Bankowicz B.i Dudek A. - Leksykon historii XX wieku

SAVE OFFLINE

Bożena Bankowicz Marek Bankowicz Antoni Dudek

Leksykon historii XX wieku

Kraków 2001

1

Dr Bożena Bankowicz – adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Współautorka Słownika polityki, autorka licznych publikacji z zakresu historii najnowszej oraz współczesnej myśli politycznej. Dr Marek Bankowicz – adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalista w dziedzinie współczesnych systemów politycznych oraz problematyki Europy Środkowo-Wschodniej i krajów Trzeciego Świata. Autor zbioru esejów Demokraci i dyktatorzy (Kraków 1993) oraz pracy Kulisy totalitaryzmu (Kraków 1995). Współautor kilku książek w tym m.in.: East European Multi-Party Systems (Helsinki 1988) oraz The New Democracies in Eastern Europe (Aldershot 1991). Dr Antoni Dudek – adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w historii najnowszej i zagadnieniach współczesnych ruchów politycznych. Opublikował monografię Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970 (Kraków 1995) i pracę Pierwsze lata III Rzeczypospolitej (Kraków 1997). Jest też współautorem kilku książek w tym m.in.: Bolesław Piasecki (Londyn 1990) oraz Walki uliczne w PRL 1956-1989 (Kraków 1992) NOTY O AUTORACH

2

INDEKS HASEŁ ABD EL­KRIM ABISYŃSKA WOJNA 1935–1936 ACTION FRANÇAISE ADEN ADENAUER KONRAD AFGAŃSKA REWOLUCJA KWIETNIOWA 1978 AFGAŃSKA WOJNA 1979–1999 AFRYKAŃSKI KONGRES NARODOWY AGRARYZM AKSAMITNA REWOLUCJA 1989 ALEKSANDER I KARADZIORDZIEWICZ ALFONS XIII ALGIERSKA WOJNA 1954–1962 ALGIERSKI KRYZYS 1991–1999 ALLENDE SALVADOR AMIN IDI DADA ANARCHIZM ANC ANDREOTTI GIULIO ANDROPOW JURIJ ANGLIA ANGOLA ANSCHLUSS AUSTRII 1938 ANTALL JOZSEF ANTONESCU ION ANTYKOMINTERNOWSKI PAKT 1936 ANTYSEMITYZM ANZUK ANZUS APARTHEID APPEASEMENT ARABIA SAUDYJSKA ARABSKO­IZRAELSKIE WOJNY ARAFAT JASER ARBITRAŻE WIEDEŃSKIE 1938, 1940 ARDEŃSKA KONTROFENSYWA 1944–1945 ARGENTYNA ASAD HAFEZ ASEAN ATATÜRK MUSTAFA KEMAL ATLANTYCKA KARTA 1941 ATTLEE CLEMENT AUSTRALIA AUTONOMIA PALESTYŃSKA BAAS BADOGLIO PIETRO BAGDADZKA KOLEJ BALFOURA DEKLARACJA 1917 BAŁKAŃSKIE WOJNY 1912–1913 BANDARANAIKE SIRIMAVO BANDARANAIKE SOLOMON BANDERA STEPAN BANGLADESZ BANK ŚWIATOWY BASKIJSKI PROBLEM BATISTA FULGENCIO BEGIN MENACHEN BELGIJSKIE KOLONIE BEN GURION DAVID BENELUX BENESZ EDWARD BERIA ŁAWRIENTIJ BERLIN BERLIŃSKIE POWSTANIE 1953 BERLUSCONI SILVIO BESARABIA BHUTTO ZULFIKAR ALI BIAFRAŃSKI KONFLIKT BIRMA BITWA O ANGLIĘ 1940 BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH BIZERTA 1961 KONFLIKT O BIZERTĘ BLISKI WSCHÓD BLUM LEON BOKASSA JEAN BEDEL BOKSERÓW POWSTANIE 1900 BOLSZEWICY BORYS III BOŚNIA I HERCEGOWINA BRANDT WILLY BRAZYLIA BRETTON WOODS 1944 KONFERENCJA W BRETTON WOODS BREŻNIEW LEONID BRIANDA–KELLOGGA PAKT 1928 BRYTYJSKA WSPÓLNOTA NARODÓW BRYTYJSKIE KOLONIE BRZESKI TRAKTAT 1918 BUCHARIN NIKOŁAJ BUŁGARII ODEJŚCIE OD KOMUNIZMU 1989–1994 BURSKA WOJNA BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972–1973 BUSH GEORGE CAMP DAVID 1979 UKŁAD Z CAMP DAVID CANARIS WILHELM CARLOS CARTER JIMMY CASABLANCA 1943 KONFERENCJA W CASABLANCE CASTRO RUZ FIDEL CEAUSESCU NICOLAE CEFTA CENTO CENTRALNA AGENCJA WYWIADOWCZA CHADECJA CHAMBERLAIN NEVILLE CHE GUEVARA CHIŃSKO­INDYJSKI KONFLIKT CHIŃSKO­JAPOŃSKA WOJNA 1937–1945 CHIŃSKO­RADZIECKI KONFLIKT CHIŃSKO­WIETNAMSKA WOJNA 1979 CHIRAC JACQES CHOMEINI RUDOLLAH CHORWACJA CHRUSZCZOW NIKITA CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA CHURCHILL WINSTON CIA CIANO GALEAZZO CLÉMENCEAU GEORGES CLINTON BILL COMMONWEALTH CURZONA LINIA CYPR CZADYJSKI KONFLIKT CZANG KAJ­SZEK CZARNI PUŁKOWNICY CZARNOBYLSKA KATASTROFA 1986 CZECHO­SŁOWACJI ROZPAD 1993 CZECZEŃSKI KONFLIKT CZERNIENKO KONSTANTIN CZERWONE BRYGADY CZETNICY CzK CZOU EN­LAJ CZTERECH PAKT 1933 CZWARTA REPUBLIKA DALADIER ÉDOUARD D’ANNUNZIO GABRIELE DAWESA I YOUNGA PLANY DE GASPERI ALCIDE DE GAULLE CHARLES DE KLERK FREDERIK WILLEM DEKOLONIZACJA DÉTENTE DE VALERA EAMON DŁUGI MARSZ DMOWSKI ROMAN DOLLFUSS ENGELBERT DOMINIKAŃSKI KONFLIKT 1965 DRUGA RZECZPOSPOLITA DRUGA WOJNA ŚWIATOWA 1939–1945 DUBCZEK ALEKSANDER DUMA PAŃSTWOWA DUMBARTON OAKS 1944 KONFERENCJA W DUMBARTON OAKS DWUDZIESTY ZJAZD KPZR DYSYDENCI DZIERŻYŃSKI FELIKS DŻILAS MILOVAN EDEN ANTHONY EDWARD VIII EFTA EINSTEIN ALBERT EISENHOWER DWIGHT DAVID ENERGETYCZNY KRYZYS ENTENTA ERHARD LUDWIG ERYTREA ESEROWCY ETA EUROPEJSKA UNIA EUROPEJSKA WSPÓLNOTA EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA i STALI EUROPEJSKI BANK ODBUDOWY I ROZWOJU EUROPEJSKI PARLAMENT EUROPY RADA EUROREGIONY EWG FALANGA HISZPAŃSKA FALKLANDZKA WOJNA 1982 FASZYZM FEDERALNE BIURO ŚLEDCZE FILIPINY FIŃSKO-RADZIECKA WOJNA 1939–1940 FIUME FOCH FERDINAND 3

FORD GERALD FORMOZA FRAKCJA CZERWONEJ ARMII FRANCJA FRANCO FRANCISCO FRANCUSKA UNIA FRANCUSKIE KOLONIE FUTBOLOWA WOJNA 1969 GANDHI INDIRA GANDHI MAHATMA GANDHI RAJIV GDAŃSK GISCARD d’ESTAING VALERY GOEBBELS JOSEPH GOLDWATER BARRY GOMUŁKA WŁADYSŁAW GONZALEZ FELIPE GORBACZOW MICHAIŁ GÖRING HERMANN GOTTWALD KLEMENT GOŹDZIKÓW REWOLUCJA 1974 GÓRNA ADYGA GÓRNY KARABACH GRAN CHACO WOJNA 1932–1935 GRECKA WOJNA DOMOWA 1946–1949 GRECKO-TURECKA WOJNA 1919– 1922 GRENADY INWAZJA 1983 GROMYKO ANDRIEJ GRUDNIOWA REWOLTA 1970 GRUZIŃSKA WOJNA DOMOWA 1991–1994 GUEVARA CHE ERNESTO HAITAŃSKI KRYZYS 1994 HAJLE SELLASJE HAMMARSKJÖLD DAG HAVEL VACLAV HIMMLER HEINRICH HINDENBURG PAUL von BENECKENDORFF HIROHITO HIROSZIMA I NAGASAKI 1945 HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936–1939 HISZPAŃSKIE KOLONIE HITLER ADOLF HO CHI MIN HODŻA (HOXHA) ENVER HOLENDERSKIE KOLONIE HOLOCAUST HONECKER ERICH HONGKONG HOOVER HERBERT HORTHY MIKLOS HUSAJN SADDAM IBARRURI GOMEZ DOLORES I WOJNA ŚWIATOWA II WOJNA ŚWIATOWA IMPERIALIZM INDII NIEPODLEGŁOŚĆ 1947 INDOCHIŃSKA WOJNA 1946–1954 INDONEZJA INDYJSKI KONGRES NARODOWY INDYJSKO-CHIŃSKI KONFLIKT INICJATYWA ŚRODKOWOEUROPEJSKA IRA IRACKO-IRAŃSKA WOJNA 1980–1988 IRAK IRAN IRLANDII WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ IRLANDZKA ARMIA REPUBLIKAŃSKA ISE ISLAMSKA REWOLUCJA IZOLACJONIZM IZRAELSKO-JORDAŃSKIE POROZUMIENIE 1994 IZRAELSKO-PALESTYŃSKIE POROZUMIENIA JAŁTA 1945 KONFERENCJA W JAŁCIE JAN XXIII JAN PAWEŁ I JAN PAWEŁ II JAPONIA JAPOŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1937–1945 JELCYN BORYS JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962–1969 JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1994 JOHNSON LYNDON BAINES JORDAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970–1971 JUAN CARLOS JUGOSŁAWIA KADAFI MUAMMAR KADAR JANOS KAGANOWICZ ŁAZAR KAIR 1943 KONFERENCJA W KAIRZE KAMBODŻA KAMIENIEW LEW KANADA KAPPA PUCZ 1920 KARAIBSKI KRYZYS 1962 KARTA 77 KARTA ATLANTYCKA 1941 KASZMIR KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA KATYŃ KBWE KEKKONEN URHO KALEVA KENNEDY JOHN FITZGERALD KENYATTA JOMO KGB KIEREŃSKI ALEKSANDER KIESINGER KURT GEORG KIM IR SEN KING MARTIN LUTER KIROW SIERGIEJ KISSINGER HENRY ALFRED KLAUS VACLAV KŁAJPEDA KOHL HELMUT KOLABORACJA KOLEKTYWIZACJA KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1948–1957 KOMINFORM KOMINTERN KOMITET BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWOWEGO KOMUNIZM KOMUNIZM WOJENNY KONCENTRACYJNE OBOZY KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE KONGIJSKI KONFLIKT 1960–1965 KONSERWATYZM KOREAŃSKA WOJNA 1950–1953 KOREA POŁUDNIOWA KORFU INCYDENT KORFU PAKT 1917 KORPORACJONIZM KOSOWSKI KONFLIKT 1999 KOSTOWA PROCES 1949 KOSYGIN ALEKSIEJ KOSZYCKI INCYDENT 1941 KOŚCIOŁA NAUKA SPOŁECZNA KRONSZTADZKIE POWSTANIE 1921 KRYSZTAŁOWA NOC 1938 KUBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1956–1959 KUBAŃSKI KRYZYS 1962KULT JEDNOSTKI KULTURALNA REWOLUCJA 1965–1969 KUOMINTANG KURDYJSKI PROBLEM KURYLSKI PROBLEM LAOTAŃSKI KONFLIKT 1949–1975 LATERAŃSKIE PAKTY 1929 LAVAL PIERRE LEE KUAN YEW LEFEBVRE MARCEL LEGIA CUDZOZIEMSKA LEND-LEASE ACT LENIN WŁADIMIR ILJICZ LENINGRADU OBRONA 1941–1944 LEWICA I PRAWICA LIBAŃSKI KONFLIKT 1975– 1990 LIBERALIZM LIBERIA LIBERTARIANIZM LIE TRYGVE HALVDAN LIGA NARODÓW LIGA PAŃSTW ARABSKICH LITWINOW MAKSIM LLOYD GEORGE DAVID LOCARNO 1925 KONFERENCJA W LOCARNO LONDYŃSKI TRAKTAT 1915 LUKSEMBURG RÓŻA LUTOWA REWOLUCJA 1917 LUTOWY PRZEWRÓT 1948 ŁAGRY MAASTRICHT TRAKTAT 1992 MACARTHUR DOUGLAS MACCARTYZM MACEDONIA MACHNOWSZCZYZNA MAFIA MAGINOTA LINIA MAJOWY PRZEWRÓT 1926 MAKARIOS III MALAJSKI KONFLIKT 1948–1960 MALENKOW GIEORGIJ MAŁA ENTENTA MANDELA 4

NELSON MANDŻURIA MANNERHEIM CARL GUSTAW von MAOIZM MAO TSE-TUNG MARCOS FERDINAND MAROKAŃSKIE KRYZYSY 1905, 1911 MAROKAŃSKI KONFLIKT 1953–1956 MARSHALLA PLAN MARSZ NA RZYM 1922 MASARYK TOMASZ MATTEOTTIEGO SPRAWA MAU MAU REWOLTA 1952–1960 MEIR GOLDA MEKSYK MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1910–1920 MENDÉS-FRANCE PIERRE METAXAS JOANNIS MFW MIENSZEWICY MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA MIHAJLOVIĆ DRAŽA MIKOŁAJ II MIKOŁAJCZYK STANISŁAW MILOSZEVIĆ SLOBODAN MINDSZENTY JOZSEF MITTELEUROPA MITTERRAND FRANÇOIS MNIEJSZOŚCIOWE TRAKTATY MOBUTU SESE SEKO MOŁDAWIA MOŁOTOW WIACZESŁAW MONACHIUM 1938 KONFERENCJA W MONACHIUM MONACHIJSKI PUCZ 1923 MONGOLIA MONROE DOKTRYNA MORO ALDO MOSKWA 1943 KONFERENCJA W MOSKWIE MOSKIEWSKI PUCZ 1991 MOSLEY OSWALD MOŚCICKI IGNACY MOZAMBIK MYANMAR NACJONALIZACJA NACJONALIZM NADDNIESTRZAŃSKI KONFLIKT 1990–1992 NAFTA NAFTOWY SZOK NAGY IMRE NAMIBIA NARODOWA PARTIA FASZYSTOWSKA NARODOWY SOCJALIZM NASER GAMAL ABDEL NATO NAZISTOWSKIE OBOZY NAZIZM NEHRU JAWAHARLAL NEP NEUILLY TRAKTAT 1919 NIEMCY NIEMIEC ZJEDNOCZENIE 1990 NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA NIEMIECKIE KOLONIE NIEZAANGAŻOWANYCH PAŃSTW RUCH NIGERIA NIKARAGUA NIXON RICHARD NOC DŁUGICH NOŻY 1934 NOMENKLATURA NON VIOLENCE NORIEGA MANUEL ANTONIO NORMANDZKA OPERACJA 1944 NORYMBERSKIE PROCESY 1945–1948 NOVOTNY ANTONIN NOWA LEWICA NRD NSDAP NYERERE JULIUS KAMBARAGE OAS OBOZY KONCENTRACYJNE OBWE OECD OGADEN WOJNA 1977–1978 OJA OKRĄGŁY STÓŁ ONZ OPEC OPUS DEI ORGANIZACJA JEDNOŚCI AFRYKAŃSKIEJ ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH ORGANIZACJA PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH ORGANIZACJA TAJNEJ ARMII ORGANIZACJA WYZWOLENIA PALESTYNY OWP ORMIAN EKSTERMINACJA 1915 OSETYŃSKI KONFLIKT 1991–1994 OŚ RZYM–BERLIN–TOKIO OWP PADEREWSKI IGNACY JAN PALME OLOF PANAMA PAPANDREU ANDREAS PARTNERSTWO DLA POKOJU PARYSKA KONFERENCJA 1919–1920 PARYSKIE TRAKTATY 1947 PAWEŁ VI PAŹDZIERNIKOWA REWOLTA 1993 PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA 1917 PÄTS KONSTANTIN PÉREZ DE CUELLAR JAVIER PERON JUAN DOMINGO PÉTAIN PHILIPPE PETLURA SEMEN PIĄTA REPUBLIKA PIERESTROJKA PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA 1914–1918 PIŁSUDSKI JÓZEF PINOCHET UGARTE AUGUSTO PIUS XI PIUS XII POCZDAM 1945 KONFERENCJA W POCZDAMIE POINCARÉ RAYMOND POL POT POLSKA POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA POLSKI PAŹDZIERNIK 1956 POLSKO-RADZIECKA WOJNA 1919–1920 POMPIDOU GEORGES POPULIZM PORTUGALSKIE KOLONIE PÓŁNOCNOAMERYKAŃSKIE POROZUMIENIE O WOLNYM HANDLU PÓŁNOCNOATLANTYCKA RADA WSPÓŁPRACY PÓŁNOCNOATLANTYCKI PAKT PRASKA WIOSNA 1968 PRIMO DE RIVERA MIGUEL PRLPROHIBICJA PUCZ KAPPA 1920 PUCZ MONACHIJSKI 1923 PUCZ MOSKIEWSKI 1991 PU I QUEBEC QUEBEC 1943, 1944 KONFERENCJE W QUEBECU QUISLING VIDKUN RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ RADIO WOLNA EUROPA RADZIECKI BLOK RAF RAJK LÁSZLO RÁKOSI MATYAS RAPALLO UKŁAD 1922 RASPUTIN GRIGORIJ REAGAN RONALD REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI RFNRIBBENTROP JOACHIM von RIBBENTROP–MOŁOTOW PAKT 1939 RIFEŃSKA REPUBLIKA 1921–1926 RIJEKA ROCKEFELLER JOHN RODEZJA ROOSEVELT ELEONORA ROOSEVELT FRANKLIN DELANO ROSENBERGÓW PROCES ROSYJSKA REWOLUCJA 1905 ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1917–1920 ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904–1905 ROZBROJENIOWE UKŁADY RP ARUMUŃSKA REWOLUCJA GRUDNIOWA 1989 RWANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1994 RWPG SACHAROW ANDRIEJ SADAT ANWAR SAHARA ZACHODNIA SAINT GERMAIN TRAKTAT 1919 SALAZAR ANTONIO DE OLIVEIRA SALÓ REPUBLIKA SALWADORSKA WOJNA DOMOWA 1980–1992 SANDINO REWOLTA 1925–1933 SAN FRANCISCO TRAKTAT 1951 SAN 5

REMO 1920 KONFERENCJA W SAN REMO SAUDYJSKO-JEMEŃSKI KONFLIKT 1969–1972 SCHUMAN ROBERT SEATO SERBIA SÉVRES TRAKTAT 1920 SIERPNIOWY PUCZ SIHANOUK NORODOM SIKHOWIE SIKORSKI WŁADYSŁAW SIŁY ZBROJNE ONZ SINGAPUR SLÁNSKIEGO PROCES 1952 SŁOWENIA SOBÓR WATYKAŃSKI II 1962–1965 SOCJALIŚCI REWOLUCJONIŚCI SOCJALIZM DEMOKRATYCZNY SOLIDARNOŚĆ SOŁŻENICYN ALEKSANDER SOMALIJSKI KONFLIKT 1991–1994 SPA 1920 KONFERENCJA W SPA SS STACHANOWSZCZYZNA STALIN JÓZEF STALINGRADZKA BITWA 1942–1943 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI STOŁYPIN PIOTR STRESA KONFERENCJA 1935 STRESEMANN GUSTAV STUDENCKA REWOLTA 1968 SUDAŃSKI KONFLIKT SUDETY SUESKI KRYZYS 1956 SUHARTO SUKARNO ACHMED SUN JAT-SEN SUSŁOW MICHAIŁ SYJAM SYJONIZM SYKES–PICOT UKŁAD 1916 SYNDYKALIZM SZALASI FERENC SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967 SZWECJA ŚWIETLISTY SZLAK ŚWIŃ ZATOKA 1961 TADŻYCKI KONFLIKT TAJLANDIA TAJWAN TAMILSKI KONFLIKT TEHERAN 1943 KONFERENCJA W TEHERANIE TENG SIAO-PING TEOLOGIA WYZWOLENIA TERRORYZM THATCHER MARGARET TIANANMEN MASAKRA 1989 TIMOR WSCHODNI TISO JOZEF TITO JOSIP BROZ TOJO HIDEKI TOKIJSKIE PROCESY 1946-1948 TOTALITARYZM TRAKTAT PAŃSTWOWY W SPRAWIE AUSTRII 1955 TRIANON TRAKTAT 1920 TRIEST TROCKI LEW TRÓJPOROZUMIENIE TRÓJPRZYMIERZE TRUJILLO Y MOLINA RAFAEL TRUMAN HARRY TRZECIA MIĘDZYNARODÓWKA TRZECIA REPUBLIKA TRZECIA RZECZPOSPOLITA TRZECIA RZESZA TUNEZJA TURCJA TYBET TYROL POŁUDNIOWY U-2 INCYDENT 1960 UKŁAD WARSZAWSKI UKRAIŃSKA POWSTAŃCZA ARMIA UKRAIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA 1918–1920 ULMANIS KARLIS UNIA FRANCUSKA UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA UPA USA USTASZE U THANT VARGAS GETÚLÍO VATICANUM II VENIZÉLOS ELEUTHERIOS VICHY WALDHEIM KURT WAŁĘSA LECH WARSZAWSKI UKŁAD WARSZAWSKIE POWSTANIE 1944 WASZYNGTON 1921–1922 KONFERENCJA W WASZYNGTONIE WATERGATE WATYKAN WEIMARSKA REPUBLIKA WEIMARSKI SYNDROM WELFARE STATE WERSALSKI TRAKTAT 1919 WĘGIER ODEJŚCIE OD KOMUNIZMU WĘGIERSKA REPUBLIKA RAD 1919 WĘGIERSKIE POWSTANIE 1956 WIEDEŃSKIE ARBITRAŻE 1938, 1940 WIELKA BRYTANIA WIELKA CZYSTKA 1935–1938 WIELKI KRYZYS 1929–1933 WIELKI SKOK 1958–1961 WIETNAMSKA WOJNA 1965–1973 WIKTOR EMANUEL III WILEŃSZCZYZNA WILSON WOODROW WITOS WINCENTY WŁASOW ANDRIEJ WŁOCHY WŁOSKA REPUBLIKA SPOŁECZNA 1943–1945 WŁOSKIE KOLONIE WŁOSKO-TURECKA WOJNA 1911–1912 WOJNA OBRONNA POLSKI 1939 WOJNA O GRAN CHACO 1932–1935 WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ IZRAELA 1948-1949 WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ 1990–1991 WOLNA EUROPA WOLNE MIASTO GDAŃSK WRZEŚNIOWA KAMPANIA 1939 WSCHODNI PAKT WSPÓLNOTA EUROPEJSKA WSPÓLNOTA FRANCUSKA WSPÓLNOTA NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW WYSZEHRADZKA GRUPA XX ZJAZD KPZR 1956 YAMAMOTO ISORUKU YOM KIPPUR WOJNA 1973 ZACHODNIOEUROPEJSKA UNIA ZAMACH LIPCOWY 1944 ZAOLZIE ZATOKA ŚWIŃ 1961 ZIA-UL HAQ ZIMBABWE ZIMNA WOJNA ZIMOWA WOJNA 1939–1940 ZINOWIEW GRIGORIJ ZJEDNOCZENIE NIEMIEC ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH ŻDANOW ANDRIEJ ŻELAZNA KURTYNA ŻIWKOW TODOR ŻUKOW GIEORGIJ

6

OD AUTORÓW Leksykon historii XX wieku zawiera podstawowe informacje o najważniejszych zjawiskach politycznych i społecznych, instytucjach oraz organizacjach, a także postaciach, mających istotny wpływ na dzieje świata w obecnym stuleciu. Składa się on z kilkuset haseł rzeczowych i biogramów, ułożonych w porządku alfabetycznym. Hasła dotyczą przede wszystkim historii politycznej, w mniejszym zaś stopniu dziejów gospodarczych. Rozmiary poruszanej problematyki skłoniły nas też do niemal całkowitego pominięcia historii kultury i nauki.Dysponując ograniczoną objętością, musieliśmy się zdecydować na jedną z dwóch możliwych konstrukcji Leksykonu: zamieszczenie jak największej ilości haseł przy nieuchronnym zminimalizowaniu ich objętości (takie rozwiązanie przyjęto w Małym oxfordzkim słowniku historii XX wieku) lub też opracowanie mniejszej ich ilości, ale za to w sposób możliwie wyczerpujący. Uznaliśmy, że dla Czytelników korzystniejsze będzie drugie z wymienionych rozwiązań. Dokonując subiektywnego z oczywistych względów wyboru haseł, dążyliśmy do wyeksponowania dziejów świata po 1945 roku, które – wskutek wieloletnich zaniedbań edukacyjnych oraz zafałszowań w okresie istnienia PRL – są znacznie słabiej znane i mają relatywnie niewielką literaturę w języku polskim. Szereg not dotyczy wydarzeń rozgrywających się w chwili obecnej oraz osób żyjących i działających aktywnie na scenie politycznej. Zamieszczenie tego rodzaju haseł rodzi wiele niebezpieczeństw, z najważniejszym – groźbą szybkiej dezaktualizacji – na czele. Sądzimy jednak, że ich pominięcie byłoby w Leksykonie dotyczącym wieku, który właśnie minął jeszcze poważniejszą wadą.Zdajemy sobi e sprawę, że w Leksykonie brak jest szeregu problemów, faktów i postaci, które miały znaczący wpływ na dzieje XX wieku. Wierzymy jednak, że dokonana przez nas selekcja, której nie sposób było uniknąć, została przeprowadzona w większości przypadków w sposób optymalny, odpowiadający potrzebom polskiego odbiorcy. Tym niemniej wdzięczni będziemy za wszelkie sugestie i uwagi krytyczne, które pozwolą na udoskonalenie tej książki.Niżej podpisani należeli do zespołu autorów Słownika historii XX wieku, którego dwa wydania ukazały się w Krakowie w 1992 i 1993 r. W stosunku do tamtej książki Leksykon stanowi opracowanie nowe, zarówno pod względem doboru haseł, jak też ich konstrukcji oraz zawartości. Pisząc go, wykorzystaliśmy oczywiście zdobyte wówczas doświadczenie, a także uwzględniliśmy uwagi recenzentów. Żywimy nadzieję, że ostateczny rezultat naszej pracy zadowoli Czytelników. Dr Bożena Bankowicz Dr Marek Bankowicz Dr Antoni Dudek

7

AABD EL­KRIM (1882–1963) – marokański przywódca narodowy. Urodził się we wpływowej rodzinie Berberów. Po zakończeniu nauki podjął pracę w hiszpańskiej administracji protektoratu marokańskiego. Redagował także arabską wersję dziennika „El Telegrama del Rif”. Abd el-Krim szybko rozczarował się do władz hiszpańskich. Zbiegł w góry, organizując armię powstańczą do walki z obcym panowaniem. Błyskawicznie wyróżnił się olbrzymimi talentami organizacyjnymi i przywódczymi. Dowodzeni przez niego powstańcy 21 lipca 1921 rozbili pod Anual wojska hiszpańskie. Abd el-Krim stanął następnie jako prezydent na czele utworzonej przez Berberów *Republiki Rifeńskiej. Sprawnie zbudował zręby organizacyjno-polityczne nowego państwa. Oddziały Abd el-Krima umiejętnie przeciwstawiały się Hiszpanom, a później również Francuzom, gdyż w 1924 powstanie rozszerzyło się na posiadłości francuskie w Maroku. W toku walk wojska kolonialne ponosiły duże straty. W obliczu porażek grożących utratą Maroka, Hiszpanie i Francuzi zdecydowali się na ścisłe współdziałanie wojskowe. Blisko 250-tysięczna armia francusko-hiszpańska dowodzona przez marszałka Philippe’a *Pétaina, dysponująca dużą przewagą w sprzęcie i nowocześniejszą bronią, przystąpiła do działań przeciwko powstańcom. Po ciężkich walkach w maju 1926 Abd el-Krim ostatecznie skapitulował. Został następnie wywieziony przez Francuzów na wyspę Réunion na Oceanie Indyjskim, gdzie przez 21 lat przetrzymywano go pod ścisłym nadzorem. W 1947 el-Krimowi pozwolono przenosiny do *Francji. W trakcie podróży do Europy Abd el-Krim zbiegł do Kairu, uzyskując azyl polityczny od władz egipskich. Traktowano go z wielkim szacunkiem jako tego, który podniósł sztandar walki Arabów o niepodległość. W Kairze stał na czele Komitetu Wyzwolenia Zachodnich Arabów. Po uzyskaniu niepodległości przez Maroko w 1956, król Muhammad V zaprosił go do powrotu do kraju. Abd el-Krim jednak odmówił, twierdząc, że nie powróci dopóty, dopóki wojska francuskie będą przebywać w Afryce Północnej. Zmarł 6 lutego 1963 w Kairze. (B.B.) ABISYŃSKA WOJNA 1935–1936 – konflikt zbrojny między faszystowskimi *Włochami a Etiopią (Abisynią). Przyczyną wojny było pragnienie Benito *Mussoliniego powiększenia włoskich posiadłości kolonialnych, które obejmowały sąsiadujące z Etiopią *Erytreę i Somalię. Początkowo liczył on, że uda się przejąć Etiopię na drodze pokojowej, poprzez między narodowe negocjacje polityczne. Wobec nie możliwości takiego rozwiązania, w 1934 zdecydował się na wywołanie konfliktu zbrojnego. Formalną i bezpośrednią przyczyną wojny był incydent w oazie Uol-Uol 5 grudnia 1934. Etiopia, dążąc do pokojowego rozwiązania sporu, zwróciła się w 1935 o mediację do *Ligi Narodów, której była członkiem od 1923 dzięki poparciu Włoch. Wszelkie zabiegi dyplomatyczne spełzły jednak na niczym wobec nieprzejednanego stanowiska Mussoliniego, który wówczas poszukiwał już tylko pretekstu do rozpoczęcia ataku na Etiopię. 3 października 1935 wojska włoskie liczące 250 tys. żołnierzy wkroczyły do Etiopii bez formalnego wypowiedzenia wojny. 7 października Rada Ligi Narodów uznała Włochy za agresora, a 11 października Zgromadzenie Ligi przy 50głosach za, 1 przeciwnym (Włochy) i 4 wstrzymujących się (Austria, Albania, Węgry, Szwajcaria) podjęło decyzję o sankcjach ekonomicznych, które obejmowały zablokowanie kredytów międzynarodowych oraz zakaz handlu z tym krajem. Niemniej jednak, embargo nie obejmowało zakazu sprzedaży Włochom żelaza, stali, węgla, ropy oraz bawełny. Co więcej, tylko *Wielka Brytania konsekwentnie przestrzegała w tej sprawie uchwał Ligi Narodów. Uchwalenie sankcji wywołało olbrzymie oburzenie we Włoszech. Mussolini zarzucił Europie, iż wystąpiła przeciwko narodowi poetów, artystów, świętych, żeglarzy, wędrowców, a stanęła w obronie kraju afrykańskiego, powszechnie napiętnowanego jako kraj bez kultury. W dramatyczne tony uderzyła propaganda faszystowska. 18 listopada 1935 ogłoszono akcję pod nazwą dar złota dla ojczyzny, która spotkała się z masowym poparciem społecznym. Wydawało się, że wojna będzie błyskawiczna ze względu na olbrzymie dysproporcje sił, ale ostatecznie trwała aż 7 miesięcy. Wojska włoskie liczyły w1936 ok. 400 tys. żołnierzy, 350 samolotów, 250 czołgów, 1100 dział i 14 tys. pojazdów mechanicznych. Po stronie etiopskiej nominalnie walczyło wprawdzie aż 2 mln ludzi, ale aż 75% z nich działało na własną rękę, nie podlegając jakiemukolwiek zorganizowanemu kierownictwu. Na dodatek tylko nieliczne oddziały etiopskie posiadały broń palną, zdecydowana większość miała na wyposażeniu jedynie łuki i dzidy. Armia włoska postępowała bezwzględnie, używała m.in. gazów bojowych. O losach wojny zadecydowała klęska Etiopczyków w bitwie nad jeziorem Ascionghi (31 marzec – 4 kwiecień 1936), która otworzyła Włochom drogę na Addis Abebę. 2 maja cesarz Etiopii *Hajle Sellasje opuścił kraj na pokładzie samolotu podstawionego przez Brytyjczyków. 5 maja 1936 do Addis Abeby triumfalnie wkroczył marszałek Pietro *Badoglio, a Mussolini ogłosił w Rzymie narodziny Drugiego Imperium Rzymskiego. Kilka dni później, 9 maja, Mussolini oznajmił, iż Imperium Etiopskie zostało włączone do Włoch, z królem Włoch jako cesarzem Etiopii. 1 czerwca 1936 przeprowadzono administracyjno-polityczną fuzję Etiopii z Somalią i *Erytreą, co dało początek Włoskiej Afryce Wschodniej. (B.B.) 8

