Arena Leonardo Vittorio - Samuraje. Triumf i upadek japońskich wojowników

SAVE OFFLINE

Samuraje. Triumf i upadek japońskich wojowników Leonardo Vittorio Arena Tłumaczenie: Mateusz Kłodecki Original title: SAMURAI. Ascesa e declino di una grande casta di guerrieri © 2002 Arnoldo Mondadori Editore S.p.A., Milano © 2017 Mondadori Libri S.p.A., Milano Polish translation Copyright © Wydawnictwo RM, Poland 2019 Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Mińska 25 [email protected] www.rm.com.pl Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy. Wszystkie nazwy handlowe i towarów występujące w niniejszej publikacji są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm odnośnych właścicieli. Wydawnictwo RM dołożyło wszelkich starań, aby zapewnić najwyższą jakość tej książce, jednakże nikomu nie udziela żadnej rękojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w żadnym przypadku odpowiedzialne za jakąkolwiek szkodę będącą następstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeśli Wydawnictwo RM zostało zawiadomione o możliwości wystąpienia szkód. ISBN 978-83-8151-270-1 ISBN 978-83-8151-304-3 (epub) ISBN 978-83-8151-305-0 (mobi) Redaktor inicjująca: Aleksandra Żdan

 Redaktor prowadząca: Irmina Wala-Pęgierska  Redakcja: Mirosława Szymańska  Korekta: Jacek Ring  Nadzór graficzny i dobór ilustracji: Grażyna Jędrzejec  Projekt okładki: Studio GRAW  Ilustracje: www.ngv.vic.gov.au  Edytor wersji elektronicznej: Tomasz Zajbt  Opracowanie wersji elektronicznej: Marcin Fabijański  Weryfikcja wersji elektronicznej: Justyna Mrowiec

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE ROZDZIAŁ I. YOSHITSUNE, ZASZCZUTA BESTIA ROZDZIAŁ II. MASASHIGE: PARTYZANT CESARZA GODAIGO ROZDZIAŁ III. WROGOWIE NA ŻYCIE I ŚMIERĆ ROZDZIAŁ IV. KAMIKAZE NA MORZU ROZDZIAŁ V. NOBUNAGA: GŁÓD WŁADZY ROZDZIAŁ VI. NAJWIĘKSZY KAMPAKU JAPONII ROZDZIAŁ VII. KRONIKA DWÓCH INWAZJI ROZDZIAŁ VIII. HERBATKA Z HIDEYOSHIM ROZDZIAŁ IX. IEYASU, SUZEREN ROZDZIAŁ X. SHIMABARA: CHRZEŚCIJAŃSKA REWOLTA ROZDZIAŁ XI. MUSASHI, NADCZŁOWIEK ROZDZIAŁ XII. ZEMSTA WOLNYCH LUDZI ROZDZIAŁ XIII. OSTATNI SAMURAJ BIBLIOGRAFIA GLOSARIUSZ KALENDARIUM SZCZEGÓŁOWE KALENDARIUM

WPROWADZENIE Jeżeli samurajom czegokolwiek brakuje, to tylko strachu. ANONIM

Nie sposób wyobrazić sobie historii Japonii bez samurajów. Samuraje czy cesarz? Alternatywa nie do pomyślenia. W  ciągu siedmiuset lat sprawowania rządów samuraje odcisnęli na historii Japonii piętno, które nie poddaje się łatwej, jednoznacznej interpretacji. Kim byli? Nieznającymi strachu wojownikami czy pozbawionymi skrupułów politykami, którzy siłą podporządkowali sobie cały naród i  wprowadzili dyktaturę wojskową? A  może poetami, filozofami i  malarzami, maniakalnie przywiązanymi do ceremonii parzenia herbaty i zen, tak bardzo z nimi utożsamianego, że postrzeganego jako jeden z ich atrybutów? Odpowiedzi mogą udzielić wyłącznie oni sami, dlatego w tej książce to właśnie im oddaję głos, żeby mogli odeprzeć najbardziej sztampowe oskarżenia i  zaprzeczyć kliszom, które nie oddają im sprawiedliwości. Odmalowuję ich życie prywatne i  publiczne, uplecione z  intryg, zdrad i  żądzy władzy. Wstrząsały nimi ludzkie, zbyt ludzkie waśnie. Targały nimi takie same emocje jak zwykłymi śmiertelnikami? Tak, a  nawet silniej. Na ich życiowe doświadczenia składały się fetyszyzacja miecza, bratobójstwa i seksualne perwersje, lecz również uduchowienie, estetyzm i... owszem, miłosierdzie. Byli wojownikami i  służącymi, zgodnie z  etymologią słowa samuraj. Nawiązuje do tych ideałów Ghost Dog, bohater filmu Jarmuscha o  tym samym tytule: najważniejsze jest oddanie panu, nawet jeśli w  tym wypadku chodzi o  bossa yakuzy,

japońskiej mafii. Między kolejnymi zabójstwami pogrąża się w  lekturze Hagakure, kodeksu mówiącego o  pokonywaniu samego siebie i zasadach postępowania samuraja. To właśnie ten film zainspirował mnie do napisania książki o  samurajach. Chciałem zrozumieć Ghost Doga, ale i  współczesny świat, bo nawet dziś na każdym kroku możemy znienacka natknąć się na samuraja. Jakby wojownicy z  Kraju Kwitnącej Wiśni nigdy nie zniknęli, jakby wciąż z pasją dawali świadectwo epoce, która bezpowrotnie minęła. Podjąłem próbę cofnięcia się pamięcią do ich historii, ta zaś ściśle wiąże się z filozofią. W oczach człowieka Zachodu – jakże często krótkowzrocznych – pełni sprzeczności samuraje stanowią ucieleśnienie japońskiej psyche. Surowi i  szczodrzy, budzący podziw i  wstręt – ukazują nam oblicze niejednoznaczne, lecz nie schizofreniczne. Spójrzmy chociażby na Musashiego, najbardziej autentycznego reprezentanta legendarnego stanu. Na bakier z prawem, zżerany ambicją, lecz jednocześnie mądry i  refleksyjny. Do dziś w  Ameryce i  w  Europie jego Gorin-no Sho służy za podręcznik do kształcenia managerów i  repertorium zasad sukcesu. Cóż, dla Musashiego tryumf oznaczał pognębienie przeciwnika. Samuraje, lżeni lub podziwiani, zależnie od klimatu danej epoki. Samuraje przeciwko buddystom, lojalistom, poplecznikom cesarza, przeciwko ludziom Zachodu. Samuraje przeciwko wszystkim. Kurosawa umiejętnie odmalował ich ducha, skłonnego do rywalizacji, choć nie zawsze do walki. Siedmiu samurajów to szkic przedstawiający ich tymczasowy, efemeryczny sojusz z  chłopami. W  oddali majaczy widmo ligi Ikkō-ikki, wieloklasowej, antyrządowej formacji. Lecz również w  Sierpniowej rapsodii, testamencie ostatniego reżyserasamuraja, obserwujemy zawstydzającą konfrontację z  Ameryką, która zresztą przesądziła o  zniknięciu tej klasy

społecznej. Samuraje nie zostali pokonani przez chrystianizację, przez cesarza ani buddyjskich mnichów-wojowników; umarli śmiercią naturalną, na anachronizm, w epoce, która już ich nie potrzebowała. Lecz czy na pewno? A  może to tylko złudzenie? W  każdym razie gdy tożsamość samurajów zaczęła kruszeć, usunęli się ze sceny bez wielkich batalii. No, chyba że egzystencjalnych. Z jednej strony kultura, z  drugiej sztuki walki. Oto dwoiste dziedzictwo samurajów, wojowników i  artystów, naukowców i  strategów. Japońscy wojownicy wielbili chińską literaturę, łapczywie pochłaniali klasyczne księgi oraz kroniki wojenne. Zawsze spoglądali na Sunziego z  szacunkiem. W  końcu to Sztuka wojenna pokazywała im, jak żyć. Człowiek kompletny nie lęka się sprzeczności, pielęgnuje różne umiejętności, dąży do perfekcji w  każdej z  nich. Upodabnia to samuraja do człowieka Renesansu. Lecz samuraj jest postacią konkretną, bynajmniej nie bezpłciową. Archeologiczna rekonstrukcja zniekształciłaby jego rysy. Czymże byłaby wielkość bez sprzeczności? A śmierć? Człowiek Zachodu uważa ją za kres istnienia ciała, stara się odpędzić ją za pomocą rozpaczliwych, acz nieskutecznych egzorcyzmów. Samuraj nosi ją na ramieniu, widzi ją wszędzie dokoła siebie od chwili otwarcia oczu o  poranku. To nie metafora. Samuraj wie, że jego czas może dobiec końca w  każdej chwili i  z  tą świadomością rzuca się w  wir walki. Czy zwycięży? Być może. Zostanie pokonany? W  takim wypadku znajdzie się wśród pozostałych bohaterów tysiącletniej sagi. Istnieje sztuka ponoszenia porażki, ukoronowanie samotnością. Seppuku, otwarcie brzucha, przywilej wybranych dusz. Miłość, życie, śmierć, namiętności. Samuraje oferują nam każde z tych doznań w wymiarze odmiennym od zachodniego,

w wymiarze, który z trudem przychodzi nam pojąć, jak ostatni przyczółek na Ziemi, za którym rozciąga się dominium nieznanego. Japończycy zdają nam się dziwni, ciekawi, nieprzewidywalni. To samo, dzięki ich wielorakiej naturze, dotyczy samurajów. Nie byli metaforą ani nieistotnym bądź marginalnym zjawiskiem. Ich zdolność reagowania na życiowe niespodzianki świadczy o  właściwej im sile. Samuraje, bohaterowie historii, ofiary historii. Pognębieni kryzysem tożsamości, wiecznie żądni władzy. Padali, lecz nie dali się ujarzmić. Uginali się, lecz nie pozwalali się pokonać. Tacy właśnie byli. Tylko tak możemy zrozumieć Minamota Yoshitsunego lub Takedę Shingena. W odczytywaniu historii samurajów nie do przecenienia jest również aspekt egzotyki. Samuraje są nam dalecy, ale i  bliscy, proponują wzorce życia bardziej autentycznego, wcale niekoniecznie brutalnego czy niemoralnego. Bez nich Japonia byłaby dziś zupełnie inna. Samuraje wracają. Nie jako zombie, lecz żywa, inspirująca obecność. Podobnie jak Kurosawa, często odwoływał się do nich Mishima, najbardziej „zachodni” z  japońskich pisarzy. Obaj artyści przywołują samurajów, lecz nigdy nie traktują instrumentalnie. Mishima, duchowy spadkobierca D’Annunzia, powołuje się na nich nie tylko w  twórczości, lecz również w  życiu. Mangi dostarczają jeszcze innego świadectwa obecności samurajów: powołują do życia postacie historyczne lub współczesne, które podążają śladem tych historycznych. Niniejszy wstęp ukazuje zarys problematyki książki, stanowi swego rodzaju panoramę. Podstawowa lekcja udzielona przez samurajów dotyczy sfery psychiki, tego, co głębiej niż spowita welonem pozorów rzeczywistość, niż fizyczna walka. Mistrz wśród szermierzy, Yagyu Tanemori, ujmuje to w  następujący sposób: sztuka wojenna nie polega na pokonaniu

nieprzyjaciela, lecz samego siebie. Nic nie mogło silniej dotknąć duszy Musashiego. A samuraje dzisiaj? To po prostu ludzie, którzy dążą do samorealizacji. Leonardo V. Arena

ROZDZIAŁ I

YOSHITSUNE, ZASZCZUTA BESTIA Zachowuj porządek i czekaj, aż wróg popadnie w rozprzężenie. Bądź spokojny i czekaj, aż wróg się stanie krzykliwy. Tak się wykorzystuje opanowanie[1]. SUNZI, Sztuka wojenna

Yoshitsune usłyszał tętent galopujących koni. Zatrzymał się na moment, jakby chciał odetchnąć. Ale musiał biec dalej. Tropił go zaciekły wróg. Yoshitsune pamiętał lepsze czasy, w  jego uszach wciąż brzmiał zgiełk dawnych bitew. Pokonał znienawidzonych Tairów, nieprzyjaciół zagrażających jego klanowi. A  potem? Któż jeszcze mógł mu zagrozić? Przedzierał się przez gęstwinę jak ranny zwierz. Nie mógł pozwolić, żeby go znaleźli. Wyznaczono nagrodę za jego głowę i  nie brakowało chętnych, żeby na niego zapolować. Musiał zachować czujność. Nie wiedział, do kogo się zwrócić. Z  pewnością szukali go wszędzie. Kto? Kto pragnął trofeum – jego głowy?

Yoshitsune znał odpowiedź, ale część jego duszy wciąż nie chciała w to uwierzyć. Jego śmiertelnym wrogiem był Yoritomo. Rodzony brat. Niewdzięcznik, zamierzał się go pozbyć jak irytującej muchy, jednym uderzeniem. I  pomyśleć, że przecież go wspierał, że bez niego klan Minamoto nigdy nie przejąłby władzy… Teraz to wszystko zdawało się dawno pogrzebane. Yoshitsune czuł, że z  każdej strony czyha na niego nienawiść brata. Och, nienawiść, jak najbardziej. Czuł jej tchnienie na karku, groźba śmierci wisiała nad jego głową. A przecież to on, Yoshitsune, mógł rządzić Japonią, zasiadać na miejscu Yoritoma. Wspomniał ostatnie wypadki, które zmusiły go do ucieczki. Yoritomo nie jest wojownikiem. To ja jestem prawdziwym samurajem. On się najlepiej czuje wśród papierów i kodeksów. Może i jest świetnym dowódcą, tak, bez wątpienia, ale sam nie rzuca się w bój. Nie jest człowiekiem czynu.

Żal ścisnął mu serce. Rozczarowanie wojownika było rozdzierające. Spodziewał się nagrody, a  zamiast tego został wygnany przez brata. Yoritomo kazał go upolować, bezzwłocznie wyeliminować niczym oszalałe zwierzę. Po chwili samuraj powrócił myślami do bitwy. Wojna Gempei dobiegała końca, lecz wciąż dochodziło do starć między klanami Taira i  Minamoto, czyli między starym a nowym, między kastą niegdyś uprzywilejowanych a nowymi panami, dopiero szukającymi fortuny. Yoshitsune gnał swe oddziały z  pełną prędkością, parł do przodu jak błyskawica. W krótkim czasie pokonał dystans, którego przejście normalnie zabiera wiele dni. Żołnierze padali z nóg. – Wodzu, konie potrzebują wytchnienia. Tej nocy nie możemy już dalej maszerować.

– Nie mamy wyboru. Jesteście urodzonymi wojownikami i  wiecie, że przed nami decydujące starcie. Jeśli konie nie wytrzymują, tym gorzej dla koni. Przyzwyczaimy je do naszego rytmu. Dowódca odszedł, Yoshitsune został sam. Czekał na walkę. Bitwa zbliżała się nieuchronnie, była nie do uniknięcia. Zbyt długo oba klany obserwowały się nawzajem, wyczekując fałszywego ruchu przeciwnika. Lecz żaden z adwersarzy się nie pomylił. Trwonili więc czas i  siły w  pomniejszych utarczkach, czasem między sobą, czasem z  innymi klanami. Pozornie gra nie toczyła się o panowanie nad krajem. Tylko Yoshitsune mógł pokonać Tairów. – Tu trzeba nie lada kunsztu. Nasz wróg zdaje się niezwyciężony. – Yoritomo wyraził się jasno. Nakazał bratu rzucić do walki wszystkie siły. Yoshitsune podjął wyzwanie, rozmówiwszy się wcześniej z najbardziej zaufnymi dowódcami. Znał sztukę wojenną, kierował się niezwykle skuteczną strategią. – Należy działać szybko, nie dać przeciwnikowi zwietrzyć zagrożenia. A  skoro wróg nie wyczuje niebezpieczeństwa, nawet się nie zorientuje, że wkrótce postrada życie. Rozumowanie bez skazy; dowódcy byli pod wrażeniem determinacji Yoshitsunego. – Gdzie stoją siły Tairów? – W  zamku Ichinotami, wodzu, na pograniczu prowincji Settsu i Harima. – Doskonale. Zaatakujemy pod osłoną nocy. Była to decyzja godna wielkich strategów, znających przewagi ataku w  ciemnościach, albowiem tacy dowódcy wiedzą, że w  podobnych okolicznościach zwycięski los łatwiej się do nich uśmiechnie. I  rzeczywiście, Yoshitsune zatryumfował.

Kiedy wybrzmiały okrzyki radości, na chwilę zapadła głucha cisza. Niezliczone trupy wojowników z  obu armii gęsto zaścielały pole bitwy. Ale wojsko Minamotów odniosło zwycięstwo i  tylko to się liczyło. W  oddali strzelały w  niebo płomienie trawiące zamek. Noc zabarwiła się szkarłatem, mrok się rozproszył. Taktyka blitzu okazała się skuteczna. – Co teraz? Nieprzyjaciel pierzcha. – Szkoda czasu na pogoń. Nasyćmy się zwycięstwem. Yoshitsune nie chciał igrać z  losem i  napawał się zwycięstwem. Wolał zaczekać na kolejną szansę, żeby dokończyć zniszczenie klanu Taira. Historia klanu Minamoto splata się z  historią Japonii. To właśnie z  tym potężnym rodem wiąże się seria mitów, które leżą u podstaw kosmogonii Kraju Kwitnącej Wiśni. Związek Minamotów z  początkami Japonii jest bezpośredni i  sugestywny. Sięga epoki bogów i  herosów. Nocami w  obozowiskach, przy ogniu, starożytni opowiadają historie i  legendy; znajdą się one w  o wiele późniejszych dziełach literackich, Kojiki i  Nihon-shoki. Opisują stworzenie rzeczy i boską parę, Izanagiego i Izanami. Pierwszy raz zarysowuje się dualizm: męskie i  żeńskie. Pierwsze bóstwa zanurzyły koralową, wysadzaną klejnotami włócznię w  wodach oceanu – a więc świat został stworzony za pomocą broni. Z kropli, które spływają z  włóczni, powstają wyspy japońskiego archipelagu. Najważniejsze z  nich to Honsiu, największa, Kiusiu, Sikoku i Hokkaido, najodleglejsza. Oto centrum świata. Rodzą się rzeki, drzewa, góry. Kosmos nabiera kształtu. Jednak opowieść o początku to również opowieść o gwałtach i zabójstwach. Boska para jednoczy się w związku małżeńskim, dając początek nowemu rodowi. Ale bóg ognia przysparza

matce wielkiej udręki. Ojciec zabija więc krnąbrnego syna. Oto pierwszy akt przemocy w historii świata, przywodzący na myśl śmierć Abla z ręki Kaina. Następnie Izanagi rusza śladem żony, która zstąpiła do piekieł. Niczym Orfeusz próbuje przywrócić ją światłu. Lecz ponosi klęskę i  powraca niepocieszony, szarpany przez wyrzuty sumienia. Jakby dopiero w  tej chwili do niego dotarło, że pozbawił życia własnego syna. Nie zapomni obmyć się, dokonując dokładnych ablucji, naśladowanych później przez samurajów. W ten sposób rodzą się rytuały i ceremoniał. Pierworodną Izanagiego i  Izanami czeka lepszy los. Dobra Amaterasu, bogini słońca prześladowana przez brata, Susanoo. Ten został obdarzony okrutnym charakterem i  uwielbia ciskać w  siostrę padłymi zwierzętami. Jest to bestialskie wyznanie miłości. Biedna, przerażona Amaterasu próbuje się ukryć. Ucieka do jaskini i światło znika z powierzchni ziemi. Wieczna noc otula świat czarną opończą. Zaniepokojeni ludzie postanawiają zasięgnąć języka, dowiedzieć się, o  co chodzi. Są gotowi zrobić wszystko, co w ich mocy, żeby przywrócić boginię do życia i  rozproszyć mrok. Zwracają się do cyklopicznego bóstwa, które strzeże sekretu kowania mieczy[2]. Ukazują bogini klejnoty i  zwierciadło. Ona zaś, wiedziona próżnością, daje się skusić, wychyla się z  jaskini. Odbicie jej piękna olśniewa ją samą. Spogląda w  zwierciadło kolejny raz i  nie może rozpoznać pięknego oblicza. Tymczasem wrota jaskini zamykają się za jej plecami. Światło powraca na świat. Amaterasu otrzymuje w  dziedzictwie Ziemię. Wynika to z  prawa pierworództwa, które nie wyklucza kobiet. Bogini posyła na Ziemię swego wnuka, Ninigiego, by przeprowadził rekonesans i  został jej namiestnikiem. Wręcza mu trzy insygnia: zwierciadło, klejnoty i  miecz. To symbole wiedzy, władzy i siły – wartości ludzkiego świata. Sintoizm przejmie je i będzie krzewił wśród mieszkańców Kraju Kwitnącej Wiśni.

Jimmu, wnuk Ninigiego, zostaje pierwszym cesarzem. Między bogami a  rodem władców zadzierzguje się silna więź, która nigdy nie zostanie zerwana. Uzbrojony w  miecz Jimmu dokonuje wielu heroicznych czynów, ściera się z przeciwnikami najróżniejszej proweniencji. Jest nie tylko człowiekiem, lecz również bogiem. Wszyscy samuraje wzorują się na nim, także Yoshitsune, ścigany zwierz. Boska natura Jimmu oraz jego dzielne czyny będą powszechnie sławione przez potomnych. Tradycja głosi, że pierwszy cesarz przyjmuje regalia w  lutym 660 roku p.n.e. W owej epoce świat tętni życiem, każde stworzenie ma duszę, kami; to słowo z czasem przybiera inne znaczenie, „bóg”. Jaskinie, morze, lasy i  góry symbolizują najwyższą moc, jak mana na Nowej Zelandii. Sintoizm wchłania te koncepcje. Znajdują one wyraz w  samej nazwie religii, która oznacza „drogę bogów”. Natura jest wielka, na każdym kroku demonstruje swą potęgę. Sintoizm jest raczej jej apologią niż wizją świata. W  miejscach najpotężniejszego oddziaływania życiodajnego tchnienia wznoszą się świątynie i  klasztory, akumulatory pozytywnej energii. Yoshitomo, przedstawiciel znamienitego klanu Minamoto, właśnie w  takich miejscach będzie oddawał się refleksji nad przyczynami porażki. Zwróci się do swego miecza z żałosną przemową, próbując zrozumieć, dlaczego zatracił kami w  chwili próby. Samuraj powraca pamięcią do przodków. Miecz zaś staje się przedłużeniem ciała, nośnikiem nadludzkiej siły pochodzącej od Amaterasu. Następców Jimmu spowija mgła. Trudno się z  nimi identyfikować, znaleźć wśród nich bohatera godnego opowieści. Aż wreszcie dziesiąty z rodu wzniósł w Ise kompleks chramów poświęconych Amaterasu. Ruszał w  bój z  imionami bóstw na

ustach, pragnąc zjednać sobie ich przychylność. Sujin, bo tak brzmiało jego imię, żył około 200  roku p.n.e. W  kryzysowych sytuacjach zwracał się do sioguna, wielkiego wodza, którego zadanie polegało na tłumieniu buntów i  rozruchów. Tak zrodziła się kolejna tradycja – i  takie były początki urzędu sioguna. Związek władzy z  klanem Minamoto zacieśnił się jeszcze, kiedy (w 1192 roku – przyp. tłum.) to właśnie członek tego rodu stanął na czele pierwszego rządu wojskowego. Mowa o  Yoritomie, który wydał rozkaz pochwycenia swego bratarywala Yoshitsunego. Nie należał do wojowników, co znacznie osłabiało jego autorytet. Yoshitsune i  Yoritomo uzupełniali się: jeden był rycerzem, drugi politykiem. Obaj posługiwali się mianem samurajów. Yoshitsune ruszał do walki na grzbiecie imponującego czarnego ogiera, symbolu sił piekielnych. Istnieje drzeworyt, tak sugestywny, że oglądający niemal słyszy rżenie tej bestii, podczas gdy jej pan swobodnie nią kieruje. Jeździec ma przerzucony przez plecy łuk, chroni go kolorowa zbroja. Twarz zdobi wąsik, grymas zdradza głód walki. Samuraj ma przytroczony do pasa miecz. Jest gotów go użyć. Żeby odnaleźć pierwowzór Yoshitsunego w  epoce kształtowania się Japonii, należałoby zaczekać aż do pojawienia się Yamata Takeru, syna cesarza Keiko, następcy Sujina. I znów mit zderza się z  Historią. Yamato Takeru był brutalnym i  porywczym młodzieńcem. Pewnego dnia zabił brata za nieznaczne uchybienie etykiecie, spóźnienie na kolację (!). Puściły mu nerwy, ale w  gruncie rzeczy pozbył się rywala. Ojciec za karę wysłał go natychmiast na Kiusiu. Skoro był taki bojowy, mógł stawić czoło hordom tamtejszych rebeliantów. Syn ruszył na spotkanie z  niebezpieczeństwami i  okrył się chwałą.

Portret przedstawia go z  długimi włosami symbolizującymi siłę, gotowego bez litości zadać przeciwnikowi pojedynczy, śmiertelny cios. Yamato zakrada się do wrogiego obozu, wywiódł w  pole straże. Zaskoczony buntownik próbuje dobyć miecza, lecz bezskutecznie. Wnętrze pomieszczenia utrzymane jest w  tonacjach ciemnej czerwieni, która kojarzy się z  brutalnością międzyludzkich relacji w  dawno minionych czasach. Papierowa lampa zdaje się zdmuchnięta furią niespodziewanego ataku. Lecz z czasem Yamato przechodzi przemianę. Rozmyśla nad sensem życia. Oddaje się filozoficznym medytacjom, które w  przyszłości staną się niezbywalnym elementem natury samurajów. Łagodnieje. Młodzieniec zrozumiał wartość samodyscypliny. Pobyt wśród buntowników uświadamia mu, że życie jest surowe i  dzikie. Zrezygnował z  impetu na rzecz rozsądku. I owa metamorfoza wkrótce zaczęła wydawać owoce. Do uformowania jego nowej tożsamości walnie przyczynił się pewien drogocenny podarunek: przepyszny „Miecz zbierających się na niebie chmur”. Opowieści o  życiu Yamata różnią się szczegółami: wedle jednych był zdecydowany i  silny, inne opisywały go jako przebiegłego i  bezlitosnego. Czasem zwyciężał mieczem, czasem fortelem. Samuraje nie odbiegali daleko od tego wzorca. Byli mistrzami strategii i podstępów, ale także pojedynków. Pomimo tryumfów Yamatowi doskwierała samotność, którą stereotypowo przedstawia się jako jedyną towarzyszkę życia samurajów. Jego osamotnienie nie różni się od tego, które przypadło w  udziale Yoshitsunemu. Obu brakuje miłości, Yamato odczuwa to niezwykle dojmująco. Stawia czoło kolejnym wyzwaniom, ale żadne nie pozwoli mu zaznać chwili wytchnienia u boku towarzyszki. Dzieli więc łoże z mieczem nie tylko dlatego, żeby móc stawić czoło nocnym napastnikom.

Spotyka go tragiczna śmierć, która uczyni zeń archetyp samuraja pokonanego. Historia zjednoczy obu rycerzy. Yoshitsune będzie ścigany przez brata i straci przyjaciół, którzy przejdą na stronę nieprzyjaciela. Yoritomo, najpotężniejszy człowiek w Japonii, skusi ich bez trudu. Odizoluje Yoshitsunego, by łatwiej go dopaść. Yamato to człowiek złamany, uosobienie klęski; los nigdy się do niego nie uśmiechnął. Jego życie jest okaleczone, pozbawione celu. Jednak on sam nie zdaje sobie z tego sprawy, zatraca się w  pokazach siły. Lubię myśleć, że zapisał się w  historii jako ten, który nadał imię Japonii. To w  końcu nie byle jaka zasługa. Po śmierci Yamata Takeru mitologiczna mgła rzednie. Wyłaniają się z  niej kolejni przodkowie, którzy będą stanowić punkt odniesienia dla Minamotów. Najmniejszą jednostką organizacyjną jest klan. Walki klanów krwawo naznaczą historię Japonii. Minamotowie będą wiedli prym w  tych konfliktach. W VI wieku ród cesarski to dominujący klan. Wywodzi się od Amaterasu, która legitymizuje jego władzę. Słowo samurai wciąż jeszcze nie istnieje lub jego znaczenie pozostaje rozmyte. Na pewno nie oznacza jeszcze rycerza. Żołnierze są werbowani do wojska cesarskim rozkazem. Wojownicy nie stanowią odrębnej klasy. Strażnicy cesarskiego pałacu są nazywani samurajami, sługami arystokratów. Ale nie istnieje ścisłe powiązanie między Ōtomo, klanem zasilającym szeregi owej drużyny, i  klanem Minamoto. Obie grupy są samurajami, lecz z innego wywodu. Z czasem na scenę wkraczają sioguni, nominowani przez cesarzy, ilekroć zachodzi potrzeba wykorzystania wojska.

Kolejne stulecia nie przynoszą wielkich zmian. Również Yoritomo, właściwie Yoritomo in primis, zostanie namaszczony na sioguna przez cesarza. Choć Japonia wciąż nie miała stolicy, była już państwem. Jego spójność gwarantowały trzy atrybuty mocy Amaterasu: miecz, zwierciadło i klejnoty. Przepowiednia bogini sprawdziła się: każdy z nich reprezentował ważny element ludzkiego życia. Sama Amaterasu otoczyła państwo opieką. Któż inny mógłby więc nieść światu światło? Konflikty i  starcia wybuchały z  byle przyczyny, klany skakały sobie do oczu z  powodu drobnych nieporozumień. Każdy konflikt rozwiązywano z  użyciem siły. Naturalne jest więc, że czczono bożka wojny. Ten zaś zrodził się człowiekiem, a  przynajmniej zjawił się w  ludzkim ciele. A  było to tak: cesarzowa Jingū wydała rozkaz ekspansji na Koreę. Wyprawa skończyła się klęską. Ale w  drodze powrotnej do ojczyzny kobieta wydała na świat pięknego synka. Znalazła więc spełnienie jako matka. Owym synem był Ōjin. Ōjin zapewnił dalsze trwanie rodu. Gdy przyszedł kres jego wojennego życia, spotkała go nagroda: został wyniesiony do rangi Hachimana, japońskiego boga wojny. Pewnego razu Yoshitomo obozował nieopodal poświęconej mu świątyni i  zwrócił się doń o  pomoc. Wszyscy samuraje wyznawali żarliwie kult Hachimana. W jakie tło kulturowe wpisują się czyny klanu Minamoto? Przede wszystkim są naznaczone dwoma epokowymi czynnikami: chińskim dziedzictwem i buddyzmem. Obca religia dotarła do kraju za pośrednictwem Koreańczyków z  Baekje, królestwa, z  którym Japończycy utrzymywali dobre stosunki. Posłowie z  tego państwa wręczyli cesarzowi portret Buddy, sutry i  traktaty. Ukazali gospodarzom trudy, z  jakimi muszą mierzyć się wyznawcy kultu, lecz również związane z  nim

dobrodziejstwa: szczęście, dobrobyt, wyzwolenie. Japończycy od razu zwrócili uwagę na immanentnie ziemskie aspekty buddyzmu i  nagięli jego doktrynę do swoich potrzeb. Żarliwa modlitwa pomagała osiągać pożądane cele. Cesarzowi udzielono fatalnej rady. Dworzanie natychmiast to dostrzegli, pojęli jakie niebezpieczeństwo niesie nowy kult. Obawiali się, że Budda stanie się symbolem alternatywy dla władzy cesarskiej. Dlatego portret wyrzucono, a  buddyzm musiał poczekać na lepsze czasy. Lata później, gdy sprzeciw osłabł, pewien wpływowy członek dworu, książę Shōtoku Taishi, zaangażował się we wspieranie nowej religii. W 604  roku Shōtoku Taishi spisał Siedemnaście Artykułów, dokument kodyfikujący zasady, które w  dużej mierze ukształtowały historię samurajów. Zwracał się w  nim do klasy rządzącej, arystokracji z  cesarskiego dworu. Splótł pryncypia buddyjskie i  konfucjańskie, przejęte z  kultury chińskiej, przenosząc je na sintoistyczne podłoże. Zachęcał klany do życia w harmonii (wa), całkowitego wyzbycia się wzajemnej niechęci – tak brzmiało podstawowe założenie. Hierarchiczna struktura klasowa odzwierciedlała model konfucjański, w którym władca był bezwzględnie oddzielony od poddanego. Shōtoku czerpał inspirację z  Wielkiej Nauki (z chińskiego: Dàxué) i  Doktryny Środka (Zhōngyōng), których główne przesłanie brzmi: znaj swoje miejsce na świecie. Na tym polega zasada sprawiedliwości. „Kiedy władca przemawia, wasal słucha” (art. 3). Zaleca się posłuszeństwo i szacunek. Shōtoku wychwalał współpracę, ganił egocentryzm. Dyskusja i  zbiorowe debaty miały pozwolić obiektywnie rozpatrzeć omawiany problem. Na tych zasadach oparły się rządy samurajów. Samuraje odczytywali je natomiast na swój sposób: powołali radę, która przekazywała siogunowi ostateczną decyzję.

Krajem nie rządzi dwóch władców; lud nie może słuchać dwóch panów. Suzeren jest przywódcą całego kraju, a urzędnicy, którym przekazuje zadania, są jego wasalami[3] (art. 12).

Minamotowie odczytają ten artykuł dosłownie i powołają do życia diarchię. Cesarz pozostanie suzerenem, siogun będzie pełnił funkcję jego wasala. Lecz zrodzi się pewien paradoks: wasal z  biegiem czasu przejmie władzę. W  przyszłości, gdy Yoritomo zda sobie z tego sprawę, usunie cesarza w cień. Ponadto Shōtoku zaproponował, by uznać buddyzm za religię państwową. Od tego momentu obcy kult zaczął się stopniowo wsączać we wszystkie sfery japońskiej cywilizacji. Za każdym razem kiedy mówi się o  samurajach, pośrednio wzmiankuje się też o  buddyzmie. Shōtoku skłaniał się ku buddyzmowi w  jego najbardziej klasycznej postaci, odwoływał się do Trzech Drogocenności: Budda się przebudził, nauka jest prawdziwa i  skuteczna, wspólnota jest szlachetna. Budda przebudzony wskazał drogę ucieczki z cyklu narodzin i śmierci, reinkarnację. Nauka to jego doktryna, do której dąży się poprzez indywidualny wysiłek. Wspólnota to wszyscy jego zwolennicy, kontynuatorzy jego dzieła. Możliwe, że to Shōtoku zorganizował pierwszą ekspedycję do Chin. Zresztą jego zasługi nie ograniczają się do literatury i  prawodawstwa. Państwo Środka, starożytna nazwa Chin, stanowiło wzorzec dla całej serii reform i modernizacji. Impuls dał świetny dworzanin, Fujiwara Kamatri. Przez długi czas jego klan miał decydujące polityczne wpływy. Później miejsce u władzy zajął klan Taira, zdetronizowany z  kolei przez klan Minamoto. Japończycy naśladowali rozwiązania administracyjne i  prawne epoki Tang, która bardzo przypomina zachodni Renesans. Wiele się nauczyli od Chińczyków: odwzorowali stosunki między władcą a  ministrami, podział na jednostki

administracyjne i  tryb mianowania urzędników. Podjęli próbę centralizacji państwa. Przeprowadzili Taika, „Wielką Reformę”, która wprowadziła w  życie ideały księcia Shōtoku. Władzę skupił w swoich rękach cesarski ród. Dwór dążył do osłabienia lokalnych magnatów, bogatych posiadaczy ziemskich. Odebrał im zamki i  cofnął serwituty, a  w  zamian, żeby złagodzić ich rozdrażnienie, nadał im tytuły i  rangi szlacheckie. Zaspokajało to nie tylko dumę, lecz również ambicje ekonomiczne. Awans społeczny wiązał się z  apanażami, przede wszystkim zwolnieniem z  podatków. Wśród beneficjentów znalazł się także klan Minamoto, który cieszył się szerokimi przywilejami. Zaczęła się dyskretna escalation wojowników. Okres Nara, który rozpoczął się w 710 roku, wziął nazwę od stolicy Japonii, która została zbudowana na wzór Chang’an, stolicy dynastii Tang. Pałace, kancelarie rządowe, sklepy, świątynie i  pagody nie odstawały od oryginałów. Naśladownictwo było owocem świadomego wyboru, decyzji, by czerpać od bardziej rozwiniętej społeczności. Kultura chińska wywarła ogromny wpływ na świat samurajów. Szorstcy ludzie miecza znaleźli w  niej źródło inspiracji, z  łapczywością pochłaniali klasyczne teksty konfucjanizmu i  traktaty o  sztuce wojennej. Sam język japoński uformował się na wzór chińskiego. W  efekcie powstała ciekawa hybryda, w  której kanji, chińskie znaki, połączyły się ze swego rodzaju alfabetem lokalnym, znakami hiragana. Wiara, że odwzorowując chińskie modele, można osiągnąć te same efekty polityczne co w  Państwie Środka, okazała się błędna. Japonia była odmiennym krajem, te same działania w  sferze kultury przynosiły więc odmienne wyniki. Urzędników nie mianowano za zasługi, lecz wedle kryterium

dziedziczenia. To pierwsza różnica. Tytuł sioguna był przekazywany w  ramach rodu. W  ten sposób zrodziła się diarchia, rządy siogunów i  cesarzy, którzy otrzymywali owe tytuły z  urodzenia. Począwszy od czasów rządu w  Kamakurze wszyscy sioguni wywodzili się z klanu Minamoto. Prawdziwym punktem zwrotnym było przeniesienie stolicy z Nary do Kioto w 794 roku. Przez kilka kolejnych stuleci to tam rezydował dwór cesarski. Pierwotna nazwa miasta brzmiała Heian-kyō (Miasto Pokoju i  Spokoju). Zaczął się nowy okres w  historii Japonii, problemy polityczne pozostały jednak stare. Reforma fiskalna budziła powszechne niezadowolenie, ludzie boleśnie odczuwali jej ciężar. Próbowano złagodzić jej efekty, obchodząc niektóre przepisy. Tylko klasztory znajdowały się w  innej sytuacji, ponieważ ich posiadłości zwolniono z  obowiązku płacenia podatków. Z  tego powodu zapanowało w  nich przeludnienie, liczba nawróceń rosła w  lawinowym tempie. Cesarz Kammu dostrzegł to zjawisko i  postanowił położyć mu kres: „Jak tak dalej pójdzie, wkrótce cała Japonia stanie się własnością kleru”. Lecz poniósł porażkę, buddyści zdobyli już zbyt wielkie wpływy. Wybór Kioto na stolicę był więc decyzją strategiczną, chodziło o  oddalenie się od mnisich twierdz powiązanych z Narą. Lecz nie tylko posiadłości ziemskie i  rozwój buddyzmu spędzały sen z  powiek arystokratom z  cesarskiego dworu. Nieustające zagrożenie płynęło ze strony Emishów, autochtonicznego plemienia zamieszkującego japoński archipelag. Ich zagony penetrowały kraj, nie napotykając oporu. Coraz częstsze bunty klanów oraz najazdy łupieżców stanowiły poważne zagrożenie. Kraj chwiał się w  posadach, tymczasem pasożytnicza klasa we wspaniałej izolacji oddawała się rozkoszom sztuki i literackiemu rozpasaniu.

Do prowincji granicznych ruszyło wojsko. Samuraje, stan o  wciąż jeszcze nieuformowanych rysach, zdobyli bezcenne doświadczenie w  walce. Powołano stałą straż, która miała bronić północnych krańców państwa. Tym samym szkolenie bojowe stało się koniecznością. Do obrony granic wysyłano potomków posiadaczy ziemskich, którym leżało na sercu dobro podległych krain. Gdzie znaleźć bardziej zmotywowane wojsko, jeśli nie na zagrożonych terenach? Również klan Minamoto skorzystał z tych prowizorycznych ćwiczeń. To właśnie członkowie rodów zasilających przygraniczne garnizony mieli się z  czasem przekształcić w pierwszych samurajów. W niektórych kręgach panowały relacje pan – sługa. Odwoływano się do wzorca oddania synowskiego – należało przenieść lojalność i  szacunek należne ojcom na relację z  seniorem. Reforma – Taika – miała w  zamierzeniu osłabić klany i wzmocnić władzę cesarską. Jednak graniczna kampania zbrojna była chybionym strzałem i  przyniosła zgoła odwrotny rezultat. Lokalne wojska zyskały niebezpieczną niezależność. Na nizinie Kantō, daleko od Kioto, kontrola dworu właściwie nie istniała. Przedłużające się walki z  Emishami wyczerpywały siły rządowe, które z  trudem stawiały czoło kolejnym buntom, tłumiły je z  olbrzymim wysiłkiem. Ponadto rosła potęga klasztorów. Buddyzm nabrał brutalnego i  agresywnego charakteru, jakiego próżno szukać w  innych krajach. Wiele klasztorów sprawowało realną władzę, z  powodzeniem konkurując z rządem. Jeden z największych, Enryakuji, wznosił się na szczycie góry Hiei. Wybudował go mnich Saichō (767– 822). Klasztor zyskał miano duchowego strażnika Kioto. Walki o  władzę, spiski i  zabójstwa stały się klasztorną codziennością. Laicy i  mnisi ścierali się w  płomiennych

dysputach. Co więcej, bogactwa klasztorów podsycały apetyty rabusiów. W  tych warunkach sformowanie własnych sił zbrojnych przez mnichów okazało się koniecznością. Koncepcja zrodziła się na górze Hiei i doprowadziła do powstania formacji mnichów-wojowników (sohei). W  przyszłości samuraje wielokrotnie mieli się z  nimi ścierać. Nie zawsze wychodzili z tych potyczek zwycięsko. Z potężnych przemian politycznych, jakie zachodziły w owym okresie, skorzystał klan Fujiwara, który wysunął się na pierwszy plan. Kiedy na tronie zasiadł małoletni cesarz Yōzei, regentem został Fujiwara Mototsune. Kondotier zdetronizował młodego władcę i  zastąpił go cesarzem Kōkō. Sam sprawował urząd kampaku, dyktatora (regenta). Od 858  roku członkowie rodu Fujiwara rządzili jako regenci, zyskując przewagę nad pozostałymi klanami. Byli hegemonami aż do XII wieku z  krótkimi przerwami wynikającymi z  wewnątrzrodowych waśni. Sprzyjały im konsekwencje reformy fiskalnej. Poza tym uciekali się do przeróżnych forteli, mających na celu zwiększenie wpływów. Ich strategia polegała na skrupulatnym planowaniu małżeństw dynastycznych: piękne kobiety z  klanu Fujiwara wiązały się z książętami krwi i cesarzami. Dzięki temu ród Fujiwara przenikał do dowolnych kręgów i  zajmował najwyższe stanowiska, podczas gdy jego majątek rósł, poszerzając się o  ziemie otrzymywane w  ramach darowizn. Fujiwarowie podporządkowali sobie dwór, nie uciekając się do przemocy. Ich wszędobylstwo budziło powszechne rozdrażnienie. Tylko oni zdawali się nie odczuwać skutków głębokiego kryzysu polityczno-ekonomicznego, nie zważać na klęskę reform. Rosła

korupcja. Ludzie popadali w  skrajną nędzę. Zaczynała się wykluwać klasa średnia, nosicielka głębokiej frustracji. Na scenę powracali Minamotowie, którzy cierpliwie czekali na swoją szansę. Chcąc ograniczyć cesarską władzę, Fujiwarowie nierzadko uciekali się do podstępu i  zmuszali kolejnych rządzących do abdykacji. Ci zaś często z  otwartymi ramionami witali perspektywę porzucenia niezbyt satysfakcjonujących obowiązków. Opornych cesarzy, którzy nie godzili się na rolę marionetek, zastraszano. Fujiwarowie wywierali presję, mówili: „Co poniektórzy powinni zrozumieć, że polityczna władza nie wchodzi w  zakres ich prerogatyw”. Podobna praktyka stała się normą, z  biegiem stuleci zaczęto ją postrzegać jako naturalną kolej rzeczy. Nowe klasy pięły się po szczeblach władzy, podkopując pozycję pasożytniczych dworzan. Na klanie Fujiwara zemściła się jego własna strategia. Małżeństwa dynastyczne spowodowały zbytni rozrost rodu, który utracił spójność, poszczególne gałęzie zaczęły dążyć do autonomii, pojawiła się groźba rozerwania klanowych struktur. Takami, wnuk cesarza Kammu, zmienił nazwisko na Taira, żeby ustanowić niezależną linię, i  przeniósł się na wschód, gdzie został gubernatorem prowincji. Nie miał wyjścia. Podobnie jak wielu innych potomków cesarzy nie znajdował dla siebie miejsca w  Kioto. Wygaśnięcie rodu Fujiwara oznaczało początek złotej ery klanu Taira. Potomkowie cesarzy często przebywali podobną ścieżkę, mierzyli się z  podobnymi trudnościami, gdy próbowali rozwinąć skrzydła. Zsyłano ich do odległych prowincji, gdzie mieli zdobyć odpowiednią reputację. W  taki sposób zrodził się klan Minamoto, który stał się najzacieklejszym adwersarzem

klanu Taira. Założycielem rodu był Tsunemoto, wnuk cesarza Seiwy. Wkrótce na scenę wkroczy Yoshitsune. O dwóch nowych klanach prędko zrobiło się głośno. Taira Masakado przewodził pierwszej, nieskutecznej, rebelii przeciwko władzy cesarskiej. Fujiwarowie musieli zawrzeć porozumienie z  Minamotami, żeby pozyskać ich dla sprawy i  okiełznać ich ambicje. Poszli więc wobec nich na znaczne ustępstwa. Minamotowie zaakceptowali ofertę, choć uznali ją za niedostateczną. Pozostałe klany również się ścierały w  krwawych konfliktach, lecz to Tairowie i  Minamotowie zyskali najwięcej. Nikt nie mógł dotrzymać im pola w  walce, ale wciąż to Fujiwarowie pozostawali najbogatszym klanem w kraju. Jednak taki stan nie utrzymał się długo, wkrótce bowiem szczęście się od nich odwróciło. Jak na ironię Fujiwarowie padli ofiarą tych samych buddystów, których wsparli, nadając im przywileje i  zezwalając na budowę klasztorów. Kiedy klan ulegał destabilizacji, rozrywany od wewnątrz ambicjami poszczególnych gałęzi, mnisi zadali śmiertelny cios. Nawet cesarz Sanjō II nie krył wrogości. Zbuntował się przeciwko regentowi, domagając się udziału w decyzjach rządu. Podjął również nie do końca udaną próbę ograniczenia przywilejów Fujiwarów. Przed śmiercią, która nastąpiła w 1073, Gosanjō dał początek niezwykłej instytucji politycznej. Od tego momentu przez ponad sto lat Japonia miała dwóch cesarzy, jednego tytularnego, który zasiadał na tronie pod opieką regenta i  państwowych urzędników, i  drugiego, który już po abdykacji przyjmował buddyjskie święcenia kapłańskie i  sprawował faktyczną władzę. Były cesarz miał silniejszą

pozycję, rządził spoza dworu. Ukuto określenie insei, rządy ekscesarzy. Z drugiej strony klany i  tak działały na zasadzie samostanowienia, nie zważając na cesarskie edykty. Każdy wyczekiwał okazji, by pozbyć się rywali i  wybić się ponad pozostałych. Na swoich ziemiach każdy klan sam ustalał zasady, tak postępowali Tairowie i Minamotowie. Z czasem członkowie klanu Fujiwara zniknęli ze sceny, powymierali śmiercią naturalną, robiąc miejsce nowym, potężniejszym siłom. Pierwszym, który okrył sławą nazwisko Minamoto, był Yoshiie (1041–1108). Zyskał ją w  brutalnym konflikcie międzyklanowym. Jego ojciec otrzymał nominację na stanowisko gubernatora prowincji i  został mianowany cesarskim namiestnikiem w  miejsce skorumpowanego Abego Yoritokiego. Zapoczątkowało to międzynarodowy konflikt. Po śmierci Abego jego syn, Sadato, postanowił odzyskać ojcowskie dziedzictwo. Doszło do krwawej bitwy, w  której Minamotowie ponieśli klęskę. Nieliczni uszli z  życiem, wśród nich młody Yoshiie, który poprzysiągł zemstę. Odwrót niedobitków okazał się dla klanu Minamoto błogosławieństwem: w  krótkim czasie znów zwarli szyki, a  Yoshiie dostał szansę, by dowieść swej wartości. Wiele miejsca poświęca mu Mutsuwaki, kronika tamtej wojny. Wspomina również o  wymianie okrzyków (zgodnie z  wymogami rengi) z  Abem Sadato. A  było tak: pewnego śnieżnego dnia doszło do długiego pościgu nieopodal zamku Koromo. Uciekający Sadato dostał reprymendę od przeciwnika za odwrócenie się doń plecami. Yoshiie zawołał dwuznacznymi słowy: „Zamek Koromo został zniszczony!”, gdzie koromo znaczy również „szata”, a tate „zamek” ale też „osnowa wątku”.

Sadato zrozumiał aluzję i  odparł: „Z biegiem lat włókna się poszarpały, nad czym ubolewam”. Yoshiie oniemiał z  podziwu i schował do kołczanu strzałę, którą zamierzał ugodzić rywala. Cóż, był nie tylko „najdzielniejszym spośród samurajów”, lecz również człowiekiem wielkiej kultury. Przynajmniej tak przedstawia go hagiografia. Długi konflikt dobiegł końca, Yoshiie wkroczył tryumfalnie do Kioto, wioząc trofeum, głowę przeciwnika. Klan Abe został pobity. W  uznaniu zasług imię Yoshiie złączono z  imieniem boga wojny (został mianowany Hachimantarō, synem Hachimana – przyp. tłum.). Zyskał miano „dowódcy wszystkich samurajów” i, jako pierwszy wojownik, przywilej przebywania na dworze. Później położył wielkie zasługi na polach bitew podczas wojny dziewięcioletniej (1051–1062) i wojny trzyletniej (1083–1087). Nazwy obu konfliktów są konwencjonalne, każdy z nich trwał dłużej. Późniejszą z  tych wojen wywołał wewnętrzny konflikt w  klanie Kiyohara. Po śmierci ojca to Yoshiie ruszył na wyprawę przeciwko jednej z  frakcji tego klanu, aby położyć kres walkom. Musiał stawić czoło nowemu konfliktowi, okrutniejszemu niż pierwszy. Jednak tymczasem wprawił się w  sztuce wojennej, ponieważ pewien poeta oraz urzędnik udzielał mu lekcji strategii. Oe no Masafusa, bo tak brzmiało jego imię, odkrył przed Yoshiiem tajniki Sztuki wojennej nieśmiertelnego Sunziego. Chińczyków powszechnie uznawano za najlepszych ekspertów od taktyki wojskowej, a  niektóre wskazówki znajdowały zastosowanie również w  dziedzinie etyki i  polityki. Sztuka wojenna opierała się na taoistycznych fundamentach, fascynowała tak wielkich dowódców wojskowych jak Napoleon czy Mao Zedong. Zdarzyło się, że Yoshiie maszerował ku Kanazawie, potężnej nieprzyjacielskiej fortecy. W pewnej chwili stado dzikich kaczek

zerwało się do lotu i  pofrunęło w  stronę pól uprawnych. Lecz nagle ptaki zawróciły, jakby spłoszone. Yoshiie przypomniał sobie fragment z  Sunziego: „Ptaki podrywające się do lotu to znak, że wróg czyha na ciebie w zasadzce”[4]. Yoshiie zatrzymał swe oddziały i rozkazał szykować się do bitwy. Nie pomylił się. Jego czujność została nagrodzona zwycięstwem. Błyskotliwą kampanię zakończyła kapitulacja zamku. Lecz problemy Yoshiiego miały dopiero nadejść. Sposób, w jaki został potraktowany przez dwór, napełnił go goryczą. – Nie możemy wynagrodzić wodza Minamota. Wdał się w prywatną wojnę, której celem była zemsta. Była to decyzja niesprawiedliwa, lecz nieodwołalna. Cesarz nie zamierzał pokryć kosztów kampanii. Dzielność Yoshiiego została uznana za wybujałą ambicję. Wojownik nie potrafił tego znieść. Podjął decyzję: – Sam zrobię to, co powinno należeć do dworu. Wynagrodzę moich żołnierzy z  własnych środków. Niesprawiedliwością byłoby nie zapłacić za ich wysiłek. To niezwykłe zachowanie zapewniło Yoshiiemu poklask i szacunek jego ludzi. Zresztą lojalność była towarem i żołnierze nie walczyli ku chwale władcy. Yoshiie zyskał miejsce przy dworze, to prawda. Ale w oczach arystokratów na zawsze pozostał jedynie samurajem, zbrojnym sługą, którego należało trzymać na dystans. W  kryzysowych momentach mógł się okazać przydatny jako ochroniarz, jednak lepiej nie obdarzać go zaufaniem. Yoshiie strzegł samego cesarza, choć urzędowe tytuły miały przesłonić jego prawdziwą funkcję. Niejeden, który ujrzał go blisko półboskiej postaci imperatora, uznawał to za symbol upadku, znak czasów, i  nie omieszkał wyrazić ubolewania. Pewien dworzanin, który stał się świadkiem tej bezprecedensowej sytuacji, opisał ją wręcz

w dzienniku. Samuraje wciąż byli marginalizowani. Miało się to zmienić dopiero w czasach Yoritoma. A co w  tym czasie porabiali Tairowie, rywale Minamotów? Zyskali dobrą reputację, tłumiąc rajdy piratów. Później stawili czoło mnichom, których działania skąpały terytorium Japonii we krwi. Buddyści znacząco rozbudowali militarną potęgę, mieli w pogardzie dogmaty religii. Bezczelnie lekceważyli zakaz zabijania. Najwybitniejsi intelektualiści dostrzegli, jakie zagrożenie stanowią sohei. Pewien konfucjański uczony grzmiał, że mnisi żenią się, płodzą dzieci i spożywają mięso, co stoi w  całkowitej sprzeczności z  buddyjską etyką. Cesarz Shirakawa odnotowywał z  ubolewaniem, że trzy rzeczy wymykają się jego władzy: fale powodziowe na rzece Kamo, gra w kości i mnisi-wojownicy! Między Tairą Kiyomorim a  mnichami wybuchł gwałtowny konflikt. Kiyomori, syn cesarskiej konkubiny, był porywczy i waleczny. Nie zamierzał tolerować buty mnichów, więc pchnął swych ludzi do ataku na klasztor Gion. Wewnątrz, nie dbając o to, że dopuszcza się świętokradztwa, rozbił tabernakulum. Dwór potraktował młodzieńca łagodnie, również dlatego, że samuraje stanowili wygodne zabezpieczenie przed zakusami mnichów. Skończyło się więc tylko na grzywnie. Powtarzające się ataki bonzów sprawiły, że najsilniejsze klany zdały sobie sprawę ze słabości rządu. Miały to wykorzystać, gdy tylko nadarzy się okazja; samego Kiyomoriego czekała natomiast świetlana przyszłość. Szybko nadarzyła się okazja. W  1156  roku doszło do zamieszek ery Hogen. Konflikt podsycali dwaj byli cesarze, Toba i  Sutoku, ojciec i  syn. Toba zmusił Sutoku do abdykacji, jednak syn zamierzał odzyskać tron. Toba zamierzał przekazać

koronę jego bratu. Ostatecznie to ojciec wykonał pierwszy ruch i  osadził Goshirakawę na cesarskim stolcu. Po śmierci ojca Sutoku zrozumiał, że droga do tronu została zablokowana. Śmiertelnie obrażony zwołał wojsko, które miało obalić Goshirakawę. Siły złożone z członków klanów Taira i Minamoto walczyły po obu stronach frontu. Minamoto Yoshitomo opowiedział się po stronie cesarza, a  nie ojca, Tameyoshiego. Samuraje po raz pierwszy wmieszali się w  sprawy polityki wewnętrznej. Dotychczas ograniczali się do obrony dworu przed barbarzyńcami, piratami i mnichami. Hogen monogatari opowiada o  zmaganiach do ostatniej kropli krwi. Walczono honorowo, z  wielkim poszanowaniem przeciwnika. Rozpoczęcie działań zbrojnych poprzedziło zwyczajowe wezwanie do walki, podczas którego przywódcy wyłożyli swe racje oraz przedstawiali swój rodowód. Sutoku poległ w krótkiej potyczce o doniosłych skutkach. Samuraje stali się realną siłą polityczną[5]. Gdy nastał kres walk, doszło do dramatycznej sytuacji. Yoshitomo, zwycięzca, musiał rozkazać ścięcie swego ojca, który walczył po stronie Sutoku. Tego wymagała etykieta, mimo poszanowania dla oddania synowskieego. Z  tego samego powodu Yoshitomo skazał swych dziewięciu braci. Dziesiąty, olbrzymi Tametomo, odmówił udania się na banicję. Rozpłatał sobie brzuch mieczem, dając początek długiej tradycji. Dokonał seppuku, pogodził się z porażką, lecz nie z hańbą. Moralnym zwycięzcą zamieszek ery Hogen okazał się nie Goshirakawa, lecz Taira Kiyomori. Samuraj wywalczył awans społeczny, pokonując Fujiwarów ich własną bronią – małżeństwem dynastycznym. Wraz ze wzrostem prestiżu Tairów zaostrzała się ich rywalizacja z  Minamotami. Wkrótce na scenę miał wkroczyć Yoshitsune. Członkowie rodu Minamoto mieli prawo przebywać w  cesarskim pałacu. Choć

klan poniósł niezaprzeczalne straty, niektórzy jego członkowie walczyli po stronie zwycięzców. Prawdziwe zagrożenie stanowił Yoshitomo. Goshirakawa abdykował, uchylając się przed przypisanymi do urzędu obowiązkami. Tron objął jego syn, Nijō. Obaj wysoko cenili Tairów. Dlatego Minamotowie musieli się pozbyć zarówno jednego, jak i  drugiego. Gdy Kiyomori opuścił stolicę, Minamotowie zrealizowali swój plan. Porwali Goshirakawę, a  jego syna uwięzili w  cesarskim pałacu. Ale Tairowie przeprowadzili kontruderzenie i  zdołali uwolnić Nijō. Ekscesarz zaś zdołał uciec z  niewoli sam, bez niczyjej pomocy. Zdawało się, że wszystko stracone. Krótka rebelia Minamotów nie przyniosła oczekiwanych skutków. Ich wojsko zostało pobite, a Yoshitoma podstępnie zamordowano w łaźni. Tych, którzy ocaleli, eliminowano, żeby zapobiec odrodzeniu klanu. Yoritoma, najstarszego z  braci, oddano pod opiekę Tairów i  zesłano na Izu, a  pozostali trzej młodzieńcy trafili do klasztoru. Okazano im łaskę wyłącznie dlatego, że ich niezwykłej urody matka zgodziła się zostać konkubiną Kiyomoriego. Klan istniał dalej, choć znalazł się w pożałowania godnej sytuacji. Kiyomori nieprzerwanie piął się po szczeblach kariery i w 1180 roku przejął kontrolę nad cesarskim dworem. Relacja władzy między wojownikami a  arystokracją odwróciła się. Sługa stał się panem, Tairowie trzymali Goshirakawę w  garści. To oni, a nie Minamotowie pierwsi skorzystali z nowego układu sił. Niektórzy historycy nie mogą się nadziwić pobłażliwości Kiyomoriego. Yoritomo zostaje powierzony nieprzyjaciołom i  ostatecznie poślubi córkę swojego opiekuna! Być może rywalizacja Tairów z  Minamotami nie była aż tak zaciekła. Bo dlaczego Kiyomori nie miałby się pozbyć groźnego rywala?

Możliwe, że napięcie wzrosło dopiero w następstwie dyktatury Kiyomoriego i wojny Gempei, która zbliżała się nieuchronnie. Konflikt Gempei objął nie tylko Tairów i  Minamotów, lecz również pozostałe klany, i wkrótce przekształcił się w regularną wojnę domową. Nazwiska Genji i Heike, odpowiadające kolejno Minamotom i  Tairom, utworzyły zrost gempei[6], który dał nazwę konfliktowi. Pretekstu dostarczyła odezwa księcia Mochihita, drugiego syna Goshirakawy. Tairowie wyłączyli go z  procesu dziedziczenia, faworyzując jego brata, Antoku, niespełna trzyletnie dziecko. Mochihito wystosował apel i  zwrócił się w  nim do wszystkich, którzy chcieliby wesprzeć jego sprawę. Oskarżył Kiyomoriego i  jego koterię o  nadużycia, twierdził, że wykorzystują swój prestiż, by trzymać kraj w  garści, że stanowią poważne zagrożenie dla władzy cesarskiej oraz sprzeniewierzają się regułom buddyzmu. Mochihito zakończył perorę odezwą do wszystkich, którym na sercu leży dobro państwa. Obiecał, że sowicie wynagrodzi swych potencjalnych popleczników, pozostałych zaś miał spotkać ten sam los co Tairów. Dokument nosił datę 5 maja 1180 roku. Jedna z  kopii odezwy trafiła do znajdującego się na wygnaniu Yoritoma. Można zresztą sądzić, że był on jednym z głównych jej adresatów. Odpowiedział natychmiast. Pozornie oferował księciu wsparcie, o  które został poproszony. W  rzeczywistości skorzystał z  okazji, by przywrócić swemu klanowi to, co mu zostało odebrane, a  nawet wzmocnić jego pozycję. Miał plan przemyślany w  najdrobniejszych szczegółach. W tym samym czasie inny z  Minamotów, Yorimasa, doświadczony wojownik, zbuntował się przeciwko Tairom.

Pociągnął za sobą Mochihita i rzucił się do desperackiej ucieczki ze stolicy. Ścigany przez wrogów, skierował się ku południowemu biegowi rzeki Uji. Tam czekał na posiłki, bez których nie mógł stawić czoła licznym przeciwnikom. Wypatrywał sprzymierzeńców, mnichów z Nary, którzy jednak nie nadeszli na czas. Oddział Yorimasy został rozbity. Głowę księcia prezentowano jako trofeum, zaś stary samuraj popełnił seppuku. Była to honorowa decyzja pokonanego wojownika, który tym samym poszedł w  ślady Tametoma. Wiersz śmierci spisany przez Yorimasę brzmiał następująco: Jak przegniły konar na wpół pogrzebany w ziemi me życie, co nie wydało owocu, tak żałosnego dobiega kresu.

Tairowie tryumfalnie powrócili do Kioto. Pierwsza bitwa wojny Gempei została wygrana, rewolta stłumiona w  zarodku. Kiyomori uniósł się gniewem na sohei, którzy zamierzali wesprzeć księcia, i  dokonał zemsty, ogniem i  mieczem nawiedzając najważniejsze klasztory, Kofukuji i  Todaiji. Wkrótce potem, w  1181  roku, zmarł. Zdążył ogłosić ostatnią wolę. Nie obchodził go rytualny pochówek, zabronił go odprawiać znienawidzonym buddystom. Przedśmiertną myśl skierował ku Yoritomowi. Nakazał go ściąć, a  jego głową przyozdobić swój grób. Tak skończył ów arogancki człowiek, który ośmielił się ogłosić: „Kto nie należy do naszego klanu, nie będzie uznany za człowieka”. Tak wielka nienawiść miała pewne podstawy. Yoritomo powrócił na polityczną scenę jako bohater wojny Gempei. Skrupulatnie i  z  mozołem zaplanował wskrzeszenie swego klanu. Gdy miał czternaście lat, został zesłany na Izu, górzysty półwysep w  regionie Tōkaidō. Tam wprawił się w  sztuce

wojennej pod kierunkiem kilku członków klanu Fujiwara sprzymierzonych z  Tairami. Później zbałamucił córkę swego opiekuna, zrobił jej dziecko i  musiał szukać schronienia u przywódcy klanu Hōjō, Tokimasy. Potem zakochał się w  jego córce i ostatecznie się z nią ożenił. W lipcu 1180 roku dowiedział się, że Kiyomori skazał go na śmierć. Nie było czasu na wahanie. Yoritomo zarządził atak na Kanetakę, namiestnika Tairów; sam nie brał w nim udziału, nie był bowiem człowiekiem czynu. Pozbywszy się przeciwnika, opuścił Izu i  skierował się ku bardziej gościnnym ziemiom. Wielu samurajów spontanicznie zaproponowało, że do niego dołączy. Tairowie nie zamierzali dać mu się wymknąć i ruszyli w  pościg. Drużyna Yoritoma została zaatakowana w  nocy, zgodnie z najlepszą militarną tradycją, i wybita niemal do nogi. Niektóre źródła podają, że do ataku doszło na górze Ishibashi, a  przeprowadzili go członkowie lokalnych klanów, wcale niesprzymierzonych z  Tairami. W  każdym razie Yoritomo zdołał ujść z  życiem. Dotarł do prowincji Awa na terytorium opanowanym przez jego klan. Osiadł w Kamakurze, niewielkiej i pozbawionej znaczenia rybackiej wiosce. Tam założył kwaterę główną i  czekał na lepsze czasy. Tairowie wciąż zdawali się nietykalni. W jaki sposób Yoritomo kaptował kolejnych popleczników? Miał ambitny plan. Zamierzał przejąć wschodnie prowincje, dotychczas kontrolowane przez rząd. Dlatego starał się zadbać o  potrzeby lokalnych wojowników. Osobiście zagwarantował magnatom prawomocne przekazanie na własność ziem, którymi zarządzali. Był to absolutny precedens. Zwykle siły, które przejmowały władzę, próbowały podważyć pozycję lokalnych klanów, pozbawić ich przywilejów i zastąpić swoimi poplecznikami. Tym razem pojawił się wojownik, którego celem było zwiększenie autonomii miejscowych klanów. Urzędnicy

z prowincji stawali u jego boku, podchodząc entuzjastycznie do programu decentralizacji władzy. Opowiadali się za nim nawet jego dawni wrogowie. Yoritomo okazywał im zrozumienie i traktował ich z wyrozumiałością. Tak wyglądało polityczne tło wojny Gempei. Wrogość między Tairami a  Minamotami narastała, konflikt mógł wybuchnąć lada chwila. Klany wzajemnie sobie zagrażały. W końcu konflikt wybuchł. Początkowo wojna nie układała się po myśli Minamotów, lecz z  czasem los miał się do nich uśmiechnąć. Tymczasem Yoritomo opanował wschodnie prowincje, zwasalizował je i uzależnił od siebie. Tairowie również nie tracili czasu i zmobilizowali wszystkie siły. Lecz Koremori, głównodowodzący, był człowiekiem o  ograniczonym potencjale, sytuacja go przerosła i  źle oszacował potęgę przeciwnika. Bitwa nad Fujigawą była pierwszym poważnym starciem. Tairowie zostali zmuszeni do odwrotu, ale to nie była druzgocąca klęska. Warto dodać, że ich słabo wyszkolone oddziały zdezorientowało stado wodnego ptactwa, które nagle poderwało się do lotu. W  tej samej chwili podjazd Minamotów przeprowadził pozorowany atak na ich tyły. Heike monogatari opowiada o  panice i  pośpiesznej ucieczce wojsk Tairów. Być może jest w  tym nieco przesady, ale faktem pozostaje, że Tairowie pierwszy raz musieli ustąpić komuś pola. Minamoto zepchnął ich do defensywy. Doradcy Yoritoma rozsądnie odradzili mu natychmiastowy pościg, który mógł sprawić, że ścigający znajdą się w niekorzystnej sytuacji. Wojna miała przynieść jeszcze wiele bitew z Tairami, tymczasem lider Minamotów skupił się na umacnianiu władzy. Jego kuzyn Yoshinaka nie był typem człowieka, który czeka z  założonymi rękami. Krwiożerczy i  gwałtowny, łaknął bitwy. Hardy wojownik zaatakował Tairów, chcąc dać im do

zrozumienia, że to nie Yoritoma powinni się obawiać najbardziej. Wrogi klan nie odrobił lekcji. Sklecił na chybcika kolejną armię. Tymczasem Kiyomori umarł. Teraz to jego syn, Munenori, miał decydować o  przeznaczeniu nowo uformowanych oddziałów. Ten zaś powierzył dowództwo Koremoriemu, weteranowi przegranej bitwy nad Fujigawą. Głód i  zaraza spowalniały marsz armii. Gdy zapasy uległy wyczerpaniu, wojsko musiało się uciekać do rabunku. Nawet na terytoriach własnego klanu! Byli wyczerpani, podupadli na duchu – można sobie wyobrazić, jakie skutki miałoby ich starcie z Yoshinaką. Bitwa na przełęczy Kurikara przyniosła Tairom pierwszą poważną porażkę i odmieniła oblicze wojny Gempei. Gdy wieść o  klęsce dotarła do Kioto, Munenori zaczął się gotować do ucieczki. Postanowił wziąć ze sobą Antoku, małego cesarza. Yoshinaka wkroczył tryumfalnie do stolicy u boku Yukiiego, wuja Yoritoma. Goshirakawa przyjął ich z  wielką radością i oficjalnie udzielił im wsparcia. Lecz dobre nastroje wkrótce prysły. Arystokraci z cesarskiego dworu wnet się zorientowali, że niewiele zyskają na pojawieniu się nowego klanu. Samuraje, Yoshinaka i Yukiie, zdawali im się prostakami, łamali wszelkie zasady etykiety, wciąż między sobą rywalizowali, co podkopywało ich autorytet. Jednak Goshirakawa powierzył Yoshinace, pomimo jego grubiaństwa, zadanie dobicia Tairów. Losy cesarstwa spoczęły w  rękach prostactwa! Ambicje Yoshinaki niepomiernie się rozdęły, Yoritomo uznał go za zagrożenie. Yukiie szybko zauważył, co się święci, i  porzucił Yoshinakę, by nie popaść wraz z nim w niełaskę. Faktyczny przywódca klanu, Yoritomo, natychmiast wezwał brata, Yoshitsunego. To było jedno z  ich pierwszych spotkań, być może najważniejsze. Yoritomo dał bratu do zrozumienia,

kto tu rządzi. Potraktował go jak sługę, któremu przydziela się przykre zadanie. Lecz Yoshitsune nie poczuł się urażony i wszczął przygotowania. Tymczasem Yoshinaka spiskował z  Tairami na zgubę Yoritoma. Yoshitsune na karym rumaku stanowił ucieleśnienie idealnego samuraja, był niczym nowy Yamato, lecz jeszcze doskonalszy. Obaj impulsywni, obaj waleczni, lecz Yoshitsune skuteczny. Był przystojny, cieszył się powodzeniem u kobiet. Znał sztukę wojenną lepiej niż brat, który był tylko zręcznym politykiem. Jego życie obrosło legendami, trudno odróżnić je od rzeczywistości. Wiadomo, że po okresie klęsk, który spadł na klan Minamoto, Yoshitsune został wysłany do buddyjskiego klasztoru i  miał zostać mnichem. Zdobył wykształcenie w  Kuramaderze, ale szybko zwrócił uwagę na coś o  wiele bliższego rodowym tradycjom. Poczuł zew walki i wybrał drogę wojownika. Podania przedstawiają go jako towarzysza górskich duchów, strażników sekretów fechtunku. Pewien obraz przedstawia go w  zapierającym dech w  piersiach skoku, frunącego nad skrzydlatymi, zwierzogłowymi skrzatami na górze Kurama. W  ręku dzierży miecz, a  jego ciało emanuje świetlistą aurą, która symbolizuje wewnętrzną siłę. Jednym z  jego najbliższych przyjaciół był mnich Benkei, kolejny bohater ludowych podań. Podczas pierwszego spotkania doszło między nimi do pojedynku, jednak Benkei szybko zdał sobie sprawę z  wyższości Yoshitsunego. Został rozbrojony z  niesłychaną maestrią i  od tej chwili poprzysiągł swemu pogromcy wierność po kres czasu. Okazał się oddanym sprzymierzeńcem, nawet w chwili upadku. Między braćmi nie brakowało złej krwi. A  wszystko przez głód władzy. Od początku połączyły ich ambiwalentne stosunki.

Wiadomo o  tym z  wiarygodnego źródła, urzędowej kroniki Azuma kagami („Lustro Wschodu”). Opowiada ona dzieje rywalizacji i zazdrości. Yoritomo, kontemplator, serdecznie nienawidzi Yoshitsunego, człowieka miecza. Przywódcą jest Yoritomo, to zostaje wyjaśnione od razu; na pohybel skądinąd i  tak niezbyt prawdopodobnej przyjaźni. Yoritomo nie miał przyjaciół, jedynie sojuszników. Celem jego życia była władza, nie zważał na jakość relacji z  ludźmi. Być może wysłał Yoshitsunego przeciwko Yoshinace, licząc, że ten pierwszy polegnie w walce. Na wyprawę dokooptował mu oddziały kolejnego z  braci, śliskiego Noriyoriego. Ale Yoshitsune dowiódł, że jest niezrównanym wojownikiem. Yoshinaka zebrał potężną armię; wspierali go szwagier i  żona, Tomoe Gozen, wojowniczka, której niestraszne były trudy żołnierskiego życia. Tomoe została uwieczniona na portrecie konnym, który przedstawia ją w  samurajskiej zbroi, z  włosami w  nieładzie i  pełnym pogardy spojrzeniem, niezdradzającym bynajmniej uwodzicielskich intencji. Yoshinaka i  Tomoe stawili Yoshitsunemu zacięty opór, lecz on okazał się nie do zatrzymania. Podczas bitwy Yoshinace obcięto głowę, a jego oddziały odparto z niesłychaną zajadłością. Przed wybuchem konfliktu Yoshinaka zawarł przymierze z Goshirakawą, lecz tymczasem ich pakt stał się martwą literą. Po tryumfach Yoritoma przywództwo w  klanie nie podlegało dyskusji. Układ z  ekscesarzem został podpisany w  dziesiątym miesiącu 1183  roku. Część historyków uznaje tę datę za początek rządu Kamakura, nazwanego tak od siedziby rodu Minamoto. Goshirakawa usankcjonował wyniki rebelii. Oficjalnie przyznał Yoritomowi to, co ten sam sobie wywalczył na polach

bitew: niepodzielną władzę nie tylko nad wschodnimi prowincjami, lecz również nad resztą kraju. Powierzył wodzowi Minamotów misję zaprowadzenia pokoju w całej Japonii. Był to bezprecedensowy akt oraz znak, że samuraje na stałe zdobyli szczyty władzy, podczas gdy dwór ustępował pola, nie łamiąc jednak szyku. Bez wątpienia czasy się zmieniły. Yoritomo dotrzymał obietnic i lokalni bogacze utrzymali swe dobra. Wprowadził nowy porządek, umiejętnie zawierał kompromisy, potrafił zaspokoić wymagania obecnych na politycznej scenie sił. Dawny buntownik zmienił się w  szanowanego i  podziwianego przywódcę państwa. Pięknie, nieprawdaż? Nie do końca. W  układance wciąż brakowało jednego elementu, ostatniego puzzla: Yoshitsunego. Wracamy do punktu wyjścia. Yoshitsune kluczył po lasach, ścigany przez oddziały brata. Powrócił myślami do końcowej fazy wojny Gempei, do czasu chwały i  tryumfu. Z  bitwy, która przypieczętowała zwycięstwo Minamotów, pamiętał tylko jedną sytuację. Nie szczęk broni i  wrzawę, nie przerażające pojedynki jeden na jeden, które przyniosły Tairom zagładę. Ta jedna historia – nie apokryficzna – wystarczyła, żeby do głębi nim wstrząsnąć. Pewien samuraj Minamotów nie zamierzał przepuścić okazji do zdobycia wojennego trofeum. Krążył po wybrzeżu w  poszukiwaniu nieprzyjaciół. Nazywał się Kumagai Naozane i niedawno zabito mu syna. W końcu jego polowanie przyniosło owoce. – Jest! To jeden z  przeklętych Tairów. Ale cóż to za dziwna, brokatowa zbroja? Kumagai wyzwał nieznajomego na pojedynek. – Zobaczymy, na co cię stać.

– Nie budzisz we mnie cienia lęku. Kumagai niemal natychmiast zyskał przewagę i  powalił wroga zabójczym ciosem. – Odsłoń lico, niech cię zobaczę. Powalony bronił się, chciał ukryć twarz. Kiedy Kumagai zerwał mu hełm, zorientował się, że ma do czynienia z  ledwie nastoletnim chłopcem. Pomyślał o  swoim synu. Okrutny fechmistrz się zawahał. – To bez sensu. Nie mogę cię zabić. – Zastanów się – odparł młodzieniec. – Ostatecznie jestem przecież twoim wrogiem. Kumagai zastanowił się. „Jeśli nie ja go zabiję, ktoś inny skorzysta z okazji”. – Zabij mnie i  pozwól mi zaznać odpoczynku – poprosił chłopiec. Z oddali dobiegały głosy zbliżających się żołnierzy. To nadchodzili samuraje Minamotów. Kumegai podjął decyzję. Zadał śmiertelny cios. Następnie zlustrował ciało pokonanego. Chłopiec miał przytroczony do pasa flet. Oczy samuraja zaszkliły się łzami. Kumegai wspomniał minioną noc, wigilię batalii, kiedy to posłyszał z oddali słodkie dźwięki czarownej muzyki. Wojownik też ma swoją wrażliwość, która nie opuszcza go nawet na wojnie. A  oto ktoś, komu zawdzięczał tamtą chwilę beztroski, oto ten, który odciągnął jego myśli od walki. Kumagai się zamyślił. Owo zdarzenie ukazało mu nieznany świat, rozbudziło w nim jakieś tajemnicze przeczucie. – Zrozumiałem, że muszę odmienić życie. Od dziś stanę się innym człowiekiem. I został buddystą, poświęcił się medytacji. Imię młodzieńca, Taira Atsumori, również weszło do legend[7]. Ta historia wstrząsnęła Yoshitsunem. Podobne zachowanie nie wpisywało się we wzorzec postępowania bushi. Z  czasem jednak miało się stać tradycją. Wielu samurajów pod koniec

życia postanawiało się zwrócić ku prawom Buddy. Zastępowali jedną rygorystyczną dyscyplinę inną, równie wymagającą. Po zmiażdżeniu nieprzyjaciół przyszedł czas na dopełnienie formalności. Dowódcy, bracia Yoshitsune i Noriyori, udali się na cesarski dwór, gdzie przedstawili swój plan. – Chcemy prosić cesarza o pozwolenie na przemarsz ulicami Kioto z trofeami, głowami nieprzyjaciół. Jeden z  dworzan zwrócił uwagę, że jest to niezwykle zuchwałe żądanie. – Jak śmiecie? Tairowie służyli cesarzowi długo i wiernie. Nie pozwolimy wam na to. Negocjacje trwały długo, lecz arystokraci pozostali nieprzejednani. Prośby dowódców stały się więc nieco bardziej natarczywe, wkrótce zaś ustąpiły miejsca groźbom. Bracia odwoływali się do ideału oddania synowskiego, przypominali, że Tairowie byli wrogami ich ojca i  dziada. Na koniec zagrozili, że jeśli prośba zostanie odrzucona, odstąpią od dalszego udziału w  wojnie. Dwór ugiął się, nie chcąc zrazić cennych sojuszników. Zbliżał się ostatni etap wojny Gempei. Yoritomo wreszcie przysłał bratu wyczekiwane posiłki. Minamotowie zamierzali zaatakować wrogi klan przez morze. Była to ryzykowna taktyka, która zakładała konfrontację nieposiadających żadnego doświadczenia morskiego Minamotów z  Tairami, pogromcami piratów. Minamotowie uznali jednak, że muszą za wszelką cenę wykurzyć nieprzyjaciela z  pieleszy. Lecz zanim udali się do jaskini lwa, poczynili skrupulatne przygotowania. Dowódca Kajiwara Kagetoki, weteran wielu bitew wojny Gempei, udzielił Yoshitsunemu kilku wskazówek: między innymi zalecił zmienić ułożenie wioseł, na wypadek konieczności odwrotu. Yoshitsune uznał tę radę za szerzenie defetyzmu i nie chciał więcej o tym pomyśle słyszeć. Dowódca odparł:

– Wielki wódz atakuje, kiedy musi, i  wycofuje się, kiedy musi. Tylko tak może pozostać przy życiu do czasu, aż będzie w  stanie zmiażdżyć nieprzyjaciela. Ten zaś, który potrafi tylko przeć przed siebie, jest jeno dzikim niedźwiedziem; takiego wojownika nikt nie szanuje. Yoshitsune pozostał głuchy na argumenty i  wydał flocie rozkaz obrania kursu na Yashimę u wybrzeży Sikoku. Najpierw jednak zagroził śmiercią wszystkim, którzy nie wykonają polecenia. Okręty pożegnał wściekły wicher, który wkrótce przerodził się w huragan. Atak na Yashimę był ryzykownym ruchem, ale się opłacił. Taktyka pozostawała niezmienna: szybkość i  skuteczność. Błyskawiczne uderzenie można było przeprowadzić zarówno na lądzie, jak i na morzu. Yoshitsune zyskał dzięki zwycięstwu nad Tairami świetną reputację. Podziwiali go nawet admirałowie, którzy mieli mu towarzyszyć w zatoce Dan-no-Ura podczas decydującego starcia. Yoritomo obawiał się, że sława brata go przyćmi. Wielu uważało, że to właśnie Yoshitsune przesądzi o  sukcesie Minamotów. Yoritomo nabrał więc podejrzeń i  zaczął się zastanawiać, jak wyeliminować brata wraz z  końcem wojny. Reputacji Yoshitsunego znacząco zaszkodził Kagetoki, który go nie znosił. Rozgorzała kolejna bitwa morska. Teoretycznie powinno to być na rękę Tairom. Ich flotą dowodził admirał Tomomori. Myliłby się jednak ten, kto by pomyślał, że Minamotowie byli na straconej pozycji. Przede wszystkim mieli dwa razy więcej łodzi niż nieprzyjaciele. A  wśród ich nowych sprzymierzeńców znajdowali się marynarze o świetnej reputacji, którzy nie mieli czego zazdrościć Tairom. W chwili rozpoczęcia bitwy Minamotowie znajdowali się raczej w  niekorzystnej sytuacji. Lecz gdy tylko prądy pływów

się odwróciły, szybko zyskali przewagę i  zepchnęli Tairów ku leżącemu nad brzegiem miastu Dan-no-Ura. Kolejną korzystną dla Minamotów okolicznością była zdrada Taguchiego Shigeyoshiego. Jego nielojalność nie zaskoczyła Tairów, którzy już wcześniej mieli na niego oko. Taguchi wyjawił wrogom, na której łodzi znajduje się cesarz. Szala zwycięstwa przechylała się na stronę Minamotów. Yoshitsune ze zwykłą sobie zaciekłością zatopił wrogą flotę. Nieprzyjaciołom pozostawała alternatywa: niewola i  okaleczenie lub rytualne samobójstwo. Niezłomna babcia małego cesarza porwała go w  ramiona i  rzuciła się między bałwany. To z pewnością lepsza i mniej przerażająca śmierć od tego, co zgotowaliby jej Minamotowie. Tairowie popełnili zbiorowe samobójstwo, pierwsze w  historii Japonii. Jedynie tchórzliwy Tomomori dał się pojmać żywcem. Nie potrafił sam rozpruć sobie brzucha. Rodowe nazwisko zniknęło z  ludzkiej pamięci. W  przeciwieństwie do duchów Tairów, które błąkały się u wybrzeży zatoki, nie mogąc zaznać spokoju. W 1185 roku wojna Gempei dobiegła końca. Ileż myśli w głowie Yoshitsunego! Żółtawo-zielonkawa woda, na której stoczono ostatnią bitwę! Zdezorientowana nieprzyjacielska flota, niesiona falą pływu, na granicy rozsypki. Zapadła noc, ciemność spowiła ogrom klęski Tairów. Yoritomo zwyciężył. Został panem Japonii, najwyższym władcą, który górował nad fantomowymi cesarzami, po których potędze pozostał już tylko cień. Siedem lat później (1192 – przyp. tłum.) cesarz Goshirakawa nadał mu tytuł „sioguna, pogromcy barbarzyńców”, przysługujący najbardziej zasłużonym dla kraju. Przywilej ten w nowych okolicznościach nabierał nieznanego wcześniej smaku. W  ten sposób zostały położone podwaliny nowej formy rządów, która z  licznymi wariantami przetrwała aż do restauracji Meiji.

Zyskała nazwę bakufu, „rządów pod namiotem”. Nowa instytucja miała militarne podłoże. Nazwa odwołująca się do tymczasowej siedziby opisywała trwałą sytuację. Cesarz pozostawał władcą wyłącznie nominalnym, stał się raczej duchem. To samuraje sprawowali faktyczne rządy. Diarchia czy współrządzenie? Nie sposób jednoznacznie ocenić. Cesarze odkryli, że przestali odpowiadać ludowemu wyobrażeniu władcy. Mieli zachować funkcję sintoistycznych kapłanów, miano półboskich dziedziców rodu Amaterasu, lecz nie władzę polityczną. „Zakaz rządzenia” – tak brzmiało ich nowe motto. Yoshitsune powrócił myślami do ostatnich wydarzeń. Kolejny raz prześledził drogę, która doprowadziła jego brata do pełnej hegemonii. Choć nie, nie pełnej. Pozostawał jeszcze jeden groźny konkurent. Yoshitsune musiał ochronić brata przed samym sobą. Zrozumiał, że odnosząc kolejne sukcesy, sprowadził na siebie śmiertelne zagrożenie. Nie znał taoizmu wystarczająco dobrze, by wiedzieć, że: „Kto chce błyszczeć, powinien się skryć w cieniu”. Jeszcze nigdy słowa Laoziego nie brzmiały tak prawdziwie. Lud uznał go za prawdziwego bohatera wojny Gempei, on tymczasem musiał się bronić przed psychozą brata. Analizował w  myślach kłótnie, dziwaczne pytania, pod którymi kryła się paranoiczna podejrzliwość. Jego brat, sprawny polityk, pragnął zachować insygnia władzy. Oczywiście, nie tylko Yoshitsune przyćmiewał Yoritoma. Do genialnego klanu należeli również Yukiie i  Noriyori. Lecz ci dwaj mogli zaczekać, Yoritomo mógł się ich pozbyć później, natomiast Yoshitsune był niczym kolczasta róża, którą należało czym prędzej wykarczować. Yoritomo nie potrafił wybaczyć bratu popularności i sukcesów.

