, to pewnie jest winny. Ponadto sugestia ta doznała wzmocnienia, tym że Paweł Kowalski był na sali rozpraw w miejscu przeznaczonym dla oskarżonych. O tym, jak szczególną wagę należy przywiązywać do czynności, jaką jest okazanie wizerunku, przekonuje art. 173 KPK i rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2.6.2003 r. w sprawie warunków technicznych przeprowadzenia okazania (Dz.U. Nr 104, poz. 981). Zgodnie z rozporządzeniem organ prowadzący okazanie powinien zapewnić, aby były trzy osoby przybrane w podobnym wieku, wzroście tuszy i ubiorze. Chodzi o zapewnienie warunków rozpoznania obiektywnego. Z pewnością żadnego z tych warunków nie spełniło okazanie oskarżonego świadkom na sali rozpraw. W konsekwencji było to sugerujące okazanie, które doprowadziło do nieobiektywnego rozpoznania Pawła Kowalskiego jako sprawcy zarzucanego mu czynu. Sąd bezpodstawnie uznał, że wniosek dowodowy obrony o przesłuchanie pozostałych ochroniarzy zabezpieczających koncert jest złożony wyłącznie w celu przedłużenia postępowania. Ochroniarze byli rozmieszczeni w różnych miejscach hali, w której odbywał się koncert. Na scenie było ich łącznie z oskarżonym sześciu, jednakże nie jest wiadome, którzy z nich tam byli. Wniosek obrony zmierzał do ustalenia, którzy ochroniarze byli na scenie z oskarżonym i w konsekwencji do ustalenia, czy oskarżony zepchnął pokrzywdzonego czy też pokrzywdzony sam spadł ze sceny, czyli jaki był rzeczywisty przebieg zdarzenia z 6.6.2010 r. W tej sytuacji doszło do naruszenia dwóch zasad procesu karnego, mianowicie zasady obiektywizmu poprzez zaniechanie zbadania okoliczności przemawiającej na korzyść oskarżonego i zasady domniemania niewinności, ponieważ organy z góry arbitralnie założyły – bez przeprowadzenia dowodów obrony – że oskarżony zepchnął ze sceny pokrzywdzonego. Powyżej wskazane braki postępowania dowodowego uniemożliwiły Pawłowi Kowalskiemu podjęcie czynności w kierunku ochrony jego interesów. Tym sa-

211

789440

Apelacja karna

Część II. Wzory pism procesowych

mym nastąpiło istotne ograniczenie prawa do obrony podejrzanego na etapie postępowania przygotowawczego, a następnie oskarżonego już na etapie postępowania przed sądem pierwszej instancji. Powyżej wskazane uchybienia procedury karnej doprowadziły do błędnego ustalenia, że Paweł Kowalski zepchnął ze sceny pokrzywdzonego. Mając powyższe na uwadze, wnoszę jak na wstępie.



Andrzej Grabowski (podpis własnoręczny) Andrzej Grabowski adwokat

Załącznik: – odpis apelacji + egzemplarze dla wszystkich stron postępowania

212

789440

II. Wzór apelacji karnej Warszawa, 10.9.2011 r. Adwokat Jan Krawczyk Kancelaria Adwokacka Ul. Marszałkowska 45 00–369 Warszawa

Do Sądu Okręgowego w Warszawie Wydział Karny Odwoławczy za pośrednictwem

Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi Północ w Warszawie III Wydział Karny Adwokata Jana Krawczyka, obrońcy oskarżonego Patryka Morenia

Sygn. akt III K 123/10

Apelacja od Wyroku z 12.5.2004r. Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi Północ w Warszawie, III Wydział Karny, sygn. akt III K 123/10 Na podstawie art. 444 KPK, 425 § 2 KPK i art. 447 § 2 KPK zaskarżam wyżej wymieniony Wyrok w części dotyczącej orzeczenia o karze. Na podstawie art. 427 § 2 KPK w zw. z art. 438 pkt. 1 KPK zaskarżonemu Wyrokowi zarzucam:

213

789440

Apelacja karna

Część II. Wzory pism procesowych

obrazę przepisów prawa materialnego, mianowicie art. 64 § 1 KK, poprzez bezpodstawne jego zastosowanie w stosunku do oskarżonego, podczas gdy, jak słusznie ustalił Sąd Rejonowy, odbył on karę pozbawienia wolności w wymiarze czterech miesięcy. Mając powyższy zarzut na uwadze na podstawie art. 427 § 1 KPK w zw. z art. 440 KPK wnoszę o zmianę tego Wyroku w zaskarżonej części i wymierzenie kary bez uwzględnienia dyrektyw wymiaru kary określonych w art. 64 § 1 KK.

Uzasadnienie Sąd Rejonowy prawidłowo ustalił, że oskarżony Patryk Moreń odbył karę pozbawienia wolności za przestępstwo kradzieży (art. 278 § 1 KK) w wymiarze czterech miesięcy. Bez wątpienia przestępstwo kradzieży jest podobne do zarzucanego oskarżonemu przestępstwa rozboju (art. 280 § 1 KK). Nie ulega wątpliwości, że oskarżony Patryk Moreń dopuścił się popełnienia przestępstwa rozboju po upływie jednego roku od odbycia kary pozbawienia wolności w wymiarze czterech miesięcy. Aby można było zastosować art. 64 § 1 KK, spełnione łącznie muszą być następujące przesłanki: sprawca, który był już skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności, popełnia w ciągu pięciu lat po odbyciu co najmniej sześciu miesięcy kary pozbawienia wolności przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany. W ustalonym prawidłowo stanie faktycznym wszystkie przesłanki zostały spełnione poza jedną. Mianowicie oskarżony Patryk Moreń odbył cztery miesiące kary pozbawienia wolności, a warunkiem zastosowania art. 64 § 1 KK jest odbycie co najmniej sześciu miesięcy kary pozbawienia wolności. Mając powyższe na uwadze, wnoszę jak na wstępie.

Jan Krawczyk



(podpis własnoręczny)

Załączniki: – odpis apelacji – oświadczenie o odbyciu kary – odpis poprzedniego wyroku

Jan Krawczyk adwokat

214

789440

III. Wzór odpowiedzi na apelację karną Warszawa, 20.12.2011 r.

Do Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w Warszawie III Wydział Karny Adwokata Marii Brożek, pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego Patryka Kowala

Sygn. akt III K 242/10

Odpowiedź na apelację od Wyroku z 5.10.2011 r. Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w Warszawie III, Wydział Karny, sygn. akt III K 242/10 W imieniu oskarżyciela posiłkowego – pełnomocnictwo w aktach sprawy, na podstawie art. 428 § 2 KPK składam odpowiedź na apelację od Wyroku z 5.10.2011 r. Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w Warszawie III, Wydział Karny, sygn. akt III K 242/10. Na podstawie art. 437 § 1 KPK wnoszę o utrzymaniu zaskarżonego wyroku w mocy.

Uzasadnienie Zarzuty apelacyjne obrazy prawa procesowego, a mianowicie art. 345 § 1 KPK w zw. z art. 173 § 1, 2 i 3 KPK oraz art. 4 i 5 KPK, poprzez zaniechanie zwrotu

215

789440

Apelacja karna

Część II. Wzory pism procesowych

sprawy prokuratorowi celem uzupełnienia istotnego braku postępowania przygotowawczego w postaci nieprzeprowadzenia okazania oskarżonego świadkom zdarzenia z 6.6.2011 r. w warunkach uniemożliwiających zasugerowanie świadka jest całkowicie chybiony. Słusznie zauważył Sąd Rejonowy, że oskarżony Paweł Kowalski został rozpoznany przez dziewięciu świadków zaraz po zdarzeniu. Rozpoznanie nie budzi żadnych wątpliwości. Świadkowie ci również bez żadnych wątpliwości rozpoznali oskarżonego jako sprawcę zepchnięcia ze sceny pokrzywdzonego. Należy mieć na uwadze, że art. 345 § 1 KPK przewiduje możliwość zwrotu sprawy prokuratorowi celem uzupełnienia postępowania przygotowawczego, jeśli sąd stwierdzi braki tego postępowania. Wskazany przepis nadaje sądowi uprawnienie, a nie obowiązek przekazania prokuratorowi sprawy do uzupełnienia. Obowiązek przekazania powstaje wówczas gdy sąd dostrzeże braki tego postępowania tak daleko idące, że uniemożliwiają one prawidłowe wyrokowanie, a ich usunięcie w postępowaniu rozpoznawczym spowodowałoby znaczne trudności. Sąd Rejonowy w niniejszej sprawie słusznie uznał, że takich braków nie ma i w związku z tym nie ma konieczności zwrotu sprawy prokuratorowi. Paweł Kowalski na etapie postępowania przygotowawczego składał wniosek o okazanie go pokrzywdzonemu i świadkom zdarzenia z 6.6.2010 r. Prokurator prowadzący postępowanie przygotowawcze nie uwzględnił tego wniosku. Uzasadnieniem oddalenia tego wniosku było twierdzenie, że świadkowie już rozpoznali Pawła Kowalskiego jako ochroniarza, który zepchnął pokrzywdzonego ze sceny. Prezentowany w apelacji zarzut obrazy art. 170 § 1 pkt 5 KPK i art. 4 KPK poprzez bezpodstawne oddalenie wniosku dowodowego o przesłuchanie dwudziestu pięciu ochroniarzy, jest pozbawiony podstaw. Słusznie uznał Sąd Rejonowy, że wniosek ten służy wyłącznie nieuzasadnionemu przedłużeniu postępowania. Nie było konieczności przesłuchiwania wszystkich 25 ochroniarzy, ponieważ Sąd Rejonowy wszechstronnie wyjaśnił i ustalił prawidłowy stan faktyczny sprawy na podstawie innych środków dowodowych.

216

789440

III. Wzór odpowiedzi na apelację karną

Postępowanie Sądu Rejonowego nie doprowadziło do naruszenia wskazanych przez obronę zasad procesu karnego, mianowicie zasady obiektywizmu i zasady domniemania niewinności. Oskarżony – wbrew temu, co twierdzi obrońca – nie został pozbawiony na żadnym etapie postępowania obrony swoich praw. Mając powyższe na uwadze, wnoszę jak na wstępie.

Załącznik:

Maria Brożek

(podpis własnoręczny) Maria Brożek adwokat

– dwa odpisy odpowiedzi na apelację.

Komentarz Odpowiedź na apelację jest przewidziana w art. 428 § 2 KPK. Ustawa karna procesowa nie przewiduje dodatkowych wymagań dla tego pisma procesowego poza wymaganiami ogólnymi sformułowanymi dla pism procesowych w postępowaniu karnym – art. 119 § 1 KPK. Wobec braku wymagań odpowiedź na apelację można wnieść do sądu pierwszej instancji po otrzymaniu zawiadomienia o przyjęciu apelacji albo bezpośrednio do sądu odwoławczego.

217

789440

IV. Wzór wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie pełnomocnikowi powoda Warszawa, 12.1.2012 r.

Do Sądu Rejonowego dla m. st. Warszawy V Wydział Karny w Warszawie Adwokata Stanisława Jankowskiego obrońcy Marcina Dąbrowskiego Sygn. akt V K 44/11

Wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie obrońcy oskarżonego Uprzejmie proszę o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy, V Wydział Karny w Warszawie, z 12.1.2012 r., sygn. akt V K 44/11 i doręczenie jego odpisu wraz z sentencją na adres mojej kancelarii.



218

789440

Stanisław Jankowski (podpis własnoręczny) Stanisław Jankowski adwokat

V. Wzór wniosku o przywrócenie teminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie Warszawa, 15.1.2012 r. Adwokat Stanisław Jankowski Kancelaria Adwokacka Ul. Piękna 56 00–365 Warszawa

Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy V Wydział Karny w Warszawie Adwokata Stanisława Jankowskiego obrońcy Marcina Dąbrowskiego Sygn. akt V K 145/11

Wniosek o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie Na podstawie art. 126 § 1 KPK wnoszę o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku z 2.12.2011 r. Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy, V Wydział Karny w Warszawie, sygn. akt V K 145/11. Na podstawie art. 126 § 1 KPK w załączeniu składam wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku z 2.12.2011 r. Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy, V Wydział Karny w Warszawie, sygn. akt V K 145/11 i doręczenie go na adres mojej kancelarii.