ACTION FRANÇAISE AF – francuski prawicowy ruch polityczny aktywny w okresie 1889–1944, a także nazwa pisma, wyrażającego idee tego ruchu, które ukazywało się w latach 1908–44. AF skupił wokół siebie neomonarchistów francuskich, stojących na gruncie skrajnego *nacjonalizmu. Celem ruchu była – jak deklarowano – walka z masonerią, Żydami, sekciarstwem protestanckim oraz odbudowa narodowej monarchii we *Francji. AF zaciekle atakował demokratyczne instytucje III Republiki, uznając je za skorumpowane i dekadenckie. Ideologiem ruchu był Charles Maurras (1862–1952), twórca doktryny integralnego nacjonalizmu. Maurras, który był agnostykiem i odrzucał nadprzyrodzony charakter Kościoła katolickiego, wiele miejsca w swych publikacjach poświęcał roli tego właśnie Kościoła i katolicyzmu w ogóle jako czynnikom cywilizacyjnym, będącym ostoją porządku społecznego i ładu prawnego, eksponując przy tym przede wszystkim ich znaczenie użytkowe dla państwa i narodu francuskiego. Występując jako obrońca narodowej kultury i rodzimej cywilizacji Maurras zdołał pozyskać dla swego ruchu wielu katolików. Popularność AF wzrosła szczególnie po 1908, kiedy to Maurras wraz z Leonem Daudetem (1867–1942) zaczęli wydawać pismo pod tą samą co ruch nazwą. Stworzona przez AF doktryna społeczno-polityczna i moralna, a nawet swoisty światopogląd, wywołały negatywną reakcję Kościoła. Po raz pierwszy oficjalnie ruch potępił w sierpniu 1926 arcybiskup Bordeaux, kardynał X. P. Andrieu, zarzucając mu propagowanie poglądów niezgodnych z moralnością chrześcijańską i neopoganizm. Stanowisko kardynała Andrieu zostało potwierdzone przez papieża Piusa XI, który uznał system społeczno-moralny AF za „naturalizm pogański”. Wreszcie, po serii ataków ze strony kierownictwa ruchu wymierzonych przeciwko papieżowi oraz episkopatowi francuskiemu, a także stwierdzeniu, iż wydawnictwo nie widzi możliwości podporządkowania się woli Kościoła – 26 grudnia 1926 Kongregacja Św. Officjum wydała dekret potępiający dzieła Maurrasa i innych czołowych przywódców ruchu oraz dziennik „L’Action Française”, umieszczając je na indeksie ksiąg zakazanych. Oznaczało to, że katolikom zabronione zostało, pod karą ciężkiego grzechu, czytanie, przechowywanie, sprzedaż, tłumaczenie lub rozpowszechnianie zakazanych wydawnictw. Dopiero dekretem z10 lipca 1939 skreślono „L’Action Française” z indeksu. Numery pisma oraz dzieła współ pracowników ruchu pochodzące z okresu wcześniejszego pozostawały nadal na indeksie. W okresie *drugiej wojny światowej ruch wspierał poczynania władz Vichy (*Francja). Po wojnie zdyskredytowany AF zaprzestał działalności. Jego zaś przywódca Maurras został skazany na karę dożywotniego więzienia za *kolaborację. (B.B.) ADEN – miasto portowe w b. Jemenie Południowym (Jemenie Demokratycznym) o dużym znaczeniu strategicznym z uwagi na dogodne położenie na szlaku wiodącym z Europy i Afryki do Indii i na Daleki Wschód. Brytyjczycy przejęli Aden w 1839. Do 1937, kiedy to wraz z innymi niewielkimi posiadłościami kolonialnymi *Wielkiej Brytanii leżącymi na Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim utworzył osobną kolonię Korony, Aden był częścią Indii Brytyjskich (*Brytyjskie kolonie). W 1959 Brytyjczycy ze swoich posiadłości arabskich utworzyli Południowoarabską Federację Emiratów Arabskich, do której Aden przystąpił w cztery lata później. Brytyjczycy nadali federacji autonomię, co stanowić miało przygotowanie do niepodległości (*Dekolonizacja). Brytyjczycy chcieli wszakże zagwarantować sobie zachowanie wpływów na tym obszarze. Lokalne siły polityczne niebawem popadły w głęboki konflikt wewnętrzny. Szejkowie i sułtani południowoarabscy najchętniej pragnęliby zachowania władzy brytyjskiej, obawiając się, że istnieje ryzyko radykalizmu politycznego grożącego ich pozycji. Za szybką niepodległością opowiadały się zaś dwa ugrupowania polityczne – skrajnie lewicowy Front Wyzwolenia Narodowego (NLF) oraz umiarkowany Front Wyzwolenia Okupowanego Jemenu Południowego (FLOSY). W1963 członkowie obu tych formacji przystąpili do partyzanckiej walki z władzami brytyjskimi i lokalnymi władcami arabskimi. Pomocy udzielał im sąsiedni Jemen Północny. Stąd też w 1963 na granicy do chodziło do starć między wojskami brytyjskimi i jemeńskimi. Brytyjczycy zmuszeni byli też tłumić zbrojnie gwałtowne zamieszki w Adenie. W styczniu 1964 wojska brytyjskie rozbiły kilka baz powstańców w położonym na północ od Adenu rejonie Radfan. W lutym 1966 Brytyjczycy ogłosili, iż nie będą dążyć do utrzymania swej wojskowej obecności w Adenie po uzyskaniu niepodległości przez Jemen Południowy, co było istotną zmianą w ich stanowisku. W listopadzie 1966 zaczęły z sobą walczyć o władzę oddziały NLF i FLOSY. Z trwających rok walk zwycięsko wyszedł NLF. W listopadzie 1967 Brytyjczycy ostatecznie wycofali się z Adenu i swych posiadłości południowo arabskich. (M.B.) ADENAUER KONRAD (1876–1967) – polityk niemiecki, pierwszy kanclerz Republiki Federalnej Niemiec (*Niemcy). Pochodził z Kolonii. Studiował na uniwersytetach we Freiburgu, Monachium i Bonn. W latach 1917–33 był burmistrzem Kolonii. Przewodniczył także Pruskiej Radzie Państwa (1920–33). Przez cały okres istnienia Republiki *Weimarskiej, Adenauer aktywnie działał w szeregach katolickiej Partii Centrum. W dwa 9

miesiące po dojściu Adolfa *Hitlera do władzy, został pozbawiony wszelkich urzędów publicznych i przeniesiony na emeryturę (marzec 1933). Stało się to bezpośrednio po tym, jak odmówił wywieszenia na kolońskim ratuszu flagi ze swastyką i nie wziął udziału w ceremonii powitania przybywającego do miasta Hitlera. W okresie rządów nazistowskich Adenauer dwukrotnie był aresztowany. Pierwszy raz krótko przebywał w więzieniu w 1934 podczas *nocy długich noży, zaś drugi raz był więziony przez 4 miesiące po *zamachu 20 lipca 1944 na Hitlera. Po zakończeniu wojny w 1945 ponownie objął urząd burmistrza Kolonii, ale w kilka miesięcy potem został usunięty przez brytyjskie władze wojskowe, które zarzuciły mu nieskuteczność administracyjną, nadmierny klerykalizm oraz małe zaangażowanie w ściganiu zbrodniarzy wojennych. Później jednak Brytyjczycy zmienili zdanie i Adenauer mógł ponownie wrócić do działalności politycznej. Tym razem skoncentrował się na budowaniu Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (CDU). Szybko awansował w hierarchii partyjnej – w lutym 1946 został przewodniczącym CDU w Nadrenii, w marcu – liderem tej partii w całej strefie brytyjskiej, zaś w październiku – szefem frakcji CDU w parlamencie Nadrenii Północnej–Westfalii. 1 września 1948 Adenauer stanął na czele komisji parlamentarnej, która miała opracować Ustawę Zasadniczą dla *Niemiec Zachodnich. We wrześniu 1949 Bundestag wybrał go większością zaledwie jednego głosu pierwszym kanclerzem rządu zachodnioniemieckiego. Stanowisko to sprawował nieprzerwanie do 15 października 1963, łącząc je w okresie 1951–55 z funkcją ministra spraw zagranicznych. Za rządów Adenauera Niemcy odbudowały zniszczoną podczas wojny gospodarkę, a co więcej rozpoczęły dynamiczny rozwój ekonomiczny. Mówi się nawet o „adenauerowskim cudzie gospodarczym”, którego architektem był minister gospodarki Ludwig *Erhard (1897–1977). W polityce zagranicznej kanclerz realizował „kurs atlantycki”. Cały swój autorytet polityczny budował na lojalności wobec Zachodu. Stanowczo zatem odrzucił sformułowaną w marcu 1952 przez *Stalina ofertę zjednoczenia Niemiec pod warunkiem ich neutralizacji. Wiele uwagi poświęcał sprawie pojednania Niemiec z krajami Europy Zachodniej i był architektem sojuszu niemiecko-francuskiego. Uważał ten sojusz za warunek wstępny jedności ogólnoeuropejskiej. Dzięki wysiłkom Adenauera Niemcy odzyskały suwerenność państwową (październik 1954), a także w szybkim tempie zintegrowały się z Europą Zachodnią, wchodząc do wielu organizacji międzynarodowych, w tym do *NATO (maj 1955) i Wspólnoty *Europejskiej (marzec 1957). Nie zapomniał również o Wschodzie. We wrześniu 1955 odbył głośną podróż do Moskwy, w trakcie której doszło do nawiązania stosunków dyplomatycznych między RFN i *ZSRR. Niemniej jednak za kanclerstwa Adenauera stosunki Niemiec z państwami komunistycznymi pozostawały chłodne, a on sam był przez lata ulubionym celem ataków komunistycznej propagandy, która obrzucała go epitetami w rodzaju: „epigon pangermanizmu”, „uczeń *Goebbelsa”, „ojciec nowego Wehrmachtu” czy „klerykalny reakcjonista”. Ostatnie dwa lata rządów Adenauera nie należały do najszczęśliwszych i nieco zepsuły jego wizerunek polityczny. Kanclerz znalazł się w konflikcie z Erhardem na tle stosunku do polityki francuskiego prezydenta Charlesa *de Gaulle’a, którego idee samodzielności politycznej Europy był skłonny pod pewnymi warunkami poprzeć. Kiedy w lipcu 1962 Adenauer zasugerował, iż wbrew wcześniejszym ustaleniom rozważa dalsze pozostawanie na stanowisku szefa rządu i nie zamierza złożyć dymisji w roku następnym, w szeregach CDU podniosły się głosy krytyczne pod jego adresem. Krytycy zarzucali mu chorobliwą chęć sprawowania władzy. Wybuchła w październiku 1962 tzw. „afera Spiegla” ostatecznie podważyła pozycję kanclerza. W odpowiedzi na krytykę prawicowej polityki ministra obrony Franza Josefa Straussa przeprowadzoną na łamach tygodnika „Der Spiegel”, Adenauer i Strauss zarządzili policyjne przeszukanie jego pomieszczeń oraz aresztowanie redaktora naczelnego. Działania te spotkały się z oburzeniem opinii publicznej, a całe zdarzenie mocno zaszkodziło Adenauerowi, zmuszając go do zapowiedzenia własnej rezygnacji ze stanowiska, co ostatecznie nastąpiło w październiku 1963. Adenauer zmarł 19 kwietnia 1967 w wieku 92 lat. (M.B.) AFGAŃSKA REWOLUCJA KWIETNIOWA 1978 – przewrót polityczny, który doprowadził do przejęcia władzy w Afganistanie przez komunistów (*Komunizm). W 1973, w wyniku zamachu stanu wymierzonego w króla Zahira Szacha, rządy w Afganistanie objął Muhammad Daud. Początkowo szukał on oparcia w *ZSRR, ale ostatecznie zdecydował się na nawiązanie bliższych stosunków z *Iranem i *Stanami Zjednoczonymi. Doprowadziło to do nasilenia antyrządowej działalności komunistów z Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA), których część początkowo liczyła na uzyskanie udziału we władzy za zgodą prezydenta Dauda. W kwietniu 1978, po zamieszkach wywołanych w związku z pogrzebem zamordowanego w tajemniczych okolicznościach działacza LDPA Akbara Chajbera, Daud polecił aresztować przywódców komunistycznych. Kierownictwo LDPA, wykorzystując swoje rozległe wpływy w armii, odpowiedziało na to zamachem stanu. 27 kwietnia żołnierze popierający komunistów, dowodzeni przez pułkownika Abdela Chadira, opanowali kluczowe punkty w Kabulu, w tym pałac prezydenta, w którym zamordowali Dauda wraz 10

z rodziną. W trakcie walk zginęło ok. 3 tysięcy ludzi. Władzę w kraju przejęła 35-osobowa Rada Rewolucyjna, która proklamowała powstanie Demokratycznej Republiki Afganistanu. Przewodniczącym Rady, czyli de facto szefem państwa, został jeden z liderów LDPA Nur Muhammad Taraki. Bezwzględne rządy komunistów, nie liczących się z głęboko zakorzenionymi w świadomości Afgańczyków tradycjami muzułmańskimi, doprowadziły do podjęcia przez zdecydowaną większość społeczeństwa walki zbrojnej z nowym reżimem. Główną rolę w organizowaniu oporu odegrały organizacje fundamentalistów islamskich, które już wcześniej zwalczały ekipę Dauda. W lipcu 1978 wybuchło powstanie muzułmańskie w Nuristanie, które w ciągu kilku następnych miesięcy objęło większość prowincji. Równocześnie w komunistycznej elicie władzy trwała zacięta walka o władzę między dwoma frakcjami LDPA: Parczam i Chalk. W czerwcu 1978 Chalk pokonał Parczam, a przywódcy tej ostatniej frakcji z jej liderem Babrakiem Karmalem na czele, zostali wysłani za granicę w charakterze dyplomatów. Główną rolę we władzach afgańskich obok Tarakiego zaczął wówczas odgrywać Hafizullah Amin, który w marcu 1979 został premierem. Był on reprezentantem najbardziej radykalnego skrzydła frakcji Chalk. Jego lewackie posunięcia wzbudziły niepokój ZSRR, z którym nowe władze afgańskie podpisały w grudniu 1978 układ o przyjaźni i współpracy. Próba usunięcia Amina, podjęta przez Tarakiego w porozumieniu z Moskwą we wrześniu 1979, nie powiodła się. Amin okazał się szybszy, zamordował Tarakiego i przejął pełnię władzy, próbując równocześnie pozyskać zaufanie ZSRR. Jednak jego niepowodzenia w walce z anty-komunistycznymi powstańcami, którzy – mimo stale rosnącej liczby radzieckich doradców w armii rządowej – jesienią 1979 kontrolowali już większość terytorium afgańskiego, skłoniła ZSRR do usunięcia Amina. 27 grudnia 1979 radzieccy komandosi opanowali pałac prezydencki i zamordowali Amina, którego równocześnie ogłoszono zbrodniarzem i agentem CIA (*Centralna Agencja Wywiadowcza). Z pomocą Rosjan rządy w Kabulu przejął Karmal oraz jego zwolennicy z frakcji Parczam. Równocześnie liczące kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy wojska radzieckie wkroczyły do Afganistanu i przystąpiły do walki z mudżahedinami, jak nazywano islamskich rebeliantów. Dało to początek wieloletniej wojnie *afgańskiej. (A.D.) AFGAŃSKA WOJNA 1979–1999 – długotrwały konflikt zbrojny w Afganistanie, o poważnych reperkusjach międzynarodowych. Geneza wojny związana jest z *afgańską rewolucją kwietniową (1978) i dojściem w jej wyniku do władzy *komunistów skupionych w Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Przeciwko komunistycznej dyktaturze wystąpiły zbrojne ugrupowania islamskich fundamentalistów (*Islamska rewolucja), które w krótkim czasie opanowały znaczną część Afganistanu. Walki frakcyjne w szeregach LDPA oraz nieudolność armii rządowej w wojnie z rebeliantami skłoniły *ZSRR, początkowo wspierający komunistów jedynie sprzętem i około 3 tysiącami doradców, do podjęcia szerszej akcji wojskowej. Rozpoczęta 27 grudnia 1979 interwencja wojsk radzieckich w Afganistanie doprowadziła do gwałtownego zaostrzenia sytuacji międzynarodowej i zakończenia okresu odprężenia (*Détente) w stosunkach między ZSRR i *Stanami Zjednoczonymi. Rosjanie, wobec bezradności ustanowionego przez nich prezydenta Babraka Karmala, który nie był w stanie opanować sytuacji w kraju, zmuszeni byli nie tylko pozostawić na dłużej swoje wojska, ale również systematycznie zwiększać ich liczbę. W styczniu 1980 w Afganistanie przebywało 85 tys. żołnierzy radzieckich, w końcu 1982 było ich już 130 tys., a w 1984 – szczytowym momencie zaangażowania radzieckiego – 140–150 tys. Mimo zaangażowania tak znacznych i doskonale wyposażonych sił, Armii Radzieckiej nie udało się złamać oporu mudżahedinów, którzy rozproszeni na trudno dostępnych wyżynnych i górskich terenach, prowadzili bezwzględną walkę partyzancką z Rosjanami i oddziałami rządowymi. Mudżahedini nigdy nie działali w sposób jednolity, a ich poszczególne oddziały (w 1988 Rosjanie oceniali liczbę aktywnych formacji zbrojnych na 1920 z około 82 tys. członków) różniły się od siebie zarówno orientacją religijną (sunnici i szyici), jak i składem narodo-wościowym (Pasztuni, Tadżycy, Uzbecy). Do najważniejszych formacji antykomunistycznego ruchu oporu należały: Hezb-i-Islami Gulbuddina Hekmatiara, Dżamiat-i-Islami Burhanuddina Rabbaniego i Ahmeda Szacha Masuda oraz Dżebhe-i Melli-je Nejat kierowany przez Sibghatullaha Modżadiddiego. Poszczególne organizacje mudżahedinów tworzyły nietrwałe koalicje, a niekiedy także walczyły między sobą. Pomocy partyzantom, zależnie od ich orientacji politycznej, udzielały różne kraje, jednak najistotniejsze znaczenie miało wsparcie *Arabii Saudyjskiej, USA, *Iranu i Pakistanu. Na obszarze dwóch ostatnich państw mudżahedini posiadali liczne bazy wojskowe, tam też schroniło się kilka milionów Afgańczyków, którzy uciekli z kraju w konsekwencji krwawego terroru ekipy Karmala i oddziałów radzieckich. Po dojściu do władzy w ZSRR Michaiła *Gorbaczowa Moskwa zaczęła stopniowo poszukiwać kompromisowego rozwiązania sytuacji. Wyrazem tego było usunięcie przez Rosjan Karmala i zastąpienie go do tych czasowym szefem tajnej policji HAD Nadżibullahem (1987), który bezskutecznie próbował zrzucić ze swojego reżimu piętno *komunizmu i zastąpić je demonstracyjną 11

wiernością zasadom islamu. Dotkliwym ciosem dla Moskwy okazało się wyposażenie mudżahedinów przez USA w rakiety ziemia-powietrze typu Stinger (jesień 1986), które – szczególnie w pierwszym okresie stosowania – doprowadziły do powstania ogromnych strat w radzieckim lotnictwie wojskowym. Stale rosnąca liczba ofiar oraz ogromne koszty finansowe, w połączeniu z postępującym w ZSRR procesem *pierestrojki, skłoniły ostatecznie Moskwę do podjęcia decyzji o wycofaniu swoich wojsk z Afganistanu. Porozumienie w tej sprawie podpisane zostało 14 kwietnia 1988 w Genewie, a ostatnia formacja Armii Radzieckiej opuściła terytorium afgańskie 15 lutego 1989. W trakcie ponad ośmioletniej interwencji poległo 14 453 żołnierzy radzieckich, a blisko 470 tys. zostało rannych. Rosjanie stracili m.in. 118 samolotów, 333 helikoptery, 1314 wozów bojowych i transporterów opancerzonych oraz ponad 11 tysięcy samochodów. Wojna afgańska silnie oddziałała na świadomość społeczeństwa radzieckiego, stając się jednym ze źródeł kryzysu wewnętrznego i ostatecznego rozpadu ZSRR. Reżim Nadżibullaha przetrwał wycofanie wojsk swojego protektora. Słabł jednak w miarę zmniejszania się pomocy gospodarczej i wojskowej udzielanej w dalszym – ciągu mimo wycofania wojsk – przez Związek Radziecki. Kiedy po upadku puczu *moskiewskiego (1991) wsparcie to praktycznie ustało, mudżahedini zaczęli przejmować kontrolę nad coraz większymi obszarami kraju. W kwietniu 1992 generał Abdul Radzid Dostum, stojący na czele 60-tysięcznej milicji uzbeckiej wspierającej dotąd rząd kabulski, obalił Nadżibullaha i umożliwił zajęcie stolicy mudżahedinom, kładąc w ten sposób kres czternastoletnim rządom komunistycznym w Afganistanie. Kabul został opanowany przez oddziały Ahmeda Szacha Masuda należącego do partii Dżamiat-i-Islami. Ugrupowanie to, wraz z kilkoma mniejszymi formacjami, stworzyło nowe władze państwowe, na których czele stanął w czerwcu 1992, jako prezydent, Burhanuddin Rabbani. Przeciw dominacji partii Rabbaniego i Masuda, do której obok Pasztunów należą również Tadżycy i Uzbecy, wystąpił przywódca czysto pasztuńskiej, fundamentalistycznej partii Hezb-i-Islami, Gulbuddin Hekmatiar. Jego oddziały, pod których kontrolą znajdują się południowe regiony kraju, opanowały część Kabulu. Przez cały rok 1992 i pierwsze miesiące 1993 między mudżahedinami Masuda i Hekmatiara trwały walki, toczone z różnym nasileniem głównie w stolicy. Nie przyniosły one żadnego rozstrzygnięcia, a w ich trakcie zginęło co najmniej kilka tysięcy ludzi. Pod presją Pakistanu i Arabii Saudyjskiej, 7 marca 1993 podpisano w Islamabadzie porozumienie na mocy którego Hekmatiar miał objąć urząd premiera, natomiast Rabbani zachować na półtora roku stanowisko prezydenta. Nie doprowadziło to jednak do zakończenia walk. Hekmatiar nie objął bowiem faktycznie stanowiska szefa rządu, a w styczniu 1994 – sprzymierzywszy się ze swoim dotychczasowym przeciwnikiem Dostumem – podjął nieudaną próbę opanowania całego Kabulu, co zapoczątkowało ciągnące się z przerwami przez cały rok starcia z oddziałami wiernymi Rabbaniemu i Masudowi. Walki toczyły się głównie w Kabulu, ale do sporadycznych utarczek między różnymi formacjami zbrojnymi kontrolującymi poszczególne rejony kraju, dochodziło także i na prowincji. Niespodziewanie w październiku 1994 wkroczyły do Afganistanu uzbrojone i wyszkolone w Pakistanie oddziały tzw. talibów. Tworzyli je pasztuńscy wychowankowie pakistańskich szkół koranicznych, którzy – pod dowództwem Mamoura Dżaha – podjęli próbę przejęcia władzy w kraju. Do lutego 1995 opanowali oni dużą część Afganistanu, rozbijając oddziały Hekmatiara. We wrześniu 1996 talibowie opanowali Kabul, zaprowadzając w nim surowe rządy oparte na skrajnie rygorystycznej interpretacji islamu. Nowym przywódcą talibów został mułła Mohammad Omar. W rezultacie kolejnych ofensyw, skierowanych przeciwko oddziałom Dostuma i Masuda, w drugiej połowie 1998 talibowie opanowali ok. 90 proc. terytorium Afganistanu. Poza ich kontrolą znajdowały się jedynie cztery północnowschodnie prowincje kraju, gdzie dominowały wojska podporządkowane Masudowi. W styczniu 1999 jego rozkazom podporządkowała się większość formacji opozycyjnych, a on sam stanął na czele nowopowstałej Najwyższej Rady Wojennej. Masud cieszył się poparciem większości państw ościennych, zaniepokojonych fundamentalistyczną postawą talibów. W marcu, w Aszchabadzie, przedstawiciele obu głównych stron konfliktu przeprowadzili rozmowy pokojowe, w których przewidywano m. in. powołanie rządu koalicyjnego. Jednak już w miesiąc później walki rozgo-rzały na nowo, a oddziały opozycji odniosły w nich szereg sukcesów. (A.D.) AFRYKAŃSKI KONGRES NARODOWY ANC – południowoafrykańska (*Republika Południowej Afryki) organizacja murzyńska, przeciwstawiająca się systemowi segregacji rasowej (*Apartheid). Afrykański Kongres Narodowy został utworzony w 1912 jako organizacja broniąca interesów ludności murzyńskiej. W 1926 ANC wszedł w sojusz z reprezentantami ludności hinduskiej w Afryce Południowej. Proklamowano wówczas wspólną walkę o ustanowienie demokratycznego i opartego na harmonii rasowej społeczeństwa w Afryce Południowej. Przez dłuższy czas ANC opowiadał się za pokojowymi metodami walki o cele polityczne, czerpiąc inspirację z idei Mahatmy *Gandhiego. Przekonanym zwolennikiem działań bez użycia przemocy był 12

Albert Luthuli, który stał na czele ANC w latach 1952–67. Za swą pokojową walkę przeciwko dyskryminacji rasowej Luthuli w 1960 został nagrodzony Pokojową Nagrodą Nobla. Stopniowo jednak ANC, w którym zaczęli dominować młodzi radykałowie, przechodził na pozycje walki zbrojnej z białymi władzami RPA. W 1961 rząd południowoafrykański zdelegalizował ANC, uznając go za organizację wywrotową. W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych zbrojne ramię nielegalnego ANC Włócznia Narodu (Umkontho we Sizwe) usiłowało wywołać w RPA powstanie zbrojne. Plan ten jednak nie powiódł się, a ośmiu przywódców organizacji – w tym również Nelson *Mandela – zostało skazanych na dożywotnie więzienie. Przez wiele kolejnych lat ANC, korzystając ze wsparcia państw afrykańskich, usiłował destabilizować – bez większego wszakże powodzenia – sytuację polityczną w RPA. ANC znalazł się w kręgu oddziaływania ideologii marksistowskiej, uznając za swój cel zbudowanie w Afryce Południowej społeczeństwa socjalistycznego. W 1991 władze RPA dokonały likwidacji *apartheidu i w stosunku do ANC poczyniły wielki krok pojednawczy, zwalniając rok wcześniej z więzienia Nelsona Mandelę. ANC ponownie powrócił do działalności legalnej. W obliczu zarysowania się możliwości odejścia od władzy białych, w RPA wybuchły gwałtowne i bardzo krwawe starcia między zwolennikami ANC a bojownikami zuluskiej Partii Wolności (Inkatha). Od początku jednak inicjatywa należała do ANC, który zasięgiem swych wpływów obejmował cały kraj, podczas gdy Inkatha miała swój bastion jedynie w prowincji Kvazulu-Natal. Stąd też ANC stał się głównym partnerem politycznym rządu. W lutym 1993 ANC zawarł z rządem fundamentalne porozumienie, które kreśliło ewolucyjny proces przekazywania Czarnym władzy w kraju. Na mocy tego porozumienia na koniec kwietnia 1994 rozpisano wybory powszechne. Uczestniczyło w nich 27 partii politycznych. ANC prowadził kampanię pod hasłami zgody narodowej, przekreślenia przeszłości oraz zbudowania nowego społeczeństwa opartego na wolności i poszanowaniu praw człowieka. Kongres okazał się też zdecydowanym zwycięzcą wyborów, otrzymując 62% głosów. Uzyskał 252 spośród 400 mandatów w nowym Zgromadzeniu Narodowym. 6 maja 1994 na swym pierwszym posiedzeniu parlament przez aklamację wybrał na prezydenta RPA legendarnego przywódcę ANC Nelsona Mandelę. Powołał on rząd koalicyjny skupiający przedstawicieli wszystkich partii, które zdobyły przynajmniej 5% głosów w wyborach. Głównym zadaniem nowych władz była stopniowa likwidacja skutków wieloletniego apartheidu, w tym wyrównanie występujących na wielu płaszczyznach dysproporcji między Czarnymi a Białymi. Temu celowi służył realizowany program rozwoju i odbudowy, w ramach którego przeprowadzono szereg inwestycji poprawiających stopę życiową ludności murzyńskiej. W ramach funkcjonującej w latach 1995-1998 Komisji Prawdy i Pojednania ujawniono niegodziwości i zbrodnie systemu apartheidu, ofiarowując zarazem amnestię tym, którzy zdecydowali się ujawnić całą prawdę o swych czynach. Dokonującej się transformacji towarzyszyły też zjawiska na wskroś negatywne, jak np. lawinowy wzrost przestępczości. Wyniki kolejnych wyborów parlamentarnych przeprowadzonych 2 czerwca 1999 potwierdziły dominującą pozycję na scenie politycznej kraju Afrykańskiego Kongresu Narodowego, któremu do większości dwóch trzecich miejsc w parlamencie zabrakło tylko jednego deputowanego. Pomimo tego, ANC zaprosił do udziału w rządzie zuluską Inkathę. 16 czerwca 1999, po skończeniu 5-letniej kadencji i dotrzymując obietnicy nie kandydowania po raz drugi, urząd prezydenta złożył Nelson Mandela. Jego następcą na stanowisku głowy państwa został dotychczasowy pierwszy wiceprezydent Thabo Mbeki, któremu przypadło również przywództwo ANC (M.B.) AGRARYZM – doktryna, ruch społeczno-polityczny, a nawet światopogląd, określające horyzont widzenia własnych dążeń warstwy chłopskiej oraz uzasadniające jej aspiracje do współdecydowania o losach społeczności państwowej. Agraryzm wyprowadzał swe założenia ze stosunku człowieka do ziemi i pracy na niej, a także ze znaczenia wsi jako swoistego kompleksu społecznego. Geneza agraryzmu sięga końca XIX wieku. Wówczas to w *Niemczech pojawił się ruch gospodarczo-społeczny występujący z hasłami polepszenia sytuacji w rolnictwie. Twórcą pojęcia „agraryzm” był A. Schäffle, zaś podstawy naukowe owego ruchu zbudował G. Ruhland. Następnie, podobny kierunek – aczkolwiek o poszerzonej treści – zaczął rozwijać się w *Stanach Zjednoczonych. W efekcie pojawiła się tam doktryna zwana ruralizmem, mówiąca nie tylko o polepszeniu położenia materialnego farmerów, ale i o konieczności zwiększenia ich udziału w życiu społeczno-politycznym. Od początku XX wieku agraryzm zaczął szerzyć się w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie chłopi stanowili najliczniejszą warstwę społeczną. Tam też ostatecznie przekształcił się w doktrynę społeczno-polityczną, której zasady stały się ideologią i światopoglądem partii chłopskich. Ideolodzy agraryzmu uważali, iż czerpie on swe zasady i prawa z ziemi, ze współżycia człowieka z przyrodą, bazując na założeniu, iż chłopi są warstwą społeczną najstarszą, podstawową i twórczą. Sprowadzał się zaś agraryzm nie tylko do obrony interesów ekonomicznych chłopów i uzasadniania niezbędności ich wpływu na losy państwa, ale również głosił program przebudowy ustroju społecznego przeciwstawny zarówno 13

*liberalizmowi, jak i socjalizmowi (*Socjalizm demokratyczny). Aspirując tym samym nie tylko do roli ideologii klasowej, lecz ideologii wsi i państwa – usiłował wypracować coś w rodzaju „trzeciej drogi” ustrojowej. Agraryzm, jako doktryna oraz ruch społeczno-polityczny, rozwinął się przede wszystkim w Czechosłowacji okresu międzywojennego. Tam też zostały wypracowane przez Milana Hodżę i Antonina Szvehlę jego główne założenia. Do *Polski agraryzm zaczął napływać w latach trzydziestych XX wieku właśnie z Czechosłowacji, zaś jego głównym ideologiem był Stanisław Miłkowski (1905–1945). Ideologię agraryzmu wyłożył Miłkowski m.in. w pracach AGRARYZM JAKO FORMA PRZEBUDOWY USTROJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO (1934), AGRARYZM JAKO IDEOLOGIA WSI I POLSKI (1935), WALKA O NOWĄ POLSKĘ (1936). Wyjaśniał w nich, iż agraryzm to „nowy ustrój oparty na uspołecznionym indywidualizmie” i „budowany z myślą o urzeczywistnieniu ideału sprawiedliwości społecznej”, zmierzający w istocie do zrealizowania demokracji gospodarczej jako fundamentu dla demokracji politycznej. Od połowy lat trzydziestych agraryzm stał się oficjalną ideologią Stronnictwa Ludowego, po wojnie natomiast opierało na nim swój program „mikołajczykowskie” (*Mikołajczyk Stanisław) Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Agraryzm ponownie pojawił się w polskim ruchu ludowym wraz z odzyskiwaniem przezeń własnej tożsamości ideowo–politycznej. Obecnie do założeń agraryzmu odwołuje się PSL utworzone na kongresie zjednoczeniowym w maju 1990, z połączenia PSL „Odrodzenie” (powstałego w listopadzie 1989 z dawnego Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL) oraz PSL (reaktywowanego w sierpniu 1989). W swych programach PSL wskazuje na tzw. neoagraryzm jako fundament swej ideologii oraz podstawę trzeciej drogi rozwoju społecznego. (B.B.) AKSAMITNA REWOLUCJA 1989 – wydarzenia w Czechosłowacji, które doprowadziły do załamania się systemu komunistycznego (*Komunizm) w tym kraju. Rządzący Czechosłowacją komuniści u schyłku lat osiemdziesiątych nadal tkwili na pozycjach ortodoksyjnych i zdawali się w ogóle nie dostrzegać liberalizacji politycznej w krajach sąsiednich – w *Polsce i na Węgrzech. Pod wrażeniem rozwoju sytuacji w tych krajach pozostawało natomiast społeczeństwo czechosłowackie. Już w styczniu 1989, nieprzerwanie przez tydzień (15–22 stycznia), na praskim placu Wacława wielotysięczne tłumy demonstrowały przeciwko *komunizmowi. Władze odpowiedziały brutalnymi represjami. 516 osób trafiło do więzień, wśród nich był również nieformalny lider czechosłowackiej opozycji Vaclav *Havel. U schyłku czerwca opozycyjne ugrupowanie *Karta 77 opublikowało petycję KILKA ZDAŃ, domagającą się demokratyzacji życia kraju. W ciągu kilku następnych dni petycję podpisało 2 tysiące reprezentantów świata kultury, nauki i sztuki. 21 sierpnia w 21 rocznicę zdławienia *Praskiej Wiosny na ulice Pragi i innych miast ponownie wylegli manifestanci, żądając wolności i demokracji. Skandowano nazwiska Vaclava Havla i Aleksandra *Dubczeka, krzyczano „niech żyje Polska”. Komunistyczne władze i tym razem sięgnęły po represje, w samej Pradze aresztowano 370 osób. W następnych miesiącach przywódcy partii komunistycznej wciąż trzymali się twardego kursu, odrzucając możliwość prowadzenia jakichkolwiek rozmów z przedstawicielami opozycji, których określano mianem „zdegenerowanych jednostek”. Kolejna fala masowych demonstracji, które objęły wszystkie największe miasta, miała miejsce 28 października, a zorganizowano je z okazji 71 rocznicy proklamowania niepodległości Czechosłowacji. Reakcja władz była taka sama jak poprzednio – brutalne działania sił policyjnych oraz masowe aresztowania. Tymczasem po zburzeniu 9 listopada muru berlińskiego (*Berlin) pozostająca pod komunistyczną władzą Czechosłowacja stała się swoistym anachronizmem w Europie Środkowo-Wschodniej. W piątek 17 listopada władze po raz pierwszy od 20 lat zezwoliły na zorganizowanie manifestacji ku czci Jana Opletala – praskiego studenta, który w 1939 został zabity przez *Niemców. Legalne zgromadzenie szybko przekształciło się w gwałtowną manifestację antyrządową z udziałem 50 tys. osób. Była to największa demonstracja antykomunistyczna w Czechosłowacji od 1969. Tłum skandował hasła: „Jakesz na śmietnik”, „Niech żyje Havel”, „To jest Praga, a nie Pekin”. Siły bezpieczeństwa brutalnie zaatakowały demonstrantów. 143 osoby zostały aresztowane, a 38 odniosło rany. Rozeszły się też – później zdementowane – pogłoski o śmierci uczestniczącego w manifestacji studenta, co podgrzało atmosferę polityczną. 17 listopada zapoczątkowany został dwunastodniowy okres nieustannych masowych demonstracji, które objęły cały kraj i przeszły do historii pod nazwą aksamitnej rewolucji. Na wiecach spontanicznie zakładano demokratyczne ruchy społeczne – Forum Obywatelskie (w Pradze) oraz Społeczeństwo Przeciwko Przemocy (w Bratysławie). Przerażony skalą wydarzeń komunistyczny premier Ladislav Adamec 21 listopada zapowiedział podjęcie dialogu z opozycją i wydał siłom policyjnym rozkaz zaprzestania dalszego tłumienia demonstracji. 23 listopada na manifestacji w Pradze przemawiał Havel, zaś w Bratysławie – Dubczek. Ludzi symbolizujących antykomunistyczną opozycję tłumy przyjmowały entuzjastycznie. W dzień później podało się do dymisji niemal całe kierownictwo partii komunistycznej na czele z sekretarzem generalnym Miloszem Jakeszem. 25 14