Yoshitsune wspomniał Kagetokiego, swego odwiecznego rywala. Pod koniec wojny doszło między nimi do spięcia, podczas którego padły gorzkie słowa. Kagetoki powiedział Yoshitsunemu, że nigdy, przenigdy nie zostanie dowódcą, że nie jest ulepiony z  odpowiedniej gliny. Yoshitsune nie zdołał zachować zimnej krwi i obraził go, sięgając po miecz. Przyczyną sporu było ustalenie, kto ma pierwszy ruszyć do boju. Prowadzenie ataku to starożytny przywilej, który niósł ze sobą znaczące beneficja. Yoshitsune postawił się Kagetokiemu. Ten również chwycił za broń, gotów do pojedynku. Ryknął, ile sił w płucach: – Służę jednemu tylko panu, władcy Kamakury, Yoritomowi! W następstwie Kagetoki poprosił o  audiencję u Yoritoma i  wylał przed nim swe żale. Oskarżył Yoshitsunego o  chęć przypisania sobie zasług za zwycięstwo i  pominięcie udziału jego samurajów. Dodał, że Yoshitsune źle traktował żołnierzy, zachowywał się arogancko i  despotycznie. Kagetoki okazał się bezwzględnym obłudnikiem. Na koniec przypomniał Yoritomowi, że armia walczy za niego, z  pewnością nie z miłości do jego brata. Poprosił go, żeby odebrał Yoshitsunemu dowodzenie. Kagetoki służył pod nim, owszem, ale wojna dobiegła końca, a on nie mógł dłużej znieść jego rozkazów. Yoshitsunego przepełniła nienawiść do brata. Przede wszystkim Yoritomo okazał się niewdzięcznikiem. Ani słowem, ani w  żaden inny sposób nie wynagrodził go za zniszczenie Tairów. Przeciwnie, odebrał mu część ziem, pozbawił majątku i  wpędził w  ubóstwo. Dawał też posłuch plotkom o  rzekomym spisku szykowanym przez Yoshitsunego. Zresztą, Yukiie również był przekonany o braku lojalności samuraja. Formalnie władza wciąż pozostawała w  ręku cesarza. Yoshitsune zwrócił się do niego ze skargą na brata jako burzyciela publicznego porządku. Prosił o  upoważnienie do

podjęcia działań, lecz zamiast tego usłyszał, że lepiej schłodzić gorące głowy. Odpowiedź lakoniczna i  mitygująca. Ale Yoshitsune naciskał, podpierając się autorytetem pozycji wielkiego wodza cesarskiej straży. W odpowiedzi na jego apele cesarz wydał kolejny edykt. Został jednak wprowadzony w błąd. Bo jaki efekt miało w  gruncie rzeczy owo rozporządzenie? Yoritomo został skazany, lecz to on sam musiałby kontrasygnować akt. Zareagował więc tak, jak można było przewidywać. Postanowił niezwłocznie zlikwidować niewygodnych braci. – Ruszajcie do Kioto – polecił swoim samurajom – i  pozbądźcie się Yoshitsunego i  Yukiiego. – Rozkaz nieodwołalny, kategoryczny. Armia wymaszerowała. Po drodze tłumiła zamieszki. Lecz docelowe ofiary wymknęły się, uszły przed wyrokiem. Goshirakawa natychmiast wycofał się ze wcześniejszych decyzji. Bał się Yoritoma, więc zamiast mamrotać przeprosiny, wydał rozkaz pochwycenia uciekających braci. Ludzie łatwo zmieniali wtedy zdanie. Wszyscy, cesarze również, opowiadali się po stronie silniejszego. Także żołnierze zmieniali oportunistycznie fronty. Jedyna trudność polegała na tym, żeby odpowiednio szybko zorientować się, na czyją stronę przechyla się szala zwycięstwa. Królowała chciwość. Oto dlaczego na początku tego rozdziału ujrzeliśmy Yoshitsunego w  roli zaszczutego dzika. Pozbawiono go wszelkich funkcji i  wydano rozkaz pochwycenia go. Opinia publiczna zwróciła się przeciwko niemu. Bez wątpienia był wspaniałym wojownikiem, ale dlaczego zbuntował się, ZBUNTOWAŁ przeciwko bratu? Ofiarę przemalowano na oprawcę.

Yoritomo wmówił sobie, że brat mu się sprzeniewierzył. Że zasłużył na przykładną karę, której samo wspomnienie wystarczy, żeby wszelka myśl o buncie umarła, nim się jeszcze na dobre narodzi. Lecz gdzie się podziewał Yoshitsune? Może się schronił wśród mnichów, którzy go wychowali? Yoritomo rozkazał przeczesać każdy zakątek kraju. Lecz samuraj jakby zapadł się pod ziemię, poszukiwania nie przyniosły skutku. Zaczęły krążyć o  nim różne legendy, tymczasem Yoshitsune miał oczy dookoła głowy. Jego brat mógł się wyłonić z  każdej kępy krzaków. Mówiono, że się przebrał za wędrownego mnicha lub yamabushiego i  że omija wrogie posterunki, zachowując incognito. Raz omal nie został rozpoznany przez jednego ze strażników. Towarzyszył mu wtedy wierny Benkei. Na moment Yoshitsunego ogarnęła panika. Czyżby miał zostać zdemaskowany? Na szczęście w sukurs przyszedł bystry Benkei. Najpierw szarpnął swego pana za kołnierz, a później zdzielił go kijem i zbeształ za zbyt wolny chód. – Żwawo, leniu. Przed nami jeszcze kawał drogi! Strażnicy, którzy już mieli zatrzymać samuraja, zrezygnowali. – Szkoda czasu. Brat Yoritoma nigdy nie dałby sobą tak pomiatać. Fortel zadziałał. Ale w  gruncie rzeczy – gdzie się podziewał Yoshitsune? Czy zdołał się połączyć z żoną, Shizuką? Yoritomo skierował się do klasztoru Tsurugaoka, gdzie rozkazał bratowej, by dla niego zatańczyła. Liczył, że kobieta zdradzi się i  wyjawi kryjówkę męża. Shizuka nie chciała wystąpić, lecz ostatecznie musiała ulec. Yoritomowi się nie odmawiało. Tańcząc, zaśpiewała tęskną pieśń. Nie potrafiła zapomnieć o mężu.

Odszedł i brnie przez śniegi góry Yoshino, jakże mi teraz bez niego się ckni.

Tego było za wiele. Ta kobieta opiewała zdrajcę! Yoritomo poderwał się, by ją ukarać, lecz wstawiła się za nią jego żona. – Mimo wszystko pozostaje jej mężem! – napomniała go. Ileż to razy sama czekała na Yoritoma w  czas długich wypraw wojennych. Czuła się bardzo samotna, gdy myślała o  ich oddaleniu. Rozumiała Shizukę. Żona Yoritoma była kobietą o silnym charakterze i czekała ją świetlana przyszłość. Pościg za Yoshitsunem trwał. Opowieści o  jego ucieczce budowały jego mit, mit niesprawiedliwie prześladowanego bohatera. Zyskały mu też nowy, jakże trafny przydomek: „Mistrz ukrywania się”. W pewnej chwili bohater rozejrzał się wkoło. Ogarnęło go wielkie zmęczenie; koniec był bliski. – Dłużej już nie dam rady. Brak mi sił. Yoshitsune zrozumiał, że nie ma dlań ratunku. Liczył, że odnajdzie schronienie w górskich lasach, lecz nie było miejsca, którego nie dosięgłyby ręce władcy Japonii. Zrozumiał, że Yoritomo musi go dopaść. I stało się tak, że, znużony lub wyczerpany, pozwolił się wytropić. Jego kryjówka została obrócona w  perzynę, jego akolici zostali wymordowani. Ogarnęła go rozpacz. Postanowił zabić córkę i  żonę. Nie mogły wpaść żywe w  szpony nieprzyjaciół. Następnie pozbawił życia samego siebie, dokonał rytualnego seppuku. Wszystko rozegrało się w kilka chwil. Tak brzmi oficjalna wersja znana z  kronik z  epoki. Inna przedstawia go jako nieugiętego uciekiniera, który wymknął się obławie i  uciekł do którejś z  azjatyckich krain. Trudno stwierdzić, która z  wersji trafia w  sedno. Pewne jest, że lud kochał Yoshitsunego. Wypłakano za nim morze łez. Gdy jego

głowę wystawiono jako trofeum, gawiedź przesłaniała wilgotne oczy rękawami szat. Yoritomo zwyciężył. Jego hegemonia była niepodważalna. Nie miał rywali, to jasne, lecz nie miał również miłości. Tak oto kolejny samuraj pozostał sam, a  za nim ścielił się szlak bratobójstw i  rzezi. Lecz dzięki niemu władza Minamotów okrzepła. Z  popiołów wojny przeciwko Tairom wyłoniła się nowa, trwała siła polityczna. Siogunat Kamakura stanowił jej bezcenne dziedzictwo. [1] Sunzi, Sztuka wojenna, tłum. i oprac. Roberta Stillera, visà-vis/Etiuda, Kraków 2014, s. 74. [2] Owo bóstwo to Omoikane, bóg mądrości. To on wpadł na pomysł, jak wywabić Amaterasu z jaskini. Chciał wykorzystać jej próżność. Zwołał do pomocy pozostałych bogów. Ci przygotowali zwierciadło i sznur klejnotów oraz zorganizowali zabawę i występy przy wejściu do jaskini. Zaciekawiona muzyką Amaterasu wyjrzała na zewnątrz. Dostrzegła własne odbicie, postąpiła krok dalej, a wtedy Hachiman zasunął wejście do jaskini wielkim głazem – przyp. tłum. [3] Opracowanie na podstawie: https://pl.wikisource.org/wiki/Konstytucja_Siedemnastu_Artyku %C5%82%C3%B3w. [4] Sunzi, op. cit., s. 90. [5] Satō Hiroaki, Legends of the Samurai, Woodstack, New York 1995, s. 109. [6] Od odczytania idogramów alfabetu kanji, którymi oznaczano oba rody, odpowiednio Gen i Hei/Pei – przyp. tłum. [7] Turnbull S., The Samurai. A Military History, Richmond (Surrey) 1996, ss. 67–68.

ROZDZIAŁ II

MASASHIGE: PARTYZANT CESARZA GODAIGO Kiedy człowiek wykonuje obowiązki służbowe lub wypełnia rozkazy władcy, nie powinien rozważać, czy robi to w obecności stu czy tysiąca ludzi, lecz pamiętać jedynie o powadze swego seniora… Starać się o przychylność władcy, nie wywiązawszy się z zobowiązań, to jak próbować pokonać wzburzone morze bez łodzi. HŌJŌ SHIGETOKI

Zamek płonął, trawiły go potężne płomienie. Ogień dosięgnął już zachodniego skrzydła. Teraz atakujący mogli się bez trudu wedrzeć do środka. To było nie do pojęcia: jak to możliwe, że Kusonoki Masashige, wielki wojownik, zaprzestał oporu i wybrał śmierć? Nigdy wcześniej nie słyszano o  podobnie spektakularnym seppuku. Wojownicy klanu Hōjō wkroczyli do głównej sali. Dławiły ich kłęby dymu. O  kominek opierał się samotny samuraj. Nie okazywał lęku. Zdawał się raczej oszołomiony. Nie wyglądał,

jakby miał sprawiać kłopoty. Pozostał przy życiu jako świadek zbiorowego samobójstwa, które jego towarzysze popełnili z  poszanowaniem tradycji. Nie należy się poddawać, śmierć to bardziej honorowe wyjście. Świadczyły o  tym zwęglone, rozrzucone w nieładzie ciała. Decyzję Masashigego należało uszanować. Rządowe wojska oddały cześć dzielnemu samurajowi, który wolał spłonąć, niż się ukorzyć przed wrogiem. Jedynego widza, milczącego świadka, puszczono wolno. Nagrodzono w  ten sposób jego odwagę; przecież zaczekał na nieprzyjacielską drużynę, nie dbając o  własne bezpieczeństwo. Masashige otoczył się honorowymi, dzielnymi ludźmi! Tymczasem nieopodal płonącego zamku stał pewien samuraj i napawał się malowniczym widokiem. I wcale nie był martwy, bynajmniej! Po prostu uknuł kolejny ze swych forteli. Zrozumiał, że nie utrzyma Akasaki, spodziewał się rychłego upadku zamku. Forteca została umocniona w  pośpiechu, brakowało też zapasów, by myśleć o  wytrzymaniu długiego oblężenia. Dlatego Masashige wymyślił genialny plan. Wydostał się z  zamku i  teraz uciekał, nieniepokojony. Hōjō zaś wierzyli, że sczezł wśród płomieni. Oblężenie Akasaki i fortel Masashigego poprzedza długi ciąg wydarzeń. Historia Kusonokiego wpisuje się bowiem w szerszy kontekst walk między władzą cesarską a  rządową. Minamotowie wprowadzili pierwsze bakufu w  historii Japonii. Yoritomo, głowa klanu, rzucił wyzwanie cesarzowi, zwyciężył i  zbierał owoce tryumfu. Po wyeliminowaniu najgroźniejszych rywali w  bratobójczej wojnie nakreślił plan administracyjny kraju. Walki klanów rzecz jasna nie ustały, lecz jego polityczny spryt pozwolił sprowadzić je do akceptowalnych rozmiarów.

Yoritomo ustanowił nową równowagę sił, rozwiązał stare polityczne problemy. Odsunął cesarza na boczny tor, ograniczył jego władzę. Przygotował nawet teatrzyk, w którym to właśnie cesarz mianował go siogunem. Jakby chciał powiedzieć, że uznaje jego władzę, mimo że właśnie jej go pozbawił. Potrzebował jednak cesarskiego placetu. Był to symbol awansu warstwy wojowników. Jeszcze niedawno samurajów trzymano na dystans. Arystokraci nie chcieli mieć do czynienia z  tymi prostakami nadającymi się wyłącznie do rzeźni. Sam Yoshitsune bywał spychany na margines. Teraz jednak sługa stał się panem. Stosunek władzy odwrócił się, wojownik przejął władzę nad dworem. To wymusiło pewną transformację samej klasy samurajów. Wojownicy stopniowo stawali się coraz lepiej wykształceni, z  coraz większą uwagą zgłębiali literaturę. Stereotyp głupiego i  okrutnego zabijaki stracił na aktualności. Tylko przechodząc podobną metamorfozę, samuraje mogli sprostać wymaganiom nowej sytuacji politycznej. Nie bez kozery zaczęto mówić o  „rządach literatów”. Wojownicy zmienili się w  światłych naukowców. Nie z  dnia na dzień, rzecz jasna. Był to długotrwały, stopniowy proces. W przeszłości istniało wyraźne rozgraniczenie między ludźmi miecza, niezbyt skłonnymi do medytacji i  rozważań, a  estetyzującymi artystokratami, pogrążonymi we „wspaniałej izolacji”. Obie kasty spoglądały na siebie nawzajem z  pogardą. Dworacy zdawali się zniewieściali, uzależnieni od luksusu, podczas gdy wojownicy kultywowali przesadnie prosty i  skromny styl życia. Później, wraz z  umacnianiem się rządu Kamakura, granice się zatarły. Samuraje zaczęli podzielać wiele spośród ideałów arystokracji, nie porzucając przy tym swoich. Okazali się bardziej elastyczni i dlatego zwyciężyli.

Yoritomo działał niezwykle ostrożnie. Lokalni władcy dysponowali bowiem znaczącą siłą i lepiej było nie zawieść ich oczekiwań. Dlatego dotrzymał danego słowa i  tym, którzy go wsparli, oddał we władanie pokaźne terytoria. Musiał zaprowadzić pokój w  kraju, ale też zadbać o  to, żeby żaden z  klanów nie zdołał zagrozić supremacji Minamotów. Było to niezwykle trudne zadanie i  Yoritomo zrealizował je tylko częściowo. Tak czy inaczej Historia osądziła go łaskawie. Tradycja sintoistyczna wciąż odgrywała niebagatelną rolę. Ponieważ cesarz wywodził władzę od Amaterasu, bogini słońca, jego wsparcie dla wszelkich inicjatyw było niezbędne. Lecz Yoritomo zdołał zmienić relację między klasą wojowników a  arystokracją. Pozbawił cesarza mocy sprawczej, pozwalając mu zachować jedynie władzę nominalną. Funkcje urzędowe i  administracyjne, wyjąwszy ogłaszanie edyktów, znalazły się w gestii bakufu. Ale nawet w przypadku edyktów to wola rządu stanowiła decydujący czynnik. Siedziba rządu znajdowała się w  Kamakurze, niegdyś rybackiej wiosce, w  której rozpoczęło się odrodzenie Minamotów. Nowy podział władzy wzmocnił posiadaczy ziemskich, osłabił dwór. Yoritomo zwasalizował potężną grupę, nie tylko zabezpieczając prawa magnatów, ale i  nadając im nowe. Wprowadził system kontroli najbardziej odległych prowincji przez desygnowanych przez rząd gubernatorów, których zadaniem było tłumienie ewentualnych buntów. Reforma fiskalna nie przewidywała zwolnień od podatków, arystokratów pozbawiono finansowego immunitetu. Ale dzięki dyplomatycznym zdolnościom Yoritomo zdołał zmniejszyć ich frustrację. Okazywał arystokratom przychylność, choć w  gruncie rzeczy ograniczył ich wpływy. W  sytuacji tak chwiejnej równowagi zaspokojenie oczekiwań jednej grupy

niechybnie oznaczało rozczarowanie innej. Rosło niezadowolenie chłopstwa, uginającego się pod brzemieniem nowego systemu podatkowego. Yoritomo został wysadzony z  siodła i  wkrótce potem zmarł na skutek urazów odniesionych podczas upadku. Pozostawił po sobie trudne dziedzictwo. Dopóki żył, sprzeczne siły targające państwem dawało się pogodzić. Teraz jednak spory wybuchły z nową siłą. Synowie i następcy Yoritoma, Yoriie i Sanetomo, nie dorównywali ojcu. Dlatego to jego żona, Masako, przejęła stery. Była córką Hōjō Tokimasy, opiekuna i  wychowawcy Yoritoma, który szybko docenił talent dowódcy Minamotów, odwrócił się od Tairów i  opowiedział po jego stronie. Masako była ambitna i zdeterminowana. Skutecznie zarekomendowała ojca na ważne stanowisko. Tokimasa, doskonały specjalista od administracji, został doradcą przy bakufu. Szybko zastępował kolejnych bezbarwnych członków klanu Minamoto, zdobywając wreszcie stanowisko shikkena (pierwszego regenta). Działo się to w 1203 roku, zaledwie pięć lat po śmierci Yoritoma. Cóż za ironia. Sioguni odstawili cesarzy na boczny tor, pozostawiając im wyłącznie symboliczną funkcję, sprowadzili ich do roli marionetek, a  teraz sami spotkali się z  podobnym traktowaniem. Regenci z  klanu Hōjō odciążali sukcesorów Yoritoma, przejmowali najważniejsze funkcje i  wykonywali najważniejsze obowiązki oraz najdelikatniejsze zadania. Faktycznie przejęli władzę. Relacja między siogunem a  regentem stała się analogiczna do tej między cesarzem a  ekscesarzem. Jeden rządził zza kulis, wystawiając na scenę anemiczną figurę. Wkrótce regencja klanu Hōjō nabrała nowego, trwałego charakteru. Miała przetrwać niemal całe stulecie. Feudalni

władcy podjęli próbę obalenia rządu. Reprezentowali niezadowolonych, których liczba rosła nieprzerwanie od śmierci Yoritoma. Głód władzy i  nowych terytoriów popychały ich przeciwko bakufu. W  1219  roku zamordowano Sanetoma, urzędującego sioguna. Ponieważ wśród Minamotów brakowało kandydata na następcę, kwestia sukcesji pozostawała otwarta. Tymczasem Hōjō kontynuowali ogłaszanie dekretów w imieniu Minamotów. Korzystali z okazji. Mieli swoje pięć minut i zrobili z  nich użytek. Yoshitoki, syn Tokimasy, ustabilizował tymczasową instytucję regencji. Masako poniosła klęskę. Historia nie połknęła jednak Minamotów. W kolejnych rządach wojskowych stanowisko sioguna obowiązkowo miało przynależeć do prawowitych potomków tego rodu. Tymczasem na pierwszy plan wysunęły się nowe siły. Żeby zrozumieć przyczyny sukcesu Kusonokiego Masashigego, należy dokładnie przyjrzeć się burzliwym realiom ówczesnej epoki, szczególnie niezadowoleniu dworu. Cesarze wielokrotnie sprzeciwiali się polityce Kamakury. Jeden z nich, abdykujący Gotoba, postanowił podjąć walkę w imieniu marginalizowanych. I  opracował plan, jak uzdrowić sytuację oraz umocnić swoją pozycję. Chciał zdobyć poparcie wojowników z  prowincji i  z  ich pomocą przejąć kompetencje rządu. W  tym celu rozdawał inwestytury i  tytuły szlacheckie. Następnie, gdy poczuł się pewniej, zebrał niedużą armię. Choć nie były to zwarte i  silne oddziały, pchnął je przeciwko bakufu. Zrekrutował również mnichów-wojowników z klasztorów w Kioto. Wybuchły zamieszki ery Jōkyū (1221). Hōjō stłumili je szybko i z łatwością. Wojska cesarskie były kiepsko wyszkolone. Wojsko rządowe cieszyło się większą popularnością, również

dzięki temu, że rząd dysponował konkretniejszymi przywilejami. Urząd gubernatora prowincji kusił o  wiele bardziej niż czysto formalne szlacheckie tytuły. Gotoba z  trudem znajdował poparcie nawet wśród własnych dworaków. Porażka ekscesarza była wielce znacząca. Obnażyła pasożytniczy styl życia arystokracji. W  oczach ludu jej upadek był nieunikniony. Samuraje wykorzystali sytuację i  przejęli liczne terytoria należące do arystokratów. Wasali z  prowincji kusili nowymi inwestyturami. Rząd zadbał o  poprawę ich sytuacji ekonomicznej i pozyskał dla sprawy. Wielu dostało znaczniejsze apanaże, otrzymało nominacje na funkcje konstabli lub zarządców. Trudno, żeby powstali przeciwko władzy, która wyniosła ich na stanowiska. Rządzący odrobili lekcję Yoritoma. Złota era siogunatu Kamakura rozpoczęła się w  1224  roku, po śmierci Yoshitokiego. Regentem został jego syn, wykształcony w  duchu konfucjańskim Yasutoki. Okazał się on najbardziej światłym z Hōjō. Ustanowił polityczną radę, lecz nie należy dać się zwieść pozorom, nie był to organ reprezentujący daną zbiorowość; jego rola polegała tylko na autoryzowaniu decyzji Yasutokiego. Wydawało się, że konflikt między cesarzami a  samurajami wygasł. Jednak za kulisami szykował się już nowy spektakl, który miał mieć katastrofalne skutki. Zagrożeń dla stabilizacji państwa nie brakowało. Klanowi Hōjō długie lata pomyślności nie były sądzone. Około 1263 roku, po śmierci Tokiyoriego, przed Hōjō zarysowały się mroczne widoki na przyszłość. Kraj nękały zarazy i klęski głodu, potężne trzęsienie ziemi obróciło w  ruinę całe dzielnice Kamakury.

Klęskom naturalnym towarzyszyły spory toczone między klasztorami. Buddyści ruszyli na cesarski pałac z bronią w ręku. Lojalnych wojowników bakufu zmuszono do interwencji. Rozruchy stłumiono. Cóż za ironia, arystokraci wybawieni przez swych rywali. Niepokoje w  prowincjach pogłębiły kryzys rządowy. Gubernatorzy toczyli walki z  posiadaczami ziemskimi, a  jednocześnie coraz liczniejsze szeregi niezadowolonych chłopów powstawały zarówno przeciwko jednym, jak i drugim. Bandy rabusiów rozzuchwaliły się. Kontrola nad terytoriami stawała się coraz bardziej problematyczna. Bakufu nie był już w stanie rozsądzać wszystkich sporów. W 1274  roku miał miejsce pierwszy najazd Mongołów. Na krótko wysiłki państwa skupiły się na zażegnaniu zewnętrznego niebezpieczeństwa, problemy wewnętrzne przestały zaprzątać uwagę rządzących. Dzięki opatrznościowemu tajfunowi udało się odeprzeć Mongołów. Huragan zatopił ich łodzie, a  wraz z  nimi dziesięć tysięcy żołnierzy. Podobnie skończyła się druga inwazja. W  pewnym momencie wydawało się, że wszystko stracone, Mongołowie poczuli smak zwycięstwa. Lecz wtedy zerwał się potężny wicher, kamikaze, „boski wiatr”. Uderzył we wrogą flotę, siejąc zniszczenie. Japończycy rzucili się na dryfujące łodzie, ze wściekłością spadli na ocalałych marynarzy. To była rzeź. Oba najazdy bardzo odbiły się na gospodarce. Rolnictwo uległo degradacji, w  przeciwieństwie do sektora wojskowego, który urósł w  siłę adekwatnie do potrzeb. Dotacji wojskowych nie rozdzielono jednak sprawiedliwie, co wywołało gwałtowne protesty. Ogólne poczucie niezadowolenia zjednoczyło wielkich magnatów i  posiadaczy ziemskich, wojowników wszystkich stanów i chłopów. Niepokoje tlące sie od czasów wojny Gempei

wybuchły na nowo. Reżim coraz bardziej chwiał się w posadach. Nawet w  tradycyjnie najbardziej efektywnych sektorach państwa wystąpiły oznaki dekadencji. Sprawiedliwość wymierzano mniej rygorystycznie, a  sami regenci przestali się interesować sprawami rządu. Jeden z  nich, Hōjō Takatoki, oddawał się szczególnie rozpasanej rozpuście. Utrzymywał całą gromadę konkubin, niepomiernie lubował się w walkach psów. A  wszystko to w  czasie, gdy państwem wstrząsał kryzys! Obnosił się z  luksusem, gdy lud pełzał w  nędzy. Taki styl życia stał w całkowitej sprzeczności z tym, do czego przywykli wasale Minamotów. W takich okolicznościach na scenę wkroczył Kusonoki Masashige. Jeden z  głównych bohaterów imponującej historii upadku instytucji bakufu. Scenę opuścił natomiast cesarz Gosaga. Powstały dwie linie rodowe pod przywództwem jego dwóch synów. Cesarz Kameyama dał początek linii Daikakuji, zaś cesarz Gofukakusa linii Jimoyin. Linie wzięły nazwy od siedzib władców. Linia Daikakuji kultywowała chiński styl życia, inspirowała się neokonfucjanizmem epoki Song i  buddyzmem zen; Jimoyin charakteryzowała się zwróceniem ku japońskości, bliższy był jej buddyzm Heian. Co jakiś czas oba dwory zawiązywały spiski przeciwko bakufu. Cóż, czasy się zmieniły, nie da się zaprzeczyć. W 1318 roku na tronie zasiadł Godaigo z linii Daikakuji. Tym razem nowym cesarzem zostało nie dziecko, lecz dojrzały mężczyzna, który nie zamierzał się podporządkować. Czarnobiały portret ukazuje jego zwalistą sylwetkę i  przebiegły uśmiech, błąkający się w  kącikach ust, jakby władca przeczuwał czekające go przeznaczenie i  odpowiedzialność,

z  jaką będzie się wiązała jego historyczna misja. Tak wygląda człowiek, który podejmuje się trudnego zadania ze świadomością, że zanim doprowadzi je do końca, będzie musiał stawić czoło tysięcznym przeciwnościom. Godaigo nie zadowolił się władzą nominalną. Głosił potrzebę powrotu do dawnych praktyk, do faktycznych rządów cesarzy. Na tym jednak nie poprzestawał. Był zdeterminowany, by utrwalić władzę swojej linii i  wyeliminować Jimoyin. Żeby zrealizować ten zamiar, musiał się pozbyć bakufu. Przygotował drobiazgowy plan. Otoczył się zdolnymi doradcami do spraw wojskowości i  administracji. Następnie nałożył wysokie podatki na kupców, żeby napełnić cesarski skarbiec[1]. Poszukiwał sprzymierzeńców. Mnisi z  Enryakuji i innych świątyń z okolic Kioto nie darzyli rządu sympatią, więc łatwo skaptował ich dla swojej sprawy. Poparli go również wojownicy z  wielu prowincji, niezadowoleni z  polityki Kamakury. Ponadto zwerbował akuto, bandy łupieżców, które plądrowały niektóre regiony. Utworzył w  ten sposób szeroki front antyrządowy. Rewolta Godaiga zaczęła się w  1331  roku od jego ucieczki z Kioto. Cesarz nie był bezpieczny w mieście, więc zamknął się w  ufortyfikowanym klasztorze na szczycie Kasagi. Bakufu zareagował błyskawicznie, wysyłając potężny kontyngent wojska na górę… Hiei. Błąd wziął się z  założenia, że Godaigo poprosił o  azyl syna, księcia Morinagę, pana na Enryakuji. Oddziały bakufu zdławiły wszelki opór i przeczesały klasztor od piwnic aż po dach, lecz nie znalazły ani śladu Godaiga. Tymczasem nieuchwytny Morinaga schronił się w  fortecy Akasaka w Kawachi, gdzie zbierali się sympatycy cesarza. W końcu siły rządowe znalazły kryjówkę Godaiga. Klasztor, w  którym obwarował się cesarz, znajdował się w  strategicznej lokalizacji i  był niezwykle trudny do zdobycia. Przez niemal

miesiąc siły Hōjō oblegały nieprzyjaciela. Wreszcie przypuściły szturm przez wysokie skały, dokonały wyłomu i  wdarły się do klasztoru z  ogniem i  mieczem. Godaigo został schwytany i  zesłany na wyspę Oki. Zamieszki epoki Genkō nagle się zakończyły. Lecz niebezpieczeństwa nie zażegnano. Morinaga, przywódca rebeliantów, wciąż pozostawał na wolności. Zmobilizował wszystkich popleczników idei przywrócenia cesarzy do władzy i zorganizował w prowincji Yamato zaciekłą obronę. Spośród wojowników wyróżniał się Kusonoki Masashige, który miał się okazać najwierniejszym sojusznikiem Godaiga. Był mistrzem wojny podjazdowej, a  jego partyzancka działalność miała zaważyć na losach wojny między samurajami a cesarzami. Kusonoki urodził się w  1294  roku. Niewiele nam wiadomo o  jego pochodzeniu. Mówiono, że jest skoligacony z  Minamotami, lecz być może tylko po to, by dodać mu splendoru. Był ziemianinem z Kawachi. Pewien obraz w  zwoju odmalowuje go jako człowieka z  okrutnym i  przebiegłym wyrazem twarzy. Kusonoki Masashige jest odziany w czerń, w tle rysują się cienie sylwetek gór. Można dostrzec duży kontrast między wyraźną postacią samuraja a  rozmytym pejzażem. W  lewej dłoni, w  zaciśniętej pięści, Masashige trzyma wachlarz. Jakby lada chwila miał wybuchnąć gniewem lub wyrazić głęboką pogardę. Uderza jego przenikliwe spojrzenie, zwrócone ku domniemanemu rozmówcy, być może autorowi portretu. Opowieści o  wojennych czynach Masashigego znamy z  Taiheiki. To ironiczny tytuł, oznacza „Wspomnienia z  czasu wielkiego pokoju”. W  rzeczywistości dotyczy jednego

z  najbardziej burzliwych okresów w  historii Japonii. Wiarygodne świadectwa mieszają się w nim z legendami. Historia Masashigego zaczyna się od ludowego podania. Godaigowi przyśniło się, że drzewo kamforowe (kusonoki) przyniesie mu szczęście. Rano, gdy się obudził, spytał dworzan, czy w  jego świcie znajduje się jakiś rycerz noszący to imię. Dowiedział się, że niejaki Kusonoki Masashige służy w  straży średniego pałacu i  że przoduje w  strzelaniu z  łuku. Cesarz natychmiast kazał go wezwać. Zgodnie ze zwyczajem epoki Godaigo porozumiewał się przez pośrednika. Władca nie zwracał się bezpośrednio do pospolitego śmiertelnika. Wywiązała się rozmowa, która miała się okazać brzemienna w skutki. Godaigo wyznał, że zamierza zjednoczyć kraj. Wiedział, że być może to mrzonka, ale uznał sprawę za niecierpiącą zwłoki. Jaki jest najlepszy sposób, by wydrzeć władzę barbarzyńcom ze wschodu, samurajom z Kamakury? Masashige nie miał wątpliwości. Wiedział, że nie da się pokonać bakufu w  otwartej walce. Dysproporcja sił i  zasobów była zbyt wielka. Tylko odpowiednia strategia mogła przynieść sukces. – A  skoro mówimy o  wojnie, Tenno, to rzecz jasna nie powinieneś rozważać możliwości zwycięstwa lub porażki na skutek pojedynczej bitwy[2]. – Tak Masashige zakończył swój wywód. Był wybitnym dowódcą i rozumiał, jak istotne jest rozsądne prowadzenie działań zbrojnych. Należało zdeprymować przeważającego wroga, kłując go podjazdami. Osłabienie morale nieprzyjaciela dowiodłoby, że nawet nieliczna drużyna jest w  stanie okpić bakufu. Masashige zapamiętał nauki Sunziego, chińskiego mistrza sztuki wojennej.

Rozmowa odbyła się przed ucieczką Godaiga na Kasagi. Gdy cesarz został pojmany, Kusonoki kontynuował walkę o  jego sprawę. Ze swej fortecy w  Kawachi dyrygował akcjami wymierzonymi w  rząd. W  końcu samuraje z  Kamakury postanowili wyeliminować to zagrożenie. Pozornie zadanie nie wyglądało na skomplikowane. Akasaka, gniazdo rebeliantów, była świeżo umocnioną twierdzą. Jej konstrukcja zdradzała niechlujność architektów i  robotników, brak rzetelności i  dbałości o  szczegóły. Fosa była płytka, pierścień obronny składał się z  jednego tylko kręgu palisady. Jedynie baszty zdawały się nieco zdradliwe, choć dało się je unieszkodliwić atakiem frontalnym. Atakujący nie docenili wyzwania. Wiedzeni zapałem bojowym, dali się ponieść temperamentowi. Ledwie zsiedli z koni, już się rzucili do fosy. Każdy chciał być pierwszym, który wedrze się do twierdzy i zdobędzie bitewny laur. Lecz Kusonoki ostudził ich entuzjazm. Obsadził wieże łucznikami i  gdy dał sygnał, tysiąc samurajów dosięgła chmura śmiercionośnych strzał. Widząc olbrzymie rozmiary strat, co rozważniejsi zasugerowali odwrót. Dopiero wtedy wojownicy bakufu uznali, że warto rozbić obóz i  podejść do zadania na poważnie. Nie spodziewali się natrafić na tak silny opór. Postąpili nieostrożnie i  niezbyt rozsądnie. Poczuli się tak pewnie, że zapomnieli o obronie. I właśnie kiedy rozbijali namioty, zostali wzięci z  zaskoczenia. W  ich kierunku galopowało trzystu kawalerzystów. – Może to posiłki! – Lecz nawet najwięksi optymiści wnet stracili wiarę i  zrozumieli gorzką prawdę. To Kusonoki nie dawał im wytchnienia. Atak nastąpił ze wszystkich stron. Wybuchło wielkie zamieszanie i  zanim rządowe oddziały zwarły szyki, musiały stawić czoło nowemu zagrożeniu. Od strony zamkowych wrót znienacka spadły na

nich kolejne pułki. Po chwili podjazdy schroniły się za bezpiecznymi progami Akasaki. Podobne wypady powtarzały się wielokrotnie, podkopując morale oblegających. Wojownicy z armii rządowej wywodzili się ze wschodu i byli żądni walki. Lecz przemyślana strategia brała górę nad brutalną siłą. Żołnierze bakufu okazali się bezradni i musieli się pogodzić z  porażką. W  sporych grupach rozpierzchli się po okolicznych polach. Tratowali się nawzajem, blokowali drogę ucieczki. Pod koniec pierwszego dnia oblężenia zwołano naradę wojskową. Jak zniszczyć przeciwnika? Niektórzy sugerowali, by zachować ostrożność. – Są nieprzewidywalni. Kto wie, co jeszcze knują? – Jednak ci, którzy w  pierwszych potyczkach stracili braci i  ojców, nie byli skorzy do czekania. Twarze ściągnięte grymasem wściekłości zdradzały niecierpliwość. Ostatecznie jak jeden mąż rzucili się do szturmu. Sforsowali fosę, pospiesznie się wdarli na jej drugi brzeg i  zaczęli się sposobić do wspinaczki na mury. Obrońcy nie dawali znaku życia. Czyżby Masashige szykował kolejny atak z  zaskoczenia? Samuraje popędzili ku palisadzie. Chcieli ją czym prędzej obalić; z  determinacją zaczęli się wspinać na to, co brali za jej jedyny pierścień. Pomylili się. Za pierwszym kręgiem wznosił się kolejny. Gdy poplecznicy cesarza upewnili się, że napastnicy wiszą już na linach, odcięli je. Szturmujący spadli na ziemię, ponieśli ciężkie straty. Obrońcy zasypali niedobitków śmiercionośnym gradem belek i kamieni. Samurajów kolejny raz zmuszono do odwrotu. Zrozumieli, że mają do czynienia z  niesłychanie przebiegłym przeciwnikiem, który dysponuje niewyczerpanym zapasem forteli. Lecz nie zaprzestali prób. Uznali, że dotychczas działali jak laicy, wyposażeni w  nieodpowiednie broń i  ekwipunek. Uzbroili się więc w hełmy i ciężkie tarcze. – Musimy sforsować

te wały za wszelką cenę. – Wiedzieli, że tylko w  ten sposób mogą sobie otworzyć drogę do zamku. Lecz wpadli w  nowe sidła. Tym razem wylały się na nich strumienie wrzątku. Hełmy okazały się nie tylko bezużyteczne, ale wręcz podwójnie niebezpieczne. Woda wlewała się do nich wszystkimi szczelinami, skazując wojowników na nieludzkie cierpienie. Po kolejnym odwrocie napastnicy stwierdzili, że ich możliwości się wyczerpały. Obrońcy, dzięki pierwszorzędnej taktyce, odpierali kolejne szturmy. Tylko długie oblężenie mogło nadwątlić siły załogi twierdzy. Masashige również zdawał sobie sprawę, że nie wytrzyma długo. Potrzebował nie lada fortelu. Ucieczka jawiła mu się jako jedyne rozwiązanie. Ale jak się przedrzeć przez groźne szeregi nieprzyjaciela, rozwścieczone laniem, które raz za razem dostawali? Atak frontalny oznaczałby rzucenie się na pożarcie wściekłym psom, czekającym tylko, by zatopić kły w ofierze. Samobójstwo nie wchodziło w rachubę. Masashige rozumiał, że tylko żywy przysłuży się sprawie cesarskiej. Trzeba było dalej stawiać opór Hōjō. Dlatego postanowił się uciec do wybiegu i sfingować seppuku. Warto zagrać tą kartą. Rozkazał ułożyć trupy poległych towarzyszy jedne na drugich. W  ten sposób powstała wysoka hałda ciał. Następnie żołnierze przygotowali pogrzebowy stos. Masashige chciał zwieść przeciwnika, przekonać go, że obrońcy popełnili zbiorowe samobójstwo. Wreszcie pod osłoną nocy rozpoczął odwrót z  Akasaki. Pozostawił w  zamku jednego żołnierza i rozkazał mu wzniecić pożar, gdy tylko jego oddziały znajdą się poza zasięgiem nieprzyjaciela. Wszystko rozgrywało się w czasie burzy, pod uderzeniami wichru i w strugach deszczu.

Wierni cesarzowi żołnierze zuchwale wślizgnęli się między wrogie oddziały, podszywając się pod swoich nieprzyjaciół. Udało się, nie zostali rozpoznani. Któż spodziewałby się takiej śmiałości: samemu się pchać w  paszczę lwa? Z  lekkim zawstydzeniem i  półgębkiem odpowiadali na rzadkie pozdrowienia napotkanych we mgle przeciwników. Hōjō zostali wywiedzeni w  pole. Oddali cześć szlachetnym nieprzyjaciołom, którzy nie dbali o  własne życie. Tymczasem Masashige spokojnie odjeżdżał w  dal. Uśmiechał się lekko, dumny z ostatniego fortelu. Był urodzonym strategiem, pojętnym adeptem chińskich nauk o  sztuce wojennej: wiedział, że wynik bitwy nie zależy wyłącznie od liczebności sił. Kluczową rolę odgrywała wspólnota dążeń dowódców i żołnierzy. Oto cel, który należało obrać – jedność, cecha, która sprawiała, że nawet małe oddziały potrafiły być groźne. Natomiast nawet olbrzymia armia pozbawiona owej jedności nie potrafiłaby zasiać strachu w szeregach nieprzyjaciół. Masashige, jak przystało na zdolnego samuraja, wiedział, że najgroźniejszy jest ten, kto rzuca się w wir walki, nie bacząc na swój los. Ten dopiero posiada tę niepowstrzymaną moc, kto jest gotów w  każdej chwili przyjąć śmierć. Jeśli rycerz nie przywiązuje do życia żadnego znaczenia, przeciwnikowi pozostaje jedynie odwrót. Masashige nie lękał się wycofać, gdy wymagały tego okoliczności. Nie lękał się też bez wahania ruszyć przed siebie, jeśli taka była potrzeba chwili. Między innymi o  tych zasadach Kajiwara Kagetoki przypominał niegdyś Yoshitsunemu, lecz ten nie wziął ich sobie do serca. Było natomiast jeszcze jedno strategiczne zalecenie, które cenił sobie Masashige: „sprawny dowódca zwycięża bez walki”. Wielokrotnie powtarza to w  Sztuce wojennej Sunzi. Ta myśl przyświecała Kusonokiemu podczas kilku strategiczych

odwrotów, dzięki którym zmylił przeciwników przekonanych, że Masashige ucieka. A  później on uderzał w  najmniej spodziewanym momencie. Niekiedy, gdy przeciwnik dysponował niewielkimi oddziałami, Kusonoki i  tak nie szukał walnej bitwy za wszelką cenę. Kiedy walka nie była nieodzowna, bardziej opłacało się uciec. Wróg, świadomy swych mizernych zasobów, i  tak by go nie zaatakował. Taką taktykę Masashige zastosował podczas ucieczki ze świątyni Tenno, gdy dopadły go rządowe siły. Samuraj nie szukał zresztą starcia również z równymi siłami. Cóż właściwie miałby zyskać na bitwie „dwóch tygrysów lub smoków”? Wojna podjazdowa znacząco osłabiła siły rządowe. Masashige osiągnął zamierzony cel. Bakufu się zmobilizował: należy bezzwłocznie pozbyć się Kusonokiego i  pozostałych partyzantów wspierających Godaiga. Trzy armie wzięły na celownik trzy główne gniazda rebeliantów – zamek Akasaka, obsadzony już przez następną drużynę popleczników cesarza; zamek Yoshino, którego załogą dowodził książę Morinaga; wreszcie zamek Chihaya, nową kwaterę główną Masashigego. Pierwsze dwa szybko upadły. Załoga Akasaki zaufała zdobywcom, uwierzyła w  ich miłosierdzie i  poddała się. Czasy były niespokojne, oportunizm wodził ludzi z  jednej strony frontu na drugą. Lecz w tym wypadku zarządzono dekapitację jeńców. Nie uszanowano białej flagi. Rebelianci zostali przykładnie ukarani. Pozostała tylko Chihaya, ostatni bastion. Kroniki popadają w  przesadę, szacując liczebność rządowej armii na ponad milion żołnierzy. Lecz przewaga liczebna bakufu była niepodważalna. Masashige musiał się uciec do swych słynnych forteli.

Napastnicy przypuścili pierwszy szturm z  niezwykłą zajadłością, lecz obrońcy zdołali ich odeprzeć. Korzystali z  każdej dostępnej broni: łuków i  strzał, ale też kamieni i  wszelkich innych przedmiotów, które mogły zranić przeciwnika. Jak pod Akasaką, tak i tu oblegający zrozumieli, że ich podejście jest nieskuteczne. Oblężenie wydawało się najlepszym rozwiązaniem w  walce z  tak świetnie zorganizowanym przeciwnikiem. Istniał pewien precedens. Niegdyś zamek Akasaka upadł, gdy tylko odcięto mu dopływ wody. Dlaczego więc nie zastosować tej samej taktyki? Lecz Masashige nie był żółtodziobem, już wcześniej zabezpieczył pokaźne zasoby wody. W  okolicy biło wiele zdrojów, przy których gasili pragnienie wędrowni mnisi. Obrońcy nie musieli więc wypuszczać się do doliny, do źródła strzeżonego przez nieprzyjaciela. Jednak samuraj chciał po raz kolejny dowieść swej przebiegłości. Spostrzegł, że strażnicy pilnujący studni stanowią łatwy cel. Zaczekał więc, chcąc, żeby poczuli się pewniej, a  następnie uderzył na nich znienacka. Żaden z  żołnierzy bakufu nie ocalał, by zanieść towarzyszom wieść o  rzezi. Przysłano kolejny oddział, który spotkał ten sam los. Oblegani nie czekali z założonymi rękami. – Skoro nie potrzebują wody, weźmiemy ich głodem! Dowódcy z  Kamakury wierzyli, że długie oblężenie przyniesie skutek. Lecz obleganym nie brakowało zapasów. Tymczasem Masashige zastawił kolejną pułapkę. Przygotował dwadzieścia kukieł, wyposażył je w zbroje oraz miecze i ustawił na glacis, w  strategicznej pozycji. Za nimi rozmieścił doborowych łuczników. Następnego dnia o  świcie upozorował odwrót. Nieprzyjaciele rzucili się na kukły, dostając się pod ostrzał łuczników. Zostali zdziesiątkowani. Nieprzewidywalne chwyty

Masashigego dezorientowały wrogów i  negatywnie wpływały na ich morale. Samuraj zyskiwał aurę niepokonanego. Kusonoki grał na zwłokę. Kiedy on raz za razem podchodził nieprzyjaciela, w  kierunku zamku posuwała się armia Morinagi. Po drodze odcinała drogi zaopatrzenia sił rządowych. Pozbawieni aprowizacji dowódcy armii bakufu musieli zarządzić odwrót. Wyczerpujące dla obydwu stron oblężenie dobiegło końca. Lecz na armię bakufu miał spaść jeszcze jeden cios. Żołnierze wycofywali się spod zamku małymi oddziałami. Podczas marszu padali ofiarą bandytów. Masakrowano ich w  zasadzkach. Masashige bez dwóch zdań okazał się twardym orzechem do zgryzienia. Nowe oddziały kontynuowały oblężenie, ale opór zamku dowiódł kruchości sił rządowych. Dzielni obrońcy zainspirowali licznych naśladowców. Widmo rewolucji stawało się coraz bardziej realne. Kolejne wydarzenia osłabiały pozycję bakufu. Godaigo zdołał zbiec z  wyspy Oki, miejsca swego zesłania. Rząd musiał się skupić na pokonaniu najgroźniejszego przeciwnika, dlatego odwrócił uwagę od Masashigego. Ashikaga Takauji, potomek Minamotów, ruszył naprzeciw cesarskim siłom. Ale postanowił wykorzystać sytuację, zagrać na siebie i  przeszedł pod sztandary Godaiga. Dlaczego? Chodziło o dawną osobistą urazę. Hōjō wzywali go w  chwilach zagrożenia, lecz traktowali jak sługę. Epigon Yoritoma musiał odbierać to jako zniewagę. Zdobył więc Kioto w  imię nowej sprawy. Był 10 czerwca 1333  roku. Siogunat chylił się ku upadkowi. Walnie przyczynił się do tego Masashige, wierny sojusznik Godaiga. Heroiczny opór Chihayi znacząco podkopał potęgę Kamakury.

Dziesięć dni później kolejni samuraje przeszli na stronę cesarza. Był to przejaw ogólnego zniechęcenia i  niezadowolenia. Rządzący stracili poparcie ludu, nie gwarantowali już niczego. Ostatni cios zadał Nitta Yoshisada, nowy poplecznik stronnictwa procesarskiego. Rozkazał swym wojskom maszerować wzdłuż wybrzeża, omijał wrogie posterunki. Musiał się przeprawić przez morze, żeby uderzyć na miasto od południa. Kroniki przytaczają pewne cudowne zdarzenie związane z tą częścią wyprawy. Otóż Yoshisada cisnął miecz w  fale, ofiarowując go morskim bóstwom. Niczym Mojżesz poprosił toń, aby się rozstąpiła, pozwalając przejść jego wojskom. Modły do Buddy i  Amaterasu zostały wysłuchane. Partyzanci Godaiga przemierzyli odsłoniętą naturalną groblę, powstałą na skutek odpływu, i  znaleźli się po drugiej stronie zatoki. W krwawej bitwie na ulicach Kamakury Hōjō ponieśli decydującą klęskę. Ostatni regent, Takatoki, wybrał rytualną śmierć z  własnej ręki. Miasto stanęło w  ogniu niczym stos pogrzebowy. Pierwszy siogunat dobiegł końca. W  konflikcie między samurajami a  cesarzami szala zwycięstwa przechylała się na stronę tych ostatnich. Usatysfakcjonowany Godaigo zbierał owoce tryumfu. Jego sen o  potędze zdawał się spełniać. Co więcej, wciąż mógł liczyć na swego wiernego partyzanta. Masashige bowiem miał wspierać go do samego końca. Rzadkość w  czasach nieustających zdrad i  tryumfu oportunizmu. Godaigo cieszył się perspektywą długich rządów. Zamierzał przywrócić chwałę, jaka otaczała dwory starych cesarzy, strażników losów państwa. Wierzył w  tę utopijną wizję przez

krótki okres po upadku bakufu, zwany restauracją ery Kemmu. Przywrócił dawne urzędy i  departamenty. Jednocześnie kontrolował samurajów, żeby zapobiec utworzeniu nowego siogunatu. Ów anachroniczny model wkrótce wszedł w  kolizję z  żądzą władzy Ashikagi Takaujiego. Kolejny wojownik stawał cesarskim ambicjom na drodze. Samuraj wsparł Godaiga, zbuntował się przeciwko rządowi, któremu podlegał. A  teraz porzucał nowego pana. Człowiek zostaje zdrajcą, gdy władca staje na jego drodze do wielkości. Ale właściwie dlaczego Takauji znów się zbuntował? Bo nie chciał się zadowolić ochłapami chwały. Szczególnie jako potomek Minamotów. Nie czuł się dobrze, grając drugoplanową rolę. Owszem, został hojnie nagrodzony, otrzymał rozległe posiadłości oraz tytuły szlacheckie. Lecz nie nadano mu najbardziej upragnionej nominacji. Godaigo nie mianował go sei’i-taishōgunem, „wielkim wodzem, który ujarzmia barbarzyńców”. Takauji uniósł się gniewem. Od dawna marzył o tym tytule. Poza tym wielu arystokratów i  dworzan otrzymało pokaźniejsze apanaże niż on i  inni wojskowi. Nie mógł tego tolerować. Poważnie niepokoiła go również rywalizacja z Nittą, człowiekiem, przed którym rozstąpiło się morze. Nitta cieszył się przychylnością Godaiga, który nagradzał go wysokimi stanowiskami. Wykluczony z  wszelkich dykasterii Takauji ustanowił w Kioto własną kancelarię, która współpracowała z dworskimi urzędnikami. Czekał na odpowiedni moment. Wkrótce na scenę miał wrócić Masashige. Godaigo był zupełnie nieświadomy podwójnej gry Takaujiego. Wysłał go do stłumienia rebelii Tokiyukiego, ostatniego z  Hōjō. Lecz wódz nie ograniczył się do wykonania

powierzonego zadania. Zmobilizował prywatną armię i  zajął ziemie Nitty, znienawidzonego rywala. Tym samym odkrył karty. Godaigo musiał interweniować. Wysłał przeciwko niemu cesarską armię. Początkowo kampania nie układała się po myśli Takaujiego, który został zmuszony do ucieczki na Kiusiu. Lecz to były tylko przejściowe kłopoty. Liczba jego sojuszników rosła. Każdy poplecznik siogunatu bez wahania udzielał mu wsparcia. Po jego stronie opowiedziały się trzy najpotężniejsze klany na Kiusiu: Shimazu, Shoni i Otomo. Godaigo nie wyciągnął wniosków z  historii. Samuraje ani myśleli wracać do dawnej roli stróżów bezpieczeństwa bezproduktywnego dworu. Czasy się zmieniły, polityka Ashikagi była o  wiele atrakcyjniejsza od cesarskiej, również przez wzgląd na perspektywę hojnych rekompensat w  ziemi. Walka między samurajami a cesarzami rozgorzała na nowo. Na plaży Tatarahama, nieopodal Hakaty, rozpętała się okrutna bitwa, z  której zwycięsko wyszli Ashikaga i  jego sojusznicy. Był 14 kwietnia 1336  roku. Takauji wraz z  bratem Tadayoshim skierował się ku Kioto na czele imponującej armii. Pierwszy podążał drogą morską, drugi lądową. Nitta skoncentrował siły nad rzeką Minato. Wkrótce miało dojść do decydującego starcia. Sytuacja była rozpaczliwa, Godaigo wezwał więc na pomoc Masashigego. Czyż nie był jego najwierniejszym sojusznikiem? Rozkazał mu połączyć siły z Nittą i ruszyć z nim ramię w ramię do epickiego starcia z  odwiecznymi rywalami, samurajami. Masashige nie ukrywał, co o tym sądzi: – Skoro wódz Takauji zmierza do Kioto na czele wojowników z  dziewięciu prowincji Kiusiu, mniemam, że jego armia jest

nieprzebrana. Nasze siły są natomiast mizerne. Jeśli przystąpimy do bitwy na takich warunkach, Tenno, będziemy skazani na porażkę. Krótko mówiąc, Masashige odradził cesarzowi starcie z  wrogiem w  niesprzyjających okolicznościach. Chciał przede wszystkim przegrupować oddziały wojska i  skoordynować działania z  Nittą. Gdyby ten zaatakował od gór, Masashige mógłby uderzyć na nieprzyjaciół od tyłu. – Wiele może się wydarzyć podczas bitwy – podsumował samuraj – ale liczy się ostateczne zwycięstwo. Jednak doradcy cesarza nie podzielali tego poglądu i proponowali katastrofalne w skutkach rozwiązania: nie ma się co obawiać Takaujiego. Cesarz jest wybrańcem bogów, żadne wojsko nie będzie w  stanie go obalić. Irracjonalne argumenty, ale władca zdołał przekonać do nich sam siebie. Masashige ugiął się i  postąpił zgodnie z  wolą Godaiga. Kolejny raz okazał się lojalny wobec cesarza. – Wedle rozkazu, Tenno. Choć nie zgadzam się z  twoją decyzją, przecież cię nie porzucę. Pewna kronika, Baisho ron („Traktat o  śliwach i  sosnach”), opisuje nieco inną wersję zdarzeń. Według niej Masashige zaleca cesarzowi pozbycie się Nitty, groźnego adwersarza, i sprzymierzenie się z Takaujim. Proponuje, że sam poprowadzi rokowania. Również w  tym wypadku Masashige spotyka się z  odmową i  mimo wszystko demonstruje niewzruszoną wierność cesarzowi. Niechętnie szykuje się do swej ostatniej bitwy. Wiedział, że zmierza na spotkanie z  przeznaczeniem i  że kończy się mandat, jakiego udzieliły mu niebiosa. Zwrócił się więc do ledwie dziesięcioletniego syna, Masatsuru, mówiąc, że więcej się nie zobaczą, „przynajmniej nie w tym życiu”. Było to w  przeddzień decydującego starcia. Przyszłość Japonii nosiła

imię nowego władcy, głównodowodzącego Takaujiego. Zabrakło w  niej miejsca dla Masashigego, cesarskiego sługi. Sprawa, za którą gotów był oddać życie, okazała się anachronizmem. Mimo wszystko prosił syna, by nie tracił ducha i za nic w świecie nie rezygnował z  walki przeciwko samurajom. To bowiem jego obowiązek wynikający z  oddania synowskiego. Masashige namaścił go na kontynuatora misji – wymagającej poświęceń i  być może skazanej na niepowodzenie, lecz misji, której nie wolno zaniechać. Masashige zajął pozycje przy rzece Minato, by uniemożliwić nieprzyjacielowi desant. Nitta został zaatakowany z  olbrzymią siłą i  musiał się wycofać aż na odległe ziemie sojuszników. Wojnę można już było uznać za przegraną. Tym bardziej, że Takauji mimo wszystko zdołał dokonać desantu i  siał chaos w szeregach nieprzyjaciół. Oddziały Tadayoshiego otoczyły Masashigego. Towarzysze Kusonokiego znaleźli szybką śmierć od strzał i  lanc. Samuraj musiał dać sygnał do odwrotu. Lecz wtedy Tadayoshi wpadł w tarapaty i jego brat musiał interweniować. – Ruszajcie czym prędzej, nie pozwólcie go zabić! Krzyk Takaujiego zatonął w  zgiełku bitewnym, a  siły cesarskie zostały otoczone śmiertelnym pierścieniem. To oznaczało koniec. Wszystkie drogi ucieczki zostały odcięte, oddziały Ashikagów uniemożliwiały odwrót. Masashige pospiesznie naradził się z  bratem. Ich głosy drżały z emocji, bynajmniej nie ze strachu. – Pozostaje tylko ucieczka. Sprawdziły się wszystkie nasze przewidywania! Wraz z  grupą niedobitków przebijali się przez wrogie szeregi, lecz wkrótce zdali sobie sprawę, że są otoczeni i  zaszczuci jak zwierzyna łowna. Zostało im jedno jedyne wyjście.

– Wiesz, co oznacza porażka. Bracie, musimy popełnić seppuku. Masashige zdjął zbroję, gotów rozpłatać sobie brzuch. Ze zdziwieniem spostrzegł, że jest ciężko ranny. Aż do teraz podtrzymywała go na siłach desperacka energia. Pożegnał się z  bratem; ten zaś w  ostatnich słowach wyraził żarliwe życzenie: – Kiedy się odrodzę, mam zamiar każde z kolejnych siedmiu żyć poświęcić walce z  wrogami cesarza! – Ta heretycka myśl stała w  sprzeczności z  doktrynami wyznawanego przez Kusonokiego buddyzmu. Lecz Masashige przytaknął tylko, lekko skinął głową: on sam myślał podobnie, a  jego przysięga wierności złożona potomkom Amaterasu nie ograniczała się tylko do siedmiu żyć. Bracia uklękli naprzeciwko siebie i nawzajem zadali sobie śmiertelne ciosy. Wojsko cesarskie poszło w  rozsypkę. Na polu bitwy przegrani potykali się o  stosy trupów. Zrezygnowani dowódcy wykrzykiwali jeszcze jakieś rozkazy, lecz nikt już ich nie słuchał. Klęska była doszczętna. Masashige był raczej strategiem niż wojownikiem. Jego przebiegłość pozwoliła mu ujść z  życiem w  wielu sytuacjach, ale widział, że w bezpośredniej walce nie pozostanie nietykalny. Jego śmierć oznaczała odejście jednego z  nielicznych samurajów, którzy nie splugawili się zdradą. Szczerze, z  głębi jestestwa, szanował Godaiga: przede wszystkim jako człowieka, w drugiej kolejności jako cesarza[3]. Jego głowę zwrócono rodzinie. Było to drogocenne i  wielce pożądane trofeum wojenne. Usłyszawszy o  śmierci Kusonokiego, jego syn Masatsuru chciał odebrać sobie życie, lecz powstrzymała go matka. Napomniała go, by spełnił ojcowską wolę: miał walczyć z  Ashikagami w  imię cesarza. Chłopiec obiecał posłuszeństwo, z trudem powstrzymując łzy.

Później wydarzenia nabrały tempa. Zwycięski Takauji wkroczył do Kioto, tymczasem zaś Godaigo schronił się na górze Hiei. Tam snuł plany wszczęcia rebelii przy wsparciu mnichów-wojowników. Lider klanu Ashikaga powołał na jego miejsce Kōmyō. Następnie przyjął z  rąk nowego, uległego cesarza tytuł sioguna. Był rok 1338. Prestiż Ashikagów wzrósł, a  ich władza zyskała legitymizację cesarskiego dworu. Za całą odpowiedź Godaiga musiało wystarczyć okrzyknięcie go cesarzem przez grono najbliższych akolitów. Przeniósł się do górskiej prowincji Yoshino, na południe od Nary. Powiadają, że nie przekazał uzurpatorowi autentycznych regaliów, jedynie nędzne kopie. Godaigo zapoczątkował nową linię sukcesji, nazwaną południową dla odróżnienia od północnej, kontrolowanej przez Ashikagów, ze stolicą w  Kioto. Uważał się za jedynego prawowitego cesarza i  pogardzał drugą linią jako żałosnym tworem siogunów. Przez półtora wieku Japonia miała dwóch cesarzy. Okres ten, zamknięty w  1392  roku, nosi nazwę Namboku-chō, „Dwór Północny i Południowy”. Krótko po nominacji Takaujiego Nitta został zamordowany. Godaigo zmarł w  1339  roku. Opór lojalistów, cesarskich partyzantów, trwał jeszcze jakiś czas, podsycany przez syna Masashigego. Masatsuru Kusonokiego dopadła śmierć kilka lat później. Ashikagowie zgładzili również jego brata i  kuzyna. Teraz to oni byli hegemonami Japonii. Masatsuru przed śmiercią zdążył wyryć w  drzwiach świątyni swój ostatni wiersz, który poświęcił Godaigowi, a który brzmiał następująco: Być może nie wrócę, jak sądzę strzeżcie więc mego imienia

jako jednego z tych, co oddali ducha, dzierżąc łuk w dłoniach.

Imię Masashigego silnie odcisnęło się w  zbiorowej pamięci. Na całe stulecia stało się synonimem lojalności. Wróciło do mody podczas II wojny światowej. Ekspedycje karne kamikaze przeciwko amerykańskiej flocie, która uderzyła na Okinawę, określano jako „misje pływającej chryzantemy”. Nazwa ta odwoływała się do emblematu słynnego samuraja, który tyle razy okazał się dla niego szczęśliwy. [1] Ishii Susumu, „The Decline of Kamakura Bakufu”, w: M.B. Jansen (red.), Warrior Rule in Japan, Cambridge (N. Y.) 1996, s. 86. [2] Legends of the Samurai, s. 159. [3] The Samurai. A Military History, s. 97.

ROZDZIAŁ III

WROGOWIE NA ŻYCIE I ŚMIERĆ Choć wojownika przezywa się ogarem lub bestią, dla niego liczy się wyłącznie zwycięstwo. ASAKURA NORIKAGE

Na równinie Kawanakajima rozgorzała bitwa. Dwaj wodzowie wydawali surowe, kategoryczne rozkazy. Płomień ich determinacji podsycała dawna rywalizacja, teraz bardziej zażarta niż kiedykolwiek. To była sprawa osobista. Po obu stronach frontu walczono bez wytchnienia, wymagano od żołnierzy całkowitego oddania. Dowódcy rozgrywali gigantyczną partię szachów, w  której ludzie zastąpili piony. Część oddziałów została bezlitośnie zepchnięta do rzeki, wielu rycerzy znalazło śmierć w jej nurcie. Inne drużyny z nie mniejszą zaciekłością ścierały się na lądzie. Czerwone od krwi pasmo przecinało równinę, kontrastowało z  ochrą ziemi. Spłoszone konie pogubiły jeźdźców, biegały jak oszalałe wzdłuż rzeki. Wśród tumanów kurzu wojownicy szukali przeciwników, których mogliby unicestwić.

Shingen sterował wojskiem z  namiotu, za pośrednictwem szybkich posłańców. Skupiał się na walce, z  dezynwolturą rzucał swych ludzi w  największe niebezpieczeństwa. Jego żołnierze ślepo mu ufali. Nagle garstka nieprzyjacielskich wojowników zdołała się przebić w jego pobliże. I ze wściekłością rzuciła się na jego straż przyboczną (yojimbo), biorąc ją z  zaskoczenia. Czyżby byli aż tak zuchwali, by wedrzeć się do samej kwatery głównej Takedów? Samuraj poprzestał na obserwowaniu szamotaniny z pewnej odległości. Nie mógł ryzykować wdania się w bijatykę. W pewnej chwili jeden z  wojowników puścił się galopem w  jego stronę. Pojawił się znikąd, był zakapturzony. Opuścił włócznię. Wyglądał, jakby zamierzał nawlec go na nią jak winogrono! Szukał pojedynku, bezpośredniego starcia. Przeciwnik był szybki, Shingen nie zdążył nawet dobyć miecza. Sparował uderzenie włóczni wachlarzem bojowym, czyli przedmiotem, za pomocą którego dyrygował najdrobniejszymi ruchami wojska. Bushi zawrócił w  pełnym galopie, gotów zadać śmiertelne pchnięcie. Samuraje ze straży przybocznej, związani walką, nie mogli pomóc dowódcy. Lecz on znów zdołał odbić cios. Ostrze przeciwnika przecięło wachlarz gładko na pół, jednak nawet nie drasnęło Shingena. Dowódca nie zamierzał dać się zaskoczyć kolejny raz. Czekał na napastnika z mieczem w ręku. Wreszcie jego straż przyboczna odepchnęła nieprzyjaciół i mogła ruszyć na pomoc dowódcy. Rzucili się na napastnika jak sfora wściekłych psów. Ten zawahał się na moment. Zrozumiał, że w  tych okolicznościach lepiej oddać pole. Puścił konia w  galop i  zniknął tak nagle, jak się pojawił. Później, już poza zasięgiem, zatrzymał się. Zgrzany, zdyszany, zdjął kaptur. Spod

osłony wyłoniła się twarz Kenshina, znienawidzonego rywala Shingena. Zgodnie z  konwencją okres Muromachi datuje się od końca konfliktu między cesarskimi dworami. Jego schyłkowa faza zapoczątkowała Sengoku jidai, czyli „okres walczących prowincji”. Tą samą nazwą określa się analogiczny okres w  dziejach Chin, zakończony zjednoczeniem państwa pod berłem dynastii Qin. W Japonii to gubernatorzy poszczególnych prowincji, zwani shugo, zwalczali się nawzajem. Niektórzy przejmowali kontrolę nad olbrzymimi terytoriami, znacznie wykraczającymi poza granice pojedynczych prowincji. Wykorzystywali słabość siogunów sprowadzonych do roli marionetek. Dali początek nowej kategorii daimyō; termin ten oznacza dosłownie „wielkie imię” lub „wielką sławę”. Pierwotnie odnosił się do posiadaczy ziemskich, którzy z  czasem stawali na czele zmilitaryzowanych rodów i  prywatnych wojsk. Pozostawali niezależni od władzy centralnej, od bakufu, i  burzyli się przeciwko gubernatorom prowincji. Ziemie, którymi władali, traktowali jak swoją własność i  chcieli bronić ich sami. Rząd nie sprawował nad nimi żadnej kontroli. Ich udzielne księstwa stanowiły organiczną całość, kokka – słowo to oznacza naród lub państwo. Daimyō mieli olbrzymią władzę. Osobiście nadzorowali sojuszników oraz pozyskiwali nowych, którzy wspierali ich w  walce z  zakusami terytorialnymi sąsiadów lub pozwalali im na własną ekspansję. Nie angażowali się w żadne misje na rzecz blednącego siogunatu. Niektórzy, jak Sasakurowie, sporządzali własne kodeksy postępowania, żeby ich wrogowie i poplecznicy wiedzieli, z kim mają do czynienia.

Podczas gdy ich samorządność się cementowała, władza rządu słabła. Siogunat Ashikagów ograniczał się już do stricte administracyjnej roli, rozsądzał spory i  ogłaszał wyroki. Coraz częściej jego rozporządzenia dotyczyły wyłącznie stolicy, Kioto, i okolic. Dzięki działalności daimyō poprawiała się sytuacja ekonomiczna kraju. To oni dbali o  rozwój rolnictwa i  handlu, który pozwalał im zwiększyć zakres wpływów. Każdy walczył za siebie, a  sytuacja wymagała olbrzymich zasobów ludzkich. Gotowość do czynu i  pewność siebie były potrzebne jak nigdy wcześniej. Nie zbywało na nich ani Takedzie Shingenowi, ani Uesugiemu Kenshinowi. Wielu daimyō wybiło się, mimo że pochodzili z  najniższych szczebli drabiny społecznej, ale to tylko przydawało im chwały. Do niektórych uśmiechnął się los – ci znajdowali bogate żyły rudy żelaza. Wtedy wznosili zamki, które stawały się życiową opoką feudałów; studiowali dogłębnie sztukę wojenną, chcąc poznać sekrety największych strategów. Wszystkie chwyty były dozwolone: począwszy od masowego wykorzystania szpiegów, po skrytobójstwa. Hōjō Soun umieszczał w  siedzibach wrogów ślepych informatorów. Pozorował wypędzanie ich ze swoich ziem, dzięki czemu mogli przekraczać nieprzyjacielskie posterunki graniczne, nie wzbudzając podejrzeń. Mōri Motonari, jeden z  najpotężniejszych popleczników sioguna Yoshitaki, zalecał nie ufać nikomu, nawet najbliższym krewnym. Najemni skrytobójcy likwidowali cele wskazane przez pozostających w cieniu panów; prawdopodobnie to oni stali za śmiercią wielu daimyō, którzy pozornie umierali z  przyczyn naturalnych. Wspominano też o  zamaskowanych szpiegach i zabójcach (ninja), lecz ci nie zostawili śladów w historiografii z  epoki. Odziani na czarno, potrafili się stać niewidzialni,

a przynajmniej dobrze się ukryć. Niezwykle liczne szkoły sztuk walki zdradzały ich sekrety najbardziej zaufanym adeptom. Doświadczony mistrz fechtunku, Ieiazu Choisai Ienao, jako jeden z  pierwszych zaoferował swoje usługi Ashikagom, a  później otworzył własną szkołę. Obecność zręcznego szermierza podczas bitwy mogła się okazać języczkiem u wagi, o czym z goryczą przekonywali się nieprzyjaciele. Oto w  jakich okolicznościach na scenę wkroczyli dwaj rywale, Takeda Shingen i  Uesugi Kenshin: trwał okres walczących prowincji, czas niesłychanego okrucieństwa, okres dochodzenia daimyō do władzy. Losy dwóch słynnych wojowników opisuje kronika Nihon Gaishi, „Nieoficjalna historia Japonii” powstała pod redakcją Rai San’ya pod koniec siogunatu Tokugawów. Shingen był najstarszym z  synów Takedy Nobutory, pogromcy gubernatora Kazusy. Nobutora uczynił dziedzicem młodszego z  synów, Nobushigego. Shingen poczuł się urażony, usunął się w cień i zaczął knuć intrygi. Aby zwieść ojca, udawał cymbała i niedorajdę. Nie tracił okazji, by wydać się gorszym od brata, zrobić wrażenie żałosnego i  chwiejnego gamonia. Dążył do celu perfekcyjnie, zniechęcił do siebie dowódców wojskowych. Prawdziwe oblicze odsłonił wyłącznie przed Imagawą Yoshimotem, władcą Surugi. Zaskarbił sobie jego przychylność, po czym, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, został przezeń adoptowany. Następnie uzyskał nominację gubernatorską w Shinano. Shingen dał popis odwagi podczas oblężenia zamku Unnokuchi. Nobotura posłał tam potężny kontyngent wojska, chciał bowiem przejąć ziemie Genshina, lokalnego daimyō. Lecz ten mimo znikomej liczby żołnierzy bronił się dzielnie

i  krwawo odparł szturm. Wkrótce rozpętała się śnieżyca i  dowódcy z  oblegającego wojska poprosili o  pozwolenie na odwrót. Nobutora wydał zgodę. Shingen zgłosił się na ochotnika do dowodzenia tylną strażą. Ojciec wahał się, uważał bowiem, że osłanianie odwrotu jest oznaką tchórzostwa: – To oczywiste, że nie będą nas ścigać. Po co ta cała obstawa? – Lecz przychylił się do prośby syna, który obstawał przy swojej decyzji. Jednak Shingenowi chodziło po głowie coś zgoła innego. Udał się na posterunek i  przykazał żołnierzom trzymać się blisko, niezależnie od okoliczności. Wraz z  trzystoma konnymi pod osłoną śnieżycy o świcie stanął pod zamkiem. Wróg dał się zaskoczyć, Genshin widział przecież wycofującego się Nobutorę, wystawił więc nieliczne straże. Shingen podzielił ludzi na kilka oddziałów i  wdarł się do twierdzy, nie napotykając oporu. Nieprzyjaciół zmuszono do kapitulacji, a  głowę Genshina przekazano Nobutorze. Shingen zwyciężył sprytem, lecz był rozgoryczony, bo ojciec zamiast uznać jego zasługi, uznał go za impulsywnego. Samuraj zrozumiał, że Nobutora nigdy go nie doceni. Yoshimoto wyczuł stan ducha młodzieńca i  przeciągnął go na swoją stronę. Zamierzał wykorzystać ambicję Shingena i  posłużyć się nim, by doprowadzić do upadku jego ojca. Zadanie ułatwiał mu sam Nobutora, który przez chimeryczny charakter nie cieszył się popularnością wśród wasali. Był nieprzewidywalny, nie dało się odgadnąć, kogo, jak i  za co nagrodzi, a kogo ukarze. Wkrótce nadarzyła się okazja, żeby go obalić. Nieświadom knowań za swoimi plecami Nobutora zwrócił się do Yoshimota po radę. Spytał, na jakie stanowiska nominować Shingena. Okazało się to dla niego fatalne

w  skutkach. Yoshimoto skorzystał z  okazji i  uwięził go, pozostawiając adoptowanemu synowi wolne pole. Shingen wreszcie zyskał samodzielność. Głównodowodzący poprzysięgli mu wierność, być może dlatego, że darzyli go estymą. Chyba pamiętali jego szczęśliwą wyprawę na Unnokuchi. Obalenie Nobutory rozbudziło apetyty sąsiednich daimyō, którzy zwietrzyli szansę na zawłaszczenie jego ziem. Błyskawicznie ruszyli do ataku, lecz Shingen poderwał swe mocne regimenty i odparł najeźdźców. Odniósł kolejny tryumf, który ugruntował jego sławę. Lecz wkrótce charakter młodzieńca się zmienił. Sukces uderzył mu do głowy. Shingen zaczynał upodabniać się do ojca, stał się arogancki i  zarozumiały. Oddawał się rozkoszom, zaniedbywał rządzenie. Ale żaden z  wasali nie ośmielił się go upomnieć, wszyscy obawiali się jego reakcji. Shingen miał pewną słabość: uwielbiał układać wiersze po chińsku. Oto klucz do obłaskawienia władcy. Jeden z  jego służących znał chiński, napisał więc wiersz, który przykuł uwagę daimyō. I  skorzystał z  okazji, by taktownie pouczyć Shingena: – Pozwolę sobie przypomnieć, panie, że nasze ziemie są w  katastrofalnym stanie. Zaniedbano kwestie administracyjne, istnieje zagrożenie ze strony ościennych władców. Proszę, byście ponownie chwycili wodze w  dłonie, choćby po to, żeby, za przeproszeniem, nie pójść za złym przykładem waszego rodziciela. W innych okolicznościach podobne słowa nie spotkałyby się z  wyrozumiałością. Lecz sługa przemawiał przekonująco, przeplatał argumenty cytatami z  chińskich poetów i  klasyków. Zdołał w ten sposób uwieść Shingena i przekonać go do swych racji. Jego rady zostały wysłuchane.

Głównodowodzący Takedów wziął się do pracy; zajął się swoją domeną, zaplanował ekspansję terytorialną. I  zrealizował swe cele, odniósł kolejne sukcesy. Wielokrotnie posługiwał się podstępem: pozorował przejście na pozycje obronne, podczas gdy szykował ofensywę, wykorzystywał niekorzystne warunki pogodowe, by przeprowadzać ataki z zaskoczenia. Opłacił wybitnego stratega, Yamamota Kansukego, kuternogę cieszącego się kiepską reputacją. Lecz Shingen słusznie pokładał w  nim nadzieje i  dzięki jego pomysłom szybko zdobył dziewięć nowych zamków. Podczas jednej z  bitew Kansuke przekonał Shingena do zaniechania ataku frontalnego i  zmiany rozmieszczenia oddziałów. Batalia, podczas której zanosiło się na klęskę, zakończyła się tryumfem. Po kolejnych błyskotliwych zwycięstwach Shingenowi przyszło się zmierzyć z  Uesugimi. Sprzymierzył się z  Yoshimotem i  Hōjō Ujiyasem, odwiecznymi wrogami potężnego klanu Uesugi. Jednocześnie prowadził wojnę z  Murakamim Yoshikiyem, jednym ze swych najbardziej zażartych rywali. Wielokrotnie zmuszał go do odwrotu. Wyglądało na to, że nikt nie jest w stanie mu się przeciwstawić. Uwierzył w to sam Shingen. Był gotów do starcia z  najpotężniejszym wrogiem, Uesugim Kenshinem. Drogi dwóch daimyō w końcu miały się przeciąć. Kenshin był najmłodszym z  czterech synów Nagaa Tamekagego. Podobnie jak Shingen, on również nie cieszył się sympatią ojca, który przeznaczył go do klasztoru. Lecz Kenshin sprzeciwił się jego woli. Po śmierci Tamekagego większość dowódców poprzysięgła mu wierność. Choć Kenshin wciąż był młodzikiem, dostrzegli jego talent.

Jednak pewien gubernator obstawał przy tym, by następcą Tamekagego został jego pierworodny, Harukage. Chciał wykorzystać jego naiwność i  uczynić go swą marionetką. Żeby osiągnąć cel, gotów był zamordować pozostałych synów starego Nagaa. Lecz Kenshin zorientował się na czas i  zdołał uciec. Schronił się u buddyjskich mnichów. Został oddany pod opiekę wybitnego dowódcy z  klanu Uesugi. Nieprzyjaciele nie przestawali nastawać na jego życie, wciąż musiał się więc ukrywać, udawał wędrownego mnicha. Później, wspierany przez opiekuna, zebrał silną armię i  przepędził swych prześladowców. Kenshin wielokrotnie dowodził, że dobrze zrozumiał pewną ważną regułę: Jeśli uderzysz na przeciwnika pod stok, ten odwróci się i odpowie atakiem. Jeśli zaś pozwolisz mu przekroczyć przełęcz i spadniesz na niego z góry, nie będzie już się w stanie zatrzymać i łacno go zniszczysz.

Kenshin został adoptowany przez klan Uesugi, który wykształcił go na doskonałego dowódcę. Również w  tym jego los przypomina historię Shingena. Jego tryumfy sprawiły, że wielu dowódców zapragnęło, by to on został daimyō, lecz odmówił. Czuł, że popychają go ku wojnie z bratem, a nie chciał łatki uzurpatora. Teraz, gdy zdawało się, że w  jego prowincji Echigo zapanował spokój, wybrał żywot mnicha i  złożył śluby; lecz naciski jego popleczników stawały się coraz bardziej natarczywe. W  końcu Kenshin im uległ. Okazał się władcą nieprzejednanym, lecz prawym, a  jego rozkazy nie podlegały dyskusji. Pokonawszy ostatnich oponentów, udał się do Kioto, by złożyć hołd cesarzowi. Następnie uzyskał audiencję u Yoshiteru, sioguna. Wreszcie był gotów do sprawowania władzy.

Portret w  zwoju przedstawia go w  bojowej pozie, gotowego do ataku. Ma na sobie mundur, jego wzrok nieledwie miażdży przeciwnika. Artysta zgodnie z  tradycją epoki odmalowuje go jako męża wojowniczego, lecz nie udaje mu się uchwycić pozostałych cech: przebiegłości, lojalności w  obliczu wroga, talentu do strategii. Wyraz jego twarzy, tu wykrzywionej groźnym grymasem, często diametralnie się zmieniał. Sława wybitnego dowódcy szybko obiegła całą Japonię. Dotarła również do wrogów Shingena, którzy poprosili go o audiencję. W ich imieniu przemówił Murakami. – Proszę pozwolić, mój panie, abym przedstawił wam nadużycia Takedów. To oni dokonywali grabieży na naszych ziemiach, dopuszczali się niesłychanych gwałtów. Wielokrotnie atakowali nas i bili, silni wyłącznie przewagą liczebną. Prosimy was o interwencję, abyśmy odebrali to, co do nas należy. W ramach zapłaty za wykonanie tej trudnej misji oferowali rozległe posiadłości ziemskie. Takie były realia epoki: dowódca nie walczył dla chwały. Kenshin zastanawiał się kilka chwil, po czym odparł: – Moi panowie, obecnie inne sprawy zaprzątają me myśli. Kierują mną większe ambicje, kuszą wyższe cele. Liczę, że moje sztandary załopocą nad Kioto. Murakami i inni, zdesperowani, nie poddawali się: – Wierzymy, że tylko wy możecie ich pokonać. Przywódca Takedów zdaje się nie mieć sobie równych. Próżność Kenshina została połechtana. Teraz samuraj nie mógł odmówić. Musiał udowodnić Shingenowi, kto jest potężniejszy. Ich drogi życiowe były podobne. Kenshin dostrzegał w  daimyō arcywroga, własne alter ego, z  którym musiał się zmierzyć. Dlatego przyjął wyzwanie. Nie mógł zawieść pokładanych w nim nadziei.

– Chcę wiedzieć o moim przeciwniku wszystko. Tylko wtedy będę mógł ukuć odpowiednią strategię. Zwięzła charakterystyka Shingena wystarczyła, by Kenshin zrozumiał, jak groźnemu rywalowi przyjdzie mu stawić czoło. – Shingen jest nieustępliwy, wiele wymaga od swych ludzi. Nie pozwala wojsku na dłuższe postoje, ale nie zarządza forsownych marszów sztuka dla sztuki. Przyświeca mu motto: nie liczą się środki, liczy się tylko ostateczne zwycięstwo. Z wielką determinacją podporządkowuje temu celowi wszystkie zasoby, którymi dysponuje. Ów opis wzbudził w  Kenshinie zaciekawienie. Samuraj poczuł, że podobny przeciwnik zmusi go do wysiłku, a zwycięstwo nie przyjdzie łatwo. Nie tracił więc czasu i  zaatakował kilka zamków Takedów. Spalił je, jeden po drugim; w  ten sposób wypowiedział wojnę. Wreszcie stanął naprzeciw wrogiej armii, która obozowała na Kawanakajimie, równinie w  Shinano, u zbiegu Saigawy i Chikumagawy. Wojska stanęły twarzą w  twarz, rozłożyły się jedno naprzeciwko drugiego. Nieprzyjaciele przyglądali się sobie z  wrogością, ale nikt nie zaryzykował wykonania pierwszego ruchu. Jakby rywale musieli najpierw zważyć swe siły, jakby chcieli uniknąć fałszywego ruchu. I  trwali tak przez dwadzieścia siedem dni. Konie poruszały się powoli, lecz nerwowo, ich nozdrza wypełniała zapowiedź smrodu zbliżającej się bitwy. Zgodnie ze zwyczajem Kenshin postawił ultimatum. Ogłosił się protektorem uciśnionych klanów. Poprosił Shingena o  wycofanie się z  okupowanych ziem. To tylko rozwścieczyło Takedę, który podniesionym głosem odrzucił wszystkie

propozycje i poprosił przeciwnika o przystąpienie do walki. Był posępny, zdeterminowany, z  niecierpliwością wyczekiwał starcia. W tej sytuacji bitwa była nieunikniona. Rozgorzała bezpardonowa walka. Obie armie manewrowały niezwykle umiejętnie. Zmagania o  most trwały nieprzerwanie przez dziewięć godzin. Sytuacja zdawała się patowa. Dlatego Kenshin, mimo niewielkiej przewagi, zarządził odwrót. Na Kawanakajimie stoczono jeszcze cztery bitwy, a wszystkie bez rozstrzygnięcia: za każdym razem, kiedy któraś z  armii zyskiwała przewagę, jej dowódca nakazywał odwrót. Jakby chciał jeszcze kiedyś zmierzyć się z przeciwnikiem, żeby kolejny raz cisnąć mu w twarz dowód swojej wyższości. Sytuacja opisana na początku niniejszego rozdziału miała miejsce podczas czwartej z  bitew, najbardziej krwawej, rozegranej w  1561  roku. Opis pochodzi z  przychylnych Takedom annałów Kōyō Gunkan, czyli „Kronik wojskowych klanu Takeda z Kai”: Shingen był wstrząśnięty. Wszystko trwało kilka uderzeń serca, po czym tajemniczy wojownik rozpłynął się w  powietrzu. Nikt nie ruszył za nim w pościg, zresztą był tak szybki, że straż przyboczna nie miała szans go dopaść. Mówi się, że był to sam Kenshin, zajadły wróg Takedy. On jeden był na tyle śmiały, by położyć na szali życie, byle tylko uśmiercić Shingena. Lecz poniósł klęskę. Wynik bitwy pozostał niejednoznaczny. Początkowo przeważali Uesugi, później zaczęli górować Takedowie. Dlatego na koniec to w  obozie Shingena rozległy się zwycięskie okrzyki.