219

789440

Apelacja karna

Część II. Wzory pism procesowych

Uzasadnienie W niniejszej sprawie poprzedni obrońca oskarżonego Marcina Dąbrowskiego nie złożył wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku. Przyczyną, dla której tak się stało, jest fakt, że oskarżony odbywa już karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym we Włocławku. Zakład ten znajduje się w dość znacznej odległości od siedziby kancelarii poprzedniego obrońcy i z tego powodu zaistniały kłopoty komunikacyjne. Oskarżony wyrażał wolę zaskarżenia wyroku w niniejszej sprawie i oczekiwał, że taki wniosek zostanie złożony przez jego obrońcę. Z uwagi na brzmienie art. 422 § 1 w zw. z art. 445 § 1 KPK złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia na piśmie warunkuje skuteczne wniesienie apelacji. W zaistniałej sytuacji należy uznać, że brak wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie uniemożliwia oskarżonemu skuteczne jego zaskarżenie. W sytuacji gdy oskarżony wyrażał wolę zaskarżenia wyroku, a obrońca wbrew art. 86 KPK nie złożył stosownego wniosku, to należy uznać, że uchybienie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia na piśmie wyroku nastąpiło z przyczyn niezależnych od oskarżonego w rozumieniu art. 126 § 1 KPK. Zaniechanie obrońcy w zakresie niedotrzymania terminu do złożenia wniosku nie może skutkować negatywnie na sferę jego uprawnień. Mając powyższe na uwadze, wnoszę jak na wstępie.



Stanisław Jankowski (podpis własnoręczny) Stanisław Jankowski adwokat

Załączniki: – wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie – upoważnienie dla obrońcy

220

789440

VI. Wzór wniosku o przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego Warszawa, 4.1.2012 r.

Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy V Wydział Karny w Warszawie Adwokata Stanisława Jankowskiego obrońcy Marcina Dąbrowskiego Sygn. akt V K 326/11

Wniosek o przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego Na podstawie art. 339 § 3 pkt 4 KPK w zw. z art. 345 § 1 KPK wnoszę o przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego.

Uzasadnienie Prokuratura prowadząc postępowanie przygotowawcze oparła się wyłącznie na zeznaniach świadków. Świadkowie stwierdzili, że oskarżony pobił pokrzywdzonego. Jednakże są to gołosłowne twierdzenia świadków, ponieważ w dalszym ciągu nie jest wiadome, czy oskarżony popełnił zarzucany mu aktem oskarżenia czyn. Świadkowie w postępowaniu przygotowawczym twierdzili, że są w stanie

221

789440

Apelacja karna

Część II. Wzory pism procesowych

rozpoznać sprawcę pobicia. Jednakże oskarżony nie został okazany świadkom i nie jest wiadome, kogo świadkowie mogą rozpoznać. W takiej sytuacji procesowej należało przeprowadzić okazanie w trybie art. 173 § 1 KPK. Okazanie w tym trybie ma zapewnić wyłączenie sugestii. Szczegóły okazania reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2.6.2003 r. w sprawie warunków technicznych przeprowadzenia okazania (Dz.U. Nr 104, poz. 981). Zgodnie z rozporządzeniem osoby przybrane do osoby okazywanej powinny być w zbliżonym wieku, mieć podobny wzrost, tuszę, ubiór i inne cechy charakterystyczne. Wygląd osoby okazywanej nie powinien różnić się podczas okazywania od jej wyglądu podczas zdarzenia będącego przedmiotem postępowania. Bez wątpienia takich warunków nie da się uzyskać w warunkach sali sądowej. Jest oczywiste, że świadkowie widząc Marcina Dąbrowskiego na ławie oskarżonych będą zasugerowani tym faktem i naturalnie będą uznawali, że skoro jest oskarżony, to jest też winien. Mając powyższe na uwadze, wnoszę jak na wstępie.



222

789440

Stanisław Jankowski (podpis własnoręczny) Stanisław Jankowski adwokat

VII. Wzór upoważnienia do obrony Warszawa, 20.1.2012 r.

Adwokat Maria Brożek Kancelaria Adwokacka Ul. Piękna 56 00–369 Warszawa

Upoważnienie do obrony Upoważniam adwokata Marię Brożek do obrony mojego męża, Macieja Jankowskiego w postępowaniu przygotowawczym i przed sądami wszystkich instancji. Upoważnienie niniejsze obejmuje prawo do obrony przed Sądem Najwyższym w postępowaniu kasacyjnym.

Podpis mocodawcy:

Agnieszka Jankowska





(podpis własnoręczny)

Agnieszka Jankowska

Komentarz Obrońcę dla podejrzanego na podstawie art. 83 § 1 KPK może ustanowić inna osoba. KPK nie precyzuje, kto jest inną osobą, wobec tego w praktyce przyjmuje się, że jest to małżonek, krewny lub konkubent. Tego rodzaju sposób ustanawiania obrońcy ma zastosowanie w sytuacji, kiedy podejrzany jest tymczasowo aresztowany i nie ma możliwości bezpośredniego kontaktu z obrońcą.

223

789440

VIII. Wzór upoważnienia do obrony nieograniczonej Warszawa, 20.1.2012 r.

Adwokat Maria Brożek Kancelaria Adwokacka Ul. Piękna 56 00–369 Warszawa

Upoważnienie do obrony Ustanawiam adwokata Marię Brożek moim obrońcą w sprawie karnej w postępowaniu przygotowawczym i przed sądami wszystkich instancji. Upoważnienie niniejsze obejmuje prawo do obrony przed Sądem Najwyższym w postępowaniu kasacyjnym.

Maciej Jankowski

Podpis mocodawcy:

(podpis własnoręczny) Maciej Jankowski

Komentarz Jest to przykład typowego pełnomocnictwa do obrony nie ograniczonego.

224

789440

IX. Wzór upoważnienia do reprezentowania oskarżyciela prywatnego Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie jako oskarżyciela prywatnego w postępowaniu karnym przed Sądami wszystkich instancji.

Maciej Jankowski



(podpis własnoręczny) Maciej Jankowski

225

789440

X. Wzór upoważnienia do reprezentowania oskarżyciela posiłkowego Warszawa, 20.1.2012 r.

Pełnomocnictwo Upoważniam adwokata Marię Brożek do reprezentowania mnie w sprawie karnej jako oskarżyciela posiłkowego. Umocowanie obejmuje prawo do reprezentowania mnie w postępowaniu przygotowawczym, przed Sądami wszystkich instancji oraz przed Sądem Najwyższym w postępowaniu kasacyjnym.

Maciej Jankowski



(podpis własnoręczny) Maciej Jankowski

226

789440

Apelacja karna Część III

Orzecznictwo

227

789440

789440

1. Postanowienie SA w Gdańsku z 9.6.1999 r. (II AKo 113/99, KZS 2000, Nr 3, poz. 57) Niewątpliwie, co wynika z § 1 art. 418 KPK, ogłoszenie wyroku polega na publicz­ nym odczytaniu części dyspozytywnej wyroku. Skoro zaś w przedmiotowej sprawie nie doszło do owego „publicznego odczyta­ nia”, przyjąć można, że ogłoszenie wyroku w istocie w ogóle nie miało miejsca lub co najmniej, że ogłoszenie to nastąpiło w sposób nieprawidłowy, wadliwy. Co wię­ cej, wyrok staje się obowiązujący nie z chwilą sporządzenia go na piśmie czy na­ wet podpisania przez skład orzekający, lecz z chwilą ogłoszenia (wiąże przecież w takim kształcie, w jakim został ogłoszony). Powyższe elementy wskazują na nie­ zwykle doniosłą rangę, jaką aktowi ogłoszenia wyroku nadał ustawodawca. Już choćby z powyższego wyprowadzić należy wniosek, iż brak ogłoszenia wyroku lub równoważne z nim ogłoszenie w sposób nieprawidłowy stanowią najpoważniejsze naruszenia prawa. 2. Postanowienie SN z 11.10.2002 r. (WA 53/02, OSNK 2003, Nr 1–2, poz. 15) Wniosek strony o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku złożony przed datą ogłoszenia wyroku, jest bezskuteczny. 3. Uchwała SN z 28.4.1980 r. (VI KZP 8/80, OSNK 1980, Nr 5–6, poz. 43) W wypadku, gdy wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku (art. 370 par. 1 KPK) złożył oskarżony osobiście oraz jego obrońca, któremu następnie do­ ręczono odpis wyroku później niż oskarżonemu, termin do wniesienia przez oskar­ żonego rewizji od wyroku sądu rejonowego liczy się od daty doręczenia wyroku z uzasadnieniem obrońcy. 4. Postanowienie SN z 30.8.2007 r. (IV KZ 84/07, Legalis) Nieobecność niepozbawionego wolności skazanego na rozprawie odwoławczej, prawidłowo zawiadomionego o jej terminie, (niezależnie od jej przyczyny) nie może skutkować, w świetle obowiązujących przepisów KPK, przyjęciem, że termin do

229

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

złożenia wniosku o doręczenie mu odpisu wyroku z uzasadnieniem biegnie od innej daty niż data ogłoszenia wyroku. 5. Postanowienie SA w Lublinie z 20.5.2009 r. (II AKz 285/09, OSA 2010, Nr 11, poz. 52) Skoro środka odwoławczego wniesionego na korzyść oskarżonego (skazanego) nie można bez jego zgody cofnąć, a warunkiem wniesienia apelacji przez stronę jest złożenie wniosku o sporządzenia na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku (tzw. zapowiedź apelacji), to zgoda oskarżonego (skazanego) winna być uzyskana również na cofnięcie wniosku określonego w art. 422 § 1 KPK. 6. Postanowienie SA w Krakowie z 24.4.2003 r. (II AKz 158/03, Prok. i Pr. 2003, Nr 11, poz. 29) Cofnięcie przez obrońcę wniosku o doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem na piśmie bez uzyskania zgody oskarżonego jest dla niego niekorzystne, zatem sprzeczne z treścią art. 86 § 1 KPK. 7. Postanowienie SA w Krakowie z 31.1.2008 r. (II AKz 40/08, Prok. i Pr. 2008, Nr 11, poz. 36) Pasywność obrońcy, a w tym zaniechanie złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku łącznego na piśmie w celu zaskarżenia go, choć skazany wyraził wolę takiego postąpienia, uzasadnia przywrócenie terminu do złożenia takiego wniosku. 8. Postanowienie SA w Krakowie z 21.11.2007 r. (II AKz 598/07, KZS 2007, Nr 12, poz. 58) Zaniedbanie obrońcy złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku, umożliwiającego wywiedzenie apelacji od wyroku łącznego, wynikłe z oczekiwania na stanowisko skazanego, sprawiło, że zamknięta została skazanemu droga do zaskarżenia wy­ roku. Skazany oczekiwał, że wniosek złoży obrońca, a obrońca nieprawidłowo po­ przestał na wysłaniu skazanemu do odległego zakładu karnego listu z informacją o treści wyroku i pytaniem o postąpienie co do odwołania. Skoro odmówiono przy­ jęcia jako spóźnionego wniosku skazanego o sporządzenie uzasadnienia wyroku, Sąd Apelacyjny uchyla to zarządzenie i przekazuje sprawę do ponownego roz­ poznania w przedmiocie przywrócenia terminu do złożenia wniosku, zawartego w zażaleniu obrońcy na to zarządzenie. 9. Wyrok SN z 14.6.2007 r. (II KK 55/07, Legalis) Skoro, zgodnie z treścią art. 445 § 1 KPK, dopiero z upływem 14 dni od daty dorę­ czenia prokuratorowi odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem następuje prawo­

230

789440

Orzecznictwo

mocność orzeczenia, to wcześniejsze oświadczenie prokuratora o odstąpieniu od wniesienia apelacji tego ustawowego terminu skrócić nie może. 10. Postanowienie SN z 17.6.2004 r. (II KZ 22/04, OSNSK, poz. 1139) Zgodnie z przepisem art. 124 KPK pismo przesyłane pocztą powinno być nadane przesyłką poleconą, bowiem posiadanie dowodu nadania pisma w wypadku roz­ bieżności ma decydujące znaczenie dla ustalenia, czy termin został zachowany. W wypadku zaś nadania pisma w urzędzie pocztowym przesyłką zwykłą, na doko­ nanie ustalenia, czy termin został zachowany, pozwoli czytelny kasownik, to jest data stempla urzędu pocztowego. 11. Postanowienie SN z 6.8.2003 r. (II KZ 20/03, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 1696) Stronę nadającą pismo obciąża ryzyko niemożliwości ustalenia rzeczywistej daty nadania pisma. 12. Postanowienie SN z 5.10.2000 r. (II KKN 306/00, OSNK 2001, Nr 3–4, poz. 23) Wydanie przez sąd postanowienia o nieuwzględnieniu wniosku obrońcy o przywró­ cenie terminu do wniesienia złożonego przez niego środka zaskarżenia z powodu stwierdzenia, że niedotrzymanie nastąpiło z przyczyn zależnych od obrońcy, zobo­ wiązuje sąd do doręczenia tego postanowienia oskarżonemu z pouczeniem o spo­ sobie jego zaskarżenia (art. 100 § 2 KPK) oraz o uprawnieniu wynikającym z treści art. 126 § 1 KPK (art. 16 § 2 KPK). 13. Postanowienie SN z 22.9.2003 r. (IV KK 277/03, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 2010) W orzecznictwie za przyczynę niezależną od strony w rozumieniu art. 126 § 1 KPK, której skutkiem jest niezachowanie terminu uznawane jest również zaniedbanie obrońcy. 14. Postanowienie SN z 12.1.2009 r. (II KZ 70/08, Prok. i Pr. 2009, Nr 10, poz. 17) Okoliczność, że substytutem był aplikant adwokacki, nie mający uprawnienia do podpisywania pism procesowych, który jednak niewątpliwie był świadomy stanu zdrowia adwokata, który ustanowił go substytutem, nie zwalniał go od podjęcia skutecznych działań zmierzających do właściwego reprezentowania interesów prawnych oskarżonego, którego w postępowaniu odwoławczym reprezentował,