listopada aksamitna rewolucja osiągnęła swoje apogeum. W Pradze na błoniach Letna zebrało się 800 tys. osób – była to największa manifestacja w historii Czechosłowacji – które domagały się całkowitej rozprawy z *komunizmem, a nie tylko personalnych zmian. 28 listopada był dwunastym i zarazem ostatnim dniem aksamitnej rewolucji. Na spotkaniu z przedstawicielami opozycji premier Adamec zapowiedział utworzenie do 3 grudnia nowego rządu z udziałem reprezentantów wszystkich głównych sił politycznych oraz rychłą dymisję znienawidzonego prezydenta Gustava Husaka. Rozpoczął się proces błyskawicznego demontażu struktur państwa komunistycznego. Pod koniec grudnia Havel został wybrany na prezydenta Czechosłowacji, zaś Dubczek na przewodniczącego parlamentu. Dzięki masowej i pokojowej mobilizacji społeczeństwa – stąd właśnie owa „aksamitność” czechosłowackiej rewolucji 1989 – po 41 latach istnienia upadł w Czechosłowacji system komunistyczny. Czesi i Słowacy lubią mówić, rzecz jasna z pewną dozą przesady, że Polska potrzebowała 10 lat na obalenie komunizmu, NRD – 10 tygodni, zaś Czechosłowacja – tylko 10 dni. (M.B.) ALEKSANDER I KARADZIORDZIEWICZ (1888–1934) – król *Jugosławii. Syn króla *Serbii Piotra I, dowodził armią serbską w trakcie wojen *bałkańskich (1912–1913). W lipcu 1914 ojciec z powodu swej choroby przekazał mu władzę. Podczas *pierwszej wojny światowej Aleksander był głównodowodzącym serbskiej armii. W grudniu 1918 objął regencję nowo utworzonego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Po śmierci ojca w sierpniu 1921 został królem. Faworyzował Serbów, co spotykało się ze stanowczymi protestami innych narodów, szczególnie Chorwatów. Z roku na rok narastały napięcia polityczne i narodowe, a Aleksander coraz wyraźniej skłaniał się ku rozwiązaniom autorytarnym. 6 stycznia 1929 król uchylił konstytucję, zawiesił swobody obywatelskie, rozwiązał parlament i zdelegalizował partie polityczne opierające się na zasadach narodowościowych. Manifestując swe antyparlamentarne uczucia, Aleksander oddał gmach parlamentu organizacjom filantropijnym. W ciągu następnych lat król sprawował osobistą dyktaturę, a głównym instrumentem jego władzy było wojsko. Ambicją Aleksandra było nadanie państwu większej spoistości. Wyrazem tych centralistycznych tendencji w jego polityce była zmiana nazwy państwa na Królestwo Jugosławii (październik 1929). We wrześniu 1931 Aleksander ogłosił zakończenie ścisłej dyktatury. Nadał wtedy państwu nową konstytucję, która przywracała pewne elementy parlamentaryzmu, aczkolwiek stała na stanowisku wyższości władzy wykonawczej nad przedstawicielską. Król prowadził aktywną politykę zagraniczną, był frankofilem i silnie popierał *Małą Ententę. Aleksander został zabity 9 października 1934 przez macedońskiego terrorystę (*Macedonia) działającego na polecenie chorwackich *ustaszy. Stało się to w Marsylii w trakcie oficjalnej wizyty króla we *Francji. Po śmierci Aleksandra na tronie jugosłowiańskim zasiadł jego 11-letni syn Piotr II, w imieniu którego regencję w latach 1934–41 sprawował kuzyn zabitego monarchy książę Paweł. (M.B.) ALFONS XIII (1886–1941) – król hiszpański panujący w latach 1886–1931. Był synem pogrobowym Alfonsa XII (1857–85). Z chwilą narodzin został proklamowany królem pod regencją matki Marii Krystyny. Pełny tytuł królewski otrzymał w 1902 na swe 16 urodziny. Rządzona przez niego Hiszpania, pozostając formalnie monarchią parlamentarną, w rzeczywistości była krajem daleko odbiegającym od innych ówczesnych demokracji zachodnio europejskich. Zmieniający się u steru władzy, za zgodą Alfonsa XIII, konserwatyści i liberałowie (w okresie 1902–23 funkcjonowały w Hiszpanii 33 rządy) – stwarzali jedynie pozory konkurencyjności i alternatywności polityki kolejnych gabinetów. Wszystko to nie przy sparzało Alfonsowi XIII popularności. Nie brakowało knowań i spisków wymierzonych przeciwko monarsze, a nawet prób zamachu na jego życie. Jedna z nich miała miejsce 31 maja 1906 podczas ślubu króla z Wiktorią Eugenią Battenberg. W okresie *pierwszej wojny światowej Alfons XIII opowiadał się za neutralnością Hiszpanii, co nie przeszkadzało mu ujawniać swych sympatii germanofilskich. Sprawą, która przysporzyła Alfonsowi XIII poważnych problemów, było osobiste zaangażowanie się w wojnę marokańską w 1921 (*Rifeńska republika). Króla obarczono odpowiedzialnością za katastrofalny dla Hiszpanów rezultat tej wojny. Parlament powołał 21-osobową komisję, mającą przedstawić akt oskarżenia przeciwko Alfonsowi XIII. Z trudnej sytuacji wybawił króla zamach stanu z 13 września 1923 generała Miguela *Primo de Rivery. Alfons XIII związał się ściśle z dyktaturą, przez co naraził na niebezpieczeństwo istnienie samej monarchii. Po upadku w styczniu 1930 Primo de Rivery król usiłował powrócić do systemu konstytucyjnego, aczkolwiek nie chciał się zgodzić na wybory powszechne. Ostatecznie przystał na wybory lokalne, które w kwietniu 1931 przyniosły ogromne zwycięstwo republikanom. W Madrycie tłum wiwatujący na rzecz republiki, domagał się natychmiastowej abdykacji króla. Alfons XIII abdykował 14 kwietnia 1931 i bezzwłocznie wraz z rodziną opuścił Hiszpanię. Do ojczyzny już nigdy nie powrócił. I choć generał Francisco *Franco przywrócił mu hiszpańskie obywatelstwo oraz skonfiskowany w 1932 majątek, Alfons XIII pozostał na emigracji i zrzekł się praw do korony na rzecz swego syna Don Juana. Zmarł w Rzymie 28 lutego 1941. (B.B.) 15

ALGIERSKA WOJNA 1954–1962 – wojna o niepodległość Algierii, której stronami były algierski Front Wyzwolenia Narodowego (FLN) i *Francja. Początek powstaniu Algierczyków przeciwko francuskim władzom kolonialnym dała seria zamachów i wystąpień zbrojnych zorganizowanych 1 listopada 1954. W okresie pierwszych dwóch lat walki partyzanckie miały zasięg ograniczony i obejmowały wschodnią część Algierii, stopniowo jednak rozszerzyły się na całe jej terytorium, przybierając charakter wojny ludowej i masowej. Kierownictwo sił powstańczych pozostawało w rękach Frontu Wyzwolenia Narodowego (FLN), z którego w 1958 wyłonił się tymczasowy rząd Republiki Algierskiej z Ferhatem Abbasem na czele. Rząd francuski odrzucał zrazu jakąkolwiek możliwość dyskusji z powstańcami i nie godził się na żadne mediacje organizacji międzynarodowych. Jednak po prawie 4 latach walk, w których obie strony nie przebierały w środkach, Paryż zaczął przejawiać wolę znalezienia jakiegoś kompromisu, nie widząc możliwości rozwiązania kwestii algierskiej wyłącznie na drodze militarnej. Stanowisko takie wywołało ostre protesty ze strony zwolenników Algierii Francuskiej (Algérie Française). Co więcej, grupa wojskowych w Algierze przygotowała spisek antyrządowy i planowała zajęcie Paryża 29 maja 1958 (tzw. operacja Rezurekcja). Francja stanęła na krawędzi wojny domowej. Groźba jej wybuchu została zażegnana poprzez powierzenie 1 czerwca 1958 generałowi Charlesowi *de Gaulle’owi misji utworzenia rządu (*Francja). Nie jest do końca jasne, kiedy de Gaulle zdecydował się rozwiązać sprawę Algierii, poprzez przyznanie jej niepodległości. Niemniej faktem pozostaje, że w lipcu 1960 z inicjatywy de Gaulle’a zostały podjęte oficjalne rozmowy między rządem Francji a tymczasowym rządem Algierii. Przeciwko polityce de Gaulle’a zdecydowanie wystąpili zwolennicy Algierii Francuskiej, uznając ją za zdradę. Grupa zbuntowanych wojskowych – tworzących od 1961 *Organizację Tajnej Armii – usiłowała dwukrotnie dokonać puczu oraz podjęła działania terrorystyczne (*Terroryzm). Podjęte rokowania francusko-algierskie były jednakże kontynuowane i 18 marca 1962 w Évian zostały zawarte porozumienia. Przynosiły one przerwanie działań wojennych, zobowiązywały Francję do wycofania jej wojsk z Algierii do końca 1962 oraz zapowiadały niepodległość Algierii, co wszakże miało zostać potwierdzone przez referenda we Francji i Algierii. Referenda te, przeprowadzone 8 kwietnia i 1 lipca 1962, przyniosły wynik jednoznaczny – przytłaczająca większość głosujących wypowiedziała się za niepodległością Algierii. 3 lipca de Gaulle proklamował niepodległość Algierii. Sama zaś Algieria oficjalnie zadeklarowała swą niepodległość 5 lipca, kończąc tym samym 132-letni okres pozostawania pod panowaniem francuskim. We wrześniu jej pierwszym prezydentem został Ferhat Abbas (1899–1985), natomiast premierem Ahmed Ben Bella (1918–91). Trwająca 8 lat wojna algierska pochłonęła prawie 1 mln istnień ludzkich. (B.B.) ALGIERSKI KRYZYS 1991–1999 – konflikt wewnętrzny w Algierii spowodowany zwycięstwem wyborczym fundamentalistów islamskich. W 1962, po zakończeniu wojny *algierskiej, władzę w kraju objął Front Wyzwolenia Narodowego (FWN) – partia o orientacji socjalistycznej. Długoletnie monopolistyczne rządy FWN, weszły w latach osiemdziesiątych w fazę kryzysu, co wykorzystali muzułmańscy fundamentaliści, pragnący przeprowadzenia w Algierii rewolucji *islamskiej na wzór *Iranu. Stworzony przez nich Islamski Front Ocalenia (IFO), szybko rozszerzył swoje wpływy w najuboższych warstwach społeczeństwa oraz wśród sfrustrowanej sytuacją ekonomiczną młodzieży. Rozwojowi ruchu sprzyjała też polityka liberalizacji, zainicjowana w 1988 przez prezydenta Szadli Bendżedida; w jej wyniku we wrześniu 1989 IFO został zalegalizowany. W maju i czerwcu 1991 doszło do wielodniowych demonstracji ulicznych zwolenników IFO (zginęło wtedy 85 osób), w konsekwencji których ustąpił premier Malud Hamrusz, a planowane na 27 czerwca pierwsze demokratyczne wybory w historii Algierii zostały odłożone. Nie będąc w stanie przejąć władzy siłą, przywódcy IFO (m.in. Salut Abbasi Madani i Ali Behaldż), zdecydowali się zdobyć ją poprzez wygranie wyborów, co wcześniej z powodów ideologicznych zdecydowanie odrzucali (dla fundamentalistów islamskich demokracja parlamentarna jest narzędziem ateizmu). Po gwałtownej kampanii wyborczej – w czasie której znienawidzony przez społeczeństwo FWN nie był w stanie stawić czoła fundamentalistom – 26 grudnia 1991 odbyła się pierwsza tura wyborów parlamentarnych. IFO zdobył w niej blisko połowę mandatów i wszystko wskazywało na to, że w drugiej turze (planowanej na 16 stycznia 1992) zwiększy ona się do około dwóch trzecich. Zapobiegł temu wojskowy zamach stanu, przeprowadzony 13 stycznia 1992. Wyżsi oficerowie, obawiający się przejęcia władzy przez fundamentalistów (spowodowałoby to z całą pewnością gruntowną czystkę w armii i przejęcie kontroli nad nią przez duchownych), zmusili prezydenta Bendżedida do ustąpienia ze stanowiska, unieważnili wynik wyborów, a 4 marca ostatecznie zdelegalizowali IFO. Co najmniej 7 tysięcy jego zwolenników powędrowało do więzień i obozów (w tym do 5specjalnie zbudowanych na Saharze). Władzę w kraju przejęła Najwyższa Rada Państwa, na czele której stanął wieloletni emigrant i przeciwnik reżimu bendżedidowskiego Mohammed Budiaf. Akceptował on politykę represjonowania fundamentalistów (9 lutego 1992 wprowadzono na okres roku stan wyjątkowy, który 7 lutego 1993 przedłużono na czas 16

nieokreślony), a równocześnie starał się oczyścić odziedziczoną po FWN skorumpowaną elitę władzy. Prześladowania nie doprowadziły do całkowitego rozbicia IFO, który inspiruje demonstracje uliczne, strajki i akcje terrorystyczne. Najbardziej spektakularnym aktem terroru był udany zamach na Budiafa, który 29 czerwca 1992 został zastrzelony w mieście Annaba. Władze odpowiedziały na to zaostrzeniem represji, a w toczących się procesach fundamentalistów zaczęły zapadać wyroki śmierci (w latach 1992–93 było ich ok. 200). W grudniu 1993 Najwyższa Rada Państwa – w związku z obawami przed uzyskaniem przez IFO kolejnego sukcesu – podjęła decyzję o przesunięciu o trzy lata zapowiedzianego na styczeń 1994 referendum konstytucyjnego. Wobec pojawiania się w IFO tendencji do szukania kompromisu z rządem, zaktywizowała swoją działalność rozłamowa Islamska Grupa Zbrojna (GIA). Stała się ona autorką większości zamachów *terrorystycznych w latach 1994– 95, skierowanych także przeciw Francji – uważanej za główną protektorkę władz wojskowych. Do najbardziej spektakularnych antyfrancuskich akcji GIA należą: porwanie samolotu 26 grudnia 1994 (został on później odbity przez francuski oddział antyterrorystyczny GIGN na lotnisku w Marsylii) oraz – prawdopodobnie – podłożenie 25 lipca 1995 bomby na stacji paryskiego metra, która zabiła 7 osób. W listopadzie 1995 odbyły się powszechne wybory prezydenckie, w których zwyciężył gen. Liamin Zeroual. Próbował on prowadzić politykę bezwzględnej walki z terrorystami z GIA, a równocześnie pozyskiwać do współpracy umiarkowanych islamistów. Jednak mimo zastrzelenia kolejnych przywódców GIA: Dżamela Zituniego (czerwiec 1996) i Antara Zouabri (lipiec 1997) nie udało mu się powstrzymać kolejnych akcji terrorystycznych. Komanda GIA, niezdolne do otwartej konfrontacji z wojskiem, atakowały głównie wioski i małe miejscowości, karząc śmiercią setki ich „niewiernych” mieszkańców. W rezultacie liczbę ofiar siedmioletniego konfliktu szacowano w 1999 na 60-70 tys. Zwalczając GIA, Zeroual próbował zarazem poprawić demokratyczną legitymizację władzy. W listopadzie 1996 przeprowadził referendum konstytucyjne, które przesądziło o utrzymaniu świeckiego charakteru państwa. Z kolei w czerwcu 1997 odbyły się wybory parlamentarne, w których – podobnie jak w późniejszych o kilka miesięcy wyborach lokalnych – zwyciężyła prezydencka partia Narodowe Zgromadzenie Demokratyczne. Jednak obu tym głosowaniom towarzyszyły zarzuty fałszerstwa, formułowane przez umiarkowaną część opozycji. Także w kwietniu 1999, kiedy po upływie skróconej o rok kadencji Zerouala odbyły się kolejne wybory, sześciu z siedmiu kandydatów na stanowisko prezydenta wycofało się, oskarżając władze i stojącą za nimi armię o zamiar sfałszowania wyników głosowania. W tej sytuacji głową państwa został Abdelaziz Bouteflika, który cieszył się poparciem armii i kontynuował politykę swojego poprzednika. (A.D.) ALLENDE SALVADOR (1908–1975) – polityk chilijski. Z wykształcenia był lekarzem. W 1933 współorganizował chilijską partię socjalistyczną. Od 1937 do 1945 był deputowanym. W latach 1939–41 Allende piastował urząd ministra zdrowia w rządzie frontu ludowego. Od 1945 do 1970 zasiadał w senacie. W 1968 został przewodniczącym tej izby. Trzykrotnie – w latach 1952, 1958 i 1964 – bezskutecznie ubiegał się o prezydenturę jako kandydat lewicy (*Lewica i prawica). To, do czego zmierzał od tak dawna, udało mu się wreszcie osiągnąć we wrześniu 1970. Allende, kandydujący z ramienia formacji Jedność Ludowa (Unidad Popular) grupującej *socjalistów, *komunistów, radykałów i lewicowych *chrześcijańskich demokratów, pokonał wówczas w wy borach dwóch rywali, uzyskując 36,3% głosów. Kiedy parlament zatwierdził jego kandydaturę na stanowisko szefa państwa, o co musiał się ubiegać w obliczu braku większości absolutnej, 4 listopada 1970 został zaprzysiężony na prezydenta Republiki Chile. Szybko zainicjował działania, których celem było przekształcenie Chile w państwo o charakterze socjalistycznym. Przeprowadzono reformę rolną, znacjonalizowano (*Nacjonalizacja) niektóre gałęzie przemysłu i bogactwa mineralne oraz wprowadzono kontrolę państwa nad bankami. Reformy te uderzyły w interesy warstw posiadających i wielkich korporacji międzynarodowych, głównie amerykańskich. Chcąc pozyskać sobie poparcie ze strony ubogiej ludności, Allende podniósł o 60% najniższe płace i wprowadził szerokie ustawodawstwo socjalne. W polityce zagranicznej nawiązał bliższe stosunki z państwami socjalistycznymi, w szczególności z Kubą, *Związkiem Radzieckim i Chinami. Tym samym naraził się *Stanom Zjednoczonym, które zaprzestały kupowania chilijskiej miedzi, a także odcięły rząd Allende od kredytów zagranicznych. Chile szybko znalazło się w katastrofalnej sytuacji gospodarczej, gdyż radykalne reformy spowodowały spadek produkcji i w konsekwencji dużą inflację. Allende stracił poparcie klasy średniej. Doszło do niespotykanego tu wcześniej zaostrzenia walki politycznej. Mnożyły się akty *terroru, zarówno ze strony skrajnej prawicy, jak i ekstremistycznej lewicy (*Lewica i prawica). Przewlekłe strajki całkowicie sparaliżowały życie kraju. 22 sierpnia 1973 parlament uznał rząd Allende za nielegalny. Rezolucja ta nie miała żadnej wagi konstytucyjnej, ale wywołała reakcję sił zbrojnych, które do tej pory były lojalne wobec prezydenta – wojskowi zasiadający w rządzie podali się do dymisji, co spotęgowało jeszcze kryzys polityczny. W tej atmosferze 11 września 1973 doszło do wojskowego 17

zamachu stanu. W godzinach rannych silne oddziały wojska wspierane przez czołgi otoczyły pałac prezydencki La Moneda. Niebawem wywiązała się gwałtowna strzelanina między żołnierzami i obrońcami gmachu. Allende kategorycznie odrzucił ofertę wyjazdu z kraju, zapowiadając walkę do końca. Około godziny 14 wojsko przypuściło decydujący szturm, podczas którego Allende zginął. Okoliczności jego śmierci nie są do końca wyjaśnione. (M.B.) AMIN IDI DADA (ur. 1925) – wojskowy i dyktator ugandyjski. Jako podoficer służył kilkanaście lat w kolonialnej armii brytyjskiej. Po uzyskaniu w październiku 1962 niepodległości przez Ugandę, podjął służbę w siłach zbrojnych nowego państwa. Amin błyskawicznie awansował i już w 1966 został dowódcą ugandyjskiej armii. 25 stycznia 1971 Amin przeprowadził zamach stanu, obalił dotychczasowego szefa państwa Miltona Obote i sam został prezydentem. Szybko swą fanfaronadą, ekscentrycznością i brutalnością w sprawowaniu władzy skupił na sobie uwagę światowej opinii publicznej. Na jesieni 1972 Amin wydał decyzję o wyrzuceniu z kraju wszystkich obywateli pochodzenia azjatyckiego. Niebawem też zmusił do wyjazdu osiadłych w Ugandzie obywateli brytyjskich. Faworyzował natomiast manifestacyjnie muzułmanów zamieszkujących na północy kraju. Na arenie między narodowej krytykował *Izrael, z którym dotychczas łączyły Ugandę bliskie stosunki, oraz państwa zachodnie, szczególnie zaś *Wielką Brytanię, której ubliżał przy każdej nadarzającej się okazji. Utrzymywał bliskie stosunki z Libią i innymi państwami arabskimi. W latach 1975–76 Amin przewodniczył *Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA). Uganda pod jego rządami była mocno skłócona ze swymi sąsiadami – Kenią i Tanzanią, bowiem z winy prowokacji urządzanych przez Amina, ustawicznie dochodziło do rozmaitych utarczek granicznych. Dobrze zbudowany Amin stale ośmieszał tanzańskiego prezydenta Juliusa *Nyerere, którego wyzywał na pojedynki bokserskie. Żarty te źle skończyły się dla ugandyjskiego dyktatora. W kwietniu 1979, po kolejnym starciu granicznym, wojska tanzańskie wkroczyły do Ugandy, gdzie wsparły opozycyjny Front Wyzwolenia Narodowego Ugandy. Pokonany Amin ratował się ucieczką do Libii. Później osiedlił się w *Arabii Saudyjskiej, która przyznała mu wysoką emeryturę jako obrońcy islamu. Przebywając na emigracji nie prowadzi jakiejkolwiek działalności politycznej. (M.B.) ANARCHIZM – doktryna i ruch polityczny stojący na stanowisku, iż podstawowym zagrożeniem dla wolności człowieka i jego nieskrępowanego rozwoju jest istnienie represyjnych struktur społecznych, z których najgroźniejszą jest państwo, gdyż zinstytucjonalizowana przemoc zawsze leży u jego źródeł. Anarchizm nigdy nie był jednolity. Obejmował całą gamę rozmaitych postaw i idei. Niemniej jednak wszyscy anarchiści zawsze zgadzali się co do jednego – a mianowicie – postulowali zniesienie państwa i w ogóle wszelkiej władzy politycznej, głosząc koncepcję bezpaństwowej formy życia społecznego, które opierałoby się na wolnych stowarzyszeniach jednostek i grup. Anarchizm – pisał jeden z najwybitniejszych myślicieli tego ruchu Piotr Kropotkin (1842–1921) – to nazwa praktyki i teorii życia, według której społeczeństwo nie posiada żadnego rządu. Obok Kropotkina, który sformułował zasady anarchizmu komunistycznego, do czołowych teoretyków anarchizmu zalicza się Pierre Josepha Proudhona (1809–1865) – twórcę anarchizmu indywidualistycznego oraz Michała Bakunina (1814–1876) – założyciela anarchizmu kolektywistycznego. Specyficzną formę anarchizmu stanowił anarchizm syndykalistyczny, zwany też anarchosyndykalizmem. Głosił on ideę oparcia ładu społecznego na syndykatach, czyli wspólnotach skupiających poszczególne kategorie wytwórców, wśród których szczególna rola przypadała robotnikom. Twórcą anarchizmu syndykalistycznego był Georges Sorel (1847–1922). Apogeum rozwoju anarchizmu jako ruchu politycznego przypadało na drugą połowę XIX wieku. Na przełomie wieków anarchiści przeprowadzili szereg akcji *terrorystycznych, chcąc ugodzić – jak powiadali – w „serce państwa”. Z ich ręki zginęło kilku prominentnych przedstawicieli życia politycznego: prezydent Francji Sadi Carnot (1894), cesarzowa Austro-Węgier Elżbieta (1898), król Włoch Umberto I (1900) i prezydent USA William McKinley (1901). Anarchiści byli bardzo aktywni podczas wydarzeń rewolucji *rosyjskiej 1905 oraz *lutowej i *październikowej. Później zostali jednak rozgromieni przez *bolszewików. Jako zwarta siła polityczna znacząco wpływająca na bieg wydarzeń – co stanowiło odosobniony wypadek w historii politycznej XX wieku – ruch anarchistyczny wystąpił w *hiszpańskiej wojnie domowej (1936–39), będąc jednym z filarów politycznych i militarnych strony republikańskiej. Od listopada 1936 do maja 1937 anarchiści zasiadali nawet w rządzie hiszpańskim, co poniekąd było odstępstwem od ich założeń ideologicznych. Po *drugiej wojnie światowej anarchizm nie stanowił już nigdzie poważniejszej siły politycznej. Idee anarchistyczne rozwijały wprawdzie różnorodne gazety i periodyki, lecz przyznające się do tych idei ugrupowania w żadnym kraju nie wyszły poza granice swoistego getta politycznego. Przejściowe odrodzenie anarchizmu nastąpiło podczas burzliwych wystąpień studenckich 1968 (*Studencka rewolta). Pewne idee charakterystyczne dla anarchistycznego stylu myślenia przeniknęły do myśli politycznej tzw. *nowej lewicy. Elementami frazeologii anarchistycznej posługiwały się niektóre organizacje *terrorystyczne, 18

jak np. działające w latach siedemdziesiątych we *Włoszech *Czerwone Brygady czy niemiecka *Frakcja Czerwonej Armii. Ciekawą formę rozwoju przeszła część środowisk anarchistycznych w USA, która sprzymierzyła się z klasycznymi liberałami, działając wraz z nimi w ramach Partii Libertariańskiej. Kandydat tej partii w wyborach prezydenckich 1980 uzyskał prawie 1 mln głosów. (B.B.) ANC *AFRYKAŃSKI KONGRES NARODOWYANDREOTTI GIULIO (ur. 1919) – polityk włoski (*Włochy). Urodził się w Rzymie, ojciec był nauczycielem w katolickiej szkole powszechnej. W listopadzie 1938 rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Rzymskim. Na jego życiu zaważyło spotkanie w 1938 ze znanym politykiem chadeckim Alcide *De Gasperim, który nakłonił go do aktywności politycznej. Andreotti podjął działalność w ramach katolickiego ruchu studenckiego. W 1941 w wieku 22 lat ukończył studia, uzyskując stopień doktora nauk prawnych ze specjalnością w dziedzinie prawa kanonicznego. Od 1942 do 1945 Andreotti kierował Włoską Katolicką Federacją Uniwersytecką (FUCI). W międzyczasie (lipiec 1944) został sekretarzem krajowym ruchu młodych chadeków oraz członkiem Rady Krajowej *Chrześcijańskiej Demokracji (DC). W czerwcu 1946 Andreotti został wybrany do Konstytucyjnego Zgromadzenia Narodowego, a w 1948 do Izby Deputowanych i mandat posła utrzymywał (reprezentując zawsze okręg Rzym–Lazio) do wyborów w 1992. Rok wcześniej, ówczesny prezydent Włoch Francesco Cossiga, w uznaniu jego wybitnych zasług politycznych, mianował go dożywotnim senatorem, w związku z czym w wyborach parlamentarnych w1992 Andreotti po raz pierwszy w historii powojennej Włoch nie brał udziału. W 1947 Andreotti po raz pierwszy otrzymał stanowisko rządowe, uzyskując nominację na podsekretarza stanu przy premierze. Funkcję tę pełnił nieprzerwanie do stycznia 1954. Od tego momentu zasiadał w niemal wszystkich rządach, piastując co najmniej funkcję ministra. Kierował większością ministerstw: spraw wewnętrznych, finansów, skarbu, obrony, przemysłu, handlu i rzemiosła, budżetu i planowania gospodarczego oraz spraw zagranicznych. Siedmiokrotnie też był premierem; najkrócej przez 9 dni, najdłużej zaś przez blisko 2 lata. Pierwszy raz został szefem rządu w lutym 1972, ostatni – w kwietniu 1991, kiedy to sformował swój 7, a 50 w historii Włoch powojennych rząd, który funkcjonował do czerwca 1992. Od tej pory był jedynie senatorem. Kierowane przez Andreottiego rządy były albo gabinetami wyłącznie chadeckimi, albo rozmaitymi koalicjami przeprowadzanymi w obrębie następujących partii – chadeckiej, socjalistycznej, socjaldemokratycznej, republikańskiej i liberalnej. Co więcej, Andreotti był jedynym premierem włoskim, którego w parlamencie przez krótki okres czasu popierali komuniści (marzec 1978 – styczeń 1979). Andreotti cieszył się opinią polityka bardzo ambitnego i zręcznego. Określano go mianem „spryciarza”, „lisa”, „sztukmistrza”, ale także mówi się o nim jako o mężu stanu, instytucji włoskiego życia politycznego czy arcymistrzu na szachownicy włoskiej polityki. Lubił wygrywać i sprawować władzę. Jego filozofia polityczna zamyka się w słynnym stwierdzeniu: władza zużywa tego, kto jej nie ma. Andreotti to nie tylko polityk, ale i wzięty publicysta, pisujący do prasy codziennej i tygodniowej, autor cenionych rozpraw naukowych z zakresu historii i filozofii polityki, a także powieściopisarz. Ostatnią swoją książkę zatytułowaną RZĄDZIĆ Z KRYZYSEM (1991) poświęcił historii politycznej powojennych Włoch. Kolekcjonował również liczne doktoraty honoris causa i prestiżowe nagrody literackie. 27 marca 1993 prokuratura w Palermo powiadomiła Andreottiego, iż zostało wszczęte przeciwko niemu postępowanie karne z oskarżenia o powiązania z *mafią. Następnego dnia skierowała zaś do Senatu wniosek o cofnięcie mu immunitetu parlamentarnego, który ostatecznie uchylono 13 maja 1993, co umożliwiło postawienie go przed sądem. Proces rozpoczął się we wrześniu 1995 i nadal nie zapadło w nim rozstrzygnięcie. Zarzuty stawiane Andreottiemu oparto na zeznaniach tzw. „skruszonych” członków mafii, którzy w zamian za amnestię zdecydowali się współdziałać z prokuraturą. W kwietniu 1996 Andreottiemu wytoczono kolejny proces – tym razem o zlecenie mafii w 1979 zabójstwa niewygodnego dziennikarza. I w tym przypadku akt oskarżenia oparto na zeznaniach byłych członków mafii. Andreotti od początku z determinacją bronił się w sądzie i stanowczo zaprzeczał wszelkim stawianym mu zarzutom, twierdząc, że stał się ofiarą mafijnego spisku, gdyż mafia w ten sposób mści się na nim za walkę, jaką przez lata z nią prowadził zasiadając w kolejnych rządach. Aż cztery lata trzeba było jednak czekać na werdykt sędziów. 24 września 1999 sąd oczyścił Andreottiego z zarzutu zlecenia zabójstwa dziennikarza, a w miesiąc później z zarzutu powiązań z mafią. (B.B.) ANDROPOW JURIJ (1914–1984) – polityk radziecki, sekretarz generalny KPZR (*Bolszewicy). Urodził się w okręgu stawropolskim. Studiował w Instytucie Techniki Transportu Wodnego w Moskwie, po ukończeniu którego pracował w latach 1936–40 w aparacie Komsomołu w Rybińsku i Jarosławiu; od 1939 był członkiem WKP/b/. W latach wojny (*Druga wojna światowa), jako I sekretarz KC Komsomołu w Karelii uczestniczył w ruchu partyzanckim na tamtym terenie. W drugiej połowie lat czterdziestych przeszedł do pracy w aparacie partyjnym; w 1947 został sekretarzem karelo-fińskiej organizacji WKP/b/, w 1951 kierownikiem sekcji w KC 19