Spór pomiędzy dwoma daimyō ciągnął się długo. Ostatecznie przedstawiciele obu stron uzgodnili warunki zawieszenia broni. W  ciągu dwunastu lat walk oba wojska poniosły ciężkie straty, co wykorzystywały sąsiednie klany. Dlatego obie strony wybrały po jednym szermierzu, swoim reprezentancie.

Symbolicznie powierzono im losy wojny. Zwyciężył fechmistrz Uesugich. W końcu dokonano podziału ziem i zamków. Tymczasem na horyzoncie pojawiło się nowe zagrożenie, o  wiele poważniejsze. Potężny daimyō Oda Nobunaga zabił Yoshimota podczas ataku z  zasadzki. Po jego stronie opowiedział się Tokugawa Ieyasu, słynny dowódca. Obaj odegrali kluczową rolę w  procesie zjednoczenia Japonii. Nobutora poprosił Shingena, by stawił im czoło, lecz nie otrzymał odpowiedzi. Jednocześnie nie gasły waśnie między dwoma starymi konkurentami. Armia Takedów była zależna od klanu Hōjō, który zaopatrywał ją w  sól. Kiedy Hōjō odmówili przysłania kolejnej dostawy, Takedowie znaleźli się w  trudnej sytuacji. Inny przeciwnik skorzystałby z  okazji, tymczasem Kenshin powiadomił Shingena, że uzupełni ich zapasy, sprzedając sól po regularnej cenie. Wkrótce więc walka rozgorzała na nowo. Kenshin skwitował to następująco: – Nie walczę solą, lecz mieczem. Następnie Shingen musiał stawić czoło Nobunadze, który zamierzał przejąć jego ziemie. Dowóca Odów zagrał jak hipokryta – przeprosił Takedę za zbytnią krewkość swych wasali, tymczasem ci w  rzeczywistości wykonywali jego rozkazy. Nobunaga chciał się pozbyć daimyō, uważał go bowiem za groźnego konkurenta. Shingen potraktował go chłodno, gdyż spostrzegł jego obłudę. Podczas oblężenia Nody, gdy walczył przeciwko sojusznikom Ieyasu, zbłąkana kula trafiła Shingena w  głowę. Był rok 1573, dowódca miał wkrótce umrzeć. Oblężenie zaczęło się dobrze, obrońcom pozostały tylko niewielkie zapasy sake. Nie bacząc na konsekwencje, oddali się desperackiej hulance. Shingen usłyszał dźwięki fletu, wychylił się więc z  namiotu, żeby dokładniej wsłuchać się w  melodię. Ciekawość okazała się

fatalna w  skutkach. Dowódca okazał się łatwym celem dla jednego z  wciąż trzeźwych żołnierzy wroga. Nie zginął na miejscu, ale rana pozbawiła go sił. Czując, że śmierć się zbliża, daimyō podyktował ostatnią wolę. Jego śmierć miała być jak najdłużej utrzymywana w  tajemnicy, żeby uniknąć ataków na ziemie Takedów. Jego miejsce miał zająć brat, Nobutsuna, podobny do niego jak dwie krople wody. Fortel ten stał się punktem wyjścia filmu Akiry Kurosawy Sobowtór. Lecz oszustwo wkrótce odkryto. Wieść o  śmierci Shingena obiegła daimyō pobliskich dziedzin. Kenshin był jednym z  pierwszych, do których dotarła. Rękawem osuszył łzy, które wycisnęła zeń strata najwspanialszego rywala. Obaj dowódcy, choć ścierali się na polach bitew, darzyli się wielkim szacunkiem, czego dowodzi anegdota o soli. Przerwa w działaniach bojowych zwróciła uwagę Nobunagi. Dlaczego, do diaska, Takedowie nie toczą wojny z  sąsiadami? Wreszcie i  on odkrył prawdę, a  wtedy zwrócił się ku Kenshinowi. Takedowie nie stanowili już zagrożenia, Nobunaga spróbował więc pozyskać Uesugiego dla swojej sprawy. Bezskutecznie. Zerwano stosunki, wybuchła kolejna wojna. Lecz to już część opowieści o  Nobunadze, a  nie o  walkach Shingena z Kenshinem. Rywal Shingena nie dał się zwieść podstępnemu Nobunadze. Pewnego razu Nobunaga napisał do niego list: Nie mam najmniejszych powodów, aby nastawać na Pana. Gdybyś Pan zechciał mnie kiedy odwiedzić, odpasałbym miecz i  zostawił sobie jedynie wachlarz. Wyjadę Panu naprzeciw w  pojedynkę i  odprowadzę go aż do samego Kioto. Jesteś Pan człek prawy. Wiem, że nigdy nie zrabowałbyś mych ziem.

Kenshin wiedział, że za słowami Nobunagi skrywał się niecny plan[1]. Zwietrzył podstęp i  udzielił stosownej

odpowiedzi: Jak Nobunaga mógł próbować go zwieść w  taki sposób? Za kogo go miał? Za byle żółtodzioba?

W 1578  roku daimyō Uesugi legł złożony chorobą. Ledwie o kilka lat przeżył swego arcyrywala. Śmierć Kenshina spowija mgła tajemnicy. Według oficjalnej wersji powalił go atak apopleksji, lecz są tacy, którzy wysnuwają śmielsze hipotezy, wspominają o  ninja i  opisują brutalny mord w  łaźni. Nie istnieją historyczne świadectwa, które mogłyby potwierdzić tę wersję. Niezależnie od sukcesów obu dowódców, to Shingen bardziej zapisał się w  pamięci potomnych. Był doskonałym strategiem, umiejętnie żonglował nowatorskimi i ryzykownymi pomysłami taktycznymi. W  przeciwieństwie do największych daimyō nie wzniósł własnej twierdzy. Stawiał na dyscyplinę i drobiazgowe opracowanie planu starcia. Podczas jednej z  bitew zdołał skoordynować działania dwudziestu czterech dowódców, rzecz w  owych czasach niesłychana. Przypisuje mu się następujący wiersz: Wasze fortece są ludźmi, wasze mury są ludźmi, tolerancja jest waszą sojuszniczką, nienawiść jest waszym wrogiem.

Najbliższa sercu Shingena była ofensywa, dowódca potrafił błyskotliwie manewrować wojskiem, prowadząc je z  gór w  doliny. Do minimum ograniczał czas trwania kampanii, korzystał z  przewagi liczebnej oraz lepszego wyposażenia. Środki zapewniały mu złoża złota na kontrolowanych przezeń terenach.

Shingen cieszył się również dobrą opinią jako administrator. Podlegli mu chłopi wiedzieli, że nie tylko oni są obciążeni podatkami, samuraje i  mnisi również, akceptowali je więc bez szemrania. Była to zasługa Shingena. Dzięki temu chłopi mogli poświęcić się roli, natomiast daimyō nadzorowaniu rygorystycznych szkoleń ashigaru, lekkiej piechoty. Z  szacunkiem tytułowali Shingena księciem, podziwiali jego organizatorskie zdolności. Daimyō był ponadto człowiekiem wykształconym, ekspertem w  dziedzinie chińskiej taktyki. Czytał Sunziego, umiał docenić jurystów pokroju Hanfeiziego. Na swym sztandarze umieścił cytat ze Sztuki wojennej: „Bądź szybki jak wicher, spokojny jak las, napastliwy i żarłoczny jak ogień, niewzruszony jak góra[2]”. Zbiór aforyzmów spisanych przez jednego z  przybocznych Shingena ukazuje dowódcę jako człowieka rozważnego i  błyskotliwego[3]. Shingen szkicuje w  nim swój wzorzec samuraja idealnego. Po pierwsze, samuraj musi być zdyscyplinowany, gotów wykonywać uciążliwe rozkazy, całkowicie posłuszny swemu daimyō. Nie ulegać pierwszemu wrażeniu, lecz starać się poznać rozmówcę na wskroś. Powinien być człowiekiem rozsądnym i  rozważnym – te cechy w  japońszczyźnie oddaje termin fumbetsu. Powinien sprawować pieczę nad rodziną, nie tylko w  walce; w  przeciwnym razie byłby tchórzem. Tak wyglądała wizja Shingena. – Życie ludzkie kurczy się, ściąga. – Oto przekonanie, które nie pozwala człowiekowi cieszyć się pełnią egzystencji. Shingen zdawał sobie z  tego sprawę. Niezależnie od okoliczności, niezależnie od wszelkich starań, istnieje element, który zawsze wymyka się spod naszej kontroli, pozostaje nieobliczalny, drwi z  naszych wysiłków. To ostateczna, niepowstrzymana nieprzyjaciółka człowieka – starość.

Jak przystało na porządnego żołnierza, Shingen pogardzał erudytami, a  podziwem darzył tych, którzy, nie potrafiąc namalować choćby jednego chińskiego znaku, uczyli się z doświadczenia. Shingen dzielił ludzi na cztery kategorie, co ilustrował pewną metaforą. Otóż wyobrażał sobie czworo dzieci słuchających wojennych opowieści. Z  ich reakcji dało się odgadnąć, jaki przyjmą styl życia, kiedy dorosną. Pierwsze słuchało z  otwartymi ustami i  rozmarzoną miną; to wskazywało, że nie będzie potrafiło krytycznie oceniać ludzi ani zdarzeń. Drugie pilnie nadstawiało uszu, nie roniąc ani słowa z  opowieści; to znak, że dobry z  niego materiał na zarządcę lub dowódcę. Trzecie słuchało ze śmiechem, a  jego twarz zdradzała rozbawienie; to sugerowało, że choć mogłoby osiągnąć sukces, okaże się aroganckie i będzie budzić nienawiść ludzi. Czwarte zaś wyszło z  pokoju, odmawiając słuchania wojennych historii; znak, że wyrośnie z  niego tchórz, nierozumiejący, czym jest żołnierski honor. Shingen zauważał, że taka wywłoka mogłaby nawet uznać ścięcie powalonego już przeciwnika za prawdziwie bohaterski czyn. Historia zachowała trzy portrety Shingena. Pierwszy przedstawia go siedzącego na kobiercu; z  gałęzi przygląda mu się ptak. Samuraj, nieruchomy jak i on, odpowiada spojrzeniem na jego spojrzenie, jest skupiony, niemal pogrążony w  medytacji. Ma wąsy i  gęste bokobrody schodzące pod uszy. Nieobecny wyraz twarzy zdradza wytrwałość, żeby nie powiedzieć – upór. Drugi rysunek, utrzymany w  intensywnej kolorystyce z  dominacją czerwieni, ukazuje Shingena w  akcji, prawdopodobnie na polu bitwy. Spłoszony koń szarpie drzewo,

do którego został uwiązany. Nieprzyjaciele nadchodzą, atmosfera jest napięta. Shingen ma na sobie hełm z  typowymi folgami osłaniającymi nakarczek, jego szyję otacza futro gronostaja. W prawej dłoni dzierży wachlarz, lewa spoczywa na rękojeści miecza. Zaraz wyda rozkazy; zgodnie z tradycją przed rozpoczęciem walki wychwala wojskowe cnoty swych ludzi. Jego twarz jest skupiona, zdecydowana; to twarz człowieka skoncentrowanego na zadaniu. Portret ten, w  przeciwieństwie do poprzedniego, cechuje dynamika. Shingen siedzi na futrze, skrupulatnie i w sposób przemyślany dyryguje oddziałami. Trzeci portret jest chyba najbardziej znany. Oddaje zaciekłość Shingena, ukazuje go w  groźnej pozie. Dowódca siedzi, pięści wspiera o  kolana. Wzrok wbija w  przeciwnika, który stoi przed nim, a  jego oczy zdają się miotać płomienie, jakby chciał spopielić nieprzyjaciela. Potężny tors, nogi krótkie i chude. Shingen jest gotów ruszyć do boju lub wydać wyrok na jeńca. Twarz naznaczona wiekiem nie wyraża cienia współczucia. Tak jak pozostałe portrety, ten również przedstawia tylko jeden aspekt złożonej osobowości bohatera, jednego z największych daimyō swoich czasów. Jako samurajów, Kenshina i  Shingena łączy jedno: obaj pozostali niezwyciężeni, nigdy nie ulegli nieprzyjacielowi. Śmierć oszczędziła im klęsk, uchroniła przed wstydem. Okres walczących prowincji był burzliwy. Nie pozostawiał miejsca na solidarność. Mimo to obaj wrogowie zdołali zbudować poczucie bliskości, odnaleźć rozkosz w  walce. Jeden próbował pokonać drugiego w  tej prywatnej, osobistej wojnie, pozbawionej wszakże wrogości i  niechęci. Żaden z  nich bowiem nie uciekł się nigdy do niegodnych chwytów. [1] Legends of the Samurai, ss. 230–231. [2] Sunzi, op. cit., s. 72.

[3] AA. VV., Ideals of the Samurai, tłum. W. Scott Wilson, Santa Clarita (Kalifornia) 2000, wyd. 13, ss. 89–98.

ROZDZIAŁ IV

KAMIKAZE NA MORZU Ni na niebie, ni w ziemi nie ma rozpadliny, w której można się skryć; dobrze wiedzieć, że człowiek jest próżny wewnątrz i wszystkie rzeczy również takie są; miecz Mongołów jest długi i lśniący niby piorun, co przecina wiosenne niebo. BUKKO, mistrz zen

Nie, nie pokonamy ich, a  oni doskonale zdają sobie z  tego sprawę! Rozpaczliwe krzyki dobiegały z japońskich łodzi. Mongolska flota szykowała się do ostatecznego uderzenia. Mimo niemałych strat, najeźdźcy wciąż mieli przewagę liczebną. Klęska Japończyków była nieuchronna, choć Mongołowie wiedzieli, że wrogowie będą stawiać zacięty opór, aby dowieść honoru swej nacji. Ale zwycięstwo wojowników Kraju Kwitnącej Wiśni było nie do pomyślenia.

Łodzie zbliżały się do celu, marynarze czekali na abordaż. Mongołowie byli mistrzami sztuki morskich bitew i spodziewali się kolejnego tryumfu. Japończycy nie bali się najeźdźców, choć rozumieli, że nic ich nie ocali. W sintoistycznych i  buddyjskich świątyniach wznoszono żarliwe modły. Nic więcej nie pozostawało, jedynie zawierzyć bóstwom, które niegdyś stworzyły Japonię jako swą umiłowaną krainę. Lecz czy nadprzyrodzone istoty zechcą wysłuchać błagalnych pieśni kapłanów, niesionych niezachwianą wiarą? Wszyscy ufali, że bogowie ich nie zawiodą. Jednak admirałowie byli ludźmi czynu i opierali się na własnych siłach. Strategiczna kalkulacja nakazywała kapitulację: najeźdźcy mieli więcej łodzi i umieli to wykorzystać. Słońce świeciło jasno owego sierpniowego popołudnia. Wkrótce miało uczcić zwycięskich najeźdźców. Lecz czy słońce mogło zdradzić lud Amaterasu, zrodzonej z  jego światła? Gwiazda lśniła milcząco. Starcie było tuż-tuż. Druga inwazja Mongołów dobiegała końca i wszyscy zdawali sobie z  tego sprawę. Euforyczne wrzaski zbliżały się, kontrastowały z  milczącym chłodem Japończyków. Buddyjski dystans był jedyną możliwą reakcją w  sytuacji, która wkrótce miała się stać fatalna. Czy modlitwy zostaną wysłuchane? W rzeczy samej, w  tej chwili już tylko cud mógł odwrócić losy wojny. Jakiś czas wcześniej grupa wiernych na ulicach Kamakury recytowała z pasją krótki wers. Namu myōhō renge kyō, namu myōhō renge kyō.

Brzmiało to jak jakaś przyśpiewka intonowana z dziwacznym brzęczeniem. Wtem nad tłum wzbił się głos Nichirena. Brzmiał cierpko, ochryple. Jak zwykle wyliczał przewiny rządu. – Powtarzam po raz kolejny. Jeśli ten stan rzeczy się utrzyma, nic nie powstrzyma inwazji najeźdźców. Barbarzyńcy wezmą nas pod but! Wiedział, co doprowadziło do takiego stanu rzeczy. – Moi bracia buddyści to obłudnicy i  zdrajcy. Zstąpili ze ścieżki Siakjamuniego, naszego praojca. Próbują skorumpować rząd dla prywatnych, szemranych interesów, zapominają o nadziejach, które pokłada w nich lud. Musimy przeciwdziałać, póki nie jest za późno. Pierwszy raz buddysta wdał się w  polemikę z  innymi szkołami dharmy. Sprawiał wrażenie konserwatywnego fanatyka. Nichiren głosił, że jego doktryna jest jedyną słuszną, a  pozostałe należy odrzucić. Uznał się za jedynego prawomocnego interpretatora Sutry Lotosu, dzieła, na którym opierał swe nauczanie. Jeden z przechodniów go wyśmiał, a Nichiren wbił w  niego gniewne spojrzenie, jakby chciał spopielić go wzrokiem. Po chwili wahania mnich ruszył dalej, wśród obojętności i  kpin gapiów. Warto zapamiętać jedno zdanie z  jego monologu: „Jeśli ten stan rzeczy się utrzyma, nic nie powstrzyma inwazji najeźdźców”. – Namu myōhō renge kyō, namu myōhō renge kyō – adepci kontynuowali swój zaśpiew. Jak jeden mąż oddalili się, podążając krok w krok za swym mistrzem. Czy przepowiednia Nichirena miała pokrycie w rzeczywistości?

Wszystko zaczęło się, kiedy na mongolskim tronie zasiadł siejący postrach wnuk Czyngis-chana, Kubilaj-chan. Sam siebie namaścił na cesarza Chin, a  następnie dokończył zapoczątkowany przez dziada podbój Państwa Środka. Również ościenne krainy musiały się ugiąć pod jego wolą. Zdusiwszy szybko dzielny opór Korei, wódz kontynuował niepowstrzymany pochód. Korea miała strategiczne położenie. Stanowiła doskonałą bazę wypadową w razie inwazji na Japonię. A właśnie taki był plan Kubilaj-chana. Również dzieci Amaterasu miały uznać jego wyższość. I tak w 1268 roku wysłał na rekonesans pierwszych posłów. Wyposażył ich w specjalny dokument. List pełen był fałszywych słów i zawoalowanych gróźb, chan wiedział bowiem, że zwraca się do słabszego. – Kiedy sięgnąłem po władzę, wielu niewinnych Koreańczyków cierpiało skutki wyniszczającej wojny. Położyłem kres temu konfliktowi, zwróciłem ludziom ich dawne ziemie, uwolniłem wszystkich więźniów: i  starych, i młodych. Zuchwalec przedstawiał siebie jako uzdrowiciela mniejszych królestw. Sugerował między wersami konieczność nawiązania dobrych stosunków dyplomatycznych poprzez uznanie jego zwierzchnictwa. Ewentualna odmowa oznaczałaby wojnę: byłaby to doprawdy godna pożałowania okoliczność! Autor listu zalecał adresatom głęboki namysł. Odczytawszy wiadomość, samuraje zapałali oburzeniem. Jakim prawem jakiś obcy zwracał się w  ten sposób do wojowników? Owszem, owi wojownicy czerpali wzorce kulturowe z  Chin, ale to nie oznaczało ani poddaństwa, ani

jakiekolwiek innej formy podległości. Pozostawili więc list bez odpowiedzi i wszczęli przygotowania do obrony. Młodziutki regent Hōjō Tokimune zwrócił się do wszystkich klanów, wzywając je do walki przeciwko wspólnemu przeciwnikowi. Pragnął rozbudzić poczucie narodowej jedności, dotychczas właściwie nieistniejące. Wcześniej próbował dokonać tego Yoritomo, lecz w  tej kwestii wciąż pozostawało wiele do zrobienia. Rząd w Kamakurze, ufny w solidarność klanów, przez sześć lat odprawiał z kwitkiem kolejne mongolskie poselstwa. Regent był adeptem zen i  miał świadomość, że nie może unikać niebezpieczeństwa. Według legendy wręcz ryknął, że chętnie stawi czoło zagrożeniu. Jego mistrz, chiński buddysta, powiedział wtedy: – Prawdziwe lwiątko wydało prawdziwie lwi ryk! Przekonywał go, by ruszył do boju i  nie oglądał się na nikogo. Kubilaj uniósł się wielkim gniewem. Nie mógł uwierzyć, że jakieś małe, nic nieznaczące państewko zawiodło jego oczekiwania. Czyż nie był panem świata? Nie tracąc czasu, posłał potężną flotę do ataku. Chan liczył na wsparcie centralnie położonej Korei, które ułatwiłoby aprowizację i  transport. Jednak ten kraj koszmarnie zubożał. Mongołowie ograniczyli się więc do rozmieszczenia w  nim oddziałów awangardy. W listopadzie 1274  roku rozpoczęła się pierwsza inwazja. Japończycy stawiali zaciekły opór, lecz ponosili kolejne porażki i  wrogowie szybko opanowali wyspy Tsushimę i  Iki. Dopuszczali się tam niesłychanych okrucieństw, wyładowując wściekłość na cywilach, kobietach i  dzieciach. W  ten sposób

pogwałcono wszelkie kodeksy wojskowe. Japończycy nie byli przygotowani na podobne zbrodnie. W  czasie nieszczęsnych wojen domowych nigdy nie dochodziło do podobnych aktów barbarzyństwa. Wojna Gempei zaprawiła Japończyków do boju. Wystawiła na ciężką próbę ich zdolności bojowe i przygotowała do trudów walki. Lecz Mongołowie stosowali nieznane rozwiązania taktyczne, byli nieprzewidywalni. Atakowali w  rozciągniętych szykach, walczyli przy dźwiękach tarabanów, gongów i  dzwonków, unikali bezpośrednich, frontalnych uderzeń. Pod względem organizacji i  formacji przypominali nieco macedońskie falangi. Japończycy walczyli zupełnie inaczej. Przede wszystkim starali się uderzać pierwsi, z impetem, jak pokazuje przykład Minamota Yoshitsunego. Szyk bojowy pozostawał raczej luźny, zazwyczaj jego struktura nie podlegała wcześniejszym ustaleniom. Miecz samurajski był bronią wyrafinowaną i  śmiercionośną, ale nie każda taktyka umożliwiała korzystanie z  niego. Mongołowie zasypywali nieprzyjaciół gradem zatrutych strzał, unikali bezpośredniego starcia. Pozorowali ucieczkę, a następnie zdradziecko atakowali ścigających. W spisanej w  1300  roku Taiheiki, kronice zatytułowanej „Wspomnienia z  czasu wielkiego pokoju”, wspomina się o  niezwykłej broni, zupełnie nieznanej w  Japonii: olbrzymie żelazne kule, spadające na żołnierzy z  wysokości. Być może chodzi o  bomby zapalające wykonane przez chińskich ludwisarzy, miotane z katapult. Wszystko się sprzysięgło przeciwko Japończykom. Lecz prawdziwą przyczyną ich klęsk było co innego: otóż obrońcy po prostu zlekceważyli napastników. Tsushimy bronił mały garnizon. Znając te fakty, trudno się dziwić rezultatom kolejnych bitew.

Japończycy musieli się wycofać. Umacniali się w  błocie, w  okopach, które usypywali wokół starych twierdz. Schronili się na Kiusiu, która była głównym celem mongolskiej inwazji. Czekali na posiłki. Ostatecznie okazały się one zbędne, gdyż w sukurs przyszły im inne siły. Mongołowie też nie wykazali się przezornością. Wierzyli, że szybko załatwią sprawę, łatwo zmiażdżą wroga. Mylili się. Po pewnym czasie zaczęło im brakować strzał, ich najbardziej zabójczej broni. Mongolscy dowódcy zarządzili więc odwrót, lecz wcześniej splądrowali wiele wsi i  klasztor Hakozaki. Okopani na pozycjach obronnych Japończycy mogli się tylko bezczynnie przyglądać łupiestwom i destrukcji. Na tym się jednak nie skończyło. Nagle zerwał się wiatr. Robił się coraz groźniejszy, wzmagał się, wreszcie przerodził się w  huragan. Potężny tajfun uderzył z  wściekłością w  mongolską flotę, potrzaskał łodzie, pociągnął w toń trzynaście tysięcy żołnierzy. Niektórzy ujrzeli w nim znak od bogów, reakcję zirytowanych opiekuńczych duchów. Niezależnie od tego, jak wygląda prawda, tajfun oznaczał koniec pierwszej mongolskiej inwazji. Koniec końców nieprzyjaciel nie okazał się aż taki groźny! Rząd nie miał złudzeń, wiedział, że Kubilaj-chan nie zrezygnuje ze swych planów. Jego duma została urażona. Upokorzył go mały kraik. Gnany chciwością i  żądzą zemsty, zamierzał ruszyć do boju tak szybko, jak tylko to będzie możliwe. Tymczasem władca Mongołów zaangażował się w  podbój południowych Chin. W tej sytuacji nie miał wyjścia i zgodził się na zawieszenie broni. Ale Japończycy nie opuszczali gardy,

wiedzieli, że Mongołowie prędzej czy później powrócą. Spodziewali się kolejnej inwazji. Żeby wypracować nową linię obrony, potrzebowali czasu i  sił. Umocnili linię brzegową wzdłuż całej zatoki Hakata kamiennymi murami. Jak uczyło doświadczenie pierwszej inwazji, było to miejsce najdogodniejsze do przeprowadzenia desantu. Kubilaj-chan czuł się potężniejszy niż kiedykolwiek wcześniej. Chiny uznały jego zwierzchnictwo, mongolskie imperium zdawało się bezkresne. Nie mogło być lepszego momentu, by wysłać do Kraju Kwitnącej Wiśni kolejnych posłów. Tym razem jednak Kubilaj-chan wystąpił z  konkretnymi żądaniami: domagał się od Japończyków uznania wasalnej pozycji. Reakcja była gwałtowna – posłów ścięto, a ich głowy wystawiono na pastwę tłumu. Chan podjął rękawicę i  zarządził kolejną wyprawę. Teraz dysponował dodatkowo całą flotą południowych Chin. Zbudował mieszaną morską armię, w  skład której wchodziły łodzie mongolskie, chińskie i koreańskie. Drugą armię, „potęgę południowej Jangcy”, wysłał do szturmu na Kiusiu. Licząc obie dywizje, flota Mongołów liczyła około czterech tysięcy czterystu łodzi. Również Japończycy wyrychtowali swoje okręty. Bakufu, chcąc wiedzieć, na jakich siłach może polegać, nakazał utworzenie listy zdolnych do walki wojowników. Pierwsza, mniej liczna flota, składająca się przede wszystkim z Koreańczyków, przypuściła atak na zatokę Hakata. Japończycy stawili zażarty opór i  tylko nieznaczna liczba wrogich oddziałów zdołała dokonać desantu. Samuraje nie ograniczali się do odpowiadania na uderzenia wroga. Przeprowadzali karne ekspedycje, napadali na mongolskie łodzie pod osłoną nocy. Te szybkie, niespodziewane

uderzenia okazały się skuteczne. Błyskawiczne ataki osłabiały morale zaskoczonego przeciwnika. Mongołowie zdali sobie sprawę, że desant w  Hakacie nie będzie łatwy, próbowali więc zejść na ląd w  innych miejscach. Lecz Japończycy wciąż ich odpychali, upokarzali ich raz za razem. Sytuacja stawała się coraz trudniejsza. Bardziej zaprawione w bojach oddziały w dalszym ciągu nie nadciągały, żołnierzy dziesiątkowała epidemia. Japońskie wypady szarpały mongolskie wojsko. Ale najeźdźcy pokładali wiarę w  rychłe przybycie posiłków. Wkrótce wszystko miało się zmienić. Wreszcie zjawiła się pozostała część floty; przywitały ją salwy radosnych okrzyków. Łodzie ustawiły się w  formacji bojowej. Mongołowie przeczuwali, że tryumf jest bliski. Tylko cud mógł powstrzymać mongolskie zagrożenie i ocalić Japonię. Wielu ludzi szukało ratunku w  modlitwie. Świątynie wszelkich kultów pęczniały od wiernych i ich śpiewów. Chram w  Ise pękał w  szwach. Starcy i  kobiety wznosili rozpaczliwe błagania do słonecznej bogini. Mongołowie nie mogli przecież zwyciężyć. I stał się cud. Słońce zgasło, jakby znikąd pojawiła się olbrzymia chmura, która przesłoniła całe niebo. W końcu zapadły ciemności, choć było dopiero późne popołudnie. Na horyzoncie zamajaczył potężny tajfun, wyciągnął macki ku mongolskiej flocie. Wzburzył morze, namieszał we wrażych szykach. Bezlitośnie zatapiał łodzie. Jakby nadprzyrodzona potęga sprzymierzyła się z Japończykami, żeby zniszczyć ich nieprzyjaciół. Huragan uratował Kraj Kwitnącej Wiśni. Został ochrzczony poetyckim mianem „boskiego wiatru”, kamikaze. Duchy wsparły Japonię w godzinie próby, zsyłając podmuch z niebios.

W najlepszym sintoistycznym stylu. Echo tajfunu dotarło aż do naszych czasów. Piloci samobójcy z II wojny światowej na cześć historycznego wydarzenia nazywani byli kamikaze. Również oni spadali z nieba, siejąc zniszczenie na morzu. Świątynie sintoistyczne przypisały sobie całą zasługę za ocalenie. Do tego stopnia, że zdołały skłonić rząd do wypłacenia rekompensaty. Cóż, tajfun faktycznie powstrzymał mongolską inwazję. Przypadek? Ależ skąd! Raczej boskie zrządzenie, o czym nie należało zapominać. Wszystko odbyło się w zgodzie z „przykazaniem niebios” (chińskie ming, japońskie myo), czyli przeznaczeniem. Siogunat podzielał ten punkt widzenia i  udzielił mnichom pokaźnych koncesji terytorialnych. Mnisi z pewnej świątyni na Kiusiu, nieusatysfakcjonowani wysokością rekompensaty, złożyli skargę. Również ich prośby zostały spełnione. Żądania wysunęli także kombatanci, samuraje w  różnym stopniu okaleczeni w  działaniach bojowych. Wszyscy domagali się odszkodowań. Krótko po odparciu mongolskich inwazji, bakufu znalazł się w  trudnej sytuacji. Nie był w  stanie zaspokoić wszystkich roszczeń. Zresztą, groźby ataku zza morza nie zażegnano definitywnie. Należało wypracować strategię obrony na wypadek trzeciej inwazji. Mongołowie rzeczywiście mieli ją w planach, jednak nigdy tych zamiarów nie zrealizowali. Zastosowano odpowiednie środki prewencyjne. Przez kolejne trzy dekady wybrzeży strzegły wzmocnione patrole. Potężnie obciążyło to skarb i spowodowało stopniowe ubożenie państwa, co stało się jedną z przyczyn upadku rządu. Dopiero po 1300  roku i  śmierci Kubilaj-chana Japończycy mogli odetchnąć z ulgą. Przestali się obawiać kolejnych inwazji.

Zniknęła żądza rewanżu, która mogłaby pchnąć Mongołów do boju. Tymczasem niezadowolenie samurajów i  mnichów rosło. Obie grupy uważały, że wniosły największy wkład w  zwycięstwo. Jeszcze piętnaście lat po interwencji kamikaze pewien wojownik grzmiał, że wciąż nie otrzymał żadnej zapłaty. Skrupulatnie wyliczał liczbę schwytanych nieprzyjaciół, dokonanych abordaży, odniesionych ran. Z jakiej racji wciąż o nim zapominano? – Wszystkie akcje, w których brałem udział, zostały opisane przed odpowiednimi komisjami, które wysłuchały też relacji naocznych świadków. Jednak pomimo to oraz wbrew obietnicom nie wzięto mnie pod uwagę podczas urzędowego rozdziału nagród. Jedynie Nichiren nie wystąpił o  rekompensatę. Choć to on przewidywał inwazję. Cóż, nagrody zbierali ci, którzy zapewnili kurację, a  nie diagnozę. Buddyjski mistrz był tego w  pełni świadom. Jeszcze przed klęską Mongołowie zaatakowali klasztor, w  którym przebywał Bukko, mistrz zen Hōjō Tokimunego. Rozbili wrota świątyni i  oddali się rabunkowi. Bukko nie posiadał się z  oburzenia – incydent zakłócił jego medytację! Zaprotestował wielkim głosem. Nie lękał się reakcji rabusiów. Szybko odzyskał panowanie nad sobą i przemówił wierszem do zwyrodnialca, który właśnie miał się na niego rzucić. Wyrecytował: Człowiek, jak otaczające go przedmioty, jest pusty. A  choć wszechświat jest bezkresny, nie znajdziemy w nim kryjówki.

Bukko pochwalił wspaniałość miecza, który miał go przebić, jego długą, ostrą mongolską klingę, jakże inną od tych używanych przez Japończyków. Porównał ją do błyskawicy, która uderza gwałtownie jak wicher nowej pory roku, wiosny. Legenda głosi, że Mongołowie zastygli w  przerażeniu, po czym pierzchli. Oni, okrutni wojownicy, którym niestraszne były żadne przeciwności. Zaskoczyła ich odwaga mnicha. Nie mogli się jej przeciwstawić. Bukkowi nie spadł włos z głowy.

ROZDZIAŁ V

NOBUNAGA: GŁÓD WŁADZY Nie pozwólcie, by przeciwnik narzucił wam swoją strategię. NABESHIMA NAOSHIGE

Głos samuraja drżał. Nie dlatego, że wojownik się wahał, lecz ze wściekłości. – Panowie, cieszę się, że zgodziliście się mnie wesprzeć. Mówiąc wprost, mam nie lada powody, żeby uśmiercić Nobunagę. Ponadto sądzę, że czas nas nagli. Zostałem wepchnięty na ścieżkę, z  której nie ma odwrotu. Wybrałem drogę rebelii. Żołnierze z  jego oddziału byli zaskoczeni, owszem, jednak nie wstrząśnięci. Już wcześniej przeczuwali, co się święci. A jednak niektórzy nie mogli uwierzyć własnym uszom. Akechi Mitsuhide zachował kamienną twarz. Błyskawicznie odzyskał panowanie nad sobą, jego umysł pracował na pełnych obrotach. Ukladał plan pozbycia się Nobunagi. W  owych czasach samuraje nierzadko zmieniali front. Akechi jednak nie kierował się oportunizmem ani chciwością.

– Pojawiła się szansa, którą musimy wykorzystać – ciągnął. – Nobunagi strzeże garstka strażników. Jego przyboczni są zajęci, prowadzą bezwzględną walkę, z  której być może wyjdą zwycięsko. Ale nas to nie dotyczy, nam przyświeca inny cel. Gdy go osiągniemy, będę w spokoju czekał na zemstę Hideyoshiego. Wiedział, że po wszystkim nie będzie mógł liczyć na litość. Lecz mimo to był zdecydowany wykonać zadanie. Wybrał dogodny moment. Miał zamiar pochwycić ofiarę, gdy ta będzie bezbronna; w  normalnych okolicznościach Nobunaga zareagowałby gwałtownie i  zgładził go bez ceregieli. Akechi mógł liczyć na swoich ludzi. Trzeba się podporządkowywać wodzowi, a  zresztą Nobunaga, pnąc się po szczeblach swojej błyskotliwej kariery, zdążył wzbudzić niechęć wielu ludzi, którzy uważali, że zasłużył na jak najgorszy koniec. Nobunagę czekała śmierć, wyrok zapadł, to jasne, ale motyw zabójstwa pozostawał nieznany. Później każdy przedstawiał swoją wersję zdarzeń. Tylko szybkie, zdecydowane uderzenie, atak błyskawiczny, mogło wyeliminować kondotiera Odów. Oddziały zdrajcy zawróciły w kierunku Kioto. Nobunaga znajdował się w  swej rezydencji, Honnoji. Nieświadomy, jaki obrót przyjęły sprawy, uczestniczył w ceremonii herbacianej, która odbywała się w jego prywatnej kaplicy. Nie omieszkał skorzystać z okazji i pochwalić się przed gośćmi drogocennymi czarkami, dzbanuszkami i  pozostałymi przedmiotami z  gromadzonej latami kolekcji. Akechi wiedział, że Nobunaga ma przy sobie około trzydziestu ludzi, mniej niż zwykle. Do późnej nocy Nobunaga grał w go. Nagle zaniepokoiły go gwałtowne krzyki dobiegające z ulicy. – Co się dzieje? Czy to jakiś pijak się tam awanturuje? – wymamrotał.

Ale to nie była zwykła bójka. Tym razem to on miał się stać ofiarą. Zanim zdał sobie sprawę z  zagrożenia, pierwsza strzała ugodziła go w bok. To był początek końca. Ród Ashikagów powoli, lecz nieubłaganie chylił się ku upadkowi. Słabł, tracił szacunek i  poparcie ludu. Pozostał już tylko blady cień niegdysiejszego splendoru. Wszyscy po kolei występowali przeciwko Ashikagom. Ich prestiż ucierpiał szczególnie podczas krwawej wojny Ōnin. Zmieniła ona sposób postrzegania siogunów: zaczęto uznawać ich za pozbawionych mocy sprawczej leni i  stało się jasne, że kres dynastii jest bliski. Podczas trwającego od 1467 do 1477  roku konfliktu ulice Kioto spłynęły krwią. Jego fatalne skutki odczuły również prowincje. W stolicy panowało olbrzymie napięcie. Dwie potężne familie badały nawzajem swe siły: dowodzony przez Mochitoya klan Yamana i  klan Hosokawa z  Katsumotem na czele. Pierwszego przezwano czerwonym mnichem, przez wzgląd na zamiłowanie do buddyzmu i  karnację twarzy. Drugi, o  wiele bardziej skłonny do kontemplacji, był zięciem pierwszego. Oba rody szukały pretekstu do ataku. Znalazły go – banalną kwestię sukcesji siogunatu. Ashikaga Yoshimasa zamierzał abdykować i  oddać się temu, co kocha najbardziej: sztuce i  poezji. Ponieważ jednak nie miał dorosłych dziedziców, poprosił brata, Yoshimiego, buddyjskiego mnicha, by wrócił do świata i zajął jego miejsce. Sprzeciwiła się temu jego żona, która pragnęła, by następcą Yoshimasy został ich roczny syn. Klany Hosokawa i  Yamana zajęły przeciwne pozycje. Yamanowie poparli sukcesję dziecka, Hosokawowie opowiedzieli się za Yoshimim. Nie trzeba było szukać lepszego

casus bellum. Yoshimasa musiał chwilowo zrezygnować z  abdykacji i  interweniować. Ostrzegł, że kto zaatakuje pierwszy, zostanie oskarżony o  wszczynanie rewolty i  wyjęty spod prawa, a  co za tym idzie będzie narażony na wszelkie napaści[1]. Pierwsze miesiące 1467  roku to w  Kioto czas olbrzymich napięć. Walki mogły rozgorzeć w  każdej chwili. Ludność pozornie pozostawała obojętna, lecz w  mieście pojawiały się coraz liczniejsze grupki uzbrojonych po zęby samurajów. Któregoś dnia dom jednego z  dowódców Hosokawów stanął w  płomieniach. Krewniacy, przekonani, że doszło do podpalenia, znienacka zaatakowali Yamanów. Epizod ten nie miał dalszego ciągu, ale cywile powoli zaczęli opuszczać miasto. Atmosfera była gęsta i duszna. Pod koniec maja wybuchła wojna. Hosokawowie zaatakowali pałac dowódcy wojsk wrogiego rodu. Starcia były na porządku dziennym. Po zaledwie miesiącu północne Kioto przekształciło się w  morze ruin. Na ulicach budowano barykady, kopano rowy, w  których kryli się gotowi do boju samuraje. Z nieznanych powodów Ashikagowie zakazali Yamanom podjęcia działań bojowych. W rzeczywistości odpowiedzialność spadała na drugi klan. Zresztą nie miało to żadnego znaczenia. Wbrew obawom Hosokawowie nie ponieśli zapowiadanych konsekwencji. Yamanowie znaleźli sprzymierzeńca w  błyskotliwym dowódcy Ouchim Masashirze, który dowodził silną drużyną. Mówi się, że głowy poległych z trudem zmieściły się na ośmiu wozach. Pewien wiersz z tego okresu przedstawia miasto jako bagno, „z którego wzbijają się skowronki, na które spływają łzy”. Trafne oddanie nieciekawej sytuacji. Lecz błędem byłoby myśleć, że nie zdarzały się też chwile wytchnienia. Kiedy

przerywano walki i  ogłaszano zawieszenie broni, najwyżsi rangą samuraje oddawali się układaniu wierszy. Lata mijały, konflikt nie wygasał. Doszło do tego, że choć przywódcy zwaśnionych frakcji chcieli zakończenia walk, wojna żyła już własnym życiem i  rozlała się na prowincje. Toczono kolejne, chaotyczne bitwy, jakby ludzie ulegli instynktowi śmierci, jakby celem stała się śmierć sama w sobie. Jednak śmierć przywódców walczących stronnictw, która nadeszła niedługo później, nie położyła kresu wojnie. W czasie trwania konfliktu zrodziła się nowa klasa wojowników, ashigaru, lekka piechota. Żołnierze ci wywodzili się z  chłopstwa, zamiast jednak dołączyć do buntowników, przeszli na żołd lokalnych władców. Chroniły ich lekkie zbroje, posługiwali się lancami, halabardami i naginatami, czyli kijami zakończonymi zakrzywionym ostrzem. Doskonale sprawdzali się w  walce z  bliska, nawiedzili ogniem i  mieczem Shokokuji, wspaniałą świątynię w Kioto. Wojna zakończyła się w  dziwny, zaskakujący i rozczarowujący sposób. Pewnej grudniowej nocy w 1477 roku, dekadę po wybuchu konfliktu, Masashiro porzucił swój posterunek, udał się do Kioto i  ukorzył się przed Ashikagami. Nie znamy powodu tej decyzji, pozostają tylko niezbyt przekonujące teorie. Hosokawowie wyszli z  wojny zwycięsko. Lecz był to czysto symboliczny tryumf, nie wiązały się z  nim większe korzyści. Gdy tylko stało się jasne, że wojna dobiegła końca, gęsty tłum zalał ulice stolicy. Zbyt długo ludzie tkwili zabarykadowani w domach, drżąc o swe życie. Rzucili się łupić i  plądrować, gorączkowo, jak więźniowie, którzy wiele lat spędzili w  izolacji, a  teraz wracają do normalnego świata. Każdy pretekst był dobry, by obrabować lichwiarza, klasztor

lub magazyn kupiecki. Również wojownicy ashigaru brali udział w rozruchach. A siogun? Cóż, zdawał się niewzruszony rozwojem wypadków. Na czas wojny Yoshimasa formalnie pozostał na stanowisku, jednak w  praktyce oddawał się swoim artystycznym pasjom. Stracił zainteresowanie dla zewnętrznego świata. Zlecił za to wzniesienie imponującej budowli, Srebrnego Pawilonu. Nie zdołał go jednak zbudować do końca, zabrakło mu funduszy. Kwestie finansowe sprowadziły go wreszcie na ziemię. Trzeba przyznać, kolorowa była z niego ptaszyna! Konsekwencje konfliktu dotknęły przede wszystkim siogunów, którzy okazali się zupełnie nieprzygotowani na stawienie czoła jakiemukolwiek zagrożeniu. W  oczach ludu skompromitowali się jako gwaranci porządku. Fortuna odwróciła się również od niektórych klanów. Yamanowie i Hosokawowie ulegli rozdrobnieniu i stracili znaczenie. Wojna Ōnin odcisnęła się ponurym piętnem na japońskich wsiach. W  prowincji Yamashiro dwie linie klanu Hatakeyama kontynuowały walkę długo po jej zakończeniu, co wycieńczało chłopstwo. W  tych okolicznościach chłopi nie mieli wyjścia, zawiązali zbrojne grupy oporu i  postawili ultimatum. Przedstawili walczącym frakcjom liczne żądania: natychmiastowe zaprzestanie walk, zwrot okupowanych posiadłości prawowitym właścicielom, umorzenie długów podatkowych na poczet odszkodowań. Wszystkie zostały spełnione. Prestiż lokalnych sił wzrósł. Był to kolejny policzek dla Ashikagów. Znowu okazali się niezdolni do zaprowadzenia porządku i efektywnego egzekwowania władzy centralnej. Ich upadek opóźniło najprawdopodobniej ożywienie gospodarcze. Paradoksalnie i  wbrew wszystkiemu Japonia dźwignęła się ekonomicznie w  drugiej połowie okresu

Muromachi. Produkcja rolna wzrosła dzięki nowym technikom uprawy ziemi. Również handel przyspieszył. Ale państwo nie miało z  tym wiele wspólnego, bynajmniej… Kupcy musieli się organizować samodzielnie, zrzeszali się w  gildie i  korporacje (za). Łączyli siły z  klasztorami lub potężniejszymi klanami, które gwarantowały pewniejszą protekcję niż rząd. Ponadto kontakty z Chinami przyniosły zyski w wielu sektorach. Wszystkie warunki zlikwidowania siogunatu zostały spełnione. Ashikagowie równym krokiem zmierzali na spotkanie z przeznaczeniem. W 1565  roku spisek arystokratów doprowadził do morderstwa Yoshiteru, trzynastego sioguna z  rodu Ashikaga. Jego następca, Yoshihide, został marionetką w rękach możnych, nie potrafił się wybić na samodzielność. Kolejna odsłona starej tradycji pośredniego sprawowania rządów w  Japonii. Yoshiaki, pretendent do prestiżowego urzędu, udał się na wschód w poszukiwaniu sprzymierzeńców. I natknął się na Odę Nobunagę, dowódcę, który czekał na swoją szansę. Dał mu ją właśnie Yoshiaki, mimo że daimyō nie cieszył się najlepszą sławą. Jego opisane w  trzecim rozdziale perypetie z  Shingenem i  Kenshinem z  pewnością nie stawiały go w  najlepszym świetle. Nobunaga był podstępny, fałszywy i skłonny do kombinowania. Daimyō Oda odpowiedział na apel i w imieniu sioguna oraz cesarza wkroczył do Kioto na czele prywatnej armii. Yoshiaki zaspokoił ambicje, a  Nobunaga został jego przedstawicielem (kanrei); faktycznie jego rola pozostawała nieokreślona. Był rok 1568. To data zamykająca pierwszą fazę „okresu walczących prowincji”, Sengoku jidai.

Od początku Nobunaga i  Yoshiaki utrzymywali ambiwalentne stosunki. Nie darzyli się zaufaniem, żaden nie zamierzał się podporządkować drugiemu. Obaj liczyli, że uda im się sprowadzić rywala do roli marionetki. Czyż nie było to niegdyś normą? Z  tych powodów ich relacje pozostawały napięte. Yoshiaki postanowił więc powstrzymać rywala i  zwrócił się o  pomoc do najpotężniejszych właścicieli ziemskich. Żałował, że obdarzył Nobunagę zaufaniem, ale z drugiej strony nie miał wyjścia. Bez jego wsparcia niczego by nie ugrał. Daimyō nie zasypiał gruszek w  popiele: zdecydował się siłą i  podstępem podporządkować sobie cieszących się resztkami autorytetu Ashikagów. Pozornie wszystko funkcjonowało jak dawniej, bakufu występował z  proklamacjami, stanowił prawa dziedziczne. Ale za kulisami wrzało, trwały podchody, rywalizujący przywódcy zawierali sojusze, szykując się do starcia. W 1573  roku Yoshiaki wystosował apel o  wsparcie do przychylnych mu możnowładców i  wrogich Nobunadze klasztorów buddyjskich. Następnie schronił się w bezpiecznym miejscu. Nie musiał długo czekać na reakcję daimyō. A odpowiedź Ody była brutalna Wojsko Ashikagów poniosło upokarzającą klęskę, a Yoshiaki został skazany na wygnanie[2]. Tak wyglądał haniebny koniec rządu Muromachi. Tymczasem na japońskim niebie rozbłysła gwiazda nowego dowódcy. Wyznaczył on sobie wielki cel: zjednoczenie Japonii. Minamoto Yoritomo był przebiegły i  bezlitosny. Wszystko wokół siebie obrócił w  perzynę, pozbył się wszystkich rywali. Nie cofnął się przed wymordowaniem członków własnego

klanu, kiedy poczuł, że mogą mu zagrozić lub go przyćmić. Okrutne prześladowania brata, Yoshitsunego, ujawniły jego bezmierną niewdzięczność. Nobunaga, jeśli to w ogóle możliwe, był jeszcze ambitniejszy, jeszcze bardziej bezwzględny. Wyznawał zasadę, że cel uświęca środki. Dzielił ludzi na sojuszników i  wrogów. To były jedyne relacje, które rozumiał. I  Yoritoma, i  Nobunagę otaczała samotność przywódców. Nie dopuszczali do siebie myśli, że ich ręce są splamione krwią. Pewien portret w  zwoju przedstawia Nobunagę z  typowym wąsikiem i  delikatnie zaznaczoną bródką. Wojownik w  ręku trzyma wachlarz wojenny, symbol siły i  władzy. Pochyla się lekko do przodu, jakby chciał sparować cios przeciwnika lub zadać mu śmiertelne uderzenie. Przybiera spokojny, niemal nieobecny wyraz twarzy. Nie uśmiecha się – być może taki miał charakter – marszczy brew, spojrzenie ma nieprzeniknione. Nie sposób wyczytać z  niego zamiarów wojownika. Nobunaga jest przebiegły i  fałszywy, sugeruje portret. Ma na sobie zbroję i  hełm z  rogami. Lewą dłoń wspiera na krótkim mieczu wiszącym u pasa. To nawiązanie do szybkości jego reakcji i  chłodnej determinacji, z  jaką pozbywał się wrogów. To kompletny obraz Nobunagi, portrecista umiejętnie uchwycił przeróżne cechy jego charakteru. Podobnie jak Yoritomo był raczej strategiem niż wojownikiem. Prześcignął jednak Minamota w  biegłości posługiwania się mieczem. Nobunaga ćwiczył fechtunek, w  niczym nie ustępował przeciwnikom. Zaliczył serię błyskotliwych zwycięstw, spośród których wyróżniają się wiktorie na polach bitew pod Okehazamą, nad rzeką Ane i pod Nagashino. Wrogowie łamali sobie głowy, jak go wykończyć. To z  pewnością niełatwe zadanie – uśmiercić najpotężniejszego człowieka w kraju.

Klan Oda nie należał do najznamienitszych w  Japonii. Początek jego wspinaczki po szczeblach władzy wiązał się z rodem Shiba, który spośród Odów rekrutował kandydatów na wicekonstabli. W  latach 1530–1539 relacja obu rodów sprowadzała się do gekokujo, zajmowania miejsca zwierzchników przez podwładnych. W 1551  roku młody Nobunaga otrzymał schedę po ojcu. Musiał się zmierzyć z  twardym oporem pozostałych członków klanu, którzy nie chcieli uznać jego przywódczej roli. Stopniowo, nieustępliwie i  brutalnie, zmuszał ich, by potulnie ugięli się pod jego wolą. 19 czerwca 1560  roku Nobunaga stoczył pierwszą ważną bitwę. Rozwijał skrzydła jako daimyō wielkiego księstwa. Na jego drodze stanął Imagawa Yoshimoto, władca trzech prowincji: Mikawa, Totomi i  Suruga. Najechał Owari i  zdobył dwie twierdze Nobunagi. Dysponował licznym i  dobrze wyszkolonym wojskiem. Żaden daimyō nie ośmieliłby się przejść do kontrataku. Żaden, ale nie Nobunaga. Ten zareagował natychmiast. Nie dał się zastraszyć. Dowiedział się, że oddziały wroga obozują nieopodal wsi Okehazama i  ruszył w  ich stronę. Nieprzyjaciel odpoczywał, nieświadomy nadciągającego niebezpieczeństwa. Nobunaga zastosował wszystkie fortele, jakie miał w  repertuarze. Przyszykował atak z  zaskoczenia; rozkazał rozwinąć długi szereg sztandarów i rozstawić cały zastęp kukieł w  hełmach. Chciał sprawić, żeby patrzący z  oddali przeciwnik pomyślał, że ma do czynienia z  wrogą armią. Sztuczka się udała. Tymczasem prawdziwe wojsko otoczyło obóz Imagawy i ruszyło do szturmu.

Pogoda sprzyjała przywódcy Odów. Rozszalała się burza, wrodzy rycerze szukali osłony. Ulewa runęła na nich gwałtownie, smagała po twarzach. Rozproszeni, zagubieni, weszli w wąskie gardło i stali się łatwym celem. Błyskawicznie poszli w  rozsypkę. Yoshimoto zginął. I  pomyśleć, że chciał ruszyć na Kioto. Sny o  potędze kolejnego daimyō zostały utopione we krwi. Losy bitwy rozstrzygnęły się w ciągu kilku minut[3]. Przynajmniej z  dwóch powodów zwycięstwo Ody należy uznać za szczególnie znaczące. Nobunaga okrył się sławą świetnego dowódcy i  zdołał przeciągnąć na swoją stronę wartościowego sojusznika, Tokugawę Ieyasu. Ten zaś miał zostać przywódcą Japonii, pierwszym z  długiej serii siogunów z  klanu Tokugawa. Pod Okehazamą walczył przeciwko Nobunadze ze względu na zobowiązania wobec Yoshimota. Lecz gdy jego daimyō postradał życie, zyskał swobodę zawierania bardziej intratnych sojuszy. Stanowił silne wsparcie dla lidera Odów. Choć z  drugiej strony okazał się chorągiewką na wietrze. Batalia pod Okehazamą dowiodła, że o  wyniku starcia nie decyduje wyłącznie liczebność wojsk. Nobunaga zwyciężył, choć miał tylko trzy tysiące ludzi; po przeciwnej stronie walczyło dwadzieścia pięć tysięcy rycerzy. Nobunaga przypomniał wtedy swym sojusznikom pewną maksymę: – Nie obawiajcie się wielkiej armii tylko dlatego, że dysponujecie skromniejszymi siłami. Los zależy od Niebios. Nobunaga okazał się zdecydowanym, cynicznym i  bezlitosnym przywódcą. Jego rady były niezwykle kategoryczne. – Jeśli wróg naciera, cofnij się; jeśli się cofa, ruszaj w pogoń. Postaraj się zaatakować, kiedy się przemieszcza. Nie bierz jeńców.

Przed bitwą pod Okehazamą powiedział: – Jeśli zwyciężymy, rodziny uczestników tej bitwy okryją się sławą na wiele pokoleń. Dajcie z siebie wszystko. Mówi się, że zatańczył, recytując wiersz własnego autorstwa: Życie człowieka trwa pół wieku; pół wieku pod niebem, dla świata to mgnienie oka; Życie zda się snem tylko, złudzeniem; Czyż wszystko, co zrodzone do życia nie musi kiedyś sczeznąć?

Taniec i  recytacja w  wykonaniu dowódcy tuż przed bitwą mogą się wydać nieco osobliwe. Jednak w  kulturze Orientu postrzega się to inaczej. Filozof i  dowódca Wang Yangming w  samym środku kampanii prowadził ze swymi oficerami metafizyczne dysputy. Zresztą, Nobunaga nie napomknął o bitwie, skoncentrował się na innych tematach: jego rozmówcy mogli się skupić na zadaniu. Wódz Odów chętnie stosował chwyty psychologiczne, na przykład zachęcał żołnierzy, by ruszali do boju ze śpiewem na ustach. W  ten sposób szykował ich do walki i motywował do większego wysiłku. Po Okehazamie Nobunaga poczuł, że może się odważyć na więcej. Wziął na celownik Kioto, lecz najpierw musiał poradzić sobie z  daimyō, którzy stawali mu na drodze. Niektórych przeciwników przekabacał politycznymi mariażami, zgodnie ze starym wzorcem Fujiwarów. Innych naginał do swej woli siłą armii Toyotomiego Hideyoshiego, kolejnego wielkiego sojusznika. W świecie wojen domowych lojalność nie przestała się jednak liczyć. Historia Hideyoshiego jest symboliczna. Urodził

się w prowincji Owari, podobnie jak jego władca. Wywodził się z  chłopstwa. Walczył jako ashigaru, został dostrzeżony przez Nobunagę, który szybko go awansował. To Hideyoshi zmiótł z  powierzchni ziemi niedobitków potężnego klanu Saito z prowincji Mino i zdobył zamek Inabayama. Zdobycie twierdzy Saitów otworzyło drogę do Kioto. Nobunaga osadził na urzędzie swojego sioguna, którego zresztą się pozbył, gdy ten okazał cień niesubordynacji. Sam nie miał w  zwyczaju zadowalać się drugorzędnymi tytułami, ale nie zamierzał też przyjmować urzędu sioguna. Jego władzę legitymizowała siła militarna, zdobył ją na polach bitew, nie potrzebował cesarskich poręczeń. Siogun był już zaledwie wątłą figurką, pośmiewiskiem, czego dowiódł przykład Ashikagów. Z  drugiej strony Nobunagi nie łączyły więzy pokrewieństwa z  Minamotami, nie spełniał więc wymagań niezbędnych do objęcia urzędu. Z początkiem 1570  roku Nobunaga zwołał najważniejszych daimyō. Chciał wybadać, na kim może polegać. Jego ambicje rosły. Zamierzał zostać najpotężniejszym człowiekiem w  Japonii. Nie porzucił też swego pierwotnego planu opanowania wszystkich prowincji. Poparło go wielu wybitnych przywódców, lecz zabrakło wśród nich jednego nazwiska. Chodziło o Asakurę Yoshikagego, wnuka Toshikagego, któremu przypisuje się autorstwo klanowgo kodeksu: „Siedemnastu artykułów”[4]. Yoshikage sprzymierzył się bowiem z  Asaim Nagamasą, szwagrem Nobunagi. Obaj zawiązali spisek przeciwko liderowi Odów, czym sprowokowali jego interwencję. Nobunaga chciał uderzyć na kwaterę główną Asakurów, ale najpierw musiał przemaszerować przez strategicznie położone

terytoria Asaiów, więc musiał zmodyfikować plan ataku. Skierował wojska przeciwko szwagrowi i  dotarł aż nad rzekę Ane. Nobunagę wspierali jego potężni sojusznicy, Hideyoshi i Ieyasu; łącznie dysponował więc olbrzymimi siłami. Świadom przewagi liczebnej postanowił zaatakować pierwszy. W  epoce zdrad i oportunizmu nie mógł zaufać wszystkim. Ale powierzył Hideyoshiemu nadzór nad ruchami oddziałów, wiedział bowiem, że na niego może liczyć. Wreszcie armie starły się w  korycie rzeki o  leniwym i  płytkim nurcie. Zwarły się całe oddziały, lecz nie zabrakło indywidualnych pojedynków, toczonych zgodnie z  najlepszą samurajską tradycją. Asaia wspierał Yoshikage. Razem dysponowali blisko dwudziestoma pięcioma tysiącami ludzi, lecz to okazało się za mało. Sam Nobunaga miał równie potężną armię, a  do niej należało doliczyć osiem tysięcy wojowników Ieyasu. Stare ścierało się z  nowym. Posługiwano się nie tylko mieczami, włóczniami i  łukami, lecz również arkebuzami. Ten rodzaj broni dotarł na Wyspy Japońskie około 1542 roku, kiedy tajfun zatopił chińską dżonkę u wybrzeży terytoriów klanu Shimazu. Na pokładzie łodzi znajdowało się trzech Portugalczyków. Rozbitkowie zostali pierwszymi Europejczykami, którzy stanęli twarzą w  twarz z  ludem Amaterasu. Ich arkebuzy – nieznana, dalekonośna, zabójcza broń – wywarły ogromne wrażenie na wyspiarzach. Być może broń palna, używana już przez Chińczyków, nie była dla Japończyków nowością. Znali przecież mongolskie bomby zapalające. A  jednak te arkebuzy lontowe wyglądały naprawdę dziwnie. Daimyō Tanegashimy zorganizował kilka sztuk za bajońskie sumy i  nakazał swym rzemieślnikom ich odtworzenie. Szybko

zdał sobie sprawę, że ma do czynienia z  doskonałym wynalazkiem. Rozbitkowie, rzecz jasna, musieli przeprowadzić szczegółową prezentację. Wreszcie, dzięki żmudnej pracy rzemieślników, udało się stworzyć arkebuzy dorównujące oryginałom. Później ich produkcja obejmowała kolejne prowincje. Bitwa nad rzeką Ane odbyła się dwadzieścia osiem lat po „odkryciu” arkebuzów. Zalety i wady tej broni były już wówczas powszechnie znane. Przeładowanie zajmowało sporo czasu, donośność skuteczna pozostawała ograniczona. Dlatego w  oczach wielu Japończyków łuk wciąż wydawał się skuteczniejszą bronią. Ale napięcie cięciwy wymagało siły, a  obsługę arkebuzu każdy mógł szybko opanować. Takeda Shingen był jednym z  pierwszych, którzy zrozumieli, że mają do czynienia z bronią przyszłości. Dlatego rozkazał dowódcom zmniejszyć liczbę pik na rzecz arkebuzów. Z  drugiej strony konserwatywni z  natury Japończycy nie od razu wprowadzili nową broń do arsenału. Dopiero po pewnym czasie wyposażyli w nią lekką piechotę. W trakcie bitwy nad rzeką Ane pewien samuraj przypuścił szarżę na nieprzyjacielskie szeregi. Z determinacją przebijał się ku sztabowi Asakurów, pokonywał kolejne przeszkody. Zdawał się samą furią, kiedy tak spinał konia do desperackiego biegu. Zatrzymała go dopiero salwa z  arkebuzów. Padł twarzą w  pył niczym rażony piorunem. Był to znak czasów. Waleczność nie miała szans w starciu z technologią. Taktyczny wkład Ieyasu w  bitwę okazał się kluczowy: dowódca oskrzydlił nieprzyjaciół z  prawej flanki. Starcie zakończyło się zwycięstwem Nobunagi, któremu wręczono miecz i grot strzały. Był to dar symboliczny. Mówiono bowiem, że przedmioty te należały do Minamota Tometoma.

Pomimo tryumfu oporu nie zdławiono do końca. Nobunaga skoncentrował wojska i  rozpoczął decydującą kampanię. I  już miał zadać miażdżący cios Asaiom i  Asakurom, kiedy zaatakowali go mnisi z  Enryakuji. Sohei z  hukiem obwieścili swój powrót. Okazali się niezwykle groźni. Nobunaga musiał więc zarządzić odwrót i wrócić do Kioto. Zdecydował, że rzuci przeciwko nim wszystkie siły, że ich zmiażdży. Ale znaczna część jego oficerów odradzała mu podobne rozwiązanie. – Lepiej nie unosić się gniewem, mój panie. Mnisi cieszą się ogromnym poważaniem, dbali o  cesarski pałac przez osiem wieków! – Bzdury – uciął daimyō. – Po pierwsze, nie zachowują się jak mnisi. Są bezczelnymi, chciwymi łajdakami. Któryż to odłam buddyzmu reprezentują? Nie obchodzi mnie, czy są poważani. Wiem tylko, że zaciekle opierają się moim planom i  muszą zostać unicestwieni. Nieugięty Nobunaga uznał, że musi zdusić rewoltę u źródła. Było to konieczne i  stanowiło warunek sine qua non kolejnych aktów zniszczenia. W  jego głosie brzmiała być może nieco przesadna determinacja. – Wodzu, zbierz silną armię i  udaj się na górę Hiei. Zmasakrujcie tych fałszywych bonzów. Trzydzieści tysięcy żołnierzy wymaszerowało w  kierunku nie byle jakiego celu: najważniejszego klasztoru Tendai, najstarszej szkoły japońskiego buddyzmu. Nobunaga nie żartował. Do tych, którzy sprzeciwiali się jego działaniu, skierował słynne słowa: – To nie ja niszczę klasztor, to klasztor niszczy sam siebie.

Buddyści w  swej arogancji posunęli się za daleko. Oczywiście, Enryakuji sprawował potężną władzę i  żaden daimyō nie zaatakowałby klasztoru z  lekkim sercem. Ale tym razem jego własna siła obróciła się przeciw niemu. Przestał pełnić funkcję miejsca kultu, a samuraje nie musieli już odnosić się do buddyzmu z  bezwzględnym szacunkiem. Nobunaga nie zapominał, że bonzowie poparli jego wrogów. – Wybrałem trudy wojennego życia z  kilku powodów. Żeby zdusić zamieszki wyniszczające nasz kraj. Żeby powstrzymać upadek prestiżu cesarstwa i  przywrócić je do dawnej świetności. Żeby bronić tradycji i zabezpieczyć losy rządu oraz religii. W takim brzmieniu przytacza jego słowa pewna kronika, w  której spisano dzieje daimyō Ody. Na przemoc należało odpowiedzieć przemocą. Jeden z  dowódców zaproponował otoczenie klasztoru i przypuszczenie szturmu o świcie. – Nie brać jeńców! – Takie było główne przesłanie. Nobunaga z  rozkoszą przychylił się do planu, który doskonale odpowiadał jego zamiarom. 29 września 1571  roku, po jednym dniu walk, klasztor Enryakuji mimo zaciekłego oporu skapitulował. Groźni mnisiwojownicy zostali straceni wraz z  cywilami: mężczyznami, kobietami, dziećmi. To jedna z najokrutniejszych kart w historii samurajów. Pewien jezuita wyraził jednak zgoła odmienną opinię. Jak wielu współbraci, Luis Frois przybył do Japonii w  następstwie wydarzeń, które doprowadziły do „odkrycia” arkebuzów i Europy. Nie mógł przymknąć oczu na tę rzeź, lecz ośmielił się ją usprawiedliwić. Na ofiary spadł dopust Boży. To dlatego nikt nie uszedł z  życiem z  tego pogromu. Jakżeby inaczej! Śmierć „fałszywych kapłanów” dokonała się z wyroku Opatrzności.

Takeda Shingen umarł. Kolejny rywal Nobunagi przestał stanowić zagrożenie. Ale jego dziedzic, Katsuyori, zamierzał kontynuować dzieło ojca. Wkrótce miał powstać przeciwko Odzie. Tymczasem Nobunaga wydalił z  Kioto Yoshiakiego, ostatniego sioguna. Chciał zająć się Asakurami i  swoim szwagrem. Po krótkiej i  krwawej kampanii wojskowej zdołał ich pokonać. Asai zadał sobie śmierć poprzez seppuku wśród płomieni trawiących jego zamek. Głowy Asaia i  Yoshikagego wystawiono jako przestrogę na widok gawiedzi na placu (w czasie festynu, jak donoszą niektóre źródła). Katsuyori cierpliwie czekał na właściwy moment. Wreszcie pojawiła się szansa. Chodziło o  zamek Nagashino w  Mikawie. Twierdza znajdowała się w  strategicznym punkcie, u zbiegu rzek. Załogą dowodził podkomendny Nobunagi. Katsuyori wkroczył na ziemię daimyō Ody w  1575  roku. Zaatakował twierdzę. Po pierwszych szturmach zmienił strategię i  przystąpił do oblężenia. Torii Sune’emon, dowódca obrony, stawiał zacięty opór. Lecz wkrótce zapasy obleganych zaczęły się wyczerpywać. Zrodzila się obawa, że zamek może lada chwila upaść. Posłaniec zdołał się przebić do Ieyasu i przekazać mu prośbę o przysłanie wsparcia. Ten był gotów ruszyć natychmiast, do czego zachęcał go sam Nobunaga. Dni Takedów były policzone. Oddziały Katsuyoriego liczyły około ośmiu tysięcy ludzi, tyle co wojsko Ieyasu, ale armię Nobunagi tworzyło około trzydziestu tysięcy żołnierzy. Obrońcy Nagashino nie znali losu posłańca. Kto wie, czy wiadomość dotarła do Nobunagi! Wracającego kuriera pochwycono. Oblegający powiesili go na krzyżu w  miejscu

widocznym z  zamku. Obiecali, że go oszczędzą pod jednym warunkiem. Miał krzyczeć do utraty tchu, że posiłki nie nadejdą, i  odebrać ducha obrońcom. Na wszelki wypadek otoczył go oddział pikinierów. Ale nieulękły jeniec nie usłuchał i  obwieścił towarzyszom, że przyjacielskie oddziały są w  drodze. Krzyk zdusiły lance, które przeszyły jego ciało. Nie umarł jednak jako zdrajca i  to wystarczyło, żeby osłodzić mu śmierć. Bitwa mogła się rozpocząć w każdej chwili. Dowódcy starali się odwieść Katsuyoriego od szturmu. – W  przeciwnym razie wybiją nas do nogi. Połączone siły Ieyasu i  Nobunagi nie dadzą nam szans. Rozsądniej będzie się wycofać. Zaczekajmy na lepszy moment, przygotujmy się do kolejnych bitew. Dziedzic Shingena miał zgoła odmienne zdanie. – Nie możemy splamić honoru Takedów. Mój ojciec uderzyłby bez litości, rzuciłby się w wir walki. Nie cofnąłby się nawet przed przeważającymi siłami wroga. – Za pozwoleniem, nie podzielamy waszej opinii, panie. Ale skoro jesteście zdecydowani, usłuchajcie chociaż tej rady: poprzestańmy na zamku. Zdobądźmy go i  odejdźmy. Honor klanu na tym nie ucierpi. Nie potrzeba większego pokazu siły. – No i  odsuniemy w  czasie nasz koniec – mruknął jeden z oficerów. Takeda odrzucił również tę propozycję. Dążył do frontalnego starcia. Czy naprawdę upatrywał w nim szansę na zwycięstwo? I tak było już za późno, bitwy nie dało się uniknąć. Dowódcy, niezdolni do porzucenia swego wodza, przyszykowali się do ostatniej bitwy. Czuli, że są to winni Shingenowi. Nobunaga rozkazał wznieść palisadę, która miała powstrzymać szarże kawalerii. Za nią rozmieścił gotowych do akcji strzelców wyborowych. Oddział uzbrojony w  trzy tysiące

muszkietów podzielono na trzy pododdziały pod dowództwem trzech oficerów. Słabość broni palnej polegała na jej ograniczonym zasięgu i  długim czasie przeładowania. Nobunaga zastosował taktykę, która w  przeszłości sprawdziła się w Wielkiej Brytanii. Szeregi miały strzelać na zmianę, dając pozostałym czas na przeładowanie. I tylko wtedy, gdy wróg był w  zasięgu. Przedpole zamku Nagashina stało się laboratorium nowych rozwiązań taktycznych, wymuszonych przez użycie nowych rodzajów broni. Wojownicy Takedów spodziewali się porażki, i  ta świadomość ich napędzała. Rzucili się do ataku z impetem, szli prosto w  objęcia śmierci. Nieprzyjaciel czekał na nich pod powiewającymi sztandarami, gotów do walki. Palisada zdusiła ich furię, wielu uwięzło, próbując pokonać przeszkodę. Padali tysiącami, niezdolni do odwrócenia losów starcia. Ich najwybitniejsi dowódcy ginęli na placu boju, umierali, tocząc przegraną bitwę. Wszystko potoczyło się zgodnie z  przewidywaniami. Nobunaga tryumfował. Kawaleria, najsilniejsza formacja Takedów, ustąpiła pod bezlitosnym ostrzałem z  broni palnej. Ale wśród poległych nie znaleziono Katsuyoriego. Zdołał się wymknąć i  spróbował odbudować armię. Jednak Historia opowiedziała się już po stronie Nobunagi. Osiem lat później jego samurajowie przynieśli mu głowę Takedy. Przywódca klanu Oda z radością rozpoznał w niej rysy nieprzyjaciela. Duch Shingena nie nasycił się smakiem zemsty. Po złamaniu kolejnego groźnego przeciwnika Nobunaga przygotował się na nowe wyzwania. Był gotów sforsować każdą przeszkodę na drodze do władzy. Tym razem sen z  powiek

spędzał mu klan Mōri, a  w  jeszcze większym stopniu mnisiwojownicy z ligi Ikkō-ikki. Był to ruch buddystów, któremu dała początek jedna z  poważniejszych chłopskich rewolt w  prowincji Kaga w  okresie Muromachi. Rennyo, wielki mistrz szkoły jodōshinshū, czyli „prawdziwej szkoły Czystej Ziemi”, ustanowił swoją siedzibę na tych terenach, i  zdobył sporą rzeszę wyznawców. W  czasie wojny Ōnin lokalny władca Togashi Masachika wcielił do wojska grupę miejscowych chłopów. Stworzył zasilaną przedstawicielami najniższych kast zbrojną kompanię na wzór mnichów-wojowników. Inicjatywę ochrzczono mianem Ikkō-ikki, „Liga dla wspólnej sprawy”. Członkowie ligi ruszali do boju, nie bacząc na niebezpieczeństwa, wierzyli bowiem, że Amida, aspekt Buddy, wynagrodzi ich, przyjmie na Czystej Ziemi Pełni Szczęścia, w  zachodnim raju. Później zajęli siedzibę lokalnego rządu i  wydalili Togashiego z  miasta. Stanowili kolejny przykład władzy zdobytej na polu bitwy, zajmowania miejsca zwierzchników przez podwładnych ze szkodą dla władzy centralnej. Z biegiem czasu członkowie ligi zwiększyli zasięg swych wpływów i stali się budzącą postrach siłą. Przejęli kontrolę nad trzema prowincjami, przyćmiewali już niejeden klan. Nobunaga nigdy nie utrzymywał dobrych stosunków z  buddystami, a  relacje te jeszcze się pogorszyły, gdy członkowie Ikkō-ikki opowiedzieli się przeciwko niemu po stronie klanu Miyoshi. Wtedy daimyō Oda poprzysiągł, że ich unicestwi, zgotuje im taki sam koniec jak bonzom z Enryakuji. Ale czekało go nie lada wyzwanie. Członkowie ligi władali niezdobytą twierdzą Ishiyama Honganji u ujścia rzeki Yodo. Nawet wyznawcy szkoły Lotosu (Hokke su), którzy zebrali

przecież potężną armię, nie zdołali jej opanować. Jej mieszkańcy doskonalili się w  produkcji różnych rodzajów broni, organizowali turnieje strzeleckie dla muszkieterów i  łuczników[5]. Krótko mówiąc, trzeba ich było traktować poważnie. Nobunaga przypuścił pierwszy atak w  1576  roku, ale został ranny podczas walk i  musiał się wycofać. Nie porzucił jednak swej prywatnej wojny. Rok później spróbował odciąć buddystom wszystkie drogi komunikacji, zarówno morskie, jak i  lądowe. Rozprawił się z  ich sprzymierzeńcami z  potężnego klanu Mōri i skaptował piratów z Ise. Zbombardował wybrzeże i  szybko zajął trzy twierdze. Pozostałym zamkom zabrakło zapasów. Nobunaga nie przepuszczał żadnej okazji, żeby dowieść, jak bardzo jest nieprzejednany. Część członków ligi skapitulowała, otworzyła zamki przed oddziałami Ody. Ale potężny daimyō poprzysiągł, że ich zniszczy, i  nie był skłonny do żadnych ustępstw. Rozkazał otoczyć fortece wysokimi palisadami, a  następnie je podpalić. Te hekatomby dowiodły, że w tamtym świecie biała flaga zupełnie nic nie znaczyła. Wreszcie lider klanu Oda zwrócił się ku bardziej ambitnemu celowi, twierdzy Ishiyama Honganji. Działo się to krótko przed śmiercią Takedy Katsuyoriego. Uciekinier z Nagashino wznowił działania wojenne, więc Nobunaga znów musiał zmienić plany i stawić czoło nowemu zagrożeniu. Efekt końcowy znamy. Kiedy nikt nie mógł już otwarcie go zaatakować, Nobunaga ruszył na Ikkō-ikki. Twierdza Ishiyama Honganji padła w  1580  roku po desperackiej obronie. Członkowie ligi byli godnymi przeciwnikami, ale ich historia powoli dobiegała końca. Żeby utrzymać tych wojowników w  ryzach, Hideyoshi

wzniósł zamek w  Osace, dokładnie naprzeciwko ich twierdzy. Tylko w ten sposób mógł zapobiec rozruchom. Nobunaga pozbył się najbardziej zawziętych przeciwników, ale również jego gwiazda bladła. Bitwy toczono jedną po drugiej, bez wytchnienia. Tak wyglądało życie pełnego wigoru przywódcy z  niepohamowanym pędem do władzy. Tymczasem na horyzoncie majaczyły już kolejne zagrożenia. Nobunaga wysłał przeciwko Mōrim zaufanego Hideyoshiego. Powierzył mu najbardziej wymagające zadanie. Hideyoshiego winien był wesprzeć dowódca Akechi Mitsuhide, o którym wkrótce miało się zrobić głośno. Hideyoshi obległ zamek Takamatsu nieopodal rzeki Ashimori. Wpadł na pomysł, by zbudować tamę, która zmieniłaby bieg wód. Fortel zadziałał. Grzęznący w  błocie obrońcy twierdzy stali się łatwym celem. Ale nie poddali się, a  sił dodało im nadejście odsieczy. Hideyoshi musiał więc poprosić o pomoc Ieyasu. Ten natychmiast odpowiedział na wezwanie i  zebrał wszystkie dostępne oddziały. Dowódcy gotowali się, by zadać druzgocący cios potężnemu klanowi. Lecz nie było to najszczęśliwsze posunięcie – bezbronny Nobunaga został w Kioto w towarzystwie garstki żołnierzy ze straży przybocznej. Był człowiek, który tylko na to czekał. Skorzystał z  okazji i wyrównał stare rachunki. – Ty też dołącz do Hideyoshiego. Będzie cię potrzebował. Akechi Mitsuhide, kolejny dowódca Nobunagi, skinął głową i wykonał rozkaz. Ale jego myśli zajmowało coś innego, pałał żądzą zemsty. Kiedy żegnał się z  wodzem, dziwny uśmiech wypełzł na jego

twarz. Uważny obserwator nie mógłby go przeoczyć. Akechi zostawił Kioto za plecami, skierował się ku Hideyoshiemu. Ale w  pewnej chwili wstrzymał konia i zwrócił się do swych ludzi głosem drżącym z  emocji. Jego słowa zdradzały wielkie podniecenie. Nie, Nobunaga nie zdążył się zorientować, co zaszło. Że nie chodzi o  pijacką burdę. Że ktoś zamierza zabić właśnie jego. Może nie podejrzewałby Akechiego, zdziwiłby się tylko jego postępkiem. Ale zdrada wisiała w  powietrzu. To oczywiste, że tak potężny daimyō wzbudzał również nienawiść. Strzała ugodziła go w bok, ale wódz klanu Oda zdołał jeszcze zebrać resztkę sił. Nie zamierzał ułatwiać zadania napastnikom, których z  trudem rozpoznawał. Ale wtedy kula zlitowała się nad nim. Padł na posadzkę, śmiertelnie ranny. Jego przyboczni nie zdążyli zareagować, zginęli, zanim dobyli mieczy. A może niektórzy byli wręcz zamieszani w  spisek. Może któryś zdążył szepnąć mu nazwisko Akechiego, gdy tylko daimyō zwietrzył zagrożenie. A  Nobunaga może mu nie uwierzył, a może po prostu zabrakło mu czasu na odpowiedź. Istnieją różne wersje opowieści o  jego śmierci. Każda pozostawia przestrzeń na wątpliwości, przypuszczenia. Są sprzeczne, pełne luk i  przemilczeń. Jedne twierdzą, że Nobunaga próbował się bronić, że szył do zabójców z  łuku jak szalony. Inne z  kolei mówią, że próbował się przebić ku wolności z  piką w  dłoni. Są też takie, według których sczezł wśród płomieni w  swej prywatnej kaplicy lub popełnił oczyszczające seppuku. Dom Luisa Froisa znajdował się nieopodal Honnoji. Jezuita stał się naocznym świadkiem wydarzeń, choć obserwował je z  bezpiecznej odległości. Według niego ranny Nobunaga

walczył jak lew. Bronił się naginatą, bronią drzewcową z  zakrzywionym ostrzem, jaką posługiwali się samuraje. Frois opisał jego samotną śmierć za zamkniętymi drzwiami. Światła na Akechiego. Akechi, pospolity morderca. Zdrajca. Skąd wzięła się w  nim tak potężna nienawiść? To prawda, że władca go nie doceniał, nie tracił okazji, by go poniżyć. Gdyby chodziło o  szeregowego żołnierza, trudno, ale tu mowa o  głównodowodzącym! Nobunaga zawsze przydzielał mu drugorzędne zadania, zawsze stawiał go za Hideyoshim. Zazdrość mogła zatruć jego serce. Ale chyba tylko jego żołnierze przeczuwali, co powodowało Akechim. Być może działał w  afekcie, to mogła być niewspółmierna i  bezpodstawna reakcja na wydumane zdarzenia. W  każdym razie Akechi dokonał tego, co nie powiodło się wielu innym. Okazał się śmielszy niż oni. Najpotężniejszy człowiek Japonii przestał istnieć. Nobunaga zachwycił się bronią palną i  to właśnie pocisk z  arkebuza zakończył jego życie. Paradoks, faktycznie, ale nie aż tak istotny, jak to przedstawiają historycy. Kto mieczem wojuje, od miecza ginie. Banał, który nie oddaje wieloaspektowości zagadnienia. Śmierć Nobunagi spowija nimb tajemniczości, w  internecie do dziś krążą pytania: czy Akechi działał sam, czy został opłacony przez jakiegoś daimyō, który wolał pozostać w cieniu. Historia Japonii nie zachowuje portretów postaci drugoplanowych, brakuje więc wizerunku zdrajcy, pozwalającego odczytać zeń jego charakter. Z kolei Nobunaga, bohater nad bohaterami, został uwieczniony na licznych podobiznach i  na ich podstawie można przeprowadzić dogłębną analizę. Portret Kana Munehidego przedstawia Nobunagę w  wieku dojrzałym: zaciśnięte pięści, ale postawa rozluźniona, wachlarz w  dłoni, wzrok nieustępliwy i  świdrujący, wbity w  artystę. Włosy

przerzedzone, lecz wąsik wciąż młodzieńczy. Nobunaga sprawia wrażenie człowieka statecznego i  zadowolonego. W  rzeczywistości żaden tryumf go nie nasycił, zawsze chciał więcej, chciał zwycięstwa ostatecznego. Nobunaga był bezlitosny, co do tego wszyscy są zgodni. To, co zrobił dla Japonii, zrobił dla siebie samego. Zapoczątkował proces, którego nie dało się już zatrzymać, który kontynuowali i dokończyli inni: proces zjednoczenia Japonii. Jednocześnie pozostawał nietolerancyjnym cynikiem. Nie szanował buddystów. Prowadził dialog wyłącznie z  chrześcijanami, ale tylko dla osiągnięcia osobistych korzyści. Misjonarze służyli mu za pośredników w kontaktach z Europą, z  których czerpał olbrzymie profity. Po prostu nie opłacało się zrażać do siebie chrześcijan. A  poza tym oni też byli wrogami buddystów. Nie, Nobunaga nie był świątobliwym mężem, ale to jemu Japonia zawdzięcza nawiązanie stosunków z Zachodem. Jednak nie pasuje do niego stereotypowy wizerunek wojownika chama i  prostaka. Nobunagę szczerze interesowały europejskie zwyczaje. Finansował misje dyplomatyczne; to dzięki jego inicjatywom czterech samurajów zostało przyjętych na dworach hiszpańskim oraz papieskim. Okazał się bardziej dalekowzroczny niż współcześni mu cesarze, którzy wygnali chrześcijan za poduszczeniem buddystów ze szkoły Tendai. Choć aktywność Nobunagi dotyczyła głównie działań militarnych, został on zapamiętany również dzięki rozwojowi handlu i  inicjatywom architektonicznym. Najsłynniejszym elementem jego kulturowej spuścizny jest zamek Azuchi, wzniesiony w  1579  roku nad jeziorem Biwa. Ta potężna twierdza stała się wzorem dla wielu innych zamków, wśród nich siedziby Hideyoshiego w Osace. Budowa fortecy trwała trzy lata i wymagała ekonomicznego wsparcia wszystkich prowincji. Zamek Azuchi był czymś więcej

niż tylko budowlą obronną, był też siedzibą przeznaczoną specjalnie dla samurajów, pierwszorzędnym centrum administracyjnym. Takie przeznaczenie twierdzy oznaczało utrwalenie klasowego podziału, koniec mobliności społecznej, która charakteryzowała okres Muromachi. Od tej chwili człowiek mógł należeć wyłącznie do danej klasy. Albo jesteś chłopem, albo wojownikiem – zakomunikował Japończykom Nobunaga, wznosząc Azuchi. Samuraje konsolidowali się jako warstwa społeczna, przyjęli w  swe szeregi również lekkich piechociarzy, którzy rozstrzygnęli losy niejednej bitwy. Zamek Azuchi był Nobunagą, ucieleśnieniem jego ducha. Budowlę charakteryzowały przepych i kicz, choć nie brakowało jej swego rodzaju subtelności. Mury zdobiły dekoracje wykonane przez słynnego artystę Kana Eitoku. Było to odejście od prostoty pierwszej części okresu Muromachi spod znaku buddyzmu zen. Teraz dominował pompatyczny, rozbuchany styl. Nie naśladowano też wzorców płynących z  cesarskiego dworu. Krzykliwe kolory na jasnym tle, lśniące uwodzicielsko złocenia natychmiast przykuwające spojrzenie zachwyconych ludzi. Do osiągnięcia takiego efektu dążyli artyści zatrudnieni przy zdobieniu zamku. Aznuchi stał się symbolem władzy parweniusza, który nie wstydził się epatować bogactwem, który pokazał, że można osiągnąć sukces, zaczynając od niczego. Ów potężny człowiek został zamordowany, gdy tylko pozwolił sobie na chwilę nieuwagi. Przez zaniedbanie zostawił przy sobie zaledwie garstkę przybocznych. I znalazł się ktoś, kto skorzystał z  okazji, zadał śmiertelny cios, choć wiedział, że

sprowadzi na siebie bezkompromisową zemstę potomków ofiary. Postać Nobunagi wpisuje się w  uniwersalny, makbetowski archetyp: oto człowiek, który nie zważa na nic w  gonitwie za potęgą i który upada, bo zapomina o własnym bezpieczeństwie, wiedziony niezachwianą pewnością własnej nietykalności. [1] The Samurai. A Military History, s. 111. [2] Warrior Rule in Japan, ss. 145–146. [3] The Samurai. A Military History, s. 133. [4] Ideals of the Samurai, ss. 65–72. [5] The Samurai. A Military History, s. 142.