231

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

chyba że ten ostatni, przez złożenie stosownego oświadczenia, wyraził wolę nie składania kasacji od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego zapadłego w jego sprawie. Należy przypomnieć, że zawinione niedotrzymanie terminu przez osoby podległe bądź prokuratorowi, bądź adwokatowi czy radcy prawnemu, przy braku zawinienia po stronie tych ostatnich, nie uzasadnia przywrócenia terminu. Zawinione niedotrzymanie terminu zawitego przez obrońcę jest przyczyną niezależną od oskarżonego, uzasadniającą przywrócenie mu tego terminu. Jedynie gdyby oka­ zało się, że obrońca uzyskał – stosownie do przepisów Zbioru zasad etyki adwokac­ kiej z 1998 r. (np. § 58 tego Zbioru) – uprzednią zgodę oskarżonego na zaniechanie określonej czynności, a oskarżony ten następnie domaga się przywrócenia mu terminu do jej dokonania, gdyż zmienił swoje stanowisko w danej kwestii, musi on wykazać, że samodzielnie nie dokonał tej czynności z przyczyn od niego tylko niezależnych. Zaniechania obrońcy stanowią zawsze przyczynę niezależną od sa­ mego oskarżonego w rozumieniu art. 126 § 1 KPK – i nie ma znaczenia, czy uchy­ bienie obrońcy jest zwykłym zaniedbaniem, czy w ocenie sądu jest to działanie celowe - chyba że jest ono efektem uzgodnionej z oskarżonym rezygnacji z danej czynności. 15. Postanowienie SN z 10.9.2008 r. (III KZ 86/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1787) Zaniechanie wykonania czynności procesowej lub uchybienie terminowi do wyko­ nania tej czynności przez pełnomocnika strony nie uzasadnia restytucji tego termi­ nu, chociażby ten, którego pełnomocnik reprezentuje, nie ponosił żadnej przy tym winy. 16. Postanowieniu SN z 19.6.1996 r. (II KZ 22/96, OSNK 1996, Nr 9–10, poz. 57) Pełnomocnik strony nie jest ograniczony co do kierunku czynności podejmowa­ nych w imieniu swojego mocodawcy i stąd też każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, w tym również niekorzystne. Dotyczy to także zaniechania podjęcia czyn­ ności, a w szczególności wniesienia środka odwoławczego, czy uchybienia termi­ nowi z tym środkiem związanemu. 17. Postanowienie SN z 29.5.2009 r. (IV KZ 34/09, OSNK 2009, Nr 10, poz. 88) Brak elementarnej dbałości o własne sprawy, przejawiający się w zaniechaniu zasięgnięcia informacji o sposobie rozstrzygnięcia wniosku oskarżonego o odro­ czenie rozprawy wyklucza uznanie, że spowodowane tym zaniechaniem uchybie­ nie terminowi nastąpiło z przyczyny od strony niezależnej.

232

789440

Orzecznictwo

18. Postanowienie SN z 9.6.2008 r. (III KZ 42/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1244) Nieobecność strony przy ogłaszaniu orzeczenia i pouczenia o sposobie zaskarże­ nia, należycie poinformowanej o terminie tej czynności nie stanowi okoliczności od niej niezależnej w rozumieniu art. 126 § 1 KPK. 19. Postanowienie SN z 10.2.2010 r. (III KZ 4/10, Legalis) 1. Niezależnych przyczyn w rozumieniu art. 126 § 1 KPK nie stanowią trwająca już od dłuższego czasu choroba małżonka oskarżonego czy problemy zawodowe. 2. To znający termin rozprawy oskarżony powinien wykazać inicjatywę w ustaleniu czy jego wniosek o odroczenie rozprawy został uwzględniony, czy też wydano wyrok. 20. Postanowienie SN z 7.12.2004 r. (III KZ 37/04, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 2272) Nie ma najmniejszych podstaw do uznania, wskazanego we wniosku, pobytu w sa­ natorium za niezależną od strony przyczynę niedotrzymania terminu zawitego. Oskarżyciel posiłkowy miał pełną możliwość dochowania terminu przez przesłanie zażalenia drogą pocztową zarówno przed wyjazdem do sanatorium, jak i w czasie pobytu tamże. 21. Postanowienie z 3.6.2004 r. (IV KZ 19/04, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 1060) Kodeks postępowania karnego zezwala na przywrócenie terminu zawitego jedynie w razie wystąpienia przyczyn od strony niezależnych (art. 126 § 1 KPK). Na gruncie języka potocznego przez przyczynę od strony niezależną należy rozumieć przyczynę, której wystąpienie nie było uwarunkowane postępowaniem strony procesowej. W doktrynie podnosi się, że przyczyny te można utożsamiać z przesłankami, któ­ rych wystąpienie uniemożliwiło stronie lub innemu uczestnikowi postępowania kar­ nego dotrzymanie terminu zawitego mimo woli jego zachowania. Przeszkody te można podzielić na te, które są związane z samym podjęciem woli przedsięwzięcia czynności zmierzającej do zachowania terminu (np. nieprawidłowe pouczenie przez organ procesowy lub brak pouczenia, defekty psychiki uczestnika postępo­ wania, działanie pod wpływem groźby) oraz te, które uniemożliwiają prawidłowe uzewnętrznienie woli (np. przeszkody spowodowane zjawiskami przyrody). 22. Uchwała SN z 20.12.2006 r. (I KZP 29/06, OSNK 2007, Nr 1, poz. 1) Środek odwoławczy może być wniesiony przy pomocy telefaksu, jednak skutecz­ ność tego pisma procesowego warunkuje uzupełnienie wymogu formalnego,

233

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

polegającego na złożeniu na nim własnoręcznego podpisu przez wnoszącego środek. 23. Postanowienie SN z 26.3.2009 r. (I KZP 39/08, OSNK 2009, Nr 5, poz. 36) Nie wywołuje skutku procesowego w postaci wniesienia środka odwoławczego oświadczenie procesowe strony przesłane w formie dokumentu elektronicznego, zgodnie z wymogami ustawy z 18.9.2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, poz. 1450 ze zm.), albowiem zarówno w procedurze wykroczeniowej, jak i w procedurze karnej taka forma czynności procesowej nie jest przewidziana. 24. Postanowienie SN z 6.5.2004 r. (V KK 381/03, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 851) Nie można bowiem pomijać konsekwencji wynikających stąd, że po wydaniu wy­ roku przez Sąd Rejonowy oskarżony nie korzystał z pomocy obrońcy i apelację sporządził osobiście. Nie miał więc obowiązku, ciążącego na podmiotach wymie­ nionych w art. 427 § 2 KPK, wskazania w środku odwoławczym zarzutów stawia­ nych rozstrzygnięciu. Obciążała go jedynie powinność wskazania zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia (art. 427 § 1 KPK), a więc sprecyzowania zakresu zaskarżenia. 25. Postanowienie SN z 10.9.2008 r. (V KK 101/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1793) Przepis art. 434 § 1 (zd. 2) KPK, jako zakreślający granicę orzekania na niekorzyść oskarżonego w postępowaniu odwoławczym, ma charakter gwarancyjny i jako taki nie podlega interpretacji rozszerzającej. To prawda, że przy formułowaniu środka odwoławczego decydujące znaczenie ma wskazanie na konkretne uchybienie, ale zarzut stanowi jego słowne nazwanie. Podniesionym uchybieniem jest zatem to, na co wskazuje słowne ujęcie zarzutu. Nie w uzasadnieniu zatem lecz w werbali­ zacji zarzutu apelacji należy poszukiwać granic zaskarżenia na niekorzyść, których nie wolno przekroczyć. Odmienne podejście do tego zagadnienia relatywizowa­ łoby zakaz procesowy, o którym mowa, wręcz zaprzeczałoby jego istocie. Należy podkreślić, że ustawodawca nakłada na podmioty profesjonalne powinność wska­ zania w środku odwoławczym zarzutów stawianych rozstrzygnięciu oraz przedsta­ wienia uzasadnienia (art. 427 § 2 KPK). Z treści uzasadnienia nie można jednak przy rozpoznawaniu tego środka wywodzić inne zarzuty, niż sformułowane w peti­ tum. Uzasadnienie powinno sprowadzać się wyłącznie do przedstawienia argumen­ tacji za trafnością, już wcześniej wskazanych zarzutów, gdyż tylko one zakreślają dopuszczalną granicę orzekania na niekorzyść w postępowaniu odwoławczym. Nie można więc skutecznie wytykać w kasacji, że uchybieniem sądu drugiej instancji

234

789440

Orzecznictwo

przy rozpoznaniu apelacji wywiedzionej na niekorzyść, było upatrywanie granic zaskarżenia w treści zarzutu, bez wykorzystania uzasadnienia apelacji dla ewentu­ alnego ich poszerzenia. 26. Postanowienie SN z 16.11.2009 r. (IV KK 101/09, OSNK 2010, Nr 1, poz. 8) W wypadku wniesienia apelacji na korzyść oskarżonego, sąd odwoławczy nie jest związany granicami podniesionych w niej zarzutów, co oznacza, że w granicach zaskarżenia powinien skontrolować wyrok pod kątem wszystkich przyczyn odwo­ ławczych określonych w art. 438 KPK. W konsekwencji, po upływie terminu do złożenia apelacji można podnosić dodatkowe zarzuty odwoławcze w granicach zaskarżenia lub wskazywać na uchybienia podlegające uwzględnieniu z urzędu (poza granicami zaskarżenia), które sąd odwoławczy powinien rozpoznać i usto­ sunkować się do nich w uzasadnieniu wyroku. 27. Wyrok SN z 21.9.2010 r. (II KK 49/10, Prok. i Pr. 2010, Nr 2, poz. 20) Zawarte w art. 435 KPK określenie „choćby nie wnieśli środka” odnosi się zarówno do tych współoskarżonych, którzy w ogóle środka nie wnieśli (...), do tych którzy środek cofnęli lub z nim nie wystąpili, gdyż im nie przysługiwał, ale także do tych, którzy środek zaskarżenia wnieśli, z tym, że w granicach podniesionych przez nich zarzutów środek ten okazał się bezzasadny. 28. Postanowienie SN z 12.4.2006 r. (II KK 335/05, OSNK 2006, Nr 7–8, poz. 70) Przekraczanie przez sąd odwoławczy granic podmiotowych zaskarżenia orzecze­ nia możliwe jest wyłącznie w związku ze stwierdzeniem okoliczności wymienionych w art. 435 KPK, nawet wówczas, gdy w stosunku do osoby, wobec której orzecze­ nie nie zostało zaskarżone, występuje jedna z bezwzględnych przyczyn jego uchy­ lenia. Oznacza to, że w tym zakresie, w jakim orzeczenie nie zostało podmiotowo zaskarżone, ujawnienie się jednej z przesłanek wymienionych w art. 439 § 1 pkt 1–11 KPK dopóty nie może stanowić podstawy jego uchylenia, dopóki nie zo­ stanie ujawniona ta sama przesłanka uchylenia orzeczenia wobec osoby, w sto­ sunku do której zostało ono zaskarżone, a zatem dopóki to samo uchybienie (art. 435 KPK – „te same względy”) nie zostanie przyjęte za powód wzruszenia orze­ czenia w części zaskarżonej podmiotowo. 29. Wyrok SN z 28.11.2007 r. (WA 42/07, OSNK 2008, Nr 1, poz. 12) W sprawie wieloosobowej, w której zachodzi sytuacja określona w art. 439 § 1 pkt 2 KPK, w stosunku do współoskarżonych, którzy nie wnieśli środków odwoławczych a zostali uniewinnieni, uchylenie z tego powodu orzeczenia na podstawie art. 435 KPK nie jest dopuszczalne, gdyż nie byłoby to działaniem na ich korzyść.