WKP/b/. W latach 1953–57 był ambasadorem *Związku Radzieckiego na Węgrzech. Odegrał istotną rolę w przygotowaniu interwencji radzieckiej podczas powstania *węgierskiego w 1956. Po powrocie do kraju objął wpływowe stanowisko kierownika wydziału KC KPZR ds. kontaktów z partiami *komunistycznymi. W 1962 awansował, zostając sekretarzem KC odpowiedzialnym za międzynarodowy ruch komunistyczny. Sprawował tę funkcję w okresie zaostrzenia stosunków z Chinami (*Chińko-radziecki konflikt) i ostatecznego zerwania Albanii z Moskwą (*Hodża Enwer). Po obaleniu *Chruszczowa, przedstawił w 1965 *Breżniewowi program zmian w radzieckim systemie społeczno-politycznym, zakładających m.in. podjęcie reformy gospodarczej, rozszerzenie kompetencji samorządów, ograniczenie działalności KPZR do sfery politycznej, poprawę stosunków z Chinami za cenę ustępstw, przerwanie wyścigu zbrojeń i rozszerzenie kontaktów gospodarki radzieckiej ze światem. Program ten nie został zaakceptowany, ale przyniósł Andropowowi w 1967 funkcję przewodniczącego KGB (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego), którą sprawował przez 15 lat. W polityce wewnętrznej, jako szef KGB doprowadził do zaostrzenia represji wobec *dysydentów (m.in. radykalnie zwiększono liczbę szpitali psychiatrycznych, w których więziono opozycjonistów). Wykorzystując okres odprężenia (*Détente) lat siedemdziesiątych, podlegające mu służby specjalne poszerzyły znacząco radzieckie wpływy polityczne w różnych rejonach świata. Równocześnie Andropow umocnił swoją osobistą pozycję, zostając w 1973 pierwszym od czasów *Berii szefem służby bezpieczeństwa, który wszedł w skład Biura Politycznego. Formalnym usankcjonowaniem znaczenia instytucji kierowanej przez Andropowa był dekret z czerwca 1978 przemianowujący KGB przy Radzie Ministrów ZSRR na KGB ZSRR. Po śmierci Breżniewa Andropow został w październiku 1982 sekretarzem generalnym KPZR, co odebrano jako zwycięstwo grupy wojskowo-policyjnej nad aparatem partyjnym, w którym większym po parciem cieszył się protegowany Breżniewa – Konstantin *Czernienko. W 1983 Andropow objął też urząd przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. W ciągu 15 miesięcy sprawowania władzy podjął próbę zainicjowania ostrożnych reform gospodarczych, przy równoczesnym zachowaniu ostrego kursu politycznego. W dziedzinie ideologii starał się uzasadnić opóźnienia w zakończeniu procesu budowy *komunizmu (w świetle programu KPZR z 1961 miało to nastąpić w 1980), wprowadzając pojęcie „etapu rozwiniętego socjalizmu” tj. fazy pośredniej między *socjalizmem a komunizmem. Andropow był głównym protektorem Michaiła *Gorbaczowa, w którym upatrywał kandydata na swojego następcę. (A.D.) ANGLIA *WIELKA BRYTANIA ANGOLA – państwo w południowo-zachodniej Afryce, nad Oceanem Atlantyckim (obszar 1,25 mln km2, ludność 11, 6 mln w 1999) Od 1655 do 1975 Angola stanowiła część *portugalskich kolonii. Wojna partyzancka o niepodległość kraju toczyła się z różnym natężeniem od początku lat sześćdziesiątych. U progu lat siedemdziesiątych partyzanci kontrolowali znaczne połacie kraju, choć miasta stale znajdowały się w rękach administracji kolonialnej. Walkę z Portugalczykami toczyły trzy rywalizujące z sobą organizacje niepodległościowe: najstarszy – Narodowy Front Wyzwolenia Angoli (FNLA) kierowany przez Holdena Roberto; powstały w wyniku rozłamu w FNLA Narodowy Związek na rzecz Pełnej Niepodległości Angoli (UNITA) na czele z Jonasem Savimbi oraz Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA), któremu przewodził Agostinho Neto. Zarówno FNLA, jak i UNITA były ugrupowaniami „prozachodnimi”, zaś MPLA był ugrupowaniem komunistycznym. Obalenie w Portugalii w1974 wieloletniej dyktatury (*Goździków rewolucja), otwarło portugalskim koloniom w Afryce drogę do niepodległości. Po wycofaniu się Portugalczyków z Angoli na przełomie lat 1974/1975, stała się ona krajem niezależnym. Powołano rząd tymczasowy, w którym dominowali przedstawiciele FNLA. Trzy ugrupowania powstańcze prowadziły rozmowy na temat przyszłego ustroju politycznego. Komunistyczny MPLA niespodziewanie zaprzestał rokowań i zbrojnie zaatakował dwa pozostałe ugrupowania. Od tego momentu kraj znalazł się w okowach trwającej do chwili obecnej wojny domowej, w którą wmieszały się także siły zewnętrzne. W wyniku tej wojny śmierć poniosło kilkadziesiąt tysięcy ludzi, z Angoli wyjechała większość białych, a kraj znalazł się w stanie niemal kompletnej ruiny ekonomicznej. 11 listopada 1975 proklamowano w Luandzie powstanie marksistowskiej Ludowej Republiki Angoli, której prezydentem został przywódca MPLA Neto. MPLA zdołał przejąć na trwałe władzę nad stolicą i częścią kraju. Powstanie państwa komunistycznego na południu kontynentu zaniepokoiło *Republikę Południowej Afryki (RPA), której wojska – wspierane przez formacje FNLA i UNITA – przekroczyły granicę Angoli i niebawem znalazły się w sąsiedztwie Luandy. Znajdujący się w obliczu porażki przywódcy MPLA zwrócili się o pomoc wojskową do Kuby i innych państw komunistycznych. Wkrótce w Angoli znalazł się 30 tys. korpus wojsk kubańskich, a także duża grupa doradców ze *Związku Radzieckiego i Niemieckiej Republiki Demokratycznej (*Niemcy). RPA, nie chcąc wchodzić w bezpośrednią walkę z Kubańczykami, wycofała swe wojska z Angoli. W konsekwencji kubańskie 20

oddziały interwencyjne stosunkowo szybko rozbiły formacje FNLA i UNITA, co pozwoliło MPLA opanować zdecydowaną większość kraju. FNLA został całkowicie rozgromiony, zaś ocalałe oddziały UNITA schroniły się na południu, gdzie przystąpiły do reorganizacji sił, korzystając z osłony i wsparcia RPA. Na przestrzeni lat osiemdziesiątych UNITA zdołał odbudować swą pozycję. U progu lat dziewięćdziesiątych oddziały UNITA kontrolowały około jednej trzeciej terytorium kraju. W swych operacjach współdziałały one z armią RPA, która kilkakrotnie angażowała się militarnie w Angoli. Postępy militarne UNITA oraz zmiana układu sił na arenie międzynarodowej zmusiły prezydenta Angoli Jose Eduardo Dos Santosa – który stanął na czele państwa i MPLA w 1979 po śmierci Neto – do podjęcia w 1990 rokowań na temat przyszłości kraju z liderem UNITA Savimbim. Wynegocjowano też z udziałem *Stanów Zjednoczonych, ZSRR i organizacji międzynarodowych porozumienie, na mocy którego do 25 maja 1991 wojska kubańskie miały opuścić Angolę, a RPA zobowiązała się przerwać pomoc dla UNITA. 31 maja 1991 rząd i UNITA podpisały porozumienie kończące oficjalnie trwającą 16 lat wojnę domową oraz przewidujące rozpisanie wolnych wyborów parlamentarnych i prezydenckich. W 1991 rządzący MPLA wyrzekł się marksizmu. Ostatecznie wybory zostały rozpisane na 29 i 30 września 1992. Do walki o fotel prezydencki stanęli: dotychczasowy szef państwa Jose Eduardo Dos Santos z MPLA i lider UNITA Jonas Savimbi. Zarówno MPLA i UNITA ogłaszały, że z całą pewnością wygrają wybory, a gdyby miało stać się inaczej, to świadczyłoby to tylko o tym, iż głosowanie zostało sfałszowane. Tego rodzaju deklaracje nie zapowiadały niczego dobrego, tym bardziej, że obie strony wbrew porozumieniu z 1991 nie rozwiązały swych oddziałów zbrojnych. Po ogłoszeniu wyników okazało się, iż w wyborach parlamentarnych MPLA uzyskał 55,56% głosów, zaś UNITA – 32,9%. W wyborach prezydenckich zwyciężył Dos Santos, który otrzymał 51,38% głosów, podczas gdy jego rywal Savimbi uzbierał jedynie 38,86%. Savimbi nie uznał wyników wyborów, twierdząc, że zostały one sfałszowane, choć obserwatorzy zagraniczni uznali je za uczciwe. W kilka dni potem w stolicy kraju Luandzie wybuchły krwawe walki między formacjami zbrojnymi MPLA i UNITA. Niebawem starcia rozszerzyły się na cały kraj, co oznaczało, iż wojna domowa zaczęła się na nowo. W styczniu i lutym 1993 szczególnie zacięte walki toczyły się wokół drugiego co do wielkości miasta Angoli – Huambo. Podejmowane przez *ONZ próby znalezienia pokojowego rozwiązania konfliktu nie zakończyły się sukcesem. Szacuje się, że od października 1992 do marca 1993 w wojnie w Angoli zginęło około 15 tys. ludzi. Do końca 1993 i w 1994 w Angoli wciąż trwały walki, choć na mniejszą skalę. USA i kraje zachodnie obciążają winą za powstałą sytuację Savimbiego, któremu cofnęły swe poparcie. Dostawy zachodniego sprzętu trafiały teraz do MPLA, a wzmocniona w ten sposób formacja rządowa dysponowała inicjatywą wojskową i polityczną. Izolacja polityczna oraz porażki w walkach zmusiły wreszcie Savimbiego do ponownego nawiązania rokowań pokojowych. W listopadzie 1994 UNITA podpisał z rządem nowy rozejm. W maju 1995 po mediacji prezydenta RPA Nelsona *Mandeli doszło do rozmów między Savimbim a Dos Santosem w sprawie ostatecznego zawieszenia broni. Rozmowy zakończyły się sukcesem, a lider UNITA uznał jednocześnie swą porażkę w wyborach 1992. Pokój utrzymywał się niespełna rok, po czym Savimbi, oskarżający MPLA o monopolizowanie władzy, ponownie zarządził powrót UNITA do działań partyzanckich. Rozpoczęła się kolejna faza starć zbrojnych, które z różnym natężeniem toczyły się do 1998. W walkach tych przeważały siły rządowe, ale nie potrafiły one jednak całkowicie pokonać przeciwnika. W marcu 1998 UNITA zapowiedział ostateczną demobilizację swoich oddziałów, na co władze zareagowały legalizacją tego ugrupowania. Powstały zatem warunki umożliwiające powrót do postanowień układu pokojowego z1994 r. (M.B.) ANSCHLUSS AUSTRII 1938 – zajęcie Austrii przez wojska niemieckie 12 marca 1938 oraz włączenie jej do III Rzeszy. Proklamowana 12 listopada 1918 Republika Niemiecko-Austriacka uznała się za część składową republiki niemieckiej, chcąc uniknąć odpowiedzialności za udział w *pierwszej wojnie światowej. Państwa zwycięskiej koalicji zarówno traktatem *wersalskim (art. 80), jak i traktatem z *Saint Germain, wyraźnie zastrzegły jednak nienaruszalność niepodległości Austrii. Na początku lat trzydziestych kanclerz Johannes Schober opracował plan unii celnej z *Niemcami, prowadzący prostą drogą do unii politycznej. Projekt ten Rada *Ligi Narodów uznała za niezgodny z traktatami pokojowymi. Stosunki austriacko-niemieckie uległy pogorszeniu po dojściu do władzy w Niemczech Adolfa *Hitlera. Zaważyło to na sytuacji wewnętrznej Austrii, doprowadzając do zaktywizowania się rodzimych narodowych socjalistów (*Narodowy socjalizm). W lipcu 1934 austriaccy *faszyści wzniecili rebelię. W wyniku zamachu został zamordowany ówczesny kanclerz Austrii Engelbert *Dollfuss. Jego następca Kurt von Schuschnigg we wrześniu 1934 na forum Ligi Narodów oświadczył, iż Austria jest zdecydowana bronić swej wolności. Starał się też szukać oparcia u Benito *Mussoliniego, uważając go za przeciwwagę dla Hitlera. Zacieśniająca się jednak współpraca włosko-niemiecka pozbawiła Austrię jej dotychczasowego sojusznika. W lipcu 1936 Austria zawarła 21

niekorzystny dla siebie układ z Niemcami, ułatwiający *nazistom prowadzenie kampanii na rzecz przyłączenia jej do III Rzeszy. W czerwcu 1937 w *Berlinie zatwierdzony został wojskowy plan napaści na Austrię, opatrzony kryptonimem „Otto”, który poprzeć miał przewrót przygotowany przez austriackich narodowych socjalistów, uzasadniający wkroczenie niemieckich wojsk do Austrii. W styczniu 1938, po spotkaniu z Hitlerem, Schuschnigg ulegając jego presji, przystał na wprowadzenie nazistów do rządu. Ich przywódca Artur Seyss-Inquart został ministrem spraw wewnętrznych. 9 marca Schuschnigg podjął decyzję o przeprowadzeniu plebiscytu w sprawie „wolnej, niemieckiej, niezależnej, społecznej, chrześcijańskiej i zjednoczonej Austrii”. Mieli w nim wziąć udział obywatele austriaccy, którzy ukończyli 24 lata, co wykluczało z głosowania wielu młodych nazistów. W odpowiedzi Hitler wydał rozkaz przygotowania się armii niemieckiej do natychmiastowego wkroczenia do Austrii, zaś Seyss-Inquart otrzymał polecenie podania się do dymisji w wypadku, gdyby plebiscyt nie został odwołany. Schuschnigg uległ naciskowi. Wówczas sterowany przez Niemców Seyss-Inquart ogłosił dymisję kanclerza i sam zastąpił go na tym stanowisku. Schuschnigg wezwał wówczas na pomoc *Anglię i *Francję, ale po braku reakcji z ich strony zrezygnował z urzędu. Gdy prezydent Austrii Wilhelm Miklas nie wyraził zgody na mianowanie Seyss-Inquarta kanclerzem, 11 marca Hitler wydał rozkaz wkroczenia do Austrii. Pretekstem do takiego działania była prośba Seyssa-Inquarta skierowana do rządu niemieckiego o pomoc. Inwazja wojsk niemieckich odbyła się bez jakichkolwiek walk. W ciągu 24 godzin Austria została zajęta. 13 marca rząd austriacki kierowany przez Seyss-Inquarta podjął uchwałę o anschlussie Austrii. Następnego dnia Hitler podpisał „akt zjednoczenia” Austrii z III Rzeszą. Tym samym Austria stała się prowincją niemiecką – „Ostmark”. W przeprowadzonym pod kontrolą nazistów referendum (10 kwietnia 1938) 99,75% obywateli austriackich miało się opowiedzieć za włączeniem Austrii do Niemiec. (B.B.) ANTALL JOZSEF (1932–1993) – premier pierwszego demokratycznego rządu w post komunistycznych Węgrzech, współtwórca Węgierskiego Forum Demokratycznego. Ukończył studia filozoficzne i historyczne na uniwersytecie w Budapeszcie. Podczas powstania *węgierskiego w 1956 kierował jednym z komitetów rewolucyjnych w Budapeszcie, za co został wiosną 1957 aresztowany. Po zwolnieniu znalazł się na liście osób, których nie można było zatrudniać na odpowiedzialnych stanowiskach. Dopiero w 1964 otrzymał pracę w Muzeum Medycyny, a w 1974 został jego dyrektorem. Do aktywnego życia publicznego powrócił w 1988. W 1989 uczestniczył w pracach węgierskiego *„okrągłego stołu”, którego ustalenia przyczyniły się do zmiany ustroju na Węgrzech (*Węgier odejście od komunizmu). Był współtwórcą, a od 1989 przewodniczącym opozycyjnego wobec władz komunistycznych Węgierskiego Forum Demokratycznego (MDF), które pod jego wpływem zaczęło ewoluować w stronę *chrześcijańskiej demokracji, na wzór niemieckiej CDU i austriackiej VP. Po wygranych przez MDF wyborach parlamentarnych w 1990, dzięki poparciu Niezależnej Partii Drobnych Gospodarzy i Chrześcijańsko-Demokratycznej Partii Ludowej utworzył rząd koalicyjny. Jako premier podjął działania, które doprowadziły do rozwiązania Układu *Warszawskiego i *RWPG. Celem polityki zagranicznej prowadzonej przez jego rząd było członkostwo Węgier w Unii *Europejskiej i *NATO. Zabiegał także o dobre stosunki i rozwój współpracy między Węgrami a innymi państwami Europy Środkowo-Wschodniej. Przyczynił się do utworzenia Grupy *Wyszehradzkiej i *Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. Jako premier krytykowany był przede wszystkim za niepowodzenia w sferze ekonomicznej (bezrobocie, spadek produkcji i dochodów realnych ludności) oraz nieumiejętność komunikowania się ze społeczeństwem. Jednak nawet przeciwnicy Antalla przyznają, że podczas jego rządów Węgrom udało się uniknąć fali strajków i większych niepokojów społecznych. Zdołał on także dzięki swej polityce przyciągnąć na Węgry znaczny kapitał zagraniczny. W swojej partii Antall zachował pozycję niekwestionowanego lidera, choć musiał przeciwstawiać się grupie prawicowych narodowców pod wodzą Istvana Csurki, którzy usiłowali pozbawić go przywództwa w MDF. Nie udało mu się natomiast doprowadzić do porozumienia między MDF a Związkiem Wolnych Demokratów – partią wywodzącą się także z opozycji antykomunistycznej i dysponującą 23% mandatów w parlamencie. Mimo autorytetu jakim cieszył się Antall jego partia systematycznie traciła poparcie społeczne. W wyborach parlamentarnych w maju 1994 zdobyła jedynie 9,6% głosów i utraciła władzę na rzecz postkomunistycznej Węgierskiej Partii Socjalistycznej. Antall zmarł 12 grudnia 1993 roku w Budapeszcie.(A.D.) ANTONESCU ION (1882–1946) – przywódca rumuński, marszałek. Jako zawodowy wojskowy Antonescu służył w armii rumuńskiej w czasie *pierwszej wojny światowej, dochodząc do stopnia pułkownika. W latach dwudziestych był m.in. attaché wojskowym Rumunii w Rzymie i Londynie, a w 1930 przez krótki okres szefem Sztabu Generalnego. Związany z kręgami skrajnej prawicy, został w 1937 ministrem wojny w narodowo-chrześcijańskim rządzie Oktawiana Gogi. W lutym 1938 król Karol II dokonał faktycznego 22

zamachu stanu, obalając rząd Gogi i przejściowo aresztując niektórych jego członków (w tym Antonescu). Po wybuchu *drugiej wojny światowej i stratach terytorialnych Rumunii na rzecz *Związku Radzieckiego, Węgier i Bułgarii, Antonescu popierany przez *Niemcy, został 4 września 1940 premierem. W następnych dniach zmusił Karola II do abdykacji na rzecz syna Michała i przekazania sobie całej władzy. Od tej chwili Antonescu jako conducatorul (wódz) rządził Rumunią, stosując terror wobec przeciwników politycznych. W listopadzie 1940 zadecydował o przystąpieniu Rumunii do Paktu *Antykominternowskiego, a w grudniu tego roku podpisał układ podporządkowujący gospodarkę rumuńską Trzeciej Rzeszy. W 1941, po kilkudniowych walkach, Antonescu zdołał udaremnić inspirowaną przez *SS próbę przewrotu podjętą przez jego dotychczasowego sojusznika Horia Sima, stojącego na czele *faszystowskiej Żelaznej Gwardii. W czerwcu 1941 Antonescu, jako sojusznik Niemiec, przystąpił do wojny z ZSRR (*Druga wojna światowa), w której udział wzięło około 30 dywizji rumuńskich. W marcu 1944 jego wysłannicy przeprowadzili negocjacje dotyczące przejścia Rumunii na stronę sprzymierzonych. Warunki radzieckie zostały jednak ostatecznie odrzucone przez rząd Antonescu. Po wkroczeniu pierwszych oddziałów Armii Czerwonej na terytorium Rumunii Antonescu został 23 sierpnia 1944 aresztowany w rezultacie zamachu przeprowadzonego przez ugrupowania opozycyjne poparte przez króla Michała. W 1946 postawiono go przed Trybunałem Ludowym i skazano na karę śmierci.(A.D.) ANTYKOMINTERNOWSKI PAKT 1936 – układ podpisany 25 listopada 1936 w *Berlinie przez ambasadora *Japonii Kimo Mushakoji i pełnomocnika *Hitlera – Joachima von *Ribbentropa. Zawarte na pięć lat porozumienie zakładało wspólną walkę z *Międzynarodówką Komunistyczną (Kominternem) i siłami mu podporządkowanymi. Dla realizacji tego zadania utworzono 27 stycznia 1937 stałą komisję japońsko-niemiecką zwaną Antykominternem. Do układu przystąpiły w późniejszym okresie: *Włochy (6listo pad 1937), Węgry i Mandżukuo (24 luty 1939) oraz Hiszpania (27 marzec 1939). Podpisania paktu odmówiła natomiast m.in. *Polska, której władze hitlerowskie składały propozycje w tej sprawie kilkakrotnie w latach 1938–39. Po wybuchu *drugiej wojny światowej, wśród sygnatariuszy Paktu znalazły się: Bułgaria, Dania, Finlandia, Rumunia, *Chorwacja, Słowacja i rząd Chin w Nankinie. Do paktu dołączony został tajny protokół dodatkowy, zakładający współdziałanie polityczne na wypadek wojny jednego z sygnatariuszy z *ZSRR i zobowiązujący do nie zawierania z tym państwem żadnych układów dyplomatycznych bez uprzedniego porozumienia się. O istnieniu tego protokołu *Niemcy i Japonia nie poinformowały Włoch po ich przystąpieniu do Paktu. Mimo złamania przez Trzecią Rzeszę ustaleń protokołu dodatkowego (pakt *Ribbentrop–Mołotow), Pakt Antykominternowski został 25 listopada 1941 przedłużony na kolejne 5 lat. Podpisanie Paktu stało się podstawą późniejszych sojuszy państw „Osi” (*Oś Rzym–Berlin–Tokio): Paktu Stalowego (22 maj 1939) i Paktu Trzech (27 wrzesień 1940). (A.D.) ANTYSEMITYZM – postawa wyrażająca wrogość w stosunku do Żydów, często przeradzająca się w tendencję upatrującą w działalności narodu żydowskiego źródeł zła na świecie. Antysemityzm bywał niekiedy wykorzystywany przez rządzących dla skanalizowania nastrojów niezadowolenia społecznego, a w czasach kryzysów ekonomicznych i politycznych, jako łatwy sposób wyjaśniania ich przyczyn. Stawał się również częścią ideologii politycznej, jak w *nazizmie, *faszyzmie oraz niektórych odmianach *nacjonalizmu. Aczkolwiek postawy wrogości w stosunku do Żydów motywowane względami religijnymi, kulturowymi, społecznymi oraz ekonomicznymi znane były w historii od czasów starożytnych, to jednak antysemityzm jako usystematyzowany światopogląd, operujący kryterium rasistowskim, pojawił się stosunkowo niedawno. Sam termin antysemityzm został wymyślony w 1879 przez niemieckiego dziennikarza Wilhelma Marra, na oznaczenie niechęci w stosunku do Żydów, uzasadnianej ich biologicznym pochodzeniem. Nowoczesny antysemityzm opiera się już nie tylko na przekonaniu o odmienności religijno-kulturowej Żydów, traktując ich jako innych i gorszych, lecz odwołuje się i bazuje na poczuciu zagrożenia większości aryjskiej przez mniejszość żydowską. Eksponując zaś przy tym olbrzymią władzę i bogactwo Żydów, mające zapewnić im panowanie nad światem – usiłuje wyjaśniać historię i politykę poprzez teorię żydowskiej konspiracji. Pierwsze partie polityczne operujące hasłami takiego właśnie antysemityzmu, pojawiły się w *Niemczech i Austrii w końcu XIX stulecia. Nie zmienia to jednak faktu, iż na przełomie wieków antysemityzm był bardziej fenomenem społecznym niż politycznym czy ideologicznym. W tej drugiej roli wystąpił na dobre dopiero z chwilą utworzenia w *Niemczech partii narodowo-socjalistycznej (*NSDAP), zaś po dojściu *Hitlera do władzy stał się zasadą programową i podstawą polityki Trzeciej Rzeszy. Ostatecznie prawną dyskryminację Żydów w Niemczech usankcjonowało ustawodawstwo norymberskie z 15 września 1935. W okresie międzywojennym antysemityzm został też wpisany do programów niektórych partii nacjonalistycznych działających w Europie. Realizowana przez *nazistów w czasie *drugiej wojny światowej polityka 23

eksterminacji ludności żydowskiej (*Holocaust) skompromitowała antysemityzm na tyle, że po 1945 pojawiał się on jedynie jako motyw w programach skrajnych partii narodowych. W nowej natomiast formie, w okresie powojennym, dał o sobie znać w *ZSRR. Jego ostrze zostało skierowane tam z jednej strony przeciwko państwu izraelskiemu jako narzędziu imperializmu amerykańskiego, z drugiej zaś – przeciwko obywatelom pochodzenia żydowskiego uznawanym za agentów międzynarodowego *syjonizmu.(B.B.) ANZUK – blok wojskowy, którego nazwa pochodzi od pierwszych liter trzech głównych państw członkowskich (Australia, New Zealand, United Kingdom). Obok *Australii, Nowej Zelandii i *Wielkiej Brytanii, w skład sojuszu utworzonego w 1971, weszły również Malezja i *Singapur. Celem paktu, zorganizowanego pod egidą Commonwealthu (*Brytyjska Wspólnota Narodów), było zapewnienie bezpieczeństwa Malezji i Singapurowi. W związku z tym na obszarze obydwu państw stacjonowały oddziały brytyjskie, nowozelandzkie i australijskie. Utworzony został wspólny system obrony powietrznej (IADS), organizowano też manewry sił lotniczych i morskich. Pracami sojuszu kierowała Rada Konsultacyjna złożona z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich. Aktywność sojuszu osłabła po wycofaniu w 1975 z obszaru Singapuru i Malezji większości wojsk australijskich i nowozelandzkich, a w 1976 brytyjskich.(A.D.) ANZUS – pakt bezpieczeństwa Pacyfiku. Układ polityczno-wojskowy *Australii, Nowej Zelandii i *Stanów Zjednoczonych podpisany 1 września 1951 w San Francisco, obowiązujący od 29 kwietnia 1952. Jego nazwa pochodzi od pierwszych liter państw członkowskich (Australia, New Zealand, United States). Do zawarcia sojuszu doszło w wyniku inicjatywy *USA, po załamaniu się wysiłków Waszyngtonu, mających na celu utworzenie szerszej organizacji, która grupowałaby państwa regionu Azji Południowo-Wschodniej i Oceanu Spokojnego. Celem paktu było stworzenie wzajemnych gwarancji bezpieczeństwa krajów członkowskich i utrwalenie pokoju w regionie Pacyfiku. Pakt zapewnia pomoc wojskową w razie zbrojnego ataku na któregokolwiek z sygnatariuszy. Jego podpisanie w 1951 doprowadziło do ścisłego powiązania politycznego Australii i Nowej Zelandii z USA. Na mocy postanowień statutu ANZUS wojska australijskie i nowozelandzkie uczestniczyły w wojnie *wietnamskiej. Po roku 1972 – w konsekwencji redukcji sił zbrojnych – zmalała w sojuszu aktywność Australii i Nowej Zelandii. W 1985 Nowa Zelandia wprowadziła, wymierzony w USA, zakaz zawijania do portów położonych na jej obszarze okrętów o napędzie nuklearnym lub wyposażonych w broń atomową. W konsekwencji kraj ten pozostawał od 1986 poza ANZUS, co nie przerwało jednak współpracy wojskowej między Nową Zelandią i Australią. Czas trwania sojuszu, który w dalszym ciągu istnieje między USA i Australią, nie jest ograniczony. Głównymi organami sojuszu są: Rada złożona z ministrów spraw zagranicznych krajów członkowskich (zbiera się raz w roku w jednej ze stolic państw-sygnatariuszy), Stały Komitet Koordynacyjny (wiceministrowie spraw zagranicznych lub ambasadorowie spotykający się na naradach specjalnych w Waszyngtonie) oraz Komitet Wojskowy tworzony przez przedstawicieli sztabów generalnych.(A.D.) APARTHEID – system ścisłej segregacji rasowej będący oficjalną doktryną państwową *Republiki Południowej Afryki w okresie 1948–91. Słowo apartheid pochodzi z języka afrikaans, w którym oznacza segregację, separację i podział. Apartheid przyniósł administracyjny podział społeczeństwa południowoafrykańskiego na kilka grup rasowych i etnicznych: Białych, Czarnych, Azjatów oraz koloredów (ludność mieszana). Społeczności rasowe zostały oddzielone od siebie, wyznaczono im osobne miejsca do zamieszkania i pracy. Oficjalna propaganda mówiła w tym kontekście o „oddzielnym rozwoju”. Jednakże w praktyce apartheid oznaczał absolutną supremację stanowiących około 13% społeczeństwa Białych, którzy sprawowali pełnię władzy w państwie i dominowali na polu gospodarczym. System apartheidu był wysoce represyjny. Najmniejsze odstępstwa od obowiązującej segregacji rasowej były surowo karane. Ingerencja państwa w sferę życia prywatnego okresowo osiągała pułap charakterystyczny dla państw totalitarnych (*Totalitaryzm). Sama krytyka apartheidu uchodziła za przestępstwo przeciwko państwu i była zagrożona wieloletnim więzieniem. Pomimo tego ludność kolorowa nie usta wała w walce przeciwko niesprawiedliwemu porządkowi. Walce z apartheidem przez lata przewodził *Afrykański Kongres Narodowy (ANC). Apartheid, jako „zinstytucjonalizowany rasizm”, ostro napiętnowała społeczność międzynarodowa. W 1973 Zgromadzenie Ogólne *Organizacji Narodów Zjednoczonych uchwaliło konwencję o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu. RPA spadła wówczas do rangi kraju-pariasa, bojkotowanego na arenie międzynarodowej. Osłabienie rygorów apartheidu nastąpiło za rządów prezydenta Frederika Willema *de Klerka, który objął władzę w RPA w1989. Zdał on sobie sprawę z faktu, że kraj potrzebuje głębokich reform, a dalsze trzymanie się apartheidu doprowadzi RPA do ruiny. W lutym 1990 na polecenie prezydenta uwolniono więzionego od 1962 przywódcę ANC Nelsona *Mandelę. 1 lutego 1991 de Klerk ogłosił całkowitą likwidację apartheidu, a w kilka miesięcy potem odwołano ostatnie ustawy o segregacji rasowej. Oznaczało to formalne zamknięcie ery 24

apartheidu w historii RPA. Jednakże za definitywny jego kres uznać trzeba dopiero powszechne i równe wybory parlamentarne z 26–28 kwietnia 1994, które przyniosły zwycięstwo reprezentującemu ludność murzyńską ANC.(M.B.) APPEASEMENT – termin stworzony w końcu lat trzydziestych XX wieku na określenie ugodowej (w j. ang. słowo to oznacza „uspokajanie”, „łagodzenie”) polityki mocarstw zachodnich (*Wielkiej Brytanii i *Francji), wobec ekspansjonistycznych działań Trzeciej Rzeszy (*Niemcy). Jej wyrazem był brak reakcji na łamanie przez *Hitlera kolejnych postanowień traktatu *wersalskiego (zbrojenia, remilitaryzacja Nadrenii, *Anschluss Austrii), a apogeum miało miejsce we wrześniu 1938, w czasie konferencji monachijskiej (*Monachium), kiedy uzgodniono oddanie Niemcom części terytorium Czechosłowacji. Polityka appeasementu, za której głównego twórcę uważa się brytyjskiego premiera Neville *Chamberlaina, załamała się w marcu 1939, po zajęciu przez Rzeszę całego obszaru Czech, a jej ostateczny kres nastąpił z chwilą wybuchu *drugiej wojny światowej. Termin „appeasement” bywa często przywoływany przez krytyków łagodnego traktowania współczesnych państw-agresorów, którzy na przykładzie *Hitlera pokazują nieskuteczność polityki ustępstw.(A.D.) ARABIA SAUDYJSKA – kraj w Azji Południowo-Zachodniej na Półwyspie Arabskim (pow. 2,1 mln km2, ludność 19,5 mln w 1999). 18 września 1932 z połączenia królestw Nadżd i Hidżaz powstała Arabia Saudyjska. Na czele państwa jako władca absolutny stanął Abd al-Aziz z dynastii Saudów. Arabia Saudyjska szybko uzyskała pełne uznanie między-narodowe, choć nie weszła do *Ligi Narodów. Po wybuchu *drugiej wojny światowej kraj ten ogłosił neutralność. Znajdował się jednak w amerykańsko-brytyjskiej strefie wpływów. W 1945 Abd al-Aziz wypowiedział wojnę *Niemcom, co umożliwiło Arabii Saudyjskiej wejście do *Organizacji Narodów Zjednoczonych w charakterze jej członka założyciela. W 1945 Arabia Saudyjska przystąpiła również po długim wahaniu do *Ligi Państw Arabskich. Wahanie to spowodowane było *konserwatyzmem Saudów i ich niechęcią do integrowania się z innymi państwami arabskimi, uznawanymi za nazbyt radykalne. Saudowie podzielali wszakże wspólne dla wszystkich Arabów stanowisko, uważając *syjonizm za główne zagrożenie. W wojnie *arabsko-izraelskiej 1948 po stronie armii egipskiej walczył batalion saudyjski. Po drugiej wojnie światowej szybko rosło bogactwo kraju, co było konsekwencją eksploatacji olbrzymich złóż ropy naftowej. Na złoża saudyjskie przypada 1/5 wszystkich zasobów ropy naftowej na świecie. W efekcie saudyjska dynastia panująca stała się jedną z najbogatszych rodzin na świecie. 9 listopada 1953 zmarł Abd al-Aziz. Na tronie zastąpił go najstarszy syn Saud. Starał się on kontynuować linię polityczną ojca, aczkolwiek nie posiadał jego talentów przywódczych. W 1963 władca poważnie zachorował i większość czasu spędzał na leczeniu za granicą. Pod nieobecność króla podniosła się w szeregach panującej rodziny i przywódców religijnych opozycja przeciw niemu. W listopadzie 1964 ostatecznie doprowadzono do detronizacji Sauda, a nowym władcą został jego młodszy brat Fajsal. Fajsal był znacznie bardziej aktywny niż jego poprzednicy, zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej. Zainicjował szereg programów modernizacyjnych w gospodarce, utworzył struktury władzy wykonawczej i administrację państwową, a także upowszechnił oświatę. Tym wszystkim posunięciom wciąż towarzyszył głęboki konserwatyzm i przywiązanie do ortodoksyjnej tradycji islamu. Fajsal starał się zdobyć pozycję przywódcy świata arabskiego. Za jego panowania Arabia Saudyjska zdynamizowała swoją obecność w świecie arabskim, a z uwagi na posiadane zasoby ropy, osiągnęła status nieformalnego lidera *OPEC. W 1967 Fajsal wysłał oddziały saudyjskie na pomoc walczącej z Izraelem Jordanii (*Arabsko-izraelskie wojny). Obawy Arabii Saudyjskiej związane z rozprzestrzenianiem się wpływów lewicowych (*Lewica i prawica) na Półwyspie Arabskim doprowadziły w 1969 do wybuchu konfliktu zbrojnego z Jemenem Południowym (*Saudyjsko-jemeński konflikt). Fajsal odegrał kluczową rolę w nałożeniu w latach 1973–74 przez państwa arabskie embarga naftowego (*Naftowy szok) na *USA i inne kraje zachodnie, chcąc w ten sposób wymusić na nich zdystansowanie się od *Izraela. 25 marca 1975 ciężko już chory Fajsal został zastrzelony przez swego bratanka księcia Fajsala ibn Musada. Na saudyjskim tronie zasiadł wówczas Khalid. Po podpisaniu egipsko-izraelskiego porozumienia pokojowego w 1979 (*Camp David) Arabia Saudyjska przyłączyła się do pozostałych krajów arabskich, potępiając Egipt i nakładając na to państwo sankcje gospodarcze i polityczne. Obalenie szacha *Iranu w 1979 i ustanowienie w tym kraju republiki islamskiej (*Islamska rewolucja) wywołało poważne zaniepokojenie monarchii saudyjskiej. Stąd też Arabia Saudyjska popierała *Irak w jego wojnie z *Iranem (*Iracko-irańska wojna). Król Khalid zmarł 13 czerwca 1982. Nowym królem saudyjskim został Fahd, który panuje do chwili obecnej. Atak Iraku na Kuwejt w sierpniu 1990 stanowił bezpośrednie zagrożenie dla Arabii Saudyjskiej, dlatego też na prośbę jej władz w kraju znalazły się wojska amerykańskie (*Wojna w Zatoce Perskiej). Za pośrednictwem rakiet Scud Irak kilkakrotnie atakował terytorium saudyjskie, w tym stolicę Rijad, ale ataki te nie spowodowały 25

większych zniszczeń. Arabia Saudyjska jest absolutną monarchią dziedziczną. Król skupia w swym ręku najwyższą władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jest nadto przywódcą religijnym i strażnikiem świętych miejsc islamu – Mekki i Medyny. Monarcha stoi na czele rządu, a następca tronu jest zawsze pierwszym wicepremierem. Kraj nie ma pisanej konstytucji, mimo iż już kilkakrotnie zapowiadano jej uchwalenie. Nie istnieje parlament, zaś partie polityczne są zakazane. Pełnia władzy pozostaje w gestii monarchy i liczącej kilka tysięcy osób dynastii panującej. Często powiada się, że Arabia Saudyjska jest krajem swoistego paradoksu, bowiem to niezwykle bogate państwo z jednej strony korzysta ze wszelkich zdobyczy cywilizacyjnych i dysponuje najnowocześniejszymi technologiami, z drugiej zaś – posiada absolutystyczny system władzy, jakby rodem przeniesiony ze średniowiecza, a także wielce archaiczne struktury społeczne.(M.B.) ARABSKO­IZRAELSKIE WOJNY – ciąg starć zbrojnych między *Izraelem akra ja mi arabskimi, stanowiący główne zarzewie konfliktu bliskowschodniego (*Bliski Wschód).Wojna o niepodległość (1948– 1949)Po wygaśnięciu mandatu brytyjskiego w Palestynie, 14 maja 1948 proklamowano powstanie niepodległego Państwa Izrael. Zgodnie z decyzją Zgromadzenia Ogólnego *Organizacji Narodów Zjednoczonych z listopada 1947 Izrael objąć miał 56% obszaru Palestyny. Kraje arabskie nie uznały podziału Palestyny i odmówiły uznania Izraela, a 14 maja zaatakowały jego obszar. Przeciwko Izraelowi walczyły oddziały egipskie, syryjskie, jordańskie, palestyńskie, libańskie, irackie i saudyjskie. Stanowiące coś w rodzaju pospolitego ruszenia oddziały izraelskie (Hagana) w jednych miejscach z trudem broniły swych pozycji, a gdzie indziej zmuszone zostały do odwrotu. Arabowie opanowali pustynię Negew, Jerozolimę i Górną Galileę. 21 maja Izraelczycy zdołali jednak powstrzymać ofensywę syryjską w dolinie Jordanu, co miało duże znaczenie psychologiczne. 28 maja rząd izraelski wydał postanowienie o natychmiastowym powołaniu do życia regularnych sił zbrojnych (Siły Obrony Izraela – IDF) i skierowaniu ich na front. Pod koniec maja Izraelczycy powstrzymali dobrze dotychczas rozwijającą się ofensywę egipską. 11 czerwca na wniosek *ONZ podpisano 28-dniowy rozejm. Opracowany przez ONZ plan pokojowy przewidywał oddanie Galilei Izraelowi, a pustyni Negew – Arabom. Ponadto Jerozolima przejść miała pod administrację ONZ, zaś władzę nad przyznaną Arabom częścią Palestyny sprawować miała Jordania. Plan ten odrzucili zarówno Izraelczycy, jak i Arabowie. Nic zatem dziwnego, że po wygaśnięciu rozejmu 9 lipca na nowo rozgorzały walki. Czas rozejmu Izraelczycy wykorzystali jednak należycie, opracowując szczegółowe plany działań. Tymczasem w obozie arabskim brakowało koordynacji, co ułatwiło zadanie oddziałom izraelskim. Uderzały one kolejno w najsłabsze ogniwa linii arabskich, która to taktyka szybko zaczęła przynosić sukcesy. 16 lipca wojska izraelskie zdobyły Nazaret. Ciężkie walki toczyły się w lipcu na froncie egipskim. 18 lipca wszedł w życie drugi rozejm. Tym razem czas przerwy w walkach Izrael wykorzystał na budowę lotnictwa wojskowego. Zakupiono kilkanaście samolotów w Czechosłowacji i 3 ciężkie bombowce B-17 w *USA, które później użyto do bombardowania Kairu i Damaszku. W październiku oddziały izraelskie wyparły Egipcjan z Galilei. W listopadzie i grudniu toczyły się walki w strefie Gazy, które zakończyły się wielkim sukcesem Izraelczyków. Ich jednostki w pościgu za Egipcjanami wkroczyły na półwysep Synaj. 29 grudnia wszedł w życie kolejny rozejm. Pod naciskiem mocarstw 2 stycznia Izraelczycy wycofali się z Synaju. W tym czasie Izrael kontrolował już cały obszar przyznany mu wcześniej na mocy decyzji ONZ, a także większość Zachodniej Galilei i dużą część Jerozolimy. 24 stycznia 1949 podpisany został izraelsko-egipski układ o zawieszeniu broni, w wyniku którego linie frontowe uznano za granice. 23 marca podobny układ podpisał Izrael z Libanem – na jego mocy wojska izraelskie wycofały się z zajętych przez nie ziem libańskich (*Libański konflikt). 3 kwietnia wszedł w życie układ pokojowy izraelsko-jordański, a20lipca zawarto układ izraelsko-syryjski. Rezultaty wojny stanowiły wielkie zwycięstwo Izraela, który rozszerzył swe terytorium o przeszło 6,7 tys. km2. Zwycięstwo w tej wojnie, zwanej w Izraelu „wojną o niepodległość”, państwo żydowskie okupiło stratą 6 tys. zabitych. Państwa arabskie nie podały nigdy danych dotyczących strat.Sueski kryzys (1956)Wkrótce po przejęciu władzy w Egipcie w 1954 przez radykalnego politycznie Gamala Abdela *Nasera zaostrzyły się stosunki egipsko-izraelskie. Władze egipskie inspirowały ataki terrorystyczne (*Terroryzm) na obiekty i wojska izraelskie w strefie przygranicznej. We wrześniu 1955 Egipt zamknął Cieśninę Tiran dla żeglugi izraelskiej. Po opuszczeniu strefy Kanału Sueskiego w czerwcu 1956 przez ostatnich żołnierzy brytyjskich, Egipt rozpoczął wyraźne przygotowania do wojny z Izraelem. 26 lipca Naser podjął decyzję o nacjonalizacji Kanału Sueskiego, co poważnie ugodziło w interesy *Francji i *Wielkiej Brytanii. We wrześniu miały miejsce tajne rozmowy francusko-brytyjskie, a w październiku francusko-brytyjsko-izraelskie, podczas których opracowano plan wspólnego uderzenia na Egipt. 29 października wojska izraelskie niespodziewanie zaatakowały Egipcjan na półwyspie Synaj. Doskonale opracowana przez sztabowców izraelskich operacja 26