ROZDZIAŁ VI

NAJWIĘKSZY KAMPAKU JAPONII Zaprawdę, Droga wojownika wybrukowana jest zarówno nauką, jak i sztuką wojenną; tak brzmią pradawne prawidła – zgodnie z ideałem po lewicy trzymać należy wiedzę i kulturę, po prawicy zaś sztuki walki. Lecz jest to cel nieosiągalny, jeśli człowiek nie zacznie się wprawiać odpowiednio wcześnie. Hōjō Soun

Wyczekiwał nadejścia nieprzyjaciół na wzgórzu. Skrył się w chaszczach jak zaszczuty zwierz. W dłoni dzierżył łuk, został mu niewielki zapas strzał. Nie wezmą go żywcem, na pewno. Zamierzał zabrać ze sobą jak najwięcej przeciwników, zanim padnie. Niiro Tadamoto stracił wolę życia po klęsce swojego klanu. Chciał walczyć do ostatniej kropli krwi, desperacko próbując ratować rodowy honor. Wojska Hideyoshiego zalały całą okolicę. Zwyciężały w kolejnych krwawych bitwach. Nie brały jeńców.

Samuraj wciąż zadawał sobie pytanie, dlaczego Shimazu nie stawili bardziej zaciekłego oporu. Dlaczego ten prostak, ten wywodzący się z chłopstwa daimyō, tak łatwo ich zmiażdżył? Nie mieściło mu się to w  głowie. Shimazu ponieśli wiele porażek, ale to nie oznaczało przecież ostatecznej klęski. Przynajmniej dopóki w  ich szeregach walczyli jeszcze tacy wojownicy jak on, gotowi na wszystko oprócz kapitulacji. Czasy świetności Shimazu to były piękne dni. Dlaczego nie miałyby wrócić? Chmury wciąż mogły się rozwiać i  ukazać czyste niebo, jak za dawnych, wspaniałych lat. Ale tym razem Tadamoto nie oddawał się podobnym refleksjom. Przypominał raczej zwierzę, skupiał się na swym jedynym zadaniu: obserwacji przełęczy, na którą lada chwila mógł wkroczyć nieprzyjaciel. Czekał w  zasadzce już od kilku dni, ale wciąż nikt się nie zjawiał. Został sam. Jego towarzyszy wybito w  bitwie pod Kagoshimą, po barbarzyńskim ataku hord Hideyoshiego. On zaś nie złożył broni i uciekł na wzgórza. Nikt nie zdołał do niego dołączyć. Choć walczył dzielnie, wreszcie zrozumiał, że wszystko na nic. Jego towarzysze padali setkami u jego boku. Czuł zapach prochu, który zwiastował klęskę. Tadamoto nie stchórzył. Chciał kontynuować walkę w  dogodniejszym momencie. Nie wierzył, że Kagashima przesądziła o jego upadku. Nic nie jest ostateczne w  zmiennym świecie, gdzie los człowieka zależy od jego miecza. Ciasne przełęcze na granicy prowincji Satsuma były zupełnie odcięte od świata. Żyło się tu w  odosobnieniu i  nieświadomości, że w  dolinie z  pełną mocą szaleje jakiś konflikt.

Ale w  dolinie żaden konflikt nie szalał. Hideyoshi, następca Nobunagi, zwyciężył i  zdążył się już zająć podziałem łupów. Traktat pokojowy przemodelował terytoria klanu Shimazu i zwiększył zakres władzy daimyō Hideyoshiego. Ale Tadamoto w  górach o  niczym nie wiedział. W  przeciwnym razie zapomniałby o  swoich marzeniach o chwale. W pewnej chwili wydało mu się, że słyszy jakiś szmer wśród krzewów. Coś się poruszało. Czyżby nieprzyjaciel? A  więc czekał nie na darmo. Podniósł łuk i  wyciągnął strzałę z kołczanu. Nadeszła jego chwila. Lecz ku swemu osłupieniu spostrzegł, że nie ma do czynienia z siłami Hideyoshiego. Rozpoznał znajomą twarz jednego z  żołnierzy ze swego oddziału. – Tadamoto, co ty tu robisz? Gdzież to się zapuściłeś? Samuraj również został rozpoznany. – Lepiej powiedzcie, skąd wy się tu wzięliście. – Przechodzimy tędy przypadkiem, od jakiegoś czasu krążymy po okolicy, ale nie spotkaliśmy żywej duszy. – Ja przyszedłem spod Kagoshimy. Moja obstawa zginęła podczas bitwy. Ale nie dam wrogowi drugiej szansy. – Spokojnie. Już my zadbamy, żebyś nie wpadł w  żadną zasadzkę. Pozostali samuraje wyglądali na żądnych walki z Hideyoshim. – Jesteśmy na twoje rozkazy. Byłeś naszym dowódcą, zanim przydzielili cię do innego oddziału. – A więc słuchajcie… Tadamoto wydał drobiazgowe rozporządzenia. Po pierwsze wystawić warty, bo wróg mógł się pojawić w każdej chwili. Nie

mieli żadnych wieści od towarzyszy broni, co mogło oznaczać zbliżające się zagrożenie. Ale za żadne skarby nie mogli przepuścić armii Hideyoshiego przez przełęcz. Tadamoto jakby się nieco rozchmurzył, kiedy miał pod bokiem swych ludzi. Zwiększyły się szanse na pomyślne wykonanie zadania. Ileż widm majaczyło wśród krzewów, kiedy tak czekali. Wreszcie, po kilku dniach, nadeszło to, co nieuniknione. Odgłos kroków rozbrzmiewał coraz wyraźniej. Zbliżał się jakiś oddział. I to niemały. W oddali zalśniły pod słońcem znienawidzone sztandary Hideyoshiego. Oczywiście, nieprzyjaciele mogli nadejść liczniejszą gromadą, ale i tak przysłali pokaźną siłę. Tadamoto nie zaszedł tak daleko tylko po to, żeby teraz uciekać. Dobył miecza i wydał rozkaz do ataku. – Uwaga, to zasadzka! Żołnierze natychmiast dostrzegli zagrożenie między liśćmi. Ktoś blokował ścieżkę i  nie wyglądało na to, że zamierzał ustąpić. Biegiem schronili się między drzewami, a  ich dowódca krzyczał co sił w płucach: – Czego chcecie, do diaska?! – Jesteśmy wojownikami Shimazu. Nie przepuścimy was. Prędzej zginiemy. – Nie obchodzi nas, ilu was jest! – Czekaliśmy na was. Dowódca w  lot zrozumiał, co się dzieje, opanował się i zmusił, żeby wyjaśnić sytuację: – Wojownicy Shimazu! Czyż nie wiecie, że wojna skończona? Zaskoczeni napastnicy nie potraktowali jego słów poważnie.

– Wiele sztuczek widziałem, dowódco, ale ta jest najbardziej szczeniacka. Myślicie, że tak łatwo nas zwiedziecie? Zły grymas nie opuszczał twarzy Tadamota. – Posłuchajcie, chłystki! To nie żaden podstęp. Wasz klan się poddał! – Że co? Raczycie żartować! Shimazu nie uginają się przed nikim. Przestańcie kłamać i szykujcie się do walki. – Złoimy wam skórę, wcale nie jest was tak dużo! Jego wojownicy powtarzali jego słowa jak echo. Dążyli do starcia, nie dbali o  jego wynik. Wreszcie mieli szansę dowieść swej wartości. Ale tego dnia czekało ich więcej niespodzianek. Gdy Tadamoto obnażył miecz i  gotował się do ataku, jego oczom ukazało się nowe, imponujące zjawisko. Kolejne nieprzebrane oddziały wysypywały się na wąską przełęcz. Rozległy się huk bębnów, echa dzwonków i  okrzyki. Żołnierze radowali się odniesionymi zwycięstwami. Osłupieli na widok stającej im na drodze garstki uzbrojonych po zęby wojowników o  brutalnych, niemal zwierzęcych obliczach. Obliczach ludzi, którzy zbyt długo kryli się w  lasach i  oduczyli się życia między ludźmi. Ktoś roześmiał się, zakpił z  ich bojowości. – Że co? Ci biedni pomyleńcy mieliby chcieć nas… zaatakować? Wskazywali na nich palcami, zaskoczeni i drwiący. Dopiero wtedy do Tadamota i jego ludzi zaczęła docierać prawda. Wcześniej zatrzymali tylko straż przednią wrogiego wojska. Po śmierci Nobunagi Toyotomi Hideyoshi został zarządcą jego fortuny. W jego rękach spoczęły losy Japonii. Kiedy dotarła do niego wieść o  śmierci seniora, wynegocjował zawieszenie

broni z klanem Mōri. Nie mógł kontynuować walki. Czekały na niego inne zadania. Tymczasem Akechi dalej prowadził swoją prywatną wojnę przeciwko klanowi Oda. Nieusatysfakcjonowany wyeliminowaniem przywódcy zwrócił się przeciwko Nobutadzie, pierworodnemu Nobunagi. Zabił go, a  później złupił pozbawiony obrony zamek Azuchi. Nie zburzył go jednak. Dopiero kilka dni później wdarli się do niego rabusie, siejąc zniszczenie. I  taki był kres symbolu potęgi Nobunagi – zamek zniknął bez śladu. Twierdzy nigdy nie odbudowano. Dlaczego? Z  nabożnego strachu przed wielkim daimyō? Z lenistwa? Z nienawiści? Akechi wiedział, że Hideyoshi go ściga, dlatego postanowił się schronić na bezpieczniejszym terenie. Ale, bezlitośnie zaszczuty, w końcu stanął przed obliczem sprawiedliwości. Zdrajca próbował ratować skórę. Krył się po wsiach. Ale tam dopadł go mściwy duch klanu Oda. Chłopi zatłukli go, wziąwszy za rabusia. Po krótkiej bójce została zeń tylko śmierdząca breja. Chłopi pozostawili na polu zmasakrowanego trupa. Ciało porwane na strzępy, twarz zmieniona nie do poznania. Cóż za ironia losu, nie dosięgła go ręka mściciela, tylko przypadkowych napastników. Wraz ze śmiercią Akechiego wzrósł prestiż Hideyoshiego. Wódz był gotów przejąć władzę nad krajem. Rzecz jasna wielu oponentów wciąż żyło i miało się dobrze, a Nobunaga nie zrealizował do końca swojego planu. Pozostawało dużo do zrobienia, zanim Hideyoshi zjednoczy wszystkie prowincje pod jednym sztandarem. Hideyoshi był bardzo przezorny i  zabezpieczał swoją pozycję na wszelkie sposoby. Po pierwsze, nakazał najsilniejszym daimyō ograniczyć rozbudowę twierdz, żeby uniknąć rebelii. Za nadrzędny cel uznał zaprowadzenie pokoju

w  całym kraju. Hideyoshi musiał się zmierzyć z  dziedzicami Nobunagi, którzy mogli stawić mu opór. Chcieli oni bowiem pójść w ślady potężnego Ody i zająć jego miejsce. Hideyoshi musiał się rozprawić z nimi po kolei. Spróbował zagrać kartą marionetkowego sioguna, sprawdzoną i  jak dotąd szczęśliwą. Ale był z  niego nieprzekonujący szuler, może dlatego, że wyznaczony przezeń potomek Nobunagi miał zaledwie rok. Ten manewr raczej ujawnił jego żądzę władzy. Później starł się z  Nobutaką, trzecim synem przywódcy, jednym z  najgroźniejszych rywali. Pozostali niebezpieczni przeciwnicy to Takigawa Kazumasu i  Shibata Katsuie, potężny sojusznik Nobunagi. Gdyby ci trzej połączyli siły, prawdopodobnie odnieśliby zwycięstwo. Ale nie doszli do porozumienia i  Hideyoshi wyeliminował ich jednego po drugim. Nobutaka wybrał trudny moment do prowadzenia działań wojennych. Ziemię przykrył śnieg. Był grudzień 1582  roku. Ofensywa Ody okazała się nieskuteczna. Hideyoshi zareagował błyskawicznie. Rozbił siły młodzieńca. Nobutaka się pokajał, Hideyoshi okazał mu łaskę i  darował życie. Nobutaka nie stanowił już zagrożenia. Ale wojna rozgorzała na dobre i Shibata został zmuszony do interwencji. Hideyoshi dzięki przekupstwu zdobył zamek Nagahama. W  czasie wojny wszystkie chwyty były dozwolone, a samuraje nie zawsze zwyciężali siłą. Część wrogich sił została błyskawicznie unieszkodliwiona. Następnie Hideyoshi obległ zamek Kameyama, gdzie przebywał Takigawa. Umiejętne wykorzystanie min skruszyło wszelki opór i zmusiło obrońców do kapitulacji. Na horyzoncie zarysowały się kolejne sukcesy.

Hideyoshi popełnił błąd, darowując życie synowi Nobunagi. Nobutaka wzniecił nową rebelię, podczas gdy oddziały Shibaty prowadziły ofensywę w  wielkim stylu na zamek Shizugatake. Plan zakładał ograniczenie władzy Hideyoshiego w  północnej części prowincji Omi. Szturm na twierdzę był tylko preludium do bardziej zdecydowanej kampanii militarnej. Wojskami Shibaty dowodził Sakuma Morimase. Rychłe przybycie Hideyoshiego położyło kres oblężeniu. W  ruch poszły lance, miecze i  muszkiety. Wkrótce armia Hideyoshiego odtrąbiła tryumf. Wróg uciekał w  rozsypce, ścigany niemal do samego zamku Shibaty. Gdy daimyō Oda usłyszał wrzawę, zrozumiał, że jego los jest już przesądzony. Podpalił zamek i zadał sobie śmierć – popełnił seppuku. Wydarzenia nabrały tempa. Trzej główni adwersarze zostali unicestwieni. Hideyoshi przejął schedę po Nobunadze. Daimyō zdążył zyskać potężnych sprzymierzeńców, wśród nich generała Kata Kiyomasę, syna skromnego kowala, który pochodził z tej samej wioski co on. Hideyoshi nie miał już godnych przeciwników. Cóż, poniekąd. Ieyasu, towarzysz wielu bitew, opanował już dziewięć prowincji i  pojawiło się ryzyko, że zagrozi jego dominacji. Na Kiusiu zaś potężny klan Shimazu stanowił zarzewie kolejnej rewolty. Siły Hideyoshiego niemal trzykrotnie przewyższały siły Ieyasu. Istotny czynnik, gdyby doszło do konfrontacji. I  rzeczywiście, między dawnymi przyjaciółmi wybuchły niesnaski, doszło do bitew pod Komaki i Nagakute. Sojusznicy Ieyasu doradzili mu zajęcie Komaki, wzgórza, które dawało kontrolę nad niziną i licznymi polami ryżowymi. Klan Tokugawa rozpoczął w tym rejonie budowę nowych fortec i  wzmacnianie starych. Wkrótce cała okolica została solidnie ufortyfikowana. Hideyoshi zdawał się na to nie zważać, lecz

wreszcie również wybrał się w te strony i rozkazał wzniesienie fortec i bastionów potężniejszych niż te Tokugawów. Obie armie poprzecinały cały rejon okopami. Bitwa wisiała w  powietrzu, ale nikt się nie ruszał. Hideyoshi zaczynał tracić cierpliwość. Co knuje Ieyasu, dlaczego nie uderza? Doradcy Hideyoshiego opowiadali się za atakiem z  zaskoczenia, który zmusiłby Ieyasu do reakcji. Prowadzone przez Ikedę Nobuteru wojsko dotarło do umocnień Iwasaki. Obrońcy szybko skapitulowali, nie stawiali silnego oporu. Ale wódz Tokugawów natychmiast został ostrzeżony: potężna armia wtargnęła na jego ziemie. Wzburzony, od razu przypuścił kontratak. Wziął z  zaskoczenia ariergardę Ikedy i zmiótł ją z powierzchni ziemi. Huk wystrzałów z  broni palnej zwrócił uwagę innego oddziału Hideyoshiego, którym dowodził Hori Hidemasa. Ten zajął pozycje w  miasteczku Nagakute i  przygotował się na nadejście wojsk Tokugawy. Tylko rzeka Kanare oddzielała go od nieprzyjaciela. Hori pamiętał przebieg bitwy pod Nagashino, dlatego przeszkolił żołnierzy z  poprawnej obsługi arkebuzów. Taktyka okazała się skuteczna. Muszkietowa salwa powstrzymała szarżę kawalerii Tokugawy; wody rzeki zabarwiły się na czerwono. Samurajów motywowała obietnica nagrody – potężnych porcji ryżu. Ale wtedy nadeszły główne siły Tokugawy. Na widok potęgi Ieyasu Hori postanowił się wycofać i  dołączyć do reszty oddziałów Hideyoshiego. Dwie armie zbierały siły, czekały na bitwę. Był 17 maja 1584 roku. Wojska były podobnej wielkości, z  niewielką przewagą liczebną oddziałów Ieyasu. Po jego stronie walczyły słynne „czerwone demony” Ii Naomasy, jednego z  najcenniejszych sojuszników Tokugawów. Przydomek zawdzięczali czerwonej

lace, z  której były wykonane ich zbroje. Zostali wysłani przeciwko Ikedzie. Bitwa trwała około czterech godzin. Walka była zacięta, dowódcy żonglowali rozwiązaniami taktycznymi. Bitwa zmierzała ku punktowi zwrotnemu. Po stronie Hideyoshiego ginęli słynni wojownicy, jak przywódca klanu Mōri i  Ikeda Nobuteru. Głowa tego drugiego stała się upragnionym trofeum wojennym pewnego młodziutkiego samuraja. Została ścięta, kiedy dowódca, porzuciwszy nadzieję na zwycięstwo, siedział bezwolny na krzesełku polowym[1]. Straty rozłożyły się nierównomiernie. Po stronie Ieyasu liczba poległych oscylowała wokół sześciuset przy dwóch tysiącach trupów nieprzyjaciół. Mimo zwycięstwa wódz Tokugawów rozumiał, że najrozsądniej będzie wstrzymać działania bojowe. Mógł zaczekać, aż Hideyoshi umrze śmiercią naturalną, i  później zebrać plony swej pracy. W  dłuższej perspektywie okazało się, że wybrał zwycięską strategię. Z drugiej strony Hideyoshiemu również nie opłacało się toczyć walk z  tak niebezpiecznym przeciwnikiem. Ieyasu miał zostać suzerenem Japonii i  przejść do historii jako człowiek, który zdobył kraj, poddając się. Hideyoshi podporządkował sobie już większą część Japonii, ale kim tak naprawdę był? Portret w  zwoju znajdujący się w zbiorach Muzeum Hosei Nikko w Kamakurze przedstawia go jako dojrzałego człowieka. Władca siedzi w  klasycznej pozie spełnionego daimyō, typowej dla epoki. Wachlarz w  prawej dłoni, lewa wsparta o  pas, gotowa dobyć krótkiego, samurajskiego miecza. Kolorowa zbroja; twarz naznaczona upływem czasu, wystające kości policzkowe. Samuraj wydaje

się blady, wymizerowany. Mimo wysiłków artysty trudno dostrzec w nim piękno. Hideyoshi urodził się 6 lutego 1538 roku w wiosce nieopodal Kamakury w prowincji Owari, w dystrykcie Aichi. Jako dziecko budził powszechne zdumienie, przez nietypową fizjonomię nadano mu przydomek „małpka”. Nawet matka nie była z niego dumna. I  nawet jej przez myśl nie przeszło, że to brzydkie i pokraczne dziecko pewnego dnia zostanie władcą Japonii. Jego ojciec, Yaemon, walczył w  piechocie klanu Oda pod rozkazami Nobuhidego, ojca Nobunagi. Odniesione rany zmusiły go do zajęcia się rolą. Praca w  polu sprawiała mu ból, musiały go wyręczać matka i siostra. To właśnie ta ostatnia się nim zaopiekowała, choć z  ciężkim sercem. Tymczasem szybko stało się jasne, że jego syn, Hideyoshi, ma we krwi wojaczkę. Wielu szydziło z  Hideyoshiego, przezywając go małpką. Yaemon odpowiadał, że nie ma się czego wstydzić, w  końcu małpy to najmądrzejsze i najzwinniejsze ze zwierząt! Starał się w ten sposób pocieszyć żonę. Gdy Hideyoshi skończył siedem lat, jego ojciec umarł. Przed śmiercią zdążył jednak pouczyć syna, by nie rezygnował z marzeń i nie zważał na komentarze dotyczące wyglądu. Wkrótce objawiła się prawdziwa natura młodego Hideyoshiego: ciągnęło go do muszkietów, do broni palnej. Z  utęsknieniem wyczekiwał momentu, kiedy wreszcie będzie mógł zacząć z  niej korzystać. Jakiś czas później Nobunaga zaszczycił go uwagą, co pozwoliło Hideyoshiemu rozpocząć błyskotliwą karierę. Za Hideyoshim ciągnął się cień jego chłopskiego pochodzenia. Brutalnie odpowiadał każdemu, kto wypominał mu je, żeby go zranić. Nawet u szczytu kariery był to dla niego drażliwy temat. Nie umiał się pozbyć kompleksu niższości.

Był wybitnym wojownikiem. Nieugiętym, ale nie bezlitosnym. W  porównaniu z  Nobunagą, któremu pozostawał bezwzględnie wierny, był wyrozumiały i  wielkoduszny. Tam gdzie jego pan wykazałby się zajadłością, Hideyoshi okazywał się skłonny do kompromisu. Nie tolerował zdrady ani hipokryzji. Tak samo jak Nobunaga zaczynał od zera. Ale w  przeciwieństwie do niego musiał odrzucić swoją przeszłość, żeby zbudować nieskazitelne dziedzictwo. W przerwach między kolejnymi kampaniami wojennymi wspierał liczne działania kulturalne, które jednak często miały również militarny charakter. Najsłynniejszą z  jego inicjatyw jest wzniesienie zamku w  Osace, odpowiedź Hideyoshiego na Azuchi. Uczynił zeń siedzibę rządu, namacalny symbol swej władzy. Zamek stanął naprzeciwko Ishiyama Honganji, klasztoru-twierdzy Ikkō-ikki. Niezdobyta forteca okazała się budowlą o  znaczeniu strategicznym. Surowa i  groźna, Osaka dominowała nad całą okolicą. Choć przystosowana do funkcji siedziby, stanowiła również mocną placówkę militarną. Realizacja projektu zajęła sześć lat i  wymagała transportu olbrzymich bloków granitu, które zapewniły fortecy solidną konstrukcję. Na murach wyryto kodeks wojskowy Hideyoshiego. Jak brzmiały jego przykazania? Hideyoshi zabraniał feudalnym władcom zawierania sojuszy między sobą, zachęcał, by zachowywali się stosownie do swojego statusu społecznego i nie przekraczali jego granic. Znalazły się również zalecenia dotyczące stylu życia: na przykład zabraniano daimyō posiadania więcej niż dwóch konkubin. Tylko niektórym możnowładcom, wśród nich znalazł się i  Ieyasu, dozwolono podróżować w  lektyce. Pozostali, choćby i  wysocy rangą, musieli się ograniczyć do jazdy konnej. Proste zasady mające na celu utemperowanie możnych.

Jego działania administracyjno-polityczne były nie mniej znaczące niż te militarne. Około 1583 roku Hideyoshi zarządził sporządzenie pierwszej mapy katastralnej. Skatalogował pola ryżowe pod kątem obszaru i wielkości plonów. Uprościł system fiskalny, obłożył gospodarzy wygórowanymi podatkami, ale zwolnił ich ze wszelkich innych zobowiązań. W  porównaniu z  niegdysiejszą dżunglą obowiązków był to z  pewnością krok naprzód[2]. Hideyoshi nie zapominał o  klasie, z  której się wywodził. Panu przypadały dwie trzecie zbioru, chłopu jedna trzecia. Władca gwarantował, że ziemie nie będą dewastowane przez bandy rabusiów ani przemarsze wojsk. Hideyoshi okazał się również zręcznym dyplomatą. Przydzielił swoim wasalom ziemie, wymagając w  zamian przysięgi wierności i  militarnego wsparcia. Przyznał także pewne prawa w  różnym zakresie dawnym wrogom, podpisał z nimi nowe traktaty. Hideyoshi był wytrawnym negocjatorem, nie przedstawiał zobowiązania do wierności jako obowiązku, raczej traktował je jako sposób na wzmocnienie pozycji partnerów. Z drugiej strony był zasadniczy i  nieubłagany, oszustom podatkowym groził ukrzyżowaniem. System katastralny, który ustanowił, miał wprawdzie pewne wady, ale z  pewnością stanowił olbrzymi krok naprzód w porównaniu z przeszłością. Po przerwie na sprawy administracyjne Hideyoshi powrócił do spraw wojennych. W  końcu nie zdobył jeszcze hegemonii, wciąż opierało mu się kilku daimyō. Klany Date i  Hōjō nie chciały się ukorzyć, ale Hideyoshi, zanim mógł zwrócić swe siły przeciwko nim, musiał się zająć mieszkańcami Sikoku, wyspy

zamykającej Morze Wewnętrzne, leżącej między Kiusiu i Honsiu. Starł się z  najpotężniejszym z  regionalnych daimyō, Chosokabe Motochiką. Chosokabe urodził się w  1539  roku w  zamku Oko w  mieście Ochi. Mając dwadzieścia jeden lat, objął we władanie majątek rodzinny, mając trzydzieści sześć lat, przejął kontrolę nad prowincją Tosa. W  wieku czterdziestu siedmiu lat podporządkował sobie całą Sikoku. Hideyoshi pokonał go, ale pozwolił mu zachować władzę w  Tosie. Pozostałe terytoria podzielił między swych dowódców. Była to krótka, lecz skuteczna kampania, na której potrzeby udało się zmobilizować osiemdziesiąt tysięcy żołnierzy. Pokaźne obszary na Kiusiu, południowej wyspie, zachowywały pewną autonomię. Ich odcięte od reszty kraju prowincje tylko nieznacznie odczuwały następstwa politycznych przemian. Mieszkańcy wyspy musieli się zmierzyć jedynie z inwazją Mongołów, i to też niebezpośrednio. Wielkimi połaciami Sikoku rządził klan Shimazu. Główna siedziba tego rodu znajdowała się w  Kagoshimie, gdzie przez krótki czas żył jezuita Francesco Saverio. Był to wielki ośrodek handlowy, otwarty na Chiny i Koreę. Jego ludność cieszyła się dobrobytem. Shimazu stopniowo, ale nieubłaganie, podporządkowywali sobie sąsiednie klany. W  bitwie pod Okita-Nawate, górską miejscowością nieopodal Shimabary, ich sojusznicy, chrześcijańscy samuraje z klanu Arima, starli się z buddystami z klanu Ryuzoji. Stawką była znaczna część Kiusiu. Ojciec Frois wspomina, że chrześcijanie rzucali się w  wir walki z  „Ojcze nasz” na ustach. W  bitwie wykorzystano działka, najprawdopodobniej odlane przez Portugalczyków. Zwycięstwo oznaczało dla klanu Shimazu panowanie nad północnym zachodem wyspy.

Ale później w  historii Kiusiu nastąpił zwrot. Rywalizujący z  Shimazu klan Ōtomo z  Bungo zwrócił się do Hideyoshiego: zostali napadnięci i prosili go o pomoc, Hideyoshi zaś skorzystał z  okazji do poszerzenia zasięgu swej władzy. Z  chęcią odegrał rolę obrońcy uciśnionych, uzdrowiciela chorej sytuacji. Shimazu popełnili poważny błąd. Kiedy otrzymali od Hideyoshiego list z  ostrzeżeniem, odpowiedzieli kpinami: wieśniak chce być dyktatorem (kampaku)! Gdy Hideyoshi dowiedział się o  tym afroncie, zareagował z  całą gwałtownością. Rozpoczął być może najbrutalniejszą kampanię wojenną w  historii Japonii; to był widowiskowy pokaz siły. Chciał, żeby Shimazu od początku wiedzieli, z  kim mają do czynienia. Krótko po rozpoczęciu działań wojennych zadał im pierwszą klęskę od trzydziestu lat. Później jednak i  do nich uśmiechnął się zwycięski los. Nigdy nie łamali kodeksu postępowania. Ich honorową postawę świetnie ilustruje pewien epizod. Motochika, potężny sprzymierzeniec Hideyoshiego, widział, jak w bitwie ginie jego syn. Gdy nabrał pewności, że nic już nie wskóra, rzucił się do ucieczki. Ale wpadł w  ruchome piaski, które zaczęły go wsysać. W tej sytuacji tylko seppuku mogło go uratować. Kiedy gotował się do zadania sobie ostatniego ciosu, jakiś samuraj z  oddziałów wroga wyciągnął go z  pułapki. Później przekazał mu wiadomość. Shimazu składali na jego ręce najszczersze przeprosiny za pozbawienie go syna i zapewniali, że może nietknięty wrócić na swą łódź i  odpłynąć, korzystając z  przypływu. Motochika oniemiał z  zaskoczenia. Ale tak walczyły niektóre klany: z  wielkim poszanowaniem dla oddania synowskiego. Nie mówiło się jeszcze o bushido, jednak w gruncie rzeczy „Droga wojownika” już istniała.

Kampania na Kiusiu uwypukliła różnicę między Hideyoshim a  jego przyrodnim bratem, Hashibą Hidenagą. Zwycięstwo to nie łut szczęścia, a  przywódcą nie zostaje się z  przypadku. Hidenaga dowodził dziewięćdziesięciotysięczną armią. Mimo to wolał wziąć ważną twierdzę głodem, nie odważył się na szturm. Hideyoshi natomiast był śmiały i los mu to wynagrodził. Niektóre fortele okazały się niezwykle skuteczne. Najeźdźcza armia dezorientowała wojska Shimazu paradą fałszywych chorągwi i  manekinowych żołnierzy. Obrońcy, wierząc, że mają do czynienia z potężnym wojskiem, zarządzali odwrót. Przywiązani do archaicznych taktyk Shimazu nie mieli szans w  starciu z  armią, stosującą nowoczesne rozwiązania. Ich specjalnością była bezpośrednia walka, ale rzadko udawało im się do niej doprowadzić. Zresztą nieprzyjaciel i  tak miał miażdżącą przewagę liczebną. Jednym z  kluczy do zwycięstwa Hideyoshiego była również dyplomacja. Władca wyczuł, że nie wszyscy sojusznicy Shimazu walczą po ich stronie z  przekonania i  spróbował przeciągnąć ich na swoją stronę. Czasem robił to w malowniczy sposób. Akizuki Tanezane, pan na zamku Ogura, otrzymał wiadomość: nadciąga Hideyoshi. Akizuki chciał uniknąć pewnej porażki, więc rozkazał ewakuować twierdzę. Żołnierze Hideyoshiego dotarli na miejsce i z rozżaleniem skonstatowali, że nie wszystkie ściany Ogury zostały ozdobione. Pośród wojennej zawieruchy znaleźli chwilę, by oddać się estetycznej kontemplacji. Zdobywcy postanowili więc dokończyć zdobienia we własnym zakresie. Mówi się, że to właśnie w  ten sposób Hideyoshi pozyskał sympatię Akizukiego i  zdobył nowego sprzymierzeńca. W toku kampanii doszło tylko do jednej walnej bitwy z Shimazu, a stało się to w pobliżu rzeki Sendai. Był 6 czerwca

1587  roku. Sześćdziesiąt tysięcy samurajów stanęło na drodze Hideyoshiego, lecz ten wnet spostrzegł, że wybrali niekorzystną pozycję do walki, oparli się bowiem o  rzekę. Rozkazał swym ludziom czekać na fałszywy ruch samurajów Shimazu. Niiro Tadamoto dowodził jednym z zaprawionych w bojach oddziałów armii Shimazu. Poznaliśmy go na początku tego rozdziału, to człowiek gotów w  pojedynkę stanąć przeciwko całej armii Hideyoshiego. To on wykonał pierwszy ruch podczas bitwy nad Sendai i  pchnął swój oddział na wrogą armię. Straceńczy atak. Pięć tysięcy przeciwko stu siedemdziesięciu tysiącom. Jednak mimo dysproporcji sił żołnierze Tadamota wpadli z impetem na wojska wroga i rozbili kilka oddziałów. Kierowali się na sztandar Hideyoshiego, ich celem było zdobycie chorągwi. Ale armia ruszyła do kontrataku. Wreszcie, pomimo wsparcia posiłków i  otaczającej ich sławy mistrzów pojedynków, wojownicy Tadamota zostali odparci. Przewaga liczebna wroga okazała się zbyt wielka. Zostaliby wybici do nogi, ale zdołali się wycofać, wykorzystując chwilę wahania oddziałów wroga. Wcześniej doszło do brutalnego pojedynku między Tadamotem a  wodzem Katem Kiyomasą, synem kowala. Wszystko potoczyło się błyskawicznie, Tadamoto został wysadzony z siodła. Szlachetny Kato oszczędził go. Nawet w tak okrutnej epoce pewne wartości, w  gruncie rzeczy konfucjańskie, nie odeszły zupełnie w  zapomnienie. Tymczasem ciemność pochłonęła siły Shimazu. Część linii defensywnej wojsk Hideyoshiego dotarła aż do Kagoshimy nieopodal wulkanu Sakurajima. Na tym górzystym terenie, poprzecinanym przełęczami i  wąwozami, łatwo było urządzić zasadzkę. Shimazu skryli się w  niskiej roślinności,

gotowi wziąć nieprzyjaciół z  zaskoczenia i  odciąć im drogę ucieczki, podpalając zarośla. Ale Hideyoshi nie był nowicjuszem i podzielił awangardę na kilka mniejszych oddziałów. W  ten sposób zmniejszył zagrożenie zasadzką. Plan Shimazu spalił na panewce. Hideyoshi wysłał przed sobą szpiegów i tajnych agentów, dzięki czemu wiedział zarówno o  ruchach przeciwnika, jak i  zdradliwych miejscach. Wsparli go też mnisi z  Ikkō-ikki. Shimazu nie dopuszczali stosowania tego rodzaju podstępów. Był to kolejny przeżytek rodem z  minionej epoki, który zadziałał na ich niekorzyść. Shimazu znaleźli się między dwiema wrogimi armiami. Hideyoshi rozkazał wojskom dowodzonym przez przyrodniego brata marsz wzdłuż głównego duktu, podczas gdy druga kompania przemieszczała się drogą morską. Widmo ostatecznej klęski zawisło nad potężnym klanem z  Kiusiu. Tylko zbiorowe samobójstwo mogło uchronić ich przed hańbą. Zwykle Hideyoshi nie likwidował wroga, a  jedynie ograniczał jego siłę i  pozyskiwał go dla swojej sprawy. Dlatego nie narzucił klanowi Shimazu hańbiących warunków kapitulacji i  pozwolił im zachować część posiadłości, między innymi Satsumę, ich rodzimą prowincję. Z  drugiej strony kampaku udzielił swym dowódcom znaczących koncesji ziemskich na wyspie i  przykazał im mieć Shimazu na oku. Ostatnim ze środków zapobiegawczych było wzięcie części członków klanu na zakładników. Wojna dobiegła końca? Niezupełnie. Pewien samuraj zdołał się wymknąć i  uniknąć klęski poniesionej przez jego klan w  bitwie pod Kagoshimą. Schronił się wśród wzgórz. Mowa o  Niirze Tadamocie, który zamierzał kontynuować walkę. Nie znał słowa kapitulacja.

Planował kontruderzenie, ale wtedy stanął oko w  oko z armią Hideyoshiego. Tadamoto zrozumiał swoją naiwność. Patrzył, jak zbliża się olbrzymie wojsko, powiewające tryumfalnymi sztandarami. Roześmiał się na myśl o  próżności, która pchnęła go do walki z tak potężnym przeciwnikiem. I wtedy cisnął miecz na ziemię. Ale nie z  tchórzostwa czy w  akcie rezygnacji. Był po prostu dogłębnie rozczarowany. W głębi serca nigdy nie uwierzył, że Hideyoshi zwycięży. Poddał się ostatni, nie odważywszy się rzucić w wir krwawej batalii, która prędko skończyłaby się jego klęską. Został bezsilnym świadkiem zmierzchu pewnej epoki, zmiany warty, zawiedzionych nadziei… Jego romantyczna żądza chwały znalazła odpowiednik cztery stulecia później, kiedy część japońskich żołnierzy nie składała broni na wyspach Pacyfiku, nieświadoma, że II wojna światowa dobiegła końca. Nie mieściło im się w  głowach, że boska istota, cesarz, mogła podpisać akt kapitulacji i  oddać państwo w ręce nieprzyjaciela. Hideyoshi zmierzał po ostateczne zwycięstwo i  panowanie nad Japonią. Zajęcie Kiusiu oznaczało, że kolejne terytoria znalazły się pod jego władzą. Ale wciąż pozostawało kilku daimyō, których musiał podporządkować, jeśli chciał doprowadzić dzieło zjednoczenia kraju do końca. Północne prowincje Honsiu wciąż mu się nie pokłoniły. Niziną Kantō władali Hōjō. Soun, głowa rodu, spisał kodeks militarny, „Dwadzieścia jeden zasad”, gdzie zebrał reguły postępowania klanu[3]. Była to syntetyczna, acz ważna

książeczka, która zapowiadała wiele kwestii ujętych później w  bushido. Ale jeden z  potomków Souna, Ujimasa, znużony sztywnym przestrzeganiem kodeksu, spoczął na laurach zdobytych przez przodków. Czuł się bezpiecznie, bo wysokie łańcuchy górskie chroniły jego terytoria przed ewentualnym najazdem. Ujimasa był konserwatystą. Broń palna nie budziła w  nim entuzjazmu, podobnie jak nowe rozwiązania taktyczne. Pozostawał wierny łukowi i  strzałom oraz przestarzałym metodom szkolenia wojskowego. Zadowolił się absolutnym minimum, posiadał jedno działko i garść muszkietów. Ponieważ Ujimasa wciąż się opierał Hideyoshiemu, ten zwołał sojuszników i  zaplanował zakrojoną na szeroką skalę kampanię. Każdy daimyō został zobowiązany do dostarczenia zapasów, ludzi i broni, w ilości zależnej od odległości, jaka dzieliła go od Kantō. Najbardziej obciążono Ieyasu, którego ziemie graniczyły z niziną. Z drugiej strony dowódca nie brał udziału w kampanii na Kiusiu, bo jego terytoria znajdowały się za daleko od teatru działań. Tokugawowie skierowali się ku najważniejszej twierdzy nieprzyjaciela, zamkowi Odawara. Dysproporcja sił była olbrzymia. Hōjō nie mieli wyjścia, musieli się poddać, trzeba było po prostu zaczekać, aż oblężonym skończą się zapasy. Żeby przezwyciężyć nudę, Tokugawowie organizowali festyny, tańce i koncerty. Ieyasu pozwolił samurajom zabrać ze sobą żony, co wiele mówiło o  stopniu zaangażowania wojowników. Oblegający przeprowadzili tylko jeden szturm, który nie miał poważniejszych implikacji dla żadnej ze stron. Jego celem było raczej przerwanie monotonii oczekiwania. Na takie rozwiązanie naciskały budzące grozę czerwone demony z klanu Ii. Trochę ruchu nie zaszkodzi!

W końcu, zgodnie ze scenariuszem, Hōjō skapitulowali. Hideyoshi potraktował ich łagodnie, zgodnie ze swoją zwyczajową polityką. Odebrał im jednak władzę nad Kantō i  przekazał prowincję w  ręce Ieyasu. Wiąże się z  tym pewna apokryficzna, doniosła w skutkach historia. Mówi się, że Hideyoshi i  Ieyasu pocwałowali razem ku zatoce Edo. Dotarli do rybackiej wioski nieopodal Kamakury. Hideyoshi pochylił się ku towarzyszowi, którego obdarzał już całkowitym zaufaniem. – Przekazuję ci mój miecz, bezcenny towarzyszu broni. Niech się stanie symbolem naszej przyjaźni. Ieyasu zaniemówił. Nikt nigdy nie zwrócił się do niego z taką szczerością. Hideyoshi trwał bez ruchu u jego boku. Ieyasu mógł skorzystać z  sytuacji i  zaatakować go znienacka. Zamiast tego zamienił się w  słuch, przeczuwając, że daimyō ma mu do przekazania coś bardzo ważnego. Hideyoshi z uśmiechem spojrzał mu w oczy. Wyciągnął dłoń w stronę rybackich chat. – W  przyszłości będziesz mógł tutaj ustanowić swoją siedzibę. To spokojna okolica. Tak samo wyglądały początki Kamakury, z  niczego zrodziło się serce państwa. Będzie ci tu lepiej niż w Odawarze; tam wspomnienie Hōjō jest zbyt silne. Ieyasu poczuł, że dreszcz przebiegł mu wzdłuż kręgosłupa. Ogarnęło go przeczucie, że ta decyzja będzie miała poważne konsekwencje. Ale nawet on nie mógł się spodziewać jej kalibru, gdyż Edo jest dawną nazwą Tokio. Kiedy w przyszłości Ieyasu przejął rządy w Japonii, zaczęła się nowa era, okres Edo. Podczas kampanii Odawara do Hideyoshiego dołączył jeszcze jeden słynny daimyō. Date Masamune, słynny wojownik, władca północnego krańca Honsiu. Nazywano go jednookim smokiem z racji okaleczenia wyniesionego z bitwy. Kiedy został ranny, a  oko wypadło mu z  oczodołu i  zawisło przy twarzy,

odciął je, nie chcąc, by przeszkadzało w  walce. Masamune rozumiał, że wszelkie próby oporu będą daremne. Marsz Hideyoshiego był niepowstrzymany. Wynik krótkiej wojny z Hōjō tylko utwierdził go w tym przekonaniu. Był rok 1590 i w Japonii zapanował pokój. Państwem rządził Hideyoshi. Nie został siogunem wyłącznie ze względu na swoje korzenie, a  właściwie ich brak. Jako były chłop nie mógł się pochwalić żadnym stopniem powinowactwa z  Minamotami. Być może go to bolało, ale nie zmieniało faktu, że stał się największym kampaku w  historii Japonii. Wkrótce Hideyoshi rzucił się w wir nowych wyzwań, nie potrafił bowiem siedzieć bezczynnie, a może gnał go niezaspokojony głód potęgi. [1] The Samurai. A Military History, s. 166. [2] W. Scott Morton, Japan: Its History and Culture, New York 1994, ss. 11–12. [3] Ideals of the Samurai, ss. 74–80.

ROZDZIAŁ VII

KRONIKA DWÓCH INWAZJI Przed starciem nigdy nie należy zakładać, że wróg złoży broń. Nasi ludzie zniechęcą się, jeśli uwierzą w gładkie zwycięstwo, a napotkają zażarty opór. ASAKURA SOTEKI

Kiyomasa nie spodziewał się aż tak brutalnego uderzenia. Chińczycy najpierw wysłali niewielki oddział, zarzucili przynętę. Kiyomasa szybko sobie z nim poradził. I to wszystko? To była ta potężna armia Państwa Środka? Japoński garnizon ruszył w  pościg. Ale niedobitki tego dziwnego chińskiego oddziału szturmowego wyprowadziły go wprost na wielkie wojsko. Teraz Chińczycy wyłożyli karty na stół. To było nie lada zagranie taktyczne. Siły Kiyomasy poniosły poważne straty. Musiały się wycofać. O  włos uniknęły najgorszego. Ale teraz czekało je długie oblężenie. Japończycy również zagrali va banque. Stawili zażarty opór, jak przystało na dzielnych wojowników. Nie, niełatwo było

rzucić ich na kolana, i  wrogowie, Chińczycy lub Koreańczycy, nieważne, musieli dać z siebie wszystko. Twierdza Urusan wydawała się nie do zdobycia. Japończycy z  pogardą odrzucali kolejne propozycje zawieszenia broni. W ich uszach brzmiały jak obraza. – Sami się po nas pofatygujcie, jeśli wam nie brak odwagi! Ale nawet pogoda zdawała się spiskować przeciwko nim. Zimy w  Korei były mroźne, wartownicy nad ranem marzli do kości. Lód i  śnieg gnębiły garstkę obrońców, miażdżąc ich w  śmiercionośnym uścisku. Chłostały twarze wojowników, paraliżowały ramiona. Oblężonym doskwierało również pragnienie. Japończycy czerpali wodę z górskich potoków, ale Chińczycy odcięli im do nich drogę. A jeśli chodzi o zapasy… Oblężeni jedli, co tylko się dało, mięso poległych, szczury. Wydawało się, że wszystko stracone. – Musimy się poddać – grzmiał jeden z oficerów. – Nie mamy wyboru. Kiyomasa gwałtownie mu się sprzeciwił. – Musimy pokazać tym barbarzyńcom waleczność ludu Amaterasu. Musimy bronić naszego honoru. – Pełna zgoda, dowódco. Ale zapasy są na wyczerpaniu, żołnierze już długo głodują. Jak mamy wytrwać? Kiyomasa zdawał sobie sprawę z  powagi sytuacji. Choć budziło to jego wściekłość, widział, że klęska jest nieuchronna. Wielu żołnierzy coraz głośniej przebąkiwało o  kapitulacji. Był to dzielny oddział, złożony z wyborowych wojowników, ale stało się jasne, że czas złożyć broń. Seppuku mogłoby ukrócić udrękę i  zmyć hańbę porażki. Żołnierze byli gotowi na wszystko, nie przerażała ich przewaga liczebna Chińczyków. Ale rozważyli każdą możliwość i doszli do wniosku, że znaleźli się w ślepym zaułku.

Porażka mogła mieć poważne konsekwencje. Urusan było strategicznym przyczółkiem. Ale pewnego dnia fortuna uśmiechnęła się do obleganych. O poranku Chińczycy ruszyli do kolejnego szturmu. W  ferworze walki uwierzyli, że zdobyli fort. Że to była decydująca batalia. I nie mylili się, lecz jej wynik nie okazał się dla nich szczęśliwy. Nagle śmiercionośne strzały zasypały potężną armię. Ktoś zaatakował z  zaskoczenia chińską i  koreańską ariergardę. I  na pewno nie byli to ludzie z Urusan. W rzeczy samej, to japońskie wojsko uderzyło na wrogie szeregi. Ponad pięćdziesiąt tysięcy wojowników przybyło w sukurs dzielnym obrońcom fortu. Chińczycy poszli w  rozsypkę, czym doprowadzili do katastrofy swoich koreańskich sprzymierzeńców. Uczyli się ich kosztem walki z  przeważającymi siłami. Teraz to oni stali się myszami, a nieprzyjaciel wszedł w rolę kota. Japończycy wciągnęli Chińczyków w  zasadzkę i  bezlitośnie ich zmasakrowali. Wreszcie wielkie zwycięstwo! Dotychczas druga inwazja naznaczona była rozczarowującym pasmem klęsk. Kiyomasa zwrócił się do Asana Yukinagi, drugiego dowódcy: – Jak widzisz, dobrze uczyniliśmy, nie tracąc wiary. Asano skinął głową w  zadowoleniu. Dla obu zwycięstwo miało szczególny smak, traktowali walkę osobiście, tryumf stanowił nagrodę za poświęcenie. Wynik bitwy był tym bardziej satysfakcjonujący, że udało się pokonać wroga uzbrojonego w zabójcze arkebuzy i muszkiety. Garnizon mógł odetchnąć. Żołnierze nareszcie mogli zjeść coś więcej niż śnieg. I  z  nowym entuzjazmem skupić się na kolejnych celach.

Tymczasem wojna srożyła się z całą wściekłością. Japończycy szykowali się do decydującego starcia, znów na lądzie, nad rzeką Sochon. Ale los szykował kolejny zwrot akcji, który tym razem miał przesądzić o  losach wojny. Kampania w  Korei miała się zakończyć w zgoła zaskakujący sposób. Hideyoshi dołożył wszelkich starań, żeby zagwarantować pokój. Zażegnał jedyne poważne zagrożenie, czyli rywalizację z  klanem Tokugawa. Zacieśnił sojusz z  Ieyasu. Nieatakowany rozkoszował się owocami swego tryumfu. Wykazywał się niezwykłą przezornością i wytypowanie Edo na kwaterę główną nie było z  pewnością zupełnie niewinne. Hideyoshi wiedział, że musi trzymać Tokugawów na dystans, żeby nie mogli mu zaszkodzić. Dlatego odsunął ich od Kioto, wypchnął na terytoria, gdzie trudno zawiązywać nowe sojusze. Musiał się jednak bacznie przyglądać pozostałym daimyō, potencjalnym podżegaczom do buntu. Z  tego powodu zorganizował „polowanie na miecze”. Kampaku zarządził masową konfiskatę mieczy należących do przedstawicieli wszystkich warstw społecznych z  wyłączeniem samurajów. Tym samym uderzał w  chłopstwo, co miało zapobiec powstaniom przeciwko lokalnym władzom, oraz w  mnichów-wojowników, Hideyoshi obawiał się bowiem odrodzenia sohei. Był naprawdę bardzo przezorny. Owo zarządzenie miało pewne konsekwencje dla struktury społeczeństwa. Rządzący nakreślił wyraźną linię demarkacyjną pomiędzy samurajami a  pozostałymi stanami. Mobilność społeczna, dzięki której sam Hideyoshi awansował tak wysoko, została zablokowana. Paradoksalnie stało się tak z  rozporządzenia człowieka, który niegdyś sam najbardziej na

niej skorzystał. Samurajom zaś zabronił zajmowania się rolą, co było kolejnym narzędziem separacji klas. Edykt, który wprowadzał te regulacje, ogłoszono w  1588 roku. Metal ze stopionych mieczy posłużył do odlania olbrzymiego posągu Buddy. Hideyoshi utrzymywał, że kierują nim motywy religijne, ale w  rzeczywistości chodziło tylko o  usprawiedliwienie sekwestru broni. W  1596  roku trzęsienie ziemi zniszczyło posąg. Został zrekonstruowany, ale swoją właściwą rolę odegrał już wiele lat wcześniej. Wkrótce ogłoszono kolejny edykt, tym razem dotyczący roninów. Mowa o  wędrownych samurajach, którzy stracili seniora. Żeby położyć kres ich włóczęgom od wioski do wioski, Hideyoshi rozkazał gminom wydalenie wszystkich przybyszów. Każda wioska musiała zgłosić dokładną liczbę mieszkańców. Również to rozporządzenie miało zapobiec ewentualnym rozruchom. Hideyoshi, opracowując system rządzenia, wzorował się na swych prekursorach. Utrzymał podział na formalnego władcę – cesarza – i faktycznego. Tym ostatnim nie był już jednak siogun, bo Hideyoshiemu brakowało rekwizytów niezbędnych do objęcia tej funkcji, tylko kampaku, regent lub dyktator, którą to funkcję sprawował aż do śmierci. Hideyoshi mianował radę złożoną z  pięciu starców, którzy mieli mu pomagać przy podejmowaniu decyzji. Nie był to jednak efektywny organ doradczy ani demokratyczna instytucja, jak by się mogło wydawać. Władca ustanowił radę wyłącznie po to, żeby zabezpieczyć przyszłość członków swojego klanu, ochronić ich przed ewentualnymi prześladowaniami po jego śmierci. Dyktator był ostrożny, hojny i  przezorny. Nominował delegatów, tym razem wybranych spośród kupców, którzy mieli

nadzorować działania najmożniejszych daimyō. Nagradzał wszystkich współpracowników, również niegdysiejszych wrogów, srebrem i  złotem, nie ograniczał się wyłącznie do rozdawania włości. Owe nagrody musiały być wielce pożądane, czego dowodziło oddanie, z  jakim samuraje brali udział w kampaniach wojskowych. Kiedy Hideyoshi podbił Japonię i  został jej niekwestionowanym władcą, zwrócił wzrok poza granice w  poszukiwaniu nowych sukcesów. Zatęsknił za walką. Korea wyglądała na smakowity kąsek, a  na dodatek Japończycy zerkali na nią łapczywie już w  zamierzchłej przeszłości. W 1586 roku nabrał kształtu plan inwazji. Hideyoshi zwrócił się do chrześcijańskich misjonarzy z  prośbą o  pośredniczenie w  rozmowach z  Portugalczykami. Chciał wydębić od nich dwa europejskie statki, ale spotkał się z lakoniczną odmową. Nie dał się jednak zbić z  pantałyku. Musiał przecież dać jakieś zajęcie rzeszy bezrobotnych samurajów. Korea mogłaby się stać bazą wypadową do uderzenia na Chiny. Najpierw jeden kraj, potem drugi. Był to ambitny i  pracochłonny plan. Hideyoshi wierzył, że Korea mu się podporządkuje i  pozwoli na tranzyt wojsk do Państwa Środka. Być może nieco się łudził. Stosunki dyplomatyczne między państwami nie były dobre, a japońscy piraci nieustannie nękali koreańskie nadmorskie wioski. Kampaku postawił ultimatum. Jeśli Koreańczycy nie przystaną na współpracę, będzie to oznaczało wojnę. Hideyoshi potrzebował platformy do ataku na Chiny. Ale Koreańczycy nie mieli wątpliwości. Nawet nie przyjęli japońskiego poselstwa. Król dał do zrozumienia, że udzieli wysłannikom audiencji dopiero wtedy, gdy Japończycy

wydadzą mu piratów. Chodziło o swego rodzaju wymianę, która pozwoliłaby rozpocząć rozmowy. Hideyoshi zgodził się, pochwycił kilku piratów i  przekazał ich Koreańczykom razem z  ładunkiem muszkietów. Była to niezbyt zawoalowana manifestacja siły. Koreańczycy zdumieli się, nie znali tego rodzaju broni palnej. Mimo wszystko uznali warunki porozumienia za nieakceptowalne, zważywszy na dobre relacje z  sąsiednimi Chinami. Poczuli się urażeni arogancją Hideyoshiego. Mieliby stać z  założonymi rękami, podczas gdy obce wojska deptałyby ich ziemię, maszerując ku większej chwale? Nie, istniało aż nazbyt wiele powodów, dla których zaakceptowanie warunków umowy nie wchodziło w  grę. Koreańczycy zerwali rozmowy i  ostrzegli Chiny przed nadciągającym niebezpieczeństwem. Hideyoshi niezbyt się tym przejął. Nie uważał Korei za zagrożenie. Nie docenił jej, zbyt pośpiesznie ocenił sytuację. Koreańczycy dzielili się na dwie klasy, arystokratów i  niewolników. Podobny układ funkcjonował w  erze Heian, kiedy możnowładcy nie interesowali się problemami państwa. Ale w  Korei nie było samurajów, którzy mogliby stanąć w  ich obronie. Koreańskie wojsko było po prostu chłopską masą. Skleconą naprędce armię wzmocnili najemnicy, którzy sprzedawali lojalność temu, kto oferował najwyższą stawkę. Brakowało im poczucia wspólnotowości, a  przynajmniej tak uważali Japończycy. Trzeba było jednak wziąć pod uwagę instynkt samozachowawczy. Kto nie stanąłby do walki w razie najazdu? I  dlaczego ktoś miałby wesprzeć obcą sprawę, cudze imperialistyczne zakusy? Koreańskiemu wojsku brakowało dyscypliny i  biegłości w  zakresie strategii. Żadnej tradycji w  stylu Sunziego, jak to miało miejsce w Chinach i Japonii. Nawet ich broń zdawała się

gorszej jakości. Koreańczycy posługiwali się krótkimi mieczami, łukami i  różnymi rodzajami dzid. Kawaleria miała w  wyposażeniu specjalną, wielozadaniową pałkę, która uchodziła za bardzo skuteczne narzędzie walki. Koreańczycy nie posiadali muszkietów, dysponowali nieznaczną liczbą dział. Była to jedyna nowinka w ich przestarzałym arsenale. Nieprzewidywalna zmienna: teren. Surowy, górzysty, usiany dolinami i  wąwozami. Wszędzie czyhała groźba zasadzki. Koreańczycy mogli skutecznie prowadzić działania partyzanckie, na ich korzyść pracowały również mroźne zimy i  ostry klimat. Samuraje nigdy nie walczyli na obcej ziemi. Każdy wykrot mógł skrywać potrzask, wróg mógł uderzyć w każdej chwili. Któż wie kiedy i skąd? Również skład koreańskiej floty był całkowicie odmienny od składu floty japońskiej, to kolejna niewiadoma, z którą musieli się mierzyć najeźdźcy z Kraju Kwitnącej Wiśni. Specjalne statki o  nieznanej konstrukcji wymagały specjalnych rozwiązań taktycznych podczas morskich bitew. Należało się wystrzegać zabójczych abordaży, w których specjalizowali się Koreańczycy. Mogli się z  nimi mierzyć tylko japońscy pogromcy piratów i  eksperci od morskich wypraw zbrojnych. Oto nadarzała się okazja, żeby wypróbować rozwiązania sięgające czasów Tairów i  Minamotów, które modernizowano na ostatnią chwilę. Czy Dan-no-Ura zasadnie wciąż stanowiła wzorzec? W sumie istniało kilka problemów, które warto by było rozwiązać, i  kilka niejasności. Mimo wszelkich niedostatków Koreańczycy mogli się dać Japończykom we znaki. Hideyoshi zdawał sobie z tego sprawę. Do pewnego stopnia. Później miał gorzko żałować, że nie przyłożył się bardziej do obliczeń. Cóż, jakkolwiek to wyglądało, jak zwykle zorganizował potężną kampanię. Ciężar wydatków wojennych spadł przede wszystkim na najpotężniejszych daimyō z  Kiusiu,

których dominia znajdowały się najbliżej strefy konfliktu. Było to zwyczajowe rozwiązanie, sprawdzone przy wcześniejszych okazjach. Strategia zakładała dwuetapową ofensywę. Celem pierwszego etapu był podbój Korei i przeciągnięcie jej na stronę Japonii. Drugi etap przewidywał inwazję na Chiny, być może przy wsparciu Koreańczyków. Jednak Japończycy wiedzieli, że tylko siłą zmuszą Koreańczyków do współpracy. Było nie do pomyślenia, żeby Koreańczycy wsparli ich z  własnej woli. W  pierwszej fazie nie uczestniczył żaden z  czołowych dowódców[1]. Niektóre błędy od razu rzucają się w oczy. Pierwszą dywizją dowodził Konishi Yukinaga, chrześcijanin, który nienawidził buddystów; drugą Kato Kiyomasa, buddysta, który nienawidził chrześcijan. Jak można się domyślać, wywołało to silne antagonizmy. Liczono, że nikt nie będzie dążył do eskalowania napięć, lecz konflikt i tak negatywnie wpłynął na całą misję. Obaj dowódcy byli bezwzględnie wierni swym przekonaniom. Pierwszy do końca życia pozostał zagorzałym chrześcijaninem, podczas gdy drugi należał do szkoły Lotosu mnicha Nichirena, najbardziej bezkompromisowej w  historii japońskiego buddyzmu. Na sztandarze Kiyomasy widniało hasło namu myōhō renge kyō („Chwała Sutrze Lotosu Cudownego Prawa”), mantra o  magicznym działaniu. Na pierwsze starcia nie trzeba było długo czekać. W 1592  roku Hideyoshi zebrał armię liczącą trzysta tysięcy ludzi. Ale sklecona na chybcika flota pozostawała prymitywna. Walki z  piratami sprzed pięciu lat znacznie zmniejszyły potencjał bojowy japońskiej marynarki.

W maju tego samego  roku Konishi pierwszy dokonał desantu na koreański ląd. Zgodnie ze starożytną tradycją ten, kto prowadził atak, zostawał najhojniej wynagrodzony. Między dwoma dowódcami, Konishim i  Katem, rozgorzała rywalizacja, która utrudniła realizację strategicznych założeń. Ponieważ zabrakło odgórnej koordynacji, dywizje działały na własną rękę. Żeby dotrzeć do stolicy, czyli Seulu, należało przemierzyć całą Koreę. Konishi pokonał ten dystans pierwszy. Gdyby wykazał się większą bystrością, znalazłby tam i pochwycił koreańskiego króla. Pierwsze dwie dywizje odniosły wielkie sukcesy. Zawdzięczały je mizernej organizacji przeciwnika. Koreańczycy nie znali taktyki, można powiedzieć, że walczyli z Japończykami na oślep. Na lądzie. Na morzu działali w zgoła odmienny sposób. Na lądzie często dawali się zwieść najbanalniejszym sztuczkom. Jak wtedy, gdy Japończycy podpalili ich obóz i  pozornie odmaszerowali na południe, ale tak naprawdę zasadzili się na nich w okolicznych lasach. Armia Konishiego ruszyła na Pekin. Wkrótce już tylko jedna twierdza dzieliła ją od chińskiej granicy. Inwazja szła lepiej, niż się spodziewano, każdy przejaw oporu udawało się bez trudu stłumić. Monotonia kampanii doskwierała najeźdźcom tak bardzo, że dla rozrywki oddawali się polowaniom na tygrysy. Przeciwnicy nie budzili ich niepokoju. Konishi rozpoczął negocjacje z  mieszkańcami Pjongjangu, miasta granicznego, obecnej stolicy Korei Północnej. Łatwo można się domyśleć, jaki rezultat przyniosły owe rokowania. Kiedy Koreańczycy dowiedzieli się, że najeźdźcy pragną otworzyć sobie przejście do Chin, zdecydowanie odrzucili wszystkie warunki. W tej sytuacji szturm stał się nieunikniony. Japończycy skorzystali z  okazji, żeby się troszkę rozruszać po okresie

bezczynności. Zdobycie fortecy okazało się dziecinną igraszką. Po krótkiej potyczce Japończycy zajęli zamek. Droga do Chin stanęła otworem. Ale Konishi czekał na posiłki, zwlekał z  przekroczeniem granicy. Było nie do pomyślenia, żeby jego oddział zapuścił się samotnie na teren wroga. Dlatego rozlokował swoich ludzi w twierdzy. Tymczasem drugi kontyngent żeglował ku Korei i  wkrótce miał dokonać desantu. Jak już wiemy, Japończycy nie dysponowali imponującą flotą. Wręcz przeciwnie. Ich statki były przystosowane do transportu, Koreańczycy zaś pływali na okrętach wojennych. Koreańska flota stanowiła awangardę i najcenniejszy zasób kraju. Okręty-żółwie przypominały skorupy morskich zwierząt, od których wzięły nazwę. Cieszyły się zabójczą reputacją. Były wyposażone w działa i platformy, z których łucznicy zasypywali wroga płonącymi strzałami, a  marynarze miotali bomby podobne do tych mongolskich. Japończycy od początku mieli pod górkę, choćby dlatego że brakowało im znajomości koreańskich wód, nikt bowiem nie zadał sobie trudu przeprowadzenia rekonesansu. Na czele koreańskiej floty stał admirał Yi. Również pod względem dowodzenia na morzu Koreańczycy górowali nad Japończykami; dowódcami floty Kraju Kwitnącej Wiśni powodowała chęć zdobycia wojennych trofeów. W pierwszych potyczkach Japończycy ponieśli pewne straty, ale i Koreańczycy, którzy zlekceważyli przeciwników, nie wyszli z  nich zupełnie bez szwanku. Wkrótce jednak dowiedli swej wyższości.

Decydująca bitwa rozegrała się w  sierpniu 1592  roku nieopodal wyspy Hanshan. Yi posłał sześć okrętów na przynętę i zdołał wciągnąć nieprzyjaciół w pułapkę. Następnie przypuścił właściwy atak i  niemal doszczętnie zniszczył japońską flotę. Rozbitkowie schronili się na wyspie. O porażce Japończyków zadecydowała rywalizacja między ich admirałami. Dowódcy bezładnie przerzucali się rozkazami, wywołując chaos. Jeden odwoływał to, czego domagał się drugi. Nic dziwnego, że koreańskie okręty uniknęły ostrzału. Japończycy zaś znaleźli się w  ogniu zwartej formacji statków ustawionych w  półksiężyc. Japońskie łodzie halsowały niepewnie i stanowiły łatwy cel. Ale Koreańczycy też mieli słaby punkt: wiceadmirała Wonkiuna, neurotycznego, wiecznie pijanego arystokratę. Nie można było na niego liczyć. Jego błędy i niezdecydowanie miały fatalne skutki. Yi kazał mu strzec wyspy i  uniemożliwić ucieczkę rozbitkom. On jednak, obawiając się przybycia wrogiej floty, czym prędzej uciekł. Ocalali Japończycy przeorganizowali się, zbili tratwy i dołączyli do towarzyszy. Yi był zajadłym przeciwnikiem. Odepchnął nieprzyjaciół spod Hanshan aż do Ankolu. Doszło do długiego morskiego pościgu, w trakcie którego kilka okrętów poszło na dno. Łącznie Japończycy stracili pięćdziesiąt dziewięć statków. Yi z  dumą opisywał przerażenie, jakie ogarniało wrogów, gdy tylko okrętżółw zamajaczył na horyzoncie. Yi przygotował się do zadania ostatecznego ciosu. Zaatakował bazę w Pusan, gdzie Japończycy rozlokowali się na początku wojny. Ale nie zdołał jej zdobyć. Japończycy wyciągnęli wnioski i  już nie dawali się tak łatwo wciągnąć w  pułapkę. Nie tylko poznali strategię admirała, ale też dostali wsparcie pozostałych morskich dywizji. Nie, przyczółek Pusan się nie poddawał.

Yi musiał zmodyfikować plany. Wycofał się. Ale jego interwencja i  tak okazała się decydująca. Po bitwie pod Hanshan inwazja na Chiny stała się niemożliwa. Koreańczycy zdobyli przewagę. Japończycy musieli porzucić marzenia o  chwale i  zaakceptować wyższość rywali na morzu. Przynajmniej chwilowo. Konishi czekał w  Pjongjangu na posiłki. Nie wiedział, jak przebiegają działania wojenne, ale brak wieści był niepokojącym sygnałem. Jego położenie stawało się coraz trudniejsze. Nękała go koreańska partyzantka, która wydatnie podkopywała morale Japończyków. Partyzantom nie chodziło nawet o  miłość do ojczyzny, nie kierował nimi instynkt samozachowawczy. Partyzantka była po prostu desperacką reakcją chłopstwa na dewastację zbiorów i  wielki zamęt. To chłopscy „komandosi” wciągali nieprzyjaciół w  niedostępne jary i  wąwozy, gdzie dziesiątkowali ich w  okrutnych zasadzkach. Role się odwróciły. Japończycy z  myśliwych zamienili się w zwierzynę. Nagle – nadzieja! Czyżby nadciągały posiłki? W  ciemności nocy coraz wyraźniej rozbrzmiewał równy krok maszerującego oddziału. Kto się zbliża? W serce Konishiego wstąpiła nadzieja. Lecz zaraz, ku swemu rozczarowaniu, dowódca musiał spojrzeć prawdzie w  oczy. Nie usłyszał swych ziomków, lecz oddziały chińskiej awangardy. Nie spodziewał się, że będzie musiał stawić im czoło. Chińczycy wysłuchali rozpaczliwych wołań Koreańczyków o pomoc. Ale byli nieufni. Słyszeli o błyskawicznych sukcesach Japończyków i  lękali się, że najeźdźcy zawdzięczają tryumfy współpracy podstępnych sojuszników. Obawiali się zdrady Koreańczyków, więc wysłali jeden pluton na rekonesans.

Chińska awangarda została zdziesiątkowana. Rozczarowany japoński garnizon walczył z  zajadłością. Ale wkrótce wróg wysłał w  ich kierunku dziewięć kolejnych oddziałów, które miały ich zmiażdżyć. W  lutym 1593  roku nastąpił pierwszy walny atak. Chińczycy nie żartowali, tym razem nie mogli sobie pozwolić na zlekceważenie przeciwnika. Jednak Japończycy nie tracili tradycyjnej determinacji. Posłowi, który przyniósł propozycję rokowań, ścięli głowę. Teraz Chińczycy nie mieli już wątpliwości co do ich intencji. – Nigdy się nie poddamy! – Dobiegł ich okrzyk z twierdzy. Był to dowód ignorancji obrońców. Jak mogli liczyć na zwycięstwo przy takiej przewadze liczebnej nieprzyjaciela? W  nocy Konishi wyprowadził ludzi z  twierdzy, zachowując wszelkie środki ostrożności. Ocalił żołnierzy, ale wydał zamek w  ręce wroga. Było to olbrzymie upokorzenie dla armii Hideyoshiego. Wojska chińsko-koreańskie i  japońskie ścierały się ze zmiennym szczęściem. Istnieją dokumenty, z  których wynika, że Koreańczycy wykorzystywali potężne moździerze, odlane lub wynalezione dopiero podczas wojny. Jedno jest pewne – wszystkie chwyty były dozwolone. Japończycy budzili grozę. Po każdej porażce odradzali się z popiołów jeszcze silniejsi. Wreszcie doszło do najkrwawszej bitwy kampanii. Rozegrała się w  P’yokjeyek, górskiej kotlinie. Był 25 lutego 1593 roku, w powietrzu czuło się już wiosnę, śnieg topniał pod stopami żołnierzy. Pole bitwy przykrywała mieszanina śmierdzącego błocka i  szronu. Uniemożliwiała swobodne manewry potężnej chińskiej kawalerii. Chińczycy, wspierani przez Koreańczyków, zaatakowali o  świcie, zepchnęli przeciwnika aż na górskie zbocza. Ale wtedy, dzięki luźnemu podłożu nastąpił zwrot w  losach bitwy na korzyść Japończyków.

Chińczycy czuli już smak zwycięstwa, gdy ich wierzchowce zapadły się w błoto. Szarża straciła impet, Japończycy ruszyli do kontrataku. Kobayakawa, dowódca najbardziej zaprawionego w bojach oddziału, dotarł w pobliże nieprzyjaciela i dał sygnał do uderzenia. Bitwa zmieniła się w serię pojedynków, ulubiony sposób prowadzenia walki Japończyków. Długie miecze górowały nad krótkimi ostrzami Chińczyków i Koreańczyków. Japończyków jak zwykle niosła wiara w to, że są wybrańcami bogów. Nie zatarła się jeszcze pamięć tajfunu, który zdmuchnął mongolską flotę. Jednym z  bohaterów starcia został Kiyomasa. Po trwającej kilka godzin wyczerpującej bitwie Chińczycy oszacowali straty. Niemal dziesięć tysięcy ludzi, horrendalna liczba! Doświadczony Kobayakawa odegrał się za wcześniejsze poniżenia, dowiódł swej wartości, tryumfował nad młodymi, niedoświadczonymi dowódcami. To dzięki niemu losy wojny się odwróciły. Tak, P’yokjeyek, było jego zwycięstwem. Które jednak przyniosło Japończykom tylko na chwilę wytchnienie. Zawierucha wojenna szalała w najlepsze. Pory roku zmieniały się w bezlitosnym rytmie koreańskiego klimatu. Mróz i  ziąb trzymały przez większość  roku. Wraz z  upływem czasu coraz częściej przebąkiwano o  rokowaniach pokojowych. Zawieszenie broni mogło przynieść korzyści obu stronom konfliktu. Warunki były jasne. Japończycy mieli wycofać oddziały do południowo-zachodniej części kraju i  uwolnić paru książąt krwi. Seul ewakuowano. Mimo wszystko wciąż dochodziło do potyczek. Podczas odwrotu japońskie wojska dopuszczały się grabieży i  łupiestw.

Ostatnia szansa, żeby zburzyć jakąś fortecę lub rozbić wrogi oddział. Traktat pokojowy nie zaspokoił ich żądz. Na kolejne negocjacje – liczono, że skuteczniejsze – przyszło czekać trzy lata. Nie obyło się bez ekscesów. Chińska delegacja wyruszyła w  drogę w  październiku 1596  roku, bynajmniej nie pod szczęśliwą gwiazdą. Natura jakby sprzysięgła się przeciwko pokojowi, potężne trzęsienie ziemi zrównało Kioto z  ziemią. Posłowie zostali przyjęci w  Osace, imponującej siedzibie Hideyoshiego. Dyktator poczuł się urażony tonem listu, w  którym żądano natychmiastowego wycofania wojsk z  terytorium Korei oraz zburzenia wzniesionych twierdz. Ale jego gniew sięgnął zenitu, gdy dotarł do najbardziej żenującego akapitu. Na znak uznania Chińczycy pozwolili sobie nadać Hideyoshiemu prestiżowy tytuł… króla Japonii! W  tej chwili zrezygnowano z  wszelkich prób negocjacji. Zaledwie kilka miesięcy później ruszyła kolejna inwazja. Tym razem Hideyoshi traktował sprawę osobiście. Zamierzał zmyć zniewagę krwią nieprzyjaciół. Podekscytowany i entuzjastyczny, w 1597 roku zaakceptował plan nowej ofensywy. Lecz oficerowie nie podzielali jego zapału. Wiedzieli, z  czym przyjdzie im się mierzyć. A zwycięstwo zdawało się w najlepszym wypadku wątpliwe. Ale potężny kampaku był u szczytu chwały na arenie krajowej i  wiązał z  wyprawą wielkie nadzieje. Chciał za wszelką cenę dokonać zemsty. Zawziął się, stracił umiar w imperialistycznych dążeniach. Momentami trudno pojąć, co nim kierowało. Zawsze niezwykle ostrożny, teraz przez urażoną dumę położył na szali losy całego kraju. Tym razem flotę uzbrojono jak należy, nie pozostawiono miejsca na improwizację. Ponadto Japończycy zdążyli już

dobrze poznać koreańskie wody. Powrócili weterani pierwszej wojny. Kato Kiyomasa otrzymał dowództwo nad piechotą. Był nie mniej zacięty niż Hideyoshi, dla niego również kolejna inwazja stała się szansą na rewanż. Konishi natomiast otrzymał nominację admiralską. Podczas gdy japońskie okręty uzbrojono w  potężniejsze działka, flota koreańska startowała z  gorszej pozycji. Z  nieznanych przyczyn nie dowodził nią już zwycięski Yi, lecz niepewny i  słaby Wonkiun. Dyskusyjny wybór, któy mógł się okazać fatalny w  skutkach. Japończycy nie mogli się nie ucieszyć, pamiętając o jego wcześniejszej nieporadności. Ta zaś dała o  sobie znać już na samym początku nowej wojny. Japończycy zatopili liczne okręty-żółwie, być może nawet sto sześćdziesiąt, i  bez kłopotów dokonali desantu w Korei. Chińczycy zabezpieczyli się na wszelkie możliwe sposoby. Tym razem stwierdzili, że nie ma się co wahać, i od razu wysłali do Korei potężną armię. Pchnęli ją na południe, gdzie skierował się Kiyomasa. Zajęli Namwon, strategicznie położoną fortecę, i otoczyli ją wałami. Kiyomasa nie tracił czasu. Gdy zobaczył, że nieprzyjaciel blokuje jego marsz, natychmiast obległ zamek. Chińczycy byli doskonale wyposażeni, mogli długo wytrzymać. Japończykom zaś zależało na czasie, chcieli skrócić oblężenie. Kiyomasa posłużył się więc nie lada fortelem. Z  pobliskiej wsi kazał sprowadzić setkę snopów. Następnie ułożył je w  stos pod murami Namwonu. Wybrał najsłabiej obsadzony fragment umocnień. Tam właśnie zakradli się jego ludzie. Kiedy Chińczycy spostrzegli, co się święci, stos osiągnął już takie rozmiary, że Japończycy mogli się wspiąć po słomie na mury i wdarli w ich obręb. Wzięli garnizon z zaskoczenia, nikt nie uszedł z  życiem. Hideyoshi w  końcu otrzymał

potwierdzenie wartości swych wojsk. Jego ludzie dostarczyli mu cztery tysiące nieprzyjacielskich głów. Sama słodycz. Następnie pełni otuchy Japończycy podjęli marsz w kierunku Seulu. Krążyły pogłoski, że pewien chiński dowódca szykował potężne kontruderzenie, które miałoby odepchnąć najeźdźców za morze. Tymczasem również Yi wrócił na dawne stanowisko. Cóż, Seul musiał zaczekać. Jednak był już późny październik, zima pukała do drzwi. Japończycy zatrzymali się niemal przy rogatkach miasta, ale postanowili odłożyć dalsze decyzje do wiosny. Zjadnawszy sobie najważniejsze bóstwa oraz duchy Nieba i  Ziemi, głównodowodzący Yang Ho skierował się ku fortecy Urusan (po koreańsku Yolsan), wysuniętej najdalej na wschód bazie Japończyków. Zamek miał strategiczne położenie. Garnizonem dowodził Kiyomasa. U jego boku stał Asano Yukinaga, który dołączył ze swym silnym oddziałem, żeby wzmocnić obronę twierdzy. Ofensywa zaczęła się w  pierwszych dniach stycznia 1598  roku. Urusan musiał upaść. Takie było założenie Chińczyków. Jednak wydarzenia potoczyły się inaczej i  twierdza pozostała niezdobyta. Ocaliły ją posiłki, które dotarły w krytycznej chwili, kiedy koniec był już blisko. Urusan stał się ostatnim bastionem japońskiego oporu, pomnikiem ich waleczności. Później wrogie armie spotkały się nad rzeką Sochon. Bitwa miała rozstrzygnąć o  losach wojny, stanowić definitywne zamknięcie działań zbrojnych. Do starcia doszło 30 października 1598  roku. Japończycy zwyciężyli. Zebrali głowy pokonanych. Za dostarczenie makabrycznych trofeów czekały ich nagrody. Chińczycy ponieśli poważne straty.

Lecz wtedy nastąpił zwrot akcji. Do Korei dotarła niespodziewana wieść o wydarzeniu, które miało miejsce mniej więcej miesiąc wcześniej: umarł Hideyoshi, władca Japonii. Oto wiersz ułożony przez samego kampaku, który oczekując końca, stara się oddać słowem ulotność istnienia. To prorocze wersy, spisane jakby ku upamiętnieniu autora. Ach! Pojawiam się jak rosa, niknę jak rosa – oto moje życie. Nawet chwała Osaki to tylko sen we śnie.

Japońska armia przyjęła wiadomość ze zdumieniem i z wściekłością. Ale większość żołnierzy i  oficerów odetchnęła z  ulgą. W  tej sytuacji dalsze prowadzenie wojny traciło sens. Inwazja znalazła zaskakujące zakończenie, a  sama bitwa nad Sochon, która wciąż trwała, została zawieszona. Wojna zbierała straszne żniwo. Japończycy wreszcie mogli wrócić do ojczyzny, do życia w cywilu. Przez pewien czas utrzymywano tę wiadomość w tajemnicy. Obawiano się przewrotu. Ale wieść dotarła do uszu szpiegów, a zaraz potem wyciekła i obiegła cały kraj. Wszystko mogło się teraz wydarzyć. Yi wybuchł strasznym gniewem. Postanowił pozostawić w  pamięci nieprzyjaciół niezatarte wspomnienie. Przypuścił nocny atak, ale japońskie statki mu się wymknęły. Wroga flota pozostawała w  gotowości taktycznej, w  każdej chwili spodziewała się napaści. Admirał słono zapłacił za swą arogancję. Kiedy przyglądał się walkom, znalazła go zbłąkana kula. Wkrótce zmarł w wyniku powikłań.

Kronika dwóch inwazji zbliża się do końca. Żadna ze stron konfliktu niczego nie zyskała. Może tylko samuraje mogli się napawać swoimi przewagami, pierwszy raz osiągniętymi na obcej ziemi. Marna pociecha, zważywszy na liczbę ofiar i  koszt prowadzenia dwóch wojen. Szczególnie dotkliwie konsekwencje inwazji odczuli Chińczycy. Udział w kampanii znacznie nadwątlił siłę ich armii, co walnie przyczyniło się do obalenia dynastii Ming przez Mandżurów. Najbardziej ucierpiała Korea, rzecz jasna. Zniszczenie i  grabież dosięgły każdego jej zakątka, zepsuci urzędnicy i  rabusie bez skrupułów wykorzystywali sytuację. Chińczycy pozostawili część oddziałów na terytorium Korei. Koreańczycy wciąż cierpieli pod obcym butem, tyle że chińskim, już nie japońskim. Hideyoshi nie żył dostatecznie długo, by zrozumieć, jakim brzemieniem obarczył swój kraj. Podstawowym mankamentem kampanii okazała się z  pewnością nieodpowiednio przygotowana flota. Japońskie statki były pomyślane jako proste platformy, skorupy do transportu żołnierzy. I właśnie to strategiczne niedociągnięcie przyczyniło się do klęski na morzu w większym stopniu niż budzące postrach łodzie nieprzyjaciół, okręty-żółwie. Cóż, być może gdyby wojna potrwała dłużej, Japończycy wyszliby z  niej zwycięsko. Kto wie? Jednak historia nie pozwoliła zweryfikować tej hipotezy. W pewnym sensie ten, kto wciągnął Japończyków w  wojnę, również ich z  niej wyciągnął. Wraz ze śmiercią Hideyoshiego zniknęła zniewaga, którą należałoby pomścić.

Śmierć dyktatora zamknęła pewną epokę. Hideyoshi zbudował kruchą równowagę sił, która zaczęła pękać, gdy go zabrakło. Kto przejął stery, kto podjął jego dzieło? Hideyoshi pozostawił małego synka. Ieyasu zaś był najpotężniejszym daimyō w ówczesnej Japonii. Plan zjednoczenia państwa miał wejść w  nową, decydującą fazę. [1] Najlepszym opracowaniem tematu mongolskich inwazji jest dzieło pióra S. Turnbulla The Samurai. A Military History, ss. 186–223.

ROZDZIAŁ VIII

HERBATKA Z HIDEYOSHIM Uniosłem miecz, mój wierny miecz, mój stary miecz, nadszedł czas, uniosłem go ku niebu! SEN NO RIKYŪ

Rikyū wzniósł ostrze ku niebu. On, nawykły raczej do filiżanki herbaty, dobył miecza. Miał zabić... samego siebie. Był poranek, natura ożywała kolorami, nadchodziła wiosna. W powietrzu unosił się jej subtelny zapach. Był dwudziesty ósmy dzień dziewiętnastego  roku Tenshō, czyli rok 1591. Co takiego przyniósł? Cóż, rzeczy nieodwracalne. Mistrz ceremonii herbacianej popadł w  niełaskę u swego amfitriona, najpotężniejszego człowieka Japonii.

Hideyoshi był obok niego. Obserwował Rikyū, gdy ten szykował się do czynu, na który, jak sądził kampaku, zabraknie mu odwagi. Hideyoshi wierzył, że mistrz się zawaha, ten jednak działał zdecydowanie. Co do tego doprowadziło? Czyż nie lepiej byłoby pozostać przyjaciółmi? Śmierć pukała do drzwi pawilonu herbacianego. Przybyła wzywana, bynajmniej nie wpraszała się z własnej woli. Ktoś mógłby się oburzyć: z  jakiej racji syn kupców uzurpował sobie prawo do przyjęcia śmierci z  własnej ręki? Czyż to nie przywilej zarezerwowany dla samurajów? Rikyū z  pewnością nie był zwykłym mistrzem. Obsługiwał dwór, odprawiał wyjątkowe rytuały. Cieszył się względami władcy, z czego czerpał trudne do oszacowania korzyści. Ale wszystko to straciło sens, nawet sama ceremonia herbaciana, w której nie miał już nigdy wziąć udziału. Kres był już bliski; przyglądało mu się czyste lutowe niebo i  człowiek gotów wziąć sprawy w  swoje ręce, gdyby ostrze zawiodło. Lecz miecz gładko wbił się w brzuch mnicha. Teraz już nikt nie mógłby go uratować. Ceremonia herbaciana stanowi punkt zjednoczenia światów, życia i śmierci, wyzwolenie i aspekt samsary, reinkarnacji[1]. Jakby na jedną, podniosłą chwilę świat stawał w  miejscu, pozwalając swym dzieciom na subtelną chwilę wytchnienia. Herbatę nalewa się do zdobionych czarek, które symbolizują wszechświat. Klienci wczołgują się do sali, w  której znikają wszelkie podziały klasowe. Kupiec zrównuje się z  samurajem, wielki polityk zostaje zwykłym człowiekiem. Czajnik podskakuje na trzaskającym ogienku; czas staje w  miejscu, znikają zmartwienia i  problemy zrodzone z  nazbyt

racjonalnych umysłów. Tak i  nie, słuszne i  błędne, wzlot i  upadek tracą smak w  wymiarze, w  którym przestrzeń sublimuje w coś innego. Rozmawia się przyciszonymi głosami, żeby nie zakłócać nastroju i  nie przeszkadzać przywołanym przez celebransów bożkom. Celebransów? Po prostu mistrza ceremonii herbacianej i  jego gości. W  sali rytuał zaciera nawet podział na mędrców i  uczniów. Etykieta owszem, wciąż obowiązuje, jako przypomnienie o  związkach z  ulotnym światem na zewnątrz. Goście kłaniają się sobie nawzajem zgodnie z wymogami ri. Również słowo ceremonia jest mylące. Wystarczyłoby chanoyu, „wrzątek na herbatę”, czyli czystość i  prostota, bez metafizycznych dodatków. Rytuał ten nie wiąże się z  jakimś spekulatywnym zen. Człowiek żyje w  chwili, w  nieskończonej teraźniejszości, w  której wszelkie poczucie winy zostaje unicestwione. Są takie miejsca, w  których istnieje wyłącznie niewinność. Rozmowy o wojnie i niepokojach są zabronione. Nie należy wspominać o  sprawiedliwości czy imperialistycznych planach. Skaziłoby to ahistoryczną sferę, w której splatają się herbaciane pnącza. Napój smakuje się w  danej chwili, w  każdym łyku króluje sekret rytuału. Istnieje tylko tu i  teraz, wszelkie rozmyślania schodzą na dalszy plan. Pawilon herbaciany, sukiya, otaczają sosnowe igły, piękno kolejnych pór  roku olśniewa gości, za każdym razem ukazuje wszechświat z  nowej perspektywy. Kontury świadomości rozmywają się jak we śnie. Rzeczywistość zmienia się z każdym małym łykiem herbaty. A  jednak nie można powiedzieć, że człowiek ulega złudzeniu, bo całe doświadczenie jest na wskroś konkretne i materialne.