235

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

30. Uchwała SN z 20.10.1999 r. (I KZP 33/99, OSNK 1999, Nr 11–12, poz. 71) Sformułowanie zawarte w art. 456 KPK oznacza, że sąd odwoławczy orzeka w for­ mie wyroku tylko wtedy, gdy utrzymuje w mocy, zmienia lub uchyla zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji; a contrario, sąd odwoławczy orzeka w formie po­ stanowienia wtedy, gdy rozstrzyga merytorycznie, po przeprowadzeniu rozprawy, apelację złożoną od samego uzasadnienia takiego wyroku. 31. Postanowienie SN z 19.5.2011 r. (I KZP 2/11, OSNK 2011, Nr 6, poz. 47) Gravamen może być oceniany nie tylko pod kątem całości środka odwoławczego, ale i poszczególnych podnoszonych w nim zarzutów. 32. Postanowienie SN z 15.12.2010 r. (IV KZ 72/10, Prok. i Pr. 2011, Nr 4, poz. 11) Stosownie do art. 425 § 3 KPK odwołujący się może skarżyć jedynie rozstrzy­ gnięcia, które naruszają jego prawa lub szkodzą jego interesom procesowym. Ów interes prawny, jako warunek uznania danego skarżącego za uprawnionego do wniesienia środka odwoławczego, należy zaś wiązać bezpośrednio z określonym rozstrzygnięciem, a nie z innymi orzeczeniami będącymi konsekwencją procesową, jakie może lub mogło ono wywołać bądź wywołało. W odniesieniu do postanowienia o przyznaniu obrońcy od Skarbu Państwa wyna­ grodzenia za opinię (o braku podstaw do wystąpienia z wnioskiem o wznowienie po­ stępowania), żalący się nie ma bezpośrednio interesu prawnego w jego zaskarżeniu. 33. Wyrok SN z 24.5.1973 r. (VI KZP 6/73, OSPiKA 1973, Nr 10, poz. 201) Oskarżony może skarżyć wyrok unieważniający oparty na błędnej podstawie praw­ nej lub faktycznej, jeżeli to narusza jego prawa lub szkodzi jego interesom. 34. Postanowienie SN z 23.9.2008 r. (I KZP 21/08, OSNK 2008, Nr 10, poz. 80) Oskarżyciel posiłkowy – z braku gravamen – nie ma uprawnienia do zaskarżania rozstrzygnięć na korzyść oskarżonego. 35. Postanowienie SN z 6.5.2004 r. (V KK 381/03, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 851) Nie można bowiem pomijać konsekwencji wynikających stąd, że po wydaniu wyroku przez Sąd Rejonowy oskarżony nie korzystał z pomocy obrońcy i apelację sporządził osobiście. Nie miał więc obowiązku, ciążącego na podmiotach wymie­ nionych w art. 427 § 2 KPK, wskazania w środku odwoławczym zarzutów stawia­ nych rozstrzygnięciu. Obciążała go jedynie powinność wskazania zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia (art. 427 § 1 KPK), a więc sprecyzowania zakresu za­ skarżenia.

236

789440

Orzecznictwo

36. Wyrok SA w Łodzi z 26.10.2000 r. (II AKa 171/00, Prok. i Pr. 2001, Nr 9, poz. 26) Warunkiem przyjęcia i merytorycznego rozpoznania środka odwoławczego złożo­ nego przez podmiot kwalifikowany, jest wskazanie zarzutów stawianych rozstrzy­ gnięciu i uzasadnienie ich oraz wniosków odwoławczych. Ten minimalny warunek nie wystarcza jednak do uznania, że zarzucane uchybienia wystąpiły. W uzasadnieniu skargi uchybienia te muszą być wykazane. Nie ma innej drogi do ich stwierdzenia przez sąd odwoławczy (chyba że wystąpią przyczyny wzruszenia rozstrzygnięcia brane pod uwagę z urzędu). Z powyższego wynika, że inne prze­ słanki decydują o przyjęciu i rozpoznaniu środka odwoławczego, inne zaś o jego uwzględnieniu. 37. Postanowienie SN z 16.11.2009 r. (IV KK 101/09, OSNK 2010, Nr 1, poz. 8) W wypadku wniesienia apelacji na korzyść oskarżonego, sąd odwoławczy nie jest związany granicami podniesionych w niej zarzutów, co oznacza, że w granicach zaskarżenia powinien skontrolować wyrok pod kątem wszystkich przyczyn odwo­ ławczych określonych w art. 438 KPK. W konsekwencji, po upływie terminu do złożenia apelacji można podnosić dodatkowe zarzuty odwoławcze w granicach zaskarżenia lub wskazywać na uchybienia podlegające uwzględnieniu z urzędu (poza granicami zaskarżenia), które sąd odwoławczy powinien rozpoznać i usto­ sunkować się do nich w uzasadnieniu wyroku. 38. Wyrok SN z 10.4.2003 r. (III KKN 203/01, OSNwSK 2003, Nr 1, poz. 774) Podnoszenie nie tylko w kasacji, ale także w zwykłym środku odwoławczym, zarzu­ tów obrazy przepisów ogólnych jest bezprzedmiotowe. Nie może być więc w po­ stępowaniu kasacyjnym ani odwoławczym skuteczne podniesienie zarzutu obrazy art. 2 § 2 KPK, skoro przepis ten jest jedynie ogólną deklaracją ustawodawcy, wyrazem ustawowego postulatu, aby ustalenia faktyczne odpowiadały prawdzie. Ta sama uwaga dotyczy także podniesienia w kasacji zarzutu obrazy art. 4, art. 5 § 2 i art. 7 KPK, a więc dalszych przepisów wstępnych kodeksu postępowania karnego, wyrażających, odpowiednio, zasadę obiektywizmu, zasadę in dubio pro reo, i zasadę swobodnej oceny dowodów, ujętych jako dyrektywy adresowane do organów procesowych. 39. Wyrok SA w Krakowie z 16.12.2010 r. (II AKa 230/10, KZS 2011, Nr 4, poz. 47) W powszechnej praktyce sądów przyjmuje się, że podmioty kwalifikowane nie mogą dokonywać zmian zarzutów po upływie terminu do wniesienia środka odwoławcze­ go bez względu na jego kierunek. Podmiot kwalifikowany może tylko cofnąć środek

237

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

odwoławczy bądź uzupełnić argumentację do zgłoszonych zarzutów albo spre­ cyzować żądania. Jeżeli wniósł on odwołanie na niekorzyść oskarżonego tylko od wymiaru kary, to rozszerzenie zakresu środka na kwalifikację prawną dopiero w ustnym wystąpieniu podczas rozprawy jest niedopuszczalne. Zarzuty zgłoszone ustnie, poza zarzutami zawartymi w tekście środka odwoławczego, nie mogą być w ogóle przedmiotem rozpoznania sądu odwoławczego, chyba że dotyczą uchybień podlegających uwzględnieniu z urzędu. Niedopuszczalna była zatem gruntowna zmiana apelacji oskarżyciela publicznego, dokonana na rozprawie odwoławczej, tycząca zarówno jej kierunku jak i granic oraz treści zarzutu, a w szczególności rezygnacji z oskarżenia o recydywę (bo uzasadniające ją skazania były zatarte) i odstąpienie od zarzutu niewspółmierności kary. 40. Wyrok SA w Krakowie z 10.2.2010 r. (II AKa 267/09, Prok. i Pr. 2010, Nr 9, poz. 33) Skarżący obrońca oskarżonego popadł w sprzeczność, gdy formułując zarzut błędu w ustaleniach faktycznych, równocześnie postawił wyrokowi zarzut obrazy prawa materialnego, który aktualizuje się przecież dopiero, gdy ustalenia faktyczne przy­ jęte za podstawę zaskarżonego orzeczenia nie są kwestionowane. 41. Postanowienie SA w Krakowie z 17.6.2009 r. (II AKz 220/09, KZS 2009, Nr 10, poz. 52) Nie należało powoływać się na obrazę prawa materialnego, gdy skarżący zarzucał, że sąd okręgowy obraził przepisy postępowania poprzez zaniechanie przeprowa­ dzenia niektórych dowodów, mających znaczenie dla prawidłowego ustalenia stanu faktycznego. Skoro stan faktyczny nie był dla skarżącego jednoznaczny i kom­ pletny, to przedwczesne było wysuwanie zarzutu obrazy prawa materialnego, który byłby stosowny dopiero wtedy, gdy stan faktyczny nie byłby przez skarżącego kwe­ stionowany. 42. Wyrok SN z 14.5.2009 r. (WA 13/09, Legalis) Formułowanie w środku odwoławczym jednocześnie zarzutu naruszenia prawa materialnego i zarzutu obrazy prawa procesowego (naruszenie reguł oceny do­ wodów) w zakresie tych samych okoliczności i ustaleń, istotnych dla możliwości stwierdzenia wyczerpania znamion przestępstwa, jest błędem logicznym. Oczywistym jest, że obraza prawa materialnego może być podstawą środka odwoławczego wyłącznie wtedy, gdy ma ona charakter samoistny, a jednocześnie polega na wa­ dliwym zastosowaniu lub niezastosowaniu danego przepisu w orzeczeniu, które oparte jest na trafnych i niekwestionowanych ustaleniach faktycznych.

238

789440

Orzecznictwo

43. Wyrok SN z 15.1.2008 r. (III KK 279/07, Prok. i Pr. 2009, Nr 1, poz. 2) Przepis art. 69 § 1 KK, statuujący przesłanki warunkowego zawieszenia wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności, ma charakter fakultatywny - „sąd może” (verba legis). (...) W konsekwencji oznacza (to), że jeżeli ustawa stwarza tylko moż­ liwość zastosowania określonego przepisu prawa materialnego, to przez jego nie­ zastosowanie lub zastosowanie sąd nie dopuszcza się obrazy prawa materialnego. 44. Postanowienie SN z 11.1.2007 r. (V KK 342/06, Prok. i Pr. 2007, Nr 7–8, poz. 22) W judykaturze i piśmiennictwie panuje jednolity pogląd, że nie stanowi obrazy prawa materialnego nieskorzystanie przez sąd z przysługujących mu możliwości określo­ nego rozstrzygnięcia, a więc gdy nie skorzystał on z jedynie fakultatywnie przewi­ dzianych rozstrzygnięć, na przykład w art. 15 § 2 KK, który mówi o możliwości zastosowania przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary. Skoro tak, to przedsta­ wiony w kasacji zarzut rażącej obrazy prawa materialnego, tj. art. 15 § 2 KK, jest oczywiście bezzasadny. 45. Postanowienie SN z 24.10.2007 r. (II KK 112/07, Legalis) Nie stanowi obrazy prawa materialnego nieskorzystanie przez sąd z przysługują­ cych mu możliwości określonego rozstrzygnięcia, a więc i wtedy, gdy nie skorzystał on z jedynie fakultatywnie przewidzianych rozstrzygnięć. 46. Wyrok SA w Łodzi z 25.10.2000 r. (AKa 161/00, Prok. i Pr. 2002, Nr 1, poz. 27) W aspekcie przyczyn odwoławczych, określonych w art. 438 pkt 2 k.p.k., w środku odwoławczym mogą być podnoszone zarzuty niezgodności przebiegu postępo­ wania z wymogami prawa procesowego i to zarówno te błędy, które polegają na zaniechaniu wypełniania konkretnych nakazów przepisów prawa procesowego, jak i te, które sprowadzają się do działania sprzecznego z konkretnymi przepisami procedury. 47. Wyrok SA w Krakowie z 19.1.2005 r. (II AKa 257/04, KZS 2005, Nr 4, poz. 34) Decyzja o uwzględnieniu wniosku oskarżonego, by skazać go bez przeprowadze­ nia postępowania dowodowego (art. 387 § 1–2 KPK) zobowiązuje sąd do orzeczenia kary zgodnej z wnioskiem. Wymierzenie kary surowszej oznacza złamanie swoistej ugody określającej warunki dobrowolnego poddania się karze i stanowi podstawę do apelacji, gdyż jest rażącym naruszeniem prawa procesowego mającym istotny wpływ na treść wyroku (zob. wyrok SN z dnia 7 września 1999 roku, WKN 32/99, OSNKW 11–12/99 poz. 77).