Kadesh zakładała uderzenie na kilku kierunkach, z jednoczesnym zrzuceniem desantu na tyłach wojsk egipskich. Plan powiódł się całkowicie i po dwóch dniach walk Izraelczycy wdarli się na80km w głąb półwyspu Synaj. Po odrzuceniu przez Nasera brytyjsko-francuskiego ultimatum domagającego się natychmiastowego zaprzestania działań wojennych na froncie egipsko-izraelskim, 31października lotnictwo brytyjskie i francuskie zbombardowało bazy wojskowe na terytorium Egiptu. Tymczasem na froncie oddziały egipskie znajdowały się wstanie ciągłego odwrotu. Skapitulowało wobec Izraelczyków silne zgrupowanie wojsk egipskich oblężone w strefie Gazy. 5 listopada Izraelczycy osiągnęli Kanał Sueski, wstrzymując dalsze działania. Tego samego dnia silny desant brytyjsko-francuski został zrzucony na Port Said i Port Fuad. Po opanowaniu tych miast oddziały brytyjsko-francuskie pomaszerowały na Suez. Władze Wielkiej Brytanii i Francji uzasadniały podjętą akcję chęcią położenia kresu wojnie egipsko-izraelskiej, a w szczególności koniecznością powstrzymania ofensywy izraelskiej w rejonie Kanału Sueskiego. W rzeczywistości jednak działania brytyjsko-francuskie były uzgodnione z Izraelem, a prawdziwym ich motywem było pragnienie przejęcia kontroli nad Kanałem. Postępowanie Brytyjczyków i Francuzów spotkało się z krytyką nie tylko *ONZ, ale także *Stanów Zjednoczonych, *Kanady i wielu państw należących do *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Pod presją społeczności międzynarodowej działania wojenne ustały 7 listopada. Wojska brytyjskie i francuskie zostały wycofane do 22 grudnia. Izraelczycy natomiast wycofali się z półwyspu Synaj, zatrzymując jednak w swych rękach do marca 1957 strefę Gazy. W działaniach wojennych Brytyjczycy i Francuzi stracili 32 żołnierzy, a 130 odniosło rany. Straty Izraela wynosiły 181 zabitych i 620 rannych. W walkach poległo około 3 tys. Egipcjan.Sześciodniowa wojna (1967)Kolejny konflikt zbrojny między Izraelem a koalicją państw arabskich (Egipt, Jordania i Syria) miał miejsce w dniach 5–10 czerwca 1967. 16 maja prezydent Egiptu Gamal Abdel *Naser zażądał, aby siły pokojowe *ONZ rozgraniczające wojska egipskie od izraelskich zostały wycofane, co też nastąpiło w trzy dni później. Naser sądził, że Egipt, wsparty przez inne kraje arabskie, będzie w stanie skutecznie wystąpić przeciwko Izraelowi i zmienić niekorzystne dlań rozstrzygnięcia będące następstwem kryzysu *sueskiego 1956. Wojska egipskie zajęły Strefę Gazy i zamknęły Zatokę Akaba dla statków izraelskich. Ruchy wojsk w kierunku granic Izraela zaobserwowano ponadto w Syrii, Jordanii, *Iraku i *Arabii Saudyjskiej. W tej sytuacji dowództwo izraelskie, w obrębie którego kluczową rolę odgrywał generał Mosze Dajan mianowany 2 czerwca ministrem obrony, postanowiło uprzedzić działania przeciwnika i uderzyć jako pierwsze. Rano 5 czerwca lotnictwo Izraela z niezwykłą precyzją zaatakowało kilkanaście lotnisk egipskich niszcząc 309 znajdujących się tam samolotów. W godzinach południowych Izraelczycy zbombardowali z kolei lotniska syryjskie, jordańskie i irackie. Również i ten atak zakończył się pełnym sukcesem. Syria straciła 52 samoloty, a Jordania i *Irak – w sumie 50 maszyn. Tym samym Izrael już w pierwszym dniu wojny zapewnił sobie absolutne panowanie w powietrzu. W godzinę po ataku lotniczym na Egipt, Izrael skierował w Strefę Gazy i na półwysep Synaj silne jednostki pancerne. Linie obrony wojsk egipskich błyskawicznie zostały przełamane. 7 czerwca Izraelczycy osiągnęli Kanał Sueski, w konsekwencji czego cały półwysep Synaj znalazł się w ich rękach. Egipt był pobity, a jego armia poszła w rozsypkę. Na froncie jordańskim działania zbrojne rozpoczęły się przed południem 5 czerwca. Artyleria jordańska przez kilka godzin intensywnie ostrzeliwała Zachodnią Jerozolimę, a potem oddziały jordańskie przeszły do ataku, opanowując strefę zdemilitaryzo-waną, którą wcześniej kontrolowały formacje ONZ. Po południu wojska izraelskie przeprowadziły udany kontratak. Natarcie izraelskie było kontynuowane w dniach następnych, a zmuszona do odwrotu armia jordańska ponosiła poważne straty. 7 czerwca Izraelczycy zajęli całą Jerozolimę i Zachodni Brzeg Jordanu. 8 czerwca Jordania poprosiła o przerwanie ognia. Na froncie syryjskim początkowo sytuacja rozwijała się niepomyślnie dla Izraela. Syria na Wzgórzach Golan posiadała 40 tys. żołnierzy, 265 umocnionych stanowisk artyleryjskich i 200 czołgów. 6, 7 i 8 czerwca artyleria syryjska prowadziła silny ostrzał pozycji izraelskich we Wschodniej Galilei, a także niszczyła domostwa osadników żydowskich. 7 czerwca Syryjczycy przełamali obronę izraelską i weszli na 15 do 20 km w głąb terytorium Izraela. Po pokonaniu Egiptu, Izrael 8 czerwca przeprowadził błyskawiczną akcję przemieszczenia swych wojsk na front syryjski. 9 czerwca wspierane przez lotnictwo izraelskie wojska pancerne rozpoczęły ofensywę, szybko zmuszając Syryjczyków do odwrotu. Samoloty izraelskie dokonywały falowych nalotów na Syrię, co zdezorganizowało punkty dowodzenia oraz szlaki komunikacyjne wojska. 10 czerwca wojska izraelskie opanowały Wzgórza Golan i następnie weszły na 50 km w głąb Syrii, otwierając sobie drogę na stolicę tego kraju Damaszek. 10 czerwca o godz. 18.30 po interwencji ONZ działania wojenne ustały. Wojna sześciodniowa zakończyła się całkowitym zwycięstwem Izraela, który uzyskał poważne nabytki terytorialne – strefę Gazy, półwysep Synaj, Jerozolimę, Zachodni Brzeg Jordanu i Wzgórza Golan. Straty Izraela wyniosły 679 zabitych żołnierzy i 2,5 tys. rannych. Natomiast po stronie arabskiej straty były następujące: Egipt – 11,5 27

tys. zabitych, Jordania – 6 tys. i Syria – 1 tys.Yom Kippur wojna (1973)Arabowie nie pogodzili się z przegraną w wojnie sześciodniowej i niemal natychmiast po jej zakończeniu zaczęli przygotowywać się do rewanżu. W październiku 1972 prezydent Egiptu Anwar *Sadat podjął decyzję o zaatakowaniu Izraela w najbliższym dogodnym momencie. Plany działań przeciwko Izraelowi opatrzono kryptonimem Operacja Iskra. Ostatecznie dowództwo egipskie, po naradach z wojskowymi syryjskimi i jordańskimi oraz po wysłuchaniu opinii radzieckich doradców, postanowiło uderzyć 6 października 1973, kiedy przypadało największe żydowskie święto religijne Yom Kippur (Święto Pojednania), licząc, że tego właśnie dnia gotowość bojowa wojsk izraelskich osiągnie najniższy możliwy poziom. Działania egipskie zsynchronizowano z atakiem wojsk syryjskich na Wzgórzach Golan. 6 października wybuchła więc wojna Yom Kippur, zwana też wojną październikową lub wojną 10 ramadanu. Silne oddziały egipskie w ciągu dwóch dni sforsowały Kanał Sueski, spychając do odwrotu zaskoczonych Izraelczyków. Również wojska syryjskie przedarły się w kilku miejscach przez izraelskie linie obrony. W Izraelu przeprowadzono mobilizację, po której błyskawicznie przerzucono nowe oddziały na front. Wojska izraelskie z dużą energią przystąpiły do kontrofensywy na froncie syryjskim. 11 października Syryjczycy zostali zepchnięci poza linię wyznaczoną działaniami wojennymi z 1967. Izraelczycy kontynuowali natarcie na ziemiach syryjskich, dochodząc na około 55 km od Damaszku. Na pomoc Syrii pospieszyły oddziały jordańskie i irackie, w wyniku czego natarcie izraelskie zostało powstrzymane. Od 15 października walki na froncie syryjskim przybrały charakter pozycyjny. Po kilku dniach Izraelczykom udało się wyhamować natarcie egipskie na półwyspie Synaj. 14 października rozegrała się na Synaju wielka bitwa pancerna, w której zaangażowanych było po obu stronach około 2 tys. czołgów. Bitwa ta zakończyła się wielkim zwycięstwem Izraelczyków. Egipcjanie stracili lub porzucili w sumie 264 czołgi, podczas gdy im samym udało się zniszczyć jedynie kilka czołgów izraelskich. 15 października oddziały izraelskie wspierane przez lotnictwo z impetem uderzyły na stanowiska egipskie. W dniu następnym Izraelczycy wysadzili silny desant na zachodnim brzegu Kanału Sueskiego, wsparty niebawem przez przeprawione na tratwach czołgi. Z uchwyconych tam przyczółków Izraelczycy rozpoczęli natarcie w kierunku południowym, dezorganizując szlaki zaopatrzeniowe wojsk egipskich i niszcząc bardzo ważne stanowiska rakietowe. 23 października Egipcjanie walczący na półwyspie Synaj zostali kompletnie odcięci od zaplecza. W wyniku rezolucji Rady Bezpieczeństwa *ONZ i nacisku supermocarstw, 24 października działania wojenne ustały. Wojna Yom Kippur zakończyła się zwycięstwem Izraela, który w jej wyniku umocnił swą pozycję polityczną i militarną na *Bliskim Wschodzie. W walkach Izrael stracił około 2,4 tys. zabitych, a Egipt i Syria straciły po przeszło 8 tys. ludzi. Na mocy porozumienia egipsko-izraelskiego, podpisanego pod auspicjami *ONZ 18 stycznia 1974, Izrael wycofał swe wojska z zachodniego brzegu Kanału Sueskiego. (B.B.) ARAFAT JASER (1929 - 2004) – wł. Muhammad Abed Aruf, polityk palestyński, przywódca *Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP). Urodził się w Jerozolimie w zamożnej rodzinie kupieckiej. Od dziecka interesował się polityką. W wieku 17 lat został osobistym sekretarzem przywódcy palestyńskiego Abdelkadera Husseiniego. Arafat walczył z bronią w ręku w wojnie *arabsko-izraelskiej 1948. Po klęsce Arabów wraz z rodziną zamieszkał w Kairze. Na miejscowym uniwersytecie odbył studia inżynieryjne. Po przejęciu władzy w Egipcie (lipiec 1952) przez Gamala Abdala *Nasera odbył intensywny kurs szkolenia wojskowego, specjalizując się szczególnie w technikach stosowania materiałów wybuchowych. W latach 1952–56 stał na czele Federacji Studentów Palestyńskich. W 1956 w szeregach wojska egipskiego uczestniczył w walkach przeciwko Brytyjczykom i Francuzom w strefie Kanału Sueskiego (*Arabsko-izraelskie wojny). W latach 1957–65 Arafat mieszkał w Kuwejcie, gdzie prowadził firmę budowlaną. Nie zaniechał wszakże działalności politycznej i wydawał pismo „Nasza Palestyna”. W 1965 był wśród założycieli zbrojnej organizacji palestyńskiej al-Fatah, która proklamowała przejście do otwartej walki z *Izraelem. Arafat przystąpił do działań terrorystycznych (*Terroryzm), przyjmując pseudonim Abu Ammar. Zmuszony do opuszczenia Kuwejtu w 1965, osiedlił się w Algierii, której władze udzieliły mu wszechstronnej pomocy. W początkach 1969 Arafat przejął kierownictwo Organizacji Wyzwolenia Palestyny, koalicyjnej formacji skupiającej różne ugrupowania palestyńskiego ruchu narodowego. Arafat przewodzi OWP do chwili obecnej, stosując strategię łączenia działań politycznych i dyplomatycznych z walką zbrojną przeciwko Izraelowi. Zawsze był jednym z najgorliwszych sojuszników *ZSRR i całego bloku komunistycznego (*Komunizm) W 1979 potępił egipsko-izraelskie układy pokojowe z *Camp David, nazywając politykę Egiptu zdradą sprawy arabskiej. Często musiał bronić swej pozycji przywódczej w ruchu palestyńskim zagrożonej przez jeszcze bardziej skrajnych niż on działaczy. Ciosem dla Arafata było rozbicie w 1982 w Libanie (*Libański konflikt) przez armię izraelską formacji zbrojnych OWP. W grudniu 1988 oficjalnie wyrzekł się *terroryzmu. Entuzjastycznie powitał wybuch w 1989 powstania ludności palestyńskiej w Izraelu (intifada). Arafat poparł też inwazję *Iraku 28

na Kuwejt w sierpniu 1990 (*Wojna w Zatoce Perskiej). W związku z tym ostatnim posunięciem wydawało się, że Arafat ulegnie marginalizacji politycznej. Tymczasem któryś już raz z rzędu potrafił on zadziwić świat. Generalnie zmienił strategię działania i zaczął sondować możliwości porozumienia z Izraelem, korzystając z przychylnego w tej sprawie nastawienia rządzącej w Izraelu od 1992 Partii Pracy. 1 lipca 1993 Arafat nieoficjalnie spotkał się w Paryżu z premierem Izraela Icchakiem Rabinem, co stanowiło sensację polityczną na skalę światową. Spotkanie to zainicjowało serię zakulisowych negocjacji izraelsko-palestyńskich, które odbywały się głównie w Norwegii. Zwieńczeniem procesu pokojowego było podpisanie 13 września 1993 w Waszyngtonie w obecności Arafata i Rabina izraelsko-palestyńskiego układu pokojowego. Układ ten przewidywał powołanie do życia autonomicznej jednostki palestyńskiej obejmującej swym zasięgiem Strefę Gazy i miasto Jerycho na zachodnim brzegu Jordanu. 1 lipca 1994 Arafat po blisko 30 latach nieobecności przybył do Palestyny z krótką wizytą sondażową. 12 lipca wrócił zaś na stałe do kraju, obejmując funkcję przewodniczącego Autonomii Palestyńskiej (*Izraelsko-palestyńslie porozumienia), czyli zwierzchnika samodzielnej administracji palestyńskiej. Przed Arafatem stanęły dwa zasadnicze problemy: po pierwsze – uporanie się z katastrofalną sytuacją gospodarczą panującą na terenach autonomii oraz po drugie – przeciwstawienie się wrogim ugodzie z Izraelem radykalnym ugrupowaniom palestyńskim, w rodzaju fundamentalistycznych ruchów Hamas i Dżihad oraz Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny, w oczach których Arafat stał się zdrajcą sprawy palestyńskiej. Z obu tych spraw Arafat zdołał się wywiązać jedynie częściowo i w bardzo ograniczony sposób. W październiku 1994 Arafat – wraz z Icchakiem Rabinem i Szimonem Peresem – otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. *Autonomię Palestyńską Arafat traktuje jako zalążek przyszłego niepodległego państwa palestyńskiego. Początkowo planował proklamowanie niepodległej Palestyny w maju 1999, ale ostatecznie pod naciskiem amerykańskim zgodził się na odroczenie tego kroku. Zmarł w 2004 r.(red.) (M.B.) ARBITRAŻE WIEDEŃSKIE 1938, 1940 – decyzje ministrów spraw zagranicznych *Niemiec – Joachima von *Ribbentropa i *Włoch – Galeazzo *Ciano, powiększające terytorium państwowe Węgier. Pierwszy arbitraż wiedeński miał miejsce 2 listopada 1938, wkrótce po konferencji monachijskiej (*Monachium). W jego rezultacie przyznano Węgrom południową część Słowacji z Koszycami (10,4 tys. km2 z 1,18 mln ludności) oraz zachodnią część Rusi Podkarpackiej z Użhorodem (1,6 tys. km2 z 180 tys. ludności). Stanowiło to tylko częściowe spełnienie żądań Budapesztu, który domagał się przyznania większego obszaru Słowacji oraz całej Rusi Podkarpackiej. Pełnej realizacji roszczeń terytorialnych Węgier sprzeciwił się Ribbentrop, który zabiegał wówczas o poparcie Słowaków dla Trzeciej Rzeszy. Drugi arbitraż wiedeński odbył się 30 sierpnia 1940. Węgry, roszczące pretensje do należącego do Rumunii Siedmiogrodu, wykorzystały osłabienie tego kraju po zaanektowaniu w lipcu 1940 *Besarabii oraz północnej Bukowiny przez *ZSRR i – grożąc wojną – zażądały oddania spornego terytorium. Niemcy – przeciwne konfliktowi między dwoma krajami satelickimi – zdecydowały się na poparcie postulatów Budapesztu. W efekcie Węgry otrzymały kosztem Rumunii dwie trzecie Siedmiogrodu (z miastami Kluż, Satu Mare i Tirgu Mures) oraz Maramuresz i Kriszane. Był to obszar o powierzchni 43,5 tys. km2, zamieszkiwany przez ok.2,6 mln ludności w niemal 50% rumuńskiej. Pod władzą Bukaresztu pozostała jedynie południowa część Siedmiogrodu z Aradem. Decyzje obu arbitraży wiedeńskich przestały obowiązywać po zajęciu Europy Środkowej przez Armię Czerwoną (*Druga wojna światowa), a formalne przekreślenie ich ustaleń nastąpiło w traktatach *paryskich z 1947.(A.D.) ARDEŃSKA KONTROFENSYWA 1944–1945 – wielka niemiecka operacja wojskowa, której celem było przejęcie przez Wehrmacht inicjatywy na zachodnim froncie *drugiej wojny światowej. Odcięcie i zniszczenie wojsk angielsko-amerykańskich znajdujących się w Belgii i Holandii miało, według *Hitlera, skłonić aliantów do podjęcia rokowań pokojowych z *Niemcami bez udziału *ZSRR i umożliwić w konsekwencji przerzucenie wojsk na front wschodni. W rozpoczętej 16 grudnia 1944 kontrofensywie pod kryptonimem „Wacht am Rhein”, która ruszyła przez masyw górski Ardeny (pas około stu kilometrów między miasta mi Echternacht w Luksemburgu i Monschau w Holandii) uczestniczyło 250 tys. żołnierzy niemieckich wspieranych przez 1000 czołgów i 800 samolotów. Niemieckie natarcie rozwijało się w trzech kierunkach: na północ – w kierunku Liége i Antwerpii, w centrum – w kierunku Bastogne i na południe – w stronę Sedanu. Największy sukces odniesiono na kierunku centralnym, gdzie oddziały niemieckie dotarły aż do Bastogne. Jednak mimo okrążenia, aliancka załoga Bastogne nie skapitulowała i stawiała opór aż do nadejścia odsieczy w dniu 26 grudnia. Próbując przełamać impas, w jakim znalazło się już po kilku dniach niemieckie natarcie, Hitler wydał 31 grudnia rozkaz rozpoczęcia kolejnej ofensywy oznaczonej kryptonimem „Nordwind”. Tym razem główne uderzenie nastąpiło w Alzacji, w trójkącie między Saarbrücken, Strasbourgiem i Colmarem. Sukcesy niemieckie w pierwszych dniach nowego ataku skłoniły *Churchilla do wystosowania apelu pod adresem 29

*Stalina, w którym prosił o przyspieszenie radzieckiej ofensywy na froncie wschodnim. Obawy brytyjskiego premiera okazały się jednak przedwczesne, gdyż już 7 stycznia wojska alianckie przeszły do kontrofensywy i w ciągu kilku następnych tygodni odzyskały utracone obszary. W trakcie całej operacji ardeńsko-alzackiej po stronie niemieckiej zginęło lub zostało rannych 120 tys. ludzi, natomiast po stronie alianckiej blisko 80 tys. W ostatecznym rozrachunku jedynym sukcesem Hitlera stało się opóźnienie alianckiego ataku w głąb Niemiec.(A.D.) ARGENTYNA – kraj w Ameryce Południowej (pow. 2780 tys. km2, ludność 35,7 mln w 1999). Uzyskał niepodległość od Hiszpanii w 1816 r. Począwszy od lat osiemdziesiątych XIX wieku do Argentyny zaczęli masowo napływać europejscy imigranci (szczególnie Włosi, Hiszpanie i Niemcy), których przedsiębiorczości i pracy Argentyna zawdzięczała to, że stała się najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem Ameryki Południowej. W czasie *pierwszej wojny światowej Argentyna zachowała neutralność. Wojskowy zamach stanu generała Jose Felixa Uriburu z września 1930 przerwał trwający od 1916 okres rządów demokratycznych, podczas których politycznie dominowała powstała w 1881 Obywatelska Unia Radykalna. Wojskowi, którzy przejęli władzę byli zapatrzonymi we wzorce faszystowskie (*Faszyzm) nacjonalistami (*Nacjonalizm). Dlatego też w latach *drugiej wojny światowej Argentyna sympatyzowała z państwami „Osi” (*Oś Rzym–Berlin–Tokio), utrzymując z nimi bliskie stosunki polityczne i handlowe. W 1943 była ona jedynym krajem amerykańskim mającym oficjalne stosunki dyplomatyczne z *Niemcami, *Włochami i *Japonią. Pod silną presją *Stanów Zjednoczonych władze argentyńskie 26 stycznia 1944 zdecydowały się wreszcie zerwać stosunki dyplomatyczne z krajami „Osi”, a 27 marca 1945 Argentyna wypowiedziała wojnę Niemcom i Japonii (*Druga wojna światowa). 17 października 1945 doszło w Buenos Aires do największej w dziejach Argentyny rewolty ludowej, która wyniosła do władzy generała Juana Domingo *Perona. Przez 10 lat Peron, wspierany przez swoją charyzmatyczną żonę Evę Duarte Peron, wszechwładnie rządził Argentyną. Jego populistyczna strategia wpędziła kraj w poważne kłopoty gospodarcze, choć samemu przywódcy długo zapewniała bezwarunkowe poparcie mas ludowych. We wrześniu 1955 Peron został obalony w wyniku wojskowego zamachu stanu i udał się na emigrację. Wojskowi po przejęciu władzy przystąpili do bezwzględnej rozprawy ze zwolennikami usuniętego prezydenta. Zepchnięci do podziemia peroniści w swej walce posługiwali się nawet metodami terrorystycznymi (*Terroryzm). Najgłośniejszy akt terroru miał miejsce w maju 1970, gdy bojówka peronistowska uprowadziła, a następnie zabiła generała Pedro Aramburu, będącego prezydentem Argentyny w latach 1955–58. W marcu 1971 w bezkrwawym przewrocie władzę przejął generał Alejandro Augustin Lanusse, który niebawem w obliczu pogarszania się sytuacji politycznej i ekonomicznej uznał kontynuowanie rządów wojskowych za niemożliwe. W lipcu 1971 wszystkie partie polityczne, za wyjątkiem *komunistów, odzyskały swobodę działania. W wyborach prezydenckich z 11 marca 1973 zwyciężył kandydat peronistowskiego Sprawiedliwego Frontu Wyzwolenia (FREJULI) Hector Campora. W miesiąc po swoim wyborze udał się on do Hiszpanii i zaprosił Perona do powrotu do kraju. 20 czerwca 1973, po 18 latach emigracji, do Argentyny powrócił Peron. Na lotnisku w Buenos Aires witało go ponad 1 mln zwolenników. Powrotowi Perona towarzyszyły jednak gwałtowne starcia między członkami zwalczających się skrzydeł ruchu peronistowskiego, w wyniku których śmierć poniosło około 200 osób. 23 września 1973 odbyły się kolejne wybory prezydenckie, w których zdecydowanie wygrał Peron, zdobywając 61,8% głosów. Jego prezydentura tym razem była jednak tylko krótkim dziewięciomiesięcznym epizodem. Po śmierci Perona 1 lipca 1974, władzę przejęła jego druga żona Maria Estela Martinez Peron. Kres skorumpowanym i nieudolnym rządom pani Peron położył wojskowy zamach stanu z 24 marca 1976. Wojskowi ogłosili stan wyjątkowy i przystąpili do zwalczania szerzącej się w kraju zbrojnej partyzantki miejskiej (guerilla). W ciągu kilku lat w walkach zginęło ponad 5 tys. osób. Po przegranej wojnie z *Wielką Brytanią o *Falklandy w 1982 wojskowi zmuszeni zostali do przywrócenia demokracji. W wyborach prezydenckich z października 1983 zwyciężył kandydat radykałów Raul Alfonsin. Pozostawał on u władzy przez kolejnych 6 lat. W następnych wyborach prezydenckich w maju 1989 wygrał peronista Carlos Menem. Współczesna Argentyna jest republiką o prezydenckim systemie władzy. Głową państwa i szefem rządu jest prezydent. Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy Kongres Narodowy (składa się z Izby Deputowanych i Senatu), który jest wyłaniany na okres 4 lat. W ostatnich latach Argentyna była krajem pogrążonym w olbrzymim kryzysie gospodarczo-finansowym. Hiperinflacja w 1989 przekroczyła 6000%. W kwietniu 1991 władze zainicjowały rygorystyczny program oszczędnościowy i prywatyzacyjny, zakładający poważne cięcia w wydatkach i funkcjach państwa, co ma doprowadzić do opanowania inflacji i stabilizacji gospodarki. 10 kwietnia 1994 odbyły się wybory do Konstytuanty, które wygrała rządząca Partia Sprawiedliwości zdobywając 38% głosów. Drugie miejsce zajęła Obywatelska Unia Radykalna z 20% głosów. Obie te partie popierają zgłoszony przez prezydenta Menema 30

projekt nowej konstytucji, która zastąpi starą, obowiązującą od 141 lat. W nowej ustawie zasadniczej przyjętej ostatecznie w sierpniu 1994 nie ma już zapisu, że prezydent musi być katolikiem. Urzędujący prezydent będzie mógł ponownie ubiegać się o wybór. Skrócono jednak kadencję szefa państwa z 6 do 4 lat. Nowa konstytucja przewiduje ustanowienie stanowiska ministra-koordynatora rządu, który przejmie od prezydenta bieżący nadzór nad pracami gabinetu. Prezydent utracił też prawo mianowania burmistrza Buenos Aires, który będzie wyłaniany w wyborach. Wybory parlamentarne i lokalne w 1997 wygrała opozycyjna Obywatelska Unia Radykalna zdobywając 46% głosów, a także fotel burmistrza Buenos Aires. Oskarżana o nieumiejętną politykę gospodarczą oraz o korupcję i arogancję peronistowska Partia Sprawiedliwości dostała tylko 36% głosów. Rezultaty te stawiają opozycję w roli faworyta wyborów prezydenckich, które odbędą się w 1999 r.(M.B.) ASAD HAFEZ (ur. 1930) – polityk i wojskowy syryjski. Urodził się w stosunkowo zamożnej rodzinie chłopskiej w wiosce Kerdaha nieopodal miasta Latakia. Wywodzi się z mniejszościowej w islamie sekty alawitów. Ukończył wiejską szkołę koraniczną, a potem gimnazjum w Latakii. Jako 15-letni chłopiec Asad uczestniczył w antyfrancuskich zamieszkach. W 1947 wstąpił do partii *Baas, błyskawicznie stając się, mimo młodego wieku, liczącym się działaczem. W 1952 rozpoczął studia w akademii wojskowej w Homs, skąd bardzo szybko przeniósł się do nowo utworzonej akademii lotniczej w Aleppo. Po jej ukończeniu służył w lotnictwie wojskowym Syrii. W 1958 Asad, będący wtedy kapitanem, odbył przeszkolenie lotnicze w *ZSRR. Po powrocie skierowano go do Egiptu, który wraz z Syrią tworzył wówczas Zjednoczoną Republikę Arabską. Po załamaniu się w 1961 unii syryjsko-egipskiej Asad znalazł się na krótko w egipskim więzieniu. Po powrocie do kraju został usunięty z wojska przez rządzących konserwatystów. Uczestniczył w zamachu stanu z 8 marca 1963, po którym został członkiem rządzącej Rady Dowództwa Rewolucji oraz awansował na podpułkownika. W wyniku tego zamachu Baas stała się jedyną legalną partią polityczną. W 1964 Asad został generałem. Należał do grona przywódców kolejnego zamachu stanu z 23 lutego 1966. W jego konsekwencji objął funkcję ministra obrony i dowódcy sił lotniczych. Miał opinię przywódcy skrajnie lewicowego (*Lewica i prawica) nurtu w szeregach Baas. Po porażce politycznej na zjeździe partii w październiku 1970, Asad zdecydował się samodzielnie przejąć władzę. 13 listopada 1970 podporządkowane mu oddziały wojska opanowały Damaszek i pozostałe większe miasta Syrii. W kilka dni później Asad stanął na czele rządu tymczasowego. 12 marca 1971 został wybrany na prezydenta Syrii w wyborach powszechnych, w których był jedynym kandydatem. Ogłoszono, że zdobył 99,2% głosów. Mandat prezydencki odnawiał potem w 1978, 1985, 1992 i 1999, zawsze będąc jedynym kandydatem i zwyciężając podobnym jak za pierwszym razem stosunkiem głosów. Do dnia dzisiejszego Asad sprawuje w Syrii dyktaturę, a kluczowe stanowiska w państwie obsadza swoimi współwyznawcami alawitami. Bezwzględnie rozprawia się z wszelkimi przejawami opozycji. W 1982 po nieudanej próbie zamachu stanu zorganizowanej przez fundamentalistów islamskich (*Islamska rewolucja), na rozkaz Asada wojsko zabiło 10 tys. osób. Z inicjatywy Asada w marcu 1973 przyjęto nową konstytucję, która definiowała Syrię jako państwo demokratyczne, ludowe i socjalistyczne. Przez lata syryjski prezydent był najwierniejszym sojusznikiem *ZSRR na *Bliskim Wschodzie. Sam bardzo często odwiedzał Moskwę. Wielokrotnie wychodziły na jaw powiązania Syrii z międzynarodowym *terroryzmem. W 1976 Asad podjął decyzję o interwencji wojsk syryjskich w Libanie (*Libański konflikt). Ten sąsiedni kraj po latach stał się syryjskim satelitą (*Libański konflikt). Asad potępił w sierpniu 1990 inwazję *Iraku na Kuwejt, a następnie wysłał silne oddziały syryjskie do *Arabii Saudyjskiej, które uczestniczyły w walce po stronie sił sojuszniczych w *wojnie nad Zatoką Perską. Decyzja ta spowodowała, że polepszył się obraz Syrii i osobiście Asada w oczach międzynarodowej opinii publicznej. W 1993 początkowo nieufnie podszedł on do porozumienia pokojowego między Palestyńczykami a Izraelem (*Izraelsko-palestyńskie porozumienia). Następnie zgodził się, aby dyplomacja syryjska podjęła nieoficjalne rokowania z Izraelem. Możliwość zawarcia pokoju Asad uzależnia wszakże od wcześniejszego bezwarunkowego wycofania się Izraela ze Wzgórz Golan. (B.B.) ASEAN (ang. Association of South­East Asian Nations) – Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo­Wschodniej. Organizacja polityczno-gospodarcza utworzona 8 sierpnia 1967, w skład której wchodzą: *Filipiny, *Indonezja, Malezja, *Singapur, *Tajlandia, od stycznia 1984 Brunei oraz od lipca 1995 *Birma, *Kambodża, Laos i Wietnam. Obszar zajmowany przez te państwa obejmuje 4,9 mln km2, a żyje na nim ponad 530 mln ludzi. ASEAN dąży do ugruntowania współpracy politycznej i ekonomicznej między państwami członkowskimi oraz ustanowienia w regionie Azji Południowo-Wschodniej strefy pokoju, wolności i neutralności, wolnej od ingerencji mocarstw zewnętrznych. Najwyższą władzą stowarzyszenia są zwoływane w razie potrzeby konferencje przywódców państw, na których podejmuje się najważniejsze decyzje i rozstrzyga o kierunkach rozwoju. Za bezpośrednie kierowanie organizacją i nadzorowanie prac stałych struktur 31