Swary, wrzaski i  współzawodnictwo zostają nazwane po imieniu: są tylko zniekształconym spojrzeniem, które nie jest w  stanie zwrócić się ku wieczności. Które skupia się na szczególe, zatraca się w  nim, nie pozwala zaznać słodyczy wyzwolenia. Uniwersum herbaty zawsze mieści się w  pamięci, choć ludzie tego nie dostrzegają. Oto w jaki sposób na powierzchnię wypływa buddyjska natura, którą odsłania rytuał. Jesteśmy tutaj, nie potrzebujemy nic więcej. Oto okrzyk doskonałości wypowiedziany czystym szeptem. Tu stykają się zen i chanoyu. Jakby wzajemnie się sobą syciły, jakby się nawzajem potrzebowały. Nie ma więc sensu rozwodzić się nad stosunkiem łączącym te dwa światy, próbować go zanegować lub uwypuklić. Owe rzeczywistości istnieją bowiem w  pełnej symbiozie, stają otworem przed każdym, kto odnajdzie w  sobie śmiałość potrzebną, żeby uważnie im się przyjrzeć. Ukradkowe spojrzenie, jak wiadomo, rozmywa kontury. „Uważna niedbałość” ceremonii może zdezorientować niezwyczajnego gościa. Nowicjusz może się zagubić w  kontemplacji jedynego kwiatu, który jest mu dane oglądać: ozdoby pokoju skomponowanej wedle prawideł ikebany. Lub zatracić się, oglądając obraz w  zwoju, ozdobiony kilkoma wersami wiersza, dekorujący surową ścianę. Taki wydaje się świat: transparentny, a  więc spontaniczny. To szczególna estetyka, która nie żywi się rozbuchaniem ani przepychem. Tę naturalność zachowuje również kadzidło, którego cierpki, acz subtelny zapach unosi się w powietrzu. Spowija salę, ta zaś wchłania go. Aromat mocniejszy niż słowa. Wreszcie unosi się pokrywka dzbanuszka i  nowy zapach, aromat herbaty, wciska się we wszystkie zakątki sali. Mistrz przygotowuje łyżkę, wkrótce poczęstuje gości naparem.

Każda czarka, która sama w  sobie jest dziełem sztuki, wypełni się odpowiednią ilością napoju. Żadna się nie przeleje, w żadnej nie zabraknie herbaty. Liście zostaną rozbite miotełką. Miękki chlupot gorącej wody przełamie ciszę, która otula salę. Każdy z  gości obsłuży się po kolei, po czym przekaże czajnik osobie zasiadającej po prawej stronie. Samuraj, rzecz jasna, może wziąć udział w takiej ceremonii. Pozwala mu na to jego siła, podczas gdy on sam w  czterech ścianach pawilonu herbacianego znów staje się dzieckiem. Musi jedynie pilnować, żeby nie ulec instynktowi walki i  podporządkować się mistrzowi. Wymaga to olbrzymiej dyscypliny wewnętrznej. Zen stanowił główną materię rozważań samurajów. To rygorystyczny trening, który hartuje ich dusze. Tylko w  taki sposób mogli zaakceptować odcienie tej buddyjskiej szkoły – poprzez odarcie jej z opresyjnej metafizyki. Rząd w Kamakurze odnalazł w  zen religię prostoty. Całkowite przeciwieństwo buddyzmu Heian, kultu pozostającego w  pełnej separacji od materialnego świata. Ceremonia picia herbaty stawia człowieka w  centrum życia, ani na chwilę go z  niego nie wyrywa. Zen zaleca mierzenie się z  odpowiedzialnością, również tą polityczną. Samuraje przychylnie spoglądali na zen, bo przystawało do ich stylu życia. Szczególnie ci najwyżsi rangą dostrzegali w nim mądrość, ponieważ rozumieli potrzebę przeplatania kultury i sztuki wojennej. Nie należy się więc dziwić, że Hideyoshi pasjonował się chanoyu, popularyzował ceremonię i  stał się jej wielkim orędownikiem. Znane jest również zainteresowanie rytuałem Ody Nobunagi oraz uwaga, jaką poświęcał dzbankom i  czarkom, a  także

pokaźne kwoty, które wydawał, by sprawić sobie najlepsze lub najstarsze utensylia. Zamiłowanie do sabi, patyny czasu pokrywającej przedmioty, towarzyszyło również poprzednikowi Hideyoshiego. Zdrajca Akechi zaatakował go tuż po ceremonii, wykorzystał jego przywiązanie do rytuału. Czy Hideyoshi mógł się wtedy pogrążyć w  skupieniu graniczącym z rozproszeniem? Czy to możliwe, że zatonął w czarce herbaty lub wyłowił z niej wzrokiem nieszczęście? Jaką historię skrywa śmierć Rikyū[2]? Inni mistrzowie też odbierali sobie życie. W  tym wypadku jednak ostateczny gest został podyktowany kaprysem Hideyoshiego. Po Kioto krążyło wiele hipotez. Również samuraje mieli swoją wersję zdarzeń. Co stało się kością niezgody między mistrzem a Hideyoshim, władcą? Od razu należy odrzucić najnikczemniejsze podejrzenie: Rikyū był naciągaczem i za bajońskie sumy sprzedawał zwykłe przybory do ceremonii herbaty. Każdy rzeczoznawca wie doskonale, że wyceny mistrza były uczciwe; lud musi zrozumieć znaczenie rzeczy niematerialnych. Oznacza to, że tylko ten, kto słono płaci, może zyskać (blade) pojęcie o wartości dzieła sztuki. Po drugie, wbrew plotkom lub insynuacjom, Rikyū nie był chrześcijaninem. To kolejne z  oskarżeń, które obalono niemal natychmiast. Zresztą różnice religijne nie miały jeszcze wagi, której nabrały dopiero z czasem, co w przyszłości doprowadziło do prześladowań i wydalenia chrześcijan z Japonii. Władca, jak wszyscy, czerpał korzyści ze współpracy z  misjonarzami i Portugalczykami. Nie ma sensu drążyć tego wątku. A może Rikyū ośmielił się wyrazić opinię na temat zapowiedzianej inwazji na Koreę, spróbował ukrócić bojowe

zapędy Hideyoshiego? Albo posunął się dalej niż inni, próbując doradzić zapamiętałemu dyktatorowi, który jednak nie dał mu posłuchu? Czy jednak polityczne zagadnienia licowały z subtelną atmosferą pawilonu herbacianego? Wszelkie przejawy brutalności sprzeniewierzały się herbacianej etyce i  jako takie musiały zostać zduszone. Podobne zakłócenia stały w sprzeczności z atmosferą szacunku i  harmonii, panującą w  sali. Rikyū w  gruncie rzeczy po prostu wykonywał swój zawód, próbując ostudzić rozpalone głowy wojowników, jakże niestosowne w  jego pawilonie. Mógł sobie na to pozwolić, w  przeciwieństwie do hipokrytów z  otoczenia Hideyoshiego. Mistrz zaskarbił sobie łaski dyktatora i  w  pewnym stopniu uczestniczył w  sprawowaniu władzy. Kupiec, uzurpujący sobie miejsce w świecie samurajów, mógł wzbudzać niechęć. Ale nikt nie mógł zarzucić, że Rikyū wykorzystywał bliskość, którą zaszczycał go kampaku. Tajemnica gęstnieje. Trudno dostrzec sens w  śmierci mistrza. Może po prostu należałoby przytoczyć wszystkie krążące pogłoski i  na tym poprzestać. Przecież chodzi tylko o  śmierć mistrza ceremonii herbacianej, i  to nieponiesioną w  bitwie. Samuraje mogliby uznać ją za nieistotną i  skupić się na swoich sprawach. Ale w  tym niezwykłym seppuku trzeba dostrzec pewien symbol, znak czasów: w  świecie samurajów, których myśli zaprzątały inne kwestie, ceremonia herbaciana traciła wartość. Śmierć Rikyū zamknęła pewną niepowtarzalną epokę. Stosunek Hideyoshiego do chanoyu może się wydawać dwuznaczny lub zgoła obcesowy. Kampaku był na wskroś laikiem, czasem dość chimerycznym. Mnich Toye był

miłośnikiem ceremonii herbacianej. Dla niego każdy listek znaczył tyle co całe uniwersum czystości, miał wartość absolutną. Pewnego dnia z  nieznanych powodów Hideyoshi nakazał wykarczować krzewinę otaczającą świątynię i posadzić w jej miejsce wiśnie. Toye zaprotestował, surowo zganił władcę za zniszczenie jego herbacianych krzewów. Ale Hideyoshi pozostawał niewzruszony, jego rozkazy były nieodwołalne. Wobec tego Toye zareagował w jedyny słuszny sposób. Popełnił samobójstwo, będące skargą na zadany gwałt. Jego świat skończył nieodpowiedzialny gest, kaprys Hideyoshiego. W 1591  roku Sengoku jidai zbliżał się do punktu kulminacyjnego. Hideyoshi mógł wreszcie wyśnić swe sny o  potędze. Niedawno pokonał klan Hōjō, jego supremacja zdawała się niezagrożona. Wkrótce miał się zwrócić ku nowym celom, skierować wzrok za granicę. To w tym okresie odwiedzał Rikyū, pogrążał się w  spokojnej atmosferze sali herbacianej, zapominał o wojennych trudach. W tym łagodnym, przytulnym skrawku wieczności wszelka myśl o  walce musiała zostać stłumiona, podczas gdy umysł zaznawał głębi nieporuszalnego spokoju buddyjskiej natury. Taki klimat towarzyszył spotkaniom Rikyū i  Hideyoshiego, z  których obaj wyciągali naukę. Spotkania te często odbywały się w  przeddzień decydujących bitew, jakby Hideyoshi szukał w  nich oparcia, dobrej wróżby. Jakby spodziewał się herbacianego błogosławieństwa, zamiast zaufać nieokreślonym bóstwom. Zaszczycony Rikyū przyjmował jego wizyty, podczas gdy na zewnątrz pawilonu rycerze rozpościerali sztandary Toyotomich. Podobna sława i  splendor każdemu mogłyby uderzyć do głowy. Czyżby Rikyū dotknął narcyzm, czyżby mistrz zaczął traktować Hideyoshiego jak pierwszego lepszego gościa?

Próżność skaziła jego duszę, i  być może to przesądziło o popadnięciu w niełaskę. W najlepszym wypadku Rikyū mógł się uznać za najwybitniejszego mistrza ceremonii herbacianej w  Japonii: groźne przekonanie, jeśli nie zrównoważone obiektywną samokrytyką. Czy ostateczny gest był sposobem na przywrócenie psychicznej równowagi? Niektórzy sugerują, że wyrok śmierci został wydany przez Hideyoshiego, owszem, ale za podszeptem samego Rikyū, który chciał się zapisać w historii za sprawą sensacyjnego seppuku. Ale to tylko przypuszczenia, plotki, domysły. Z pewnością na całą sprawę kładł się cieniem namiętny, lecz głęboko skrywany konflikt pomiędzy mistrzem, którego całą siłą była jego sztuka, a  władcą, który potrzebował miecza, by zyskać szacunek. Była to nierówna walka, jednak obaj jej uczestnicy musieli wykrzesać z siebie to co najlepsze. Rikyū walczył na swój sposób. Jak wtedy gdy strofował dostojnego gościa, przypominając mu o zasadach chanoyu: – Panie, proszę, byście pozostawili miecz na zewnątrz. Znacie zasady. Nie wolno zakłócać atmosfery sali żadnym nawiązaniem do przemocy. – Dobrze, mistrzu. Chcę okazać należyty szacunek i  gorliwość. Nauczcie mnie, jak postępować. Usłucham was we wszystkim. Szeptano, że Hideyoshi bez miecza czuje się nagi. Kuroda Yoshitaka, wojownik z  jego obstawy, odradzał mu odkładanie broni i  podejrzliwie przyglądał się całej ceremonii. Ale Hideyoshi był odmiennego zdania. Kiedyś stanął bezbronny przed Tokugawą Ieyasu, okazał mu pełne zaufanie. Z drugiej strony w  zimnej wojnie między Hideyoshim a  Rikyū szlachetne odpasanie miecza uchodziło za oznakę słabości. Władca Japonii zdawał się uznawać zwierzchność

mistrza ceremonii herbacianej. Okrywał się hańbą. Hideyoshi odkładał miecz do skrzynki w przedpokoju, a potem wczołgiwał się do sali jak pozostali uczestnicy ceremonii, a wszelkie niecne zamiary i  zasługi zostawiał za sobą. Mógł zachować jedynie wachlarz. Hideyoshi i  Rikyū spotykali się wiele razy. Niektórzy wspominają o  kilkudziesięciu wizytach, nie negując przy tym potencjalnej wzajemnej zależności. Inni zaś twierdzą, że spotkania szły w  setki, niemal jakby dyktowała je wyższa konieczność, z  perspektywy pobocznego obserwatora pozbawiona przyczyn. Zupełnie jakby wojownik potrzebował tej czarki herbaty, a mistrz czekał na gościa z niecierpliwością. Jakby mistrz zen choć przez moment mógł żywić pospolite ludzkie uczucia. Często mówiło się też o  spotkaniach prywatnych, w  cztery oczy. Być może wojownik spodziewał się otrzymać poradę lub przestrogę, co nie byłoby możliwe przy członkach jego świty. Wszystko odbywało się bez świadków. Hideyoshi unikał w  ten sposób szerzenia się pogłosek o  tym, że mistrz ceremonii herbacianej go przewyższa. Za każdym razem kiedy wrota do sali się otwierały i  Rikyū urządzał imponujące wejście, Hideyoshi oczekiwał czegoś nowego, odkrycia nieznanej zmysłom rozkoszy. Marzyły mu się nowe wrażenia, do których prowadził każdy kolejny łyk naparu. Oczywiście potrzebował do tego pośrednictwa hierarchy, eksperta. Ale Rikyū mógł czytać ze spojrzeń Hideyoshiego i  przewidzieć zamiary najbardziej wpływowego człowieka w  Japonii. Był to przywilej, po którym zostało niewiele śladów w  kronikach. Spośród wszystkich znajomości ta między mnichem a  kampaku zdawała się najbardziej intymna, tragiczna i śmiercionośna.

Nie, nigdy nie wymieniali pełnych szacunku ukłonów. Darzyli się swego rodzaju wzajemnym szacunkiem, który nie wynikał po prostu z  wymogów etykiety. Nie słali sobie uśmiechów, co to to nie, ale ich zmarszczone brwi, ich miny niemal zdradzały niewyrażalne emocje. Ich twarze, szczególnie Rikyū, przypominały oblicze Buddy. Podczas pewnego pamiętnego kazania jeden z  uczniów zadał mnichowi pytanie o dharmę. Ten udzielił mu szczególnej odpowiedzi: uniósł kwiat w  powietrze i  delikatnie się uśmiechnął. Zen oznaczał ascezę i  surowość. Oto dlaczego bohaterowie tej opowieści nie uśmiechali się do siebie, pomimo łączącej ich zażyłości. Wszystko zaczęło się jak w  romantycznej, miłosnej historii. Pewna anegdota pozwala przeczuć przyszłe porozumienie dusz. Do Hideyoshiego dotarły opowieści o  wspaniałym, ukwieconym ogrodzie mistrza. Zechciał go więc odwiedzić. Być może nie wiedział o  herbacie, być może go nie interesowała. A jak, zgodnie z legendą, przyjął go Rikyū? Hideyoshi był zaskoczony. Słyszał o  wilcach, budzących zachwyt kwiatach Rikyū. Ton opowieści był nadzwyczaj entuzjastyczny. Ale teraz, gdy władca wkraczał do ogrodu dostojnym krokiem, nigdzie ich nie dostrzegał. Być może go okłamano. A  może z  jakichś tajemniczych przyczyn Rikyū zadbał o to, żeby je przed nim ukryć. W każdym razie dumny władca nie dał po sobie poznać zaskoczenia. A  jeszcze bardziej się zdumiał, gdy znalazł się w  sali herbacianej. Wilec znajdował się w  środku. Królował samotnie w centrum sali. Nie, Rikyū go nie ukrył! Skądże[3]! Innym razem Hideyoshi spróbował podpuścić mistrza. Przyniósł mu złoconą misę i  wiązkę kwiatów śliwy. Poprosił gospodarza, by przyozdobił nimi salę. Sądził, że takie życzenie

wprawi mistrza w  zakłopotanie. Jednak Rikyū pozostał niewzruszony i  przyjął bukiet. Bez namysłu cisnął kwiaty do misy. Powstała w ten sposób olśniewająca kompozycja barwna, klejnoty i  kwiaty przyjemnie kontrastowały ze lśniącym metalem. Rikyū kolejny raz okazał wyższość, ukazał wojownikowi całą sferę wartości obcych sztuce wojennej. Lecz to nie był koniec niespodzianek. Mistrz uwielbiał deprymować swego dostojnego gościa. Pewnego razu zaprosił go do tak ciasnej sali, że wojownik z  trudem się w  niej mieścił, ponadto wypełnił pomieszczenie kwiatami wiśni, które niemal uniemożliwiały wejście. Był to okres kwitnienia i  kombinacja kolorów kolejny raz okazała się olśniewająca. Hideyoshi był pod wrażeniem ilości kwiecia w pokoju. Pasjonowało go to, co ekstrawaganckie i niezwykłe. Rikyū posiadał zmysł piękna, potrafił dostrzec je w każdych okolicznościach. Pewnego razu, gdy wciąż terminował u jednego z najwybitniejszych mistrzów swych czasów, przypadł mu obowiązek sprzątnięcia sali herbacianej. Przyłożył się do pracy z  pełnym zaangażowaniem, na koniec w  pomieszczeniu nie pozostał ani kłębuszek kurzu. Mistrz przyszedł sprawdzić efekty pracy ucznia. Rikyū wyczytał z  jego spojrzenia, że nie wszystko jest jak należy. Wtedy potrząsnął drzewem, aby strącić liście przez okno do sali. Podłoga była gotowa, aby je przyjąć. Kurz zniknął, ale pomieszczenie nie było nagie. Teraz mistrz nie miał już nic do zarzucenia. Rikyū wykonał zadanie. Wyrafinowane piękno, czysta estetyka, które dostrzegamy w  takich miejscach, to właśnie sabi, którego nie należy mylić z  nędzą lub osamotnieniem, do których wszakże sabi nawiązuje. To piękno niezwyczajne, w  ramach którego porządek dopuszcza element nieporządku. Inny jego przykład:

liście opadają na górską ścieżkę, układają się zgodnie z  prawidłami sztuki. Nie utrudniają spaceru, wydają się wręcz rozrzucone nonszalancką ręką tajemniczego kompozytora. Idylli między samurajem a  mnichem zen nie było sądzone trwać. Nagle, bez widocznych przyczyn, Hideyoshi postanowił się odciąć od zaufanego doradcy. Wydalił go z  Kioto, pośpiesznie wysłał do Sakai. Tylko najbliżsi uczniowie znali okoliczności zaskakującej decyzji, jednak to przemilczeli. O świcie Rikyū wszedł na pokład łodzi i  odpłynął ku przeznaczeniu. Zważywszy na to, że Hideyoshi wysyłał go do swego rodzinnego miasta, mogło to wyglądać na łaskę. Lecz było inaczej i twarz mistrza zdradzała poruszenie. Zmieniła się w  maskę żalu człowieka, który ogląda zmierzch swej fortuny. Wioślarze wyczuwali ciche, subtelne rozczarowanie mistrza. Wśród żwawej krzątaniny załogi Rikyū rozglądał się uważnie, czekając jakiegoś znaku miłosierdzia, zaproszenia do powrotu, który jednak się nie pojawiał. Samuraje Hideyoshiego żegnali go z  nabrzeża, on zaś odpowiadał im serdecznie. Wszyscy liczyli, że wygnanie nie potrwa długo i  że dyktator wkrótce odwoła rozporządzenie. Czyżby więc niezwykła bliskość okazała się fatalna w skutkach dla tego, który cieszył się mniejszą władzą? Rikyū był poważny, stał wyprostowany zgodnie z  nakazami zen, a łódź odpływała do Sakai. Jakiś czas przed tymi wydarzeniami stało się coś, co być może rzuca słabe światło na motywy wygnania. Na terenie rezydencji Hideyoshiego zorganizowano herbacianą świątynię mistrza. Wkrótce mieli się w niej pojawić wysocy rangą goście, wśród nich potężny opat Daitokuji.

Rikyū wydał swym uczniom niezbędne instrukcje. Ceremonię miał poprowadzić on sam, wielki mistrz ceremonii herbacianej, więc wszystko musiało przebiegać zgodnie z  kanonem chanoyu. Według ściśle określonego scenariusza, bez skazy. Ale kiedy Rikyū wyjaśnił, który tekst będzie towarzyszyć ceremonii, jego uczniowie zrobili wielkie oczy. Tylko zwój i kwiat mogą ozdabiać salę. Wszystko musi się odbyć z  poszanowaniem tradycji. Prawda. Tylko że zwój, o  którym mówił mistrz, należał do Hideyoshiego, którego nikt nie zdążył i wcale nie zamierzał poprosić o pozwolenie. Gdy tylko ceremonia się rozpoczęła, rozległy się gromkie śmiechy. Nie, goście nie oszaleli. Zrozumieli jedynie, że zwój na ścianie należy do Hideyoshiego, który nic nie wie o  jego wykorzystaniu. Cóż za zniewaga, cóż za bezczelność! Inskrypcja nawiązywała do nieuchronnego wygnania jednego z  obecnych z  rozkazu potężnego kampaku, niejakiego Sena no Soekiego, znanego lepiej jako Rikyū. Również on ośmielił się zakpić ze swego pana. Gdy rytuał dobiegł końca, jeden z  uczniów czym prędzej chciał odłożyć zwój na miejsce, żeby Hideyoshi nie spostrzegł jego braku. Rikyū nie słuchał argumentów, a  ryzyko, że jego występek zostanie odkryty, rosło. Jakby z  rozkoszą rzucał wyzwanie antagoniście. Subtelny spór, toczony z  małostkowością i  zajadłością, stał się dla jego uczestników źródłem rozkoszy. Rikyū spędził noc na kontemplacji, siedział przed zwojem, jakby doszukiwał się w  nim ukrytego sensu, i czekał, aż spadnie nań gniew Hideyoshiego. Wyobrażał sobie, że władca wpada do sali rozszalały niczym wściekły zwierz. W zwoju poruszano tematy bliskie buddyzmowi: odchodzenie, ulotność życia. Rikyū doskonale o  nich pamiętał. Czy dopuścił się grubiańskiego gestu, chcąc dać swemu gospodarzowi pretekst?

Mistrz ceremonii herbacianej pozostawił swemu najbardziej zaufanemu uczniowi wiadomość. Był to list, który miał zostać odczytany wyłącznie w  razie skazania autora na śmierć. W  wersach tych można dostrzec przebłyski przeznaczenia mistrza. Czy to Hideyoshi go ukarał, czy Rikyū przyjmował śmierć z  własnej woli? Czyż śmierć nie jest bowiem nieodwołalnym wyrokiem losu, który mędrzec wykonuje sam, zamiast biernie oddać swe życie w ręce boskiego zrządzenia? Niedługo przed wygnaniem doszło do rozmowy Rikyū z  Sogim, innym mistrzem ceremonii herbacianej, który służył Hideyoshiemu podczas istotnych ceremonii. Sogi podkreślił: zadanie sobie śmierci to skuteczny sposób na zmazanie hańby. Rikyū wziął to sobie do serca. Śmierć pozwala zniknąć jak cień, bez śladu. Sogi przebywał u boku kampaku na zamku w Osace. Później opuścił go, a  ich następne spotkanie miało miejsce na zamku w  Odawarze. Ale tym razem stali po dwóch stronach frontu i  Sogi uciekł, żeby upadający Hōjō nie pociągnęli go za sobą. Został jednak schwytany i  jego dawny pan nakazał mu przygotować wyjątkową chanoyu. Jednak mistrz poruszał się niezdarnie, zupełnie jakby nie znał zasad rytuału. Hideyoshi przerwał mu i obsztorcował go. Czy mistrz zamierza go obrazić, symulując nieudolność? Sogi przyznał się do błędów, ale dodał, że jego styl jest przeznaczony dla subtelnych dusz, jakże różnych od tej, z  którą ma teraz do czynienia. Dorzucił więc obrazę do niedbalstwa i  Hideyoshi kazał go wyprowadzić. To był wyrok śmierci. I wtedy wydarzyło się coś, czego nikt nie mógł przewidzieć. Sogi wyrwał się z  chwytu strażnika i  odturlał na bok. Z  muru zamku zbiegło kilku wartowników, ale mistrz herbaty

ceremonii herbacianej okazał się na tyle sprawny, że odebrał jednemu z  nich krótki miecz, po czym powalił rozbrojonego. Następnie, pchany rozpaczliwą siłą, zdobył długi miecz. Zanim żołnierze go dopadli, podjął decyzję. Wsunął krótki miecz między zęby, rozpiął koszulę, obnażył pierś i zatopił długi miecz w brzuchu. Mistrz ryknął dziko, gdy jego spojrzenie skrzyżowało się ze spojrzeniem Hideyoshiego. Wzrok mistrza wyrażał pogardę, zawierała się w  nim cała jego nienawiść. Władca w  obstawie straży przybocznej czuł się pewnie, a  jednak zadrżał przed człowiekiem, który ośmielał się z  niego kpić. Tak, Sogi, mimo krwi i  cierpienia wybuchł potępieńczym, obelżywym śmiechem. Wszystko to trwało ułamek sekundy, nikt nie zdążył zareagować. Sogi osunął się w  pył, jego ciałem targały konwulsje. Wydał ostatnie tchnienie. Dopiero wtedy żołnierze wynieśli jego trupa. Nie, Hideyoshi zdecydowanie nie miał szczęścia do mistrzów ceremonii herbacianej. Poczuł się urażony oskarżeniem o  brak zrozumienia, które było wytknięciem niskiego pochodzenia. Niektóre źródła podają, że Sogi został skatowany. Żołnierze urżnęli mu nos i  uszy, wykonując bezlitosne rozkazy Hideyoshiego. Niezależnie od tego, czy wielki mistrz zmarł w  hańbie, czy popełnił seppuku, spotkał go tragiczny koniec. Rikyū zdawał sobie sprawę, że bez niego i  bez Sogiego Droga herbaty traciła najwybitniejszych przedstawicieli. Podczas oblężenia Odawary mistrzowie walczyli po przeciwnych stronach. To wtedy Rikyū odprawiał rytuał dla oficerów Hideyoshiego, Sogi zaś służył klanowi Hōjō z  północnej Honsiu. Wielu samurajów wypiło herbatę, nim ruszyło w objęcia śmierci. Wzięli udział w ceremonii przejścia, napój zen szykował ich na wkroczenie do innego świata.

Pokojowi mistrzowie ceremonii herbacianej zbrukali się krwią i walką. Można się zastanawiać, czy Rikyū nie ściągnął na siebie duchów poległych, którzy przyjęli czarki z jego rąk, czy to nie owe widma doprowadziły do jego śmierci. Jego sala herbaciana widziała piekło wojny i  stała się jego przedsionkiem. Również ta świadomość nie pozwalała mistrzowi harmonijnie, stopniowo gasnąć w starości. Dowódcy szukali w  herbacie wróżby, zapowiedzi swych wojennych losów. Rikyū odczytywał znaki, przepowiadał śmierć lub życie. Tak, herbata wkraczała w  nieznaną sferę, napawając się tą samą przemocą, którą próbowała unicestwić. I  choć rytuał z  samej swej natury nie miał proroczego charakteru, Rikyū nieświadomie nagiął go w tym kierunku. Jego upadek zbliżał się nieuchronnie. Gdzie kończyła się herbata, a  zaczynało królestwo siły? Niezwykła relacja z  Hideyoshim miała mu przysporzyć cierpień. Wraz z nastaniem kolejnych epok chanoyu cieszyła się coraz mniejszym poważaniem. Nie mogło być inaczej. W  zmiennym świecie również herbata podlegała przemianom. Nowe rządy samurajów i  nowe potęgi straciły cierpliwość do rytuału, ostatecznie pośpiechem pozbawiając go głębszego sensu. Z  drugiej strony, któż mógł to osądzić? Kto mógł głosić ortodoksję w  sprawach ducha? Wojownicy zrewidowali swój stosunek do zen. Surowość ustąpiła miejsca barokowemu rozbuchaniu i  nowym wartościom. Niezaprzeczalnie śmierć Rikyū przypieczętowała kres pewnej niepowtarzalnej epoki. Pewien samuraj zauważył, że lepiej byłoby w ogóle zarzucić chanoyu, niż odprawiać powierzchowne rytuały. Według niego podobne praktyki mogły zmiękczać żołnierzy, odrywać od głównego zadania, doskonalenia się w  boju. Hideyoshi był odmiennego zdania. Ale wielu samurajów obawiało się skażenia kontaktem ze światem kupców i  artystów, woleli

trzymać się odeń z  daleka. Wyrafinowanie zaczęło kłuć ich w oczy, stało się tanią pozłotą. Mistrz wystarczająco potężny, by zadać sobie samurajską śmierć, był niewygodną postacią, nieświadomą własnej wewnętrznej sprzeczności. Droga herbaty wymagała oddania, dyscypliny i pieczołowitości. Cech, o których w nowych, pełnych pośpiechu epokach zapominano. Nie udało się sprawić, żeby przywiędły, anachroniczny i niezrozumiały rytuał rozkwitł na nowo. Tylko nieliczni wybrańcy mieli nadal dostępować rozkoszy odosobnienia w  innym wymiarze, w  zapomnieniu słuchać szmeru sosnowych igieł i  stukotu czajniczka, plusku górskich strumieni. Ta garstka wyznawców miała pielęgnować jedną tradycję: tradycję zdmuchiwania kurzu z umysłu. Zanim Rikyū popełnił samobójstwo, spędził w  Sakai piętnaście dni. O  czym myślał rankiem 28 lutego 1591 roku? Kiedy ostrze brutalnie wdzierało się w  jego trzewia, w  chwili olśnienia – co widział? Czy śnił o tym momencie? A może chciał uniknąć wyroku i  błagać o  łaskę? Nie, Rikyū jak Sokrates nie uciekał przed losem. Gdyby się ugiął, zniżyłby się do poziomu Hideyoshiego. Tak więc czemu miałby prosić? Mistrz nie odchodzi w taki sposób. Musiał odrzucić takie myśli, by nie dopuścić do siebie lęku. W  przeciwnym razie kres rywalizacji z kampaku można by uznać za wręcz żałosny. Rikyū nie próbował usprawiedliwić swego seppuku. Również i to byłoby oznaką słabości. Ruszył naprzeciw śmierci Drogą herbaty, świadom nieuchronności losu. Nie zwlekał, wyczuł swój moment. Nie potrzebował pomocników, gotowych odciąć mu głowę ciosem łaski. Jego gest był ostateczny, śmiertelny. Umarł szybko,

przeszyty mieczem. Precyzja ciosu dowiodła, że dorównywał samurajom. Niedługo przed śmiercią przygotował łyżkę do herbaty i  podarował ją zaprzyjaźnionemu arystokracie. Ochrzcił ją mianem „łzy”, przewidując swój rychły koniec. Ale mistrz odwoływał się również do uniwersalnego cierpienia, do wpływu danego wydarzenia na cały świat, nie zaś do skromnego cierpienia jednostki. Łyżka była drogocenna, pieczołowicie opakowana, jakby artysta wciąż miał przed sobą całe życie i  mógł pozwolić sobie na skupienie na detalu. Również i to było oznaką doskonałej równowagi między życiem a śmiercią, sztuką a egzystencją, dostrzegalną dzięki chanoyu. W miesiącach poprzedzających samobójstwo Rikyū często pogrążał się rytualnej ceremonii. Być może obawiał się, że czas ucieka, więc oddawał się ulubionej czynności. W  ceremoniach brał udział również Hideyoshi, choć to przecież on wydał wyrok. Między mężczyznami istniało milczące porozumienie, które wykraczało poza ramy konwencji i  zmienność uczuć. Mistrz i  dyktator zostali złączeni, a  dzięki świadomości zbliżającego się końca rytuał nabierał bardziej podniosłego charakteru. Mistrz wyczuwał cierpienie całego świata i  sublimował je w  powolne, uważne gesty, które zwiastowały jego śmierć. Potem zapadł wyrok, który obaj przeczuwali. Kiedy później uczniowie pytali o  przyczynę popadnięcia w  niełaskę ich mistrza, na próżno próbowano udzielić im odpowiedzi. Jak podobny koniec mógł spotkać człowieka żyjącego w  takiej zażyłości z  kampaku? Krytyka imperializmu Hideyoshiego to wydumany powód, banalny, pretekstowy. Ale nie do pominięcia w  tak intensywnej relacji miłości-nienawiści. Być może ktoś doniósł o  rozczarowaniu mistrza ekspansjonistycznymi planami w  Korei. Na reakcję kampaku nie trzeba było długo

czekać. To wystarczyło. Czyż samuraje nie szukali byle powodu, choćby najbardziej abstrakcyjnego, żeby pozbyć się przeciwników? Nie inaczej stało się w tym wypadku. Tłumiony gniew znalazł ujście. Rankiem 28 lutego Rikyū przygotował się do swej ostatniej ceremonii. Nie był sam. Hideyoshi przybył na miejsce, by stać się świadkiem unikatowego wydarzenia. Jak zwykle miał na sobie białą szatę, groźnie zmarszczone brwi; okazywał mistrzowi rewerencję. Rikyū ze szczerego serca go powitał i rozpoczął ceremonię. Przypomniał Hideyoshiemu okoliczności ich pierwszego spotkania. Wszystkiemu przysłuchiwali się jego uczniowie. Cofnął się do 1574  roku. Towarzyszył im Oda Nobunaga. Tamtego dnia Hideyoshi zażądał, by mistrz służył wyłącznie jemu. Wybór zdawał się słuszny. Każdy gest mistrza zdradzał jego umiejętności, był uważny i skupiony. Zrobił duże wrażenie na Hideyoshim; przez kolejnych piętnaście lat korzystał z usług mistrza. Rikyū przytaczał kolejne wydarzenie bez emocji, przemawiał beznamiętnie. Tylko tak mnich zen mógł wspominać minione wydarzenia, nie popadając w  pompatyczne uniesienie. Wszelkie emocje należało odsunąć na dalszy plan. Hideyoshi uważnie wsłuchiwał się w przemowę przyjaciela, ten zaś dobierał słowa z rozwagą. – To ostatni dzień mego życia – oznajmił Rikyū w  pewnym momencie, wyplątując się z  matni przemilczenia. Obwieszczał nadejście swojej śmierci, która rozpościerała skrzydła wokół nich. Hideyoshi zdawał się niewzruszony, patrzył mistrzowi prosto w oczy. Trudno powiedzieć, kto był ofiarą, a kto katem. To była prywatna ceremonia, uczestniczyli w  niej tylko oni dwaj. Hideyoshi opróżnił filiżankę jednym łykiem i uśmiechnął się.

– Nie wiadomo, czy będzie ostatnim – mógł dodać, uspokajając tego, kto nie potrzebował słów. Ale spotkałby się z  gwałtownym sprzeciwem. Bez zmrużenia oka i  bez cienia wyrzutu Rikyū powiedział, że sprawa jest przesądzona, los musi się wypełnić. Nie chodziło o  upór, lecz harmonijne pogodzenie się z  rzeczywistością. W  oczach mistrza ceremonii herbacianej wyrok był wyjątkową łaską, przyznaniem przywileju podobnego do tych, którymi jego pan obdarowywał go w przeszłości. Uważny obserwator musiał jednak zauważyć, że tym razem na mistrza spłynęła większa łaska. I  nieprzyjęcie jej byłoby grzechem. Z  drugiej strony, gdyby przeżył, czy przetrwałaby między nimi jakakolwiek więź? Nie, to był koniec. Ostatni akt tragedii. Hideyoshi nie tylko wspierał Rikyū i jego szkołę, pomógł mu się wybić ponad innych mistrzów i  narzucić im jego styl; poprzez nieodwołalny wyrok podarował mistrzowi najwyższe, bezcenne dobro. Wreszcie śmierć przestała być tylko pustym słowem i  stała się sercem ceremonii. Mistrz pierwszy raz przyznał sam przed sobą, że teraz, stając w  obliczu końca, pochwycił esencję swej sztuki. Dopiero wtedy na jego twarzy pojawił się delikatny uśmiech. A  może tylko skrzywienie ust, grymas podobny do uśmiechu. Jego mina z pewnością wyrażała kpinę, pogardę, bynajmniej nie radość czy euforię… Dopiero w  obliczu śmierci można pojąć ogrom istnienia, potrzebę dyscypliny i  samodoskonalenia. Rikyū myślał już jak samuraj, dlaczego więc nie podzielić samurajskiego losu, nie skorzystać z  prerogatywy seppuku? Bliskość śmierci narzucała szczerość, nakazywała uczyć tego, co się naprawdę pojęło. Rikyū recytował kazanie marsowym tonem, który podkreślało surowe brzmienie japońskiej mowy.

Samuraj dostrzega obecność śmierci za swoim lewym ramieniem, kiedy się budzi, nie wie, czy dziś wymknie się jej objęciom. Zawierza losowi, nie dbając o  długość życia. Rikyū odnalazł złoty środek między seppuku i Drogą herbaty. Nie, nie mógł się cofnąć. Jego nowa filozofia wymagała przejścia do czynu, jeśli nie chciała być jałowa. Ośmielili się zarzucać jeden drugiemu, że wzajemnie się wykorzystali. W  tej dziwnej relacji obaj udawali kogoś innego, skrywali wady, żeby w oczach partnera uchodzić za postać bez skazy. Każdy robił to na swój sposób, wcielając się w idealnego samuraja lub idealnego mistrza ceremonii herbacianej. Teraz wreszcie odrzucili maski i  Rikyū kolejny raz tryumfował. Wiedziony subtelnym fatalizmem, dobrowolnie stawiał czoło śmierci. Nie cofnął się, jak Sokrates. Nie zniósłby hańby ani brzemienia wygnania. Popaść w  niełaskę władcy i  przeżyć oznaczałoby plamę na honorze. Sokrates nie mógł żyć poza ojczyzną, Rikyū nie potrafił się odciąć od Hideyoshiego. Zresztą jaki miałby wieść żywot? Dlatego zdecydował się na gest ostateczny. Nie prosił o  zrozumienie, nie chciał pomocy. To kwestia integralności. Hideyoshi rozumie jego pobudki i  przystaje na jego prośbę. Tego dnia on również dostał lekcję, o  której pamiętał przez ostatnie lata życia. Musiał zaakceptować porażkę w  pojedynku bez użycia broni. Żadnych łez, użalania się nad sobą, oskarżeń. Rikyū pogodził się z  losem, powstrzymał się od pomstowania na okoliczności końca. Zostało powiedziane wręcz zbyt wiele. Hideyoshi słuchał go w  milczeniu, jego twarz pozostawała nieprzenikniona. Jak przystało na władcę, ważył słowa, nie zdawał nieodpowiednich pytań.

Jeśli zaś chodzi o Rikyū, jego marzenie wkrótce rozwiało się jak dym. Chciał znaleźć szersze oko w  ciasnej sieci władzy i  przecisnąć przez nie ceremonię herbacianą, wypchnąć ją w  przyszłe stulecia. Oczekiwał, że zbuduje duchową oazę, odskocznię od świata konwencji. Ale wyrok Hideyoshiego odsłonił utopijny charakter planów mistrza. Władca nie dzielił się władzą. Tak, pod tym względem Rikyū okazał się przegranym, był ofiarą potęgi, która zmiażdżyła go bez wysiłku. A jednak i  on miał chwilę tryumfu: nie wpuścił Hideyoshiego do swojego pokoju. Rikyū strzegł wstępu do pomieszczenia, w  którym odprawiał ezoteryczne ceremonie, choć dostał je przecież od dyktatora. W  nim zapominał o zgiełku zewnętrznego świata i o utopijności swych planów. Hideyoshi naciskał: Rikyū wyjaśnił mu już powody, dlatego mógł sobie darować faktyczne wykonanie gestu. Nie. Ale mistrz poprzez swoją śmierć celebrował nowy rytuał herbaciany, dedykował go wszystkim zmarłym, nie tylko sprzymierzeńcom Hideyoshiego, lecz również wrogom unicestwionym przez jego wściekłość. Krytykował w  ten sposób dalece niewłaściwy styl życia. Ręce Hideyoshiego były zbrukane krwią. Rikyū zrozumiał to dopiero na wygnaniu w Sakai. Hideyoshi wstał i  wyszedł z  pokoju. Musiał pozwolić Rikyū odejść z  tego świata. Wszelkie próby oporu byłyby daremne. Jego twarz nie zdradzała emocji. Zdołał pohamować oburzenie i, być może, niedostrzegalne zniesmaczenie samym sobą. Następnie Rikyū przygotował się do ceremonii. Ceremonia herbaciana i rytuał seppuku splotły się. Nie sposób powiedzieć, gdzie kończyła się jedna, a  zaczynała druga. Mistrz miał ostatnie zadanie do wykonania. Nie zamierzał poświęcać ceremonii Hideyoshiemu. Byłby to honor zbyt wielki i niezasłużony.

Niektórzy twierdzą, że mistrz przygotowywał się do samobójstwa. Inni, że chodziło o  symboliczną ceremonię wstępną, z  herbatą lub bez niej. Nikt nie rozumiał, że obie te czynności stanowiły jedność i że Rikyū nie krępowały już żadne konwenanse. Ci, którzy go opłakiwali, po prostu nie odgadli jego zamysłu. Rikyū został pochowany w  Daitokuji, wielkiej świątyni w  Kioto. Jego prochy zamknięto w  urnie, tę zaś umieszczono przed kręgami ogrodu zen z  jego delikatnym piaseczkiem, rozrzuconymi tu i  ówdzie kamieniami, niezdolnymi wypełnić pustki. Odosobnienie klasztoru zostało wzbogacone obecnością człowieka, który rzucił wyzwanie epoce. Historia nakreślona w  tym rozdziale nie opowiada o bitwach, a przynajmniej nie bezpośrednio. Mówi zaś o mniej widowiskowej walce, toczonej na płaszczyźnie ducha. Jeden z  przeciwników posługiwał się mieczem, drugi pozostawał bezbronny. Choć może nie do końca. Rikyū miał swą czarkę, którą parował ciosy Hideyoshiego. Ta opowieść ukazuje trudną relację samurajów z  kultem, zarysowuje możliwość duchowego życia wojowników. Wspomina o  tajemniczym uczuciu, jakie połączyło pewnego wojownika z pewnym kapłanem. Żaden z nich nie był zwykłym człowiekiem, którego wspomnienie miało z czasem się zatrzeć. [1] Por. K. Okakura, The Book of Tea, New York 1906. [2] Rekonstruując końcowy okres życia Rikyū, opierałem się na powieści Inoyue Yasushiego, Sen no Rikyū, na podstawie której powstała adaptacja filmowa. Wypadki historyczne mieszają się w niej z fikcją.

[3] D. T. Suzuki, Zen and Japanese Culture, wyd. 3, Princeton University Press 1973, s. 319.

ROZDZIAŁ IX

IEYASU, SUZEREN Nieważne, czy człowiek zajmuje najwyższą, czy najniższą pozycję w społeczeństwie. Jeśli ani razu nie położył swego życia na szali, zasługuje na naganę. NABESHIMA NAOSHIGE, Zapiski na ścianach

Kobayakawa nawet nie drgnął. Jakby nie usłyszał rozkazu do ataku. Na ułamek sekundy, który na polu bitwy równy jest godzinie, jego spojrzenie zagubiło się w pustce. Lecz Ishida wyraził się jasno. Miał rzucić swoje siły na wroga. Od jego uderzenia zależał los starcia. Byli silniejsi od nieprzyjaciół, mieli więcej ludzi. Czego mógł się bać? Po drugiej stronie frontu również zapanowała konsternacja. Ieyasu spoglądał na głównodowodzącego, niemal jakby oczekiwał jakiegoś sygnału. Czyżby zawarli tajne przymierze, którego owoce zamierzali zebrać w tej chwili? Działo się to w  epoce zdrad, gdy oportuniści raz za razem odwracali się od sojuszników.

Czyżby Kobayakawa stanowił kolejny przykład podobnego zachowania, czyżby splamił swe imię i  okrył się hańbą w oczach potomnych? Ieyasu wiedział, że jego klan stoi przed wyjątkową szansą. Sekigahara stanowiła kluczowy etap w  jego drodze do władzy, nie mógł sobie pozwolić na luksus wypuszczenia tej okazji z rąk. Czas się zatrzymał, wszystko jakby zamarło. Wódz Tokugawów zadziałał instynktownie. Podniósł arkebuz i wypalił. Oddał kilka strzałów w kierunku Kobayakawy, ale nie po to, żeby go trafić. Hideyoshi ustanowił radę złożoną z  pięciu członków, żeby zabezpieczyć przyszłość swojej rodzinie. Przysięgę wierności podpisał jej najwybitniejszy członek, Tokugawa Ieyasu. To on po śmierci władcy zaopiekował się jego pięcioletnim synem Hideyorim. Hideyori miał objąć władzę, gdy osiągnie odpowiedni wiek. Sprawa była drażliwa, bo Ieyasu pragnął tytułu suzerena Japonii dla siebie. Powtarzał się problem, z  którym niegdyś mierzył się Hideyoshi. Kampaku przysiągł umierającemu Odzie Nobunadze, że pozostanie wierny jego potomkom. Jednak później zadbał o własne interesy i pod byle pretekstem zerwał pakt. Ieyasu, pierworodny niezbyt wpływowego daimyō Matsudairy, przyszedł na świat w  1543  roku. Brał udział w  walkach Sengoku jidai. Podczas bitwy o  Okehazamę walczył przeciwko Nobunadze w  szeregach Imagawów. Był ich zakładnikiem, nie sojusznikiem z wyboru. Po klęsce Imagawów z  radością przeszedł na drugą stronę frontu. Niektóre źródła

nazywają to zdradą z  krwi i  kości. Niczym pospolity sprzedawczyk Ieyasu był zdeterminowany i  przejawiał skłonność do kalkulacji. Błyskotliwy sprzymierzeniec Hideyoshiego stał się potężnym daimyō. Jego majątek sięgnął 2 557 000 koku, co stanowiło pokaźną fortunę. Koku to ilość ryżu niezbędna, żeby wyżywić jednego człowieka przez rok. Oprócz Ieyasu najpotężniejszymi ludźmi w Japonii byli Mōri Terumoto, pan na zamku w  Hiroszimie, i  Uesugi Kagekatsu, feudał z  północnej Honsiu. Żeby zobrazować dysproporcję majątków, dość powiedzieć, że Ieyasu był dwa razy bogatszy niż Terumoto. Ci trzej daimyō oraz Ukita Hideie i  Maeda Toshiie wchodzili w  skład rady pięciu. Hideie był daimyō prowincji Bizen, władcą na zamku w  Okayamie oraz zasłużonym weteranem obydwu koreańskich inwazji i bitwy pod Odawarą. Toshiie był feudałem z  Echizen, wyróżnił się w  wielu bitwach, między innymi nad rzeką Ane i pod Nagashino oraz weteranem kampanii Shizugatake i Odawara. To nie członkowie rady najbardziej sprzeciwiali się Ieyasu, lecz Ishida Mitsutari, główny nadzorca sił zbrojnych podczas pierwszej inwazji na Koreę. Samuraj był gotów użyć armii, gdyby wódz Tokugawów sprzeniewierzył się Hideyoriemu. Dlatego Ieyasu postępował ostrożnie. Ustanowił swą tymczasową kwaterę główną w  Osace, w zamku Hideyoshiego. Jednocześnie gromadził rezerwy broni i  prochu strzelniczego. Szykował się do wojny, gotów zmieść z  powierzchni ziemi każdego, kto by mu stanął na drodze. Otrzymał cenne wsparcie od pierwszego Anglika, jakiego dane mu było poznać, pragmatycznego Willa Adamsa, który miał za sobą błyskotliwą karierę w brytyjskiej marynarce wojennej. To on dostarczył mu arkebuzy, kule armatnie i  całe wyposażenie

niezbędne podczas zakrojonej na szeroką skalę kampanii militarnej. Widząc podobne przygotowania, pozostali daimyō zrozumieli zamiary Tokugawy. I  zaczęli zajmować pozycje, opowiadając się po jednej ze stron konfliktu. Ishida zamierzał bronić interesów Hideyoriego. Cieszył się szacunkiem i uzyskał szerokie wsparcie. Stanęły za nim postaci wielkiego kalibru, jak Mōri Terumoto i  Kobayakawa Hideyaki – obaj weterani wojny koreańskiej – ale również klan Shimazu z  Satsumy, Uesugi Kagekatsu, siostrzeniec Kenshina, i  Chosokabe Morichika, daimyō Tosy. Ieyasu wzbudzał podziw jako wojownik, Ishida zaś był cywilem, który po prostu pasjonował się sztuką wojenną. Kato Kiyomasa natychmiast opowiedział się po jego stronie, być może motywowany współzawodnictwem z  Konishim, który dołączył do przeciwnej frakcji. Obaj byli dowódcami podczas pierwszej inwazji na Koreę. Ieyasu mógł liczyć na wsparcie nie tylko swoich wasali, lecz również wielu poważanych daimyō. To stronnictwo nazwano wschodnim, w  przeciwieństwie do zachodniego Ishidy. Sojusznicy Ishidy zaczęli wzmacniać swe twierdze, wyposażali je w  najskuteczniejsze fortyfikacje. Ieyasu spytał o powód podobnych działań i otrzymał niepokojącą odpowiedź. Zasugerowano mu, żeby przestał się skupiać na herbacianych utensyliach i  poświęcił więcej uwagi militarnym kwestiom. Innymi słowy lepiej, żeby nie mieszał się w cudze sprawy. Plan jego przeciwników był prosty: chcieli, żeby Ieyasu posłał główne siły przeciwko Uesugim, co umożliwiłoby im oskrzydlenie go. Wódz Tokugawów połknął przynętę, ruszył we wskazanym kierunku. Ale wnet pojął strategię wrogów i zaczął robić, co w jego mocy, żeby nadrobić stracony czas. Tymczasem kampania przeciwko Uesugim nie nastręczała większych

trudności, do czego walnie przyczynił się Date Masamune zwany jednookim smokiem. Ishida skierował się ku Fushimi, zamkowi na południe od Kioto, znajdującemu się w newralgicznym położeniu. Bronił go Torii Mototada, stary przyjaciel Ieyasu. Wódz przyjechał do niego. Bitwa wisiała już w powietrzu. Żeby rozluźnić atmosferę, Ieyasu i Mototada przerzucali się żartami. Był to ostatni dzień, jaki mieli spędzić razem. Później Tokukagowie odjechali. Przed bitwą, zgodnie z  samurajską tradycją, Mototada napisał list do najstarszego syna. Można wyczytać zeń zamiary dowódcy: Zamierzam walczyć o  zamek i  umrzeć szybką śmiercią. Nietrudno byłoby przebić się przez część ich oddziałów i  uciec, nieważne, ile dziesiątek tysięcy konnych czy ile kolumn by nas otoczyło. Wolę jednak stawić czoło siłom całej Japonii. Choć nie mam nawet jednej setnej ludzi potrzebnych do odepchnięcia wroga, będę się twardo bronił i  zginę w  chwale. Gdybym opuścił zamek, który mi przykazano utrzymać, gdybym drżał o  życie i  unikał niebezpieczeństwa, gdybym okazał słabość w  obliczu wroga, zdradziłbym wartości przyświecające klanowi mego pana Ieyasu. Dlatego podejmę wyzwanie i  dam przykład pozostałym poplecznikom mojego pana Ieyasu oraz zainspiruję wojowników z  całej Japonii do honorowego postępowania. Ten, kto podąża Drogą wojownika, nie może się okryć hańbą, nie może uciekać przed śmiercią, niezależnie od okoliczności. Rozumie się samo przez się, że oddanie życie za swego pana to obowiązek, któremu nie wolno uchybić. Wiele o  tym myślałem i  sądzę, że mędrcy będą zazdrościć okoliczności, w jakich się znalazłem. (...) Ponieważ pan Ieyasu wie, że moja lojalność wobec niego pozostaje niezachwiana, zostawił mnie tu jako namiestnika Kamigaty i  kasztelana Fushimi, podczas gdy sam pomaszerował na wschód. Większa chwała nie może spotkać wojownika. To prawdziwy zaszczyt zostać wybranym spośród wszystkich wojowników całego kraju i dostąpić łaski poświęcenia życia w imię władcy. To honor dla mnie i mej rodziny, o którym marzyłem od wielu lat.

Kiedy mnie zabiją, na Ciebie spadnie obowiązek opieki nad młodszymi braćmi, przede wszystkim nad Hisagorem. Bracia uznają w  Tobie ojca i  nigdy Ci się w  niczym nie sprzeciwią. Kiedy dorosną, stawią się jeden po drugim przed oblicze naszego pana Ieyasu i oddadzą swoje liczne talenty do jego dyspozycji, będą karnie wykonywać rozkazy, żyć w  pokoju między sobą i  okazywać wdzięczność przodkom, albowiem to pod ich skrzydłami nasz klan rósł w siłę, to oni wspierali jego członków. Twoi bracia będą nieugięcie trwać u boku pana Ieyasu, na dobre i na złe, w czas wojny i w czas pokoju. Zarówno we śnie, jak i na jawie mają pamiętać, by służyć jego klanowi i żadnemu innemu. Pożądanie ziemi, zapominanie o  dawnych zobowiązaniach przez ulotne niesnaski oraz dopuszczenie myśli o  zdradzie choćby na chwilę nie należą do Drogi człowieka. Nawet jeśli wszystkie prowincje Japonii wystąpią przeciwko naszemu panu, nasi spadkobiercy nie postawią stopy na dworze innego władcy aż po kres czasu. Jeśli zaś chodzi o  Ciebie i  Twoich braci, czyńcie jak mówię: zawsze miejcie rodzinę w  sercu, niezależnie od wszystkiego, niezależnie od tego, ile Was to będzie kosztowało wysiłku, pozostańcie wobec siebie lojalni, wspierajcie się nawzajem, bądźcie prawi i dzielni. Strzeżcie się, by nigdy nie pokalać reputacji klanu, który nigdy nie ukrywał się przed światem, lecz którego kolejne pokolenia okrywały się wojenną chwałą, szczególnie od czasów gubernatora Igi. Zaprawdę, jeśli szczerze skłonicie umysły do oddania życia za seniora, nigdy nie zaznacie strachu, choćbyście mieli stawić czoło niezliczonym przeciwnościom. Mam sześćdziesiąt dwa lata. Sam nie wiem, ile razy wymknąłem się z  objęć śmierci od czasów Mikawy. Ale nigdy nie postąpiłem jak tchórz. Życie i  śmierć, szczęście i  klęski spoczywają w  rękach przeznaczenia, dlatego nie należy się uganiać za efemerycznymi przyjemnościami. Oto co się liczy: wsłuchiwać się w  słowa starszych wasali, pozyskiwać dla swych spraw ludzi rozumnych i  zdolnych, powstrzymywać się od infantylnego egoizmu, przychylać się do skarg podwładnych. Wkrótce cały kraj znajdzie się we władaniu Twego pana Ieyasu. Kiedy do tego dojdzie, ci, którzy stali u jego boku, z pewnością liczyć będą, że otrzymają z jego rąk inwestyturę i  tytuł daimyō. Musisz wiedzieć, synu, że gdy w  człowieku zakiełkuje podobne pożądanie, oznacza to niechybny kres jego sukcesów na

Drodze wojownika. Gdy kogoś dotknie skaza chciwości, głód tytułów, zaszczytów, gdy ktoś zapragnie zostać daimyō… Czyż taki człowiek nie zacznie drżeć o  swe życie? A  w  takim razie jak mógłby dokonać wielkich czynów na polu bitwy? Człowiek, który przychodzi na świat w  rodzie samuraja, lecz nie ma w  sercu lojalności, myśli wyłącznie o majątku i rangach, jest pochlebcą, a w głębi duszy knowaczem, zapomina o dumie i nie zna wstydu – taki człowiek okryje hańbą przyszłe pokolenia swego rodu. Jest to zachowanie godne pożałowania. To oczywistość, ale musisz zawsze dbać o dobre imię naszych przodków na tym świecie. (...) Dlatego postępuj rozważnie, bądź uczciwy, pamiętaj o  manierach, pozwól rozkwitnąć harmonii między seniorem a  wasalem, bądź łaskaw dla swych poddanych. Sprawiedliwie karaj i  nagradzaj, traktuj swych wasali równo i bezstronnie. Obowiązek człowieka zasadza się na prawdzie. To wszystko, co można powiedzieć[1].

Atak na zamek rozpoczął się wraz z  końcem sierpnia 1600  roku. Przez dziesięć dni garnizon z  wigorem i  wiarą odpierał kolejne szturmy. Lecz wtedy pewien zdrajca podpalił jedną z  baszt i  opór się załamał. Spróbujmy go zrozumieć: Ishida zagroził, że jeśli nie wykona zadania, ukrzyżuje mu żonę i dzieci. Mototada nie chciał popełnić samobójstwa. Lepiej przysłużyłby się swemu panu, prowadząc straceńcze wycieczki, błyskawiczne wypady za mury na czele nielicznych oddziałów. Zdecydował się na seppuku dopiero, kiedy zostało mu tylko dziesięciu ludzi. Pewien młody samuraj zaczekał, aż Mototada otworzy sobie brzuch, po czym obciął mu głowę, którą zabrał jako cenne trofeum wojenne[2]. Pomimo porażki zaciekła obrona zamku Fushimi odniosła zamierzony skutek. Zachodnia armia straciła trzy tysiące

żołnierzy. Ieyasu nie próżnował. Sprawnie przemieszczał swe oddziały. Zdecydował się na sprytną zagrywkę. Chcąc zmylić Ishidę, upozorował dalszy marsz na zachód. Dowódcy zachodniego wojska pogrążyli się w  sporach o  to, kto poprowadzi atak. W  końcu zdołali ustalić, że rozłożą się obozem w  strategicznym miejscu i  powstrzymają marsz nieprzyjacielskiej armii. Wybrali miasteczko Sekigahara położone u podnóża góry Ibuki, nieopodal miasta Ogaki. Było deszczowo. Mgła spowiła okolice. Armie stanęły naprzeciwko siebie. Ieyasu dysponował siedemdziesięcioma czterema tysiącami ludzi, siłą pokaźną, choć mniej liczną niż nieprzyjacielska. Ishida wraz z  sojusznikami zebrał około osiemdziesięciu tysięcy wojowników, ale ze względu na dawne zatargi nie mógł być pewien lojalności wielu dowódców. Przed bitwą Ieyasu wygłosił do nich krótką mowę. Powiedział, że istnieją tylko dwie możliwości: albo oni zabiorą głowy przeciwników, albo przeciwnicy wezmą ich głowy. Prosta konstatacja, pozbawiona wszelkich filozoficznych zawiłości. Był poranek 21 października 1600  roku. Mgła jakby chciała mieć wkład w  bitwę, rozrzedziła się, pozwalając wrogom obrzucić się groźnymi spojrzeniami. Na moment wszyscy zamarli. Lecz zaraz czar prysł i  rycerze ruszyli do boju. Po pierwszych starciach bitwa przerodziła się w gigantyczną serię pojedynków, ulubiony sposób walki obu armii. Ishida miał przewagę i  postanowił przypuścić walny atak. Rozkazał oddziałom Kobayakawy oskrzydlić wroga. Ale daimyō nie ruszał. Co się działo? Czyżby zdrada? Czyżby porozumiał się z Ieyasu?

W pewnym momencie wódz Tokugawów wypalił kilka razy w  kierunku Kobayakawy, żeby wysondować jego zamiary. Dopiero wtedy daimyō jakby wyszedł ze stuporu i nagle podjął decyzję. Jakby przypomniały mu się jego niecne zamiary, jakby nagle dał posłuch zdradzieckiemu podszeptowi. Odwrócił się od dotychczasowych sojuszników. Ukazał prawdziwe oblicze. Jego ludzie otworzyli ogień do zachodniej armii. Ieyasu wykorzystał moment i  wydał rozkaz do ataku. Błyskawicznie rozbił oddziały walczących po stronie Ishidy Otanów. Na placu boju pozostali tylko wojownicy klanu Shimazu, choć i  oni nie stawiali już oporu. Wódz zachodniej armii uciekł. Dopiero po bitwie został schwytany i ścięty. Ieyasu cieszył się szybkim zwycięstwem. Oczywiście, o  wyniku bitwy pod Sekigaharą przesądziła zdrada, ale to się nie liczyło. W owych czasach było wiele takich przypadków. Cóż za paradoks! Samuraje, którzy na piedestale stawiali lojalność, rozkoszowali się owocem zdrady. Istnieje hipoteza, że Ishida poniósł porażkę, bo jego wojsko było zdezorganizowane przez brak faktycznego dowódcy. Jedna z  konsekwencji bitwy to wyrównanie rachunków między Kiyomasą a Konishim, weteranami pierwszej inwazji na Koreę. Krótko po klęsce pod Sekigaharą Kiyomasa zdobył twierdzę rywala. Po przegranej bitwie morale sojuszników Ishidy legło w  gruzach i  Kiyomasa z  łatwością zdusił ostatnie ognisko oporu sił Konishiego. Pojawił się problem natury duchowej. Konishiego zmuszano do popełnienia seppuku, zgodnie z samurajską tradycją, jednak on, jak przystało na prawdziwego chrześcijanina, odmówił. Uważał życie za dar od Boga, którym człowiek nie może dowolnie rozporządzać. Kiedy go ścinano, modlił się i przyciskał do piersi wizerunek Chrystusa.

Ieyasu unieszkodliwił wrogich daimyō. Ostatnią przeszkodę w  sięgnięciu po władzę absolutną stanowił Hideyori, którego niegdyś powierzono jego opiece. Po Sekigaharze zarysowała się wyraźna linia podziału między daimyō, którzy poparli Tokugawów, a  tymi, którzy opowiedzieli się przeciwko nim. Tych pierwszych wynagrodzono ziemiami odebranymi tym drugim. Wywołało to ogromne niezadowolenie, które poskutkowało scysją między Hideyorim a Ieyasu. W tym samym czasie majątek przywódcy Tokugawów wzrósł znacząco i sięgnął niebywałych sześciu i pół miliona koku. W 1603  roku najpotężniejszy daimyō Japonii otrzymał w  inwestyturze tytuł sioguna. Przyjął go z  rąk cesarza w  Nijō, pysznym zamku Ieyasu w  Kioto, w  którym mieścił się przepiękny ogród zen. Ieyasu był pierwszym siogunem od czasu zdjęcia Yoshiakiego z urzędu. Ani Nobunaga, ani Hideyoshi nie spełniali wymogów objęcia stanowiska, nie byli bowiem spokrewnieni z Minamotami. Inaczej miała się sprawa z Ieyasu. Jego rodowód sięgał Yoshiiego, „wodza wszystkich samurajów”. Nową siedzibą rządu stało się Edo. Ieyasu postąpił zgodnie ze wskazówką Hideyoshiego. W  ten sposób rozpoczęła się epoka Edo, epoka Tokugawów, od nazwiska potężnego rodu. Miała trwać długo, bo aż dwa i  pół wieku, więcej niż którakolwiek inna w  historii Japonii, i  przynieść wspaniały rozwój kultury. Kres położyła jej dopiero restauracja Meiji w  1868  roku. Zgodnie z  najlepszą tradycją siogunatu był to okres rządów samurajów i  dla samurajów, którzy stanowili dominujący stan. Z  drugiej strony z  przyjęciem samurajskiego statusu wiązały się poważne komplikacje. Ieyasu starał się skrywać niechęć do syna Hideyoshiego. Pozornie skupił się na innych zagadnieniach, jednak

w  rzeczywistości podejmował działania mające na celu scementowanie swojej władzy, między innymi wzmocnienie zamku w Edo poprzez otoczenie go nowymi fortyfikacjami. W 1605 roku przekazał tytuł sioguna synowi, Hidetadzie, ale nadal zza kulis sprawował faktyczną władzę, podążając ścieżką cesarzy z  czasów rządów insei. Umacniał tym samym władzę swego klanu, czym wzbudzał frustrację Hideyoriego. Jego samego mianował kampaku, co było zupełnie nieadekwatnym tytułem. Strefa wpływów Hideyoriego znacznie się zmniejszyła po śmierci kilku popleczników, w tym Kata Kiyomasy. Warto przypomnieć, że Kiyomasa był jednym z najbliższych współpracowników Hideyoshiego, wspierał go już podczas bitwy pod Shizugatake. Później dowodził dywizją podczas inwazji na Koreę. Po śmierci kampaku stanął po stronie Ieyasu, ale bacznie obserwował poczynania Tokugawy, strzegł bezpieczeństwa potomków Hideyoshiego. Mówi się, że był świadkiem spotkania Ieyasu z  Hideyorim w  Nijo. Skrywał pod szatą sztylet, gotów w  razie zagrożenia stanąć w  obronie syna Hideyoshiego. Jego przedwczesną śmierć w  wieku zaledwie pięćdziesięciu lat mogła spowodować trucizna podana przez Tokugawów[3]. Ieyasu uznał, że najwyższy czas usunąć klan Toyotomi. Szukał pretekstu do ataku na Hideyoriego i w końcu go znalazł. Powód był nieco wątpliwy. W 1596 roku uległ zniszczeniu posąg Wielkiego Buddy odlany z trofeów polowania na miecze. Ieyasu powierzył odbudowę Toyotomim, zobowiązując ich do podjęcia dzieła Hideyoshiego. Prace ukończono w  1614  roku. Obok posągu stanęła wieżyczka z  inskrypcją. Ieyasu udał, że poczuł się urażony domniemaną grą słów, która wywyższała nad niego Hideyoriego. Doszukiwał się kruczków w  aluzjach i  wieloznaczności chińskiego alfabetu. Nie brzmiało to przekonująco, ale cóż z tego? Wszyscy wiedzieli, że gra toczy się

o  inną stawkę – pozbycie się jedynego człowieka, który mógł stanąć na drodze do realizacji jego planów. Wódz Tokugawów zaczął gromadzić proch. Jak na ironię, kupił ładunek, który trochę wcześniej odrzucił Hideyori. Młodzieniec uważał, że obejdzie się bez niego. Czyż sprawa Ieyasu nie była już załatwiona? Gdy spostrzegł, że sytuacja staje się poważna, zwołał najważniejszych daimyō. Chciał zacieśnić sojusze, ale nie spotkał się z  wielkim odzewem, ponieważ Ieyasu kontrolował już niemal całą Japonię. Po stronie Hideyoriego opowiedziało się tylko kilku władców poszkodowanych w  wyniku podziałów terytoriów po Sekigaharze, którymi kierowały głód władzy i  żądza zemsty. Wśród nich znaleźli się Kimura Shigenari, prawdopodobnie chrześcijanin, oraz Oda Yuraku, brat Nobunagi. Dowódcą sił zbrojnych mianowano Sanadę Yukimurę, doświadczonego obrońcę oblężonych twierdz. Wśród sześćdziesięciu tysięcy samurajów, których Hideyori zgromadził na zamku w  Osace, znajdowało się wielu roninów, „samurajów bez pana”, którzy nie mieli nic do stracenia i  byli gotowi na wszystko. Spośród oblegających wyróżniali się Date Masamune i Uesugi Kagekatsu oraz synowie Ieyasu. Zadanie nie było łatwe. Zamek w  Osace cieszył się opinią twierdzy nie do zdobycia. Poza tym nie znano dokładnej liczebności wojsk Hideyoriego. Na szczęście Ieyasu nie musiał się obawiać o lojalność swych ludzi. Choćby dlatego, zauważali złośliwi, że trzymał ich rodziny jako zakładników w Edo. Daimyō Tokugawa liczył, że uda mu się przekupić któregoś z nieprzyjacielskich dowódców. W końcu to była jego zwycięska strategia, która przyniosła mu tryumf pod Sekigaharą. Jeśli chodzi o  zdolności bojowe, Tokugawowie stracili pazur. Ale to

się nie liczyło. W owych czasach wystarczyło stawiać na zdradę, by liczyć na zwycięstwo. Najpewniejszym rozwiązaniem było wywarcie presji na najsłabszych; któż byłby lepszym celem niż Yodigimi, matka Hideyoriego? Ieyasu nie planował ataku frontalnego. Uniemożliwiała to konstrukcja zamku. Nie mógł też liczyć na wyczerpanie prowiantu, ponieważ obrońcy zaopatrzyli się w  pokaźne ilości ryżu. Dlatego zastosował intensywne bombardowanie, chciał pokazać nieprzyjaciołom, z kim mają do czynienia. Przygotował baterię min, żeby wysadzić w  powietrze baszty, a  tymczasem codziennie punktualnie rozpoczynał kanonadę. Zwycięstwo Ieyasu było jeszcze bardziej niepewne niż pod Sekigaharą. Próba przekupstwa nie dała rezultatów. a  zdrajca został zidentyfikowany i  zabity, zanim zdążył wykonać zadanie. Śmiała propozycja złożona Sanadzie, dowódcy obrony zamku, pozostała bez odpowiedzi. Ieyasu zwrócił się do matki Hideyoriego w  nadziei, że kobieta przekona syna do ustąpienia. Ostrzelał jej komnaty, kule zabiły kilka pokojówek. Przerażona Yodigimi czym prędzej udała się do syna. Dowódcy nie chcieli słyszeć o  kapitulacji. Poza tym Ieyasu dowiódł wcześniej, że nie można mu ufać. Złamał słowo dane członkom Ikkō-ikki i  wbrew traktatowi zrównał ich klasztory z ziemią. Ale klany Odo i Oda przekonały Hideyoriego do rozpoczęcia rokowań. Ich członkowie mieli nadzieję, że nowe traktaty pozwolą im odzyskać utracone ziemie. Warunki porozumienia były podejrzane i  niesprawiedliwe. Owszem, roninowie mieli zostać puszczeni wolno, a  Hideyoriemu przyobiecano wolność wyboru rezydencji. Jednak syn Hideyoshiego miał się zobowiązać do niepodejmowania działań zbrojnych przeciwko Tokugawom oraz do osłabienia potencjału obronnego swojego zamku.

Ieyasu dogłębnie to wszystko przemyślał. Tylko poprzez rokowania mógł zająć Osakę. Zamierzał wykorzystać niejednoznaczne zapisy, dlatego jedynie pobieżnie omówił najbardziej niekorzystne dla obrońców punkty porozumienia. 21 stycznia 1615 roku strony podpisały traktat. Przez kilka kolejnych dni Tokugawowie pośpiesznie realizowali swój plan. Nie zważając na protesty Hideyoriego, szybko zasypali fosy okalające zamek, pozbawiając je militarnego znaczenia. Cóż, jaki sens miało utrzymywanie linii obrony, skoro zawarto pokój? Tokugawowie skrywali prawdziwe zamiary pod pełnymi hipokryzji słowami, które zakrawały raczej na ironię. Szturm miał nastąpić niebawem. Jednak jak zwykle Ieyasu potrzebował pretekstu. Tym razem nie było o  to trudno, ponieważ Hideyori zaczął kopać nowe fosy. A  zapisy traktatu nie przewidywały odbudowy, wyłącznie rozbiórkę. Hideyori zebrał sto dwadzieścia tysięcy wojowników i  szykował się do obrony. Jednak przewaga Tokugawów była miażdżąca. W  ich szeregach walczyło już bowiem niemal ćwierć miliona ludzi! Po pierwszych starciach oddziały Hideyoriego wycofały się do zamku w  Osace, który zdążono tymczasem w  znacznym stopniu przebudować. 2 czerwca 1615 roku zapadła decyzja, by stawić czoło Tokugawom w  otwartym polu. Rozpoczęła się bitwa pod Tennoji, ostatnie chwalebne starcie w  dziejach samurajów. Oficerowie Hideyoriego chcieli przeprowadzić atak frontalny, a  jednocześnie zajść wroga od tyłu. Starcie było krwawe, żadna z armii nie cofała się przed niczym. W pewnym momencie wydawało się, że nad bitwą znów zamajaczył cień zdrady, tak jak pod Sekigaharą. Każde niepewne posunięcie

któregokolwiek z  oddziałów budziło podejrzenia po obu stronach frontu. Tym razem wyglądało na to, że zdrada czai się w  szeregach Tokugawów. Zaczęto mówić, że Ieyasu został zdradzony przez jednego z  oficerów, odniósł poważne rany i  szykował się do seppuku. Niewiele historycznych źródeł potwierdza tę opowieść. W tej bitwie, podobnie jak w  wielu innych, istotnym czynnikiem okazał się przypadek. Sanada, ważny sojusznik Hideyoriego, zatrzymał się na moment, żeby odetchnąć. Otarł czoło. Potrzebował chwili wytchnienia od bitewnego znoju. Wtedy zauważył go pewien młody samuraj i  z  łatwością pokonał wycieńczonego. Zdobył cenne trofeum, korzystając z wyczerpania ofiary. W taki sposób, przez banalny przypadek, armia Toyotomiego straciła cenne wsparcie. A w Tokugawów wstąpiły nowe siły. Zdążyli już nabrać pewności, że nie grozi im zdrada. Oficerowie okazali się całkowicie godni zaufania. Morale żołnierzy poszybowało w górę, wróciła im ochota do walki. Tak czy inaczej – napięcie rosło. Każdy gest, który choćby w  najmniejszym stopniu przywodził na myśl nielojalność, spotykał się z  bezlitosną reakcją. Nawet chwila odpoczynku mogła zostać uznana za zdradę. Bezlitośnie zabijano co gnuśniejszych żołnierzy. Lepiej dmuchać na zimne. Walka robiła się coraz bardziej zacięta. Wreszcie Tokugawowie zepchnęli wojska Hideyoriego z powrotem do zamku. Kroniki nie opisują wydarzeń, które rozegrały się po odwrocie do fortecy, a  jeśli je przytaczają, to gubią się w  szczegółach i  nieścisłościach. Z  pewnością dużą część Osaki strawiły płomienie, a  Toyotomi wraz z  rodziną schronił się w  donżonie. Tymczasem artyleria prowadziła ostrzał twierdzy ze wszystkich ston. Hideyori popełnił seppuku, a  jeden ze służących zabił jego matkę, żeby nie wpadła żywcem w szpony

wroga. Lepiej stłumić wszelką możliwość jakiejkolwiek przyszłej rebelii – dziecko Hideyoriego zostało więc ścięte. Podobny los spotkał wielu daimyō i roninów. Ale stawili dzielny opór, co mogło wskazywać, że Tokugawowie nie potrafią już odnosić tak miażdżących tryumfów jak niegdyś. Hideyoriego pogrążyła wyłącznie wyraźna przewaga liczebna przeciwników. Uporawszy się z kwestiami wojskowymi, Ieyasu wziął się do rządzenia krajem. W tej dziedzinie również wykazał się wielką sprawnością, być może nawet większą niż na polach bitew, ponieważ nie był wojownikiem. Rządził Japonią jak policyjnym państwem, wydawał bezpośrednie rozkazy, jakby panował nad zwykłym księstwem. Nawet rozporządzenia dotyczące administracji przekazywał bezpośrednio lokalnym daimyō, z  pominięciem bakufu. Naturalnie wszelkie procedury, które mogłyby zagrozić rządowi lub dać impuls do rewolty, były surowo wzbronione. System opierał się na stagnacji, chodziło głównie o  zachowanie za wszelką cenę status quo, ewentualnie dopuszczano minimalne zmiany. Mógł to być jeden z  czynników, które wpłynęły na późniejsze zamknięcie Japonii i politykę izolacjonizmu. Nowa siedziba rządu znajdowała się w  Edo. Decyzja o  przeniesieniu stolicy do tej pozornie nieistotnej rybackiej wioski zapadła po Sekigaharze. Był to symboliczny akt oderwania się od cesarskiego dworu. Analogiczny krok poczynił niegdyś Yoritomo: chcąc proklamować autonomię samurajów, ustanowił swą siedzibę główną w Kamakurze. Jednak zarówno jego, jak i jego następców łączyła z Kioto cienka nić, która teraz została zerwana. Edo miało się stać centrum kulturalnego

i  społecznego życia Japonii. Do tego dążyli Tokugawowie. Wkrótce kupcy z Kioto i Osaki zaludnili miasto. Zmieniła się również rola rodziny cesarskiej. Ieyasu był hojny, ale nie zgodził się, by posiadała ziemię. Wypłacał jej członkom godne pensje, które jednak nie mogły się równać ze średnimi przychodami daimyō. Cesarz nie wydawał edyktów, nie pełnił żadnej funkcji administracyjnej, nominował tylko siogunów, jego obowiązki były czysto formalne. Żaden daimyō nie mógł się z  nim spotkać osobiście, pośredniczył siogun. Tokugawowie zabezpieczali się w  ten sposób przed groźbą spisku. Żaden daimyō nie mógł udzielać gościny ani żadnego wsparcia ich przeciwnikom. Zostało to wyrażone jasno i spisane zaraz po Sekigaharze. Następnie podjęto kolejne decyzje w tym duchu, które miały zabezpieczyć sukcesję spadkobierców Ieyasu. Mniej więcej w  tym samym okresie w  Europie rodziły się monarchie absolutne, upadał system feudalny. W  Japonii zaś umacniała się dyktatura wojskowa silnie powiązana z  feudalizmem, która całkowicie podporządkowała sobie monarchię[4]. Termin daimyō, dotychczas używany dość swobodnie, nabrał bardziej konkretnego znaczenia. Przysługiwał wyłącznie tym, których dochód wynosił przynajmniej dziesięć tysięcy koku. Po Sekigaharze utrwalił się podział między Tokugawami a pozostałymi daimyō. Tym, którzy podlegali Tokugawom przed Sekigaharą, przysługiwał tytuł fudai, „władców dziedzicznych”, pozostałych zaś określano mianem tozama, „daimyō zewnętrznych”. Istniała również trzecia kategoria, shimpan, obejmująca boczne linie rodu Tokugawa, których członkowie mogli sprawować władzę w  razie braku męskiego potomka w linii głównej.

Klany Madea i  Shimazu należały do tozamy, najbogatszej frakcji, ich dochód przekraczał milion koku. Cieszyły się dość szeroką autonomią. Tokugawowie postanowili je osłabić, gdyż mogły wzniecić bunt. Z jednej strony oba klany zobowiązano do prowadzenia i opłacania robót państwowych – sposób na wciągnięcie ich pod jurysdykcję centralną i nałożenie na nie odpowiedzialności. Nie mogły umacniać starych zamków ani wznosić nowych, musiały natomiast utrzymywać twierdze Tokugawów. Z  drugiej strony zostały objęte systemem sankin-kōtai („uczestnictwo w  służbie”). Był to genialny chwyt rządu, dzięki któremu Tokugawowie kontrolowali wszystkich daimyō, nie uciekając się do przemocy. Polegało to na tym, że zależnie od wielkości majątku daimyō byli zobowiązani do spędzania w  Edo danej części  roku. Po takiej obowiązkowej wizycie wracali do swoich księstw, ale zostawiali w  Edo rodziny jako zakładników. Było to coś więcej niż tylko środek bezpieczeństwa. Stała obecność arystokratów – którzy żyli przecież na wysokiej stopie – znacząco pobudzała gospodarkę stolicy. Sankin-kōtai oznaczało, że feudałowie musieli nieustająco podróżować pomiędzy Edo a  swoimi posiadłościami. Formowali malownicze orszaki, podążały za nimi setki, tysiące służących. Przechodnie z  zachwytem i  podziwem przyglądali się przemarszom tych świt. Sankinkōtai, narzędzie nieformalne, zostało wkrótce osadzone w prawie jako obowiązek każdego daimyō. Fudai daimyō otrzymali ziemie w newralgicznych regionach kraju, wzdłuż najważniejszych szlaków komunikacyjnych. Było to rozwiązanie taktyczne, mające uniemożliwić oddziałom buntowników dotarcie do Edo. Pomniejsi wasale, nazywani hatamoto (podchorągiewni), służyli początkowo jako straż przyboczna dowódców wysokiej

rangi. Ponieważ posiadali tereny, które przynosiły nie więcej niż pięćset koku, otrzymywali rządowe wynagrodzenie. Byli również delegowani do służby z  dala od swych ziem. Miało to na celu odseparowanie ich od chłopstwa i uniknięcie tumultów oraz powstań. Bieda, która zbliżała ich do rolników, miała się pogłębiać wraz z początkiem izolacjonistycznej polityki Japonii. Wojsko zostało przeorganizowane na wzór armii Takedy Shingena, którym bardzo inspirował się Ieyasu. Kolejna nowość: wojsko Tokugawów stało się wojskiem państwowym[5]. W 1615  roku Ieyasu ogłosił kodeks praw dla stanu rycerskiego (Buke shohatto). Zdążył go promulgować w  ostatniej chwili, ledwie rok przed śmiercią. Regulamin opierał się na bardzo prostych założeniach, odwoływał się do wcześniejszych kodeksów. Samuraj miał się rzetelnie przykładać do studiowania sztuki wojennej, ale również literatury. Nihil novi dla czytelników Hōjō Souna. Ieyasu zalecał wystrzeganie się stronniczości i  nominowanie poddanych na podstawie ich zasług. Był to zbiór reguł w starym stylu, środek zapobiegający klientelizmowi. Bezpośrednie układy między daimyō zostały surowo wzbronione. Wytyczne spisane w  kodeksie stworzono dla klanu Tokugawa, lecz objęto nimi cały kraj. Było to bezprecedensowe wydarzenie, a  ów akt można uznać za swego rodzaju konstytucję. Zalecał samurajom zajęcie się kulturą, odwoływał się do konfucjańskich klasyków i  chińskich traktatów o  sztuce wojennej, począwszy od Sunziego. Dokument nie wspominał o buddyzmie, sintoizm zaś stapiał się w nim z konfucjanizmem w jednorodny amalgamat. Sekretarz Ieyasu, Hayashi Razan, był gorliwym konfucjanistą i  wziął sobie za cel podniesienie swej

ulubionej doktryny filozoficznej do rangi oficjalnej ideologii państwowej. Samuraje zostali wywyższeni ponad pozostałe stany. Nie wszyscy byli równi wobec prawa. Choćby w  kwestii przestępstw. Samuraj mógł zabić każdego, kto mu uchybił brakiem poszanowania. Było to prawo kirisute, które pozwalało samurajowi „zabić i  odejść”. Egzekucje in loco nie tylko tolerowano, ale wręcz do nich zachęcano. W  niektórych wypadkach samuraj nie musiał nawet uzasadniać swego postępku. Łatwo sobie wyobrazić, w  jaki sposób można wykorzystać podobny przywilej. Zrobił to zresztą sam Ieyasu: samuraje z  jego straży przybocznej bezzwłocznie posiekali na kawałki pewnego starego kupca, który ośmielił się go obrazić. Zarządzenie zabraniało chłopom i  kupcom brania na samurajach odwetu. Zresztą, jak mieliby to zrobić, skoro nie wolno im było posiadać broni. Prawo mówiło wyraźnie: wszelkie wykroczenia zostaną ukarane adekwatnie do przynależności społecznej. Bezkarność samurajów została oficjalnie usankcjonowana. Członkowie pozostałych klas byli uzależnieni od samurajów, którzy w  każdej chwili, wedle własnego kaprysu, mogli decydować o  ich losie. Samuraje zaś byli zobowiązani wyłącznie do obrony własnego honoru. W razie niedopełnienia tego obowiązku zmuszano ich do samobójstwa. Sądząc po jego portrecie, Ieyasu był niezwykle masywny. Siedzi na macie, odziany w  szatę zdobioną haftowanymi rodowymi monami. Ma krótkie, zebrane w  kok włosy i  spojrzenie człowieka, który swoje przeżył, wiele medytował, a  jego wysiłki uwieńczył sukces. Z  jego oczu można wyczytać

spokój, cierpliwość i  równowagę. Wygląda, jakby nie znał gniewu, no, chyba że w skrajnych sytuacjach. Jego postura nie predestynowała go do walki na polu bitwy, ewentualnie może do dowodzenia. Ieyasu koordynował działania żołnierzy zza kulis. Był też zręcznym dyplomatą. Przez kiepską formę fizyczną nie nadawał się nawet do sumo, które przecież wymagało od zawodników podobnych sylwetek. Ieyasu wyznaczył sobie specjalne zadanie: nie walczył osobiście, ale organizował starcia innych. O  jego kunszcie świadczyły wyczucie czasu i  umiejętny dobór skutecznej strategii. jednak w  sytuacjach, które wymagały siły lub zwinności, Ieyasu napotykał trudności. Ale to było nieistotne. Jego przyboczni dbali o  to, by w  razie potrzeby ratować go z  opresji, bez mrugnięcia okiem eliminowali wszelkich przeciwników, on sam zaś unikał plamienia rąk krwią. Pewna anegdota wspaniale ilustruje charaktery trzech władców Japonii. Otóż wyobraźmy sobie, że mają oni do czynienia z  ptaszkiem w  klatce, który nie chce śpiewać. Każdy z  władców radzi sobie z  sytuacją na swój sposób, który odzwierciedla jego życiową filozofię. – Zmuszę go, żeby zaśpiewał – oznajmia Nobunaga. – Zabiję go, jeśli nie zaśpiewa – warczy Hideyoshi. – Zaczekam, aż zaśpiewa – mówi Ieyasu. Pierwszy zapoczątkował proces zjednoczenia, drugi kontynuował jego dzieło, w  razie konieczności nie stroniąc od przemocy, trzeci je ukoronował dzięki dyplomacji i savoir-faire. Ieyasu wydaje się najnowocześniejszy z  trzech zjednoczycieli Japonii. Założył dynastię siogunów, która miała pozostać u władzy przez ponad dwa i  pół stulecia. Długo, nie tylko w japońskiej skali. Popełnił wiele błędów, jak każdy, okazał się też stronniczy, ale zapoczątkował epokę pokoju. Co do tego nie ma żadnych

wątpliwości. [1] Ideals of the Samurai, ss. 121–124. [2] The Samurai. A Military History, s. 227. [3] Ideals of the Samurai, s. 129. [4] Japan: A Short Cultural History, s. 445. [5] The Samurai. A Military History, s. 252.