239

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

48. Wyrok SA w Katowicach z 17.9.2009 r. (II AKa 232/09, OSAK 2009, Nr 4, poz. 28) Jeśli zaś chodzi o zarzut naruszenia art. 424 § 1 pkt 1 KPK, to zauważyć należy, iż zmiana lub uchylenie orzeczenia z uwagi na naruszenie przepisów postępowania może nastąpić nie przy każdej takiej obrazie, a jedynie wówczas, gdy obraza ta mogła mieć wpływ na treść orzeczenia, przy czym nie wystarczy samo twierdzenie o wywarciu przez uchybienie wpływu na treść orzeczenia, ale należy wykazać, że związek taki może realnie istnieć. Zauważyć także należy, że uzasadnienie wyroku jest czynnością wtórną do rozpoznania sprawy, bowiem czynność tę wykonuje Sąd już po zakończonym rozpoznaniu sprawy, a uzasadnienie stanowi wyłącznie do­ kument o charakterze sprawozdawczym, zawierającym przedstawienie w sposób uporządkowany wyników narady z dokładnym wskazaniem, co Sąd uznał za udo­ wodnione i jak ocenił dowody, jeśli chodzi o podstawę faktyczną wyroku oraz wy­ jaśnieniem podstawy prawnej zapadłego w sprawie rozstrzygnięcia. Z tego też względu nawet stwierdzone niedomogi uzasadnienia, nie mogą stanowić postawy do przyjęcia, iż uchybienie art. 424 § 1 KPK miało realny wpływ na treść wyroku i musi prowadzić do jego zmiany bądź uchylenia, chyba że istnieją między wyro­ kiem, a uzasadnieniem sprzeczności, bądź uzasadnienie zostało sporządzone z tak daleko idącym rażącym naruszeniem wymogu jego sporządzenia, że unie­ możliwiona jest całkowicie kontrola rozumowania Sądu, a zatem brak jest oceny dowodów i dokonania ustaleń faktycznych. 49. Postanowienie SA w Katowicach z 17.2.2010 r. (II AKz 80/10, OSAK 2010, Nr 1, poz. 20) Nie jest właściwe formułowanie w apelacji czy zażaleniu zarzutu naruszenia prawa materialnego czy procesowego przez użycie określenia, że zarzut ten dotyczy „w szczególności” wymienionych przez skarżącego przepisów. Takie sformułowa­ nie oznacza, że skarżący sugeruje naruszenie także jakichś innych, nie wyszcze­ gólnionych w środku odwoławczym przepisów prawa. Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę, że zwrot „w szczególności” jest se­ mantycznie pusty. Jeśli skarżący uważa, że Sąd dopuścił się naruszenia innych jeszcze, poza wskazanymi w środku odwoławczym przepisów to powinien zarzuty te wyartykułować wprost. 50. Postanowienie SA w Krakowie z 15.4.2003 r. (II AKZ 143/03, Prok. i Pr. 2003, Nr 10, poz. 24) Nie odniosą skutku zarzuty odwoławcze sprowadzające się jedynie do polemi­ ki z ustaleniami zaskarżonego orzeczenia bądź prezentowania odmiennych poglą­ dów na wiarygodność dowodów bądź fakty z nich wynikające.

240

789440

Orzecznictwo

51. Wyrok SN z 10.5.2005 r. (WA 10/05, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 947) Istota zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych nie może opierać się na odmiennej ocenie materiału dowodowego, innymi słowy mówiąc na forsowaniu własnego po­ glądu strony na tę kwestię. Stawiając tego rodzaju zarzut należy wskazać, jakich uchybień w świetle zgodności (lub niezgodności) z treścią dowodu, zasad logiki (błędność rozumowania i wnioskowania) czy sprzeczności (bądź nie) z doświad­ czeniem życiowym lub wskazaniami wiedzy dopuścił się w dokonanej przez siebie ocenie dowodów sąd pierwszej instancji. 52. Wyrok SA w Krakowie z 8.6.2004 r. (II AKa 112/04, KZS 2004, Nr 7–8, poz. 60) Sama tylko możliwość przeciwstawienia ustaleniom dokonanym w zaskarżonym wyroku odmiennego poglądu uzasadnionego odpowiednio dobranym materiałem dowodowym nie świadczy, że dokonując tych ustaleń sąd popełnił błąd. Dla sku­ teczności zarzutu błędu niezbędne jest wykazanie nie tylko wadliwości ocen i wnio­ sków wyprowadzonych przez sąd, ale i wykazanie konkretnych uchybień w ocenie materiału dowodowego, jakich dopuścił się sąd. 53. Wyrok SA w Lublinie z 24.6.2003 r. (II AKa 96/03, OSA 2005, Nr 7) Zasada swobodnej oceny dowodów, leżąca u podstaw prawidłowego wyrokowa­ nia, zachowana jest wówczas, gdy przede wszystkim spełnia warunki określone tym przepisem, a więc gdy ocena ta dokonywana jest z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Uwzględnienie w ocenie dowodów „wskazań wiedzy” ma odniesienie nie tylko do pewnego poziomu wiedzy ogólnej, którą organ procesowy dysponuje i wykorzy­ stuje w procesie weryfikacji przeprowadzonych dowodów, ale również do wiedzy specjalnej, której organ procesowy nie posiada, a którą dostarcza mu opinia bie­ głego lub biegłych. Chodzi tu w szczególności o wiedzę specjalistyczną, określoną kodeksowo, jako „wiadomości specjalne” (art. 193 § 1 KPK), w tym oczywiście z dziedziny psychologii i psychiatrii, które rzutować mogą m.in. na ustalenie przez sąd, czy dany stan psychiczny świadka lub poziom jego rozwoju umysłowego, zdolność postrzegania lub odtwarzania wpływa ujemnie lub nie, na treść jego ze­ znań (art. 192 § 2 KPK). Wynikający z art. 433 § 1 KPK nakaz rozpoznania sprawy w granicach środka odwoławczego, nie stoi na przeszkodzie, aby sąd odwoławczy zbadał kwestionowane rozstrzygnięcie nie tylko z punktu widzenia twierdzeń skar­ żącego o uchybieniach w ocenie dowodów, które jego zdaniem mogły spowodo­ wać wadliwość zaskarżonego rozstrzygnięcia (art. 7 KPK), ale także pod kątem innych uchybień, które w tym zakresie potwierdziły tezę zarzutu apelacji, ale w za­ rzucie nie zostały wyeksponowane (w rozpoznawanej sprawie chodzi o obrazę art. 192 § 2 KPK).

241

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

Zarzut naruszenia zasadny swobodnej oceny dowodów (art. 7 KPK), pozostający w ścisłej korelacji z końcowym wnioskiem o uchylenie zaskarżonego wyroku (art. 433 § 2 KPK), określa bowiem taką sferę kontroli odwoławczej (art. 438 pkt. 2 KPK), w ramach której możliwa jest kontrola respektowania przez sąd pierwszej instancji innych norm prawa procesowego, współokreślających ogólną regułą oceny dowodów, wyrażoną przez art. 7 KPK. 54. Uchwała SN z 23.4.2002 r. (I KZP 12/02, OSNK 2002, Nr 7–8, poz. 50) Względna przyczyna odwoławcza w postaci zarzutu „rażącej niewspółmierności kary” przewidziana w art. 438 pkt 4 zdanie pierwsze k.p.k. może stanowić podstawę wniesienia środka odwoławczego także w przypadku rażącej niewspółmierności orzeczonego środka karnego. 55. Wyrok SN z 16.2.2009 r. (SNO 2/09, Legalis) Pojęcie niewspółmierności rażącej oznacza znaczną dysproporcję między karą wymierzoną, a karą sprawiedliwą, zasłużoną. Nie każda więc różnica w zakresie oceny wymiaru kary uzasadnia zarzut rażącej niewspółmierności kary, przewi­ dziany w art. 438 pkt 4 KPK, ale tylko taka, która ma charakter zasadniczy, a więc jest niewspółmierna w stopniu nie dającym się zaakceptować. Chodzi tu o tak istotne różnice ocen, że dotychczas wymierzoną karą można byłoby nazwać także w potocznym znaczeniu tego słowa - rażąco niewspółmierną. Przesłanka rażącej niewspółmierności kary jest spełniona tylko wtedy, gdy na podstawie wskazanych okoliczności sprawy, które powinny mieć decydujące znaczenie dla wymiaru kary, można przyjąć, że zachodzi wyraźna różnica między karą wymierzoną przez sąd pierwszej instancji, a karą, która powinna zostać wymierzona w instancji odwoław­ czej w wyniku prawidłowego zastosowania dyrektyw wymiaru kary przewidzianych w art. 53 KK oraz zasad ukształtowanych przez orzecznictwo. 56. Postanowienie SN z 17.11.2004 r. (V KK 158/04, OSNK 2004, Nr 12, poz. 107) W procesie złożonym podmiotowo większość uchybień określonych w art. 439 § 1 KPK dotyczy całego wyroku, a więc także wszystkich oskarżonych, wobec czego ich wystąpienie musi spowodować uchylenie orzeczenia także na korzyść współ­ oskarżonych, którzy nie wnieśli środka odwoławczego (art. 435 KPK). Są jednak wśród nich także takie, które mogą dotyczyć, w konkretnej sprawie, tylko niektó­ rych oskarżonych (art. 439 § 1 pkt 5, 8, 9, 10 i 11 KPK). W tych ostatnich wypad­ kach orzeczenie należy uchylić tylko na korzyść tego oskarżonego, którego takie uchybienie dotyczy.

242

789440

Orzecznictwo

57. Postanowienie SN z 31.3.2011 r. (II KK 265/10, OSNK 2011, Nr 7, poz. 59) 1. Użyte w art. 439 § 1 pkt 1 KPK sformułowanie „(...) w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona...” odnosi się do sytuacji, w której członek składu sądu, nie mając uprawnień do orzekania, wykonuje funkcje sędziowskie, aż do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy, które kończy etap wyrokowania – narada nad wyrokiem, głosowanie członków składu orzekającego i ogłoszenie wyroku zredagowanego w formie pisemnej niezwłocznie po ukończeniu głosowania. Na­ tomiast nie dotyczy czynności związanych z opracowaniem uzasadnienia, które sporządza się na wniosek strony, poza wypadkami, gdy następuje to z urzędu. 2. Sporządzenie uzasadnienia jako dokumentu sprawozdawczego z narady nad wyrokiem, którego wymogi w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji okre­ ślone są w art. 424 KPK, jest czynnością wtórną, dokonywaną tylko w określonej sytuacji procesowej i leży poza sferą orzekania w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 1 KPK. 58. Postanowienie SN z 29.6.2010 r. (I KZP 6/10, OSNK 2010, Nr 8, poz. 65) Bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia – o której mowa jest w art. 439 § 1 pkt 10 KPK w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 KPK, a nadto w zw. z art. 79 § 4 KPK – zachodzi, gdy w postępowaniu przed sądem oskarżony nie miał obrońcy lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy, wówczas, gdy: 1. organ procesowy powziął wątpliwości co do tego, czy sprawca mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenie lub pokierować swoim postępowaniem (art. 31 § 1 KPK) albo, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem nie była w znacznym stopniu ograniczona (art. 31 § 2 KPK), a także wówczas, gdy co prawda brak wątpliwości wskazanych wyżej, ale istnieją one, w ocenie organu procesowego, co do tego, czy stan zdrowia psychicznego oskar­ żonego pozwala na jego udział w postępowaniu, a jeśli nawet tak, to czy może w tym stanie zdrowia prowadzić samodzielną, rozsądną obronę i w celu wyjaśnienia któ­ rejkolwiek z tych wątpliwości dopuścił dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów (art. 202 § 1 KPK) – od momentu powzięcia tych wątpliwości, a więc również przed złożeniem przez biegłych opinii; 2. biegli lekarze psychiatrzy stwierdzili, iż sprawca nie mógł w czasie czynu rozpo­ znać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem (art. 31 § 1 KK), a także gdy stwierdzili, że w czasie popełnienia przestępstwa jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograni­ czona (art. 31 § 2 KK), a także wówczas, gdy biegli wprawdzie nie stwierdzili znie­ sionej lub ograniczonej w stopniu znacznym poczytalności sprawcy tempore criminis, ale organ procesowy nadal ma wątpliwości w tej kwestii i podejmuje dal­ sze czynności, zmierzające do zweryfikowania zasadności tych wątpliwości; 3. nie zachodzą wprawdzie okoliczności wymienione wyżej w pkt 2., ale z opinii biegłych lekarzy psychiatrów wynika, że ze względu na stan zdrowia psychicznego