administracyjnych odpowiadają ministrowie spraw zagranicznych, którzy spotykają się regularnie na corocznych sesjach. Między sesjami działa stały komitet ASEAN składający się z upełnomocnionych przedstawicieli krajów członkowskich. Istnieją ponadto wyspecjalizowane komitety zajmujące się przemysłem, handlem, łącznością, rolnictwem, nauką, finansami i kulturą. Funkcjonuje też stały sekretariat ASEAN z siedzibą w stolicy Indonezji Dżakarcie, który zajmuje się sprawami administracyjnymi, a także koordynuje pracę poszczególnych agend stowarzyszenia. Na arenie międzynarodowej ASEAN zabiega o likwidację wszelkich form protekcjonizmu, utrudniających swobodną wymianę towarową. Kraje ASEAN ściśle współ pracują na polu finansowym i bankowym. Utworzyły własny system rezerw żywnościowych. Podejmują wspólne prace z zakresu planowania przemysłowego. W swych działaniach ASEAN usiłuje korzystać z wzorów oraz rozwiązań Unii *Europejskiej i stara się w coraz większym stopniu występować jako jednolity organizm gospodarczy. 1 stycznia 1993 ASEAN rozpoczęło proces przekształcania się w strefę wolnego handlu. Wszystkie cła w handlu wzajemnym mają zostać zniesione w ciągu 15 lat. (M.B.) ATATÜRK MUSTAFA KEMAL (1881–1938) – wojskowy i polityk turecki. Od początku służby wojskowej był przekonany o konieczności zreformowania państwa tureckiego. Wyrazem tego było jego uczestnictwo w tajnych organizacjach, grupujących postępowych i liberalnych młodych oficerów. Brał udział w wojnie *włosko-tureckiej o Libię (1911–1912) i w wojnie *bałkańskiej przeciwko Bułgarii (1913), wykazując duże zdolności dowódcze. Talenty wojskowe potwierdził także w działaniach bojowych w trakcie *pierwszej wojny światowej, gdy jako dowódca dywizji bronił Dardaneli przed desantem wojsk *Ententy. Po wojnie, będąc gubernatorem Anatolii, Mustafa Kemal stał się przywódcą opozycyjnych grup *nacjonalistycznych, przeciwstawiających się ustaleniom traktatu z *Sevres (10 sierpnia 1920), narzuconego pokonanej *Turcji. Ich zdaniem postanowienia te wręcz zagrażały bytowi państwa tureckiego. Wbrew sułtanowi zorganizował w kwietniu 1920 wybory do Zgromadzenia Narodowego, które postawiło go na czele rządu tymczasowego. W latach 1920–22 Mustafa Kemal dowodził wojskami tureckimi w zwycięskiej wojnie z Grecją (*Grecko-turecka wojna). Kończący tę wojnę traktat zawarty w Lozannie (lipiec 1923), zrewidował najbardziej niekorzystne dla Turcji postanowienia traktatu z Sevres. Po sukcesach odniesionych w wojnie z Grecją, Mustafa Kemal zyskał sobie olbrzymią popularność w społeczeństwie tureckim, co pozwoliło mu doprowadzić do obalenia sułtanatu (listopad 1922), a także proklamowania republiki, której stał się prezydentem (29 października 1923). Mustafa Kemal był zwolennikiem radykalnej modernizacji Turcji, chciał wyeliminować wszechobecne jeszcze struktury feudalne i przezwyciężyć głębokie zapóźnienie społeczno-kulturalne kraju. Przy wydatnym wsparciu premiera Ismeta Inönü przeprowadził szereg reform społeczno-politycznych o fundamentalnym znaczeniu, z których najważniejsze to: zniesienie kalifatu, laicyzacja państwa, oddzielenie prawa islamskiego od prawa państwowego, równouprawnienie wyznań, wprowadzenie alfabetu łacińskiego i dziesiętnego systemu miar, równouprawnienie kobiet i przyznanie im praw wyborczych oraz przeniesienie stolicy ze Stambułu do Ankary. Mustafa Kemal nie miał poszanowania dla zasad demokratycznych, które w jego przekonaniu nie dałyby się pogodzić z dziełem przeobrażenia kraju. Jego rządy cechował autorytaryzm, eliminował bezwzględnie wszelką opozycję, stworzył system jedno partyjny, a Republikańska Partia Ludu była tylko narzędziem jego osobistej władzy. Władza ta sięgała tak daleko, że sam wyznaczał kandydatów uczestniczących w wyborach do par lamentu. Faktem jest jednak, że położył ogromne zasługi dla kraju zajmując zaszczytne miejsce w historii dwudziestowiecznej Turcji. Słusznie uchodzi za architekta nowoczesnego państwa tureckiego. W uznaniu jego zasług, w 1934 parlament nadał mu przydomek Atatürk, czyli „ojciec Turków”. (B.B.) ATLANTYCKA KARTA 1941 – dokument podpisany przez prezydenta *USA Franklina Delano *Roosevelta i premiera *Wielkiej Brytanii Winstona *Churchilla 14 sierpnia 1941 na angielskim pancerniku „Prince of Wales” u wybrzeży Nowej Funlandii. Sygnatariusze deklarowali w nim oparcie polityki swoich krajów na następujących zasadach: 1. wyrzeczenia się ekspansji terytorialnej; 2. nieakceptowania zmian terytorialnych bez zgody zainteresowanych narodów; 3. prawa wszystkich narodów do wybrania sobie formy rządu; 4. równego dostępu wszystkich państw do handlu światowego; 5. międzynarodowej współ pracy gospodarczej, mającej na celu postęp i rozwój ekonomiczny; 6. pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego po ostatecznym zniszczeniu dyktatury nazistowskiej (*Niemcy); 7. swobodnej żeglugi po zakończeniu wojny; 8. dążenia do wyrzeczenia się przemocy w stosunkach międzynarodowych; 9. rozbrojenia państw agresywnych. W końcowej części Karty Atlantyckiej przywódcy USA i Wielkiej Brytanii oświadczyli, iż będą: „...popierali i zachęcali do wprowadzenia wszelkich praktycznych środków, mogących zmniejszyć brzemię zbrojeń, ciążących na ludach miłujących pokój”. Do Karty Atlantyckiej przyłączyły się państwa koalicji antyhitlerowskiej (w tym z zastrzeżeniami *ZSRR). Łącznie swój akces zgłosiło 47 krajów. Karta Atlantycka była jednym z najważniejszych etapów na drodze do utworzenia *ONZ. (A.D.) 32

ATTLEE CLEMENT (1883–1967) – polityk brytyjski. Studiował na Uniwersytecie Oxfordzkim. Potem pracował jako adwokat i wykładowca uniwersytecki. Uczestniczył w walkach frontowych *pierwszej wojny światowej, dochodząc do stopnia majora. W latach 1919–20 był burmistrzem Stepney. Aktywnie działał w szeregach Partii Pracy. W 1922 po raz pierwszy został wybrany do parlamentu, w którym zasiadał nieprzerwanie do 1955. Przez cały ten czas Attlee cieszył się opinią jednego z najbłyskotliwszych parlamentarzystów. Dysponował bowiem dużą wiedzą, a ponadto był znakomitym mówcą i wytrawnym polemistą. W latach 1930–31 zasiadał w rządzie, piastując podrzędne stanowisko młodszego ministra. W 1935 został wybrany na przywódcę Partii Pracy. W latach następnych dał się poznać jako zagorzały przeciwnik *faszyzmu i *narodowego socjalizmu. Popierał brytyjskich ochotników walczących w *hiszpańskiej wojnie domowej przeciwko generałowi Francisco *Franco. W 1940 Attlee wszedł do rządu wojennego Winstona *Churchilla, gdzie początkowo pełnił funkcję lorda strażnika tajnej pieczęci, a później objął też stanowisko wicepremiera i ministra ds. dominiów. Po zwycięstwie wyborczym labourzystów w 1945 Attlee stanął na czele rządu, któremu przewodniczył przez 6 lat. Po przegraniu przez Partię Pracy wyborów w 1951 przeszedł do opozycji, nadal przewodząc własnej partii. Wycofał się z życia politycznego w grudniu 1955. W uznaniu zasług dla państwa brytyjskiego otrzymał wówczas tytuł lordowski. (B.B.) AUSTRALIA – państwo zajmujące kontynent australijski, Tasmanię i szereg mniejszych wysp na Pacyfiku (pow. 7741 tys. km2, ludność 18,5 mln w 1999). Związek Australijski mający status dominium powstał 1 stycznia 1901, a w jego skład weszło 6 brytyjskich posiadłości australijskich, a mianowicie Australia Południowa, Australia Zachodnia, Nowa Południowa Walia, Queensland, Tasmania i Wiktoria. Terytoria te są obecnie stanami federacji australijskiej i cieszą się dużym stopniem autonomii. Wojska australijskie w sile około 300 tys. żołnierzy uczestniczyły po stronie aliantów w działaniach *pierwszej wojny światowej. Po wojnie Australia została liczącym się członkiem *Ligi Narodów, a z jej ramienia uzyskała mandat nad byłymi koloniami *Niemiec – Nową Gwineą i Wyspami Salomona. W kwietniu 1933 Australia Zachodnia wyraziła chęć opuszczenia Australii i ustanowienia osobnego dominium, co miało swe źródło w nieporozumieniach finansowych między władzami federalnymi a tym stanem. Ostatecznie jednak do secesji nie doszło, a w 1934 ustanowiono zasadę, zgodnie z którą określony stan może wyjść z Australii dopiero wtedy, gdy zostanie to zaakceptowane w referendum przez większość obywateli. Australia wniosła poważny wkład w zwycięstwo sprzymierzonych nad Niemcami *Japonią w *drugiej wojnie światowej. Oddziały australijskie już w lutym 1942 stawiły czoło Japończykom na Nowej Gwinei. Po opanowaniu tego terytorium przez najeźdźców Australijczycy przeszli do walki partyzanckiej, którą kontynuowali aż do chwili zakończenia wojny. W lutym i kwietniu 1942 japońskie lotnictwo kilkanaście razy atakowało australijskie miasto Darwin, a także szereg miast i ośrodków w Australii Zachodniej oraz na Terytorium Północnym, lecz wszystkie te ataki zostały odparte. Australijczycy walczyli też na Malajach, w Afryce i Europie. W 1951 Australia wespół ze *Stanami Zjednoczonymi i Nową Zelandią podpisała wojskowy pakt *ANZUS. Wyrazem jednoznacznie proamerykańskiego stanowiska kraju było wysłanie w 1965 wojsk australijskich do Wietnamu (*Wietnamska wojna). Australia jest tradycyjnym miejscem emigracji z Europy (ponad 3 mln osób w okresie 1945–73), a w ostatnim czasie także z Azji. Pierwotni mieszkańcy Australii – Aborygeni, których jest około 200 tys., czują się dyskryminowani politycznie i ekonomicznie. 26 stycznia 1988 na ulicach Sydney demonstrowało 15 tys. Aborygenów, domagając się równych praw. Manifestację tę urządzono w 200 rocznicę pojawienia się w Australii pierwszych osadników europejskich. Australia jest państwem federacyjnym o parlamentarnym systemie rządów. Głową państwa jest monarcha brytyjski reprezentowany przez gubernatora generalnego. Władzę wykonawczą sprawuje rząd, którego pracami kieruje premier. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu, składającego się z Izby Reprezentantów (kadencja trzyletnia) oraz Senatu (kadencja sześcioletnia). W 1993 władze australijskie ogłosiły, iż do końca obecnego stulecia Australia stanie się republiką, a zatem monarcha brytyjski nie będzie już głową państwa, choć Australia zachowa swe członkostwo w *Brytyjskiej Wspólnocie Narodów. Na australijskiej scenie politycznej od dziesiątków lat liczą się trzy partie: Australijska Partia Pracy (ALP), Partia Liberalna (LP) i Partia Narodowa (NP). W latach 1983–1996 krajem rządziła ALP. Po wyborach parlamentarnych z marca 1996 nowy rząd utworzyła koalicja LP i NP. Zwyciężyła ona też w kolejnych wyborach, które odbyły się w październiku 1998. W lutym 1998 specjalna Konwencja Konstytucyjna opowiedziała się za przekształceniem Australii w republikę. Jednak jesienią 1999 roku w referendum społeczeństwo australijskie opowiedziało się za pozostaniem monarchy brytyjskiego jako nominalnej głowy państwa. (M.B.) AUTONOMIA PALESTYŃSKA *IZRAELSKO-PALESTYŃSKIE POROZUMIENIA 33

BAAS – panarabskie ugrupowanie polityczne, które w swej ideologii i działaniu łączy idee arabskiego *nacjonalizmu z postulatami o charakterze socjalistycznym (*Socjalizm). Wzajemnie skłócone odłamy partii Baas sprawują od wielu lat władzę w *Iraku i Syrii. Pełna nazwa ruchu brzmi – Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego (al-Baas). Ugrupowanie zostało założone w1943 w Damaszku z inicjatywy Michela Aflaqa (1910–89). Jednak dopiero w 1947 wypracowano pełne założenia Baas, wśród których na czoło wysuwało się hasło „jednego państwa arabskiego”, kierującego się zasadami „wolności, jedności i socjalizmu”. Działalności partii zawsze towarzyszyła silna retoryka antyimperialistyczna. Za źródło inspiracji ideologowie Baas uważali islam – aczkolwiek opowiadali się za świecką koncepcją państwa – oraz społeczne wskazania myśli socjalistycznej. Baasiści zdobyli duże wpływy w Syrii, a ponadto w Egipcie, *Iraku, Algierii, Libii, Jordanii, Libanie oraz krajach położonych nad Zatoką Perską. W 1963 partia Baas przejęła władzę w Syrii i na krótko w Iraku, by powrócić w tym drugim kraju na dobre do rządów w 1968. Zgodnie ze swymi panarabskimi zasadami baasiści zawsze nawoływali do politycznego jednoczenia się państw arabskich. Powitali z zadowoleniem połączenie się w 1958 Egiptu i Syrii w ramach Zjednoczonej Republiki Arabskiej, która przetrwała tylko 3 lata. W dekadzie lat siedemdziesiątych rządzące w Syrii i Iraku partie Baas wielokrotnie zapowiadały polityczną fuzję obu krajów. Jednak umacnianie się w Iraku wpływów niechętnego procesom zjednoczeniowym Saddama *Husajna udaremniło te plany. Co więcej, iracka i syryjska gałąź ruchu Baas szybko weszły w poważny konflikt. Wyrazem tego było opowiedzenie się Syrii po stronie *Iranu w wojnie *iracko-irańskiej (1980–1988) oraz zaangażowanie się tego kraju przeciwko Irakowi podczas *wojny w Zatoce Perskiej (1991). (M.B.) BADOGLIO PIETRO (1871–1956) – wojskowy i polityk włoski. Pochodził z zamożnej rodziny chłopskiej. Wybrał karierę wojskowego. W 1917 awansował na generała. W latach 1919–21 był szefem sztabu wojsk lądowych. Początkowo zachowywał dystans wobec *faszyzmu, lecz po dojściu *Mussoliniego do władzy zmienił poglądy. W latach 1924–25 był ambasadorem w Brazylii. W maju 1925 został mianowany szefem sztabu generalnego armii włoskiej i stanowisko to piastował aż do 1940. Rok 1926 przyniósł mu awans na marszałka polnego. Później Mussolini powierzył mu stanowisko gubernatora Libii (1929–33). Największą popularność zdobył po zwycięskiej wojnie *abisyńskiej, był bowiem tym, który kierował ostateczną ofensywą i wkroczył do Addis Abeby (5 maja 1936). Otrzymał wówczas tytuł księcia Addis Abeby oraz urząd wicekróla Etiopii. Mając świadomość faktu, iż kraj jest nieprzygotowany, był przeciwny wejściu *Włoch do *drugiej wojny światowej. Nie zdobył się jednak na silniejszy opór wobec Mussoliniego. Po niepowodzeniach w kampanii greckiej, Badoglio złożył dymisję ze stanowiska głównodowodzącego sił zbrojnych. Pozostawał na uboczu aż do lipca 1943, kiedy to król Wiktor Emanuel III mianował go premierem po upadku Mussoliniego. Kierowany przez Badoglio rząd był – jak się go określa – afaszystowski i niepolityczny. Jako szef rządu prowadził zrazu politykę dwuznaczną. Podjął wszakże tajne rokowania z aliantami, które doprowadziły do podpisania z nimi 3 września zawieszenia broni. Po jego ogłoszeniu 8 września przez generała Dwighta *Eisenhowera, Badoglio obawiając się interwencji niemieckiej (*Niemcy) wraz z rządem i królem opuścił Rzym, przenosząc się do Brindisi, a następnie do Salerno. 13 października 1943 rząd włoski wypowiedział Niemcom wojnę. W kwietniu 1944 Badoglio utworzył drugi rząd, do którego wprowadził przedstawicieli antyfaszystowskich partii politycznych. Na dłuższą me tę jednak, współpraca przywódców ruchu oporu z Badoglio – osobą nazbyt związaną z reżimem faszystowskim, okazała się niemożliwa. Stąd też w czerwcu 1944 Badoglio zrezygnował z funkcji premiera, wycofując się z życia publicznego. (B.B.) BAGDADZKA KOLEJ – linia kolejowa budowana w *Turcji przez Niemieckie Towarzystwo Kolei Bagdadzkiej w pierwszych latach XX wieku. Koncesja, uzyskana w 1899 przez *Niemcy od władz tureckich, zakładała zbudowanie linii kolejowej łączącej Stambuł (a w planach *Berlin) z Bagdadem i dalej – z Zatoką Perską. Budowa tej linii rozpoczęta w 1903, była najbardziej dobitnym wyrazem niemieckiej penetracji ekonomicznej państwa osmańskiego i wzbudziła duże zaniepokojenie *Wielkiej Brytanii. Po zbudowaniu 200-kilometrowego odcinka w rejonie Konyi, budowa linii została przerwana, ponieważ Turcji brakowało środków na jej finansowanie, a Niemcy nie byli skłonni do dalszego kredytowania. Turcja usiłowała zdobyć pieniądze drogą podniesienia ceł, ale podjęcie takiej decyzji – wskutek zawarcia wcześniej nie równoprawnych układów – wymagało zgody mocarstw europejskich. Wokół sprawy ceł rozpoczęła się w 1905 batalia dyplomatyczna, w której Niemcy i Austro-Wegry starały się, wbrew oporom Anglii i Rosji, doprowadzić do realizacji tureckich planów. Anglicy zgadzali się na podniesienie ceł, żądając jednak, aby ostatni odcinek przyszłej kolei, łączący Bagdad z Zatoką Perską, znalazł się pod kontrolą firm brytyjskich. Niemcy odrzucili tę propozycję, a po dwóch latach sporów, w 1907, zdołali przeforsować zgodę na podniesienie na siedem lat ceł tureckich o 3%. Anglicy uzyskali jednak gwarancje, że 75% zdobytych tą drogą dochodów zostanie 34

przeznaczone na poprawę sytuacji gospodarczej w buntującej się *Macedonii. W tej sytuacji sukces niemiecki okazał się połowiczny – jedynie część z pozostałych 25% mogła zostać przeznaczona na budowę kolei. Mimo tego w 1908 budowa została wznowiona i przystąpiono do realizacji kolejnego 850-kilometrowego odcinka. Sprawa kolei bagdadzkiej była jednym z przejawów narastającego antagonizmu brytyjsko-niemieckiego, który należał do głównych przyczyn *pierwszej wojny światowej. Stanowiła też symbol niemieckiego aangażowania w sprawy tureckie, co zaowocowało udziałem Turcji w tej wojnie po stronie *Trójprzymierza. (A.D.) BALFOURA DEKLARACJA 1917 – dokument opublikowany 2 listopada 1917 przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura J. Balfoura. Deklaracja skierowana była do lorda Rothschilda – lidera ruchu syjonistycznego (*Syjonizm) Obiecywała ona poparcie *Wielkiej Brytanii dla planu wydzielenia w Palestynie obszaru, który miałby stać się ogniskiem narodowym Żydów i miejscem ich osiedlenia (National Home). Zarazem jednak Balfour wskazywał na potrzebę respektowania praw innych społeczności etnicznych zamieszkujących Palestynę. Deklaracja potwierdzona przez rząd francuski i włoski została dołączona do traktatu pokojowego z *Turcją zawartego w *Sevres. Podczas między narodowej konferencji w *San Remo 24 lipca 1920, potwierdzono mandat Wielkiej Brytanii nad Palestyną i jednocześnie nałożono na nią obowiązek przygotowania statutu dla Palestyny, który miał być przedłożony *Lidze Narodów. Ostatecznie w 1922 Liga Narodów zatwierdziła mandat brytyjski nad Palestyną. Określone zostały również zasady współ działania między reprezentacją żydowską (Jewish Agency), a administracją brytyjską celem kontrolowania procesu napływu Żydów do Palestyny. Deklaracja Balfoura spotkała się z negatywnym przyjęciem ze strony ludności arabskiej. Mnożyły się ataki na przybywających żydowskich osadników. Pokojowe współżycie Arabów i Żydów w Palestynie okazało się niemożliwe do osiągnięcia. Gdy Balfour w 1925 przybył do Palestyny w przeświadczeniu, iż uda mu się załagodzić spór, nacjonaliści arabscy zgotowali mu przyjęcie wrogie do tego stopnia, że zagrożone było jego życie. Po wybuchu krwawych starć w 1929, Balfour raz jeszcze zapewnił, iż nie wyrzeka się treści zawartych w jego deklaracji. Niemniej jednak począwszy już od 1933, Wielka Brytania poczęła ograniczać napływ Żydów do Palestyny. W 1933 iw1934 na 60 tys. certyfikatów pracy potwierdzonych przez Agencję Żydowską, Brytyjczycy zatwierdzili mniej niż 18 tys. spośród nich. Z kolei w 1936 z 10,7 tys. – tylko 1,8 tys. Wreszcie 17 maja 1939 rząd brytyjski określił limit imigrantów żydowskich, ustalając jego wielkość na 75 tys. w okresie następnych 5 lat (tzw. British White Paper). Wszystkie te działania ograniczające napływ ludności żydowskiej do Eretz Israel nie były w stanie zahamować nielegalnej imigracji. Procent Żydów w Palestynie w stosunku do ogólnej liczby jej mieszkańców stale się powiększał: w 1922 stanowili oni 11,2%, zaś w 1939 już 30%, by w 1948 osiągnąć 80,6%. (B.B.) BAŁKAŃSKIE WOJNY 1912–1913 – dwa konflikty zbrojne między państwami Półwyspu Bałkańskiego. Wykorzystując osłabienie *Turcji, związane z jej porażką w wojnie z *Włochami (*Włosko-turecka wojna), Bułgaria i *Serbia zawarły 13 marca 1912 tajny układ sojuszniczy. Zakładał on atak na Turcję i odebranie jej *Macedonii; nie rozstrzygnięto jednak ostatecznie zasad podziału tego terytorium. W lipcu 1912 antyturecki układ z Bułgarią zawarła Czarnogóra (w październiku także z *Serbią), a jeszcze w maju to samo uczyniła Grecja. 9 października 1912 działania wojenne przeciw Turcji rozpoczęła – pod pretekstem odrzucenia przez Konstantynopol żądania przyznania autonomii prowincjom bałkańskim – Czarnogóra, a w dziesięć dni później do wojny włączyły się również armie Bułgarii, Serbii i Grecji. Słabiej wyposażone i mniejsze liczebnie wojska tureckie (ok. 300 tys. żołnierzy) wycofywały się pod naporem oddziałów koalicji (łącznie ok. 630 tys.), ponosząc kolejne porażki – z Serbami pod Kumanovem i Bitolą, a z Bułgarami pod Kirkklise i Luleburgas. W drugiej połowie listopada oddziały serbskie dotarły do Adriatyku, natomiast bułgarskie do linii Czataldży, leżącej zaledwie 50 km od stolicy Turcji. 3 grudnia, na prośbę Konstanty no pola, zawarto zawieszenie broni. Rozpoczęte wkrótce potem rokowania po kojowe w Londynie nie przyniosły początkowo rezultatów. W styczniu 1913 w Turcji doszło do zamachu stanu, a nowy, nacjonalistyczny rząd odrzucił możliwość ustępstw wobec koalicji bałkańskiej. W rezultacie 3 lutego wznowiono działania militarne, w czasie których Turcja straciła kluczowe dla obecności na Bałkanach twierdze: Adrianopol i Janinę. W tej sytuacji rząd turecki musiał zgodzić się na ustępstwa i wznowienie z początkiem maja negocjacji pokojowych. W ich efekcie 30 maja podpisano w Londynie układ, na mocy którego Turcja zrzekła się ziem położonych na zachód od linii łączącej miasto Enez, leżące nad Morzem Egejskim, z miastem Midia położonym nad Morzem Czarnym. Grecja uzyskała Kretę, Trację zachodnią oraz Macedonię południową, zaś Serbowie otrzymali pozostałą część Macedonii i – wraz z Czarnogórą – sandżak nowopazarski. Nie udało się natomiast Serbii uzyskać dostępu do Adriatyku, ponieważ – pod presją Austro-Węgier wspieranych przez *Włochy – uznano prawo do istnienia Albanii, która proklamowała niepodległość jeszcze w listopadzie 1912. Wzmocniło to dążenia Serbów do uzyskania kompensaty na terenie Macedonii. Również Bułgaria była niezadowolona z rozmiarów otrzymanego 35

fragmentu Macedonii. Kiedy rozmowy bułgarsko-serbskie w sprawie podziału tego terytorium zostały przez Belgrad zerwane, car Bułgarii Ferdynand rozpoczął 29 czerwca 1913 – wbrew opinii swojego rządu – wojnę z Serbią i pozostającą z nią w sojuszu Grecją. Zapoczątkowało to wybuch drugiej wojny bałkańskiej, w której przeciw Bułgarii walczyły także Czarnogóra, neutralna dotąd Rumunia (zgłaszająca pretensje do południowej Dobrudży) i Turcja, która zamierzała odzyskać część utraconych kilka miesięcy wcześniej terenów. Od całkowitej klęski uratowała wielokrotnie słabszą od pięciu przeciwników Bułgarię interwencja rosyjska. Po trzech tygodniach walk – pod naciskiem Petersburga – zawarto rozejm, a 10 sierpnia podpisano w Bukareszcie traktat pokojowy. Na jego mocy Bułgaria utraciła na rzecz Rumunii Dobrudżę południową, zaś na rzecz Serbii prawie całą Macedonię Wardarską, zachowując jedynie w jej wschodniej części – między ujściami rzek Mesta i Marica – wąski dostęp do Morza Egejskiego. Grecja zachowała Macedonię południową wraz z Salonikami. 29 września Bułgaria podpisała odrębny układ z Turcją, której nie dopuszczono do obrad bukareszteńskich. W jego rezultacie Turcy odzyskali większość Tracji wschodniej z Adrianopolem. Sukcesy Serbii (pozostającej pod rosnącym wpływem Rosji) w obu wojnach bałkańskich wzbudziły zaniepokojenie Austro-Węgier, które obawiały się prób oderwania od Wiednia, anektowanej w 1908 *Bośni i Hercegowiny. Narastający w związku z tym konflikt serbsko-austriacki stał się jedną z przyczyn *pierwszej wojny światowej. (A.D.) BANDARANAIKE SIRIMAVO (ur. 1916) – polityk lankijski (cejloński), pierwsza na świecie kobieta, która objęła stanowisko premiera. Przyszła na świat w arystokratycznej rodzinie syngaleskiej. W 1940 wyszła za mąż za Solomona *Bandaranaike, dzięki któremu zainteresowała się polityką. Po śmierci męża w 1959 stała się jego polityczną spadkobierczynią, obejmując przywództwo Partii Wolności Sri Lanki (SLFP). Pod jej kierownictwem partia ta wyszła zwycięsko z wyborów powszechnych w lipcu 1960, a Bandaranaike jako pierwsza na świecie kobieta stanęła na czele rządu. To spowodowało, że przez lata była punktem odniesienia, źródłem inspiracji i obiektem admiracji licznych ruchów feministycznych i progresistowskich na świecie. W swej polityce kontynuowała linię męża. Faworyzowała Syngalezów kosztem Tamilów, a także eksperymentowała z różnymi koncepcjami „trzecioświatowego socjalizmu”. W polityce zagranicznej stała na stanowisku neutralizmu i dystansowała się od obu supermocarstw. W 1965 Bandaranaike przegrała wybory parlamentarne. Powróciła jednak do władzy po upływie 5 lat. Jej polityka stała się jeszcze bardziej radykalna niż poprzednio. Ogłosiła program „zaawansowanej demokracji socjalistycznej” i do rządu w imię jedności lewicy zaprosiła trzech trockistów (*Trocki Lew) oraz komunistę. W maju 1972, z inicjatywy Bandaranaike, parlament uchwalił nową konstytucję. Na jej mocy kraj stawał się republiką, a nazwa państwa została zmieniona z Cejlonu na Sri Lankę. Konstytucja mówiła o „demokracji socjalistycznej” jako podstawie ustroju państwa, znosiła gwarancje dla prawa własności, nadawała językowi syngaleskiemu rangę jedynego języka urzędowego, a także eksponowała znaczenie buddyzmu. Pani premier ogłosiła się „wyzwolicielką kraju”, głosząc pogląd, że dopiero teraz kraj stał się prawdziwie niepodległy, gdyż zerwał ostatnie więzy łączące go z byłą metropolią kolonialną *Wielką Brytanią. Mimo szumnych deklaracji Bandaranaike nie potrafiła przeciwdziałać gwałtownemu pogarszaniu się sytuacji gospodarczej Sri Lanki i wzrostowi napięć między Syngalezami a Tamilami (*Tamilski konflikt), co spowodowało, iż w wyborach z lipca 1977 jej partia poniosła olbrzymią klęskę, zdobywając jedynie 8 miejsc w 168-osobowym parlamencie. W październiku 1980 Bandaranaike stanęła przed sądem z oskarżenia o łamanie konstytucji i nadużycie władzy. Stawiane jej zarzuty potwierdziły się i w konsekwencji została ona pozbawiona miejsca w parlamencie i straciła prawa wyborcze na 7 lat. Po wygaśnięciu tej kary w grudniu 1988 stanęła do wyborów prezydenckich, nie odnosząc sukcesu. W sierpniu 1994 premierem Sri Lanki została jej córka Chandrika Bandaranaike-Kumaratunga. Gdy w listopadzie 1994 premier Kumaratunga zwyciężyła w wyborach prezydenckich, w zwolnionym przez nią fotelu premiera na nowo na nowo zasiadła 78-letnia wówczas Sirimavo Bandaranaike. (M.B.) BANDARANAIKE SOLOMON (1899–1959) – polityk lankijski (cejloński). Kształcił się w Oxfordzie. Po powrocie do kraju włączył się do życia politycznego. Po proklamowaniu w 1948 niepodległości Cejlonu znalazł się w parlamencie, a także objął stanowisko w rządzie jako minister zdrowia. W 1951 opuścił szeregi rządzącego ugrupowania – Zjednoczonej Partii Narodowej (UNP). Rozwinął następnie energiczną działalność opozycyjną, powołując do życia Partię Wolności Sri Lanki (SLFP). W swej ideologii odwoływał się do nacjonalizmu syngaleskiego, który łączył z silną retoryką socjalistyczną, nie unikając przy tym akcentów populistycznych. Wybory parlamentarne z kwietnia 1956 zakończyły się zwycięstwem SLFP, w konsekwencji czego Bandaranaike stanął na czele rządu. Nowy szef rządu zarządził szeroką nacjonalizację przemysłu i handlu, bez uprzedzenia zamknął wszystkie brytyjskie bazy wojskowe, a ponadto forsował wprowadzenie języka syngaleskiego jako języka urzędowego, co zaogniło i tak już napięte stosunki syngalesko-tamilskie (*Tamilski konflikt). Z inicjatywy Bandaranaike Cejlon nawiązał stosunki dyplomatyczne z krajami 36