ROZDZIAŁ X

SHIMABARA: CHRZEŚCIJAŃSKA REWOLTA Gdy nieprzyjaciel otacza was ze wszech stron, gdy jesteście ostatnimi ocalałymi i postanowicie się poddać, myśląc, że później uknujecie spisek przeciwko ciemiężycielom, nie jesteście odważni. Jeśli myślicie o przetrwaniu dzięki intrydze, nigdy nie zrealizujecie swych planów, bo w należytym czasie wasze myśli zajmować będzie coś innego, coś, dzięki czemu wzbogacicie się i będziecie mogli żyć dalej. Napięcie istnieje tylko wtedy, kiedy działacie, kiedy skupiacie się na nieprzyjacielu, kiedy jednoczycie się ze śmiercią. KUSONOKI MASASHIGE (przypisywane)

Samuraj instynktownie uniósł dłoń do policzka. Nie mylił się, twarz zlewała mu krew.

Chłop stał tuż przy nim, w  groźnej postawie. Zanim zdążył zareagować, wylądował na ziemi. Chwilę później uderzenie kija pozbawiło go życia. Jak na sygnał chłopi rzucili się na wojowników. Rozpacz przydawała im sił i  po krótkiej walce wyrżnęli cały oddział. Udało im się. Niemożliwe stało się rzeczywistością. Tokugawowie musieli przysłać posiłki. Tym razem Shigeharu posunął się o krok za daleko. Do powodzenia rewolty walnie przyczynili się roninowie. W końcu nie mieli nic do stracenia. Nie mieli zajęcia, nie mieli seniora. Przedłużający się okres pokoju osłabił ich morale, napełnił goryczą. Nie chcieli podzielić losu towarzyszy, którzy zapomnieli, jak posługiwać się mieczem. Wojownicy przestali nawet ćwiczyć sztuki walki. Samuraje byli samurajami już tylko z nazwy. Roninowie nie wytrzymali kolejnej zniewagi, stracili cierpliwość. Daimyō zachowywał się jak bydlę. Gdyby czasy były inne, zostałby srogo ukarany za podobny wyzysk wasali. Teraz powodowała nim wiara, że rząd jest zbyt zajęty innymi sprawami i  nie zajmie się jego nadużyciami. Nie wziął jednak pod uwagę rozczarowania roninów, które nabrzmiało w czasach nadmiernego spokoju. Chłopi zwrócili się do nich po pomoc. Zupełnie jak w Siedmiu samurajach Kurosawy. W  filmie chodziło o  powstrzymanie band łupieżców. Tu zaś należało się rozprawić z pozbawionym honoru lokalnym paniczykiem. Chłopi i  wojownicy sprzymierzyli się przeciwko wspólnemu wrogowi. Matsukura Shigeharu znęcał się nad kobietami i  dziećmi. Nie, nikt nie zamierzał puścić mu tego płazem.

Był okrutnikiem, nie cofał się przed żadnym bestialstwem, żeby przypomnieć poddanym, kto sprawuje władzę. Lubił wiązać chłopów do drewnianych pryczy, malować ich smołą, obtaczać w pierzu i podpalać. Ale kres jego władzy był bliski. – Musimy się zorganizować. Rewolta z  pewnością wzbudzi popłoch i siogun osobiście przybędzie nas ukarać. – Musimy zdobyć uzbrojenie, na którym wciąż nam zbywa. Nie możemy przecież walczyć kijami. – Ściągnie tu wielu samurajów – ostrzegał jeden z roninów. – Wezmą nad nami górę. – Nie, jeśli przygotujemy się do obrony. Nie są tak zaprawieni w bojach jak my. To prawda. Roninowie z  poświęceniem szkolili się w  sztukach walki, wprawiali się w  szermierce, zupełnie jakby od lat szykowali się na nadejście tej właśnie chwili. Nie mogła się nadarzyć lepsza okazja do popisania się sprawnością. Niech tylko spróbują się im postawić te wymoczki z  „regularnej” armii! – Skąd weźmiemy broń? – Dostarczy nam jej sam rząd! Na ustalony sygnał samuraje skryli się w  chaszczach. Wybrali idealne miejsce na zasadzkę. Gęstwa roślinna była nieprzenikniona, a  tuż obok biegła ścieżka, którą codziennie patrolował rządowy oddział. Roninowie czekali w bezruchu na właściwy moment. Wkrótce pojawił się kolejny patrol. Wieść o  rozruchach obiegła kraj i  Tokugawowie nadciągnęli, żeby je zdusić. Atak był błyskawiczny i  skuteczny. Żołnierze bakufu zostali sromotnie rozgromieni, zanim zrozumieli, że wpadli w  zasadzkę. Silni roninowie błyskawicznie sobie z  nimi poradzili. Poszło łatwiej, niż zakładali.

– No, teraz mamy broni pod dostatkiem. – Kwaterę główną założymy na zamku, stamtąd będziemy kierować naszymi wyprawami. Pewnie niedługo Tokugawowie spadną na nas jak sfora psów. Buntownicy zdawali sobie sprawę z  efemerycznego charakteru przedsięwzięcia. Sytuacja w  każdej chwili mogła ulec zmianie. Byli zbyt słabi, żeby stawić czoło rządowym oddziałom. Propozycja obwarowania się w zamku została więc przyjęta entuzjastycznie. – Dokąd się udamy? Wrogie patrole przeczesują okolicę. – Znajdą nas. – Nie znajdą nas za nic na świecie. Skryjemy się w  fortecy Shimabara. Czeka nas sporo pracy, będziemy musieli podnieść mury, pogłębić fosy, ale sądzę, że to miejsce skrojone na miarę naszych potrzeb. Grupa nie miała przywódcy z  prawdziwego zdarzenia. Władze sprawował po prostu jeden z roninów, który okazał się bardziej energiczny niż pozostali. To on zaproponował zajęcie zamku. – Nasz ruch powinien być otwarty na wszystkie siły ciemiężone przez Tokugawów. To będzie nasz program. – Kto wie, może wyjdziemy z tego zwycięsko! Nie wiedzieli, co mówią. Była ich garstka. Jak mogli uwierzyć, że dadzą radę całej potężnej armii?. Wkrótce, pod koniec 1637 roku, szeregi nieregularnej armii uzupełnili kolejni wojownicy. Wojsko osiągnęło imponującą liczebność, oscylującą wokół trzydziestu siedmiu tysięcy ludzi. Wciąż jednak, ma się rozumieć, było to o wiele mniej, niż liczyła armia, którą dysponował przeciwnik. Tak czy inaczej samo zjawisko wskazywało na pewne niezadowolenie z  bakufu

i potrzebę odnowy. Rokosz na półwyspie Shimabara mógł więc przynieść pewne korzyści. W ciągu trzydziestu lat od swego ustanowienia rząd zdążył narobić sobie wielu wrogów. Szczególnie bezwzględnie dyskryminował i  prześladował chrześcijan. To właśnie chrześcijanie stanowili większość obsady garnizonu zamku Hara, nad którego murami dumnie łopotały ich sztandary. Warto zrobić krok wstecz i  opowiedzieć o rozprzestrzenianiu się tej religii w Japonii. Wszystko zaczęło się wraz z  zatonięciem chińskiej dżonki w  1542  roku. Wśród załogi znajdowali się portugalscy marynarze. Dzięki nim Japończycy zetknęli się z  bronią palną i  otworzyli dla siebie nowy, potężny rynek. Na Kiusiu zawijało wiele europejskich statków, portugalscy kupcy zawitali do Kioto. Nie byli sami, towarzyszyli im misjonarze z  różnych chrześcijańskich zakonów. Wśród nich prężnie działający członkowie założonego niewiele wcześniej Towarzystwa Jezusowego. Francesco Saverio zszedł na ląd w  Kagoshimie i  zaczął nauczać. Religijny zapał gospodarzy wzbudził w  nim taki entuzjazm, że określił ich mianem „słodyczy ducha”. Odstręczał go jedynie rozpowszechniony wśród Japończyków homoseksualizm. Mimo wszystko uznał ich za najlepszych spośród pogan. Japończycy zaś odwdzięczyli się, wykazując się wielką tolerancją. Niegdyś z  entuzjazmem i  zaciekawieniem przyjęli buddyzm. Teraz chrześcijaństwo wywołało podobne reakcje wszystkich klas społecznych, a  nawet buddyjskich mnichów. Dlaczego wzbudzało takie zainteresowanie?.

Chrześcijańska doktryna jest skomplikowana: ani trudności językowe, ani teologiczne zagmatwanie nie ułatwiały jej krzewienia. Ale pewne niedookreślenia pozwoliły pozornie zniwelować rozbieżności – wielu Japończyków uwierzyło, że ma do czynienia z  nową buddyjską dharmą. Teorie szkoły Czystej Ziemi(jodō shu), obietnica odrodzenia w raju, wydają się nieodległe od chrześcijańskich wierzeń. Do pewnego stopnia dało się utożsamić Chrystusa z Amidą. Oczywiście analogia jest tylko częściowa, ale nikt nie zagłębiał się w  szczegóły. Japończycy jak zwykle nie zwracali większej uwagi na sprzeczności, położyli nacisk na punkty wspólne. Dopiero później, wraz ze zmianą politycznego klimatu, wybuchły zażarte teologiczne dysputy i  pojawiła się literatura antychrześcijańska. Do sukcesu misjonarzy przyczyniło się wiele czynników. Istniało duże podobieństwo między jezuitami a mnichami zen, szczególnie w  kwestiach ascezy i  dyscypliny. Ta ostatnia stanowiła oś obu systemów. Jezuici również praktykowali medytację, inspirowali się duchowymi ćwiczeniami Ignacego Loyoli. Japończycy podziwiali odwagę misjonarzy, którzy porzucili ojczyznę i  udali się w  podróż ku nieznanym lądom. Gotowość poświęcenia życia w  imię religii stanowiła w  ich oczach cnotę. Czyż jezuici nie byli żołnierzami Chrystusa? Sam Loyola był wojownikiem, samuraje mogli się więc z  nim identyfikować. Ale prawdziwa przyczyna powodzenia misjonarzy miała charakter czysto ekonomiczny. Najpotężniejsi daimyō czerpali olbrzymie korzyści z handlu. Bali się, że Europa odetnie ich od zaopatrzenia, więc otaczali zakonników głębokim szacunkiem. Jakby istniało ścisłe powiązanie handlu z  religią. Przyzwolenie na prowadzenie nauczania nie było więc bezinteresowne.

Konwersje dotyczyły szerokich mas. Jezuita Valignano szacował, że w  1582  roku w  Japonii było około dwustu kościołów i  stu pięćdziesięciu tysięcy wiernych. Gdy wieść o  tym dotarła do Rzymu, wysłano kolejnych misjonarzy. Z  drugiej strony wiele konwersji miało charakter czysto polityczny, nie wynikały z  autentycznej potrzeby duchowej. Niektórzy daimyō nawracali się ze względów handlowych, a ich wasale po prostu szli w  ich ślady. Uważano, że ekspansja chrześcijaństwa w  Japonii zachęci kupców do utrzymywania dobrych stosunków. Czy owa hipoteza miała pokrycie w rzeczywistości? Czasami konwersja była podyktowana szeregiem czynników, zarówno ekonomicznych, jak i  religijnych. Tak było w  przypadku Ōtoma Sōrina, władcy prowincji Bungo, który interesował się doktryną chrześcijańską, ale i dobrobytem swej domeny. Istniała również zależność między chrześcijaństwem a bronią. Wielu daimyō zabiegało o wstawiennictwo misjonarzy w  kwestii kupna okrętów lub innych dóbr materialnych. Najczęściej jednak ich prośby nie znajdowały posłuchu. Chrześcijanie szerzyli również wiedzę o  europejskim stylu życia, co także mogło się okazać przydatne. Najważniejsi rozgrywający na japońskiej arenie politycznej czerpali korzyści z  rywalizacji między chrześcijanami a  buddystami. Ta zaś, po początkowym okresie idylli, nieubłaganie zaczęła się zaostrzać. Niektórzy bonzowie szczerze zainteresowali się chrześcijańskimi obrządkami, ale z  czasem zaczęli dostrzegać głębokie różnice doktrynalne. Podstawowa: wiara w  Boga, stworzyciela świata. Natomiast mnisi z  najważniejszych świątyni, którzy stanowili rdzeń japońskiego buddyzmu, natychmiast dostrzegli zagrożenie niesione przez obcą religię i podjęli przeciwdziałania. Doszło do brutalnych starć między wyznawcami tendai a misjonarzami.

Nobunaga postanowił wykorzystać tę sytuację, skorzystać z  konfliktu religijnego. Ingerencje buddystów w  politykę stanowiły zagrożenie, a wsparcie chrześcijan mogło ograniczyć ich skalę. Być może ekspansja chrześcijaństwa spowodowałaby spadek liczby wyznawców buddyzmu. Doszło do tego, że bonzowie wygnali chrześcijan z  Kioto i  zmusili ich do ucieczki do Sakai. Miasto cieszyło się autonomią, lecz kupcy pozostali niechętni wobec nowej doktryny. Dlatego ojciec Frois wrócił do Kioto i  wyłożył swoje racje Nobunadze. Został wysłuchany i  otrzymał wsparcie, przede wszystkim dlatego, że kampaku z  całego serca nienawidził buddystów; darzył sympatią wyłącznie adeptów zen. Nawrócenia wywoływały ciekawe zachowania wśród Japończyków. Samuraje rzucali się w  wir walki z  imieniem Jezusa lub Maryi na ustach. Mieli nadzieję, że Jezus i  Maryja udzielą im wsparcia w  bitwie. Wartości chrześcijańskie funkcjonowały obok stosowania przemocy. Kilku chrześcijańskich samurajów zabiło Ashikagę Yoshiteru właśnie w następstwie przyjęcia nowej religii. Ale czy można się temu dziwić? Podobne porządki panowały przecież również wśród buddystów, szczególnie mnichówwojowników. Współistnienie religii i  przemocy spotykało się z  aprobatą nie tylko w  Japonii; wystarczy pomyśleć o  krucjatach i  inkwizycji. Dziwić mogą daimyō przyjmujący komunię przed bitwą. Krzyże na ich hełmach nie symbolizowały pokoju. Losy chrześcijaństwa w  Japonii były zmienne. Z  niektórych prowincji misjonarzy po prostu wygnano, kiedy okazało się, że wraz z nimi nie napłynęli kupcy. Wielu Japończyków dokonało apostazji i wróciło do religii przodków.

Niekiedy misjonarze swoim nieprzejednaniem sami sprowadzali na siebie niechęć. Saverio głosił religijny ekskluzywizm, więc buddyści kazali mu opuścić Satsumę. Nie mogli się zgodzić na krzewienie poglądów, zgodnie z  którymi poganie mieliby sczeznąć w piekielnych płomieniach. W związku z  tym w  niektórych regionach chrześcijaństwo zostało zakazane. Saverio udał się zatem do Kioto prosić o  wsparcie cesarza, ale w  tym czasie trwała wojna domowa, więc władca nie udzielił mu audiencji. Saverio opuścił Japonię. Przez krótki czas przebywał w Indiach. Prawdopodobnie zginął podczas przeprawy w drodze do Chin. Generalnie chrześcijaństwo budziło powszechną aprobatę, ale i  równie powszechną niechęć. Wielu konwertytów zwyczajnie spłacało swym nawróceniem dług wdzięczności za leki i  pomoc. Zjawisko nawróceń dotyczyło przede wszystkim zachodnich prowincji, mniej istotnych gubernatorów, którzy nienawidzili buddystów. Kioto również okazało się podatnym gruntem, mimo że w  stolicy w  mniejszym stopniu oczekiwano pobudzenia gospodarczego stymulowanego pojawieniem się chrześcijan. Wśród najwyższych rangą samurajów europejska religia nie cieszyła się raczej popularnością[1]. Większość bardziej ceniła sobie ziemniaki i  tytoń niż teologię.. W czasach Nobunagi chrześcijanie cieszyli się pewnym szacunkiem. Władca wysłał nawet niewielką delegację do Europy, która została przyjęta przez króla Hiszpanii oraz przez papieża. Pobudki kampaku były rzecz jasna oportunistyczne i  czysto materialne. Nobunagi nie interesowała religia. Po prostu nienawidził buddystów będących wrogami chrześcijan.

Później z  „kwestią chrześcijan” przyszło się zmierzyć Hideyoshiemu. Tryumfalny pochód europejskiej religii trwał. Niektóre miasta znalazły się pod władzą jezuitów. Kampaku również utrzymywał z  nimi serdeczne stosunki. Przekonywały go ekonomiczne zyski, które wiązano z nadejściem misjonarzy. Lecz w  pewnym momencie sytuacja się zmieniła. Edykt ogłoszony w  1587  roku nakazywał wydalenie chrześcijan z  Japonii. Ale bynajmniej nie zakazywał prowadzenia handlu z  Portugalczykami. Jednak chrześcijaństwo zostało uznane za występek przeciwko krainie bogów. Co doprowadziło do wydania takiego rozporządzenia? Można założyć, że katalizatorem stała się paranoja władcy. Wielu daimyō oraz ich najwierniejszych dowódców przeszło na chrześcijaństwo, co Hideyoshi nagle uznał za manewr skierowany przeciwko sobie, za umacnianie się nowej władzy na jego ziemiach[2]. Również rywalizacja między chrześcijanami nie wywarła na nim najlepszego wrażenia. Hiszpańscy franciszkanie toczyli spór z  Portugalczykami, co zwiastowało konflikt o  większym zasięgu i  możliwość pojawienia się antyjapońskich spisków. Obawy te w pewnym stopniu znajdowały oparcie w faktach. Ogłoszenie edyktu miało również inne przyczyny natury politycznej. Grupa konwertytów wiedzionych fanatyzmem zniszczyła wizerunki Buddy, wzbudzając słuszny gniew mnichów. Wiadomo było, że niektórzy portugalscy kupcy sprzedawali Japończyków w  niewolę. Rozwścieczyło to Hideyoshiego, który postanowił temu przeciwdziałać. Z drugiej strony antychrześcijańskiego edyktu nie egzekwowano z  przesadną surowością. Niektórzy misjonarze ograniczyli się do pozornego odpłynięcia z  kraju, po czym wrócili, by w  konspiracji kontynuować dzieło nawrócenia. Brakowało poważnych kontroli. Liczba konwertytów rosła.

Sytuacja pogorszyła się na rok przed śmiercią Hideyoshiego. Narastała nietolerancja. Pod Nagasaki skatowano i  ukrzyżowano grupę chrześcijan, konwertytów i  misjonarzy, łącznie może pięćdziesięcioro ludzi. Miasto stanowiło centrum japońskiego chrześcijaństwa, wydarzenie miało więc charakter symboliczny i  ogromne znaczenie. Ze względu na ograniczony zasięg nie można było mówić o prześladowaniach sensu stricto, ale męczeństwa nie należy bagatelizować. Hideyoshi zamierzał urządzić pokaz siły, unaocznić misjonarzom, co im grozi, jeśli nie zaczną przestrzegać zasad. Jednocześnie nie chciał zniechęcić kupców, dopuszczając się okrucieństw. Działał z  rozwagą, żeby uniknąć negatywnych ekonomicznych reperkusji. Swoją drogą przywdziewał szaty portugalskiego kroju, co dowodziło dużego zainteresowania tamtejszą kulturą. Jego strój przyozdabiały różańce i  krzyże, co symbolizowało uznanie i zachętę do naśladowania portugalskich wzorców. Tyle Hideyoshi. Ieyasu okazał się równie oddany chrześcijańskiej sprawie. Czasy się jednak zmieniły, rosło przyzwolenie na pewien brak tolerancji i wrogość. Początkowo również Ieyasu był nad wyraz przychylny chrześcijanom. Lecz wkrótce zrozumiał, że Hiszpanie wolą przysyłać misjonarzy niż kupców, i  poczuł się głęboko rozczarowany. Uśmiechy i przyjazne gesty straciły sens. W 1605  roku przywódca Tokugawów wprowadził nadzór nad chrześcijanami z obawy przed spiskiem. Możliwe, że szukał tylko pretekstu, żeby wyrzucić ich z  Japonii. Utrzymywanie stosunków z  Hiszpanią stało się zbędne, kiedy do wybrzeży kraju zawinęły holenderskie statki handlowe. Jednym z  nich dowodził pewien angielski marynarz, William Adams, który miał dostarczyć Ieyasu ważne informacje. I  doradził usankcjonować wymianę handlową z pozostałymi europejskimi

nacjami, mniej bigoteryjnymi i  nie tak bardzo przywiązanymi do Rzymu. To była okazja do zmiany warty. Protestanci wydawali się bardziej otwarci niż katolicy. A czyż mógł istnieć korzystniejszy układ niż wymiana handlowa z  Europą bez konieczności przyjmowania jej religii? Podejrzenia gęstniały i  ostatecznie Ieyasu padł ofiarą tej samej paranoi, która dotknęła Hideyoshiego. Rozłam nastąpił w  1612  roku. Chrześcijanie przestali być potrzebni, stali się zagrożeniem. Przybysze walczyli między sobą. Portugalczycy mieli na pieńku z  Hiszpanami, Hiszpanie z  Holendrami. Franciszkanie i  dominikanie żywili do siebie głęboko zakorzenioną i  nawet nieskrywaną niechęć. Wszystko to sprawiało żenujące wrażenie. Jak członkowie tego samego Kościoła mogli się darzyć podobną nienawiścią? Słowa i  czyny Hiszpanów oraz Portugalczyków budziły niepokój Ieyasu. Tokugawa dostrzegł w  nich zwiastuny rebelii. Jakby przybysze chcieli go obalić, zająć jego miejsce u steru. Jezuici cieszyli się dużą popularnością wśród klasy rządzącej, z  pewnością woleliby widzieć u władzy chrześcijanina. Wszystkie elementy układanki wskoczyły na swoje miejsca. Ieyasu musiał interweniować i  wyjąć chrześcijan spod prawa. Prześladowania zaczęły się od ostrożnych ruchów. Antychrześcijańskie edykty miały charakter napomnień, swego rodzaju ultimatum, które zachęcało do skromności i  umiaru. Z  czasem jednak, chcąc uniknąć powstania wrogiej frakcji, reżim uciekł się do drastycznych środków przeciwko nawróconym samurajom. Z początkiem 1614  roku ponownie rozpętały się antychrześcijańskie działania. Prześladowania spadły głównie na region Nagasaki. Były brutalniejsze niż w  przeszłości.

Niektórzy samuraje pozostawali lojalni wobec przyjaciół konwertytów i  tylko pozorowali walkę, ale ostatecznie i  oni musieli zacząć wykonywać rozkazy. Szło o  ich życie, bowiem chronienie chrześcijan groziło poważnymi konsekwencjami. Krótka chwila wytchnienia nastąpiła w  czasie, kiedy Ieyasu zajmował się usuwaniem Hideyoriego. Wkrótce potem wódz Tokugawów zmarł. Jego syn Hidetada rozpoczął prześladowania na wielką skalę. Był rok 1617. Polowano na wszystkich bez wyjątku, zarówno na japońskich konwertytów, jak i  na misjonarzy. Dopuszczano się coraz większych okrucieństw. Tymczasem na horyzoncie coraz wyraźniej majaczyły zarysy izolacjonistycznej polityki Tokugawów. Chłopi, czyli przedstawiciele najbardziej bezbronnej klasy, poddawani byli wszelkiego rodzaju torturom i  represjom. Jeśli chodzi o  misjonarzy, chwilowo ograniczono się do ich deportacji. Sytuacja uległa pogorszeniu za panowania trzeciego sioguna z Tokugawów, Iemisu, który z obawy przed hiszpańską inwazją podjął pewne przeciwdziałania. Chrześcijan wiązano z zagrożeniem: czyż Hiszpania nie była państwem katolickim? Z czasem Japończycy zrozumieli, że prawdziwe zagrożenie płynie z  Europy. W  związku z  tym nie było innego wyjścia niż zamknięcie kraju przed obcymi. Oznaczało to zawieszenie stosunków handlowych. Była to drażliwa kwestia, należało ją dobrze przemyśleć. Ostatecznie obecność Hiszpanów uznano za niepożądaną i  w  1624  roku wydalono ich z  Japonii. Następnie zakazano zawijania do portów statkom wszystkich europejskich potęg z  wyjątkiem Holandii. W  ciągu długiego panowania Tokugawów sporadycznie dochodziło do odstępstw od tej reguły. W wielu rozporządzeniach powracały wątki religijne. Wypędzenie Anglików nie wzbudziło zdziwienia, ponieważ ich

król poślubił portugalską księżniczkę. Katoliczkę. Nie stosowano półśrodków. W  1640  roku ścięto członków portugalskiego poselstwa, którzy ośmielili się zawinąć do japońskiego portu. Jeśli zaś chodzi o  chrześcijan, to po okresie okrutnych prześladowań, tortur, ukrzyżowań, około 1660  roku nie został już po nich niemal ślad. Wielu zginęło męczeńską śmiercią. Kto posiadał chrześcijańskie dewocjonalia, mógł zostać srogo ukarany. Okrutni prześladowcy wymyślili specjalny rytuał, który miał na celu zdemaskowanie konwertytów. Kazali deptać święte obrazy, a w razie odmowy karali opornych, okaleczając ich lub skazując na śmierć. Liczni odmawiali sprofanowania krzyża, więc cierpieli przerażające katusze. Ale wtedy wybuchła rewolta na półwyspie Shimabara; znaleźli się tacy, którzy ośmielili się zbuntować przeciwko reżimowi i jego próbom utopienia wiary we krwi. W zamku Hara napięcie rosło. Armia bakufu mogła nadciągnąć lada chwila. Przeciwko buntownikom skierowano potężne siły, ponad pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy. Aż nadto, żeby stawić czoło amatorom. Jednak dopiero wynik bitwy miał pokazać, kto tak naprawdę zasługuje na miano żółtodziobów. W twierdzy rebelianci wspominali dawne prześladowania. Pamiętali oskarżenia rzucane przez opinię publiczną, pamiętali, że doszło do tego, że wstydem było nazywać się chrześcijaninem. Nie mogli dłużej tolerować podobnych uprzedzeń, godzić się na podobne nadużycia. Tokugawowie musieli ponieść karę za swój ateizm.

Bunt przyjmował charakter religijny. Roninowie wsparli obcą sprawę, podczas gdy chrześcijańscy chłopi szukali zemsty. Dowództwo nad armią bakufu powierzono Itakurze Shigemasie. Rozkaz był jasny: jak najszybciej pozbyć się rebeliantów, wymierzyć przykładne kary. Ale rząd czuł się słaby, wiele wody upłynęło od dawnych, chwalebnych wiktorii. Shigemasa zaatakował o  świcie, zgodnie z  tradycją. Samuraje przypuścili morderczy szturm. Z  zamku nadeszła błyskawiczna odpowiedź, grad kul i deszcz strzał utemperował krewkich rycerzy. Rebelianci nie dali się wziąć z zaskoczenia. Nieliczni samuraje, którzy zdołali się wspiąć na mury, natychmiast znajdowali śmierć. Okazali się kompletnie nieprzygotowani do walki wręcz. Shigemasa był głęboko rozczarowany. – Jakim cudem nam się oparli? Przecież licząc na błyskawiczne zwycięstwo, posłał w  bój najlepsze oddziały. Tymczasem plan się nie powiódł, a  na dodatek jego armia poniosła znaczące straty. – Nie ma wyjścia, wycofujemy się. Był to zwiastun porażki, ale przecież jeszcze nie wszystko zostało stracone. Ktoś zdał sobie z tego sprawę i zasugerował zmianę strategii. Ale Shigemasa się nie zgodził i odparł z irytacją: – Nigdy! Nie będziemy ich oblegać. To byłoby równoznaczne z uznaniem ich wyższości. Nie dam im tej satysfakcji. Oficerowie protestowali, ale dowódca pozostał nieprzejednany. Zamierzał wręcz dać rozkaz do kolejnego szturmu. Zrobiłby to natychmiast, gdyby nie upór podwładnych. Postanowił więc zaczekać na bardziej sprzyjające okoliczności. – Zaatakujemy z  zaskoczenia, kiedy najmniej będą się spodziewać.

Plan miał zostać zrealizowany 1 stycznia 1638  roku. Shigemasa, rozwścieczony hańbiącą porażką, kolejny raz pchnął swe oddziały na Harę. Lecz również i tym razem rebelianci nie zamierzali ustąpić. Dzielnie odparli wściekły atak. Walczyli z  wprawą, jakby na szali leżał ich honor, a  nie tylko życie. Kluczowym momentem bitwy była śmierć dowódcy rządowej armii. Shigemasa ośmielił się wejść w zasięg wrogiego ognia i został zabity. Regularne wojsko poszło w  rozsypkę, kolejny raz zostało zmuszone do rejterady. Na zamku świętowano. Nikt nie spodziewał się tak spektakularnego zwycięstwa. Wieść o  śmierci Shigemasy przyjęto chóralnymi wiwatami. – Teraz się nauczą, że niełatwo nas powstrzymać. – Właśnie! Wcale nie byli tacy znów groźni! – Żołnierze bakufu zbyt długo siedzieli z założonymi rękami. Zapomnieli, jak się walczy. Wszystkich rozpierała duma z  podobnego tryumfu. Ale pojawiały się też głosy wyrażające zgoła odmienny stan ducha. – Nie możemy spocząć na laurach. Odepchnęliśmy ich, to prawda, ale przecież wrócą. I to liczniejsi. Wielu zdawało sobie sprawę z  tego, jak szaleńcze było ich przedsięwzięcie. Ale nie mieli zamiaru z  tego powodu rezygnować z walki. Chcieli zaleźć przeciwnikom za skórę. Tymczasem na czele armii bakufu stanął nowy wódz, Matsudaira Nobotsuna. To właśnie on proponował wzięcie zamku głodem. Jego plan wydawał się teraz jeszcze bardziej obiecujący, a długie oblężenie nieuniknione. Rebeliantom to schlebiało. Potężna armia, zastraszona przez sklecone naprędce oddziały, zmuszona do oblężenia – oto dowód, że udało się zachwiać jej morale.

Z drugiej strony nowa strategia wojsk rządowych przypieczętowała los buntowników. Ich klęska stała się kwestią czasu. Mieli jeszcze trochę zapasów, ale któregoś dnia musiały się one wyczerpać. A  wtedy wszyscy znajdą się w  ogniu nieprzyjaciela. Żeby nie tracić czasu, Tokugawowie zwrócili się o pomoc do Holendrów i  wypożyczyli od nich działa. Czuli się tak niepewnie i  tak bardzo wątpili we własne możliwości, że postanowili użyć najbardziej śmiercionośnej broni. Rozstawili baterie wokół zamku i  zaczęli ostrzał. Nie tylko z  lądu. Kilka holenderskich okrętów bombardowało Harę z morza. Jak długo rebelianci mogli wytrzymać w krzyżowym ogniu? Byli coraz bardziej zniesmaczeni. – Tchórze, wybłagali pomoc u obcokrajowców. Wiedzą, że sami nie dotrzymają nam pola. – Pokażmy im, co o nich myślimy! Po czym wypuścili kilka strzał z  następującym komunikatem: Nie wiedzieliśmy, że stajemy przeciwko zającom. Teraz, gdy spostrzegliśmy, że towarzyszą wam Holendrzy, stało się to dla nas jasne. Czujecie się od nas słabsi, ale wstydzicie się przyznać.

Tak mniej więcej musiał brzmieć list, którego dokładna treść się nie zachowała. Słowa brzmiały oszczerczo, lecz był to tylko fortel, mający na celu podkopanie wiary w  siebie przeciwników. Nobotsuna połknął przynętę i zrobił krok wstecz. – Każcie naszym sojusznikom przerwać ogień. Sami, bez ich pomocy, pokonamy buntowników. W  przeciwnym razie nasz honor zostanie splamiony. Jako dobry żołnierz Nobotsuna nie mógł przyjmować pomocy kolejnych posiłków. Byłoby to przyznaniem się do

nieudolności. Ale czy w  owej epoce upadku wciąż istniały samurajskie wartości? I  dlaczego doszukiwano się ich w  bezbarwnych, odwykłych od walki postaciach? A  jednak Nobotsuna odwoływał się do chwalebnej tradycji, nie przyjmując jakiejkolwiek pomocy. Nie interesowało go rzucenie buntowników na kolana za wszelką cenę. Kontynuował oblężenie. Z początkiem kwietnia obrońcom zaczęło brakować zapasów. Koniec się zbliżał, wszyscy byli tego świadomi. Obrońcy Hary czuli się moralnymi zwycięzcami, ale marna to pociecha w obliczu śmierci. Upadli na duchu, ich ciała osłabły. Jak mogli stawić czoło kolejnemu szturmowi? – Musimy się poddać, nie ma innego wyjścia. Może nas oszczędzą. – Gadasz jak baba. Nie po to tyle wytrzymaliśmy. – Musimy pomyśleć o kobietach i dzieciach. Jaki czeka je los, jeśli będziemy się upierać przy walce do końca? – Nie mamy już racji żywnościowych. Kiedy tylko wrogowie się zorientują, spadną na nas jak sokoły. Nad zamkiem zawisł ponury cień. Kapitulacja mogła nastąpić w  każdej chwili. Ale na jakich warunkach? O  tym nie było mowy. Zresztą może Tokugawowie wcale nie zamierzali nic proponować. Nobotsuna planował ostatni szturm. Tym razem zamierzał zdławić wszelki opór. Czuł, że wróg został pokonany, że szarpie go głód. Nobotsuna chciał wroga wykurzyć i  wybić do nogi. Miał to być atak ostateczny. 12 kwietnia oddziały bakufu spadły na nielicznych niedobitków. Ci walczyli już tylko siłą desperacji. Wielu nie było

w  stanie unieść miecza, z  trudem utrzymywali się na nogach. Kto wie, kiedy ostatnio mieli coś w ustach. Nobotsuna wreszcie zdołał sforsować zewnętrzny pierścień murów. Zamek był bezbronny. Samuraje bezlitośnie wycinali wrogów. Lecz obrońcy wciąż nie zamierzali się poddać. Przez kolejne dwa dni stawiali twardy opór. Roninowie zdawali się niezniszczalni, nawet w  tak niekorzystnych warunkach górowali nad przeciwnikami. W  niezrozumiały sposób Tokugawowie znaleźli się w  trudnej sytuacji. Ostatecznie jednak zdołali przełamać opór wrogów i  twierdza upadła. Było to zwycięstwo okupione olbrzymim kosztem, licznymi stratami i upokorzeniem. Wystarczy wspomnieć, że na koniec buntownicy bronili się garnkami i patelniami. Koniec końców wojska rządowe jednak zdołały zdusić ich opór. I tak zakończyła się straceńcza rewolta. Od początku nikt nie stawiałby na jej powodzenie, ale nikt też nie sądził, że potrwa tak długo. Po Harze nikt też nie mógł spoglądać na samurajów z podziwem. Powstanie roninów i chłopów miało symboliczne znaczenie. Chrześcijanie przegrali, ale chwalebnie, po drodze dali bakufu srogą lekcję. Tokugawowie zaś wyciągnęli z  tego wnioski: należy wzmocnić wojsko i  lepiej szkolić wojowników, na wypadek kolejnych niepokojów. Bohaterstwo wciąż jeszcze nie zginęło. Jednak po stronie buntowników, z  pewnością nie wojsk rządowych. Ktoś mógł to spostrzec, zechcieć wykorzystać i rzucić Tokugawom wyzwanie. Los Shimabary był ostrzeżeniem dla co bardziej despotycznych daimyō, jak choćby dla Matsukury Shigeharu. Nie ma tolerancji dla niesubordynacji.

Konsekwencje rewolty poniósł również klan Matsukura. Czternaście lat wcześniej Shigemasa, ojciec Shigeharu, wysłał na otwarte morze statki handlowe. Silne wiatry zmusiły je do zawinięcia do portu na wyspie Luzon. Marynarze mogli się przyjrzeć filipińskiemu stylowi życia. Po powrocie złożyli swemu daimyō raport. Dało to Shigemasie do myślenia. Matsukura postanowił zająć wyspy i  zwrócił się do sioguna z  prośbą o  pozwolenie na wyprawę. Ietsuna, trzeci następca Ieyasu, wyraził zgodę. Shigemasa otrzymał wsparcie Holendrów, które zdawało się przesądzać o  powodzeniu inwazji. Holendrzy pragnęli ograniczyć wpływy rywali, Hiszpanów, na Filipinach, i  traktowali bakufu instrumentalnie. Kolejny raz u podstaw konfliktu legł wątek religijny, był to bowiem spór katolików z  Hiszpanii z  holenderskimi protestantami. Holenderska flota zaangażowała się w ochronę Japończyków przed Hiszpanami. Przeprowadzenie misji wymagało precyzyjnego planowania. Należało unikać działania pod wpływem impulsu oraz strat w ludziach i sprzęcie. Tymczasem Shigemasa zmarł. Inwazji nie odwołano, siogun powierzył dowództwo nad nią synowi nieżyjącego daimyō, Shigeharze. Mimo wszystko siedem lat później misję zawieszono. Wybuchła rewolta na Shimabarze i  ziemie Matsukurów znalazły się w  niebezpieczeństwie. Taki był koniec marzeń o okryciu się chwałą na odległych lądach[3]. Bunt uwypuklił jeszcze jedną niepokojącą kwestię. Nieskuteczność ostrzału Hary oznaczała, że potrzeba o  wiele potężniejszych dział. Holendrzy dysponowali nowoczesną bronią, co obróciło się na ich korzyść. Chcąc zdobyć działa, bakufu został zmuszony do zrobienia dla Holandii wyłomu w  swym izolacjonizmie. Ów przywilej wiązał się również z antykatolickim nastawieniem Holendrów. Dlatego pozwolono

im utrzymywać niewielki przyczółek w  Dejimie, w  porcie Nagasaki. Jeśli chodzi o  resztę świata, Japonia pozostawała krajem zamkniętym (sankoku). Przyczynił się do tego między innymi bunt Shimabary, który wpłynął na niektóre z  późniejszych decyzji. Rząd uznał, że niebezpieczeństwo może przyjść z zewnątrz, że jego źródłem mogą być obce idee i kulty. Dlatego podjął przeciwdziałania, nie bacząc na ich negatywne konsekwencje. Krótki okres niepokojów upamiętnia pewien posąg. Przedstawia człowieka, którego uznaje się za przywódcę buntowników, Amakusę Shira, w  trakcie medytacji lub modlitwy. Jego twarz zdobi przebiegły uśmiech, zdradzający olbrzymią pewność siebie. To bohater symboliczny, który odzwierciedla stan ducha pozostałych rebeliantów: pewni porażki, nie cofnęli się ani o  krok, dzielnie stawili czoło przeważającym siłom nieprzyjaciół. Shimabara to coś więcej niż reakcja chrześcijan. Była przejawem niezadowolenia wszystkich tych, których bakufu zepchnął na margines, przede wszystkim chłopstwa, udręczonego od zarania dziejów Japonii. Choć pozornie niewielka, rewolta naznaczyła pewną fazę przejściową i bynajmniej nie przeszła bez echa, odcisnęła bowiem piętno na handlu i gospodarce. [1] Japan: A Short Cultural History, ss. 418–419. [2] Ibidem, ss. 422–`423. [3] The Samurai. A Military History, s. 260.

ROZDZIAŁ XI

MUSASHI, NADCZŁOWIEK Hartuj więc dobrze ciało w tej sztuce, trzymaj się zawsze Ducha mego Prawa, a otworzy się przed tobą Droga do Zwycięstwa tak jak tego pragniesz. Ćwicz z uwagą[1]. MUSASHI, Gorin-no Sho

Że co? Jest tu Sasaki Kojiro? Musashi nie umiał ukryć zaskoczenia. Słynny fechmistrz, podobnie jak on sam, przebywał w  gościnie u Nagaoki Sada. Młodzieniec nie mógł liczyć na lepszą okazję, żeby się z  nim zmierzyć i okryć sławą. Czyżby potężny daimyō z  Kiusiu zaprosił ich obydwu, bo liczył, że obejrzy ich pojedynek? Lecz dość złudzeń, Musashi wciąż był tylko nieznanym gołowąsem. Ale perspektywa walki kusiła. Sasaki Kojiro zwany Ganryū był najsłynniejszym szermierzem w  południowej Japonii. Wypracował indywidualny styl i  zapoczątkował własną szkołę fechtunku. Cieszył się podziwem Hosokawów, potężnego klanu z Kiusiu.

Jednak przebojowy młodzieniec nie zamierzał zaprzepaścić okazji. Nie czuł lęku, wręcz przeciwnie, w  głębi duszy przeczuwał, że pokona Ganryū. Był pewny siebie, pozbył się wszelkich wątpliwości. Droga miecza pochłonęła go bez reszty, a  pojedynek z  szermierzem takiego kalibru mógłby dowieść jego wartości. – Muszę się zmierzyć z Ganryū. Tak nakazuje etykieta! Musashi miał rację. Jako gość daimyō mógł wyzwać słynnego szermierza na pojedynek i mieć pewność, że rękawica zostanie podjęta. Tego wymagały względy ceremoniału. – Ganryū jest wielki, co do tego nie ma wątpliwości. Zna sztukę miecza. Ale zdołam go pokonać. Ganryū słynął również z  tego, że był honorowy i  litościwy. Ale Musashiego to nie obchodziło. Dla niego Droga szermierza nie przecinała się z etyką. Ganryū jest człowiekiem doskonałym? Niechże więc tego dowiedzie i  da próbkę odwagi. Cóż znaczyły dobro i  zło albo jego buddyjskie odczucia? Fechmistrz przyjął wyzwanie, również dlatego, że zmuszały go do tego okoliczności. – A  zatem dobrze. Stanę do walki z  tym nieznanym młodzieńcem, samurajem najniższej rangi. Nie wiedział, co czyni, kiedy mnie wyzywał, teraz tego pożałuje. Po czym dodał z kpiącym uśmiechem: – Chociaż... czy pożałuje? Może nie zdążyć. Ustalono, że scenerią pojedynku stanie się Funajima, wysepka na południu. Panował ziąb, był szary poranek 14 kwietnia 1612 roku. Musashi dokładnie poznał miejsce. Kilka dni wcześniej wynajął kwaterę nieopodal. Wkrótce zbadał każdy skrawek wyspy, plażę, skały, zatoczki. Zgodnie z  taktyką skrupulatnego wyboru miejsca, którą naświetlił w  rozdziale Gorin-no Sho

zatytułowanym „Krąg ognia”. Chodziło o  to, żeby ustawiać się tak, żeby mieć słońce za plecami lub po swej prawej stronie. Taka pozycja gwarantowała przewagę. Ułatwiała też ewentualne wycofanie: z  lewej żadnych przeszkód, z  prawej miecz w dłoni. Ganryū przybył na miejsce punktualnie, o  ósmej rano. Ale nie zastał Musashiego. Młody szermierz często stosował podobny chwyt. Zwłoka doprowadzała przeciwnika do irytacji. Choć byli i tacy, którzy przypisywali jego spóźnienia wrodzonej awersji do punktualności. A może, kto wie, to zachowanie pozwalało Musashiemu otrząsnąć się z niepokoju przed walką. Kiedy każdy por skóry na równi z  umysłem zapomina (o zbliżającym się starciu), w duszy wojownika pozostają tylko woda i obłoki chmur[2].

Ganryū przystąpił do pojedynku zbrojny w  roziskrzony miecz o  długiej i  ostrej głowni, ozdobiony przez słynnego rzemieślnika. – Zawołajcie go czym prędzej! Sekundanci popędzili do tawerny, gdzie zastali Musashiego… pogrążonego we śnie! Zakopany z głową w pościeli, zdawał się pogrążony w przyjemniejszej rzeczywistości. – Panie, czekają na was w  miejscu pojedynku. Prosimy, żebyście dotrzymali ustalonych reguł. Ale on nie wydawał się zainteresowany. Odburknął im coś jakby wbrew sobie: – Chwilkę zaspałem, a  wy przychodzicie tu, żeby mnie niepokoić? Dajcie choć wrzucić coś na ząb! Musashi działał z  rozmysłem. Nie spieszył się, jadł powoli. Jakby nikt na niego nie czekał. Tymczasem u brzegu wyspy zebrała się mała flota. Gapie z niecierpliwością czekali na pojedynek.

Podczas gdy Ganryū przyodział się w  ceremonialną, intensywnie karmazynową szatę, jego przeciwnik miał na sobie zwykły, bynajmniej nie elegancki strój. Czyżby nie traktował wyzwania poważnie? Spojrzenie fechmistrza spoczęło na pasie przeciwnika. Ganryū nie zdołał ukryć zdziwienia. – Jak to? Masz drewniany miecz? – Czemu pytasz? Masz coś przeciwko temu? Jeśli ten wybieg miał posłużyć zdezorientowaniu przeciwnika i ukazaniu swego pozornego niedołęstwa, Musashi osiągnął cel. Legenda głosi, że jego miecz został wyheblowany z wiosła. Niezłe przedstawienie: wyszykowany szermierz miał stawić czoło niewyszkolonemu, flejowatemu i  roztargnionemu przeciwnikowi. Cóż to za dziwak stanął naprzeciwko Ganryū, przesławnego fechmistrza. – I  ty chcesz się ze mną bić? Głupcze, kiepsko to sobie wykalkulowałeś. Powinieneś używać rozumu, a  nie ulegać emocjom. W głosie Ganryū pobrzmiewała groźba. Ale jego krzyk przeszedł w łamiący się falset. – Precz z tym, obejdę się bez tego. Raptownym gestem odrzucił pochwę. Poranne słońce zamigotało na ostrzu jego miecza. – To nie wróży dobrze – zauważył Musashi. – O czym ty mówisz, zuchwalcze? – Nie należy ciskać pochwy między bałwany. Ganryū był zaskoczony. To pokraczne indywiduum, brudne, śmierdzące, miało czelność go pouczać? Czas skończyć z  tym pajacowaniem. Nastąpiła chwila zawahania, mężczyźni zmierzyli się wzrokiem. I wreszcie pojedynek się zaczął. Rzucili się na siebie

z  zaciekłością. Mierzyli w  głowę, najsłabszy punkt, każde trafienie mogło przynieść natychmiastowe zwycięstwo. Ganryū rozciął czerwoną opaskę na czole Musashiego. Musashi wybrał ten kolor, żeby przeciwnik nie widział ewentualnych ran ani strużek krwi. Rywal go drasnął. Musashi uniknął śmierci o włos. Ganryū się zatoczył. Najwyraźniej cięcie przeciwnika również doszło celu. Mistrzowi szermierki przydarzyło się to po raz pierwszy. Jeszcze nikt nigdy nie posunął się tak daleko. Skupił się, odzyskał równowagę i  skoczył na młodzieńca. Długi miecz skrzyżował się z  drewnianym mieczem. To ich klingi stały się głównymi bohaterkami przedstawienia. Żyły własnym życiem, wymykały się władzy właścicieli, niosły obietnicę śmierci. Tłum okrzykami zachęcał walczących do wysiłku. Ludzie zeszli z łodzi, gromadzili się wokół, żeby nie uronić ani sekundy spektaklu. Wszystko skończyło się w  mgnieniu oka po krótkiej wymianie ciosów. Ganryū leżał na ziemi, Musashi ocierał pot dłońmi. – Zabity! – krzyknął jakiś człowiek, który podbiegł, żeby udzielić mistrzowi pomocy. Zwycięstwo nowicjusza było więc ostateczne. Ale Musashi jakby był gdzie indziej, zatopił się w  myślach. Czyżby się zmęczył? Po chwili zwrócił się do sekundantów. Zanim zdążył otworzyć usta, oni odczytali jego spojrzenie. – Odwieziemy was, jeśli takie jest wasze życzenie. Musashi wsiadł do łodzi. Wykonał swoje zadanie. Kiedy odpływał, jego wzrok błądził po górach, lśniący i  przenikliwy jak jego drewniany miecz. Ktoś spytał go, co o  tym wszystkim sądzi, poprosił o  krótką opinię na temat potyczki. Ale fechmistrz nie zaszczycił

pytającego uwagą. Wolał milczeć, albowiem szlachetna cisza nie znosiła przyziemnej ciekawości. – Czy to przemawiają Niebiosa? – Tak brzmiało pytanie, które często zadawał Konfucjusz. W jaki sposób Shinmen Takezō stał się Musashim? Ludowe wyobrażenia tak silnie utrwaliły jego wizerunek, że trudno się w nim doszukać konturów prawdy. Jak ocenić, które informacje są wiarygodne? Czy zaufać biografii spisanej przez adoptowanego syna, czy opowieści samego Musashiego? Wielki szermierz twierdził, że jest niepokonany, ale niektóre kroniki spisane przez jego rywali zadają mu kłam. Cóż więc jest prawdą? Mimo sławy, jaką się cieszył, najważniejsze fakty z  życia szermierza spowija tajemnica. Już data urodzenia jest niepewna, choć umownie przyjmuje się za nią okolice  roku 1584. Znane jest za to miejsce urodzenia, miasteczko Miyamoto w prowincji Mimasaka, od którego Musashi przyjmie nazwisko. Następnie należy zbadać jego relację z  ojcem. Wielce problematyczną. Pierwszym przeciwnikiem Musashiego jest jego własny rodzic – dziwne. Łączy ich potężne, niezłomne uczucie miłości-nienawiści. Takezō sprawia wrażenie przeciętnego dziecka, ale wyrasta na silniejszego niż wszyscy, napędza go niepowstrzymana energia. Shinmen Munisai, ojciec, zauważa to i na pewien czas otacza syna opieką. Zostaje jego mistrzem szermierki. Dobry wybór – mimo niskiej rangi samurajskiej jest wybitnym fechmistrzem. Cóż, Musashi nie posiada najwyższego statusu społecznego, ale nie żałuje. Wspomnienie tych pierwszych lat u boku ojca pozostanie z nim na zawsze, nieusuwalne.

Ojciec okrutnik, wypiera się żony, nie dba o  dziecko. Matka i  syn znajdują schronienie w  prowincji Harima. Munisai nie chce więcej o nich słyszeć. Ale z czasem jakby łagodnieje. Wyłącznie dlatego, że Takezō dobrze się zapowiada: jest pełen wigoru, silny. Będzie świetnym wojownikiem. Chłopak jest rozdarty między matką a  ojcem. Zostaje u boku matki, ale entuzjazm wzbudzają w  nim tylko odwiedziny ojca, rzadkie, lecz regularne. Tu opowieść wkracza w sferę legend, gdyż zapewne wspólne treningi ojca i  syna nigdy nie miały miejsca. Ojciec najprawdopodobniej zmarł śmiercią naturalną, a  żadnego konfliktu z matką nie było. Jakkolwiek wygląda prawda, możliwe, że Takezō został poddany rygorystycznym treningom szermierki i  sztuki jitte. Ten termin oznacza żelazną pałkę zakończoną szpicem, która służyła do rozbrajania przeciwnika. W  okresie Edo sztuka posługiwania się jitte rozprzestrzeniła się na całą Japonię. Młodzieniec niezaprzeczalnie miał talent i  napawał ojca dumą. Ale ich relacja nie była prosta. Nie można mówić o  miłości, łączyło ich raczej coś innego, może przyjaźń, mimo atmosfery ciągłej rywalizacji. Takezō mierzył się z  ojcem, żeby nauczyć się podstaw sztuk walki. Ojciec, sapiąc z  wysiłku i ulegając sile syna, z dumą udzielał mu tych lekcji. Munisai spotykał się z synem tylko od wielkiego dzwonu. Na co dzień Takezō żył z  matką. Zawsze dostrzegał w  ojcu coś obcego, choć Munisai pozostawał w  jego oczach wzorcem wojownika. Koniec końców ojciec porzucił jednak Takezō i jego matkę. Nienawiść syna sięgała głęboko. Munisai nie oszczędzał syna w  czasie wyczerpującego okresu terminowania, od czasu do czasu go upokarzał. W  ten sposób hartował jego charakter, choć młodzieniec nie mógł zrozumieć metod ojca.

Pewnego dnia nagromadzona niechęć eksplodowała w  wielkiej kłótni. To ważna chwila, krótko potem Munisai umarł. Zabrakło okazji do pojednania. Być może właśnie stąd wzięło się rozgoryczenie chłopaka. Nagle zabrakło tego dziwaka, który odwiedzał go od czasu do czasu i  z  którym raczej się nie dogadywał. Wszystkie te okoliczności wystarczyły, żeby na stałe zaszczepić w nim silne wyrzuty sumienia. Może właśnie dlatego, przez to niezasklepione pęknięcie, dorosły Takezō nie był w stanie pojąć, czym jest moralność. Stał się cyniczny w  reakcji na świat konwencji. Nigdy nie kierował się żadnymi ideałami czy uczuciami, jak choćby miłością czy oddaniem synowskim. Niedomknięta relacja z  ojcem mogła zaowocować nerwicą o  podłożu związanym z  nieuświadomionym kompleksem Edypa. Takezō kroczył śladami ojca, przewyższył go. Ale czy chęć upokorzenia go nie wypływała z nienawiści? – Jeśli nie mogę się z  nim pogodzić, stanę się taki jak on; w ten sposób okażę mu uczucie. Ulotna myśl, niemal wymykająca się świadomości. Takezō staje się Musashim, by pójść ścieżką ojca. Takezō dba o  tężyznę fizyczną, by nie zawieść ojca. Takezō nienawidzi kobiet, uważa je za gorsze, zupełnie jak ojciec. Można tak ciągnąć dalej, ryzykując popadnięcie w tani psychologizm. Na tym opis charakteru Musashiego się nie kończy. Skąd niechęć do higieny i kąpieli? To tylko przejaw sprzeciwu wobec norm społecznych? Fechmistrz nigdy nie dbał o wygląd[3]. Nie chciał się podobać ani kobietom, ani mężczyznom, nie zamierzał też przestrzegać etykiety. Według niego samuraj nie powinien się przejmować strojem. Lepiej umieć rzucić się do walki z  impetem. Skąd miałby mieć czas, żeby śledzić kanony elegancji? Nawet podczas ceremonialnych pojedynków Musashi unika przywdziewania wymaganych strojów.

Szata na grzbiecie mogła być zawsze ta sama, jak mundur. Najważniejsze były dyscyplina, rygor i  asceza. Szermierz nie potrzebuje pozłoty. Najważniejszy jest miecz. Wystarczyło kontynuować ciężkie treningi, do których przyzwyczaił go ojciec. A gdyby ktoś skomentował jego postawę lub bijący od niego smród, który czuć było już z oddali… cóż, Musashi sprawiłby, że śmiałek gorzko pożałowałby swych słów, a  w  najlepszym wypadku zadowoliłby się upokorzeniem go. Trudno odróżnić, które z  jego nawyków zrodziły się z  potrzeby lub z  dydaktycznych założeń, często nieprzeniknionych. Czy jego abnegacja była zamierzona, a  jej celem było wyłącznie prowokowanie? A może, kto wie, była podyktowana lenistwem i wadami, których nie dało się wykorzenić? Szermierz czuł się wykluczony ze społeczeństwa, które nie toleruje odmienności ani dziwactwa. Zaniedbany wygląd stał się jego bronią przeciwko wszechogarniającemu konformizmowi. Jedno jest pewne: w  czasach Tokugawów zyskał sławę i uznanie, uosabiał sztukę miecza. Sam Musashi dostarcza nam wielu cennych wskazówek biograficznych w swojej Gorin-no Sho, „Księdze pięciu kręgów”. Opisy toczonych przezeń pojedynków stanowią uzupełnienie pełnej luk opowieści o  jego życiu. Zaczął walczyć wcześnie, bo już w  wieku trzynastu lat. Z  łatwością pokonał pierwszego przeciwnika, niejakiego Arimę Kieheiego z sintoistycznej szkoły Ryu Kenjutsu, mistrza miecza i  włóczni. Wiktoria odbiła się szerokim echem, mimo że trwała wówczas wojna domowa. Chłopcom nie było wówczas dane kosztować słodyczy okresu dorastania, przeskakiwali od razu do pełnej napięć dorosłości.

Dzień przed pojedynkiem Musashi znalazł kartkę z napisem: „Ktokolwiek zechce rzucić mi wyzwanie, zostanie przyjęty”. Arima nosił ją na widoku, zawieszoną u szyi. Musashi postanowił skorzystać z okazji. Możemy sobie tylko wyobrażać zdziwienie Arimy, gdy naprzeciwko niego na ubitej ziemi stanął chłopiec. Musashi błyskawicznie rzucił go na ziemię i  wymierzył mu cios, gdy ten próbował wstać. Później zadał kolejny cios. Arima umarł, dławiąc się własną krwią. Pojedynek przyniósł Musashiemu lokalną sławę, niezwykłą w tak młodym wieku. Trzy lata później doszło do kolejnego starcia. Tym razem rywalem młodego szermierza był Tadashima Akiyama, samuraj z prowincji Tajima. Również ten pojedynek trwał krótko i toczył się pod dyktando Musashiego. Sam fechmistrz w  swej książce opisuje obu – zarówno Arimę, jak i  Tadashimę jako „wytrawnych wojowników”, nie wspominając o ich słabościach lub nieudolności. Tryumfy tak młodego chłopaka budziły pewien niepokój, również przez wzgląd na gwałtowny charakter potyczek. Zaczynało się utrwalać przekonanie o  nadnaturalnej mocy szermierza, otoczyła go aura nietykalności. – Już za młodu me serce skłaniało się ku sztuce strategii. – Nie da się zaprzeczyć. Musashi opisuje kolejne pojedynki, które odbywał między trzynastym a  dwudziestym dziewiątym rokiem życia. Ale jest lakoniczny, nie wchodzi w  szczegóły. Musimy więc sięgnąć gdzie indziej, tam gdzie fikcja miesza się z  rzeczywistością. Niektóre opowieści zdecydowanie mają posmak legendy. Do ukończenia dwudziestego pierwszego roku życia Musashi mieszkał w  domu matki. Kontynuował szkolenie, które jednak uważał za niekompletne. Ojciec nauczył go mierzyć wysoko,

więc Musashi dążył do doskonałości. Dojrzewał i  coraz lepiej rozumiał, że wciąż długa droga przed nim. Powoli docierało do niego, że Droga miecza wymaga duchowego przebudzenia. Podążył więc tą ścieżką, nie zaniedbując nigdy ciężkich treningów szermierki ani walki. Kiełkowało w  nim również przekonanie, że jego prawdziwym przeciwnikiem jest on sam, jego własne Ja, które należy za wszelką cenę unicestwić, nie popadając jednak w  ascezę i  nie dopuszczając do umartwienia ciała. Musashi pozostał laikiem i trudno zaliczyć go do kategorii zen. Przyswoił założenia buddyzmu, ale przekształcił je na swoją modłę. Nie będę w  tej księdze powoływał się na to, co jest napisane w  sutrach buddyjskich i  dawnych rozprawach o  etyce konfucjańskiej. Nie będę nawiązywał do starych praw wojennych i wojennych kronik[4].

To bezpośrednie wyznanie, przyznanie się do samodzielnej nauki, niezależnie od mistrzów. Również z  tego powodu Musashi wydaje się nadludzki. Kiedy przed pojedynkami rywale pytali o jego mistrzów i o jego metodę (do), odpowiadał niezmiennie: – Nie mam mistrzów ani metody. – Deprymujące wyznanie w  kulturze, która przypisywała najważniejszą rolę tradycji i szkołom. W wieku dwudziestu jeden lat Musashi ruszył do Kioto. Tam osiedli najsłynniejsi szermierze, a on chciał się z nimi zmierzyć, żeby wniknąć w  ich dusze. W  tym okresie wciąż poszukiwał inspiracji, porad. Żeby wyrobić sobie nazwisko, rozpoczął tak zwaną pielgrzymkę wojownika (musha shugyō). Niektórzy wierzyli, że doznają objawienia dzięki wizytom w  klasztorach, ale on podróżował, żeby osiągnąć doskonałość we władaniu mieczem. Inni oczekiwali, że obie ścieżki splotą się, że wyznaczą swego rodzaju szlak. Miałyby go tworzyć

sztuka parzenia herbaty, strzelanie z  łuku, szermierka, poezja i wiele innych dyscyplin. Wybór Musashiego był świadomym naśladownictwem. Już Tsukahara Bokuden wybrał wędrowne życie, poszukiwał czystej rywalizacji. Musashi podążył jego śladem, liczył, że spotka na swej ścieżce godnych rywali. Urodzony w  1490  roku Bokuden był jednym z  największych szermierzy w  Japonii, mistrzem sztuki „pojedynczego cięcia” (hitotsutachi). Już sama nazwa wskazuje, ile czasu zajmowało mu zabicie rywala[5]. Celem pojedynków było okrycie się chwałą, ale i  udowodnienie przeciwnikowi wyższości swojego stylu. To właśnie podczas tych potyczek Musashi zrozumiał, że choć sam nie wypracował określonego stylu, jego rywale nie potrafią mu sprostać. Wtedy stał się zacięty i  uparty w  dążeniu do nieosiągalnego celu. W owym czasie Japonią wciąż wstrząsały konflikty. W bitwie pod Sekigaharą Ieyasu pokonał najgroźniejszego rywala, syna Hideyoshiego. Brał w niej udział również Musashi, lecz walczył po stronie przegranych. Szermierza zostawiono na śmierć, ale on przeczołgał się przez pył. Po jakimś czasie odzyskał siły. To był początek jego nowego życia. Pewien słynny film o  Musashim zaczyna się właśnie od sceny, w  której wśród bitewnego zgiełku Sekigahary bohater wlecze swe ciało po zasłanej trupami ziemi. Ieyasu tryumfował. Został władcą Japonii, pierwszym z  długiej linii siogunów. Później umocnił swą władzę nad najpotężniejszymi daimyō, posługując się skrytobójcami i tajnymi agentami. W tym klimacie toczyła się swego rodzaju zimna wojna, w  której wszystkie chwyty były dozwolone. Od czasu do czasu wybuchały rozruchy, znak, że znaczna część społeczeństwa czuła się zaniedbana i  niezadowolona. Kiedy Tokugawowie

zdołali w  końcu zagwarantować długi okres pokoju, wielu samurajów straciło zajęcie. Pozbawieni seniorów wędrowali po kraju. Stąd też wzięło się ich określenie, roninowie, dosłownie „ludzie-fale”, gnani we wszystkich kierunkach. Musashi był jednym z  nich, o  czym świadczą jego peregrynacje. Zakończył okres terminowania i niczym Wilhelm Meister Goethego ruszył szukać szczęścia. Dołączył do elity bez majątku, arystokracji ducha. W dobie kryzysu wielu samurajów zmieniło zawód, niektórzy zajęli się nawet struganiem wykałaczek. Ale Musashi nie miał zadatków ani na kupca, ani na rzemieślnika. Natomiast niewątpliwie był uzdolniony artystycznie, czego dowodzi choćby jego autoportret. Tokugawowie finansowali niektóre szkoły szermierki, jak tę rodziny Yagyu. Ich członków werbowano na tajnych agentów. Pewien dziwaczny wyrzutek, brudny i  obdarty, ośmielał się rzucić im wyzwanie i  to w  dziedzinie, w  której się specjalizowali, a powodowała nim wyłącznie żądza potęgi. Musashi był po prostu dziwakiem. Jego oblicze szpeciły blizny po młodzieńczym trądziku, które okraszały jego policzki nienaturalnym rumieńcem. Ponadto przez defekty skóry nie mógł ogolić głowy w tradycyjny dla samurajów sposób[6]. Gęsta i sztywna szczecina obramowywała jego twarz. Wyglądał, jakby nosił maskę, a  podobny grymasowi uśmiech wyostrzał i  tak przerażające rysy. Ta zgoła demoniczna fizjonomia zapewniała mu niemałą przewagę nad przeciwnikiem. Ledwie Musashi dotarł do Kioto, ośmielił się wyzwać na pojedynki członków jednej z  największych rodzin, Yoshioków, od wielu pokoleń mistrzów szermierki siogunów z  klanu Ashikaga. Chciał się zmierzyć z  Genzaemonem, głową rodu. Wielka odwaga i wielka pycha.

– Dlaczego, na litość, miałbym podjąć rękawicę rzuconą przez nieznajomego przybłędę? Genzaemon wciąż zadawał sobie to pytanie. Długo się nad tym zastanawiał, aż w  końcu, nie wiedzieć czemu, przyjął wyzwanie. Czyżby Musashi miał osiągnąć kolejny swój cel? Natychmiast dało się dostrzec, że wyzywający nie wie, czym są honor i  godność. Gdy nadszedł ustalony dzień, Yoshiokowie czekali na Musashiego, lecz na próżno. Czas mijał, a  młodego szermierza ani widu, ani słychu. Co porabiał Musashi? Spał. Widocznie taki miał zwyczaj. Cóż za dziwaczna strategia. Szermierz wyraził skruchę i  poprosił posłańca, by przekazał Genzaemonowi, że przybędzie najszybciej, jak to tylko możliwe. Ale wcale się nie pospieszył. Robił wszystko na spokojnie, taki miał styl. W końcu, po kolejnych dwóch godzinach zwłoki, stanął naprzeciw rywala. Czyż tak słynny ród mógł puścić podobną zniewagę płazem? Przeciwnicy podeszli do pojedynku zupełnie inaczej. Genzaemon był poirytowany spóźnieniem rywala i  chciał się szybko rozprawić z  natrętem, żeby wrócić do swoich spraw. Musashi zaś emanował iście olimpijskim spokojem, zupełnie jakby wcale nie wkraczał na arenę walki. Wiele lat później napisze w  „Kręgu wody”, rozdziale Gorinno Sho: Gdy raz już postanowisz pójść heiho-no michi, Drogą Prawa Żołnierskiego, nie wolno ci rezygnować ani zmieniać zamiarów. Musisz uważać na to, aby serce twoje i myśli ani na jotę nie uległy zmianie – zarówno w życiu codziennym, jak i  wtedy, gdy walczysz, trzymając się Zasad. Serce miej czyste i  na wszystko otwarte. Pamiętaj, abyś nie nakładał sobie zbyt ciasnych wędzideł, ani też zbytnio ich nie rozluźniał. Utrzymuj ducha w równowadze, abyś nie zboczył ni w  lewo, ni w  prawo. A  kiedy zadrży ci serce i  zaczniesz się wahać – natychmiast, nie czekając ani chwili, musisz to drżenie zatrzymać i  uspokoić. Bardzo tego pilnuj. Wokół panuje spokój, ale twoje serce nie śpi. Działasz szybko, jednak serce zbyt szybko nie działa. Serce nie podlega ciału. Ciało nie podlega sercu. W  sercu zachowujesz ostrożność, ale ciało twoje jej nie

zachowuje. Nie popuszczasz sobie wodzy, ale też nie działasz ponad własne siły. Nawet gdy serce słabnie, rdzeń twego ducha ma pozostać silny. Nie dajesz poznać innym, o czym myślisz[7].

Być może chciał pomścić ojca, który mierzył się niegdyś z Yoshiokami. Munisai pokonał trzech przedstawicieli tego rodu po zaciętych pojedynkach. Siogun Ashikaga Yoshiaki poprosił go, by został jego nauczycielem szermierki. Dało to początek zażartej rywalizacji pomiędzy przybyszem a  słynnym rodem. Syn Munisaia poszedł w  ślady ojca. Kolejny outsider, jeszcze bardziej przerażający, rzucił wyzwanie Yoshiokom. Możliwe, że Yoshiokowie nawet nie pamiętali pojedynków z  Munisaiem. Jak mogliby więc skojarzyć jego syna? Kto wie, może wszystkim tym rządził przypadek, podsycany żądzą chwały Musashiego. Teraz stali twarzą w  twarz. Głowa rodu i  młodzieniec. Wszystko rozegrało się w  mgnieniu oka. Los Genzaemona był przesądzony od samego początku. Choć dzierżył wspanialszy miecz niż Musashi, szybko wylądował obezwładniony na ziemi. Przeciwnik uderzył na niego z niepohamowanym impetem. Ale nie zabił go, jedynie pozbawił przytomności. Musashiemu to wystarczyło. Chciał zwyciężyć, nie zniszczyć rywala. Później sławny członek klanu Yoshioka odzyskał zmysły i  dowiedział się, co zaszło. Jego rozczarowanie było tak wielkie, że podjął nieodwołalną decyzję: – Nie pozostaje mi nic innego, jak tylko zgolić głowę. Jedynie składając śluby, zdołam ocalić honor rodziny, tak bardzo splamiony. Po czym ściął kok, symbol samurajskiej waleczności, po której zostało tylko wspomnienie. Ale sprawa nie była zamknięta. Yoshiokowie mieli żal do przybysza, który ośmielił się zbrukać honor ich rodu. Tym

większy, że ku ich rozdrażnieniu Musashi postanowił pozostać w mieście. Wreszcie na pojedynek wyzwał go drugi brat, Denshichiro. Szermierz z  chęcią podjął rękawicę. Wszystko odbyło się jak zwykle. Na miejsce przybył spóźniony, czym rozsierdził rywala. Rozdrażnienie przeciwnika pracowało na jego korzyść. Pojedynek trwał równie krótko jak pierwszy. Musashi gładko ściął głowę Denshichira jednym uderzeniem drewnianego miecza. Śmierć wyzywającego jeszcze bardziej zaogniła sytuację. Kto mógł zmazać tę hańbę? Pozostał już tylko jeden członek rodu, syn Genzaemona, Hanshichiro. Dzielny chłopak, bez wątpienia, ale według niektórych źródeł zaledwie dziecko. Nie miał szans z Musashim. Wasale Yoshioków naradzili się. Postanowili zapobiec kolejnej porażce i  zastawić pułapkę. Tym razem Musashi nie miał się wywinąć. Ale szermierz zmienił taktykę. Tym razem pojawił się na miejscu o wiele wcześniej. Pojedynek miał się odbyć pod sosną wznoszącą się wśród ryżowych pól. Musashi uprzedził napastników i  skrył się wśród roślin. Zmienił taktykę. Jego spóźnialstwo było już powszechnie znane, również wśród nieprzyjaciół w  Kioto. Musashi zmienił schemat postępowania, chciał wziąć Yoshioków z zaskoczenia. Ci zaś czekali tak długo, aż zaczęli podejrzewać, że Musashi w ogóle się nie pojawi. – Sprawdzisz, czy nie dał nogi? Czas mijał, podejrzenie, że Musashi uciekł, zmieniło się w pewność. Poważny błąd. Szermierz wyskoczył z krzaków. Z wściekłym impetem obalił kilku służących, po czym szybkim ciosem powalił na ziemię młodziutkiego Yoshiokę, który miał na sobie ceremonialny strój

pojedynkowy. Następnie rzucił się do ucieczki. Chmura strzał podniosła się groźnie ku niebu, ale go nie dosięgła. Hanshichiro leżał nieruchomo na ziemi. Sformułowanie „błyskawicznie powalić przeciwnika” Musashi rozumiał w sposób następujący: Obierasz taką pozycję, z której możesz już trafić wroga, wykorzystujesz chwilę, zanim zorientuje się on w  twoim sposobie walki, nie poruszasz ciałem, nie dajesz poznać, jakie masz zamiary, i jak najszybciej zadajesz cios prosty[8].

Nie wystarczy po prostu trafić przeciwnika, zwykłe trafienie nie jest ani konkluzywne, ani skuteczne. To są dwie różne rzeczy – zadać cios i  trafić. (...) Trafić oznacza trafić gdziekolwiek, nawet mocno. Nawet jeżeli w  tej samej chwili przeciwnik nasz umrze, pozostaje to tylko trafieniem. Zadać cios, to znaczy uderzyć z przygotowaniem i planem działania[9].

Ktoś mógłby zganić Musashiego, nazywając go dzieciobójcą. Należy jednak pamiętać, że sam odniósł pierwsze zwycięstwo w  wieku młodego Yoshioki. Były to czasy niesłychanego okrucieństwa, życie dziecka cały czas wisiało na włosku. Musashi sprawiał wrażenie człowieka wyzutego z  moralności, gotowego na wszystko dla osiągnięcia celu. Niczym Nietzscheański nadczłowiek funkcjonował poza dobrem i złem, żeby przekroczyć granice znanego. Tymczasem jego sława rosła. Na początku ścieżki Musashi zmierzył się z  dwoma prowincjuszami. Pokonał ich mimo młodego wieku. Teraz zdobył prawdziwe uznanie, wypłynął, bo zaszkodził wielkiemu rodowi. Żeby zachować obiektywizm, należy zinterpretować tamte wydarzenia inaczej – z  mniejszym entuzjazmem. Kroniki rodowe Yoshioków nie opisują drugiego ani trzeciego pojedynku, bo już w  pierwszym Musashi miał wpaść

w  tarapaty. To Genzaemon, a  nie on wyszedł zwycięsko ze starcia. Rozciął młodzieńcowi łuk brwiowy, uniemożliwiając mu dalszą walkę. Być może później kolejni Yoshiokowie prowokowali Musashiego do pojedynków, ten jednak nie podjął wyzwania[10]. Niektóre powieści przychylają się do tej interpretacji zdarzeń i opisują ucieczkę szermierza – ale trzeba przyznać, że jeśli chodzi o  Musashiego, byłoby to zachowanie zgoła nietypowe. Wędrówka trwała i  nabierała coraz większego rozmachu. Wieść o  dokonaniach Musashiego zaczęła docierać do daimyō i samurajów wysokiej rangi, którzy zapraszali go, by cieszyć się jego usługami. Ale droga wciąż i  wciąż przynosiła coraz to nowych przeciwników, Musashi nie mógł się ociągać. Ledwo zdążył odpocząć, już rzucał się w  wir nowej przygody. Liczba pojedynków rosła lawinowo, a  każdy kończył się jego zwycięstwem. Musashi przyczynił się do udoskonalenia sztuki szermierki, którą wzbogacił, tworząc własny styl. Ochrzcił go mianem Nito’ichi-ryū, „Dwa miecze jako jedność”. Skoro człowiek ma dwie ręce, powinien się posługiwać dwoma mieczami, a  nie jednym. Z  tej prostej konstatacji zrodziła się niezrównana technika walki. Jej celem było zagwarantowanie pewnego zwycięstwa. W mojej szkole zwycięża miecz długi i  zwycięża krótszy. (...) Drogą mi jest jedynie odnosić zwycięstwo jakąkolwiek bronią. Kiedy lepiej jest dzierżyć w  rękach dwa miecze aniżeli jeden tylko tachi? Wtedy, gdy walczysz sam przeciwko wielu i gdy osaczyć chcesz swojego wroga[11].

Musashi zauważył, że niektórych zasad nie da się wyczerpująco wyjaśnić słowami, można je tylko nakreślić.

Dopiero adept uzupełnieniami.

obuduje

te

wskazówki

niezbędnymi

Praktycznie jest, gdy początkujący w  mojej szkole ćwiczą Drogę Walki, trzymając w jednej ręce miecz tachi a w drugiej katana[12].

Długi miecz pozostaje podstawą szkolenia, ponieważ pozwala zapanować nad światem oraz nad samym sobą. Kiedy uczeń opanuje władanie długim mieczem, będzie w  stanie w  pojedynkę pokonać dziesięciu ludzi. Stu ludziom długie miecze pozwolą pokonać tysiąc. Tysiącowi dziesięć tysięcy. Bywa, że niekiedy liczebność nie odgrywa większej roli: można pokonać nieprzyjaciół, nawet jeśli mają pod tym względem przewagę. (...) Stawiam w  mojej szkole znak równości między jednym walczącym a dziesięcioma tysiącami (...)[13].

Każdy rodzaj broni może przynieść zwycięstwo. Wszystko zależy od sposobu, w jaki się nią włada. Łuk natomiast nadaje się do tego, aby na otwartym polu, w  czasie walki, odpowiednią dobrać taktykę i  daleko szybszy jest w  operowaniu niż yari, wakizashi czy jakakolwiek inna broń biała. Ale znów nie wystarcza, aby dokonać oblężenia twierdzy i  aby dosięgnąć wroga z  odległości większej niż trzydzieści sześć metrów[14].

Naturalnie Musashi rozważa również użycie muszkietów. Przed zderzeniem armii są one niezbędne, natomiast podczas bezpośredniego starcia, gdy krzyżują się miecze, stają się bezużyteczne. Podstawowym elementem walki jest wyczucie chwili. Tylko znając rytm bitwy lub pojedynku, można interweniować w odpowiednim momencie i zapewnić sobie zwycięstwo.

Na co dzień zwykliśmy łączyć rytm ze sztuką tańca, grą aktorów, muzyką na instrumentach dętych i  szarpanych. Z  tymi umiejętnościami rytm tworzy wspaniałą harmonię. Popatrzmy, jak rytm się ma do sztuk rycerskich. Poczynając od strzelania z łuku, posługiwania się strzelbą aż po jazdę konną – we wszystkich tych dyscyplinach zawiera się rytm. A  więc bez względu na to, jaką kroczymy Drogą i jaką uprawiamy sztukę – zakłócać rytmu nie wolno[15].

Musashi nakreśla ogólne założenia różnych metod walki, ale proponuje też czytelnikowi uniwersalne zasady moralne: Po pierwsze – podchodzić do rzeczy zgodnie i nie sprzeciwiać się. Po drugie – kroczyć Drogą, hartując ducha i ciało. Po trzecie – próbować wszystkich możliwych dyscyplin sztuki rycerskiej. Po czwarte – poznawać Drogi wszelkich rzemiosł. Po piąte – rozróżniać dobre i złe strony każdej rzeczy. Po szóste – uczyć się sądów sprawiedliwych. Po siódme – poznawać i rozumieć to, co niewidoczne. Po ósme – zwracać uwagę nawet na to, co małe i błahe. Po dziewiąte – nie robić rzeczy bezużytecznych[16].

Musashi ufundował szkołę dla wtajemniczonych, nauczał jej adeptów zasad szermierki, które można zastosować w  dowolnym kontekście i  sytuacji. Gorin-no Sho przypomina Sztukę wojenną: ma wymiar psychologiczny, nie tylko militarny. Proponowana strategia przynosi efekty nie tylko podczas bitwy, lecz również wtedy, gdy pokonać należy samego siebie, własne Ja. Tak wyglądała szkoła, w  ramach której Musashi przekazywał niektóre swe nauki. Później całkowicie poświęcił się tylko jednej ze ścieżek i doprowadził do perfekcji Niten’ichi-

ryū (Dwa nieba jako jedność). Była to technika przeznaczona wyłącznie dla wąskiego grona wybranych, niezwykle skomplikowana. Wygasła wraz ze śmiercią Musashiego. Jego uczniowie nie dorastali do poziomu mistrza. Obecny styl nawiązuje do dzieła Musashiego nazwą, czerpie zeń inspiracje. Ale jest już czymś innym. Prawdziwa sztuka wielkiego mistrza znika wraz ze swym twórcą. Można powiedzieć, że ta druga forma edukacji, Niten’ichiryū, uznaje wszelki ruch za nadmierny wysiłek, stara się go więc ograniczać. Nie dopuszcza marnotrawstwa, niepotrzebnych gestów. Sięga do sedna zagadnienia: jak pokonać przeciwnika tak szybko, jak to możliwe. W  jej sercu leży poczucie rytmu. Adepci tej szkoły posługują się wieloma mieczami, zarówno krótkimi, jak i długimi. Gesty mają przypominać łagodny i  miękki, acz niepowstrzymany ruch wody. Czy to nawiązanie do taoizmu, czy pragmatyka? Musashi utrzymuje, że nie uczył się z książek, choć część życia strawił na poszukiwaniu wiedzy. Każde słowo „Kręgu wody” dotyka sedna Niten’ichi-ryū. Autor zaleca czytać rozdział powoli i w wielkim skupieniu. (...) Kciuk i  palec wskazujący lekko obejmują rękojeść, zawsze gotowe do niewielkiej zmiany pozycji. Środkowy palec ani nie zaciśnięty, ani zbyt rozluźniony. Palec serdeczny i  mały mocno zaciśnięte. (...) Ze wszech miar nienawistne mi są słowa ustalić, utwardzić i  nie zmieniać – dotyczy to i  ręki dzierżącej miecz, i  samego miecza. Stałość i  twardość oznacza śmierć. Zmienność i lekkość oznacza życie[17].

Oba założenia traktują dwa miecze jako nierozerwalną jedność, centrum wszechświata. Kiedy miecze stają się jednością, wszystko staje się jednością i  wszystko jawi się jako jedność. Zgodnie z  wiarą Musashiego każdy obiera własną ścieżkę. W  szermierce Musashi znajdował to, czego inni często

bezskutecznie szukali w  zen. Oświecenie, o  którym mówił, dotyczy rzecz jasna miecza, ale wyłącznie dlatego, że to poprzez jego głownię Musashi spotyka duszę świata, życiodajne tchnienie (ki), przenikające wszystko, co żyje. Musashi również stawia w  centrum swej doktryny zachowanie dystansu, zgodnie z  nakazami buddyzmu. Śmiertelnie niebezpieczny jest ten miecz, który szermierz dzierży bez wysiłku, jakby mimochodem; lecz jednocześnie szermierz ma w  sobie wolę zwycięstwa i  użyje każdego dostępnego środka, żeby osiągnąć cel. Na tym polega różnica między teorią Musashiego a buddyzmem. Odmienne koncepcje głosił Takuan Sōhō (1573–1645), choć istnieją zbieżności między jego myślą a ideami Musashiego. Kiedy zabijacie, nie myślcie: zabijam człowieka. Kiedy kogoś oszczędzacie, nie myślcie: oszczędzam go. Ani zabijając, ani darowując życie, nie skupiajcie się na swoim Ja.

Musashi jest świadom swej wartości, Takuan zaś uśmierca Ja, zna bowiem niebezpieczeństwa narcyzmu. Kto ma rację? Mężczyźni znali się, ale nie wiadomo, jak duży był wpływ Takuana na Musashiego. Czy nadczłowiek mógł mieć mistrza? Nadczłowiek walczy, nie znając zasad swej sztuki. Refleksja zabija spontaniczność. Musashi jest bardziej królewski od króla, bardziej buddyjski od buddystów, którzy działają względem określonego punktu odniesienia, przez co dają się zamknąć w pewien schemat. (...) Gdy obnażasz miecz, pierwszorzędnym celem jest zadanie cięcia. Cięciem nazywamy i parowanie uderzenia, i zadanie ciosu w ataku, trafienie, draśnięcie nawet i  wytrwanie w  walce do końca. Tego musisz się nauczyć. Jeżeli twoim najważniejszym celem okaże się tylko parowanie albo zadanie ciosu, trafienie albo draśnięcie czy tylko wytrwanie do końca – nie starczy ci woli, by ciąć. Bez względu na wszystko twoim celem i jedynym planem musi być cięcie[18].

Jak widać w  Gorin-no Sho Musashi kładzie jeszcze większy nacisk na naturalność i brak sztywnych zasad niż buddyści. Dlatego nie da się spisać pryncypiów sztuki walki Musashiego. Jako nadczłowiek Musashi wydaje się znajdować poza, sięgać ku nieuchwytnemu. Takuan natomiast wydaje się wciąż związany ze słowem, czuje potrzebę odwoływania się do stanu czystego umysłu (mushin). Musashiego i  Takuana łączy „miecz bez miecza”, broń, która rani, kiedy używa się jej bez wysiłku. Takuan zdaje się nie uznawać istnienia przeciwieństw. Porażka znaczy dla niego tyle co zwycięstwo. Musashi nie podziela tego poglądu. Uważa, że należy wygrać za wszelką cenę. Również tradycyjna samurajska sztuka akceptowania porażki zostaje przez Musashiego przedstawiona z  innej perspektywy. Musashi ją odrzuca. Yamato i  Minamoto Yoshitsune jawią się nam w  nowym świetle jako hołdownicy klęski. Może to z  tego powodu dziś książka Musashiego cieszy się w  zindustrializowanej Japonii i  w  Stanach wielką popularnością jako poradnik budowania pewności siebie. Zwycięstwo ponad klęską. Truizm, który nie mieścił się w samurajskiej tradycji. Impulsywny, hardy Musashi, twórca niedającej się opisać sztuki, którą nawet on sam uważał za mglistą. Podobny do płynącej wody, zmienny, zwrócony ku nieosiągalnym celom. Musashi próbujący opisać podstawy swej szkoły, lecz nieskutecznie, nieuchronnie nieskutecznie, ponieważ te wywodzą się z  jego wrodzonych talentów, z  doskonałej kombinacji siły fizycznej i zmysłu militarnego. Musashi zdolny wyłuszczyć jedynie cząstkę swych nauk. Bohater bez moralności, którego głowę zaprząta wyłącznie pokonanie przeciwnika, niezależnie od jego wieku, płci oraz tego, czy w  ogóle jest w  stanie stawić opór. Jego bitewny szał

przypomina spiętrzoną rzekę. Portrety upamiętniają jego diaboliczny wygląd. Pozostał odszczepieńcem, choć od czasu do czasu werbowali go różni daimyō, którzy jako jedyni szczerze go podziwiali. Najdłużej zdołał go zatrzymać u swego boku Hosokawa Tadatoshi, władca Kiusiu. A może był po prostu najsłynniejszym spośród tych, którzy korzystali z porad szermierza. Musashi był już wtedy człowiekiem dojrzałym. Między nim a  Tadatoshim istniało porozumienie, ale fechmistrzowi nie udało się nawiązać takiej relacji z  synem daimyō, po przejęciu przez niego władzy[19]. Wszystkie te nauki są pojedynczymi krokami, którymi pokonasz drogę o  tysiącu ri. Rozważaj rzeczy bez pośpiechu. Weź sobie do serca to, że rolą samuraja jest wprowadzać w  życie zasady Prawa Wojennego z  całą świadomością, iż dzisiaj zwycięża siebie wczorajszego, jutro zwycięży słabszego, aby później odnieść zwycięstwo nad lepszym od siebie. Działaj według tego, co napisałem w  tej księdze, i  pilnuj swego serca, aby na jotę nie zboczyło z  Drogi. Bo choćbyś odniósł zwycięstwo nad pierwszym lepszym przeciwnikiem, a  uczynił to mając w  pogardzie nauki, nie będziesz w  zgodzie z Drogą[20].