243

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

oskarżonego tempore procedendi nie jest on w stanie brać udziału w postępo­ waniu lub, co najmniej, nie może bez pomocy obrońcy prowadzić rozsądnej obrony albo – pomimo braku zastrzeżeń ze strony biegłych lekarzy psychiatrów także i w którejkolwiek z tych kwestii – organ procesowy nie usunął swych wątpli­ wości i zmierza do ich potwierdzenia lub wykluczenia. 59. Wyrok SN z 26.6.2008 r. (II KK 324/07, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1330) Obrońcą w postępowaniu karnym może być jedynie adwokat i to taki adwokat, który według przepisów o ustroju adwokatury, może w zupełności i bez przeszkód spełniać rolę obrońcy w toku całego postępowania. Adwokat zawieszony w czyn­ nościach zawodowych jest osobą nieuprawnioną do sprawowania obrony. W przy­ padku występowania takiego adwokata w charakterze obrońcy w postępowaniu sądowym, w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2, art. 80 raz art. 517i § 1 KPK, zachodzi bezwzględna przyczyna odwoławcza z art. 439 § 1 pkt 10 in principio KPK. 60. Wyrok SN z 9.12.2009 r. (V KK 279/09, Legalis) O ile stan zawisłości sprawy oraz powaga rzeczy osądzonej stanowią negatywne przesłanki procesowe, nakazujące umorzenie postępowania, to jednak w przeci­ wieństwie do lis pendens (której to naruszenie normy prawnej stanowi podstawę tzw. względnej przyczyny odwoławczej – art. 438 pkt 2 KPK), naruszenie przepisów o powadze rzeczy osądzonej stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą o której mowa w przepisie art. 439 § 1 pkt 8 KPK. 61. Wyrok SN z 15.1.2008 r. (V KK 190/07, OSNK 2008, Nr 2, poz. 19) 1. Istota koniecznego udziału obrońcy oskarżonego w rozprawie (art. 79 § 3 KPK oraz art. 80 KPK) sprowadza się do stworzenia oskarżonemu warunków do realizacji pełnego – zarówno formalnego, jak i materialnego – prawa do obrony. Prawo to jest zachowane tylko wówczas, gdy w czasie rozprawy obrońca oskarżonego ma realną i pełną możliwość podejmowania w interesie oskarżonego wszystkich moż­ liwych i koniecznych czynności oraz składania oświadczeń. Sytuację, w której oko­ liczności konkretnej sprawy wskazują, że w określonym fragmencie rozprawy obrońca oskarżonego nie mógł przedsięwziąć działań korzystnych dla oskarżonego, uznać należy za równoważną z tą, w której oskarżony nie ma obrońcy w procesie karnym albo obrońca nie bierze udziału w czynności, w której jego udział jest obo­ wiązkowy (art. 439 § 1 pkt 10 KPK). 2. W wypadku, gdy treść uzasadnienia orzeczenia jednoznacznie wskazuje na to, że przypisanie oskarżonemu w części dyspozytywnej wyroku popełnienia czynu na szkodę innej osoby niż ta, która została wymieniona w akcie oskarżenia jako po­ krzywdzony, było wynikiem błędu składu orzekającego, a nie rezultatem zamierzo­

244

789440

Orzecznictwo

nej zmiany opisu czynu w zakresie oznaczenia osoby pokrzywdzonej, wady takiej nie można traktować jako naruszenia zasady skargowości, ale jako pomyłkę, którą należy sprostować w każdym czasie na podstawie art. 105 § 1–4 KPK. 62. Wyrok SN z 2.3.2006 r. (II KK 466/04, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 476) I. Z bezwzględną przyczyną odwoławczą wymienioną w art. 439 § 1 pkt 10 KPK mamy do czynienia także wówczas, gdy oskarżony ma wprawdzie formalnie obrońcę, ale z uwagi na zachodzącą sprzeczność interesów tego oskarżonego i interesów innego oskarżonego reprezentowanego przez tego samego obrońcę nie może on należycie spełniać swych powinności. Od szeregu lat aprobowane jest stanowisko, zgodnie z którym reprezentowanie przez jednego obrońcę dwóch lub więcej oskarżonych, których interesy pozostają w sprzeczności, sprowadza się jedynie do obrony formalnej, a nie materialnej, jest sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 85 § 1, stanowi zatem ograniczenie zagwarantowanego w Konstytucji prawa do obrony i decyduje o nieważności legitymacji obrońcy, co w sytuacji obrony obligatoryjnej (art. 79 KPK i 80 KPK) prowadzi do uchylenia wyroku w trybie art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Szczególna więź zaufania charakteryzująca stosunek na linii oskarżony – obrońca dotyczyć musi całego procesu, a zatem nie można tej więzi relacjonować do po­ szczególnych czynności lub ich fragmentów. Warunki dotyczące niesprzeczności wzajemnych interesów oskarżonych reprezentowanych przez tego samego obrońcę dotyczą w takim samym stopniu obrońcy bezpośrednio ustanowionego przez oskarżonego (gdy idzie o obronę z wyboru) lub wyznaczonego przez sąd (gdy idzie o obronę z urzędu), jak i tzw. substytutów, czyli obrońców działających na podsta­ wie upoważnienia do obrony udzielonego przez obrońcę już ustanowionego lub wyznaczonego (czyli tzw. dalszego upoważnienia). II. Wprawdzie, zgodnie z przepisem art. 451 zd. 1 KPK, w wypadku, gdy oskarżony pozbawiony wolności wnosi o sprowadzenie go na rozprawę odwoławczą, sąd może uznać, że wystarczająca jest obecność na rozprawie apelacyjnej obrońcy, tym niemniej przypomnieć należy, że taka treść przepisu nie oznacza dowolności w zakresie korzystania z upoważnienia wynikającego z końcowej jego części. Samo upoważnienie stanowi wyjątek, doprowadzenie oskarżonego na rozprawę odwo­ ławczą i wydanie pozytywnej decyzji w tym przedmiocie powinno zaś być regułą. W niektórych sytuacjach procesowych reguła ta przeradza się wręcz w obowiązek, którego naruszenie pozostaje w kolizji ze standardami rzetelnego procesu. Zdecy­ dowany priorytet takiego rozwiązania powinien być zachowany nie tylko wtedy, gdy sąd odwoławczy przeprowadza uzupełniające postępowanie dowodowe, ale także wówczas, gdy np. bezpośredni kontakt z oskarżonym może ważyć na ocenach podejmowanych przez sąd w związku z innymi kluczowymi rozstrzygnięciami, jak np. z dopuszczeniem lub niedopuszczeniem nowych dowodów, przypisaniem za­ rzutów szczególnej wagi i kwestionowaniem w apelacji wymierzenia kar najsurow­ szych. Natomiast, gdy przedmiotem postępowania drugoinstancyjnego mają być

245

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

także i kwestie natury faktycznej, odmowa doprowadzenia na rozprawę odwoław­ czą wnoszącego o to oskarżonego nie może być uznana za decyzję prawidłową. 63. Postanowienie SN z 9.12.2003 r. (III KK 65/03, OSNK 2004, Nr 1, poz. 12) Niezłożenie pełnomocnictwa do obrony w dniu jej podjęcia ani w zadeklarowanym wówczas terminie, nie świadczy o naruszeniu obowiązków wynikających z art. 80 KPK, i nie wywołuje skutków określonych w art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Wymóg posiadania obrońcy i jego udziału w rozprawie, o którym mowa w tych przepisach, jest speł­ niony także wówczas, kiedy adwokat oświadcza, że staje w imieniu oskarżonego i następnie wykonuje obronę, a oskarżony nie sprzeciwia się tym czynnościom. 64. Postanowienie z 8.4.2009 r. (II AKz 235/09, OSAK 2009, Nr 2, poz. 10) Do spełnienia wymogu przymusu adwokackiego nie wystarczy złożenie przez ad­ wokata podpisu pod pismem sporządzonym przez oskarżonego. Podkreślić na­ leży, że przymus adwokacki wprowadzony przez ustawodawcę nie ma na celu utrudnienia oskarżonym prawa do obrony, lecz jest wynikiem potrzeby zapew­ nienia, odpowiedniego pod względem merytorycznym i formalnym, opracowania środka odwoławczego od orzeczeń sądu okręgowego zapadłych w sprawach z reguły skomplikowanych pod względem faktycznym i prawnym, które są zagro­ żone najwyższymi ustawowymi sankcjami karnymi. 65. Postanowienie SN z 9.7.2009 r. (IV KK 194/08, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 1434) Z treści art. 446 § 1 KPK jednoznacznie wynika, iż apelacja od wyroku sądu okręgo­ wego, która nie pochodzi od prokuratora albo radcy prawnego musi być sporzą­ dzona i podpisana przez adwokata. Konsekwencją obowiązywania w tym wypadku przymusu adwokackiego jest to, że oskarżony nie może samodzielnie wnieść zwy­ kłego środka odwoławczego, a osobista apelacja oskarżonego, wniesiona obok środka odwoławczego obrońcy nie zmienia granic zaskarżenia wyroku sądu okrę­ gowego wyznaczonych apelacją obrońcy. 66. Postanowienie SA w Krakowie z 27.12.2007 r. (II AKa 242/07, Prok. i Pr. 2008, Nr 7–8, poz. 56) Przymus adwokacki nie jest ograniczeniem czy „pogwałceniem” prawa oskarżone­ go do obrony, ale jest gwarancją tego prawa, a to należytego wykorzystania moż­ liwości kwestionowania wyroku i rzeczowego argumentowania krytyki. Skazany może zwracać się do Sądu Apelacyjnego z wyjaśnieniami, oświadczeniami, wnio­ skami (art. 453 § 2 KPK).

246

789440

Orzecznictwo

67. Wyrok SN z 24.10.2007 r. (III KK 151/07, Legalis) 1. Przymus adwokacki do sporządzenia apelacji od wyroku sądu okręgowego w żadnym razie nie wyłącza prawa oskarżonego do obrony osobistej w postępo­ waniu odwoławczym. 2. W wypadku uwzględnienia wniosku oskarżonego o dopuszczenie dowodu z ze­ znań świadków i podjęcia decyzji o przeprowadzeniu dowodu w trybie art. 452 § 2 KPK, obecność oskarżonego pozbawionego wolności na rozprawie apelacyjnej zyskuje charakter obowiązkowej. 68. Postanowienie SA w Krakowie z 27.6.2003 r. (II AKz 234/03, Prok. i Pr. 2004, Nr 4, poz. 29) Przymus adwokacki (art. 446 § 1) oznacza, że adwokat ma nie tylko podpisać apelację, ale przede wszystkim sporządzić ją, a nie tylko podpisać tekst opraco­ wany przez oskarżonego. Apelacja sporządzona osobiście przez oskarżonego wbrew przymusowi adwokackiemu nie jest sporządzona przez osobę nieupraw­ nioną, jedynie jest dotknięta brakiem formalnym, zatem by uznać ją za bezskuteczną, trzeba wpierw wezwać autora do usunięcia braku (art. 120 KPK). 69. Wyrok z 4.5.2006 r. (V KK 407/05, OSNK 2006, Nr 6, poz. 81) Polska procedura karna nie dopuszcza możliwości odmówienia stronom, obroń­ com lub pełnomocnikom dostępu do części, ani tym bardziej całości uzasadnienia wyroku. 70. Postanowienie SN z 4.8.1971 r. (Z 48/71, OSNPG 1971, Nr 11, poz. 222) Uzasadnienie wniosków i zarzutów zawartych w treści rewizji nie jest bezwzględ­ nym, lecz tylko względnym wymogiem tego środka odwoławczego. Dlatego też brak uzasadnienia w treści rewizji, wniesionej nawet przez obrońcę, nie stanowi – w myśl art. 377 par. 2 KPK – podstawy odmowy przyjęcia takiego środka odwo­ ławczego. 71. Wyrok SN z 3.2.2009 r. (IV KK 277/08, Legalis) Decyzja o odmowie doprowadzenia oskarżonego na rozprawę apelacyjną nie może cechować się dowolnością, lecz powinna uwzględniać takie okoliczności jak kierunek środka odwoławczego, rodzaj podnoszonych w nim zarzutów, a także sam przebieg postępowania odwoławczego. Postanowienie takie musi ponadto być odpowiednio uzasadnione, przy czym powołana argumentacja nie może ogra­ niczać się do powtórzenia ustawowego brzmienia przepisu art. 451 KPK.