komunistycznymi. 25 września 1959 buddyjski mnich Talduwe Somarama oddał strzały do Bandaranaike, w wyniku których zmarł on w dniu następnym. Sukcesję polityczną po zmarłym przejęła jego żona Sirimavo *Bandaranaike. (M.B.) BANDERA STEPAN (1908–1959) – przywódca ukraiński, prowodnyk Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Urodził się we wsi Zaderewce (Galicja Wschodnia), w rodzinie duchownego greckokatolickiego. Ukończył gimnazjum, a następnie przez kilka lat studiował na wydziale agronomicznym Politechniki Lwowskiej. W 1924 wstąpił do Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO). W 1931 został szefem propagandy Egzekutywy Krajowej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (powstałej w 1929), a na przełomie 1932/33 prowodnykiem OUN na *Polskę i komendantem krajowym UWO. Zorganizował wiele akcji terrorystycznych, w tym udany zamach na polskiego ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Aresztowany 14 czerwca 1934, został skazany przez Sąd Okręgowy w Warszawie na karę śmierci (13 stycznia 1936), którą zamieniono na mocy amnestii na dożywotnie więzienie. Mimo izolacji, Bandera nadal wpływał na stosunki wewnątrz OUN, starając się osłabić pozycję nowego lidera OUN Andrija Melnyka. Po wybuchu *drugiej wojny światowej władze niemieckie (*Niemcy) – liczące na wykorzystanie w przyszłości karty ukraińskiej we własnej polityce wschodniej – zwolniły Banderę z więzienia. W 1940, po rozłamie w OUN, Bandera stanął na czele tzw. skrzydła rewolucyjnego organizacji, które nie zgadzało się z konsekwentnie proniemiecką polityką odłamu OUN kierowanego przez Melnyka. Frakcja Bandery starała się łączyć współpracę z Niemcami z prowadzeniem niezależnej polityki, mającej na celu zbudowanie państwa ukraińskiego. 22 czerwca 1941, w dniu ataku Niemiec na *ZSRR, z inicjatywy Bandery powstał w Krakowie Ukraiński Komitet Narodowy (UNK), który ogłosił manifest o utworzeniu zjednoczonego państwa ukraińskiego. 30 czerwca, w opuszczonym przez Armię Czerwoną Lwowie, Bandera – jako „wódz i naczelnik państwa” – podjął próbę ustanowienia rządu ukraińskiego, premierem którego mianował Jarosława Stećko-Karbowycza. Niemcy zlikwidowali jednak 11 lipca władzę ukraińską we Lwowie, zaś Banderę aresztowano w Berlinie, gdzie przybył z ofertą przystąpienia Ukrainy do bloku państw Osi (*Oś Rzym–Berlin– Tokio). Zwolniony na krótko, został 15 września 1941 – po wydaniu oświadczenia protestującego przeciw likwidacji lwowskiej Ukraińskiej Rady Narodowej – aresztowany po raz drugi i osadzony w specjalnym sektorze obozu w Sachsenhausen. Nadal jednak utrzymywał kierownictwo nad podległą mu OUN. Zwolniony we wrześniu 1944, uczestniczył w negocjacjach, w wyniku których w styczniu 1945 w Weimarze utworzono Ukraiński Komitet Narodowy (UNK). Rozpoczęto też formowanie Ukraińskiej Armii Narodowej (UNA), której dwie dywizje Niemcy zdążyli jeszcze skierować na front. Po klęsce Niemiec Bandera ukrył się w Monachium, skąd organizował pomoc dla działających na terenie *Polski i *ZSRR oddziałów *Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA). Równocześnie starał się zainteresować *USA ukraińskim ruchem nacjonalistycznym. Po likwidacji formacji UPA, Bandera aktywnie uczestniczył w życiu politycznym ukraińskiej emigracji. 15 października 1959 został zamordowany w Monachium przez agenta KGB (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) Bogdana Starzyńskiego. (A.D.) BANGLADESZ – państwo w Azji Południowej nad Zatoką Bengalską (pow. 144 tys. km2 ludność 122 mln w 1999). Od XVIII wieku do 1947 terytorium to stanowiło brytyjską posiadłość kolonialną (*Brytyjskie kolonie). W 1947 Bengal Wschodni wszedł w skład Pakistanu (*Indii niepodległość), o czym zadecydował fakt, iż był on w zdecydowanej większości zamieszkały przez muzułmanów. Od tej chwili tworzył on Pakistan Wschodni, który był prowincją dotkliwie dyskryminowaną tak w sensie gospodarczym, jak i politycznym. W 1954 bengalski przywódca szejk Mudżibur Rahman powołał do życia Ligę Awami, która to partia postawiła sobie za cel wywalczenie dla Pakistanu Wschodniego szerokiej autonomii wewnętrznej, co kiedyś mogłoby stworzyć podstawę do starań o niepodległość. W grudniu 1970 Liga Awami zwyciężyła w ogólnopakistańskich wyborach powszechnych. Spowodowało to duże obawy władz Pakistanu, a w szczególności dowództwa armii, które nie dopuściło do zebrania się nowo wyłonionego parlamentu z obawy, że Mudżibur Rahman pokusi się o uzyskanie fotela premiera Pakistanu. Fiaskiem zakończyły się także toczone od jakiegoś już czasu rozmowy na temat nowego statusu Bengalu Wschodniego w ramach państwa pakistańskiego. Wszystko to doprowadziło do zaostrzenia się sytuacji politycznej w kraju. W marcu 1971 władze wojskowe aresztowały Madżibura Rahmana. Na wieść o tym w Pakistanie Wschodnim wybuchło powstanie ludowe. 25 marca armia pakistańska z całą mocą uderzyła na powstańców. W walkach zginęło prawie 1 mln ludzi, a ok. 10 mln mieszkańców Bengalu zbiegło do Indii. 26 marca przywódcy Ligi Awami proklamowali niepodległość Bangladeszu. W kwietniu utworzono emigracyjny rząd Bangladeszu z siedzibą w Kalkucie. Postępują ca w całym regionie Azji Południowej destabilizacja, wynikająca z trwającego w Bengalu Wschodnim konfliktu, skłoniła władze indyjskie do rozpoczęcia działań zbrojnych przeciwko Pakistanowi. 3 grudnia 1971 wojska indyjskie 37

zaatakowały stacjonujące w Bengalu Wschodnim jednostki pakistańskie, od początku uzyskując zdecydowaną przewagę. 16 grudnia wojska pakistańskie w Bengalu Wschodnim skapitulowały. Uwolniony z więzienia Mudżibur Rahman powrócił 10 stycznia 1972 do kraju, witany entuzjastycznie i powszechnie uważany za bohatera narodowego. Stanął on na czele pierwszego rządu Ludowej Republiki Bangladeszu. Ustanowiono konstytucję, która wprowadziła parlamentarny system władzy. Na przestrzeni kilku pierwszych miesięcy 1972 niepodległość Bangladeszu uznała większość państw świata. Szybko jednakże dały znać osobie nabrzmiałe problemy ekonomiczne i społeczne, będące konsekwencją wyjątkowo niskiej stopy życiowej ludności kraju. Sprostanie tym problemom okazało się daleko trudniejsze niż sama walka o niepodległość. W styczniu 1975, rozczarowawszy się do demokracji, Mudżibur Rahman wprowadził rządy jednopartyjne i przejął władzę dyktatorską. 15 sierpnia 1975 nastąpił wojsko wy zamach stanu, podczas którego Mudżibur Rahman poniósł śmierć. Jeszcze tego samego roku nastąpiło kilka zamachów, a pewną stabilizację przyniosło dopiero objęcie władzy w listopadzie 1975 przez generała Ziaur Rahmana. W kwietniu 1977 Ziaur Rahman prze jął urząd prezydenta, który piastował do 30 maja 1981, kiedy to poniósł śmierć podczas rebelii grupy oficerów. Prezydentem został wówczas Abdus Sattar, a jego z kolei 24 marca 1982 usunął generał H. M. Erszad, tym razem w bezkrwawym przewrocie. Sprawował on władzę aż do 1991, kiedy to pod naporem protestów społecznych zrezygnował. Niebawem też trafił do więzienia. Bangladesz należy do najuboższych krajów świata, a średnia długość życia ludzkiego wynosi tam 45 lat. Olbrzymie przeludnienie i częste klęski żywiołowe powodują to, że gospodarka kraju znajduje się w stanie permanentnego kryzysu. Niestabilność polityczna oraz ciągłe zamachy stanu nie sprzyjają rozwiązywaniu poważnych problemów. W ostatnich latach w Bangladeszu szybko wzrastały tendencje fundamentalistyczne. Głośna stała się sprawa pisarki Tasliny Nasrin, skazanej przez fundamentalistów w1994 na karę śmierci za publikowanie książek godzących w wartości islamskie. Przez pewien czas pisarka ukrywała się, potem zaś oddała się w ręce władz, które pod naciskiem społeczności międzynarodowej nie zdecydowały się wytoczyć jej procesu i zezwoliły na wyjazd do Szwecji. W latach dziewięćdziesiątych Bangladesz stał się areną zaciekłej walki o władzę pomiędzy dwiema kobietami – jedną z nich jest Skeik Hasina Wajed, córka i spadkobierczyni polityczna pierwszego prezydenta Bangladeszu Mudżibura Rahmana, zaś drugą – Begum Khaleda Zia, wdowa po Ziaur Rahmanie. Wybory parlamentarne w 1991 przyniosły zwycięstwo Khaledzie a Hasina znalazła się w opozycji. W zwalczaniu rządu Hasina posługiwała się nie tylko metodami parlamentarnymi, ale także wzniecała liczne strajki demonstracje i zamieszki. Ostra walka polityczna sparaliżowała kraj, rujnując gospodarkę Bangladeszu. Wybory parlamentarne w lutym 1996, zbojkotowane przez Hasinę, ponownie wygrała Khaleda. Nasilające się protesty zmusiły ją jednak już po kilku miesiącach do złożenia dymisji. Kolejne wybory w czerwcu 1996 zakończyły się sukcesem Hasiny, która przejęła stanowisko premiera a Khaleda konsekwentnie przeszła do bezkompromisowej opozycji wobec swej rywalki. (M.B.) BANK ŚWIATOWY – Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (ang. International Bank for Reconstruction and Development). Utworzona w 1945 międzynarodowa organizacja gospodarcza z siedzibą w Waszyngtonie. O jej powstaniu zadecydowano podczas konferencji w *Bretton Woods (1944), kiedy to postanowiono powołać organizację zajmującą się udzie laniem pomocy finansowej krajom słabo rozwiniętym lub zniszczonym przez wojnę. Bank Światowy działa w powiązaniu z *ONZ i *Międzynarodowym Funduszem Walutowym. Skupia obecnie 176 państw. Członkiem Banku może zostać tylko państwo, które należy do MFW. Przy Banku Światowym działa Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju, które udziela krajom Trzeciego Świata pożyczek na dogodnych warunkach oraz Międzynarodowa Korporacja Finansowa, wspierająca prywatne inwestycje z krajów zachodnich w państwach rozwijających się. Dochody Banku pochodzą z wpłat krajów członkowskich i pożyczek zaciąganych na rynkach kapitałowych w postaci obligacji. Kredyty udzielane przez Bank Światowy państwom członkowskim przeznaczone są głównie na projekty zmierzające do przyspieszenia rozwoju ekonomicznego i restrukturyzacji gospodarki. Ich wypłacenie obwarowane jest wieloma warunkami, opracowywanymi przez ekspertów Banku i MFW. Obecnie głównym zadaniem Banku jest udzielanie kredytów długoterminowych, finansujących przede wszystkim rozwój państw Trzeciego Świata. Dla przykładu w 1991 650 mln dolarów kredytu przyznano Ghanie, w 1992 825 mln dolarów otrzymała Sri Lanka. Bank Światowy bierze udział w finansowaniu dużych inwestycji m.in. w Lesotho, *Zimbabwe i Paragwaju. Upadek *komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej sprawił, że wzrosła rola Banku w byłych państwach socjalistycznych. Eksperci Banku biorą udział w opracowaniu i realizacji programu reform w m.in. *Polsce, Bułgarii i Rumunii. W 1998 Bank udzielił pożyczek na łączną sumę 28,6 miliardów dolarów, z czego największą część (9,8 mld) otrzymały kraje z ogarniętej kryzysem finansowym Azji Wschodniej. Polska otrzymała w 1998 trzy kredyty na łączną kwotę 522 milionów dolarów. (A.D.) 38

BASKIJSKI PROBLEM – poważny konflikt polityczny nękający od dziesiątków lat Hiszpanię, związany z aspiracjami Basków i kwestią ich polityczno-prawnego usytuowania w ramach państwa hiszpańskiego. Baskowie są narodem zamieszkującym w zachodnich Pirenejach w Hiszpanii (żyje tam zdecydowana większość Basków) i we *Francji. Należą do najstarszych ludów europejskich i mają bardzo silne poczucie tożsamości i odrębności narodowej, albowiem na obecnym obszarze żyli, zanim jeszcze pojawili się tam indoeuropejczycy. Przez wieki potrafili zachować własną kulturę, styl życia oraz język euskara, który nie tylko jest zupełnie odmienny od hiszpańskiego i francuskiego lecz, co więcej, należy do odmiennej od nich rodziny językowej. Do 1839 w Hiszpanii Baskowie cieszyli się dużą samodzielnością i posiadali własne struktury społeczno-polityczne. Przywileje te utracili w 1839, po tym, jak wystąpili w konflikcie dynastycznym po stronie karlistów, którzy ostatecznie ponieśli porażkę. Rozbudzenie uczuć narodowych Basków nastąpiło w wieku XX. Intensywnie zaczęli się oni domagać autonomii politycznej. W latach trzydziestych podczas *hiszpańskiej wojny domowej, Baskowie poparli obóz republikański. W 1936 Republika Hiszpańska przyznała im bardzo rozbudowaną autonomię. Baskowie uzyskali prawo posiadania własnych instytucji władzy politycznej. 7 października 1936 przywódca baskijski Jose Antonio Aguirre (1904–60) w Guernice został zaprzysiężony na prezydenta Republiki Baskijskiej (Euzkadi). Autonomiczne instytucje Basków nie zdążyły jednak okrzepnąć, gdyż 5 miesięcy później oddziały generała Francisco *Franco, wspierane przez *Niemców i *Włochów, podjęły dużą ofensywę w północno-zachodniej Hiszpanii. Miasto Guernica – symbol kultury Basków – 27 kwietnia 1937 zostało niemal całkowicie zniszczone przez lotnictwo niemieckie. 18 czerwca, po zdobyciu przez wojska generała Franco miasta Bilbao, Republika Baskijska przestała istnieć. Aguirre kierował później emigracyjnym rządem baskijskim, najpierw w Barcelonie i Geronie, a po ostatecznym zwycięstwie Franco, we Francji. Franco rządził Hiszpanią centralistycznie, a na dodatek nie darzył sympatią Basków, którym zawsze pamiętał to, że w wojnie domowej popierali jego przeciwników. Zatem o żadnej autonomii politycznej Basków w frankistowskiej Hiszpanii nie mogło być mowy. Nielegalna baskijska organizacja ETA („Kraj Basków i Wolność”) cały czas prowadziła zaciętą walkę terrorystyczną (*Terroryzm) z władzami hiszpańskimi. Szczególne natężenie działań terrorystycznych ETA miało miejsce w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych. 20 grudnia 1973 w Madrycie bojownicy ETA zamordowali premiera Hiszpanii Carrero Blanco. Rząd odpowiedział na to surowymi represjami. Po śmierci Franco w 1975, Hiszpania pod egidą króla *Juana Carlosa szybko przezwyciężyła pozostałości systemu autorytarnego, przechodząc do demokracji. Umożliwiło to powrót do kraju wielu politykom baskijskim, prowadzącym dotychczas działalność na emigracji, głównie we Francji. Władze hiszpańskie podjęły z reprezentantami ludności baskijskiej negocjacje na temat autonomii dla regionu zamieszkałego przez Basków. 18 października 1979 utworzono Kraj Basków, który dysponuje dużą samodzielnością i posiada własne ośrodki władzy, w tym również lokalny rząd i parlament. W życiu politycznym Kraju Basków dominuje Baskijska Partia Nacjonalistyczna, która stanowczo broni interesów baskijskich, lecz jednocześnie zwalcza terroryzm ETA, bowiem organizacja ta uznała zachodzące przemiany za niewystarczające i przyjęła program walki o niepodległe państwo Basków, nie rezygnując przy tym ze zbrojnych ataków na przedstawicieli władz hiszpańskich. Sondaż przeprowadzony wśród ludności baskijskiej w 1982 wykazał, że tylko 6% Basków identyfikuje się z celami oraz metodami walki ETA, a 15% w ogóle chciałoby niepodległości. Zdecydowana większość opowiedziała się za autonomią Basków w ramach Hiszpanii. Wyrazem tych tendencji jest fakt, iż w wy borach parlamentarnych w Kraju Basków dobrze wypadają ugrupowania umiarkowane politycznie, a ekstremiści ponoszą porażki. W 1983 przy milczącym poparciu rządu hiszpańskie służby specjalne utworzyły tajne grupy antyterrorystyczne GAL. W zwalczaniu ETA posługiwały się one porwaniami i skrytobójczymi mordami. W odpowiedzi ETA zaostrzyła terror. Wyrazem tego był m.in. krwawy zamach w Madrycie w 1987 w którym zginęło 21 osób. W 1991 wybuch bomby w Barcelonie zabił z kolei 9 osób a 45 odniosło wówczas rany. W 1992, w wyniku wspólnej akcji, hiszpańskie i francuskie służby bezpieczeństwa ujęły czołowych przywódców ETA. W 1993 w Kraju Basków po raz pierwszy doszło do publicznych protestów przeciwko terroryzmowi ETA. Organizacja ta kontynuowała jednak walkę terrorystyczną. Gdy w 1996 zabiła jednego z sędziów w Madrycie, na ulicach miast przeciwko terroryzmowi protestowało ponad milion osób. Powtórzyło się to w 1997 kiedy ETA porwała a następnie zabiła młodego polityka rządzącej Partii Ludowej. W grudniu 1997 sąd skazał na długoletnie kary więzienia 23 przywódców partii Herri Batasuna – politycznej przybudówki ETA, 16 września 1998 ETA ogłosiła zawieszenie broni, oznajmiając iż od tej pory nie będzie już przeprowadzać zamachów. Ocenia się, iż w latach 1968–1998, z rąk terrorystów ETA śmierć poniosło ponad 800 osób. W przeprowadzonych w październiku 1998 wyborach do autonomicznego parlamentu Kraju Basków zwycięstwo odniosła 39

umiarkowana Baskijska Partia Nacjonalistyczna, ale stosunkowo dobry wynik uzyskała partia Euskal Herritarrok, która powstała na bazie Herri Batasuna. (M.B.) BATISTA FULGENCIO (1901–1973) – kubański polityk i wojskowy. Urodził się w rodzinie zubożałych farmerów. Imał się różnych zajęć, by w 1921 zaciągnąć się do armii, gdzie pracował jako stenograf. We wrześniu 1933, sam będąc sierżantem, zorganizował słynną „rewoltę sierżantów”, która obaliła dyktaturę prezydenta Gerardo Machado. Awansowany błyskawicznie na pułkownika, a potem generała – Batista stał się „mocnym człowiekiem” Kuby i uzależnił od siebie struktury władzy politycznej. Usiłował realizować model państwa korporacyjnego (*Korporacjonizm), który posiłkował się do pewnego stopnia wzorcami faszystowskimi (*Faszyzm). Dyktatura Batisty była jednakże stosunkowo łagodna. W 1937 dopuścił on do legalnego działania partie polityczne, które swobodnie rywalizowały o wpływy i miejsca w parlamencie. W 1940 Batista został wybrany prezydentem Kuby. Zainicjował ambitny program reform gospodarczych i społecznych, starał się upowszechniać oświatę. Temu wszystkiemu towarzyszyła jednak korupcja, a społeczeństwo negatywnie oceniało nadmiernie bogacącego się szefa państwa. W 1944 Batista dobrowolnie zrezygnował z urzędu i udał się na emigrację. Początkowo mieszkał w Dominikanie, a potem na Florydzie, gdzie dał się poznać jako operatywny przedsiębiorca. Pogarszająca się sytuacja w kraju oraz pojawiające się po upływie czasu generalnie przychylne oceny jego osoby utorowały Batiście drogę do powrotu do władzy. W 1952 Batista w drodze wojskowego zamachu stanu przejął rządy na Kubie. Tym razem jednak nieoczekiwanie od razu objawił się jako brutalny dyktator – zawiesił konstytucję, zlikwidował partie polityczne, poddał kontroli prasę oraz uniwersytety. Zupełnie pozbawiony społecznego poparcia Batista został obalony przez lewicowych partyzantów Fidela *Castro (*Kubańska wojna domowa). 1 stycznia 1959 Batista wyjechał do Dominikany. Następnie mieszkał w Portugalii i w Hiszpanii. Zmarł 6 sierpnia 1973. (M.B.) BEGIN MENACHEN (1913–1992) – polityk izraelski. Urodził się w Brześciu. W wie ku kilkunastu lat związał się z młodzieżowym ruchem żydowskim działającym na ziemiach polskich. W latach trzydziestych studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W 1939 stanął na czele żydowskiej organizacji Beitar. Niebawem po wybuchu *drugiej wojny światowej Begin został aresztowany przez Rosjan okupujących wschodnie ziemie Polski. Skazano go na 8 lat więzienia za działalność polityczną i w 1940 zesłano na Syberię. Zimą 1941 jako obywatel polski został zwolniony na mocy radziecko-polskiego porozumienia w sprawie utworzenia armii polskiej w *ZSRR. Razem z armią generała Władysława Andersa w 1942 Begin znalazł się w Palestynie. Szybko stał się przywódcą organizacji Irgun Zwai Leumi, która zasłynęła z wymierzonych przeciwko Brytyjczykom akcji terrorystycznych (1946–48). Brytyjczycy wyznaczyli nagrodę w wysokości 10 tys. funtów za pojmanie Begina, lecz zdołał on uniknąć aresztowania. Po uzyskaniu niepodległości przez Izrael w 1948 zasiadł w parlamencie, gdzie przewodził opozycji politycznej występującej przeciwko rządzącym socjaldemokratom. W 1965 doprowadził do ścisłego sojuszu swojej partii Herut z partią liberalną, zaś w 1973 poszerzając ten sojusz o inne siły, utworzył prawicową formację Likud. W okresie 1967–70 był ministrem bez teki w rządzie jedności narodowej. W czerwcu 1977, po zwycięstwie wyborczym bloku Likud, Begin został piątym premierem Izraela. W listopadzie 1977 rozpoczął rozmowy pokojowe z prezydentem Egiptu Anwarem *Sadatem, które prowadzone były pod auspicjami prezydenta *USA Jimmy *Cartera. Rozmowy te zaowocowały układem z *Camp David (wrzesień 1978). Razem z Sadatem w 1978 został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla. W marcu 1979 Begin podpisał w Waszyngtonie traktat pokojowy z Egiptem, stając się w ten sposób pierwszym premierem Izraela zawierającym układ pokojowy z państwem arabskim. W 1981 poprowadził blok Likud do następnego zwycięstwa wyborczego. Zrezygnował z urzędu premiera i przywódcy Likud w 1983, wycofując się po śmierci żony z aktywnego życia politycznego. Zmarł na zawał serca 9 marca 1992. (B.B.) BELGIJSKIE KOLONIE – terytoria zależne w Afryce, obejmujące w 1920 Kongo Belgijskie o powierzchni 2,3 mln km2 oraz obszar Ruanda-Urundi liczący 54,1 tys. km2. Terytorium Konga znalazło się pod kontrolą Brukseli z inicjatywy króla belgijskiego Leopolda II. Jego zwierzchnictwo nad tym obszarem zostało ustanowione w latach 1879–1884 i potwierdzone przez konferencję berlińską (1885), w czasie której główne mocarstwa europejskie uznały fakt powstania tzw. Wolnego Państwa Konga, którego władcą został Leopold II. W 1908, zgodnie z wolą monarchy zawartą w testamencie, Kongo stało się kolonią belgijską. W czasie *pierwszej wojny światowej, oddziały belgijskie wspierające Brytyjczyków, zajęły w 1916 obszar Ruanda-Urundi, stanowiący część Niemieckiej Afryki Wschodniej. Zgodnie z postanowieniami Rady Najwyższej mocarstw sprzymierzonych z 1919, terytorium to zostało przyznane Belgii jako mandat *Ligi Narodów. W 1925 Belgowie połączyli Ruanda-Urundi z Kongiem i poddali je zarządowi gubernatora generalnego z Leopoldville. Po *drugiej wojnie światowej w Kongu zaczął narastać ruch 40

narodowowyzwoleńczy, dążący do zerwania z zależnością kolonialną od Belgii. Krwawe rozruchy jakie wywołał w listopadzie 1959, w Stanleyville, Kongijski Ruch Narodowy (MNC) skłoniły władze belgijskie do przyspieszenia decyzji o przyznaniu Kongu niepodległości (*Dekolonizacja). Zapadła ona 18 lutego 1960 w czasie konferencji belgijsko-kongijskiej. Proklamowanie suwerenności nastąpiło 30 czerwca 1960, a wkrótce potem kraj pogrążył się w odmętach długotrwałej wojny domowej (*Kongijski konflikt). Na obszarze Ruanda-Urundi miało powstać, zgodnie z zaleceniem misji *ONZ z 1960, jedno państwo, ale antagonizm między zamieszkującymi je plemionami Hutu i Tutsi, doprowadził ostatecznie – po wyborach w 1961 – do proklamowania 1 lipca 1962 nie podległości dwóch państw: Rwandy (*Rwandyjska wojna domowa) i Burundi (*Burundyjska wojna domowa). Do 1964 pozostawały one w unii celnej i ekonomicznej (A.D.) BEN GURION DAVID (1886–1973) – wł. David Gruen, polityk izraelski. Urodził się w Płońsku na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego. W 1906 przybył do Palestyny w ramach osadnictwa żydowskiego, związując się silnie z ruchem syjonistycznym (*Syjonizm). W1912 podjął studia prawnicze w Konstantynopolu. Z chwilą wybuchu *pierwszej wojny światowej powrócił do Palestyny. Wydalony w 1915 przez Turków za działalność syjonistyczną, udał się do *USA, gdzie kontynuował działalność na rzecz ruchu syjonistycznego, organizując m.in. Legion Żydowski. W 1918 powrócił do Palestyny. Był współtwórcą żydowskiego ruchu zawodowego (Histadrut), a w latach 1921–35 sprawował funkcję jego sekretarza generalnego. Udzielał się też politycznie, przewodząc utworzonej w 1930 socjaldemokratycznej partii Mapai. W latach 1935–48 przewodniczył Agencji Żydowskiej, która była międzynarodową instytucją syjonistyczną nadzorującą żydowskie osadnictwo w Palestynie. U schyłku *drugiej wojny światowej, z uwagi na swoje wszechstronne zaangażowanie, powszechnie był już uważany za politycznego przywódcę Żydów w Palestynie. Po decyzji *ONZ z 1947 zakładającej podział Palestyny między Żydów i Arabów, Ben Gurion poświęcił się sprawie budowy państwa żydowskiego. 14 maja 1948 proklamował powstanie niepodległego *Izraela. Został pierwszym premierem kraju, a funkcję tę łączył z urzędem ministra obrony. Podał się do dymisji w 1953, by ponownie objąć wspomniane stanowiska w 1955. Tym razem kierował państwem przez 8 lat, ustępując w 1963. Następne lata upłynęły mu na sporach z dawnymi przyjaciółmi politycznymi. W 1965 dokonał rozłamu w partii Mapai, tworząc partię Rafi. Jednakże, gdy po 3 latach zdecydowana większość działaczy partii Rafi pogodziła się z Mapai, w wyniku czego powstała Izraelska Partia Pracy, Ben Gurion nie po szedł ich śladem i pozostał bezkompromisowy. W wyborach 1969 wystawił własną listę kandydatów – Lista Państwowa, która jednak nie odnotowała sukcesu. W 1970 wycofał się definitywnie z życia politycznego, by zająć się działalnością pisarską, studiami religijnymi i filozoficznymi. Zmarł w Tel Awiwie 1 grudnia 1973. Pozostawił m.in. 4 tomy PAMIĘTNIKÓW. Charyzmatyczna osobowość Ben Guriona i konsekwencja w działaniu zapewniły mu szacunek w szerokich rzeszach społeczeństwa. Kiedy zaś wycofał się z polityki, uhonorowano go tytułem „Ojciec Narodu”. (B.B.) BENELUX – skrót nazwy trzech państw: BElgique, NEderlande, LUXembourg, połączonych ścisłą unią ekonomiczną. Pierwsze próby zacieśnienia związków gospodarczych między tymi trzema krajami podjęto jeszcze w okresie międzywojennym. 25 lipca 1921 Belgia i Luksemburg podpisały układ o unii ekonomicznej, który wszedł w życie w roku następnym. W 1932 oba te kraje podpisały konwencję o redukcji taryf celnych z Holandią, jednak – m.in. wskutek interwencji dyplomacji brytyjskiej – nie doszło do wprowadzenia jej postanowień w życie. Dopiero 5 września 1944 rządy emigracyjne Belgii, Holandii i Luksemburga podpisały w Londynie konwencję celną, która miała wejść w życie bezpośrednio po wyzwoleniu tych krajów spod okupacji niemieckiej (*Druga wojna światowa). Zakładała znoszenie opłat celnych w wymianie wzajemnej oraz wprowadzenie wspólnej taryfy w stosunku do państw trzecich. Po rozwiązaniu rozbieżności, jakie pojawiły się w 1945 i podpisaniu 14 marca 1947 protokołu uzupełniającego, Konwencja Beneluxu weszła w życie z dniem 1 stycznia 1948. Po kryzysie gospodarczym z lat 1950–53, który osłabił tendencje integracyjne w krajach Beneluxu, nastąpił powrót do polityki zacieśniania więzi ekonomicznych. Zwieńczeniem szeregu szczegółowych porozumień zawartych w połowie lat pięćdziesiątych, stało się podpisanie 3 lutego 1958 w Hadze układu ustanawiającego Unię Ekonomiczną Beneluxu. Zawarty na 50 lat, wszedł w życie 1 listopada 1960. Jego realizacja doprowadziła m.in. do wprowadzenia swobodnego ruchu osobowego na całym obszarze Beneluxu (1962), zniesienia wszelkiej wewnętrznej kontroli celnej (1972) oraz koordynowania polityki ekonomicznej, finansowej i socjalnej państw członkowskich. Organami Beneluxu są: Komitet Ministrów (co najmniej 3 członków rządu z każdego państwa), Rada Unii (organ wykonawczy), Międzyplenarna Konsultatywna Rada Unii, Komisje, Ekonomiczno–Społeczna Rada Doradcza, Kolegium Arbitrażowe, Trybunał Sprawiedliwości, Grupa Inicjująca, Sekretariat. Benelux odegrał prekursorską rolę w procesie integracji Europy Zachodniej. (A.D.) 41

BENESZ EDWARD (1884–1948) – polityk czechosłowacki. Urodził się w rodzinie chłopskiej. Studiował na uniwersytetach w Pradze, Dijon i Paryżu. W okresie pierwszej wojny światowej, jako bliski współpracownik Tomasza *Masaryka, był jednym z czołowych przywódców czeskiego ruchu niepodległościowego. Po uzyskaniu w 1918 przez Czechosłowację niepodległości, otrzymał stanowisko ministra spraw zagranicznych, które sprawował nieprzerwanie przez 17 lat. Reprezentował Czechosłowację na konferencji pokojowej w *Paryżu (1919–20), a następnie w *Lidze Narodów, której nawet przewodniczył w 1935. Krótko był premierem (1921–22). Pragnął, aby Czechosłowacja służyła jako pomost między Wschodem a Zachodem. Stąd też jego koncepcja polityki zagranicznej miała dwa priorytety, a mianowicie dążenie do utrzymywania bliskich stosunków tak z państwami zachodnimi (głównie z *Francją), jak i z *ZSRR. Dążąc do wzmocnienia systemu bezpieczeństwa europejskiego, Benesz aktywnie zabiegał o zbudowanie układu wielostronnych sojuszy pomiędzy krajami środkowej i południowej Europy. Był jednym z architektów *Małej Ententy. W grudniu 1935 zastąpił Masaryka na stanowisku prezydenta Republiki Czechosłowackiej. Podpisanie przez mocarstwa zachodnie w 1938 układu w *Monachium, na mocy którego Czechosłowacja traciła na rzecz *Niemiec *Sudety, uznał Benesz za zdradę. Nie widząc żadnych możliwości oporu, w październiku 1938 zrezygnował z prezydentury i udał się na emigrację. W 1940 zorganizował w Londynie tymczasowy rząd czechosłowacki na wygnaniu, który *Wielka Brytania uznała 18 lipca 1941. W 1943 odbył podróż do Moskwy, w trakcie której prezentował się jako arbiter między aliantami zachodnimi a ZSRR. Ta jego misja została podejrzliwie przyjęta w Londynie i Waszyngtonie, gdzie zarzucono mu nadmierne sympatie proradzieckie. Do kraju powrócił w maju 1945. Ponownie został wybrany na prezydenta Czechosłowacji. Benesz zdawał sobie sprawę, że w zmienionej po wojnie sytuacji politycznej jego kraj znajduje się w wielce delikatnym położeniu. Stał więc na stanowisku, iż jedyną szansą dla Czechosłowacji będzie dystansowanie się od sporów międzynarodowych i spełnianie roli swoistego „mostu między Wschodem a Zachodem”. Jako szef państwa wprawdzie usiłował bronić zasad demokracji parlamentarnej, niemniej jednak nie potrafił przeciwdziałać rosnącym wpływom komunistycznym (*Komunizm). Po wy borach z maja 1946, w których komuniści otrzymali 38 % głosów i stali się najsilniejszą partią w parlamencie, Benesz powierzył stworzenie rządu koalicyjnego komuniście Klementowi *Gottwaldowi. W dniach komunistycznego przewrotu w lutym 1948, w wyniku którego zdobyli oni pełnię władzy w państwie, Benesz nie zdobył się na żadne istotne przeciwdziałanie. Po przewrocie zrazu próbował jeszcze utrzymać prezydenturę, lecz gdy przedłożono mu do podpisu nową konstytucję, która mówiła o Czechosłowacji jako o demokracji ludowej na drodze do *socjalizmu, 6 czerwca podał się do dymisji. W 3 miesiące po rezygnacji, 3 września 1948, zmarł, jako człowiek totalnie zdruzgotany. Jakkolwiek Benesz był zdolnym dyplomatą i politykiem potrafiącym skutecznie negocjować i dochodzącym do korzystnych rozwiązań, to jednak w momentach najcięższej próby, jak w 1938 i 1948, zawodził, popadał w odrętwienie i nie umiał odpowiednio zareagować. (M.B.) BERIA ŁAWRIENTIJ (1899–1953) – polityk radziecki, szef NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). Urodził się w Mercheuli koło Suchumi (Gruzja). W latach 1918–19 prowadził w Baku działalność polityczną i wywiadowczą na rzecz CzK (poprzedniczki GPU, NKWD i KGB). Po zajęciu Azerbejdżanu przez Armię Czerwoną w maju 1920 (*Rosyjska wojna domowa), został zastępcą szefa bakijskiego CzK. Następnie pracował w zajętej przez *bolszewików Gruzji jako sędzia śledczy w Tbilisi, a później jako wiceprzewodniczący i przewodniczący GPU w tej republice. Prowadził bezwzględną politykę fizycznej likwidacji opozycji antybolszewickiej – *mienszewików, *eserowców, dasznaków i mussawatystów. Zwróciło to uwagę *Stalina, z którego rekomendacji został w 1931 I sekretarzem KC KP Gruzji, w rok później KC KP Zakaukazia, a w 1934 członkiem KC WKP/b/. W 1935 zapoczątkował akcję fałszowania historii SDPRR/b/ na Zakaukaziu, której celem była gloryfikacja Stalina. W grudniu 1938 Beria został mianowany ludowym komisarzem spraw wewnętrznych. Jako szef NKWD ograniczył skalę *wielkiej czystki z lat 1937– 38 oraz dokonał reformy aparatu bezpieczeństwa i reorganizacji systemu *łagrów. Po wybuchu *drugiej wojny światowej osobiście nadzorował deportacje ludności ze wschodnich obszarów *Polski oraz z krajów bałtyckich; jest też współodpowiedzialny za wymordowanie tysięcy polskich oficerów w *Katyniu i innych miejscach zbiorowych egzekucji. W okresie wojny niemiecko-radzieckiej stworzył nową służbę kontrwywiadowczą SMIERSZ oraz specjalne oddziały zaporowe NKWD, terroryzujące żołnierzy Armii Czerwonej oraz ludność cywilną. W 1946 został członkiem Biura Politycznego oraz wicepremierem odpowiadającym za koordynację prac nad produkcją broni atomowej. Po śmierci Stalina stanął na czele triumwiratu (Beria, *Malenkow, *Mołotow) sprawującego najwyższą władzę w ZSRR. Podejrzewany przez innych przywódców KPZR o chęć przejęcia pełni władzy, został w czerwcu 1953 aresztowany na posiedzeniu 42