„Księgę ognia” zamykają następujące słowa: Sztuka walki na miecze musi stać się Drogą Prawdy, a Prawem jej – zwycięstwo w  walce z  przeciwnikiem. Nie wolno, aby to prawo zmieniło się choć na jotę. Kiedy osiągniesz moc i mądrość Prawa Żołnierskiego mojej szkoły i będziesz je wprowadzał po prostu w życie – bez żadnych wątpliwości zwycięstwo stanie się twoim udziałem[21].

Pojedynek z Sasakim Ganryū oznaczał koniec pewnej epoki. Musashi nie miał już przeciwników, a przynajmniej tak uważał. Oczywiście nie było jeszcze mowy o  zakończeniu treningów, szermierz wciąż musiał się wiele nauczyć. Ale stał się innym człowiekiem. Młodzieńcza energia ustępowała miejsca dojrzałej

refleksji. Musashi założył szkołę, jednak nie rezygnował z pojedynków ani wszelkich innych form współzawodnictwa. W 1605  roku, czyli jeszcze przed okresem stosunkowego uspokojenia, doszło do starcia z Musem Gonnosukem. Również ten samuraj odbywał wędrówkę wojownika. Aż do spotkania z  Musashim pozostawał niepokonany. Możliwe, że pojedynek odbył się w  Akashi w  prowincji Harima. Spisana dwadzieścia cztery lata później kronika przytacza dokładny opis starcia. Gonnosuke był potężnie zbudowany. Nosił długi miecz, a na szacie miał wyhaftowany napis: „Najmocniejszy wojownik w kraju”. Wybierał się na Kiusiu, za nim podążał liczny orszak zwolenników. Pojedynek nie rozpoczął się pod dobrą gwiazdą. Bywało, że rywale, choć przecież mieli ze sobą walczyć, mierzyli się w przyjaznej atmosferze. Nie tym razem. – Wiedz, że nikt na świecie nie może się ze mną równać. Głos aroganckiego Gonnosukego brzmiał ostro i sucho. – Może kiedyś spotkałem na mojej Drodze twojego ojca. – Gonnosuke zamilkł. – Możliwe. Był mistrzem sztuki jitte. – A twój styl? Na czym się opiera? Musashi spojrzał na niego z pogardą. Wspomnienie ojca nim wstrząsnęło. Czyżby przeciwnik zamierzał wytrącić go z równowagi? Musashi ograniczył się do szorstkiej odpowiedzi: – Jeśli znasz Drogę mego ojca, znasz również moją. – Zademonstruj ją więc, niechże moi uczniowie się czegoś dowiedzą. Zauważywszy wahanie rywala, Gonnosuke naciskał. – O co chodzi? Czyżbyś nie był gotów? – Moja sztuka nie jest na pokaz. Zaatakuj mnie, jak sobie życzysz, użyj swojego stylu, śmiało. Sparuję twe ciosy. Na tym tylko polega moja sztuka. Daję ci wolny wybór.

Gonnosuke dłużej nie zwlekał. Wzburzony zwięzłymi, bezczelnymi odpowiedziami, przygotował się do ataku. Ze zdobionej brokatem sakwy wyciągnął długi drewniany miecz. Po czym bez dalszych wstępów runął na Musashiego. Mistrz przykucnął, odbijając straszliwe cięcia rywala. Uskakiwał na boki, zdawał się nieuchwytny. Poruszał się się naturalnie i bez wysiłku. Po chwili przeszedł do kontrataku. Zdecydowanie odepchnął Gonnosukego, zmusił go do cofnięcia. Zaskoczony furią przeciwnika Gonnosuke nie zdołał zareagować. Wkrótce znalazł się na łasce Musashiego. Z każdej strony otaczały go głazy. Zrozumiał, że wszystkie drogi ucieczki są odcięte. Nagle Musashi uderzył go delikatnie między brwi. Mógł zabić, ale wstrzymał ruch ręki. Z litości? Skądże. Musashi chciał go upodlić. Darował mu życie, by Gonnosuke mógł gorzko opłakać porażkę. Tak też się stało. Gonnosuke zamknął się w klasztorze sinto na górze Homan. Tam długo rozmyślał, lecz nie mógł pojąć przyczyn swej klęski. Nawet medytacja zen nie podniosła go na duchu. Po trzydziestu dniach, gdy wojownik znajdował się w  głębokim makyō, stanie halucynacji, spłynęła nań wizja z  innego wymiaru. A  przynajmniej tak mu się wydawało. Ale, wbrew obawom, nie ujrzał w niej oblicza Musashiego. To przybył kami niosący dobrą wiadomość: objawił mu kształt nowej broni. Gonnosuke ujrzał jo, krótki kij, który od tej chwili stał się jego atrybutem. Wcześniej w  wielu pojedynkach używał długiego kija. Ten, który objawił mu się w wizji, był tylko nieco dłuższy od katany. Gonnosuke poczuł, że uzyskał dostęp do nowych metod walki.

Legenda głosi, że jego ścieżka kolejny raz przecięła się ze ścieżką Musashiego, choć nie wiadomo kiedy i gdzie. Apokryfy gubią się wśród nielicznych dowodów mających potwierdzić wiarygodność tej historii. Jedyna kronika, która opisuje zdarzenie, przedstawia Gonnosukego jako zwycięzcę. Czy to była jedyna porażka Musashiego? Znalazłoby się wielu gotowych zaprzeczyć. Wskazywaliby na wątpliwe i nieweryfikowalne źródła. Musashi stoczył jeszcze wiele pojedynków, zawsze walczył z  wielkim wigorem. Krąży między innymi ciekawa opowieść o  rozpłatanym ziarenku ryżu. Otóż Musashi miał położyć na głowie przeciwnika ziarenko ryżu, po czym zadał mu cios mieczem, rozcinając ryż na dwoje i nie raniąc go. Do historii tej lubią wracać ci, którzy uważają Musashiego za bohatera narodowego. Bardziej wiarygodnie brzmią głosy opisujące jego wachlarz jako broń. W  japońskich sztukach walki istnieją ślady starć, w  których żelazny wachlarz okazywał się skuteczniejszy niż miecz. W  każdym razie Musashi potrafił użyć dowolnego przedmiotu i przekształcić go w śmiercionośną broń. Na tym poziomie świadomości każda dziedzina wiedzy okazuje się równie ważna jak sztuka władania mieczem. Musashi mógł zapisać się w  historii kaligrafii lub malarstwa, w  których to sztukach osiągał zaskakujące efekty. Wystarczy pomyśleć o  portrecie Bodhidharmy, patriarchy zen, przedstawionego za pomocą kilku pociągnięć pędzla. Oszczędność, która natychmiast przywodzi na myśl estetykę tej szkoły buddyzmu. Tylko twarz jest wyraźna, ciało pozostaje subtelnie niedookreślone. Albo o  autoportrecie jako człowieka dojrzałego, w  którym przedstawia samego siebie na pustyni. „Mędrzec miecza” (kinsei), jak go określano, dzierży dwa miecze, długi i  krótki. Włosy ma przerzedzone, ale sylwetkę

wyprostowaną. Spojrzenie skierowane w  pustkę lub wbite w  wyimaginowanego przeciwnika. Pustynia jest tu metaforą pustki (ku). Co znaczy dla mnie to słowo przestwór? Otóż to, czego nie ma, nieistnienie rzeczy, oraz to, czego wiedzieć nie możemy – postrzegam jako przestwór, czyli pustkę[22].

Oto stary człowiek, który nie znajdzie już rywala, ponieważ zdołał całkowicie zapanować nad samym sobą, wybiera odosobnienie w  miejscu, gdzie nie ma przedmiotów, które mogłyby zmącić spokój jego umysłu. To zbawienna wizja. Choć żył z bronią w ręku, znalazł ukojenie. W zwykłym świecie, przy niewłaściwym spojrzeniu, zwykło się widzieć pustkę tam, gdzie występuje niezrozumienie rzeczy. Lecz nie jest to pustką rzeczywistą (...). Wszyscy błądzą w tym względzie. Na mojej Drodze Prawa Żołnierskiego nie będę uważał za pustkę nieznajomości Prawa Samuraja widocznej u wojowników, którzy na tę drogę wstępują. Błędy popełniamy różne i  choć bezradność ludzką zwykło się nazywać próżnią lub pustką, nie jest to jednak rzeczywista pustka (...)[23].

Należy dążyć do najwyższej sfery egzystencji. To właśnie osiągnięcie tego poziomu pozwoliło Musashiemu wznieść się ponad ograniczenia etyki. Wreszcie mógł odrzucić maskę przerażającego demona, nieokiełznanego wojownika. Diaboliczna powierzchowność przestała kolidować ze spokojem ducha, jednak Musashi wciąż pozostawał poza nurtem buddyzmu. Ale zanim [człowiek – przyp. tłum.] pozna Drogę Prawdziwą, w  swojej niewiedzy, nie poddaje się Prawu buddyjskiemu, nie poddaje się prawom tego świata, polega tylko na sobie, postępuje według własnej woli i  uważa to za pewną i jedyną drogę[24].

Musashi spisał te spostrzeżenia pędzelkiem, dwunastego dnia piątego miesiąca drugiego  roku ery Shōhō, czyli

w 1645 roku. W ten sposób zamknął swój duchowy testament. Kiedy wojownik pozna rzeczywistą pustkę? Otóż wtedy, kiedy już przejdzie Drogę Prawa Żołnierskiego. Kiedy za sobą ma już praktykę innych sztuk rycerskich. (...) Kiedy nie zaniedbuje już ćwiczeń ni rano, ni w żadnej godzinie. Kiedy zapanuje nad uczuciami, a wyostrzy umysł. Kiedy obmyje oko i wyćwiczy je w  dwojakim sposobie patrzenia: widzeniu głębi – kan i  postrzeganiu – ken. I  wreszcie, gdy rozpędzi chmury swoich błędów, zasłaniających niebieskie przestworza[25].

Wszystkie rzeczy ukażą się takie, jakie są, a człowiek pojmie doskonałą tożsamość pustki (ku) z  Drogą (do, tao). Osiągnie doskonałość, tak, lecz owa doskonałość nie będzie podlegać dyktatowi przeciwieństw[26]. Musashi doznaje oświecenia z  mieczem w  dłoni. Wreszcie może sprawić, że broń zniknie, a  wraz z  nią wściekły grymas. Walka z  cieniami wreszcie dobiegła końca. Czy kiedykolwiek istniał inny przeciwnik? Musashi porzuca walkę bez żalu, ponieważ pojmuje jej bezcelowość. Musashi rozbijał przeciwników drewnianym mieczem. Drewnianym, a  więc błędnie nieuznawanym za broń ofensywną. Również Ikkyu, buddyjski mistrz, wędrował uzbrojony w  drewniany miecz. Twierdził, że za jego pośrednictwem niesie życie, nie śmierć. Trudno uwierzyć, żeby Musashi miał takie samo nastawienie. Chociaż kto wie, może gdy z  niepohamowanym impetem niszczył kolejnego przeciwnika, w jego głowie rozbłyskiwała na moment podobna myśl o istocie walki, życia i śmierci. [1] Musashi Miyamoto, Gorin-no Sho. Księga pięciu kręgów, tłum. Agnieszka Żuławska-Umeda, Bydgoszcz 2001, s. 58.

[2] E. Yoshikawa, Musashi, Tokyo 1981, s. 964. [3] W. L. King, Zen and the Way of the Sword, Oxford-New York 1983, s. 114. [4] Musashi Miyamoto, Gorin-no Sho. Księga pięciu kręgów, tłum. Agnieszka Żuławska-Umeda, Diamond Books, Bydgoszcz 2001, s. 21. [5] Więcej o postaci Bokudena, por. L. V. Arena, La via buddhista dell’illuminazione, Mediolan, Mondadori 1997, ss. 73– 75. [6] M. Sugawara, Lives of Master Swordsmen, Tokyo 1988, s. 79. [7] Musashi Miyamoto, op. cit., ss. 40–41. [8] Ibidem, s. 49. [9] Ibidem, s. 52. [10] Legends of the Samurai, s. 256. [11] Musashi Miyamoto, op. cit., s. 32. [12] Ibidem, s. 31. [13] Ibidem, s. 33. [14] Ibidem, s. 34. [15] Ibidem, s. 35. [16] Ibidem, ss. 36–37. [17] Ibidem, s. 43. [18] Ibidem, s. 48. [19] Zen and the Way of the Sword, s. 118. [20] Musashi Miyamoto, op. cit., s. 59. [21] Ibidem, s. 83. [22] Ibidem, s. 102. [23] Ibidem, s. 102. [24] Ibidem, s. 102. [25] Ibidem, s. 102. [26] Pogłębiłem ten temat w mojej książce Del nonsense, Urbino, Quattroventi 2000 (wyd. 2).

ROZDZIAŁ XII

ZEMSTA WOLNYCH LUDZI Człowiek nie żyje pod tym samym niebem co wróg jego władcy lub ojca. HORIBE YASUBEI (przypisywane)

Wezwijcie lekarza, prędko! Świąteczna atmosfera momentalnie prysła. Cesarscy posłowie zadrżeli. W  komnacie sioguna ktoś kogoś obraził, a potem ciężko ranił. Sytuacja była napięta, występek spowił salę lodowatą ciszą. Nawet jeśli chodziło o  banalne naruszenie etykiety, skutki mogły się okazać opłakane. Kto ośmielił się obnażyć miecz? – Lekarza! Szybko! Okrzyk niósł się między pawilonami, a  tymczasem wokół ofiary zebrała się grupa ludzi. W  Sosnowym Korytarzu zapanował tłok. Przypadkowi gapie, ciekawscy, chcieli się dowiedzieć, co się stało. Wszyscy byli oszołomieni.

Po chwili nadbiegli najwyżsi inspektorzy, którzy mieli zapobiegać najmniejszym wykroczeniom i  pilnować porządku. To oni zdali sprawozdanie, które zachowało się w  historii. Okado Denpachiro sporządził precyzyjny, skrupulatny protokół. Doniesiono mu o  sprzeczce, w  której podobno ktoś został ranny. Ale wiadomość była niepewna, a  on sam nie mógł uwierzyć w  taką zuchwałość. Cóż za grubianin mógłby potraktować protokół dyplomatyczny z podobną pogardą? – Pan Kira został cięty mieczem. To niezwykle poważny incydent, który nie powinien się nigdy wydarzyć. Ktoś wywiódł strażników w pole, nie zważając na etykietę. Gubernator Buzenu wziął Kirę Kozukenosukego w ramiona. Zaniósł go na werandę, w  pobliże Sali Wiśniowej, po czym wezwał pomoc piskliwym, zlęknionym głosem. Jego falset odbijał się echem w komnatach pałacu. Krew spływała po tatami. Materiał plamiły ciemne, złowróżbne smugi. Jeden z  samurajów wykręcał ramiona Asanowi Takuminokamiemu Naganoriemu. Twarz więźnia spurpurowiała ze wściekłości. Na szczęście ktoś zdążył go rozbroić. Gdyby nie to, któż wie, na co by się poważył. Asano zebrał siły i zwrócił się do strażnika, który trzymał go w potężnym uścisku. – Wierzaj pan, nie masz się czego obawiać. Zdaję sobie sprawę z  sytuacji i  wiem, co mi grozi. Zrobiłem już to, co chciałem, nie dobiję ofiary. Proszę, żebyś mnie pan puścił wolno. – Wiecie, co was czeka, Asano. Wasz los jest przesądzony. Siogun nie będzie mógł przymknąć oka na wasz czyn, wymierzy wam karę śmierci. Czemu się na to poważyliście? Jakiś zły duch w was wstąpił czy co?

Samuraj nie rozluźniał uścisku. Nie ufał więźniowi. Asano mógł się rzucić na Kirę i pogorszyć sytuację. Teraz przynajmniej nie mógł się wyswobodzić. – Przyznaję się. Rozumiem, na czym polega mój występek. Naruszyłem rei. Powinienem był postąpić inaczej. Lecz to moja największa wada: krewkość. Przemawiał raczej jak arogant niż skruszony przestępca. Buzująca w  nim nienawiść była tak silna, że tłumiła wyrzuty sumienia. Im wyższa pozycja społeczna, tym cięższa przewina. Pan zamku o  dochodzie pięćdziesięciu tysięcy koku nie mógłby pozwolić sobie na podobną śmiałość. Choć… kto wie. Ten tutaj najbardziej się martwił, że strażnik pogniecie mu szaty! Wreszcie pojawili się inspektorzy. Oswobodzili Asana z  uścisku samuraja i  aresztowali go. Choć ich więzień zdawał sobie sprawę, że jego sytuacja wcale nie uległa poprawie, poczuł się lepiej. W Sali Cykad pozostali inspektorzy zajmowali się Kirą. Próbowali go uspokoić, ale on bał się, że grozi mu kolejny atak. – Na pewno jestem tu bezpieczny? – dopytywał drżącym głosem, jąkając się. – Asano Takuminokami mnie tu nie znajdzie, prawda? – Proszę się nie lękać, nie odstąpimy was. Asano został aresztowany, już was nie skrzywdzi. Tymczasem wieść o  incydencie zataczała coraz szersze kręgi. Ludzie powtarzali nazwiska zwaśnionych i  szczegóły wydarzeń. Losy obydwu ważyły się na szali, a w pałacu sioguna trwał alarm. Zupełnie jakby mieli dać odpór jakiemuś oszalałemu łupieżcy! – Co będzie z  naszym panem? – powtarzali zaniepokojeni poddani Asana. Kirze nic już nie groziło, ale napastnikowi?

Przy zamkniętej bramie głównej zebrała się grupa samurajów. Istniała obawa, że zechcą odbić Asana. Opublikowano syntetyczny opis zdarzeń. Zwięzły i treściwy, jak pospieszne zapiski kronikarza, który jednak mimo wszystko niczego nie pominął. – Asano ciął Kirę mieczem. Obaj są przesłuchiwani. Nieregulaminowe zachowania, szczególnie wasali, nie będą tolerowane. Komunikat wykaligrafowano na karcie wielkimi znakami i wystawiono na widok publiczny. Nie dało się go przeoczyć. Wyjaśnienie sprawiło, że słudzy obu samurajów przestali łypać spode łba jedni na drugich. Ale atmosfera wciąż była gęsta, w każdej chwili konflikt mógł wybuchnąć na nowo. Wszczęto śledztwo. Obu uczestników zajścia przesłuchano. Inspektorzy wysłuchali ich zeznań, próbując wysondować nastroje. Narzędziem zbrodni był krótki miecz Asana, teraz schowany z  powrotem do pochwy. Nikt nie miał co do tego wątpliwości. Napastnikowi zwrócono hełm i  ozdobną szatę. Podczas przesłuchania Asano miał na sobie kamishimo, formalny strój samurajski. Przesłuchiwał go Okado. Zwrócił mu uwagę, że najwyraźniej zapomniał, gdzie przebywa, i  dopuścił się prawdziwego zuchwalstwa. Po czym poprosił go o wyjaśnienia. Asano nie zamierzał się kajać. Odpowiedział cicho, nieobecnym głosem. – Na początek chciałbym wyjaśnić, że siogun nie ma z  tym wszystkim nic wspólnego. Powodował mną osobisty żal, chciałem dosięgnąć wyłącznie Kiry. Zapomniałem, gdzie się znajduję, proszę, żebyście wzięli to pod uwagę. Moje rozczarowanie wynika z  niepowodzenia ataku. Gdybym mógł się cofnąć w czasie, postąpiłbym tak samo. Ale siogun… nie, nie chciałem go obrazić.

Zwilżył usta i dodał: – Powiedzcie, co z  panem Kirą? Czy zdołałem go pokiereszować? W jego głosie pobrzmiewały nadzieja i  chłód. Okado zrozumiał, że więzień nie lęka się czekającego go losu. – Nie boicie się, panie, kary. Być może to wasza największa przewina. Powinniście byli przestrzegać etykiety, zachować trzeźwy umysł. Jeśli chodzi o  waszą ofiarę, rany wydają się powierzchowne. Jednak Kira Kozukenosuke jest starszym człowiekiem. Być może już do końca życia będzie nosił na twarzy ślad waszej nienawiści. Dopiero na te słowa Asano na moment wyszedł ze stuporu. Ogarnęło go dziwne, niepohamowane uczucie zadowolenia. Okado to zauważył, więc nie omieszkał spytać: – Czy chcecie dodać coś na swoją obronę? – Nie, sądzę, że powiedziałem już wszystko. Nie oczekuję łagodniejszego traktowania, pokornie przyjmę każdą karę. Jednocześnie w  Sali Cyprysowej Kira odpowiadał na podobną serię pytań. Blady jak trup, wciąż drżał ze strachu. Lecz to nie ran się obawiał. Inspektor nakreślił mu obraz zdarzeń, a  następnie wysłuchał jego zeznań. – Wszystko wskazuje na to, że Asanem kierowała chęć zemsty. Być może obraziliście go, panie. Wraz z  kilkoma urzędnikami zostałem zatrudniony, by rzucić światło na motywy zdarzenia. Liczę na waszą współpracę. Tak brutalna reakcja nie wzięła się znikąd. Co mu zrobiliście? Odpowiedź padła natychmiast. Kira mówił drżącym głosem, ale był zwięzły i precyzyjny. – Nie umiem odgadnąć, co mogło wzbudzić tak wielkie wzburzenie Asana. Wiem tylko, że stracił głowę. Zresztą jestem już bardzo posunięty w  latach. Jaką niechęć można żywić do

takiego starca? Nic mi nie wiadomo o  jego pobudkach, jeśli jakieś w ogóle nim kierowały. Zamilkł na chwilę, po czym dodał: – Nie mam nic więcej do powiedzenia. Kira opanował nerwy i  ostatnie słowa wypowiedział już spokojniejszym głosem. Zeznań wysłuchano i  śledztwo zmierzało ku końcowi. Szybko załatwiono formalności. A  jednak wciąż nie wszystko ujawniono. Obaj przesłuchiwani nie brzmieli zbyt przekonywająco. Dlaczego Asano miał na pieńku z  Kirą? Co wywołało ten wybuch wściekłości i  tak brutalną reakcję? Asano zapomniał, kim jest, gdzie się znajduje, zapomniał o  wszystkim. Musiał przecież wiedzieć, że obnażając miecz w  pałacu sioguna, popełnia przestępstwo. To był poważny brak szacunku. Bakufu musiał podjąć odpowiednie działania. Przesłuchanie nie ujawniło powodów nienawiści. Znajomość Kiry i  Asana sięgała daleko wstecz. Asano należał do wąskiego grona daimyō, którzy mieli obowiązek przyjmowania wysłanników cesarskich w  Edo, na dworze sioguna. Ponieważ etykieta i  ceremoniał dworski były skomplikowane, Asanowi przydzielono opiekuna, Kirę Kozukenosukego, który jako ekspert miał przeszkolić go z  dworskich reguł, aby żółtodziób nie skompromitował sioguna swoim zachowaniem. Znajomość nie zaczęła się pod szczęśliwą gwiazdą. Od początku dochodziło do nieporozumień, które w  oczywisty sposób zaważyły na relacji. Kira żądał rekompensaty za świadczoną pomoc, oczekiwał podarunków i  wdzięczności. Asano zaś uważał, że pewne usługi mu się po prostu należały, ponieważ zostały zlecone przez sioguna. Doprowadziło to do poważnego konfliktu.

Asano uważał, że spotkał go wielki despekt. Dlatego poczuł się zmuszony do użycia miecza. Być może mistrz rei upokorzył go nie po raz pierwszy. Jednak tym razem uczeń zareagował impulsywnie, bardziej gwałtownie niż zwykle. Ranił Kirę w czoło i twarz w rządowym pałacu, co mogło zostać poczytane za występek przeciwko siogunowi. Niektórym wykroczeniom dało się zadośćuczynić wyłącznie poprzez karę śmierci. Gwałtowny gest Asana naraził go na to niebezpieczeństwo. Inspektorzy złożyli przed urzędnikami sprawozdanie z  przesłuchań. Ostatecznie niewiele udało im się wyjaśnić. Następnie o  wszystkim poinformowano Matsudairę Yoshiyasu, gubernatora Mino. Ponieważ Matsudaira cieszył się łaskami sioguna Tsunayoshiego, stał się jednym z  najpotężniejszych daimyō, mimo że miał niejasną przeszłość i  nader skromne pochodzenie. Tymczasem Kira znajdował się pod opieką medyków. Rokowania były pomyślne. Jego stan nie był zbyt ciężki, mimo zaawansowanego wieku. Pozostało już tylko czekać na werdykt. Gubernatorzy Etchu i  Tsushimy podjęli decyzję. Wszystko odbywało się w pośpiechu. Wszystkim zależało, żeby jak najszybciej zamknąć sprawę. Wyrok zaskoczył wszystkich. Był bardzo surowy. Żadnego pobłażania dla Asana. Uznano go za winnego działania z pobudek osobistych i podkreślono ciężar przestępstwa. Walka w  rządowym pałacu była niedopuszczalna. Jedyną adekwatną karę stanowiło seppuku, którego Asano miał dokonać jak najszybciej. Tymczasem pozostawał w areszcie. Jeśli zaś chodzi o  Kirę, sędziowie okazali się bardziej łagodni. Zauważyli, że nie wziął odwetu na napastniku, okazując tym samym głęboki szacunek dla miejsca

i okoliczności. Oddali go pod opiekę medyków i pozostawili mu pełną swobodę ruchów. Sąd ustalił, kto jest winny, a kto niewinny. Sprawa wydawała się oczywista, ale przesłuchania przeprowadzono w  pośpiechu, a  wydany wyrok był zbyt surowy. Dlaczego jeden uczestnik awantury został potraktowany bezwzględnie, a  drugi pobłażliwie? Co się kryło za decyzją sędziów? Ciszę, która zapadła na sali, przerwały słowa Okada. – Zadbamy o  to, żeby Asano pozostał w  areszcie, ale chciałbym zastrzec, że potrzebujemy czasu. Musimy wziąć całą tę sprawę pod lupę. Dopiero później będziemy mogli ogłosić wyrok. Śledczy chcieli wyjaśnić pozostałe aspekty sporu – Okado wyraził opinię towarzyszy. Stwierdził, że owszem, ciężar przestępstwa był niepodważalny. Ale przypomniał członkom sądu, że Asano jako pan na zamku przynoszącym zysk rzędu pięćdziesiąt tysięcy koku powinien otrzymać łagodniejszy wyrok. Ponieważ istniało podejrzenie, że doszło do pomyłki sądowej, trybunał postanowił rozpatrzeć sprawę na nowo. Okado nie chciał, by z jego winy ktoś został niesprawiedliwie potraktowany. Jeśli chodzi o  Kirę, Okado podziwiał jego opanowanie i  powściągliwość. Jednakże czuł, że ten człowiek musiał wyrządzić Asanowi jakąś krzywdę. W  przeciwnym razie tak potężny daimyō nie straciłby panowania nad sobą. Okado chciał uniknąć oskarżeń o stronniczość. A wyglądało na to, że stron nie potraktowano równo wbrew zasadom sprawiedliwości. Możliwe, że dałoby się zasądzić Asanowi inną karę. Pośpiech wydawał się nieuzasadniony. Trzeba też było prześwietlić sprawki Kiry, odkryć motyw przestępstwa. Dopiero później można by oczyścić jego imię. Przy obecnym stanie

rzeczy, w  obliczu tak nikłych poszlak, było to bezpodstawne faworyzowanie. Sędziowie wysłuchali go ze zdumieniem. Dlaczego ktoś poświęcał tyle uwagi tak oczywistej sprawie? Zresztą pan Matsudaira wydał nieodwołalny wyrok. Nie, szkoda czasu. Wyrok jest prawomocny. Pomimo licznych protestów los Asana był przesądzony. Okado składał apelacje, interweniował u sioguna, lecz na próżno. Zhierarchizowana struktura systemu sprawiedliwości nie przewidywała pomijania wyższych instancji ani ingerencji niższych rangą urzędników. Ostatecznie Okado poddał się, ale dopiero wtedy, gdy ukarano go aresztem domowym za nieustępliwość, którą sędziowie potraktowali jako impertynencję. Niektórzy historycy utrzymują, że to sam siogun wydał wyrok śmierci[1]. Jakkolwiek było, nie pozostawało nic innego, jak dokonać seppuku. Okado kolejny raz dał o  sobie znać, gdy poprosił o  pozwolenie na nadzorowanie rytuału. Otrzymał zgodę. Mógł być obecny przy egzekucji, czyli tym samym został zwolniony z aresztu domowego. Uznał, że wyznaczone miejsce seppuku jest nieadekwatne do rangi Asana. Sędziowie nakazali przeprowadzić egzekucję na dziedzińcu, a  tymczasem okolicznościom bardziej odpowiadałaby jakaś komnata. Okado poprosił o  zmianę miejsca. – Asano pozostaje panem na zamku. Oczywiście, decyzja o  ukaraniu go odpowiada Drodze samuraja, a  karę wybrano z  zachowaniem wszelkich prawideł. Ale miejsce jest niestosowne. Jestem zmuszony donieść o  tym wątpliwym wyborze waszym przełożonym.

Tamura Ukyonodayu, który przewodniczył komisji nadzorującej przeprowadzenie rytualnego samobójstwa, wściekł się, ale musiał przyznać Okadowi rację: Asano zasługiwał na traktowanie godne wielkiego daimyō. Poza tym pojawił się kolejny problem, który należało jakoś rozwiązać. Do wrót zapukał Kataoka Gengoemon, jeden z  najwierniejszych wasali Asana. Poprosił o  umożliwienie mu ostatniego spotkania z  seniorem. Był ze swym panem bardzo związany i zależało mu na pozytywnym rozpatrzeniu prośby. Gubernator nie zajął się tym osobiście, uznał, że to zbyt błaha sprawa. Przekazał ją Okadowi, który skierował do Ukyonodayu następujące słowa: – Sądzę, że konieczność przychylenia się do tej prośby nie pozostawia wątpliwości. W  ten sposób uszanujemy Drogę samuraja. Oczywiście należy przedsięwziąć pewne środki bezpieczeństwa. Najpierw będziecie musieli go rozbroić. Wasal skazańca nie może zachować miecza przy boku. Pozwolicie mu zobaczyć seniora, ale z daleka. Jest to łaska, na którą możecie… musicie pozwolić. Ale pilnujcie go. Może spróbować oswobodzić Asana. Bądźcie gotowi, by go powstrzymać. Pod tymi warunkami możecie spełnić jego prośbę. Ukyonodayu postąpił zgodnie ze wskazówkami. Nie chciał ryzykować, a  Asano cieszył się wielką miłością poddanych. Któryś mógł się odważyć i zaryzykować. Przystąpiono do wykonania wyroku. Asano został przyodziany w  rytualną szatę. Przybyli przedstawiciele władz. Ceremonii przewodniczył gubernator Shimofusy, który w Komnacie Gościnnej zwrócił się do Asana: – Tego ranka zapomnieliście, panie, gdzie się znajdujecie, i poważyliście się ciąć krótkim mieczem Kirę Kozukenosukego. Był to czyn karygodny i teraz musicie otworzyć sobie brzuch. To była formalna, podyktowana zwyczajem przemowa.

– To dla mnie zaszczyt, mój panie – tak brzmiała odpowiedź Asana. – Takie jest prawo wojenne i z radością je przyjmuję. Asano emanował spokojem i  pewnością siebie. W  porównaniu z  porankiem zdawał się innym człowiekiem. Niespodziewanie postanowił dodać coś jeszcze: – Nie myślcie, że chcę uniknąć czekającego mnie losu lub odsunąć go w  czasie. Nie. Ale jest jedna rzecz, o  której pragnąłbym się dowiedzieć. Gubernator z  zainteresowaniem nadstawił ucha. Jak brzmiało ostatnie życzenie skazańca prowadzonego na śmierć? – Co z Kirą Kozukenosukem? W słowach gubernatora zabrzmiała tryumfalna nuta: – Został opatrzony i puszczony wolno. – Przecież zadałem mu dwie rany! Asano był rozczarowany. Sądził, że jego ofiary nie uda się odratować. Jeden z inspektorów doprecyzował: – Owszem, zadaliście mu dwie rany. Medycy wciąż go doglądają. Jak wiecie, to stary człowiek. Nie wiemy, czy się wykaraska, szczególnie że jedno z cięć okazało się poważne. Asano jakby się uspokoił. A  więc jego wysiłki nie poszły na marne. Zapłakał z  radości, a  jego twarz rozjaśnił szeroki uśmiech. – Teraz jestem gotów. Zabierzcie mnie na miejsce kaźni. Inspektorzy zajęli miejsca. Nadszedł czas, rytuał się rozpoczynał. Asano spytał, czy może podarować miecz pomocnikowi (kaishaku-nin) jako symbol uznania. Samuraj stawia czoło śmierci honorowo, jest wdzięczny ludziom, którzy otaczają go w  ostatnich chwilach. Jego prośba została wysłuchana.

Wręczono mu pędzelek, papier i  kałamarz. Asano spisał swój ostatni tekst, poemat śmierci, który każdy samuraj układa z dumą. Skreślił poruszający dwuwiersz: Wiatr unosi hen daleko kwiaty wiśni, jak mam spędzić kres wiosennej pory?

Ukyonodayu przyjął wiersz. Jak mógłby odrzucić podobne świadectwo? Następnie Asano spełnił swoją powinność; powietrze zaczynało pachnieć wieczorem, a  on wbił sobie miecz w  brzuch i  po chwili wszystko się skończyło. Jego ciało przekazano nadzorcy. Wszyscy się rozeszli w milczeniu. Dziwna sprawa. Zwykle rząd w  nieskończoność przeciągał podejmowanie decyzji, a  jednak postępowanie przeciwko Asanowi przeprowadził w  pośpiechu, wyrok zapadł jeszcze w dniu popełnienia przestępstwa. Czy to wynik reputacji i rangi poszkodowanego? W  końcu Kira Kozukenosuke był przedstawicielem „najwyższej kasty” i  najwybitniejszym znawcą protokołu. Czy przysługiwało mu specjalne traktowanie? Zgodnie z  obowiązującą normą każdy uczestnik starcia podlegał dochodzeniu i  karze. Wydawało się jednak, że w  przypadku Kiry norma nie obowiązywała. Wyglądało na to, że arogancja i pozycja daimyō stawiały go ponad prawem. Z drugiej strony życiu Kiry nie po raz pierwszy groziło niebezpieczeństwo. Już wcześniej zamierzał go zabić pewien daimyō, który, jak Asano, korzystał z usług mistrza protokołu. Niektórych uczestników śledztwa dotknęły przykre konsekwencje. W  następstwie protestów klanu Asano gubernatora Shimofusy usunięto z  urzędu. Popełnił błąd, źle potraktował majętnego daimyō. Podobny los spotkał Okada Denpachira, ale z  przeciwnego powodu, czyli przez upór w obronie Asana. Kajikawa Yosobe, człowiek, który obezwładnił

Asana, został wynagrodzony znaczną podwyżką pensji. Ale nie cieszył się powszechnym uznaniem. Gdyby nie on, despota nie uniknąłby swego losu. Jednak największe nieszczęścia dotknęły klan Asano. Zgodnie z  sądową praktyką majątek podsądnego skonfiskowano. Wieść o  śmierci Asana Takuminokamiego szybko się rozniosła. Jego najwierniejsi wasale dzień i  noc nie zsiadali z koni, żeby powiadomić o tym wszystkie strony świata. W  końcu wszyscy członkowie klanu stawili się na walnym zebraniu. Konfiskata była nieuchronna, trzeba się było z nią pogodzić. Ponadto wszyscy wasale mieli zostać automatycznie zwolnieni z  wszelkich powinności wobec Asanów. Zostali roninami, samurajami bez pana, których nie obowiązywała żadna forma posłuszeństwa wobec dawnych seniorów. Rozpoczęła się klanowa debata: w  jaki sposób najlepiej się zmierzyć z  nową sytuacją. Zarysowało się kilka linii postępowania. – Nie ma wyjścia, musimy się poddać. Nasz los jest przesądzony, nie odwrócimy go. Musimy opuścić zamek. Zwolnić wasali z przysięgi. Pokornie przyjąć wyrok. To było podejście realistyczne, podyktowane okolicznościami. Ale wtedy bardziej krewcy członkowie klanu zaproponowali inne rozwiązanie. – Ani ja, ani moi ludzie nie możemy się na to zgodzić. To tchórzostwo. Takuminokami był ulepiony z  innej gliny, czego dowodzi jego czyn. Musimy dać odpór rządowej armii. Bez względu na koszty. Poniesiemy porażkę? Nieważne! Nie zniszczymy Tokugawów, to jasne. Ale będziemy się bić do ostatniego człowieka. A  kiedy się wedrą do zamku, popełnimy seppuku. Przywódcę naszego klanu spotkała wielka

niesprawiedliwość, na co odpowiedział, zadając sobie honorową śmierć. Winniśmy pójść w jego ślady. Na koniec swój plan zaprezentowała trzecia frakcja. Zaproponowała coś pośredniego. – Kapitulacja to słuszne wyjście. Ale później musimy się oczyścić poprzez seppuku, jak nasz przywódca. Jeden z  samurajów poruszył kwestię, o  której pozostali zdawali się nie pamiętać: – A Kira Kozukenosuke? Czyżbyśmy o nim zapomnieli? Tylko zabijając go, możemy godnie uczcić pamięć Takuminokamiego. Ten obowiązek spoczywa na naszych barkach, nie możemy się poddać. Dlaczego mielibyśmy okazać uległość człowiekowi, który doprowadził nas do ruiny? Grupa z Edo poparła to stanowisko. Samurajami targały tysiące wątpliwości. Zwolnienie z  przysięgi wasalnej oznaczało dla nich utratę tożsamości, której nie mógłby pojąć nikt spoza warstwy samurajów. Wojownik bez pana stawał się nikim. Status ronina był przerażający. Oczywiście, zawsze można było przyjąć nowe zobowiązania wobec nowego seniora, nowego klanu. Albo poszukać pracy związanej z  przysposobieniem wojownika, na przykład jako nauczyciel sztuk walki. Lub stać się na powrót szarym człowiekiem, zrezygnować ze statusu samuraja. Każde z  rozwiązań miało poważne wady. Niektóre godziły w  tożsamość: samuraj miałby się stać kimś innym? Perspektywa nie do zniesienia. Oznaczałoby to koniec codziennych zadań. Roninowie żyją naznaczeni piętnem niesławy, ponieważ puszczają płazem zabicie swego seniora. A  samuraj, który nie pomści pana, nie zasługuje na miano samuraja. To niegodne postępowanie.

Już lepiej stawić czoło przeciwnościom, a  nawet śmierci. Tylko w  ten sposób można zmyć hańbę, z  pewnością zaś nie poprzez spokojne i tchórzliwe życie. Ale wiązały się z  tym trudne decyzje. Kto wziąłby na barki podobne brzemię? Tym bardziej że zanim w  ogóle padła ta propozycja, wielu zdążyło już opuścić zamek. Nie wspominając o  pewnym godnym pożałowania incydencie: otóż zastępca głowy klanu opróżnił kasy księstwa, po czym haniebnie uciekł. Tymczasem dyskusja trwała. Jednym z  najbardziej gorących zwolenników trzeciej opcji był Oishi Kuranosuke. Wzorowy samuraj, namiętny czytelnik dzieł Sokō Yamagi, który podjął próbę przywrócenia do chwały bushido, Drogi wojownika. Kuranosuke fascynował się nim i  tylko czekał na okazję, by zastosować jego nauki w  życiu. Po śmierci Asana Takuminokamiego zrozumiał, że nadszedł właściwy moment. Zgodził się, że zamek należy oddać Tokugawom. Ale kapitulacja nie powinna przesłonić najważniejszego celu: zemsty. Kirę należało zniszczyć. Za wszelką cenę. Sześćdziesięciu ludzi, w  tym dwunastoletni (!) syn Kuranosukego, uznało tę linię działania za słuszną. Postanowili uśpić czujność rządu potulnym zachowaniem. Jednocześnie pracowali nad przebudową struktur klanowych. Następnie mieli wdrożyć najtrudniejszą część planu. Niedługo potem Daigaku, brat Takuminokamiego, został zamknięty w  areszcie domowym. Było to kolejne z  następstw incydentu w  pałacu sioguna. Egzekucja Kiry oznaczałaby dla niego wolność, stawała się więc tym bardziej konieczna.

Ale najpierw należało dopracować plan w najdrobniejszych szczegółach. Żona Asana po jego śmierci postanowiła złożyć śluby. Porzuciła świat niczym samuraj, ale w  sposób, na jaki przyzwalano kobietom. Zdecydowała się zgolić głowę, wybrała pokutę skromnego żywota. Pewien człowiek dostrzegł jej gest. Jego serce wypełniło się goryczą. Oishi Kuranosuke, bo o  nim mowa, czekał na odpowiedni moment do działania. Teraz, kiedy ujrzał żonę swego seniora tak doświadczoną przez los, zapragnął zemsty bardziej niż kiedykolwiek. Oishi zwołał roninów, którzy poparli jego plan. Znali cel tego zebrania. Dni Kiry były policzone. – Nie możemy zrobić fałszywego kroku. Tokugawowie siedzą nam na karkach, mają na nas oko; jeśli zdołają, nie pozwolą posmakować zemsty. Bądźmy czujni. Nie dajmy się zaskoczyć. Oishi zamilkł na chwilę, po czym dodał: – Przede wszystkim chciałbym wiedzieć, na ilu z  was mogę naprawdę liczyć. Nie mogę sobie pozwolić na improwizację. Wcześniej na jego apel odpowiedziało około sześćdziesięciu ludzi. Teraz zostało ich czterdziestu sześciu. Wystarczająca liczba. – Dobrze. Już wiem, na czym stoję. Jestem pewien, że mnie nie zdradzicie i  że sprawa naszego pana, Asana Takuminokamiego, leży wam na sercach tak samo jak mnie. Musieli działać ostrożnie. Buzowały w  nich emocje, w  napięciu czekali na rozpoczęcie akcji. Tymczasem również Kira przeżywał dni pełne niepewności, obawiał się ataku. – Samuraje Asana nie zapomną, co go spotkało. Nawet teraz, jako wolni ludzie, stanowią olbrzymie zagrożenie. Dlaczego

rząd nie zapewnił mi lepszej ochrony? Kirę otaczało wielu służących, a  każdy uzbrojony po zęby. Zamierzali nie dopuścić, by ktokolwiek poturbował ich pana. A  jednak Kira nie czuł się bezpiecznie. Może to wyrzuty sumienia targały nim, nie dając zapomnieć o odpowiedzialności za wyrządzone krzywdy. Roninowie nie mogli zaatakować od razu. Przyniosłoby to natychmiastową klęskę. Musieli czekać, aż Kira opuści gardę. Ale jak miałoby do tego dojść? Ofiara miałaby ułatwić zadanie oprawcom? Oisho był przebiegły. Wiedział, że musi uśpić czujność Kiry. Na tę chwilę nie pozostawało nic więcej do zrobienia. Wiązało się to z  długotrwałym odgrywaniem roli, ukryciem prawdziwych zamiarów i czekaniem na lepsze czasy. – Musimy sprawić, żeby Kira poczuł się pewnie. Wywiedziemy go w  pole. Będziemy udawać kogoś, kim nie jesteśmy. Oszustwo było rozwiązaniem, po które sięgano, gdy przeciwnik dysponował przytłaczającą przewagą. Chińska i japońska sztuka wojenna nie wykluczały takiego fortelu, choć uznawały go za niegodny. Niektórzy roninowie udawali kupców. Założyli wiarygodne przedsiębiorstwa handlowe, sprzedawali przyprawy i  pachnidła. Przywdziali maski, które przesłoniły ich prawdziwą naturę. Pozornie zapomnieli o  sprawie klanu. Inni udawali rzemieślników, lepili gliniane garnce na kole. Wykonywali pracę podziemną, alchemiczną, poza wszelkim podejrzeniem. Ludzie kpili z  nich, wyśmiewali, obrzucali obelgami: – Popatrzcie no na tych całych samurajów! Co z nich zostało? Czy Kira dał się wciągnąć w pułapkę?

Oishi musiał ukryć zamiary wyjątkowo dobrze. Porzucił rodzinę, szlajał się po slumsach Edo. Jego pożegnanie z  żoną było poruszające: – Będą mówić o  mnie plugawe rzeczy, ale nigdy nie zapominaj, że cię kocham. Nie wiem, kiedy ani czy wrócę. – Często przebywał w  towarzystwie ulicznic, które w  innych okolicznościach nie zbliżyłyby się do człowieka jego rangi. Pijany i  śmierdzący Oishi wiódł życie wyrzutka. Spał pod mostami w  dzielnicy portowej Edo, nocami kopały go grupki bandytów. Nie reagował, błagał ich tylko, by pozwolili mu spać dalej. Jedynym świadkiem jego poświęcenia był księżyc. Rankiem Oishi powracał do kobiet z „płynącego świata” (ukiyo). Pozornie żył z dnia na dzień. Oddalenie podejrzeń słono go kosztowało, szczególnie jeśli chodzi o  reputację. Ludzie pluli mu w  twarz, ale Oishi pozostawał pokorny, bo pragnął posmakować odwetu. – Jak to możliwe, żeby samuraj aż tak bardzo się stoczył? Hańba! Ktoś taki jak Oishi, wzór cnót, plącze się po ulicach, cuchnie sake! – wykrzyknął pewien wojownik z Satsumy. Widok Oishiego w tak marnym stanie zepsuł mu dzień. Tymczasem do Kiry spływały wieści o roninach. – Wierzcie mi, panie, zajęli się innymi rzeczami, z pewnością nie będą was niepokoić. – Krążą po Edo jak cienie. Sądzę, że nie daliby już nawet rady unieść miecza. – A pozostali zajęli się kupiectwem i garncarstwem. Kira słuchał relacji poddanych, ale wciąż pozostawał sceptyczny. – A jeśli to podstęp, żebym opuścił gardę? Jednak czas mijał, a roninowie wciąż parali się niegroźnymi pracami. Wyglądało na to, że człowiek, który doprowadził ich

do upadku, może spać spokojnie. Również wasale Kiry uspokajali go. – Nie macie się czego obawiać, panie. Czas, żebyście wrócili do normalnego życia. – Otóż to, po co wam ci wszyscy strażnicy? Przez nich nie możecie się delektować rozkoszami samotności. Kira stopniowo zmniejszał liczbę przybocznych. Początkowo otoczył się imponującym oddziałem, ale wreszcie uznał, że to zbędne. Powoli odzyskiwał pewność siebie i  zwolnił wielu strażników. Roninowie tylko zacierali ręce. Ich plan zaczynał działać. Straż przyboczna Kiry zaczęła im ustępować liczebnością. Nie mogli liczyć na lepszą okazję, żeby uwolnić się od Kiry. Nadchodził długo wyczekiwany dzień. Czterdziestu siedmiu wolnych ludzi było gotowych. – Kuranosuke, wstawaj, ktoś do ciebie! – rozległ się władczy głos kobiety. Do burdelu wkroczyło kilku wojowników, którzy jednak nie wyglądali, jakby szukali miłości. Zaspany, skacowany Oishi zwlókł się z barłogu. – Jesteśmy gotowi. Kira wreszcie się odsłonił. Chroni go kilku strażników, ale to nic nieznacząca garstka. Zebraliśmy informacje. Kiedy Oishi to usłyszał, obudził prostytutkę, która spała obok niego, i rozkazał jej przynieść wiadro. Kobieta dostrzegła w nim zmianę. Oishi był zdecydowany i pełen nieokiełznanej energii. Wylał sobie na głowę zawartość wiadra. Raz, drugi, trzeci – w  końcu otworzył szeroko oczy. Był zwarty i  gotowy do działania. Teraz musiał szybko nakreślić plan ataku. Nie było czasu do stracenia.

Wszyscy roninowie przybyli na miejsce. Pośpiesznie wyszli z zamtuza, rozproszyli się po opustoszałych o świcie uliczkach. Wiedzieli, co robić. Zostały do omówienia tylko ostatnie szczegóły planu. Wreszcie porzucili narzędzia fałszywych prac i chwycili te, którymi posługiwali się w dawnym życiu. Niepohamowana furia dodawała im energii. Sprawy potoczyły się błyskawicznie. Była noc 14 grudnia 1702  roku. W  łagodnym klimacie zima przyszła niemal niezauważalnie. Czterdziestu siedmiu wojowników wydobyło z  kryjówek pieczołowicie przechowywaną broń. Natychmiast poczuli się silniejsi. Miecze, łuki, włócznie, strzały – mieli wszystko, czego potrzebowali. Nie bez kozery broń nazywano narzędziami mordu. Roninowie ruszyli do domu Kiry, ich twarze skrywały się pod maskami hełmów. Podzielili się na dwa oddziały, żeby zaatakować od frontu i  od tyłu. Bez trudu stłumili opór, choć strażnicy walczyli dzielnie. Poranili lub pozabijali służbę. Powalili Sahoyego, syna Kiry. Wreszcie uderzyli na wroga numer jeden. Wzięty w niewolę Kira drżał o życie. – Uwzględnimy wszystkie przywileje należne człowiekowi waszej rangi – oznajmił Oishi. To on, jako pomysłodawca wendety, decydował o losie więźnia. Ale Kira milczał, nie chciał dać satysfakcji przeciwnikowi o niższym statusie społecznym. Jednak na jego twarzy pozostał już tylko blady ślad typowej arogancji. – Wiecie, co was czeka, panie. Pozwolimy wam przyjąć śmierć zgodnie z  tradycją. Zechcecie zauważyć, że to z  naszej strony olbrzymie ustępstwo. Zmyjecie w  ten sposób wasze przewiny, że tak powiem. Kira nie słuchał. Nie zamierzał poświęcać uwagi komuś, kto, jak sądził, zaatakował go bez przyczyny. No bo co on miał wspólnego z jakimiś roninami? Czy zemsta w takich warunkach

w  ogóle się godzi? Był przecież mistrzem ceremonii, musiał przynajmniej przez ułamek sekundy zastanawiać się nad tymi zagadnieniami. Tymczasem, mimo rosnącego oburzenia, milczał. Oishi nie tracił czasu. Obnażył krótki miecz, własność jego pana, i w mgnieniu oka ściął Kirę na miejscu. Cios był potężny, zadany z całą siłą. Głowa mistrza rei potoczyła się po podłodze sali. Odcięło ją od reszty ciała to samo ostrze, którym Asano zadał sobie śmierć. A więc dokonało się. Ale jakiś niechętny świadek lub któryś ze strażników, jeśli przeżył, mógł oskarżyć ich o zabójstwo. Czy ktoś dałby wiarę takim pomówieniom? Czy mogli dowieść, że roninowie dopuścili się nadużycia? Nie było czasu na podobne rozważania. Roninowie mieli do wykonania jeszcze jedno zadanie, nie mniej ważkie od poprzedniego. Należało złożyć należny hołd duchowi Asana. Głowa jego zajadłego wroga wylądowała w  wiadrze, a  orszak czterdziestu siedmiu roninów wymaszerował w  stronę Sengakuji, świątyni, w  której znajdował się grób daimyō. Tam też wojownicy umieścili trofeum, znak, że zemsta się dokonała. Ich nieszczęsny senior mógł wreszcie zaznać spokoju. Jako wierni poddani uszanowali jego wolę. Teraz musieli dowieść siogunowi, że nie nastawali na niego parolu ani nie chcieli go obrazić. Wiedzieli, jak należy postąpić i oddali się w ręce władz. Pozostało im tylko czekać na wyrok. Sprawa była skomplikowana, juryści mieli twardy orzech do zgryzienia. Przede wszystkim musieli rozważyć, czy zemsty dokonano zgodnie z prawem.

Jako pierwszy opinię wyraził Hayashi Nobuatsu. Uznał, że wendeta jest działaniem bardzo zakorzenionym w  tradycji. Nieuznanie jej oznaczałoby sprzeniewierzenie się wzorcom przodków. Ponadto ukaranie mścicieli tylko zaogniłoby sytuację. Byłoby to rozwiązanie niesprawiedliwe, a  więc należało je odrzucić. Słynny konfucjański badacz powoływał się na liczne chińskie dzieła, wśród nich „Księgę Rytuałów” (Liji) i „Kronikę Wiosen i Jesieni” (Chūnqiū). Sprawę należało zbadać z  należytą dokładnością. Trzeba było oddzielić punkt widzenia roninów od przepisów prawa. Zgodnie z tym pierwszym, gdyby wojownicy nie pomścili swego pana, okazaliby tchórzostwo i  nadmierne przywiązanie do życia, co nie współgrało z Drogą samuraja. Natomiast z punktu widzenia prawa ich czyn był wymierzony przeciwko władzy i  jako taki musiał zostać uznany za godny pożałowania. Pogmatwana sprawa. Czterdziestu siedmiu roninów szło na spotkanie ze śmiercią. Rząd skazał ich na zbiorowe seppuku. Ale przecież wojownicy spodziewali się takiego końca. A  może obawiali się podobnego wyroku? Oczywiście, lud gotów był ich usprawiedliwić. Jako ludzie czynu nie chcieli zgnuśnieć w  czasie pokoju. Ale to bardzo powierzchowna ocena. Co gdyby wszyscy zachowywali się tak jak oni? Hayashi zakończył swoją perorę pełen entuzjazmu. Nawoływał do wyrozumiałości, ponieważ tak dzielni ludzie trafiają się tylko raz na epokę i dają przykład ludowi. Satō Naokata, kolejny konfucjanista, sporządził monografię czynu podsądnych. Opisał zdarzenia, zabójstwo, złożenie na grobie ofiary z  głowy Kiry, oddanie się roninów w  ręce sprawiedliwości. Siogun postąpił słusznie, skazując ich na

śmierć. Nie miał wyjścia. Inny wyrok stanowiłby zachętę do kolejnych aktów przemocy i samosądów. Satō podziwiał ich czyn – nie zamierzał się tego wypierać. Stwierdził, że wyrok jest owocem współczucia i  że w  gruncie rzeczy wręcz uszlachetnia czyn roninów. Następnie przytoczył opinie ludu, który od miesięcy nie mówił o  niczym innym. Roninów nazywano lojalnymi, sprawiedliwymi. Opłakiwano ich los i oddawano im cześć. Jurysta kpił z  tych, którzy usprawiedliwiali obie strony, sioguna i  roninów. Czyż nie dostrzegali w  tym sprzeczności? Ponadto, ponieważ Asano nie odniósł ran, nic nie usprawiedliwiało zemsty. Proste? Może. Asano wpadł w kłopoty z  winy swojej ofiary. Nie da się zaprzeczyć. Kira musiał go czymś sprowokować. Obu stronom sporu można zarzucić nieczyste sumienie. Asano zachował się porywczo, nieodpowiednio, a  nawet tchórzliwie. Czyż nie zranił Kiry podczas kłótni? Nie wykazał się przy tym ani szczególnymi umiejętnościami, ani wielką odwagą. Z  kolei Kira okazał się zajęczym sercem. Nie odpowiedział na zniewagę, jego miecz pozostał w pochwie. Bał się, czuł się zbyt niepewnie, by postąpić honorowo. Jeśli zaś chodzi o  roninów, jurysta łajał ich za złamanie prawa. Siogun wyraził wolę, dlaczego mu się przeciwstawili? Nie da się zaprzeczyć, że dopuścili się ciężkiej zbrodni. Można im współczuć, ale z pewnością nie można ich uniewinnić. Tak, sami donieśli siogunowi o  swoim występku. Ale co z  tego? Jako przestępcy wcale nie musieli tego robić. Czyżby w  zamian oczekiwali łaski? A  może nagrody? Stanowisk? Pytania Satō zrobiły się niewygodne, dawały pożywkę niebezpiecznym domysłom. Może roninami kierowała rozpacz. Stracili seniora. To wyglądało na najbardziej prawdopodobny motyw. Ale w takim

razie ich pobudki zakrawałyby na egoizm. Jakkolwiek było, konkludował Satō, Asano będzie zawsze wspominany z  szacunkiem. Na Kirę spadnie nienawiść ludu, nie ma innej możliwości. Był zbyt arogancki. Asano będzie opłakiwany. Los, który stał się jego udziałem, stawia go w najjaśniejszym świetle. Jaką opinię mógł mieć na ten temat zwykły, niewykształcony, anonimowy samuraj? Całe zamieszanie wokół sprawy tylko go dezorientowało. Jedni twierdzili, że doszło do pojedynku, inni temu przeczyli. Ktoś wspominał o  zemście, ktoś inny to podważał. Niektórzy utrzymywali, że obowiązkiem samuraja jest chronić swego pana, inni zaś kładli nacisk na fakt, że samuraj nie może się sprzeciwiać siogunowi i tak dalej. Prosty człowiek dostawał mdłości od całej tej czczej gadaniny, śmieszyli go jajogłowi debatujący o niczym. Ci ludzie nie umieli nawet ustalić, czy Kira był wrogiem Asana czy nie. Dla prostego bushi sprawa była prosta. Samuraj powinien ruszać do walki bez strachu. Dlatego nie poważał spisku roninów, knucia, przeczekiwania. W  jego oczach postąpili jak tchórze, zimni oportuniści. On sam mówi wprost, naturalnie, nie doszukuje się kruczków, nie ucieka się do sofizmatów. Ścierały się ze sobą przeróżne opinie, krzyżowały poglądy, punkty widzenia. Niektórzy uważali, że Kira został ukarany za pychę. Korzystał z  protekcji siogunatu, by dogadzać własnym kaprysom. Nie ma się co dziwić, że ktoś otwarcie mu się przeciwstawił. Asano wyrósł niemal na mściciela! Z  drugiej strony nie powinien był zapominać, kim jest: samuraj musi być zawsze czujny i  precyzyjny. Gdyby zabił Kirę, łatwo oczyściłby swe imię samobójstwem. Niestety, stało się inaczej. Asami Yasusada powoływał się na znane rozporządzenie Tokugawy i  dowodził, że żaden z  uczestników sporu nie ma racji. Kira był tak samo winny jak Asano, ponieważ go

sprowokował. Dlaczego więc nie został ukarany? Cóż za dziwna stronniczość. Oishi był w  stosunku do sioguna zbyt lojalny i  zamiast skierować swój gniew przeciwko rządowi, przelał go na nieprzyjaciela swego seniora. Tokugawowie musieli zdać sobie z  tego sprawę, bo faktycznie ukarali potomków Kiry. Ale czy przypadkiem roninowie nie zostali skazani na śmierć? Owszem, lecz bakufu okazał pobłażliwość ich krewnym. Koniec końców można powiedzieć, że było to rozsądne wyjście. Synowie niektórych roninów zostali skazani na wygnanie, a  później ułaskawieni. Inni uniknęli wyroków, gdyż złożyli śluby. Yoshichikę, wnuka i  adoptowanego syna Kiry, rannego podczas ataku roninów, ukarano konfiskatą dóbr za to, że nie obronił ojca. Zmarł kilka lat później w  wyniku komplikacji związanych z  odniesionymi ranami. Roninowie poprosili, by pochowano ich w  świątyni Sengaku, przy grobie ich seniora. Siogun przychylił się do prośby[2]. Niektórzy potępiali postępowanie roninów – uzgadnianie hasła i  odzewu oraz uzbrojenie się po zęby to przesada. Nie znajdowali się przecież na polu bitwy! Ale Yasusada ich usprawiedliwał. Była noc, a oni musieli się jakoś rozpoznawać. Poza tym zaatakowali wyłącznie tych, którzy mogli stanowić zagrożenie, nie dopuszczali się bezcelowych okrucieństw. Nie zniszczyli domostwa Kiry. Należało wziąć to pod uwagę. Dazai Shundai był uczniem wybitnego filozofa i  znawcy konfucjanizmu Ogyu Soraia. Jego ocena sytuacji różni się od pozostałych. Przesunął on bowiem oś problemu, ukazując nowe aspekty zajścia. Zgodnie z  prawem Ieyasu każde zabójstwo popełnione w  obrębie pałacu sioguna karano śmiercią. Ale Asano nie zabił Kiry. Zranił go jedynie. Postępowanie przeciwko niemu było więc pozbawione podstaw. Roninowie powinni mieć pretensje do sioguna, nie do Kiry. Powinni zawsze

przedkładać dobro swego pana nad interesy rządu. Ich czyn nie miał więc uzasadnienia. A jeśli Kira naprawdę był wrogiem Asana, nie powinni okazać mu litości. Na tym polega Droga samuraja. Dlaczego ktokolwiek miałby się zastanawiać, czy zemsta to odpowiednie zachowanie? Z prawa wynikało, że wrogiem Asana był siogun. Wobec tego roninowie powinni do ostatniej kropli krwi walczyć z  Tokugawami. Lecz postąpili inaczej. Później, gdyby klęska była już nieuchronna, mogli popełnić seppuku w zamku swego pana. Dlaczego spiskowali w  cieniu, czekali na odpowiedni moment, żeby wciągnąć Kirę w zasadzkę? Prawdziwi samuraje tak nie postępują, nie zważają na niebezpieczeństwa. Jeśli naprawdę uznawali Kirę za wroga Asana i  chcieli go zabić, powinni byli natychmiast spróbować wywabić go albo stawić czoło jego straży przybocznej i  zginąć w  walce, gdyby przedsięwzięcie nie miało się powieść. Shundai uważa, że roninowie postąpili niesłusznie, oddając się w  ręce sioguna i  potulnie czekając na jego wyrok. Powinni sami, nie zaś z nakazu rządu, popełnić seppuku. Może po prostu nie chcieli umierać. Jeśli się dobrze zastanowić, jakkolwiek by na to spojrzeć, znajdowali się w  dobrej sytuacji. Gdyby nie zostali skazani, zostaliby ponownie zwerbowani i  porzucili życie roninów. W przeciwnym razie umarliby z nakazu prawa, a  tym samym odkupili przestępczy charakter czynu. Bardzo wygodnie. Cóż, roninowie okazali się wcale nie tak bohaterscy. Yokoi Yayu urodził się w  roku wendety. Jego sprawozdanie dzieli więc od wydarzeń znaczny dystans czasowy. Yokoi atakuje Shundaia, który jego zdaniem nie pojął prawdziwego zamiaru roninów. Przypomniał mu o  pewnej oczywistości: czterdziestu siedmiu wojowników musiało po prostu doprowadzić do końca dzieło, którego nie zdołał dokończyć ich

pan, czyli zabić Kirę. Nie powodowała nimi ani osobista niechęć, ani gniew. Dlaczego mieliby nienawidzić sioguna? To Kira był wrogiem. Sam o  tym wiedział, bo z  jakiego innego powodu miałby się otoczyć tak silnym oddziałem straży przybocznej? Tokugawowie obawiali się – skądinąd słusznie – że roninowie zaatakują właśnie jego, ale z pewnością nie ich. Shundai omylił się również, kiedy stwierdził, że śmierć Kiry była bezsensowna, przez co pozbawił roninów uczciwej zemsty i  możliwości oczyszczenia imienia seniora. Czcza gadanina! Yokoi zaleca rozważyć następujący przypadek: Wódz armii ma się zetrzeć z  przeciwnikiem, jednak zanim dochodzi do bitwy, ten umiera. Jak postąpi wódz? Odwoła kampanię. Czy ktokolwiek mógłby uznać, że w  ten sposób splamił honor? Roninowie zastąpili swego seniora, którego pozbawiono możliwości dokończenia zadania. Jeśli zaś chodzi o  rozżalenie, o  osobiste odczucia… Wystarczy wspomnieć, że Oishi srogo ukarał syna, który dla krotochwili bił w  uciętą głowę Kiry. Nawet w takiej chwili nie pozwolił kpić z arystokraty. Sprawa czterdziestu siedmiu roninów ożywiła nieco spokojną, a  nawet niemrawą scenerię długich rządów Tokugawów. Wzburzyła spokojne wody tylko na chwilę, ale pozostawiła niezatarte ślady. Stała się kanwą dzieł teatru i  literatury. Chikamatsu, autor sztuk teatru kabuki, odniósł olbrzymi sukces spektaklem poświęconym zemście, który do dziś inspiruje i cieszy się uznaniem. Japońskie kino wzbogaciło historię o nowe odcienie, adaptując ją dla potrzeb mentalności epoki. Tak, zemsta wolnych ludzi była jak piorun z  jasnego nieba; jasnego, owszem, lecz również monotonnego. Po dawnych

herosach zostały już tylko legendy. W  masowej wyobraźni to buntowniczy roninowie weszli w  rolę bohaterów, pomimo uczonych wywodów prawnych i  filozoficznych. Wypełnili pustkę i zaspokoili ludzką potrzebę wzorca. Nie będzie czystą retoryką podkreślenie, że okazali się o wiele bardziej konkretnym przykładem lojalności niż te, które przywoływały opowieści i  podania ludowe. Stało to w  sprzeczności z  atmosferą epoki, skłonnej raczej do celebrowania przeszłości. Prawdziwi samuraje jeszcze nie zginęli. Wiele aspektów tej historii może budzić wątpliwości, ale to bez znaczenia. Roninów było czterdziestu siedmiu czy czterdziestu sześciu, jak podają niektóre źródła? W  niektórych kronikach trudno oddzielić prawdę od fantazji. Dziś grobowiec roninów stał się kultowym miejscem, atrakcją turystyczną, której nie można przegapić. Gdy ktoś wybiera się do Japonii, obowiązkowo odwiedza to narodowe sanktuarium. Roninowie oczywiście doceniliby pośmiertną sławę, uznaliby ją za legitymizację ich czynu. Wśród dymu kadzideł i  modlitw obcokrajowcy wsłuchują się w  monotonny głos tłumacza, kolejny raz snującego opowieść o niepohamowanej pasji. Część roninów zwolniono z  obowiązku popełnienia seppuku, inni popełnili je z  własnej woli, uznając, że to naturalne następstwo ich czynów. Najmłodszy, Tarasaka Kichiemon, uniknął śmierci. Był potrzebny towarzyszom do odprawienia ich ceremonii pogrzebowej. Miał przeżyć ponad osiemdziesiąt lat. Co myślał o  swych kompanach? Czy ich wspominał? Czy kiedykolwiek gryzły go niegasnące wyrzuty sumienia? Ów samuraj z  Satsumy, który splunął Oishiemu w  twarz i oskarżył go o zdradę seniora, dołączył do orszaku skazańców.

Udał się z  nimi do Sengakuji na swego rodzaju pielgrzymkę i  postanowił popełnić seppuku wraz z  nimi, żeby odkupić grzech lekkomyślnie wydanego osądu. Wszystko to z  całą mocą dowodziło, że bushido wciąż jest żywe. Ba, jego piętno odciska się na japońskiej rzeczywistości z całą mocą. Innym przypadło w udziale wyśpiewanie pochwał tej nieuchwytnej sztuki. Wkrótce miało wykiełkować wielkie dzieło – Hagakure. Jeśli zaś chodzi o roninów, w pełni zasłużyli na miejsce w historii. [1] Legends of the Samurai, s. 312. [2] Ibidem, s. 333.

ROZDZIAŁ XIII

OSTATNI SAMURAJ Odkryłem, że Droga samuraja zasadza się na śmierci. Gdy trzeba dokonać wyboru, musi on bez wahania wybrać śmierć. Niektórzy twierdzą, że umrzeć, nie spełniwszy swojej misji, to umrzeć na darmo. Każdy chce żyć. Jest rzeczą zupełnie naturalną, że człowiek zawsze wynajdzie sobie jakieś powody, żeby trwać przy życiu. Ten, który wybierze życie, nie podoławszy swojej misji, uznany zostanie za tchórza[1]. YAMAMOTO TSUNETOMO, Hagakure

Co wyście najlepszego zrobili? – Głos Saigō zdradzał zdenerwowanie. Mężczyzna nie mógł uwierzyć własnym uszom. Niesłychana, bratobójcza walka wstrząsnęła jego duszą do głębi. – Zostaliśmy do tego zmuszeni – usprawiedliwiał się samuraj. – Rząd nas zdradził. Chce oddać Japonię w  szpony Zachodu. Nasze dusze staną się amerykańskie. Za żadne skarby nie możemy do tego dopuścić.

Saigō podzielał przekonania rozmówcy. Targały nim silne emocje. W  jego głosie brzmiała dezaprobata, która jednak słabła z każdą chwilą rozmowy. – Nie mogliśmy postąpić inaczej. To było konieczne. Prędzej czy później pozostali samuraje i  tak powstaliby przeciwko rządowi, który jest ledwie marionetką w  rękach obcokrajowców. – Owszem, to jednak nie zmienia faktu, że walczyliście przeciwko rodakom! – Nie mieliśmy wyjścia. Pomyśl tylko, to sam zrozumiesz. Zresztą działaliśmy z  poszanowaniem ideałów, które ty nam wpoiłeś. Oficer miał rację. To Saigō we własnej osobie kontestował rząd i podał się do dymisji, gdy odwołano ekspedycję do Korei. Pragnął wojny, nie chciał, żeby samuraje gnuśnieli, cesarz zaś wolał posłać ich na emeryturę. Wkrótce wszystkich i tak zdmuchnął wiatr historii. Po długiej i  trudnej rozmowie Saigō dał się przekonać. Samuraje wyznawali jego ideały i  czuł, że powinien ich wesprzeć, walczyć u ich boku przeciwko zdrajcom ojczyzny. Dlatego zebrał prywatne wojsko. Podobnie jak wiele lat później Mishima Yukio, lecz z  większą determinacją, Saigō wystąpił przeciwko regularnej armii. Uznał, że żołnierze z  poboru, przypadkowi rekruci, nie zdołają przeciwstawić się jego oddziałom. Ostatni samuraj ruszył do boju. Na początku XVIII stulecia upadek samurajów stał się faktem. Brakowało niegdysiejszych tryumfów, na scenę wkroczyły nowe klasy. Kupcy zdobywali coraz szersze wpływy i  rośli w  siłę. Stali się panami sytuacji. Samuraje zaś oddawali

pole. Ot, ironia losu: Tokugawowie zapewnili im najwyższy status społeczny, ale brak wojen sprawił, że pogrążyli się w  marazmie. Wrótce po objęciu przez przedstawiciela nowego rodu stanowiska sioguna zaczął się proces upadku, który godził w  ich tożsamość. Shimabara była odosobnionym incydentem, dowodem, że samurajskie ideały wciąż żyją. Również zemsta roninów dała pożywkę bushido, Drodze wojownika. Ogólnie jednak samuraje stali się obiektem kpin, byli wyśmiewani w  sztukach teatralnych. Kabuki przedstawiał ich jako postaci komiczne, jakże odległe od chwalebnego archetypu bohatera. Kupcy z  łatwością ich przewyższyli. Bogactwa nie określała już ilość koku, ale pieniędzy. To był nowy środek wymiany i  samuraje, pozbawieni faktycznych wpływów i  określonej roli społecznej, nieuchronnie ubożeli. Żeby uciec przed biedą, często sprzedawali rangę temu, kto po prostu oferował najwięcej, albo adoptowali potomków nuworyszy. Samuraje zaczęli się zastanawiać nad swoją sytuacją, zestawiali ją z  niegdysiejszą chwałą. Wydaje się, że to właśnie wtedy pojawiły się pierwsze wzmianki o  bushido, Drodze wojownika[2]. Musiały nadejść ciężkie czasy, skoro ludzie z rozrzewnieniem wspominali dawno minione dni. Kiedy cnoty wojskowe pokrywa kurz, pojawiają się traktaty, które je wychwalają. Jednym z  pierwszych, którzy zwrócili uwagę na upadek samurajów, był Kumazawa Banzan. Pisarz ubolewał nad ich bezczynnością, podatnością na zniedołężnienie. Wtórował mu, lecz w  zdecydowanie ostrzejszej tonacji, Yamaga Sokō (1622– 1685), który twierdził, że koniecznością jest przyswojenie zachodnich sztuki wojennej i uzbrojenia. Cel pozostawał ten sam: otrząsnąć się z  marazmu. Okres pokoju bez wątpienia niósł wiele dobrodziejstw i  nie należy żałować planowanych, lecz nie zrealizowanych kampanii

przeciwko Korei czy Filipinom. Jednak samuraje byli samurajami, czyli wojownikami, mistrzami sztuk walki. Tokugawowie wypłacali im żołd, co zasługiwało na pochwałę, lecz nie wystarczało. Samuraj bowiem winien budzić podziw i  służyć ludowi za przykład. Może Sokō po prostu pielęgnował anachroniczne idee? A może wręcz fałszywe? Samuraj musiał walczyć o  pokój, ale musiał również być godzien broni, którą społeczeństwo pozwalało mu nosić. Był to bowiem przywilej zarezerwowany dla niego. Owe sprzeczne wymagania zdradzały tęsknotę za przeszłością. Bushido istniało przynajmniej od czasów inwazji na Koreę. Poza tym Japończycy ze wszystkich przepraw wychodzili zwycięsko. Za każdym razem odpierali ataki przeciwnika, podczas gdy sami zdołali wkroczyć do Korei i  zdobyć koreańskie twierdze. Któż mógłby się z  nimi równać w  sztuce wojennej? Podobną retoryką posługiwali się wszyscy od czasów Hōjō Souna, odwoływał się do niej również Sokō. Mistrz fechtunku Bokuden przypominał o  tym, co oczywiste: „wojownik, który nie potrafi walczyć, jest jak kot, który nie potrafi pochwycić myszy”. Lecz rzeczywistość była daleka od ideału. Samuraje, którzy z  trudem zdusili powstanie chrześcijan z  Shimabary, zapomnieli o  sztukach walki, co stało w  sprzeczności z  ich powołaniem. Konfucjusz głosił potrzebę „rektyfikacji nazw” (zhengming): król miał się zachowywać po królewsku, ojciec po ojcowsku, syn po synowsku i  tak dalej[3]. Natomiast u Tokugawów pojawił się rozdźwięk pomiędzy nazwą a  formą: samuraj nie dorasta do swej reputacji. Stawiano pytania o  wartości konstytuujące klasę wojowników – nawet w  złotym wieku samurajów nie znaleziono choćby krzty lojalności, grama wierności.

Symboliczna jest postać Akechiego Mitsuhidego, któy zdradził Nobunagę. Ale wizerunek musiał pozostać nieskazitelny, dlatego wielu pisarzy opiewało czyny dawnych wojowników, nie zważając na sprzeczności. Wśród nich najwybitniejszy, Yamamoto Tsunetomo, autor sławnego Hagakure, „Ukrytego w  listowiu” (1716). Tsunetomo odważył się sprzeciwić głosowi ogółu i  wszechogarniającemu konformizmowi. Do jego dzieła odwoływał się Mishima Yukio, również swego rodzaju samuraj, w  książce Droga samuraja: Hagakure w  świecie współczesnym. Konstatuje w niej, że czerwony kwiat jest czerwony, nawet gdy ogół utrzymuje, że biały. Ostrzega nas przed ślepym podążaniem ścieżką, którą z pewnością kroczą masy[4]. Yamamoto ubolewa nad tym, że samuraje zaniedbali podstawowe obowiązki. W ciągu ostatnich trzydziestu lat obyczaje bardzo się zmieniły. Obecnie, gdy młodzi samuraje spotykają się, rozprawiają o  pieniądzach, zyskach i  stratach, o  sposobie prowadzenia domu, o  fatałaszkach, bądź prowadzą rozmowy na nieprzyzwoite tematy. (...) Jest rzeczą godną pożałowania, że dzisiejsza młodzież stała się zachłanna i przechwala się bogactwami[5].

Uważa ich za złodziei, którzy tylko czekają na okazję. Nie mówiąc już o ich postępującym zniewieścieniu, które osiągnęło już taki poziom, że, jak zauważa ironicznie pewien medyk, puls mężczyzny, yang, zbliża się do kobiecego rytmu yin. W  zapomnienie odeszło również giri, zobowiązanie wobec seniora lub przełożonego. Czy można wymagać od człowieka odwagi? Przecież Droga samuraja zasadza się na śmierci. Pogodzenie ze śmiercią – oto podstawowa cnota wojownika. To ona odróżnia samuraja od tchórzliwego i  egoistycznego kupca. Zdrowy rozsądek

podpowiada wybranie życia; samuraj dokonuje innego wyboru, ponieważ honorowa śmierć unieśmiertelni jego sławę. Przygotowuje się do niej od świtu do zmierzchu w oczekiwaniu na wydarzenie, które pozwoli mu dowieść, że jest godzien nosić miano wojownika. Wydaje się nie lada paradoksem, że Yamamoto rozważa podobne kwestie w  okresie pokoju. Kiedy bowiem samuraj mógłby pokochać śmierć, jeśli nie napotykając ją w bitwie? Z drugiej strony Droga samuraja polega na samodoskonaleniu, a ten cel można osiągnąć również w czasie pokoju. Samuraj to człowiek doskonały, niezależny. Yagyu Munemori, mistrz fechtunku Tokugawów, powiedział: Nie wiem, jak pokonać innych, ale wiem, jak pokonać siebie.

Księga zawiera wiele uniwersalnych zaleceń: nie przywiązywać się do rzeczy, nie dążyć do sukcesu za wszelką cenę, nie żywić uprzedzeń, być pewnym siebie, znać umiar, spodziewać się najgorszego, wierzyć w siebie, nie trwonić sił na zbyt wiele spraw, zwalczać poczucie niższości, nie dopuszczać do siebie złych myśli nawet we śnie, pracować ciężko i chętnie, przyjmować krytykę jak cenny dar, stłumić ambicje, pozostać skromnym, walczyć ze słabościami, hartować wolę. Kardynalna zasada – mało mówić. Yamamoto zaleca odnalezienie złotego środka. Nie dobywać miecza pochopnie, ale też nie zapominać o  wyciąganiu go z pochwy, gdy trzeba. Unikać przemocy, ale nie zgnuśnieć. W jednym z  passusów Hagakure pobrzmiewa echo ideałów dawnych samurajów, lecz słyszane przez membranę rozczarowania teraźniejszością. Życie ludzkie jest chwilą; trzeba siły, żeby żyć, robiąc to, co najbardziej lubimy. W tym świecie ulotnym jak sen żyć, cierpiąc, czyniąc jedynie rzeczy niemiłe, to

czyste szaleństwo. Jednak zasada ta, źle interpretowana, może być szkodliwa i  dlatego też postanowiłem nie przekazywać jej młodym ludziom. Ja na przykład uwielbiam spać. W  odpowiedzi na obecną sytuację świata, sądzę, że najlepsze, co mogę zrobić, to położyć się spać[6].

Ta pochwała snu, bezpośrednia i  pełna pasji, wiąże się z  brakiem wzorców, brakiem wielkich bitew. Lepiej zamknąć się w  swoim małym światku, poucza nas Yamamoto, z  dala od monotonii. Zniewieściali samuraje? Rozważania zawarte w  Hagakure nie powinny przesłonić nam bardzo złożonego i  rozpowszechnionego wśród samurajów zjawiska homoseksualizmu. Zazwyczaj przybierało ono formę w  pewnym tylko stopniu opartej na seksie relacji między młodzieńcem a  starszym mężczyzną. Jednym z  terminów, którymi określano tego rodzaju znajomość, jest wakashudo, „Droga młodego przyjaciela”. Na początkowym jej etapie na pierwszy plan wysuwał się aspekt seksualny; z  czasem, gdy chłopiec dorastał, relacja nabierała subtelniejszego charakteru i przekształcała się w  głęboką przyjaźń, która często zawierała elementy pedagogiki. Chłopiec mógł terminować u zbrojmistrza i  pełnić taką funkcję, jak akolita buddyjskiego mistrza. Zresztą w  świecie bonzów homoseksualizm również był bardzo rozpowszechniony. Wydaje się, że w  Japonii występował częściej niż w  innych buddyjskich krajach. Kobietami pogardzano zarówno w  klasztorach, jak i  w  koszarach. Męskie ciało budziło większe pożądanie, obiecywało bardziej uduchowioną i satysfakcjonującą miłość. Podobne relacje nie dotyczyły wyłącznie samurajów niskich rangą. Prędzej ktoś spytałby ze zdziwieniem: „To ten daimyō nie kocha chłopców?”, niż na odwrót. Daimyō, któremu nie

towarzyszył młody kochanek, budził konsternację. Od normy nie odbiegali Nobunaga, Hideyoshi i Ieyasu, trzej zjednoczyciele Japonii. Do listy należy dopisać nazwisko szermierza doskonałego, Musashiego. Na tej podstawie można domniemywać, że im wyżej ktoś się znajdował w  hierarchii społecznej, tym większą rolę odgrywała homoseksualna relacja. Przy okazji warto rozwiać kolejną wątpliwość: nie były to związki na wyłączność, samuraje utrzymywali stosunki również z  kobietami. Wielu się żeniło, choć zwykle dopiero w  zaawansowanym wieku, nasyciwszy się wprzódy urokami obu płci. Tylko wyjątkowo zdarzało się, że ktoś przedkładał relacje homoseksualne nad heteroseksualne. Bohater Genji monogatari w  często cytowanym fragmencie znajduje pocieszenie w  ramionach brata dziewczyny, która odrzuciła jego zaloty. Ostatecznie Genji bardziej zbliża się do niego niż do oziębłej siostry i  to wcale nie tylko przez jego fizyczną uległość[7]. Autor ważnego dzieła Inu tsurezure pisze: To naturalne, że samuraj dokłada wszelkich starań, ażeby przodować we władaniu tak mieczem, jak i piórem. Poza tym ważne jest, żebyśmy zawsze, po kres naszych dni, pamiętali o  duchu shudo („Drodze wyjątkowej przyjaźni”). Gdybyśmy o niej przepomnieli, nie zachowamy ni kultury, ni gładkości mowy, ni politycznej ogłady.

Homoseksualizm zaczął się rozpowszechniać w buddyjskich klasztorach i  instytucjach około IX wieku; zjawisko osiągnęło apogeum w miastach XVII i XIX stulecia. Nie dało go się złożyć na karb skąpej liczby kobiet w takich centrach jak Edo. Chodziło raczej o postępowanie zgodne z wielowiekową tradycją. Nie da się inaczej wyjaśnić obfitej produkcji literackiej poświęconej temu tematowi, która rozkwitła tysiącem form, dla każdego coś miłego.

Największą sławą okryło się bez wątpienia Nanshoku okagami („Wielkie zwierciadło męskiej miłości”) Ihary Saikaku z  1867  roku. Był to zbiór krótkich opowiadań, poświęconych homoseksualnej miłości. Również Hagakure wniosło wkład w  shudo, seksualizując relację samuraja i  jego seniora. W  przeciwieństwie do świata greckiego tutaj to młodzieńcowi zalecało się przejęcie inicjatywy i wybranie partnera. Powinien dokonać selekcji po skrupulatnej i długiej autoanalizie. „Młodzian winien jest poddać człowieka starszego próbie trwającej najmniej pięć lat i dopiero nabrawszy pewności co do intencji towarzysza, poprosić go o  nawiązanie znajomości. Człek niestały nie będzie potrafił zaangażować się w znajomość i ostatecznie porzuci kochanka”[8]. Tradycja japońskiego homoseksualizmu wykracza poza granice warstwy samurajów, nie ogranicza się do jej członków. Ale to wojownicy stali się krzewicielami idealizowanej męskiej miłości, w której, przynajmniej zgodnie z założeniami, erotyzm ustępował miejsca etyce i  pedagogice: starszy z  kochanków kształtował styl życia młodszego. Wraz z  trwaniem ery Tokugawów pogłębiał się kryzys tożsamości samurajów. W  tym czasie homoseksualne relacje nabrały nowego kształtu, bardziej materialistycznego i wulgarnego[9]. Być może to nie był przypadek. Młodziuteńcy aktorzy zaczęli się przebierać za kobiety, wywracając estetyczne standardy do góry nogami. Wcześniej za powabne uchodziło coś zgoła odwrotnego. Makijaż służył chłopcom do podkreślenia męskich cech. W  oczach Japończyków był to kolejny przejaw degeneracji. Oto dlaczego Yamamoto Tsunetomo pogardzał zniewieściałymi samurajami. Uważał, że są dowodem zagubienia wojowników, niezdolnych dłużej odgrywać roli „arbitrów elegancji” pozostałych klas, czyli „zwykłych” ludzi[10].