247

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

72. Wyrok SN z 6.11.2009 r. (V KK 115/09, Legalis) Sprawozdanie jest konieczną częścią przewodu sądowego rozprawy odwoław­ czej. Złożenie sprawozdania jest obowiązkowe, a zgoda stron postępowania nie uchyla tego obowiązku. Zmiana składu sądu odwoławczego wymagała – zgodnie z treścią art. 404 § 2 KPK – prowadzenia odroczonej rozprawy od początku, a za­ tem bez możliwości uznania, że pominąć można którąkolwiek z faz rozprawy, jako przeprowadzoną na rozprawie uprzednio odroczonej. Rezygnacja ze złożenia sprawozdania powoduje w opisanych warunkach uchybienie określone w art. 439 § 1 pkt 2 KPK. 73. Wyrok SN z 5.3.2008 r. (III KK 446/07, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 530) 1. Jeżeli w pierwszej instancji orzekał sąd okręgowy, co stosownie do treści art. 446 § 1 KPK implikowało sporządzenie środka odwoławczego przez adwokata, to tym samym pismo oskarżonego nazwane „apelacją” nie mogło wywołać żadnych skut­ ków w zakresie zgłoszonych w nim zarzutów pod adresem orzeczenia sądu a quo (zmieniać granic zaskarżenia). Mogło być ono ujawnione w oparciu o przepis art. 453 § 2 KPK w zw. z art. 394 KPK, jako zawierające wyjaśnienia, wnioski i oświad­ czenia stron. 2. W kasacji dopuszczalne jest kwestionowanie sposobu dokonania instancyjnej kontroli ustaleń faktycznych w wyroku sądu odwoławczego, przez podniesienie zarzutu rażącego naruszenia prawa procesowego, które wywarło istotny wpływ na jej rezultat. 74. Wyrok SN z 15.11.2005 r. (III KK 35/05, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 2052) W toku rozprawy odwoławczej sąd przeprowadza czynności procesowe, w których strony mają prawo wziąć udział. Uczestnicząc, realizują swoje prawo do złożenia wyjaśnienia, oświadczenia i wniosku ustnie lub na piśmie (art. 453 § 2 KPK). Korzystanie z tych uprawnień przez oskarżonego jest zarazem wykorzystaniem gwarantowanego mu konstytucyjnie prawa do obrony we wszystkich stadiach po­ stępowania (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 KPK). Odstąpienie od przeprowa­ dzenia czynności procesowej w postaci wysłuchania dodatkowych wyjaśnień oskarżonego na rozprawie apelacyjnej narusza konstytucyjne prawo do obrony, co z racji znaczenia tego uprawnienia w procesie karnym niewątpliwie może mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia. 75. Wyrok SN z 20.6.2007 r. (III KK 431/06, KZS 2007, Nr 12, poz. 38) Odmowa sprowadzenia oskarżonego na rozprawę i uznanie za wystarczającą obecność obrońcy będzie miała uzasadnienie z reguły wówczas, gdy przedmio­ tem rozpoznania sądu drugiej instancji miałyby być wyłącznie kwestie natury prawnej.

248

789440

Orzecznictwo

Natomiast w wypadku, gdy apelacja kwestionuje ustalenia faktyczne, a w szczegól­ ności gdy sąd odwoławczy uzupełnia postępowanie dowodowe albo gdy skarżący chociażby wnosi, by sąd ten skorzystał z instytucji określonej w art. 452 § 2 KPK i wyjątkowo przeprowadził określone dowody, zaś bezpośredni kontakt z oskarżo­ nym może zaważyć na ocenach podejmowanego w tym zakresie rozstrzygnięcia, a więc dopuszczenia lub niedopuszczenia wnioskowanego dowodu, odmowa sprowadzenia na taką rozprawę pozbawionego wolności i wnoszącego o to oskar­ żonego nie może być uznana za decyzję prawidłową. 76. Postanowienie SN z 12.3.2008 r. (IV KK 33/08, SNKwSK 2008, Nr 1, poz. 622) Przewidziany w przepisie art. 452 § 1 KPK zakaz prowadzenia przez sąd odwoław­ czy postępowania dowodowego co do istoty sprawy oznacza jedynie tyle, że sąd ten nie może zastępować sądu I instancji i prowadzić ponownej rozprawy głównej, aby na podstawie jej wyników niejako samodzielnie rozstrzygać o „istocie sprawy”, czyli o winie bądź niewinności oskarżonego. Zakaz ten w żadnym razie nie ozna­ cza, że sąd odwoławczy uprawniony jest jedynie do prowadzenia dowodów o dru­ gorzędnym, podrzędnym czy mniej istotnym znaczeniu, a w sytuacji wskazania dowodu, który miałby mieć znaczenie istotne, przeprowadzić go już nie może, a pozostaje tylko uchylenie zaskarżonego wyroku. Znaczenie i dowodową wartość nowego, w szczególności osobowego źródła dowodowego, ocenić wszak można dopiero poprzez przeprowadzenie tego dowodu, a samo jego wskazanie jest dalece niewystarczające. O ile ocena znaczenia takiego dowodu ze strony sądu odwoławczego byłaby taka, że podważałby on wnioski i oceny sądu I instancji, to faktycznie w większości wypadków, dalsze prowadzenie postępowania dowodo­ wego, naruszałoby dyspozycję art. 452 § 1 KPK. Zupełnie inaczej rzecz jednak wygląda, kiedy to nowe źródło dowodowe, w ocenie sądu odwoławczego, nie podważa dotychczasowych wyników postępowania karnego. Wówczas nawet do­ datkowe sprawdzenie wartości takiego dowodu w kolizji z treścią art. 452 § 1 KPK stało nie będzie, a zakres uzupełniającego postępowania prowadzonego w opar­ ciu o przepis art. 452 § 2 KPK może ulec rozszerzeniu. 77. Postanowienie SN z 11.5.2006 r. (III KK 452/05, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 1016) Przepis art. 452 § 1 KPK nie stanowi prawidłowej podstawy oddalania wniosków dowodowych w postępowaniu przed sądem II instancji. Nie stanowi zakazu bez­ względnego, który wiąże się z całkowitym zakazem dopuszczenia dowodu w pro­ cesie i z koniecznością rozstrzygnięcia o jego przedmiocie tylko na podstawie dostępnych, już przeprowadzonych dowodów. Przepis ten wprowadza jedynie ograniczenie w przeprowadzaniu dowodów na etapie rozpoznawania apelacji.

249

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

Ograniczenie to nie jest tożsame z wyłączeniem takiej możliwości. W żadnym wy­ padku nie można więc przyjąć, że wniosek zgłoszony w postępowaniu drugo­ instancyjnym sąd odwoławczy może „zignorować” i zaniechać ustosunkowania się do niego z tego tylko powodu, że nie został złożony w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Oddalenie wniosku dowodowego możliwe jest z powo­ łaniem się na podstawy określone w art. 170 § 1 KPK (ewentualnie także art. 193 § 1 i art. 201 KPK, gdy chodzi o dowód z opinii biegłych). 78. Wyrok SN z 27.4.2005 r. (IV KK 118/05, OSNwSK 2005, Nr 1, poz. 861) Na przeszkodzie złożeniu wniosku dowodowego w postępowaniu odwoławczym nie stoi też żaden termin prekluzyjny. Wniosku dowodowego nie można więc od­ dalić na tej tylko podstawie, że zgłoszono go dopiero w postępowaniu przed drugą instancją. Wprawdzie według ogólnej zasady sąd odwoławczy nie przeprowadza postępowania dowodowego co do istoty sprawy (art. 452 § 1 KPK), jednak może przeprowadzić dowód na rozprawie, jeśli nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacznej części (art. 452 §2 KPK). Z pewnością przepis ten nie może stać się podstawą oddalenia przez sąd odwoławczy wnio­ sków dowodowych, gdyż ma on jedynie służyć ograniczeniu możliwości orzekania w instancji odwoławczej w oparciu o nowe dowody, których ocena nie może wów­ czas podlegać kontroli instancyjnej (por. wyrok SN z dnia 11.12.2002 r., II KKN 186/01, LEX nr 74387). Co więcej, art. 453 § 2 KPK wprost przyznaje stronie prawo do składania wniosków ustnie lub na piśmie w postępowaniu odwoławczym. 79. Postanowienie SN z 5.8.2009 r. (II KK 36/09, OSNK 2009, Nr 9, poz. 80) 1. Zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego w wypadku braku środka odwoław­ czego wniesionego na jego niekorzyść oznacza, że ani w postępowaniu odwoław­ czym, ani w postępowaniu ponownym, jego sytuacja nie może ulec pogorszeniu w jakimkolwiek zakresie, w tym również w sferze ustaleń faktycznych powodujących, lub tylko mogących powodować, negatywne skutki w sytuacji prawnej oskarżonego. 2. Ocena co do tego, czy zmiana przez sąd ad quem ustalenia dotyczącego czasu (miejsca) zawarcia przez współoskarżonych porozumienia przestępnego albo ustalenia dotyczącego czasu (miejsca) przekazania przez jednego ze sprawców szczegółów planu działania przestępnego drugiemu ze sprawców narusza zakaz reformationis in peius, powinna być dokonywana na tle niepowtarzalnych realiów konkretnej sprawy. 80. Postanowienie SN z 2.12.2003 r. (III KK 526/02, Legalis) Ustaleniem faktycznym jest nie tylko to, co wyraża stanowisko w zakresie istnienia lub nieistnienia określonych faktów i okoliczności, lecz także to wszystko, co w wyniku

250

789440

Orzecznictwo

oceny dowodów ustalone zostaje jako kontekst lub następstwo faktów ustalonych bezpośrednio i uznanych za wiarygodne. W takim zakresie ustaleniami faktycznymi są zarówno ustalenia okoliczności o charakterze przedmiotowym, jak i oceny od­ noszące się do zamiarów, motywów, postaw i innych kategorii podmiotowych, charakteryzujących stany i procesy psychiczne uczestników zdarzeń będących przedmiotem procesu. Nie wynika z tego wcale, że rangę ustalenia faktycznego ma każdy pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku. Określone twierdzenie jest ustaleniem faktycznym, jeżeli jest elementem przyjętego przez sąd stanu faktycz­ nego sprawy. Jeżeli zaś elementu takiego nie stanowi, nie może być później przed­ miotem ocen określających prawne konsekwencje czynu lub wyznaczających okoliczności istotne dla wymiaru kary. 81. Wyrok SN z 18.3.2010 r. (III KK 26/10, Prok. i Pr. 2010, Nr 7–8, poz. 18) Wobec osób uniewinnionych przez sąd pierwszej instancji bezpośrednie skazanie przez sąd odwoławczy stanowi złamanie konstytucyjnej zasady dwuinstancyjnego orzekania o winie i odpowiedzialności karnej. 82. Uchwała SN z 23.3.2011 r. (I KZP 28/10, OSNK 2011, Nr 4, poz. 30) Artykuł 454 § 2 KPK zakazuje sądowi odwoławczemu orzeczenia surowszej kary pozbawienia wolności jedynie wówczas, gdy zmiana ustaleń faktycznych miałaby wpływ na zaostrzenie tej kary. 83. Wyrok SN z 25.6.2008 r. (IV KK 38/08, OSNK 2008, Nr 9, poz. 72) Reguła ne peius wyrażona w art. 454 § 2 KPK dotyczy wszystkich ustaleń faktycz­ nych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku, a więc zarówno odnoszących się do przedmiotowej strony czynu, jego strony podmiotowej (umyślność, nie­ umyślność, rodzaj zamiaru, motywy czynu), innych okoliczności wpływających na stopień winy i stopień społecznej szkodliwości czynu oraz ustaleń dotyczących samego oskarżonego, jego właściwości i warunków osobistych, o których mowa w art. 53 § 2 KK, a także jego zachowania przed popełnieniem przestępstwa i po jego popełnieniu. 84. Wyrok SN z 18.12.1973 r. (V KRN 449/73, OSNK 1974, Nr 5, poz. 99) Przyznane sądowi odwoławczemu prawo do odmiennego orzeczenia co do istoty sprawy nie oznacza przekreślenia obowiązującej w polskim procesie zasady bez­ pośredniości. A zatem odmienna ocena przeprowadzonych przez sąd I instancji dowodów w postępowaniu odwoławczym, jeżeli przewód sądowy nie został w tym postępowaniu uzupełniony, uzasadniona będzie i dopuszczalna tylko wtedy, gdy