Mimo tysięcy kontrowersji i  kpin aktorów samuraje wciąż potrafili zachować swój status. Zresztą nie wyśmiewano ich zbyt brutalnie, w  końcu wciąż tylko im przysługiwał przywilej noszenia miecza. Ale czasy się zmieniały, parasol ochronny wkrótce miał zniknąć. Nowy kryzys tożsamości dotknął klasę samurajów, nieszczęśliwych hegemonów, którzy znaleźli się w sytuacji nie do pozazdroszczenia. Zbiegło się to w  czasie z  upadkiem Tokugawów, wielkiego klanu, który rządził krajem od ponad dwóch stuleci. Siogunowie z tego rodu, chcąc utrzymać hegemonię, nałożyli na obce potęgi embargo. Ale teraz musieli otworzyć porty. Wymagała tego międzynarodowa sytuacja gospodarcza. Czekali tylko na odpowiednią okazję. Caryca Katarzyna spróbowała rozpocząć negocjacje, jednak z  mizernym skutkiem. Japończycy odprawili jej posłów, odrzucając wszystkie propozycje. Miało to miejsce w 1804 roku. Ale u granic stały kolejne nacje, mniej dyplomatycznie nastawione, bardziej skłonne do użycia siły. Amerykański przemysł wielorybniczy przeżywał rozkwit. Marynarze potrzebowali bezpiecznych portów, w  których mogliby się schronić przed niepogodą i  uzupełnić zapasy. Japonia jawiła im się jako ziemia obiecana, najbardziej dogodna kraina. Wysłali na rekonesans dwie delegacje. Jednak żadna z  nich nie odniosła sukcesu, porty w  Edo i  Nagasaki pozostawały niedostępne. Niezbędne były dalsze wysiłki. Chińczycy na własnej skórze przekonali się o  konieczności otwarcia na handel z zagranicą. Wojny opiumowe skończyła się ich haniebną klęską. Hongkong stał się brytyjskim protektoratem. Zachodnie techniki wojenne dominowały. To było ostrzeżenie dla Japończyków.

Amerykanie uznali, że nadszedł czas, żeby spróbować swych sił i  wysłali do Japonii osiem okrętów pod wodzą komandora Matthew Perry’ego. Dowódca otrzymał szczegółowe instrukcje. Wynegocjować otwarcie portów i nietykalność sił desantowych. Gdyby Japończycy nie usłuchali próśb, Perry miał się uciec do siły. Wiadomo było, że Tokugawowie nie są skłonni do ustępstw. Każdą dotychczasową próbę Europejczyków zdusili siłą. Dlatego Amerykanie uznali, że cel uświęca środki. Flota Perry’ego dotarła do Uragi u wejścia do zatoki Edo. Jeśli wierzyć opisom, okręty wojenne wzbudziły zaciekawienie i podziw Japończyków. Długie, czarne, imponujące statki. Pomimo nacisków Perry nie wpuścił żadnego Japończyka na pokład. Ten pokaz siły pozwalał domyślać się intencji i potencjału obcokrajowców. Następnie komandor przekazał list od prezydenta Fillmore’a. Ale pismo było skierowane do cesarza, podczas gdy faktyczna władza spoczywała w  ręku sioguna. Fatalna gafa. Amerykanie dali do zrozumienia, że powrócą z  potężniejszą flotą i  mniej pacyfistycznym nastawieniem. Dali Japończykom rok na rozpatrzenie propozycji. Potęga parowych okrętów i artylerii wywarła wrażenie. List przekazano siogunowi, po czym zaczęto się poważnie zastanawiać, jaką strategię działania przyjąć. Tym razem propozycje nie zostały bezzwłocznie odrzucone. Czy to możliwe, że trzeba będzie się uciec do użycia siły? Pierwszy raz zwołano i  poproszono o  opinię najpotężniejszych daimyō. Siogun skonsultował się również z cesarzem Komeim. Potomek Amaterasu oczekiwał jedynie, że barbarzyńcy zostaną zgnieceni i  odepchnięci. Czyż nie na tym polegało zadanie sioguna? Prawdopodobnie cesarski dwór żył

w  oderwaniu od rzeczywistości i  nie wiedział, że izolacjonizm jest anachroniczny. Nakreślono kilka linii obrony. Niektórzy samuraje dali się uwieść wojowniczym wizjom cesarza i postanowili stawić czoło amerykańskim barbarzyńcom. Najbardziej zdecydowanym zwolennikiem tej koncepcji był Tokugawa Nariaki. Inni natomiast optowali za ostrożniejszym postępowaniem. Być może przyczyniło się do tego wspomnienie „czarnych okrętów”. Wśród tych, którzy zdawali sobie sprawę z przewagi obcokrajowców, znajdował się Abe Masahiro. Większość daimyō skłaniała się do zbrojnego oporu. Niektórzy zalecali ostrożność. Dwór cesarski sprzeciwiał się wszelkim ustępstwom. Ostatecznie jednak wygrał Abe, który nie chciał zrobić fałszywego kroku, który naraziłby państwo na szwank. Przeważyła polityka kompromisu i  gotowość na otwarcie handlu[11]. Zgodnie z zapowiedziami Perry wrócił po roku. I spotkał się z  bardziej przychylnym przyjęciem. Na mocy traktatu z  Kanagawy Amerykanom udostępniono dwa porty, Shimodę i  Hakodate. Poza tym zagwarantowano pomoc rozbitkom i  pozwolono na założenie amerykańskiego konsulatu w  Shimodzie. Nie były to ustępstwa przyprawiające o  zawrót głowy, ale z pewnością większe, niż akceptowały „jastrzębie”. Jednak na tym sprawa się nie skończyła. Rosła w  siłę szeroka, ksenofobiczna opozycja, przekonana, że Japończycy mogliby się zaopatrzyć w  nowocześniejszą broń i  przepędzić intruzów. Jednak potrzeba było czasu, żeby się zorganizować, natomiast w tamtej chwili bezpośrednie działanie okazałoby się nieefektywne. Amerykanin Townsend Harris został nominowany na konsula i natychmiast wyruszył do Edo. Tam przyjął go siogun, który pozwolił mu się osiedlić w  Shimodzie, zgodnie

z  założeniami traktatu. Opinie historyków o  konsulu są rozbieżne. Niektórzy uważali go za człowieka o  przenikliwym umyśle i  wielkiej odwadze: Harris wiele ryzykował, zamieszki mogły wybuchnąć w  każdej chwili. Według innych był nieokrzesanym, ambitnym gburem i oportunistą. Wiele państw ostrzyło sobie apetyt na handel z  Japonią. Anglicy również zdołali podpisać porozumienia, i  to już w  1854  roku, tym samym, w  którym władcy Kraju Kwitnącej Wiśni przyznali prawa Amerykanom. Ich śladem podążyli Rosjanie, Holendrzy i  Francuzi. W  1858  roku Amerykanie poprosili o  nowe, korzystniejsze warunki i  gwarancje. Ich prośba została spełniona. Sami zaś zobowiązali się dostarczyć Japończykom okręty i  uzbrojenie wraz z  personelem technicznym, który miał przeprowadzić szkolenia. Tymczasem kształtowała się opozycja. Japończycy poprosili Holendrów o  broń. Zamierzali się pozbyć obcokrajowców. Tokugawie Nariakiemu przypadł w  udziale dozór nad wybrzeżem. Jego samuraje tymczasem uczyli się nowoczesnych metod prowadzenia bitew morskich. Podobno ich zamiłowanie do hierarchii i  konserwatywna mentalność znacznie spowalniały przyswajanie nowej wiedzy. Harris objął stanowisko konsula, lecz nie spotkał się z  ciepłym przyjęciem. Dopiero później, pod groźbą użycia siły, Tokugawowie zrozumieli, że muszą go traktować z szacunkiem należnym randze i  powinni postępować ostrożnie, żeby nie rozdrażnić Amerykanów. Tymczasem dochodziło do niesłychanych aktów przemocy. Japończycy, których podejrzewano o  sympatyzowanie z  obcokrajowcami lub zgodę na kompromis, spotykali się z  ziejącą nienawiścią. Najbardziej zajadli wrogowie Zachodu zjednoczyli się pod hasłem sonnō jōi, „chwała cesarzowi, precz z  barbarzyńcami”. Z  drugiej strony najpotężniejsi daimyō

przychylnie patrzyli na handel z  zagranicą, więc popierali Amerykanów. Ii Naosuke był jednym z  nich, być może najbardziej przekonanym. Harris bez trudu przeciągnął go na swoją stronę. Daimyō o  takiej pozycji nie mógł nie wyciągnąć korzyści z  ekspansji handlowej. Udało się go przekonać, że spośród zachodnich potęg to Stany Zjednoczone gwarantują największe profity, są więc najbardziej godne uwagi. Naosuke sygnował porozumienie, czym się naraził na potępienie rodaków. Ksenofobowie skazali go na śmierć i  zamordowali pod osłoną śnieżycy. Również roninowie zachowywali się niespokojnie. Holenderskiego tłumacza Harrisa zabito na ulicy, a  w  tym samym  roku (1861) podpalono brytyjską ambasadę w  Edo. Oddziały sioguna, które miały chronić Anglików, nie wszczęły alarmu. Były zajęte, zapadły w  niezwykły, „strategiczny sen”. Nastały mroczne czasy, niewiele było potrzeba, żeby zostać uznanym za zdrajcę. Na skutek ataku nie zginął żaden z Anglików, ale niektórzy uniknęli śmierci o włos. To było poważne ostrzeżenie. Wkrótce odczuto efekty traktatu z Kanagawy. Konserwatyści byli porozumieniem głęboko zawiedzeni, uznawali je za legitymizację obcej zwierzchności, największe zagrożenie dla cesarskiej władzy. Czuli się szczególnie dotknięci przez nowe prawo, zgodnie z  którym zbrodnie popełnione przez obcokrajowców w  Japonii miały być sądzone przez sądy konsularne, nie zaś przez siogunat. Było to zgodne z  prawem międzynarodowym, ale nie z japońską tradycją. Kto ponosił za to winę? Tokugawowie, rzecz jasna! W ogóle nie odnajdywali się w nowej sytuacji. Takie przekonanie leżało u podłoża prześladowań, zamieszek w  Edo i  zabójstwa Ii Naosukego. Naosuke, najstarszy członek rady, został

zamordowany tuż przed spotkaniem z siogunem. Przedmiotem niechęci byli Tokugawowie. Takie nastroje towarzyszyły powrotowi posznowania dla tradycji. Badano przeszłość przodków, czasy nieskażone nędzą siogunatu. Interpretatotorzy klasycznych tekstów, począwszy od Kojiki, stawiali sprawę jasno: prawowitym władcą Japonii był cesarz, nie siogun, pospolity uzurpator. Samuraje dali się przekonać podobnym interpretacjom dawnych traktatów i  wsparli cesarza przeciwko Tokugawom. Władzę dyktatury wojskowej kwestionowano ze wszystkich stron. Jej czas dobiegał końca. Niekiedy błahe wydarzenie może dać początek potężnym zamieszkom. Brytyjczycy czekali na pretekst do uderzenia na Japonię. Stał się nim banalny incydent. Choć z punktu widzenia Japończyków sytuacja była godna ubolewania. W  1862  roku czterech brytyjskich żołnierzy przejeżdżało nieopodal Jokohamy. Natknęli się na daimyō Satsumy. Nie zgodzili się zsiąść z  koni i  oddać mu pokłonu, co zostało uznane za ciężką obrazę. Wskutek tego doszło do potyczki, żołnierze wyszli z niej pokiereszowani, jeden z  nich zmarł. Wydarzenie z  łatwością mogło się stać zarzewiem incydentu dyplomatycznego. Brytyjczycy wkrótce wystąpili o zadośćuczynienie. Postawili twarde warunki: wypłata odszkodowania i  ukaranie napastników. Żeby przyspieszyć przekazanie pieniędzy i  dobitnie wskazać na swoje intencje, Anglicy wysłali morski kontyngent do ataku na Satsumę. Rozpoczął się intensywny ostrzał Kagoshimy, stolicy prowincji. Japończycy zareagowali w  zgoła niespodziewany sposób, który wiele mówi o  ich charakterze. Ogarnął ich bowiem podziw dla tak imponującej floty! Otrzymali małą próbkę siły

obcokrajowców. Później wręcz zwrócili się do Anglików z  prośbą o  przeszkolenie z  technik prowadzenia bitew morskich. Klany z  Satsumy należały do historycznych rywali Tokugawów i  nigdy nie przestały im zagrażać. Ich samuraje z  poświęceniem kultywowali sztuki walki. W  przeciwieństwie do żołnierzy z regularnej armii wcale nie zgnuśnieli. Podobnie można scharakteryzować klany z  innego regionu, z  Choshu: wielkie ambicje, olbrzymie pragnienie zdetronizowania Tokugawów. Wojownicze rody chciały dać pokaz siły w starciu z siłami Zachodu. Poważny błąd. Buntownicy zamknęli cieśninę Shimonoseki przed wszystkimi obcymi okrętami, czym sprowokowali natychmiastową reakcję mieszanych sił angielsko-holenderskofrancuskich. Mimo przewagi liczebnej Japończyków zachodnia flota przeważyła. Był to kolejny dowód na to, że samuraje upadli na duchu. Gdy doszło do bezpośredniego starcia, ulegli przeciwnikowi, choć dysponowali przecież liczniejszymi oddziałami. Upokorzono ich pod wieloma wzgledami. Tradycja samurajska powinna przygotować japońskich wojowników do pojedynków, ale to właśnie w  walce jeden na jeden okazali się nieudolni. Niegdyś zmietliby z  powierzchni ziemi nawet wielokrotnie liczebniejsze oddziały przeciwnika, ale czasy świetności już dawno minęły. Zupełnie inaczej wyglądały japońskie działania podczas mongolskich inwazji. I pomyśleć, że samuraje naciskali na cesarza, żeby skłonił sioguna do wydalenia barbarzyńców z  kraju! Przegrana sprawa. Samuraje z Choshu na własnej skórze przekonali się, że gdy ludzie Zachodu wkroczyli na ich terytoria, nie dało się już ich wypędzić.

Z całej tej sytuacji wyniesiono jedną naukę: ostatnie porażki wskazały ścieżkę, którą należało podążyć. Zamiast walczyć między sobą, klany z  Choshu i  Satsumy powinny połączyć siły. Zjednoczone miałyby większe szanse obalić Tokugawów i  stawić czoło obcokrajowcom. Jeśli chodzi o  tych ostatnich, samuraje czuli do nich dziwną mieszankę miłości i nienawiści. Oznaczało to potrzebę restrukturyzacji armii. Mori Takachika, potężny daimyō z  Choshu, powierzył jej przeprowadzenie w  wojskach swojego klanu młodemu, zdolnemu generałowi Takasugiemu Shinsaku. Nie dało się już dłużej przymykać oka na ogólne, postępujące zmniejszenie zdolności bojowej samurajów. Dlatego postanowiono zorganizować armię, do której będą werbowani wszyscy chętni i  zdolni do walki, niezależnie od przynależności klasowej. To było podstawowe kryterium budowy nowej armii. W odpowiedzi na atak siogun wysłał przeciwko samurajom z Choshu silny kontyngent. Lokalny daimyō się poddał, ale jego oddziały kontynuowały walkę. Nadszedł czas, by pokazać Tokugawom, co znaczy prawdziwy honor wojownika. Lokalne wojsko opanowało księstwo i  w  1866  roku, za drugim podejściem, zdołało odeprzeć atak Tokugawów. Samuraje wstrzymali się od udzielenia rządowi wsparcia. To umożliwiło tryumf Choshu. Tymczasem siogun nawoływał do zaprzestania walk i wycofywał oddziały. Koniec Tokugawów zbliżał się nieuchronnie. Decydujący strategiczny ruch wykonała grupa roninów z  Tosy, którzy dołączyli do sojuszu między klanami z  Choshu i  Satsumy. W  tej sytuacji bakufu musiał ustąpić. Odwieczni rywale Tokugawów zawarli sekretne porozumienie. W 1866  roku zmarł Tokugawa Iemochi, rok później władzę objął nowy siogun, Keiki. W  przeciwieństwie do poprzednika był człowiekiem doświadczonym. Keiki zdawał sobie sprawę, że

zapewnienie trwania dyktatury reżimu siogunów jest niewykonalne. Wszelkie próby zachowania bakufu groziły wzrostem niezadowolenia daimyō, a  co za tym idzie buntem i wojną domową. Dlatego rok później w  listopadzie Keiki zrozumiał, że musi przywrócić władzę cesarzowi. Szykowała się restauracja niesłychanej wagi. Oczywiście nie wszyscy lojalni Tokugawom daimyō podzielali jego opinię. Tymczasem samuraje z Satsumy i  Choshu zaczęli stanowić poważne zagrożenie. Przede wszystkim uzbroili się po zęby, ale nie należy też lekceważyć ich zdolności bojowych doskonalonych pod okiem pierwszorzędnych instruktorów, Anglików i  Francuzów. Obalenie reżimu leżało w interesie wielu różnych grup. Na początku 1868  roku pałac siogunów wpadł w  ręce cesarskich partyzantów. Był to sukces Choshu i  Satsumy, lecz również samurajów z  prowincji Echizen, Nagoja, Tosa i  Hiroszima. Keiki przygotował akt kapitulacji, jednak jego sojusznicy nie zgodzili się na zrobienie z niego użytku. Musieli wierzyć w  zwycięstwo, choćby dlatego, że armia bakufu była trzykrotnie większa od wrogiej. Ale po raz kolejny to nie liczby okazały się decydujące. Techniki wojenne Tokugawów były przestarzałe, co bezdyskusyjnie stawiało ich w  trudnej sytuacji. Poplecznicy cesarza szybko rozprawili się z  rywalami. Ich oddziałami kierował dzielny dowódca Saigō Takamori, o  którym wkrótce miało się zrobić głośno. Walki powoli wygasały. Od czasu do czasu stronnicy cesarza gasili ostatnie ogniska oporu. W  końcu unicestwili przeciwników ostatecznie. Keikiego potraktowano łaskawie, pozwolono mu się wycofać i  zapewniono sowitą odprawę. Na cesarski tron został wyniesiony Mutsuhito, nastoletni syn

Komeiego. Nastąpiła tak zwana restauracja Meiji (pośmiertne imię Mutsuhita) i okres Meiji. Wojskowa dyktatura stała się tylko wspomnieniem. A  samuraje? Czy ich też mogła unicestwić szalona energia nowej epoki? Czy mogło się okazać, że światem rządzą wartości, które wymagają istnienia samurajów, czy zmiana nieodwołalnie skazywała dzielnych wojowników na zapomnienie? Na skutek restauracji powstał pierwszy, bardzo syntetyczny dokument, stanowiący podstawę do określenia porządku prawno-politycznego państwa, tak zwana przysięga cesarska, zawierająca pięć artykułów. Opublikowano go w  kwietniu 1868 roku. Wyrażał ducha nowej epoki. Zdawał się naznaczony wpływami obcej, zachodniej cywilizacji i  przywodził na myśl podobną próbę kodyfikacji prawnej księcia Shōtoku z  VII wieku. Pierwszy artykuł tego dokumentu odnosił się do zarządania państwem; stanowił mianowicie, że wszelkie decyzje będą podejmowane po publicznej debacie. Wbrew pozorom nie oznaczało to demokratyzacji. Chciano po prostu zagwarantować wszystkim daimyō możliwość uczestnictwa w  zarządzaniu nowym państwem. Z  drugiej strony owe zgromadzenia nie miały stałego charakteru. Był to formalny sposób sprawowania kontroli nad samurajami wysokiej rangi. Drugi artykuł sankcjonował udział wszystkich stanów w  administrowaniu państwem. Było to w  wyraźnej sprzeczności ze sztywnym podziałem społecznym i  brakiem mobilności charakteryzującymi system Tokugawów. Oczekiwano, że uda się jednym ruchem wyplenić silnie zakorzenioną mentalność. Zgodnie z trzecim artykułem w nowym państwie każdy miał prawo do rozwijania talentu. Odpowiadało to w  pewnym

zakresie zasadzie, która obowiązywała już w  Chinach: każdy może zrobić karierę, jeśli na to zasłuży. Czwarty artykuł miał na celu odrzucenie dawnych złych obyczajów i  wprowadzenie autentycznych praw naturalnych. Pośrednio odwoływano się w  ten sposób do konfucjańskich wartości, ale efektywne przełożenie tych praw na rzeczywistość pozostawało nieokreślone. Najistotniejszą zmianę zapowiadała jednak treść artykułu piątego: Należy szukać wiedzy na całym świecie, aby umacniać fundament cesarskiej władzy.

Oznaczało to połączenie starego z  nowym, wyrażone również przez hasło: „wschodnia etyka, zachodnia nauka”. Oto recepta na zwycięską przyszłość. Pojawiły się głosy, że wdrożenie tej zasady stoi w  wyraźnej sprzeczności z  ideałami samurajów, którzy nie odnaleźliby się w bezustannie zmieniającym się świecie, co rusz podlegającym transformacjom wynikającym z rozwoju nauki. Z drugiej strony w  przeszłości samuraje potrafili się dostosować do innych reżimów i  może ów piąty artykuł nie stanowił dla nich aż tak olbrzymiego zagrożenia. Również pozostałe reformy polityczne i  administracyjne są godne uwagi. Cesarz osiadł w  zamku siogunów, a  miasto Edo zostało przechrzczone na Tokio w  ramach celebrowania wejścia w nową erę. Nowa nazwa oznacza „Wschodnią Stolicę”. Posiadłości Tokugawów przekształcono w  prefektury, podobnie stało się z ziemiami pozostałych klanów. W rezultacie Japonię podzielono na czterdzieści pięć prefektur. Ów podział funkcjonuje do dzisiaj. Zniesiono cła i  wewnętrzne bariery celne.

Sytuacja ekonomiczna samurajów radykalnie się zmieniła. Najpotężniejsi daimyō zostali uwolnieni od licznych obowiązków, jak choćby utrzymywania prywatnych armii. Teraz to państwo przejęło owo zadanie, wypłacało samurajom skromny żołd. Pensja wojowników została zmniejszona o  połowę, przez co wielu z  nich, szczególnie niższych rangą, wpadło w tarapaty finansowe. Samurajów dotykały kolejne restrykcje. W  1871  roku zdjęto z  nich obowiązek noszenia dwóch mieczy. Brzmiało to jak przywilej, jednak pięć lat później jednoznacznie zabroniono im noszenia dwóch mieczy. Pozbawiono ich najważniejszego atrybutu, niezbywalnego składnika tożsamości. Oznaczało to, że restrukturyzacja nie brała pod uwagę potrzeb klasy samurajów, nie zamierzała utrzymać ich uprzywilejowanej pozycji[12]. Jednakże nie zadano jeszcze ciosu łaski. Yamagata Aritomo odbył podróż rozpoznawczą, której celem było zastosowanie w  Japonii godnych uwagi rozwiązań prawno-administracyjnych, stosowanych przez europejskie potęgi. Zapalił się do idei obowiązkowej służby wojskowej i  od 1873  roku również Kraj Kwitnącej Wiśni dysponował armią poborową. Było to równoznaczne z przyznaniem, że każdy, kto ma takie aspiracje, może zostać samurajem, jeśli przejdzie wojskowe przeszkolenie. Prawo z  1876  roku, zakazujące samurajom noszenia mieczy, doskonale współgrało z wprowadzeniem obowiązku służby wojskowej. Zniknął ostatni przywilej samurajów, a  ich klasa powoli odchodziła w przeszłość. Mniej dramatycznym skutkiem transformacji była zmiana wyglądu zewnętrznego. Samuraje zrezygnowali z tradycyjnego grzebienia przy hełmie, który stał się niepraktyczny, kiedy

zaczęto używać mundurów na modłę zachodnią. Odzwierciedlało to utratę tożsamości stanu wojowników, ofiar restauracji Meiji. Poważniejszy problem stanowił brak zajęcia dla samurajów. Mierzono się z  nim już w  czasach Tokugawów, ale teraz przybrał bardziej dramatyczną skalę, zagrażając samemu istnieniu klasy. Wraz ze zniesieniem księstw i  ustanowieniem prefektur samuraje stracili pracodawców, możliwość znalezienia punktu zaczepienia. Groziła im wyniszczająca nędza. Wielu sprzedało swe ziemie, niektórzy – doprowadzeni do ostateczności – miecze. W  tych okolicznościach wyglądało na to, że wszystko stracone. Zysk z  takich transakcji nazywano pieniędzmi spłukanymi łzami. Wyrażenie oddawało stan ducha samurajów, którzy musieli się wyprzedawać, by choć odrobinę zarobić. Niektórzy próbowali poradzić sobie z tą sytuacją, dołączając do policji lub otwierając szkoły walki. Szukali zajęcia w swoim fachu, zamiast biernie ulegać rozwojowi wypadków. Zawsze było to jakieś pocieszenie, przynajmniej nie pracowali jako kupcy lub robotnicy, w przeciwieństwie do wielu innych. Byli też tacy, którzy z  rozrzewnieniem wspominali chwalebną przeszłość, raj, którego nie zaznali. Ci kończyli na garnuszku zamożniejszych, pogrążeni w  lenistwie. Nie szli z duchem czasu, więc ich pochłonął. Wśród nich znajdowali się również aktywni głosiciele nostalgicznego ekstremizmu. Odrzucali erę Meiji, ale nie siedzieli z  założonymi rękami. Proponowali brutalne rozwiązania, zgodne ze starą samurajską tradycją. Dowódcą cesarskiej armii był Saigō Takamori. Miał pod swoimi rozkazami dobrych dziesięć tysięcy żołnierzy

zrekrutowanych w Satsumie, Choshu i Tosie, trzech najbardziej niespokojnych i  buntowniczych regionach. Tu wciąż można było spotkać dzielnych, zaprawionych w boju wojowników. Ale tak działo się przed wprowadzeniem obowiązkowej służby wojskowej. Po reformie również cesarska armia uległa przemianom. Jaki musiał być stosunek Saigō do niektórych decyzji? Chciał, żeby żołnierze brali udział w wojnach. Utopia? Może. W  każdym razie wspierany przez swoich popleczników zaproponował nowym rządzącym inwazję na Koreę. Miał to być powrót do dawnych czasów. Stosunki handlowe z  tym krajem zostały zerwane w  1873  roku, istniał więc pretekst do wypowiedzenia wojny. Saigō zaproponował, że dokona pierwszy desantu i celowo da się zabić dla dobra Japonii. Byłby to ostateczny casus belli, który pozwoliłby na przeprowadzenie walnej ofensywy. Jego propozycję zdecydowanie odrzucono i  uznano za anachronizm. Co więcej, rządzący stwierdzili, że zaangażowanie w  podobną awanturę musiałoby doprowadzić do klęski. Tak uważali ci, którzy dbali o przyszłość narodu i bez litości tępili podobne dziwactwa. Głównym antagonistą Saigō był książę Iwakura Tomomi. Iwakura wyruszył z  misją dyplomatyczną do Stanów Zjednoczonych i Europy. Pierwszy raz bandera ze wschodzącym słońcem posłużyła jako flaga kraju. Tymczasem Saigō postanowił wykorzystać nieobecność księcia. Przygotował już cały plan ekspedycji, ale musiał go odłożyć w  czasie. Iwakura wrócił w  samą porę, żeby go zablokować. W odpowiedzi na weto Saigō złożył dymisję. Wrócił do domu na Kiusiu. Czuł się obcy w nowym świecie. Nie on jeden. Wielu samurajów było rozczarowanych. Kolejnego pretekstu dostarczył incydent z  Chińczykami.

Wymordowali oni bowiem japońskich rozbitków. Armia odwetowa ruszyła na Tajwan. Ale Chiny zapłaciły olbrzymią kontrybucję i  sprawę pośpiesznie zamknięto. Taki rozwój wypadków wzbudził niezadowolenie samurajów. Lecz jak widać, niektóre cele można było realizować poprzez działania dyplomatyczne, nie tylko wojenne. W Korei sytuacja rozwijała się podobnie. Japończycy wysłali tam flotę. czyżby z  opóźnieniem przyjęto propozycję Saigō? Wcale nie. Z  dużej chmury mały deszcz, Koreańczycy zgodzili się podpisać traktat, na mocy którego otworzyli kilka portów na handel z  Japonią. Kolejne rozczarowanie, znów zdolności dyplomatyczne przeważyły nad rozwiązaniem siłowym. Samurajom wciąż brakowało chwały, którą przynieść może tylko wojna. Tymczasem wybuchały kolejne bunty. Samuraje nie akceptowali stylu życia ery Meiji i  nowych praw, które tak ciężko ich dotknęły. Chwytali więc za miecze, lecz na próżno. Eto Shimpei stanął na czele około dwóch tysięcy samurajów z Kiusiu, najbardziej wojowniczej z japońskich wysp, ale został pobity. Również pozostałe bunty utopiono we krwi. W 1877  roku kraj obiegła pogłoska, że ktoś obrabował rządowe arsenały. Stało się to w  Kagoshimie, a czynu dokonali poplecznicy Saigō Takamoriego. Ale dowódca o  niczym nie wiedział; to nie on pociągał za sznurki. Kiedy o  wszystkim usłyszał, był zaskoczony, a  nawet zażenowany. Po długich wahaniach Saigō zdecydował się wesprzeć swych zwolenników i  wskazał konkretny cel, twierdzę Kumamoto. Choć uważał, że to stracona sprawa, zaangażował w  nią wszystkie swoje siły.

Czy zdawał sobie sprawę z sytuacji? Owszem, jego ludzie byli świetnie wyszkoleni, ale nie należało lekceważyć również armii rządowej. Generał Tani, dowódca twierdzy, miał pod rozkazami garnizon liczący cztery tysiące żołnierzy. Siły Saigō sięgały czterdziestu tysięcy. Oblężenie ciągnęło się już dwadzieścia dni i  nic nie wskazywało na to, żeby obrońcy mieli ustąpić. 14 kwietnia 1877  roku nadciągnęły posiłki. Twierdzę Kumamoto uwolniono, wojska buntowników pierzchły. Saigō musiał uciec aż do Satsumy, żeby uniknąć kary. Regularne siły próbowały go pochwycić za wszelką cenę. Należało zdusić ostatnie ognisko oporu przeciwko „oświeconym rządom”. Kagoshimę, którą Saigō zostawił bez obrony, zaatakowała cesarska flota. Ważny bastion potęgi samurajów szybko skapitulował. Na koniec przy dowódcy zostało już tylko stu wojowników. Uciekli w  okolice Shiroyamy, gdzie stawiali zaciekły opór. Lecz próżny trud, cesarska armia była zbyt liczna. Wiedzieli to wszyscy po obu stronach frontu. Ale Saigō nie zamierzał się poddawać. Wtedy przypomniał sobie o  nim jego stary przyjaciel, Yamagata Aritomo, generał armii rządowej. Napisał do niego emocjonalny list z  prośbą o  kapitulację. Nic więcej mu nie pozostawało. Uwypuklał okrucieństwo bratobójczej wojny, która często zmuszała członków tego samego klanu do walki przeciwko sobie. Dodał, że sprawa Saigō jest skazana na niepowodzenie, mimo że jego ludzie walczą dzielnie. Dlatego nalegał, żeby generał ustąpił i  złożył broń. Dowiódłby w  ten sposób, że nie ma nic wspólnego z buntem i że sytuacja po prostu wymknęła mu się spod kontroli. Mógł zaufać, że rząd okaże mu łaskę.

Przeciwko rebeliantom wysłano trzydzieści tysięcy ludzi. Atak miał nastąpić lada chwila. Hordy Saigō miały zostać zmiecione z powierzchni ziemi. Ale on nie chciał się poddać: to czyn niegodny prawdziwego samuraja. Nie tak postępował wojownik. I tak, 24 września 1877 roku, niedobitki buntowniczej armii czekały odważnie na szturm nieprzyjaciela. Rebelianci wiedzieli, co ich czeka, ale wierzyli, że to honorowa śmierć. Zrobili wszystko, co w  ich mocy, żeby nie ułatwiać zadania zdrajcom. Poświęcili życie dla słusznej sprawy. Uważali się za ostatnich wiernych obrońców Japonii. Amaterasu otaczała ich blaskiem, przypominając chwalebne czasy powstania Kojiki. A później nadszedł koniec. Rana pachwiny nie pozwoliła Saigō towarzyszyć swoim ludziom. Beppu Shinsuke, jeden z najwierniejszych towarzyszy, zniósł go z  pola bitwy. Zdążyli schronić się w  pobliskim domu, gdzie błyskawicznie podjęli decyzję[13]. Seppuku, tysiącletnia tradycja. Saigō nie mógł postąpić inaczej. Samuraj rozpruł sobie brzuch, po czym Beppu jednym ciosem ściął mu głowę. Następnie również on ruszył na spotkanie z przeznaczeniem. Salwa zakończyła jego desperacką szarżę. Wojska rządowe zdobyły głowę wrogiego generała. Wręczyły ją Yamagacie, który oddał jej honor rytualnym pokłonem. Jak za dawnych czasów. Podczas ceremonii pogrzebowej Saigō opłakiwano i  podziwiano. Niezależnie od tego, po której stał stronie, doceniono jego waleczność. Jego imię stało się legendarne.

Rząd Meiji znacząco ograniczył przestrzeń samurajów. Śmierć Saigō oznaczała koniec epopei, którą zapoczątkował książę Yamato. Każde z  długiej listy nazwisk zasługuje na specjalną wzmiankę, każde nosiła wyjątkowa postać. Minamoto Yoshitsune, Kusonoki Masashige, Takeda Shingen, Oda Nobunaga, Toyotomi Hideyoshi, Tokugawa Ieyasu i  wielu innych mistrzów japońskiej sztuki wojennej, często anonimowych. Są tacy, którzy uważają, że duch samurajów nie zginął, tylko ukazuje się pod innymi nazwami. Choćby kamikaze, którzy odwoływali się do samurajskich ideałów, poświęcali się śmierci i  popełniali seppuku, spadając na amerykańskie okręty wojenne podczas II wojny światowej. Można dowodzić, że to nie Saigō, ale Mishima poprzez swój szaleńczy, lecz trzeźwy gest i  próbę przywrócenia tradycji w  pojedynkę, zasługuje na miano ostatniego epigona samurajów. Byłaby to jednak nadinterpretacja. Nie każdy wojenny czyn Japończyków można przypisać samurajom, a  Mishima, choć popełnił spektakularne seppuku, nie powinien być porównywany z Saigō, który walczył o zupełnie inne wartości. Niczego nie ujmując żadnemu z  wojowników, którzy ponieśli śmierć na polach bitew, należy zauważyć, że nie każda utrata życia wpisuje się w  tradycję samurajów. Wiele miało inny charakter, a  wierność władcy nie zawsze je legitymizuje lub usprawiedliwia. Śmierć w  czasie pokoju, czyli taka, jaką sobie zadał pisarz Yukio Mishima, ma inny wydźwięk. Nie można też powiedzieć, że tradycja samurajska przetrwała w  kręgach potentatów japońskiego przemysłu. Oczywiście, oni też walczą o  pewną sprawę. Kieruje nimi lojalność wobec przedsiębiorstwa, chęć rywalizacji. Duch

klanowości nie zniknął, widać go w  niektórych dzisiejszych zachowaniach. Członkowie tej samej firmy lub branży handlowej tworzą zamknięte kręgi, spotykają się niemal wyłącznie we własnym gronie, również po pracy. Można to traktować jako oznakę przynależności do pewnej grupy, którą spajają podobne wartości. Byłoby jednak zuchwalstwem doszukiwanie się źródeł tych zachowań w  tradycji samurajów. Już nawet doszukiwanie się analogii jest problematyczne. Doprowadziłoby to do uogólnień, jak choćby: Japończycy to konserwatyści, którzy nigdy nie odcinają się od przeszłości. Gorin-no Sho, księga Musashiego, stała się biblią menedżerów. Oni również, choć oczywiście metaforycznie, wyprowadzają ciosy, zmuszając rywali handlowych do kapitulacji. Trudno sobie wyobrazić, żeby na Wall Street ktoś zaczął wymachiwać długim lub krótkim mieczem. Lubię myśleć, że samuraje nie umarli; dlatego opisałem ich chwalebne dzieje. Wraz z  Saigō Takamorim umarł pewien świat, który jednak nie zniknął bez śladu. Seppuku Saigō stawia ostatnią kropkę we wspaniałej historii. Często krwawej, często haniebnej, splamionej serią zdrad. Cóż więcej można powiedzieć o  samurajskich wzorcach? Samuraj zachęca do czynu, oczyszcza pole działania ze słów, przygotowuje przestrzeń do użycia śmiercionośnej broni. Nie należy też zapominać o  samurajskich wartościach duchowych. Dziś to sztuki walki – karate, aikido, judo[14] – pozwalają dostrzec ślad, ułamek świetnej przeszłości, która ożywa podczas szlachetnych zmagań, gdy przeciwnicy godnie stawiają sobie czoło.

[1] Tsunetomo Yamamoto, Hagakure. Sekretna księga samurajów. Wszystkie cytaty z niniejszej książki zostały opracowane na podstawie wersji dostępnej pod adresem http://www.bushido.com.pl/teksty/hagakure.pdf (przyp. tłum). [2] Por. I. Nitobe, Bushido: the Soul of Japan, Tokyo-Rutland (Vermont) 1969. [3] Por. Lunyu, 12, 11. Rozważania na ten temat zawarłem w mojej książce La filosofia cinese, Milano, Rizzoli 2000, ss. 20– 21. [4] Y. Mishima, La via del samurai, Milano 1983, s. 47. [5] Ibidem. [6] Ibidem. [7] Genji monogatari, The Tale of Genji, New York 1976, s. 48. [8] Ibidem. [9] To zagadnienie osiowe Gary’ego Leuppa. Por. Male Colors: The Construction of Homosexuality in Tokugawa Japan, Berkeley and Los Angeles 1995. [10] Nie wspominając o fakcie, że aktorzy z trup wędrownych świadczyli usługi seksualne za pieniądze. [11] Japan: Its History and Culture, s. 142. [12] Ibidem, s. 152. [13] Samurai: The Story of a Warrior Tradition, s. 127. [14] Mowa o XIX- i XX-wiecznych sztukach walki, a więc powstałych w czasach upadku samurajów. Inaczej zaś przedstawia się sprawa z karate, judo (jako jujitsu) i, przede wszystkim, z kendo. Trudno uchwycić zamierzchłe źródło, z którego się wywodzą.

BIBLIOGRAFIA

AA. VV., Ideals of the Samurai, tłum. W. Scott Wilson, Santa Clarita (California) 2000, wyd. 13. Ames, R. T., „Bushido: Mode or Ethic?”, w: Traditions, 3, nr 2, ss. 61–70. Anesaki, M., A History of Japanese Religion, London 1930. Arena, L. V., Storia del Buddhismo Ch’an, Milano 1992. – Del nonsense, Urbino, Quattroventi 2000 (wyd. 2). – La filosofia cinese, Milano 2000. – Kamikaze, Milano 2003. Arena, L. V. (red.), Haiku, Milano 1995. Benedict, R., Il crisantemo e la spada, Milano 1991. Berry, M. E., Hideyoshi, Harvard University Press 1989. Blomberg, C., The Heart of the Warrior: Origins and Religious Background of the Samurai System in Feudal Japan, Sandgate 1974. – Samurai Religion: Some Aspects of Warrior Manners and Customs in Feudal Japan, Uppsala 1976. Boxer, C. R., The Christian Century in Japan, Berkeley 1951. Brinkley, F., Samurai: The Invincible Warriors, Santa Clarita (California) 1975. Brüll, L., Die japanische Philosophie, Darmstadt 1989. Butler, K. D., „The Heike Monogatari and the Japanese Warrior Ethic”, w: Harvard Journal of Asiatic Studies, XXIX (1969). Callahan, C., Tales of Samurai Honour, w: „Monumenta Nipponica”, t. XXXIV, nr 1. Cleary, T., L’arte giapponese della guerra, wyd. włoskie, Milano 1993. Cook, H., The Samurai. The Story of a Warrior Tradition, New York 1993.

Daidoji, Yuzan, The Code of the Samurai, tłum. A. L. Sadler, Tokyo - Rutland (Vermont) 1988. Draeger, D. F., The Martial Arts and Ways of Japan, New York-Tokyo 1973. Dumoulin, H., Geschichte des Zen-Buddhismus, t. II (Japan), Bern 1986. Friday, K. F., Hired Swords: The Rise of Private Warrior Power in Early Japan, Stanford (California) 1992. Giles, L., Sun-tzu on the Art of War, Taipei 1964. Hall, J. W., Japan: From Prehistory to Modern Times, New York 1970. Harootunian, H. D., Things Seen and Unseen: Discourse and Ideology in Tokugawa Japan, Chicago 1988. Harrison, E. J., The Fighting Spirit of Japan, London 1913. Heike Monogatari, tłum. H. Kitagawa i B. T. Tsuchida, Tokyo 1975. Hogen Monogatari, tłum. E. R. Kellogg, w: „Transactions of Asiatic Society of Japan”, t. XLV, nr 1, 1917. Hoover, T., La cultura zen, Milano 1981. Hurst, G. C., „Death, Honor, and Loyalty. The Bushidò Ideal”, w: Philosophy East and West, 40 (1990), ss. 511–527. Hyams, J., Zen in the Martial Arts, New York 1979. Ikegami, E., Poskromienie samurajów: honorowy indywidualizm i kształtowanie się nowożytnej Japonii, tłum. J. Hunia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2011. Ives, C., Zen Awakening and Society, Honolulu 1992. Izutsu, T. i T., Die Theorie des Schönen in Japan, Köln 1988. Jansen, M. B. (red.), Warrior Rule in Japan, Cambridge (N. Y.) 1996. Kammer, R., Swordsmanship, London 1978. Kato, S., Storia della letteratura giapponese, Venezia 1987– 1996.

Kenko, Notatki z chwili nudy, tłum. D. Muszer, w: „Topos” 1997, nr 4, s. 14–17. King, W. L., Death was His Koan: The Samurai Zen of Suzuki Shosan, Fremont (California) 1986. – Zen and the Way of the Sword, Oxford-New York 1993. Kirby, D., Samurai Swordsmanship, t. I, Knoxville (Tennessee) 1985. Kojiki, tłum. W. Kotański, PIW, Warszawa 1986. Kuki, S., Struktura iki, tłum. H. Lipszyc, A. Lipszyc, Karakter, Kraków 2017. Leupp, G., Male Colors: The Construction of Homosexuality in Tokugawa Japan, Berkeley and Los Angeles 1995. Lu, D., Sources of Japanese History, I, New York 1974. Mac Cullough, E., The Taiheiki: A Chronicle of Medieval Japan, New York 1959. Masatsugu, M., The Modern Samurai Society, Tokyo 1982. Mishima, Y., La via del samurai, wyd. włoskie, Milano 1983. Morris, I., The World of the Shining Prince: Court Life in Ancient Japan, Harmondsworth (Sussex) 1969. – The Nobility of Failure, London 1975. Morris, I., Morris, M., Varley, P. H., The Samurai, Harmondsworth (Sussex) 1974. Musashi, Miyamoto, Gorin-no Sho. Księga pięciu kręgów, tłum. Agnieszka Żuławska-Umeda, Diamond Books, Bydgoszcz 2001. Nakamura, H., Systemy myślenia ludów Wschodu: Indie, Chiny, Tybet, Japonia, red. Philip P. Wiener, tłum. M. Kanert, W. Szkudlarczyk-Brkić, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2005. Nitobe, I., Bushido – dusza Japonii: wykład o sposobie myślenia Japończyków, tłum. Witold Nowakowski, Diamond Books, Bydgoszcz 2001.

Obata, T., Naked Blade: A Manual of Samurai Swordsmanship, Thousand Oaks (California) 1985. Okakura, Księga herbaty, tłum. M. Kwiecińska-Decker, Karakter, Kraków 2017. Perrin, N., Giving up the Gun: Japan’s Reversion to the Sword, Boston 1979. Ratti, O., Westbrook, A., I segreti dei samurai, Roma 1992. Robinson, B. W., The Arts of the Japanese Sword, TokyoRutland (Vermont) 1961. Rogers, J. M., Arts of War in Times of Peace, w: „Monumenta Nipponica”, t. XLV, nn. 3-4. Sadler, A. L., The Code of the Samurai, Tokyo-Rutland (Vermont) 1988. Sakeda, M.-Akita, G., The Samurai Disestablished, w: „Monumenta Nipponica”, t. XLI, nr 3. Sansom, G. B., A History of Japan to 1334, Stanford (California) 1958. – A History of Japan: 1334–1615, Stanford (California) 1962. – Japan: A Short Cultural History, Stanford, California 1978. Sato, H., Legends of the Samurai, Woodstock, New York 1995. Sato, K., The Japanese Sword, Tokyo 1983. Schinzinger, R., Japanisches Denken, Berlin 1983. Scott Morton, W., Japan: Its History and Culture, New York 1994 Seward, J., Hara-kiri, Tokyo-Rutland (Vermont) 1968. Stevens, J., The Sword of No-Sword, Boston-London 1984. Storry, R., The Way of the Samurai, London 1978. Sugawara, M., Lives of Master Swordsmen, Tokyo 1988. Sunzi (Sun-tzu), Sztuka wojenna, oprac. R. Stiller, vis-àvis/Etiuda, Kraków 2014. Suzuki, D. T., Zen and Japanese Culture, wyd. 3, Princeton University Press 1973.

Taiheiki (The), tłum. H. C. McCullogh, Tokyo-Rutland (Vermont) 1979. Takuan, S., The Unfettered Mind, tłum. W. S. Wilson, Tokyo 1986. Tsunoda, R., de Bary, W. T., Sources of Japanese Tradition, New York 1964. Turnbull, S., Samurai Armies: 1550–1615, London 1979. – Warlords of Japan, London 1979. – The Book of the Samurai: The Warrior Class of Japan, London 1982. – Samurai Warriors, London 1987. – Battles of the Samurai, London 1987. – Samurai Warlords – The Book of the Daimyo, London 1989. – The Lone Samurai and the Martial Arts, London 1990. – The Samurai. A Military History, Richmond (Surrey) 1996. – The World of the Samurai, London 1996. – Samurai Warfare, London 1996. – Samuraje. Dzieje japońskich wojowników, tłum. Monika Barańska, Wydawnictwo „Arkady”, Warsdzawa 2007 Varley, P., The Onin War, New York 1967. Warner, G., Draeger D. F., Japanese Swordsmanship, New York-Tokyo 1982. Watanabe, T., Jun’ichi, I., The Love of the Samurai, London 1989. Wolferen, K. (van), The Enigma of Japanese Power, London 1989. Yamamoto, T., Hagakure. Sekretna księga samurajów, http://www.bushido.com.pl/teksty/hagakure.pdf Yasushi Inoue, Morte di un maestro del Tè, tłum. G. Coci, Skira, Losanna 2016. Yonekura, I., „The Three Sacred Treasure: Symbols of the Imperial Throne of Japan”, w: The East, 10, nr 10, ss. 42–45.

Yoshikawa, E., Musashi, Diamond Books, Bydgoszcz 2019. Yumoto, J. M., The Samurai Sword: A Handbook, TokyoRutland (Vermont) 1958. Yuzan, D., Budoshinshu: Warrior Primer, tłum. W. Scott Wilson, Santa Clarita (California) 1984. Zeami, M., Il segreto del teatro No, tłum. włoskie, wyd. 2, Milano 1982. Filmografia Inagaki Hiroshi, Samuraj I, Musashi Miyamoto, Japonia 1955. – Samurai II, Duel at Ichijoji Temple, Japonia 1955. – Samurai III, Duel at Ganryu Island, Japonia 1956. (Trylogia filmowa o Miyamocie Musashim). – 47 roninów (Chūshingura), Japonia 1962. Kurosawa Akira, Siedmiu samurajów (Shichi nin no samurai), Japonia 1954. – Straż przyboczna (Yōjinbō), Japonia 1961. – Sobowtór (Kagemusha), Japonia 1980. Kumai Kei, Śmierć mistrza herbaty (Sen no Rikyū), Japonia 1989. Okamoto Kihachi, Miecz zagłady (Dai-bosatsu tōge), Japonia 1967.

GLOSARIUSZ

Wszystkie terminy i  nazwy pochodzą z  języka japońskiego, chyba że zaznaczono inaczej. Aikido. „Droga harmonii ducha”. Defensywna sztuka walki skodyfikowana przez Moriheiego Ueshibę (1883–1969). Synteza różnych stylów walki: jujitsu (por.), szermierki i walki włócznią. Jej celem jest wytrącenie rywala z równowagi i obalenie go. Ajnowie. Por. Emishe. Akuto. Bandy grabieżców plądrujące Japonię przede wszystkim w okresie Kamakura. Amaterasu. Sintoistyczne (por.) bóstwo solarne, od którego wywodzi się ród cesarzy Japonii. Córka demiurgów, stwórców świata, Izanagiego i Izanami. Amida. Jeden z  aspektów Buddy. Władca kraju Zachodu, idealnego świata, krainy szczęścia. Przyjmuje dusze wiernych do Czystej Ziemi Pełni Szczęścia. Ashigaru. Lekka piechota, wyodrębniła się podczas wojny Ōnin. Od wprowadzenia broni palnej w  XVI wieku odgrywała kluczową rolę. Ashikaga. Okres rządów siogunów z klanu Ashikaga. Azuchi. Zamek Ody Nobunagi, splądrowany i  zniszczony po jego śmierci. Również nazwa historycznego okresu (1573–1582). Azuma kagami. Historiograficzne dzieło obejmujące część dziejów Japonii (lata 1180–1266). Zawiera szczegółowy opis okresu Kamakura. Baisho ron. „Traktat o śliwach i sosnach”. Kronika opisująca między innymi walki między poplecznikami sprawy cesarskiej a Ashikagą Takaujim. Bakufu. „Rządy pod namiotem”. Termin odnosi się do rządów siogunów, czyli dyktatury wojskowej.

Buke. Ród wojowników. Termin używany szczególnie w czasie wojny Gempei. Buke shohatto. Kodeks prawny rodów wojskowych ogłoszony przez Tokugawę Ieyasu. Bushi. Żołnierz, wojownik. Bushido. Kodeks honorowy, Droga wojownika, czyli styl życia samuraja, po raz pierwszy skodyfikowany w XVI stuleciu. W dużym stopniu odwołuje się do niej Hagakure (por.). Chanoyu. Ceremonia picia herbaty, jeden z  umiłowanych rytuałów samurajów. Dosłownie: „wrzątek na herbatę”. Chūnqiū (z chińskiego). „Kronika Wiosen i  Jesieni”. Kronika państwa Lu (Chin) obejmująca lata 722 do 481 p.n.e. Daimyō. Dosłownie: „wielka sława, wielkie imię”. Wysocy rangą samuraje, posiadacze ziemscy. Termin rozpowszechnił się w  XV wieku. Daimyō włada daną liczbą wiosek, prowincji lub dystryktów. Termin daimyō pochodzi od shūgo-daimyō (por.). W  okresie Edo tytuł przysługiwał wyłącznie władcom, których przychód przekraczał dziesięć tysięcy koku (por.). Daitokuji. „Świątynia Wielkiej Cnoty”. Jeden z  najbardziej imponujących klasztorów zen (por.) w  Kioto, wzniesiony w 1319 roku przez Daitō Kokushiego. Daxue (z chińskiego). „Wielka Nauka”. Klasyczna księga konfucjanizmu. Skupia się na analogii między społeczeństwem a rodziną. Dharma (z sanskrytu). Określenie doktryny i  prawa Buddy (po chińsku fa, po japońsku ho). Dō (lub michi; po chińsku dao). W  taoizmie: Droga – droga siły i  cnoty, uniwersalna zasada kierująca wszechświatem, metoda działania każdej jednostki Dojo. Miejsce treningów sztuk walki. Edo. Siedziba rządu Tokugawów. Dawna nazwa Tokio. Po pokonaniu Hojów i  zdobyciu miasta Toyotomi Hideyoshi

zaproponował Ieyasu, żeby właśnie tu założył kwaterę główną. Eisai. Japoński mnich (1141–1215); uważa się, że to on, po powrocie z Chin, zaszczepił zen (por.) w Japonii. Emishe. Pejoratywne określenie Ajnów, autochtonicznej, bojowo nastawionej ludności archipelagu Wysp Japońskich. Enryakuji. Świątynia buddyjska na górze Hiei, założona przez mnicha Saichō. Stała się główną bazą szkoły Tendai (por.) i  siedzibą mnichów-wojowników. Zniszczona przez Odę Nobunagę, następnie odbudowana. Fudai. Dziedziczni wasale lub daimyō Tokugawów, podlegający im jeszcze przed bitwą pod Sekigaharą. Większość z nich mieszkała w Kanto, nieopodal Edo. Fumbetsu. „Rozsądek”, „umiar” i „Grzeczność”. Gawa (również: kawa). „Rzeka”. Gekokujō. Sytuacja, w  której człowiek o  niższym statusie społecznym zajmuje pozycję tego o  wyższym. Określenie to odnosi się przede wszystkim do okresu Sengoku (por. Sengoku jidai). Gempei. Wojna między Minamotami a  Tairami zakończona klęską tych drugich. Termin pochodzi od pierwszych sylab nazw obu klanów: Genji (Minamotowie) i Heike (Tairowie). Genji monogatari. „Opowieść o  Genjim”. Dzieło uznawane przez niektórych za pierwszą powieść na świecie, napisane około 1001  roku przez Murasaki Shikibu, damę dworu cesarzowej Shōshi. Giri. Poczucie wdzięczności lub zobowiązania wobec drugiego człowieka. W  przypadku samurajów skierowane do seniora. Oznacza również „sprawiedliwość” i  „poczucie obowiązku”. Go. Starożytna gra planszowa, popularna w Japonii. Rozwija myślenie strategiczne.

Gorin-no Sho. „Księga pięciu kręgów” autorstwa Miyamota Musashiego, szermierza z XVII wieku. Hachiman. Bóg wojny w sintoizmie (por.). Uważa się, że jego inkarnacją był syn cesarzowej Jingū, piętnastoletni cesarz Ōjina. Hagakure. „Ukryte w  listowiu”. Księga o  ideałach i  Drodze samuraja spisana przez Yamamota Tsunetoma w 1716 roku. Han Feizi. Jeden z  najważniejszych przedstawicieli szkoły legistów (fajia) oraz nazwany jego imieniem polityczny nurt w  chińskiej myśli oraz dzieło, które wykłada jego doktryny. Uwagę samurajów przyciągnęły poglądy Hana Feiziego: był zwolennikiem silnego państwa i militaryzmu. Harakiri. „Rozpłatanie brzucha” lub „otwarcie wnętrzności”. Pospolita nazwa rytualnego samobójstwa. Samuraje rzadko posługiwali się tym słowem, przedkładając nad nie seppuku (por.). Hatamoto. „U sztandaru”. Pomniejsi wasale Tokugawów, początkowo straż przyboczna. Podchorągiewni. Heian-kyō. Nazwa Kioto w okresie Heian. Dosłownie: „Miasto Pokoju i Spokoju”. Heike monogatari. Ważne dzieło opisujące dzieje i  upadek klanu Heike, czyli Tairów. Hiragana. Alfabet sylabiczno-fonetyczny stosowany w Japonii, wywiedziony z chińskiego systemu znaków. Używany od okresu Heian. Hitotsutachi. „Sztuka pojedynczego cięcia”. Technika zakładająca pokonanie przeciwnika jednym ciosem. Jej niekwestionowanym mistrzem był Tsukahara Bokuden (urodzony w 1490 roku). Hogen monogatari. Kronika. Opisuje rozruchy z  1156  roku, walki między Tairami a Minamotami.

Hokke su. „Lotos”. Nazwa szkoły mnicha Nichirena, założonej w  1253  roku, który powoływał się na „Sutrę Lotosu” (w sanskrycie Saddharmapundarika sutra; po japońsku Hokkekyō), jedną z najważniejszych sutr buddyzmu. Ikebana. Tradycyjna sztuka układania kompozycji kwiatowych. Ikki. Liga, sojusz. Zazwyczaj określenie grup chłopskich buntowników. Ikkō-ikki. Heterogeniczny ruch, który tworzyli chłopi, wioskowi samuraje i  wyznawcy prawdziwej szkoły Czystej Ziemi (por. Jodō-shinshū). Wyjątkowo wojowniczy, ukształtował się w XV wieku. Nazwa oznacza „Liga dla wspólnej sprawy”. Insei. Termin opisujący rządy szarych eminencji, sprawowane za kulisami przez cesarzy po abdykacji, podczas gdy na pierwszy plan wysuwano marionetkowego władcę. System zlikwidowany przez cesarza Godaiga. Dosłownie: „rządy ekscesarzy”. Inu tsurezure. „Godziny psiego lenistwa”. Anonimowa księga z 1653 roku. Izanagi. Bóstwo męskie, jedno z pary stwórców świata, Wysp Japońskich, ojciec pozostałych bóstw. Izanami. Bóstwo żeńskie, jedno z  pary stwórców świata, Wysp Japońskich, matka pozostałych bóstw. (-)ji. Sufiks oznaczający świątynię lub klasztor (na przykład por. Enryakuji). Jitte. Żelazny pręt zakończony szpicem, używany głównie jako broń defensywna, pojawił się w okresie Edo. Jo. Krótki kij, Miyamoto Musashi używał go jako broni. Jodō-shinshū. Szkoła buddyjska, prawdziwa szkoła Czystej Ziemi, założona przez mnicha Shinrana w 1224 roku. Jodō shu. Buddyjska szkoła Czystej Ziemi, założona przez mnicha Honena w  1175  roku. Opierała się na recytowaniu

imienia Buddy Amidy (por. nembutsu). Judo. „Łagodna droga, droga miękkości”. Sztuka walki wywodząca się z  jujitsu (por.). Stworzona przez Kanō Jigorō (1860–1938), polegająca na wykorzystaniu siły przeciwnika i  obróceniu jej przeciwko niemu. Inspirowana wei wu wei, taoistyczną zasadą działania bez działania. Jujitsu. Zbiór najstarszych technik walki wręcz. Kabuki. Jeden z  trzech głównych rodzajów tradycyjnego teatru japońskiego (obok nō i  bunraku), powstały na początku XVII wieku. Kagemusha. „Wojownik cień”. Termin oznacza sobowtóra daimyō, który był wykorzystywany, kiedy dana sytuacja wymagała obecności władcy. Akira Kurosawa nakręcił niezapomniany film o fikcyjnym kagemushy Takedy Shingena. Kagoshima. Miasto w  Satsumie, główna siedziba klanu Shimazu. Kaishaku-nin. „Sekundant”, pomocnik. Asystuje przy seppuku, w razie potrzeby zadaje ostateczny cios. Kamikaze. Termin użyty po raz pierwszy podczas mongolskich inwazji. Odnosił się do „boskiego wiatru”, zesłanej przez opatrzność burzy, która zapobiegła klęsce Japończyków. Ponownie wykorzystany podczas II wojny światowej do określenia japońskich pilotów, wykonujących samobójcze misje. Kamishimo. Formalny strój samurajski, szczególnie rozpowszechniony w  okresie Tokugawa. Składał się z  trzech elementów: jedwabnego kimona o  długich rękawach, hakamy, czyli plisowanych, obszernych spodni, i  kataginu, marynarki bez rękawów o usztywnianych plecach. Kampaku. Dyktator (dosłownie: „regent”). Toyotomi Hideyoshi był największym kampaku w  historii Japonii. Pierwszy kampaku pochodził z klanu Fujiwara.

Kanji. Znaki chińskie stosowane w  języku japońskim z odmienną fonetyką i, często, znaczeniem. Kanō Eitoku. Słynny malarz (1543–1590), twórca dekoracji na zamku Azuchi (por.). Kanrei. „Przedstawiciel”, „namiestnik”. Zastępca sioguna. Istniały dwa rodzaje owego stanowiska, zależne od tego, czy kanrei działał na obszarze Kioto czy Kanto. W  ostatnim  roku Sengoku jidai siogun mianował Odę Nobunagę kanreim na cały kraj. Karate. „Pusta ręka”. Sztuka walki. Wywodzi się z Okinawy, zaszczepiona w  Japonii przez Funakoshiego Gichina (1868– 1957). Jak głosi jedna z  zasad sformułowanych przez mistrza: „Karate zaczyna się i kończy z szacunkiem”. Katana. Długi miecz samurajski. Z końcem okresu Kamakura zastąpiła łuk, choć wojownicy częściej posługiwali się krótką włócznią. Kemmu. Krótki okres restauracji, obejmujący lata 1333–1336. Wzmocnienie władzy cesarskiej dzięki działaniom cesarza Godaiga. Kres tej inicjatywie położyli Ashikagowie, którzy stali się nowymi siogunami. Kendo. „Droga miecza”. Sztuka walki wywodząca się z tradycyjnych japońskich i samurajskich stylów szermierki. Ki (z chińskiego qi). Życiodajne tchnienie lub energia, która przenika wszechświat. Koncepcja zaczerpnięta ze starożytnych Chin. Kinsei. „Mędrzec miecza”. Przydomek Miyamota Musashiego. Kirisute. Dosłownie: „możność zabicia i  odejścia”, prawo nadane samurajom przez Tokugawów, stosowane wobec każdego, kto nie okazał wojownikom należytego szacunku. Kojiki. „Księga dawnych wypadków”. Dzieli się na trzy części, które traktują o  wieku bogów, panowaniu szesnastu

legendarnych cesarzy i  o czasach kolejnych osiemnastu władców, aż do cesarzowej Suiko. Spisana prawdopodobnie w 712 roku. Kokoro (lub shin; po chińsku xin). Serce i  umysł. Filar charakteru człowieka. Zestaw jego psychosomatycznych cech. W  porównaniu z  pokrewnym terminem chińskim większy nacisk kładzie się na aspekt psychiczny. Koku. Jednostka miary ryżu. Używana do mierzenia majątku. Jeden koku to ilość ryżu wystarczająca do wykarmienia jednego człowieka przez rok. Kōyō Gunkan. „Kroniki wojskowe klanu Takeda z  Kai”. Opowiada o walkach Takedów z innymi klanami z perspektywy Takedów. Ku (po chińsku kong, w  sanskrycie shunya). „Pustka”. W  odróżnieniu od nicości/niebytu (mu) jest autentycznym stanem rzeczy, odkryciem, że nic z  tego, co istnieje, nie może istnieć samo z siebie, niezależnie od innych istnień. Niezależne byty istnieją tylko w relacji z innymi. Kioto. Przez wiele stuleci (749–1868) stolica cesarstwa. Kioto było największym miastem Japonii oraz główną siedzibą siogunów z klanu Ashikaga. Laozi. Domniemany autor Daodejing (Księgi Drogi i  Cnoty), najważniejszej księgi taoizmu. Liji. „Księga Rytuałów”. Klasyczne dzieło konfucjanizmu, składa się z czterdziestu dziewięciu rozdziałów. Makyō. Stan psychiczny podobny do transu, halucynacje. Michi. Por. do. Ming. Chińska dynastia (1368–1644). Monogatari. Gatunek epicki w  literaturze japońskiej, „historia”, „opowieść”. Muromachi. Nazwa podokresu w  historii Japonii, którego początek wyznacza zjednoczenie północnego i  południowego

dworu cesarskiego w  1392  roku, a  koniec – kres siogunatu Ashikagów w 1573 roku. Musha shugyō. „Pielgrzymka wojownika”. Wędrówka, podczas której roninowie (por.) odbywali pojedynki, żeby dowieść swej dzielności i rozsławić swe imię. Mushin. „Nie-umysł”. Typowy stan w  buddyzmie zen (por.), osiągany w  ramach szczególnej logiki, która wykracza poza pojmowanie rozumowe i pozwala dostrzec bezsens istnienia. Mutsuwaki. Kronika wojny między klanami Minamoto i Abe. Naginata. Broń drzewcowa zakończona zakrzywionym ostrzem, popularna w  okresie Heian. Używana przez piechotę, mnichów-wojowników i kobiety. Namu myōhō renge kyō. „Chwała Sutrze Lotosu Cudownego Prawa”. Mantra („magiczna formuła do recytacji”) szkoły Lotosu Nichirena. Nanboku-chō. „Dwór Północny i  Południowy”. Okres całkowitej separacji dwóch cesarskich linii dziedziczenia (1336– 1392). Nanshoku okagami. „Wielkie zwierciadło męskiej miłości”. Dzieło Ihary Saikaku z  1867  roku. Zbiór krótkich opowiadań poświęconych miłości homoseksualnej. Nembutsu. Recytacja imienia Buddy, mająca sprowadzić łaskę na recytującego. Nihon Gaishi. „Nieoficjalna historia Japonii”. Między innymi kronika walk między Takedą Shingenem a Uesugim Kenshinem, powstała pod redakcją Rai San’yo pod koniec siogunatu Tokugawów. Nihon-shoki (również Nihongi). „Kroniki japońskie”. Dzieło z  okresu Nara zawiera treść podobną do Kojiki (por.), ale obejmuje większy zakres czasowy, sięga bowiem aż 697 roku. Ninja. Nazwa zamaskowanych zabójców i szpiegów.

Niten’ichi-ryū. „Dwa nieba jako jedność”. Metoda ćwiczeń wypracowana przez Miyamota Musashiego, mająca na celu ograniczenie swoich ruchów i  jak najszybsze wyeliminowanie przeciwnika. Nito’ichi-ryū. „Dwa miecze jako jedność”. Metoda walki opracowana przez Miyamota Musashiego, zakładająca płynne korzystanie z dwóch mieczy, długiego i krótkiego. Nō (po chińsku neng). Gatunek teatralny, który ukształtował się pod koniec XIV wieku. Jak wskazuje jego nazwa, jest to popis umiejętności, pokaz talentu. Jego najwybitniejszym przedstawicielem był Zeami. Rei (po chińsku li). Zbiór reguł i ceremonii, etykieta. Renga. Dosłownie: „sekwencja wersów”. Gatunek poetycki narracyjno-dialogowy, wykształcony w  XII wieku. Strofy, układane czasem przez kilku autorów, powiązane są odpowiedniościami tematycznymi, powtórzeniami itp. Ri. Japońska jednostka miary odległości równa 2,44 mili. Rōnin. Samuraj bez pana. Dosłownie: „człowiek fala”. Nazwa odwołuje się do jego wędrownego stylu życia. Słynna jest historia czterdziestu siedmiu rōninów, którzy pomścili swego seniora. Sabi. Wyrafinowane zamiłowanie do estetyki zawierającej element nieporządku, czegoś niepasującego do reszty. Oznacza spokój, patynę czasu pokrywającą przedmioty, elegancką prostotę, pogodną samotność. Sake. Wino z ryżu. Samsara (z sanskrytu). Oznacza krąg lub cykl narodzin i śmierci, czyli reinkarnację. Samuraj. Wojownik lub sługa. Archetyp, który legł u podstaw długiej tradycji zapoczątkowanej przez księcia Yamato (daty narodzin i śmierci nieznane), a kończącej się wraz ze śmiercią Saiga Takamoriego w 1877 roku.

Sankin-kōtai. Rozporządzenie Tokugawów, nakładające obowiązek „wymiennej obecności”, zgodnie z  którą daimyō (por.) obowiązkowo mieszkali przez rok w  Edo, a  do swoich księstw mogli wracać tylko w określonym czasie. Sakoku. „Zamknięty kraj”. Polityka izolacjonizmu prowadzona w  Japonii pod rządami Tokugawów, której początek datuje się mniej więcej na 1640 rok, koniec zaś na przybycie komandora Perry’ego w latach 1853–1854. Satori (po chińsku wu). Iluminacja, przebudzenie w  buddyzmie zen (por.). Pierwotny stan świadomości, który łączy nas z esencją prawdziwej rzeczywistości. Sei’i-taishōgun. Por. siogun. Sengakuji. Świątynia w  Edo (Tokio), w  której znajduje się grobowiec czterdziestu siedmiu rōninów oraz ich pana, Asana Naganoriego. Sengoku jidai. Okres wojny domowej „walczących księstw” lub „walczących prowincji”. Termin odwołuje się do analogicznej sytuacji w Chinach. Seppuku. Rytualne samobójstwo, które zmywa z  samuraja hańbę porażki. Określenie wyraźnie lepiej widziane niż harakiri (por.). Śmierć następowała przez rozpłatanie brzucha. Również żony samurajów mogły popełnić seppuku, jednak one rozcinały sobie gardło. Shikken. „Regent”. Tytuł przysługujący członkom klanu Hōjō, przyznany im w czasie rządów Kamakury. Shimpan. Daimyō pochodzący z  rodów spokrewnionych z Tokugawami, zwanych również kamonami. Shingon. „Prawdziwe słowo”. Szkoła ezoterycznego buddyzmu założona w  IX wieku przez Kūkaia. Oparta na magicznych formułach i rytuałach. Shudo. „Droga wyjątkowej przyjaźni”. Jedno z  określeń homoseksualnych relacji między samurajami (por. wakashudo).

Shugo. Gubernatorzy prowincji za czasów bakufu (por.) Minamotów. Specjalny namiestnik. Tytuł istniejący do 1561 roku. Siakjamuni (sanskryt). „Asceta z  rodu Siakja”. Imię, pod którym występuje Budda na Dalekim Wschodzie. Sintoizm. Tradycyjna japońska religia. Dosłownie: „droga bogów”. Zgodnie z  naukami sintoizmu każda naturalna rzecz na świecie posiada duszę. Zakłada oddawanie czci przodkom. Siogun. Pełne brzmienie tytułu to: sei’i-taishōgun, „wielki wódz, który ujarzmia barbarzyńców”. Pierwotnie tytuł przysługiwał wodzowi, któremu cesarz powierzał misję podboju ludów tubylczych. Później zaczął oznaczać wojskowego dyktatora. Były trzy dynastie – określenie uzasadnione, ponieważ urząd dziedziczono w ramach rodów – siogunów: Minamotowie, Ashikagowie i Tokugawowie. Sohei. „Mnich-wojownik”. Zjawisko istniejące w  japońskim buddyzmie od IX wieku. Mnisi-wojownicy zostali zlikwidowani około 1580  roku, ponieważ istniało przekonanie, że stanowią poważne zagrożenie dla jedności państwa. Najpierw Nobunaga, potem Hideyoshi zadali klasztornym drużynom śmiertelne ciosy. Sukiya. Termin oznaczający pawilon herbaciany. Dosłownie: „dom lub pokój subtelności”. Sumo. Tradycyjna japońska sztuka walki. Zyskała popularność za rządów Tokugawów, bardzo ją sobie cenił Oda Nobunaga. Sunzi. Chiński mistrz i  filozof, przypisuje mu się autorstwo Sztuki wojennej (Sūnzǐ Bīngfǎ), najsłynniejszego dzieła poświęconego strategii wojskowej. Sutra (sanskryt). Klasyczna księga lub tekst (po chińsku jing, po japońsku kyo). Dosłownie: „nić, sznur, przewodnik, przepis”.

Tachi – rodzaj miecza o  kształcie zbliżonym do katany, jednak dłuższy i bardziej zakrzywiony. Taiheiki. „Wspomnienia z  czasu wielkiego pokoju”. Księga obejmuje lata 1318–1367. Taihō. Kodeks prawny ogłoszony w  VIII wieku, wzorowany na wcześniejszym chińskim kodeksie z czasów dynastii Tang. Taika. „Wielka Reforma” usankcjonowana edyktem z  646  roku, zgodnie z  którą wprowadzono zasady zawarte w  Siedemnastu Artykułach Shōtoku. Wzorowano się na chińskim modelu. Władza miała się skupić w  rękach jednego klanu. Takuan Sōhō. Mistrz zen, którego refleksje dotyczące szermierki inspirowały najsłynniejszych fechmistrzów. Autor między innymi Fudōchi shinmyōroku „Cudowne zapisy nieporuszonej mądrości”. Tang. Chińska dynastia (618–907). Okres jej rządów odpowiada europejskiemu Renesansowi pod względem wagi dokonań kulturalnych. Tatami. Mata podłogowa. Tendai. Synkretyczna szkoła buddyjska (po chińsku tiantai) założona w Japonii przez Saicha w IX wieku. Tennō. „Cesarz”. Dosłownie „niebiański władca”. Tozama. „Władcy z  zewnątrz”, czyli niezwasalizowani wobec Tokugawów daimyō. Wśród nich Shimazu i Nabeshimowie. Uji. Klan lub ród. Ukiyo. „Płynący świat”. Buddyjska koncepcja wyrażająca nietrwałość istnienia. W  epoce Tokugawa słowo nabrało nowego znaczenia, zaczęto tak nazywać dzielnice rozkoszy w japońskich miastach. Wa. „Harmonia”. Starożytna nazwa Japonii.

Wakashudo. „Droga młodego przyjaciela”. Relacja (o zabarwieniu homoseksualnym) młodzieńca z  dojrzałym mężczyzną. Wakizashi. Krótki miecz samurajski. Wang Yangming. Filozof i  wielki wódz z  czasów chińskiej dynastii Ming (por.). Jeden z  czołowych przedstawicieli neokonfucjańskiej szkoły umysłu (xinxue). Yagyū Munenori (1571–1646). Mistrz fechtunku na dworze sioguna Tokugawy Iemitsu, autor Heihō kadensho („Księgi przekazów rodzinnych o sztuce wojny”). Yamabushi. Dosłownie: „ukrywający się w  górach”. Szczególny rodzaj wędrownego mnicha. Jak wskazuje nazwa, yamabushi żyli przede wszystkim w  górach. Uważano, że mają magiczną moc. Yang (chiński). Por. Yin/Yang. Yin/Yang (chiński). „Termin yang (po japońsku yang) początkowo oznaczał północny brzeg rzeki lub południowe zbocze wzgórza. Termin yin (po japońsku in) – południowy brzeg rzeki lub północne zbocze wzgórza. (...) Później yang rozszerzyło swoje znaczenie na jasność, słońce, ciepło, pozytywną siłę oraz zewnętrze; yin zaś zaczęło oznaczać ciemność, księżyc, zimno, siłę negatywną oraz wnętrze. Następnie doszło do utożsamienia: (...) mężczyzna (yang) i  kobieta (yin), męskość i  kobiecość”. (L. V. Arena, La filosofia cinese, Milano 2000, ss. 118–119). Yojimbo. Straż przyboczna. Za. Dosłownie: „usiąść”. Termin opisujący gildie i korporacje z  epoki Muromachi, odwołuje się do siedzisk zajmowanych przez rzemieślników na targach. Zen. Szkoła buddyjska chińskiego pochodzenia (chán). Głosi ideę satori (por.). Kładzie nacisk na medytację, oczyszczającą umysł z  chaosu myśli i  prowadzącą do wewnętrznego

przebudzenia. Zyskała olbrzymią popularność w  Japonii, szczególnie wśród samurajów. Zhengming. „Rektyfikacja nazw”. Teoria konfucjańska, zgodnie z  którą każdy przedmiot i  każda osoba powinna odpowiadać swej nazwie. Ojciec jest ojcem, król królem etc. Przyswojona przez japońskich konfucjanistów. Zhōngyōng (chiński). „Doktryna Środka”. Klasyczna księga konfucjanizmu. Kładła nacisk na ścisłą korelację mikroi makrokosmosu.

KALENDARIUM

Okresy japońskiej historii ważne w historii samurajów. 660 r. p.n.e.–709 r. n.e. pierwsi cesarze 710–794 okres Njara 794–1183 okres Heian 794–857 wczesny okres Heian 857–1183 późny okres Heian (zwany również Fujiwara) 1183–1333 okres Kamakura 1333–1573 okres Ashikaga 1333–1392 Nanboku-chō 1392–1573 Muromachi 1534–1600 Sengoku jidai (wojna domowa) 1573–1582 przywództwo Ody Nobunagi 1582–1598 przywództwo Toyotomiego Hideyoshiego 1598–1600 przywództwo Tokugawy Ieyasu 1603–1867 okres Edo (Tokugawa) 1868–1912 okres Meiji

SZCZEGÓŁOWE KALENDARIUM

660 p.n.e. Jimmu pierwszym cesarzem Japonii (data umowna). 200 p.n.e. Cesarz Sujin powołuje sioguna. 604 n.e. Siedemnaście Artykułów księcia Shōtoku. 710 Nara pierwszą stolicą Japonii. 794 Przenosiny stolicy do Kioto. 858 Fujiwarowie obejmują regencję. 1041 Rodzi się Minamoto Yoshiie. 1051–1062 Wojna zwana dziewięcioletnią. 1073 Początek rządów insei. 1083–1087 Wojna zwana trzyletnią. 1108 Minamoto Yoshiie umiera. 1156 Zamieszki ery Hōgen. 1180 Taira Kiyomori przejmuje kontrolę nad dworem cesarskim. 1180 5 maja książę Mochihito oskarża Tairę Kiyomoriego o nadużycia. 1180 Lipiec. Minamoto Yoritomo wbrew przełożonym szykuje się do wojny przeciwko Tairom. Początek wojny Gempei. 1181 Kiyomori pokonuje księcia Mochihita i umiera. 1183 Porozumienie między Minamotem Yoritomem a Goshirakawą, ekscesarzem. Początek rządów Kamakury. 1185 Minamotowie wygrywają wojnę Gempei. 1192 Cesarz mianuje Yoritoma siogunem. 1200 Śmierć Yoritoma. 1203 Hōjō Tokimasa zostaje pierwszym regentem (shikkenem), doradcą sioguna. 1219 Zabójstwo sioguna Minamota Sanetoma. 1221 Zamieszki ery Jōkyū.

1224 Hōjō Yasutoki zostaje regentem. Zyskuje przydomek „oświeconego”. 1263 Śmierć regenta Hōjō Tokiyoriego. Klęska głodu, epidemie. 1268 Pierwsza misja posłów Kubilaj-chana w Japonii. 1274 Pierwsza inwazja mongolska. 1281 Druga inwazja mongolska. 1294 Narodziny Kusonokiego Masashigego. 1300 Śmierć Kubilaj-chana. Zażegnanie groźby kolejnych mongolskich inwazji. 1318 Na tronie zasiada cesarz Godaigo. 1331 Rewolta Godaiga. 1333 Ashikaga Takauji zajmuje Kioto. Koniec rządów Kamakury. 1336 14 kwietnia Ashikagowie rozbijają siły cesarskie pod Tatarahamą. 1338 Takauji zostaje nominowany siogunem przez cesarza, którego sam osadza na tronie. Początek rozłamu między Dworem Północnym a Południowym. 1339 Śmierć Godaiga. 1392 Koniec rozłamu między cesarskimi dworami. 1467–1477 Wojna Ōnin destabilizuje siogunat Ashikagów. 1488 Liga Ikkō-ikki zajmuje kilka prowincji. 1490 Narodziny Tsukahary Bokudena, mistrza „pojedynczego uderzenia”. 1530–1539 Oda Nobunaga zaczyna się piąć do władzy. 1538 Narodziny Toyotomiego Hideyoshiego. 1542 Lądowanie Portugalczyków na Tanegashimie, pierwszy kontakt Japończyków z bronią palną. 1543 Narodziny Tokugawy Ieyasu. 1549 Przybycie jezuitów. Francesco Saverio ląduje na Kiusiu. 1551 Nobunaga obejmuje władzę nad klanem Oda.

1560 Bitwa pod Okehazamą, zwycięstwo Nobunagi. 1565 Grupa arystokratów morduje sioguna Ashikagę Yoshiteru. 1568 Tryumfalne wkroczenie Nobunagi do Kioto. 1570 Odezwa Nobunagi do najważniejszych daimyō. 1571 29 września Nobunaga rozbija oddziały z Enryakuji. 1573 Ashikaga Yoshiaki prosi mnichów-wojowników o  pomoc w  walce z  Nobunagą. Klęska Yoshiakiego i  koniec siogunatu Ashikagów. Narodziny Takuana Sōhō (umiera w 1645 roku). 1573 Śmierć Takedy Shingena. 1574 Spotkanie Rikyū, mistrza ceremonii herbacianej, z Hideyoshim w obecności Nobunagi. 1575 Takeda Katsuyori napada na zamek Nagashino na ziemiach Nobunagi. Klęska Takedów. 1576 Pierwsze uderzenie Nobunagi na ligę Ikkō-ikki. 1578 Śmierć Uesugiego Kenshina. 1579 Zakończenie budowy zamku Azuchi. 1580 Upadek Ishiyamy Honganhiego, tryumf Nobunagi. 1582 Zdrajca Akechi Mitsuhide zabija Nobunagę. 1582 Grudzień. Hideyoshi pokonuje Odę Nobutakę. 1582 Ekspansja chrześcijaństwa w Japonii. 1583 Hideyoshi zleca wykonanie pierwszej mapy katastralnej. 1584 Bitwa pod Nagakute. Tokugawa Ieyasu staje przeciwko siłom Hideyoshiego. Postanawia „podbić kraj poprzez kapitulację”. Umowna data urodzenia Miyamota Musashiego. 1586 Hideyoshi nakreśla plan inwazji na Koreę. 1587 Bitwa nad Sendai. Hideyoshi pokonuje siły klanu Shimazu. Wygnanie chrześcijańskich misjonarzy z  Japonii. Edykt Hideyoshiego nakazujący „polowanie na miecze”.

1590 Sojusznicy Hideyoshiego pokonują Hōjō z  Odawary. Zduszenie niemal wszystkich ognisk oporu przeciwko Hideyoshiemu. 1591 Seppuku Rikyū, mistrza ceremonii herbacianej. 1592 Hideyoshi wydaje rozkaz rozpoczęcia inwazji na Koreę. W  sierpniu Koreańczycy pokonują Japończyków w  bitwie nieopodal wyspy Hanshan. 1593 25 lutego, bitwa pod P’yokjeyek. Japończycy trymufują nad połączonymi siłami koreańsko-chińskimi. 1596 W  wyniku trzęsienia ziemi ulega zniszczeniu posąg Wielkiego Buddy, wykonany na zlecenie Hideyoshiego. W październiku do Osaki przybywa chińskie poselstwo, lecz nie udaje mu się osiągnąć swoich celów. 1597 Druga inwazja na Koreę. 1598 Styczeń. Wódz Yang Ho nieskutecznie oblega Urusan. 30 października odbywa się bitwa nad Sochon. Rozchodzi się wieść o  śmierci Hideyoshiego. Japońska armia wycofuje się z Korei. 1600 W  sierpniu poplecznicy Toyotomigo Hideyoshiego zdobywają Fushimi, zamek Tokugawów. 21 października, dzięki zdradzie Kobayakawy Hideakiego, Ieyasu zwycięża pod Sekigaharą. 1603 Ieyasu zostaje pierwszym siogunem z klanu Tokugawa. 1605 Ieyasu przekazuje tytuł synowi, Hidetadzie. Obawia się spisku chrześcijan, na którym mogłaby ucierpieć Japonia. Miyamoto Musashi pojedynkuje się z Muso Gonnosukem. 1612 Ieyasu zrywa stosunki z  chrześcijanami. Pojedynek Musashiego z Kojirem zwanym Ganryu. 1614 Klan Toyotomi odbudowuje posąg Wielkiego Buddy zniszczony w  1596  roku. Ieyasu ogłasza edykt zakazujący chrześcijaństwa.

1615 21 stycznia, traktat pokojowy między Ieyasu a Hideyorim. 2 czerwca Ieyasu pokonuje Hideyoshiego. W  tym samym  roku Ieyasu przedstawia kodeks postępowania rodów wojskowych. 1617 Prześladowania chrześcijan z rozkazu Hidetady. 1622 Narodziny Yamagi Sokō (umiera w  1685 roku), zwolennika szkolenia wojskowego łączącego elementy wschodnich i zachodnich rozwiązań. 1624 Wydalenie Hiszpanów z Japonii. 1630 Plan inwazji na Filipiny. 1637 Bunt Shimabara. Porzucenie planów inwazji na Filipiny. 1638 12 kwietnia bunt zostaje krwawo stłumiony. 1640 Dekapitacja Portugalczyków, którzy próbują zawinąć do japońskich portów. Polityka izolacjonizmu. 1645 Musashi kończy pisać Gorin-no Sho. 1660 Chrześcijaństwo niemal doszczętnie wytępione w Japonii. 1702 Zemsta czterdziestu siedmiu roninów. 1716 Yamamoto Tsunetomo pisze Hagakure. 1804 Zerwane negocjacje z Rosją. 1853 Komandor amerykański Matthew Perry wpływa do zatoki Edo (Tokijskiej). 1854 Traktat z  Kanagawy i  otwarcie części portów dla amerykańskich statków. 1858 Nowe porozumienie handlowe ze Stanami Zjednoczonymi. 1861 Zabójstwo tłumacza amerykańskiego konsula i atak na angielską ambasadę w Edo. 1862 Incydent dyplomatyczny z Wielką Brytanią. 1866 Samuraje z  Choshu powstają przeciwko Tokugawom. Śmierć sioguna Iemochiego.

1867 Keiki zostaje siogunem, Mutsuhito cesarzem. 1868 Pałac sioguna zostaje zajęty przez bojówki cesarza. Klęska i  koniec reżimu Tokugawów. 3 stycznia: proklamacja „restauracji Meiji”. W kwietniu zostaje ogłoszona tzw. przysięga cesarska w  pięciu artykułach. Edo przemianowane na Tokio zostaje stolicą. 1871 Samuraje zostają zwolniemi z  obowiązku noszenia dwóch mieczy. 1873 Utworzenie japońskiego wojska poborowego. 1876 Zakaz noszenia miecza przez samurajów. 1877 Grupy popleczników Saiga Takamoriego rabują rządowe arsenały. Saigō staje po ich stronie i  przejmuje dowództwo nad buntem. Seppuku ostatniego samuraja.