251

789440

Apelacja karna

Część III. Orzecznictwo

zebrane dowody mają jednoznaczną wymowę, a ocena ich przez sąd I instancji jest oczywiście błędna. Same wątpliwości co do prawidłowości dokonanej oceny, skoro nie wykroczyła ona poza granice zakreślone przepisem art. 4 par. 1 KPK nie upoważniają jeszcze sądu drugiej instancji do zajęcia odmiennego stanowiska i wyciągania niekorzyst­ nych dla oskarżonego wniosków, mogą jedynie uzasadniać potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego (art. 401 par. 2 KPK) przez przeprowadzenie nowych dowo­ dów lub ponowienie już przeprowadzonych dowodów, ocena których dokonana przez sąd pierwszej instancji nasuwa zastrzeżenia. W każdym razie odmienne orzeczenie co do istoty sprawy zobowiązuje sąd drugiej instancji do przeprowa­ dzenia szczegółowej analizy materiału dowodowego i wykazania, na czym polegał błąd sądu pierwszej instancji. 85. Wyrok SN z 25.3.1987 r. (V KRN 18/87, Informacja Prawnicza – Prawo karne 1987, Nr 7–9, poz. 20) Jeżeli orzeczenie sądu rewizyjnego ma charakter orzeczenia co do istoty sprawy, to jego uzasadnienie nie może w istotny sposób różnić się od uzasadnienia sądu pierwszej instancji, gdyż przedmiotem kontroli rewizyjnej nie jest tylko sam wyrok w izolacji od materiału dowodowego. Uzasadnienie to powinno zawierać ustalenia faktyczne, dokonane samodzielnie przez sąd rewizyjny, oparte na prawidłowo oce­ nionych dowodach i pozwalająca na określenie, jaki był rzeczywisty przebieg zdarzenia będącego przedmiotem rozpoznania w konkretnej sprawie. Dokonanie nowych ustaleń faktycznych, odmiennych od poczynionych w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, wymaga jednak daleko posuniętej ostrożności ze względu na brak bezpośredniego przeprowadzenia dowodów oraz ze względu na to, że ustalenia takie nie podlegają sprawdzeniu w toku dalszego postępowania instancyjnego. 86. Postanowienie SN z 9.11.2009 r. (III KK 130/09, Legalis) Wydanie orzeczenia reformatoryjnego co do istoty sprawy w postępowaniu odwo­ ławczym podlega określonym regułom. Jest ono możliwe tylko w takim przypadku, gdy zebrane dowody zezwalają na odmienne niż w pierwszej instancji rozstrzy­ gnięcie. Dowody te mają mieć jednoznaczną wymowę, a ich ocena dokonana przez Sąd pierwszej instancji jest w sposób oczywisty błędna. 87. Wyrok SN z 20.1.2010 r. (IV KK 334/09, Legalis) Jakkolwiek z art. 437 § 2 KPK wynika uprawnienie sądu odwoławczego do dokony­ wania ustaleń faktycznych odmiennych od przyjętych za podstawę pierwszoinstan­ cyjnego orzeczenia, o ile „pozwalają na to zebrane dowody”, to jednak przepis ten

252

789440

Orzecznictwo

interpretować należy w ścisłym związku z zasadą bezpośredniości (w znaczeniu postulatu zetknięcia się organu procesowego z przeprowadzonymi dowodami), jak i z zasadą dwuinstancyjności. Właśnie ze względu na owe zasady, dokonanie przez sąd odwoławczy ustaleń faktycznych, odmiennych od poczynionych w postępo­ waniu pierwszoinstancyjnym (jeżeli przewód sądowy nie został uzupełniony w try­ bie art. 452 § 2 KPK) uzasadnione będzie tylko wtedy, gdy zebrane dowody mają jednoznaczną wymowę, a ocena ich przez sąd a quo jest oczywiście błędna. 88. Wyrok SN z 21.1.2008 r. (III KK 404/07, OSNwSK 2008, Nr 1, poz. 162) Same wątpliwości co do prawidłowości dokonanej oceny dowodów, zwłaszcza w razie powzięcia przeświadczenia, że wykroczyła ona poza granice zakreślone art. 7 KPK lub była efektem wadliwego zastosowania reguły z art. 5 § 2 KPK, mogą uzasadniać konieczność już to uzupełnienia przewodu sądowego w trybie art. 452 § 2 KPK (gdy nie jest potrzebne przeprowadzenie przewodu sądowego w całości lub w znacznej części), już to uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Jeśli sąd odwoławczy dostrzeże niezbędność weryfi­ kowania oceny dowodów co do istoty sprawy, nie powinien z reguły sam tego czynić i orzekać co do tej istoty, co byłoby przecież swoistym przejmowaniem przez sąd ad quem funkcji sądu orzekającego w pierwszej instancji, ale powinien wydać orzeczenie kasatoryjne. 89. Wyrok SN z 7.12.2006 r. (III KK 134/06, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 2379) Nie ulega wątpliwości, że poprawienie kwalifikacji prawnej przypisanego sprawcy czynu z formy stadialnej „usiłowania” na formę „dokonania” w każdym wypadku jest zmianą na jego niekorzyść, choćby z uwagi na unormowanie zawarte w art. 14 § 2 KK, możliwość odmiennego stosowania dobrodziejstwa ewentualnej przyszłej amnestii do czynów „usiłowanych”, a przede wszystkim z uwagi na to, że z istoty rzeczy stopień szkodliwości społecznej czynu usiłowanego jest mniejszy niż doko­ nanego, a zatem jest możliwe tylko wtedy, gdy wniesiono środek odwoławczy na jego niekorzyść.

253

789440

789440

Indeks Apelacja cywilna

Doręczenie apelacji 25–27

– dopuszczalność 3, 6–8 – podmioty legitymowane do złożenia 9–10 – odpowiedź 65–67 – termin – – przywrócenia 11 – – wniesienia 11 – – wniesienia przez interwenienta ubocznego 16–17 – w postępowaniu uproszczonym 35, 83 – w postępowaniu zwyczajnym 35 – wymagania formalne 21–24 – wymagania szczegółowe 28–31 Apelacja karna – dopuszczalność 133–139 – podmioty legitymowane do złożenia 142 – termin – – przywrócenie 144 – – wniesienia 143 – – zawinione niedotrzymanie 146 – wymagania szczegółowe 151 – wymogi formalne 149–151 – zakres zaskarżenia 153 – – podmiotowe ograniczenie zakresu zaskarżenia 153 – – przedmiotowe ograniczenie zakresu zaskarżenia 154

Doręczenie pism procesowych 12–13 – byłemu pełnomocnikowi 18 – omyłkowe 15 – pełnomocnikowi 14 – stronie 14 Dowody – a przedawnienie 74 – kryteria oceny w postępowaniu 39 – powołanie nowych w trakcie postępowania 50, 73–74

Bezwzględne przyczyny odwoławcze

Odwołalność czynności procesowych 4

– brak dokumentu pełnomocnictwa 176 – brak obrońcy 171, 174 – kondycja psychiczna oskarżonego 172–173 – powaga rzeczy osądzonej 44, 174 – udział zawieszonego obrońcy 174 – wydanie orzeczenia przez nieuprawnionego 172 Bezzasadność apelacji 81

Granice apelacji 53, 151–152 Granice rozpoznania – podmiotowe 72 – przedmiotowe 70–72 Gravamen 154

Informacje niejawne 180 Interwenient uboczny 10

Klauzula „ściśle tajne” – a wymogi formalne apelacji 180–186

Ne peius 198 Nierozpoznanie istoty sprawy 47

Ograniczenie podmiotowe apelacji karnej 155 Opłaty sądowe – dowód wniesienia 60 – rodzaje 57 – termin wniesienia 58 – wysokość 57 – zwolnienie 62–64

789440

255

Indeks

Pełnomocnictwo

Uzasadnienie zarzutów 48–50

– doręczenie do apelacji 24 – ustanowienie 19–20 – zawiadomienie o wypowiedzeniu 19 Postępowanie – apelacyjne 3, 77 – międzyinstancyjne 65, 187 – nieważność 41–47 – przed sądem drugiej instancji 68–69, 187 – – podstawa orzekania 76 Prawa majątkowe 54 Prawa niemajątkowe 55 Prekluzja procesowa w sprawach gospodarczych 40 Przedmiot dowodu 38 Przedmiot zaskarżenia – a wartość przedmiotu sporu 55 – a właściwość sądu 56 – wartość 54, 56 Przepisy prawa materialnego – błędna wykładnia 36 – naruszenie 36 – wskazanie 33 Przymus adwokacko-radcowski 178–179

Uzupełnienie apelacji 51

Reformationis in peius 157, 195–198 Sąd – mylne oznaczenie 18 Skarga kasacyjna 3

Termin – a postanowienie o sprostowaniu lub wykładni wyroku 12 – zob. Apelacja cywilna – termin, Apelacja karna – termin

256

789440

Wniosek alternatywny 53 Współuczestnik procesowy 9 Wyrok – nieważność 42 – oznaczenie 28–29 – reformatoryjny 81 – rodzaje 52 – sądu odwoławczego 201 – uzasadnienie 39 – żądanie wydania 12

Zarzuty apelacyjne – błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku 168–169 – formułowanie 162 – obraza prawa materialnego 163–164 – obraza prawa procesowego 165–168 – obrazy przepisów 160 – podstawa 159 – rażąca niewspółmierność kary 170–171 – zmiana 162 Zarzuty procesowe – nowe 34 – przedstawienie 31 – zmiana 34 – związanie sądu 34 – zwięzłość 31–32 Zasady procesowe – dwuinstancyjności 4 – formalizmu procesowego 4 – koncentracji materiału dowodowego 73 – skargowości 3, 9, 133 – zaskarżalności orzeczeń sądowych 135 Zwrot pisma procesowego 14

PRAWO SÑDOWE

Ksià˝ka omawia całoÊciowo problematyk´ zwiàzanà z wnoszeniem i rozpoznaniem apelacji w post´powaniu cywilnym oraz post´powaniu karnym, ale głównie koncentruje si´ na aspektach praktycznych, które majà ułatwiç skuteczne wniesienie apelacji przez pełnomocnika procesowego i jej merytoryczne rozpoznanie przez sàd. Zakres tematyczny ksià˝ki obejmuje zarówno apelacj´ cywilnà, jak i apelacj´ karnà. W obr´bie ka˝dej apelacji wyró˝niono dwie cz´Êci. Pierwsza z nich – opisowa, stanowi wyczerpujàcy praktyczny komentarz, uzupełniony najbardziej reprezentatywnymi i aktualnymi orzeczeniami, druga cz´Êç zawiera najbardziej przydatne w codziennej praktyce wzory pism procesowych.

PRAWO SÑDOWE

Pozycja, ze wzgl´du na swój praktyczny charakter adresowana jest w szczególnoÊci do aplikantów wszystkich zawodów prawniczych oraz adwokatów i radców prawnych na co dzieƒ zajmujàcych si´ powy˝szà tematykà, a tak˝e s´dziów i prokuratorów. W zakresie Apelacji cywilnej Autor kolejno prezentuje i omawia m.in.: dopuszczalnoÊç apelacji cywilnej, podmioty legitymowane do składania apelacji, termin do wniesienia apelacji cywilnej, zapowiedê apelacji, elementy konstrukcyjne apelacji, opłaty sàdowe w sprawach cywilnych, post´powanie mi´dzyinstancyjne, odpowiedê na apelacj´ oraz post´powanie przed sàdem drugiej instancji. Dalej znajdujà si´ m.in. wzory: apelacja od wyroku Sàdu Rejonowego, apelacja w post´powaniu uproszczonym, odpowiedê na apelacj´ pozwanego dor´czonà pełnomocnikowi powoda, pełnomocnictwo do prowadzenia sprawy rozwodowej oraz inne.

PRAWO SÑDOWE

W zakresie Apelacji karnej Autor kolejno prezentuje i omawia m.in.: dopuszczalnoÊç apelacji karnej, podmioty uprawnione do zło˝enia apelacji, właÊciwoÊç sàdów, termin do wniesienia apelacji karnej, wymogi formalne apelacji w sprawie karnej, zarzuty apelacyjne, post´powanie mi´dzyinstancyjne, post´powanie przed sàdami drugiej instancji, rodzaje orzeczeƒ sàdu odwoławczego. Dalej znajdujà si´ m.in. wzory: apelacja karna, odpowiedê na apelacj´ karnà, wniosek o sporzàdzenie na piÊmie uzasadnienia wyroku i dor´czenie pełnomocnikowi powoda, upowa˝nienia do obrony i inne. Na marginaliach umieszczono hasła tematyczne ułatwiajàce szybkie odnalezienie interesujàcych czytelnika zagadnieƒ.

Stefan Jaworski – adwokat, prowadzi Kancelari´ Adwokackà w Warszawie, specjalizuje si´ w prawie sàdowym z zakresu prawa cywilnego i karnego, autor licznych praktycznych publikacji m.in. dla aplikantów adwokackich i radcowskich, prowadzi szkolenia dla aplikantów adwokackich, radcowskich oraz dla adwokatów i radców prawnych. PRAWO SÑDOWE

Ksià˝ka zawiera kart´-zdrapk´ umo˝liwiajàcà bezpłatny dost´p on-line do wersji ujednoliconych aktów prawnych m.in. KPC, KPK, ustawy o kosztach sàdowych w sprawach cywilnych oraz rozporzàdzeƒ w sprawie opłat za czynnoÊci pełnomocników procesowych.

www.ksiegarnia.beck.pl tel. 22 31 12 222 fax 22 33 77 601