Prezydium KC. W grudniu tego roku podano informację o jego procesie i straceniu jako „agenta obcego kapitału zmierzającego do podważenia państwa radzieckiego”. (A.D.) BERLIN – stolica zjednoczonych *Niemiec. Po zakończeniu *drugiej wojny światowej, na mocy ustaleń konferencji w *Poczdamie, Berlin uzyskał specjalny status. Miasto zostało podzielone na 4 sektory, przy czym całość władzy należała do Sojuszniczej Komendantury, złożonej z przedstawicieli *USA, *ZSRR, *Wielkiej Brytanii i *Francji. Położenie Berlina wewnątrz radzieckiej strefy okupacyjnej stało się źródłem konfliktów między państwami zachodnimi a ZSRR, który starał się przejąć kontrolę nad całym miastem. W odpowiedzi na przeprowadzoną w zachodnich strefach okupacyjnych oraz Berlinie Zachodnim reformę walutową (18 czerwca 1948), Rosjanie zablokowali wszystkie połączenia z zachodnimi sektorami Berlina. Przeciwdziałając blokadzie, USA stworzyły most powietrzny, którym przez 11 miesięcy zaopatrywano miasto we wszystkie niezbędne produkty. W maju 1949 podpisano w Nowym Jorku układ znoszący ograniczenia dotyczące handlu i komunikacji między Berlinem Zachodnim, a po wstającą właśnie Republiką Federalną Niemiec. Blokada Berlina Zachodniego, a następnie powstanie dwóch państw niemieckich, doprowadziło do faktycznego podziału miasta. Wschodnia jego część została stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej, natomiast Berlin Zachodni enklawą na terytorium tego państwa, będącą odrębną jednostką polityczną i prawną, pozostającą pod kontrolą trzech mocarstw zachodnich. Berlin Zachodni funkcjonował początkowo na podstawie Małego Statutu Okupacyjnego, a od października 1950 na mocy własnej konstytucji. Traktaty paryskie z 1955, zachowując zwierzchność trzech mocarstw nad Berlinem Zachodnim, umożliwiły zacieśnienie kontaktu miasta z RFN. Berlin Zachodni uzyskał prawo delegowania do Bundestagu 22 posłów ze statusem obserwatorów, przyjął zachodnioniemieckie ustawodawstwo finansowe oraz był reprezentowany przez RFN w międzynarodowych organizacjach gospodarczych. Bezpieczeństwo Berlina Zachodniego opierało się na oświadczeniu państw zachodnich z 1954, w którym uznały one atak na jego terytorium za wymierzony w nie same. Począwszy od 1958 między ZSRR a Zachodem ponownie zaczął narastać spór wokół Berlina Zachodniego, finałem którego były wydarzenia z 16 sierpnia 1961, kiedy to władze NRD przystąpiły do budowy muru dzielącego Berlin na dwie części. Pokojowe rozstrzygnięcie konfliktu przyniosło porozumienie z 3 września 1971, w którym 4 mocarstwa określiły status Berlina Zachodniego jako samodzielnej jednostki politycznej pod okupacją 3 mocarstw. Stwierdzono wówczas, że Berlin Zachodni nie jest częścią RFN, ale równocześnie ZSRR zgodził się na rozszerzenie sieci powiązań między nimi. Nadano uprzywilejowany charakter transportowi między RFN i Berlinem Zachodnim oraz zaakceptowano fakt sprawowania nad mieszkańcami miasta opieki konsularnej przez RFN. Tak ustalony status Berlina, obowiązujący w latach siedem dziesiątych i osiemdziesiątych, uległ zmianie po fali protestów w Berlinie Wschodnim i NRD jesienią 1989, której następstwem było zburzenie, w listopadzie tego roku, muru berlińskiego. 12 września 1990, po konferencji 2+4, podpisano w Moskwie traktat, na mocy którego wygasły wszystkie uprawnienia mocarstw w stosunku do Berlina i Niemiec (*Niemiec zjednoczenie). W 1991, po długotrwałej debacie, obie izby parlamentu niemieckiego zadecydowały o przeniesieniu stolicy zjednoczonego państwa z Bonn do Berlina. W kwietniu 1999 odbyła się pierwsza sesja Bundestagu w nowej stolicy Niemiec. (A.D.) BERLIŃSKIE POWSTANIE 1953 – antykomunistyczna rewolta mieszkańców *Berlina i innych miast Niemieckiej Republiki Demokratycznej (*Niemcy). Forsowane przez władze komunistyczne, od chwili powstania NRD (1949), nadmierne inwestycje w przemyśle ciężkim, spowodowały znaczący spadek stopy życiowej społeczeństwa. Wyrazem rosnącego niezadowolenia ludności stały się masowe ucieczki do RFN (w pierwszym kwartale 1953 zarejestrowano tam ponad 112 tys. uciekinierów). W kwietniu 1953 władze ogłosiły podniesienie cen reglamentowanej żywności, co gwałtownie pogorszyło nastroje. Bezpośrednią przyczyną wybuchu protestów stała się decyzja rządu z 28 maja, o podwyższeniu norm pracy o 10 do 30%. Po jej ogłoszeniu doszło do strajków protestacyjnych w kilku dużych zakładach m.in. w Karl-Marx-Stadt (Chemnitz), Eisleben i Hennigsdorf. Władze próbowały przeciwdziałać narastaniu napięcia, proklamując 9 czerwca politykę „Nowego Kursu”, której celem miała być poprawa warunków życia wszystkich części społeczeństwa i wzmocnienie praworządności w NRD. Równocześnie jednak utrzymano w mocy decyzję o podniesieniu norm. 12 czerwca doszło do zamieszek w Brandenburgu, gdzie policja rozpędziła blisko tysięczny tłum żądający przed miejscowym sądem zwolnienia jednego z więźniów politycznych. Rankiem 16 czerwca, grupa robotników budujących w Berlinie Aleję Stalina po rzuciła pracę i po uformowaniu pochodu ruszyła do centrum miasta. Do maszerujących robotników przyłączali się przechodnie i robotnicy z innych przedsiębiorstw. Po dotarciu do Leipziger Strasse, gdzie mieścił się urząd rady ministrów, kilkutysięczny tłum zażądał rozmowy z premierem Otto Grotewohlem i sekretarzem generalnym partii komunistycznej (SED) 43

Walterem Ulbrichtem. Wysłany, w ich zastępstwie, do zgromadzonych minister górnictwa Fritz Selbmann został wygwizdany, a wiadomość o cofnięciu decyzji w sprawie podwyższenia norm nie zdołała już spacyfikować nastrojów. Tego dnia nie doszło jeszcze do starć, ale wiadomość o zajściach i nawoływaniu do strajku generalnego została rozpowszechniona przez zachodnioberlińską radiostację na całe terytorium NRD. W rezultacie 17 czerwca strajk wybuchł nie tylko w stolicy, ale także w 271 miejscowościach na obszarze całej NRD. W Berlinie, wielotysięczny tłum, który ponownie próbował dotrzeć na Leipziger Strasse, natknął się na kordony policji. Rozpoczęły się wielogodzinne walki uliczne, do których szybko włączyły się oddziały Armii Czerwonej wyposażone w czołgi T-34. Radzieckie władze wojskowe ogłosiły o godz. 13.00 na terenie NRD stan wyjątkowy. Poza Berlinem, do starć demonstrantów z policją i czerwonoarmistami doszło m.in. w Lipsku, Halle, Jenie, Magdeburgu i Görlitz. Liczne strajki i wystąpienia uliczne miały też miejsce 18 czerwca. Łącznie w walkach ulicznych w całej NRD zginęło 267 cywilów, a kilkadziesiąt kolejnych osób zostało skazanych przez radzieckie sądy doraźne na rozstrzelanie. W następstwie powstania berlińskiego w SED przeprowadzono czystkę usuwając ok. 300 tys. członków oraz zmieniając 1/3 składu Komitetu Centralnego. Z Biura Politycznego usunięto natomiast przeciwników Ulbrichta, mających powiązania z pozbawionym właśnie władzy Ławrientijem *Berią. W przeciągu kilku miesięcy zmodyfikowano też politykę społeczno-ekonomiczną, przeznaczając dodatkowe środki na konsumpcję. W październiku 1953 obniżono nawet ceny artykułów pierwszej potrzeby. Posunięcia te ułatwiła rezygnacja *ZSRR i PRL (*Polska) z dalszej spłaty odszkodowań wojennych przez NRD. (A.D.) BERLUSCONI SILVIO (ur. 1936) – włoski przedsiębiorca i polityk. Urodził się w Mediolanie, w rodzinie skromnego urzędnika bankowego. Po ukończeniu gimnazjum Salezjanów, w 1956 rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Mediolańskim. Studia godził z działalnością zarobkową, pracował bowiem jako komiwojażer i fotograf robiący zdjęcia na weselach, chrzcinach i pogrzebach, w lecie śpiewał także w zespole rockowym objeżdżającym miejscowości letniskowe włoskiego wybrzeża. W 1961 założył firmę budowlaną, która od początku znakomicie prosperowała. U schyłku lat sześćdziesiątych przedsiębiorstwo Berlusconiego zbudowało na północy Mediolanu luksusową dzielnicę mieszkaniową dla 10 tys. osób – Milano 2. W 1973 założył sieć telewizyjną Telemilano, transmitującą programy dla wspomnianej dzielnicy. W 1975 Berlusconi powołał do życia holding Fininvest i został przewodniczącym jego rady administracyjnej. Holding rozwijał się dynamicznie, co umożliwiło Berlusconiemu rozszerzenie działalności. Zakupił on mianowicie szereg pism, wydawnictw i teatr, a ponadto rozpoczął produkcję filmów fabularnych i reklam telewizyjnych. Stał się też właścicielem słynnego klubu piłkarskiego AC Milan. Po zniesieniu monopolu państwowej telewizji, w 1980 Berlusconi utworzył sieć telewizyjną Canale 5, a potem kupił jeszcze dwie sieci – Italia 1 i Retequattro. Telewizja Berlusconiego szybko zdobyła olbrzymią popularność, emitując chętnie oglądane programy rozrywkowe i tasiemcowe seriale filmowe. Korzystając z opieki ze strony zaprzyjaźnionego i wielce wpływowego polityka socjalistycznego Bettino Craxiego (w latach 1983–87 był on premierem *Włoch) Berlusconi potrafił zapewnić sobie pozycję niemal monopolisty na rynku mediów prywatnych. Od tej pory powszechnie był nazywany – „Jego Emisyjność”, w którym to określeniu było tyleż ironii, co niekłamanego podziwu dla rzutkiego przedsiębiorcy. W 1988 Berlusconi nabył olbrzymią sieć domów towarowych Standa, a w 1990 wykupił najbardziej prestiżowe włoskie wydawnictwo Mondadori. Po załamaniu się w 1993 we Włoszech dotychczasowego układu politycznego, co było konsekwencją wykrycia gigantycznych afer korupcyjnych, w których uczestniczyli wszyscy bez mała czołowi politycy, Berlusconi postanowił włączyć się do życia politycznego. 26 stycznia 1994 ogłosił on powstanie nowego ruchu politycznego – Forza Italia (Naprzód Włochy). Włosi od początku przyjęli inicjatywę Berlusconiego z dużą sympatią, sądząc, iż może on odegrać rolę męża opatrznościowego borykającego się z kryzysem politycznym kraju. Po zaledwie dwumiesięcznym istnieniu ugrupowanie Berlusconiego zwyciężyło w wyborach parlamentarnych z 27–28 marca 1994, skupiając 21% głosów. 28 kwietnia Berlusconi uzyskał nominację na premiera. Jego rząd spotkał się z raczej krytycznym przyjęciem na świecie, z uwagi na fakt, iż premier sprzymierzył się z partią neofaszystowską, której przedstawiciele zasiedli w gabinecie. Podkreślano również, że przejęcie władzy przez miliardera monopolizującego sieć telewizji prywatnej stanowić może zagrożenie dla porządku demokratycznego. Po wyborach do Parlamentu Europejskiego z 12 czerwca 1994 Forza Italia jeszcze umocniła swe wpływy, zdobywając 30,6% głosów. Na ten okres przypadł szczyt popularności Berlusconiego. Jego autorytet zachwiał się, gdy niebawem potem wyszło na jaw, iż także holding Fininvest zamieszany był w skandale łapówkowe. Kontrowersje budziła nadto polityka gospodarcza rządu Berlusconiego, który szukał rezerw budżetowych poprzez drastyczne ograniczenie świadczeń socjalnych. Całości dopełniały nieustanne tarcia w jego gabinecie, będące pochodną sporów między partiami koalicyjnymi. 22 grudnia 1994 Berlusconi 44

po 7 miesiącach sprawowania władzy podał się do dymisji w następstwie cofnięcia mu poparcia przez Ligę Północną – jedną z partii koalicji rządzącej. Przedterminowe wybory parlamentarne w kwietniu 1996 zakończyły się niepowodzeniem centroprawicowej koalicji Biegun Wolności (Polo della Liberta), której Berlusconi przewodził będąc równocześnie jej oficjalnym kandydatem na szefa rządu. W następnych latach Berlusconi jako lider opozycji ostro krytykował rządzącą koalicję centrolewicowego Drzewa oliwnego (L’ Uliro). Często, bez powodzenia jednak, zabiegał o rozpisanie przyspieszonych wyborów parlamentarnych, ufając, że przyniosą one sukces Forza Italia, a jemu samemu umożliwią ponowne sięgnięcie po fotel premiera. (M.B.) BESARABIA – obszar położony na Wyżynie Besarabskiej, pomiędzy rzekami Prut i Dniestr o pow. 44 400 km2. Przedmiot sporu między Rosją (*ZSRR) a Rumunią. W XIX wieku należącą do Rosji Besarabię zamieszkiwali Rumuni, którzy stanowili dwie trzecie ludności; oprócz nich terytorium to zasiedlali Ukraińcy, Turcy i Tatarzy. Gospodarczo Besarabia była silnie związana z Rosją, gdyż główne produkty (owoce południowe, wino) tam właśnie znajdowały zbyt. Ziemiaństwo ulegało stopniowej rusyfikacji. Jednak w kwietniu 1918 lokalna rada w Kiszyniowie proklamowała połączenie Besarabii z Rumunią. Decyzję tę, w 1919, potwierdziła paryska konferencja pokojowa (*Paryż), co nie zostało jednak zaakceptowane przez Rosję Radziecką. W czerwcu 1940, po upadku Francji (*Druga wojna światowa) – głównego sojusznika Rumunii, ZSRR wystosował do władz w Bukareszcie ultimatum, a następnie zajął Besarabię. Stało się tak na mocy tajnego protokołu do paktu *Ribbentrop–Mołotow z 23 sierpnia 1939. Moskwa połączyła północną Besarabię z obszarem Naddniestrza i utworzyła z nich Mołdawską SRR. Mniejszą, południową część Besarabii włączono do Ukraińskiej SRR. W czerwcu 1941, po ataku *Niemiec i ich sojuszników (w tym Rumunii) na ZSRR, Besarabia znów znalazła się w granicach państwa rumuńskiego. Po radzieckiej ofensywie w marcu 1944 powtórnie została odebrana Rumunii i weszła w skład odtworzonej Mołdawskiej SRR. W 1991 powstała tam Republika Mołdawii, której część mieszkańców za cel wyznaczyła sobie przyłączenie do Rumunii. Wywołało to niezadowolenie mniejszości rosyjskiej i doprowadziło do ostrego konfliktu w Naddniestrzu (*Naddniestrzański konflikt), gdzie utworzono separatystyczną republikę dążącą do całkowitego oderwania się od Mołdawii. Kryzys naddniestrzański uległ częściowemu złagodzeniu po przeprowadzeniu w 1993 referendum, w którym 83% mieszkańców Mołdawii opowiedziało się przeciw połączeniu z Rumunią. W tym samym roku parlament mołdawski ratyfikował podpisany jeszcze w 1991 układ o przystąpieniu do *Wspólnoty Niepodległych Państw. (A.D.) BHUTTO ZULFIKAR ALI (1928–1979) – polityk pakistański. Urodził się w bogatej rodzinie arystokratycznej. Studiował prawo na uniwersytetach amerykańskich i brytyjskich. Po powrocie do kraju pracował jako adwokat. Podjął też działalność polityczną w szeregach Ligi Islamskiej. W latach 1963–66 był ministrem spraw zagranicznych. Dochodziło wówczas do poważnych napięć i starć zbrojnych między Pakistanem i Indiami o przynależność państwową Kaszmiru. Próbując znaleźć sojusznika, Bhutto prowadził politykę zbliżenia z Chinami. Zrezygnował ze stanowiska ministerialnego w 1966, protestując przeciwko warunkom rozejmu pakistańsko-indyjskiego podpisanego w Taszkiencie, a także nie akceptując dyktatorskich metod sprawowania władzy w Pakistanie przez prezydenta Ayub Khana. W listopadzie 1967 założył Pakistańską Partię Ludową (PPP), która odwołała się do zasad socjalizmu islamskiego i przyjęła radykalnie antyindyjską postawę. Za działalność antyrządową Bhutto został osadzony w 1968 w więzieniu, gdzie spędził kilka miesięcy. Do polityki powrócił triumfalnie w dwa lata później, po tym jak jego partia zwyciężyła w wyborach do parlamentu. Po klęsce Pakistanu w wojnie z Indiami o *Bangladesz w 1971, Bhutto został prezydentem. Był pierwszym w historii Pakistanu cywilnym szefem państwa. Zainicjował szereg reform społecznych, politycznych i gospodarczych. 30 stycznia 1972 wycofał Pakistan z *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po tym jak *Wielka Brytania, *Australia i Nowa Zelandia uznały niepodległość Bangladeszu. Szybko jednak doszedł do przekonania, że dla pomyślności Pakistanu niezbędne są dobre stosunki z sąsiadami i w konsekwencji dążył do załagodzenia konfliktu z Indiami. Podjął też decyzję o uznaniu przez Pakistan Bangladeszu (luty 1974). W sierpniu 1973 Bhutto zrezygnował z prezydentury, obejmując stanowisko premiera. Po wyborach z marca 1977 niektóre siły polityczne oskarżyły Bhutto o nadużycia wyborcze. Znacznie zaostrzył się klimat polityczny w kraju, dochodziło do masowych demonstracji, protestów i strajków. Wszystko to zaowocowało wojskowym zamachem stanu, do którego doszło 5 lipca 1977. Nowe władze kierowane przez generała *Zia-ul Haqa aresztowały Bhutto. Wytoczono mu proces z oskarżenia o udział w zamordowaniu przeciwnika politycznego. 18 marca 1978 Bhutto został skazany na śmierć. Byłego przywódcę politycznego powieszono 4 kwietnia 1979. Spadkobierczynią polityczną Bhutto jest jego córka Benazir, która dwukrotnie sprawowała urząd premiera Pakistanu (w latach 1988–90 i ponownie od lipca 1993), będąc 45

pierwszą na tym stanowisku kobietą w świecie muzułmańskim. Benazir Bhutto, podobnie jak ojciec, ma duży temperament polityczny, łatwo panuje nad tłumami i nie stroni od haseł populistycznych. (M.B.) BIAFRAŃSKI KONFLIKT – krwawa wojna domowa w *Nigerii, rozgrywająca się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych. Jej stronami były nigeryjskie wojska rządowe oraz oddziały secesjonistów biafrańskich. Po serii aktów przemocy i starć plemiennych, 30 maja 1967 zamieszkały przez plemię Ibo Wschodni Region Nigerii ogłosił secesję. Proklamowano powstanie Republiki Biafry, na czele której stanął pułkownik Odumegwa Ojukwu. Na wieść o secesji prezydent Nigerii generał Yakubu Gowon zareagował przebudowaniem federacyjnej struktury państwa i zaprowadzeniem szerszej decentralizacji władzy, chcąc rozładować konflikt środkami pokojowymi. Gdy posunięcia te zostały odrzucone przez secesjonistów, władze zdecydowały się na rozwiązanie militarne. 7 lipca 1967 wojska nigeryjskie za atakowały Biafrę. Rozgorzały zacięte walki, a po początkowych sukcesach oddziałów biafrańskich, inicjatywa szybko przeszła w ręce sił rządowych. We wrześniu 1967 opanowały one stolicę Biafry Enugu. Niemniej jednak walki trwały jeszcze przez ponad dwadzieścia miesięcy, głównie w mniejszych miejscowościach. Secesjoniści biafrańscy ostatecznie skapitulowali 12 stycznia 1970. Ich przywódca pułkownik Ojukwu znalazł schronie nie w Republice Wybrzeża Kości Słoniowej. W trakcie konfliktu śmierć poniosło około 1 miliona osób, w tym duża część na skutek głodu. Wojna biafrańska poważnie zdestabilizowała sytuację polityczną w Afryce, a także w ogóle zaostrzyła sytuację międzynarodową. Na tym tle doszło m.in. do perturbacji w stosunkach brytyjsko-francuskich. Brytyjczycy udzielali bowiem wsparcia siłom rządowym, podczas gdy *Francja – a szczególnie francuskie koncerny naftowe – popierała secesjonistów. (M.B.) BIRMA MYANMAR – kraj w Azji Południowo-Wschodniej (pow. 676,6 tys. km2, ludność 46,4 mln w 1999). Brytyjczycy (*Brytyjskie kolonie) podbijali Birmę stopniowo w trakcie 3 wojen w 1826, 1852 i 1885. W 1885 Birma stała się jedną z prowincji Indii Brytyjskich. W latach trzydziestych w kraju wybuchły gwałtowne zamieszki antybrytyjskie. Skłoniły one władze kolonialne do wydzielenia w kwietniu 1937 Birmy z Indii i przekształcenia jej w osobną kolonię korony o pewnej dozie wewnętrznej samodzielności. 20 stycznia 1942 do Birmy wkroczyły wojska japońskie (*Druga wojna światowa). Po trwających ponad miesiąc ciężkich walkach z oddziałami alianckimi Japończycy opanowali cały kraj. Wielu Birmańczyków uważało Japończyków za wyzwolicieli, dając wiarę głoszonemu przez nich hasłu „Azja dla Azjatów”. Pod auspicjami japońskimi powstał narodowy rząd birmański, w którym czołową rolę odgrywali Aung San i U Nu. Brytyjczycy powrócili do Birmy w maju 1945. Szybko okazało się, że nastroje niepodległościowe są tak bardzo rozpowszechnione, iż niemożliwe będzie utrzymanie na dłuższą metę władzy kolonialnej. Już w 1946 rząd brytyjski podjął rozmowy z liderami birmańskiego ruchu narodowego Aung Sanem i U Nu na temat warunków uzyskania przez Birmę niepodległości. 19 lipca 1947 został zastrzelony przez zamachowców Aung San. 4 stycznia 1948 Birma stała się państwem niepodległym, a na czele jej rządu stanął U Nu. Młode państwo odmówiło członkostwa w *Brytyjskiej Wspólnocie Narodów. W rok po uzyskaniu niepodległości w Birmie wybuchła wojna domowa. Przeciwko rządowi zbrojnie wystąpiły ugrupowania mniejszości narodowych – Karenów, Kaczinów, Czinów, Szanów, Monów i Arakańczyków, a także partyzantka komunistyczna i muzułmańska. 12 marca 1949 rebelianci opanowali drugie co do wielkości miasto kraju Mandalaj i w tym czasie w ich rękach znajdowała się większość terytorium birmańskiego. Na skutek nieporozumień pomiędzy poszczególnymi formacjami rebelianckimi, woj s kom rządowym udało się przechwycić inicjatywę. Mandalaj został odbity 24 kwietnia 1949, a stolica rebeliantów Toungu padła 19 marca 1950. W początkach lat pięćdziesiątych wojska birmańskie zmuszone były także walczyć z niedobitkami chińskich oddziałów *Kuomintangu, które uciekając przed komunistami zbiegły do Birmy. W listopadzie 1954 jednostki rządowe rozbiły ostatnie zwarte formacje partyzantów muzułmańskich, a w styczniu 1955 roku przeprowadziły zwycięską ofensywę przeciwko Karenom. Antyrządowa partyzantka pojawiła się jednak na nowo już po roku i jest ona aktywna nieprzerwanie aż do chwili obecnej. Narodowy Front Demokratyczny (NDF) jest koalicyjną organizacją skupiającą 9 armii partyzanckich poszczególnych mniejszości narodowych i od 40 lat prowadzi walkę z wojskami rządowymi. Niektóre mniejszości domagają się niepodległości, inne zaś walczą o większą autonomię w ramach państwa birmańskiego. 2 marca 1962 armia kierowana przez generała Ne Wina (ur. 1911) dokonała zamachu stanu, kładąc kres 14-letniemu okresowi rządów demokratycznych w Birmie. Program nowych władz zakładał – jak to określono – „birmańską drogę do socjalizmu”. Instrumentem politycznym rządzących wojskowych stała się jedyna legalna partia polityczna – Birmańska Partia Programu Socjalistycznego (BSPP). Ideologia władz opierała się na unikalnym połączeniu buddyzmu z marksizmem. Przywódca Birmy generał Ne Win ograniczył kontakty kraju ze światem zewnętrznym do absolutnego minimum. Życie publiczne poddano niezwykle ostrym rygorom, rozbudowano cenzurę i aparat represyjny. 46

Wszelkie przejawy opozycji czy społecznego niezadowolenia władze brutalnie dławiły. Realizowany w polityce państwa dogmatyzm ideologiczny oraz niemal całkowite odcięcie się od świata sprawiły, że należąca kiedyś do lepiej rozwiniętych w Azji Birma, spadła do rzędu najbiedniejszych krajów świata. 3 stycznia 1974 z chwilą przyjęcia w referendum przez ponad 90% głosujących nowej konstytucji, zmieniono nazwę państwa ze Związku Birmańskiego na Socjalistyczną Republikę Związku Birmańskiego. Generał Ne Win zrezygnował z prezydentury w 1981, choć zachował jeszcze wtedy ważniejszą politycznie funkcję przewodniczącego rządzącej partii BSPP. Społeczeństwo birmańskie, które długo znosiło bez sprzeciwu panującą w kraju dyktaturę, wyrwało się z marazmu w drugiej połowie lat osiemdziesiątych i rzuciło władzy wyzwanie. We wrześniu 1987 na ulice stolicy kraju Rangunu wylegli studenci protestując przeciwko polityce rządu i domagając się reform demokratycznych. W odpowiedzi władze na blisko dwa miesiące zamknęły szkoły i uniwersytety, lecz po wznowieniu nauki niepokoje natychmiast rozprzestrzeniły się na wszystkie większe miasta. 18 marca 1988 Rangun ponownie stał się widownią manifestacji studenckich. Do tłumienia demonstracji władze skierowały specjalne, cieszące się posępną sławą, jednostki policyjne (Lon Htein), które otwarły ogień do protestujących, zabijając około 300 osób. Następne starcia studentów i młodzieży z formacjami Lon Htein i oddziałami wojska miały miejsce w Rangunie 21 czerwca. Tym razem siły bezpieczeństwa zabiły 120 osób. Niepokoje ogarnęły inne birmańskie miasta. Ludzie domagali się zniesienia dyktatury. 23 lipca na nad zwyczajnym kongresie zebrała się rządząca partia BSPP. W trakcie obrad dymisję ze wszelkich stanowisk politycznych złożył generał Ne Win. Zdawało się, że nacisk społeczny doprowadził do załamania się jednej z najbardziej rygorystycznych autokracji świata. Szybko jednak okazało się, iż rezygnacja Ne Wina stanowiła jedynie posunięcie taktyczne i stary generał zza sceny wciąż kontrolował ośrodki władzy. Oficjalnie nowym prezydentem Birmy i liderem BSPP został dotychczasowy szef Lon Htein generał Sein Lwin. Błyskawicznie przystąpił on do dławienia wzrastającej opozycji. Zaczęły się masowe aresztowania ludzi krytycznie nastawionych do władzy, a 3 sierpnia w Rangunie ogłoszono stan wyjątkowy. 8 sierpnia cały kraj ogarnął masowy strajk antyrządowy, a na ulice miast wyległy rzesze demonstrantów. W Rangunie przez kilka dni trwały manifestacje, a do ich uczestników wojsko i policja strzelały z broni maszynowej. Szacowano, iż śmierć poniosło od 1 tys. do 3 tys. ludzi. 12 sierpnia, po niespełna 20 dniach sprawowania władzy, Sein Lwin zrezygnował. 19 sierpnia Ne Win na nowego prezydenta i przewodniczącego BSPP wyznaczył polityka cywilnego Maung Maunga. 24 sierpnia zniósł on stan wyjątkowy w Rangunie, uwolnił więźniów politycznych i zapowiedział rozpisanie referendum na temat warunków przejścia do systemu wielopartyjnego. Tymczasem strajki i demonstracje nie wygasały w całym kraju. Na czoło ogólnonarodowego ruchu opozycyjnego wysunęła się Aung San Suu Kyi, córka bohatera walki o niepodległość Birmy Aung Sana. W obliczu utrzymujących się silnych protestów władze usztywniły swe stanowisko. 18 września rządy przejął – znów za pełną zgodą i wiedzą Ne Wina – minister obrony i szef sztabu generalnego armii generał Saw Maung. Objął on przewodnictwo wyposażonej w nieograniczone pełnomocnictwa Państwowej Rady Przywrócenia Prawa i Porządku (SLORC). Rada nakazała wojsku i policji strzelać bez wahania do demonstrantów ulicznych. We wrześniu od kul zginęło ponad 1 tys. osób. Na nowo zapełniły się więzienia, a tysiące ludzi zbiegło do Chin, Indii i Tajlandii. Z drugiej wszakże strony SLORC poczyniła pewne gesty polityczne. Zapowiedziała mianowicie wolne wybory parlamentarne, zniosła system jednopartyjny i zezwoliła opozycji na legalne działanie. 24 września rozwiązała się BSPP, a na jej miejsce powstała Partia Jedności Narodowej (NUP). 16 marca 1989 w Rangunie ponownie wybuchły zamieszki uliczne, ale tym razem rozpraszające demonstrantów siły bezpieczeństwa nie użyły broni. Sięgnęły jednak po broń podczas manifestacji w czerwcu, zabijając jedną osobę. Podróżująca po całym kraju przywódczyni opozycji Aung San Suu Kyi wszędzie spotykała się z entuzjastycznym przyjęciem. Zaniepokoiło to władze wojskowe, które 20 lipca umieściły ją w areszcie domowym. W 1989 zmieniono nazwę kraju na Myanmar. Wojskowi uznali, iż stara nazwa została wymyślona przez kolonialistów, a więc nie przystaje do ducha narodu. 27 maja 1990 odbyły się pierwsze od 30 lat wolne wybory do parlamentu. Zakończyły się triumfalnym zwycięstwem opozycji, zaś prorządowa NUP uzyskała 10 mandatów (na 495 miejsc w parlamencie). Rządząca SLORC odmówiła jednak uznania wyników wyborów i oddania władzy. Na ulicach birmańskich miast pojawiły się silne oddziały wojska, wspierane przez czołgi i wozy pancerne. To okazało się silniejszym atutem niż kartka wyborcza. W efekcie dyktatura wojskowa do chwili obecnej panuje w Birmie. Przetrzymywana w areszcie domowym Aung San Suu Kyi w 1991 została uhonorowana pokojową Nagrodą Nobla. W 1993 pod bacznym okiem wojskowych rozpoczęła w Rangunie prace narodowa konwencja konstytucyjna, której zadaniem jest opracowanie nowej konstytucji. Wojsko z pobudek propagandowych chętnie przekazałoby władzę rządowi cywilnemu, który jednak musiałby być całkowicie mu podległy. Do pewnej liberalizacji doszło w lipcu 1995, kiedy to władze zdecydowały się 47

zwolnić z aresztu domowego Aung San Suu Kyi. Przywódczyni opozycji nie odzyskała jednak całko witej swobody gdyż poddano ją nadzorowi służb bezpieczeństwa. W 1999 władze odmówiły jej śmiertelnie choremu mężowi, 53-letniemu Anglikowi Michaelowi Arisowi zgody na wjazd do Birmy, sama zaś Aung San Suu Kyi nigdy nie zdecydowała się na opuszczenie kraju, w obawie, że nie będzie mogła doń potem powrócić. (M.B.) BITWA O ANGLIĘ 1940 – walki powietrzne między lotnictwem brytyjskim (RAF) a niemieckim (Luftwaffe) toczone nad południową Anglią w okresie od 8 sierpnia do 31października 1940 (*Druga wojna światowa). W połowie lipca 1940 Adolf *Hitler nakazał szybkie opracowanie planu inwazji na Wielką Brytanię. W odpowiedzi dowództwo nie mieckie przygotowało operację pod kryptonimem Seelöwe (Lew Morski), której główne punkty sprowadzały się do planu lądowania 25 dywizji na wybrzeżu angielskim pomiędzy Dover i Portsmouth, a następnie błyskawicznego odcięcia Londynu od zachodu. Zakładano, iż inwazja zostanie poprzedzona zakrojonymi na wielką skalę działaniami powietrznymi, bowiem w obliczu przewagi Brytyjczyków na morzu strategia taka spełnić miała kluczową rolę w powodzeniu olbrzymiego desantu. W połowie lipca lotnictwo niemieckie przystąpiło do działań rozpoznawczych, określając obiekty przeznaczone do zniszczenia. Niemcy skierowali do walki trzy spośród pięciu swoich flot powietrznych, w skład których wchodziło 1 tys. myśliwców i blisko 1400 bombowców. Tej ogromnej liczbie samolotów Brytyjczycy przeciwstawić mogli 500 myśliwców oraz około 400 bombowców, zgrupowanych w 42 dywizjony. Wśród nich były dwa dywizjony polskie (302 i 303), dwa kanadyjskie i jeden czechosłowacki. Niemcy z dużą siłą uderzyli na porty, konwoje morskie oraz lotniska. Od początku jednak natrafiali na skuteczną i zdeterminowaną obronę brytyjską. Wielką pomocą służył Brytyjczykom zastosowany przez nich po raz pierwszy radar, dzięki któremu mogli oni odpowiednio wcześnie rozpoznawać kierunki działań nieprzyjaciela i zaangażowane przez niego środki. Począwszy od 19 sierpnia Luftwaffe zaczęła gwałtownie atakować lotniska w okolicach Londynu, chcąc zniszczyć na ziemi jak największą ilość myśliwców brytyjskich. Rozgorzały intensywne walki powietrzne, w trakcie których obie strony ponosiły dotkliwe straty. 7 września bitwa weszła w nową fazę, z chwilą, gdy Niemcy zaczęli atakować miasta, a głównie Londyn. Celem tych działań było wywołanie w społeczeństwie brytyjskim psychozy strachu i załamanie jego woli oporu. Plany te spełzły wszakże na niczym. Przełomowe znaczenie dla wyniku bitwy miał dzień 15 września, kiedy to Niemcy wysłali nad Londyn 500 maszyn. W obronie miasta bohatersko walczyło 21 dywizjonów (około 250 samolotów), które strąciły 56 samolotów wroga. Tego samego dnia bombowce brytyjskie zadały ciężkie straty stojącym w portach statkom niemieckim. Tym samym niemieckie plany inwazyjne definitywnie upadły. W późniejszych latach 15 września był obchodzony jako „dzień bitwy o Anglię”. Po otrząśnięciu się z szoku, 27 września Niemcy zdobyli się na jeszcze jedną wielką akcję bojową, która okazała się ostatnią. Tego bowiem dnia wysłali nad Londyn w trzech rzutach 850 samolotów. Akcja zakończyła się jednak fiaskiem. Po 6 października Niemcy nie byli już w stanie podejmować wielkich nalotów dziennych, przechodząc na nieskuteczne naloty nocne. W trakcie bitwy o Anglię lotnictwo brytyjskie straciło 915 samolotów, zaś niemieckie – 1773. Jeden ze sztabowców niemieckich stwierdził, że bitwa pozbawiła Luftwaffe jej najwartościowszego elementu. Miał na myśli stratę wielu świetnie wyszkolonych lotników, co uwidoczniło się w czasie późniejszych działań wojennych. Bitwa o Anglię przeszła do historii jako największa w dziejach *drugiej wojny światowej batalia powietrzna. (M.B.) BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH *KOMINFORMBIZERTA 1961 KONFLIKT O BIZERTĘ – walki zbrojne między oddziałami francuskimi i tunezyjskimi o portowe miasto Bizerta. *Tunezja uzyskała niepodległość 20 marca 1956, lecz Francuzi (*Francja) zatrzymali dla siebie szereg baz wojskowych w tym kraju, z których największa była baza marynarki wojennej i lotnictwa w Bizercie. Stosunki francusko-tunezyjskie od początku nie układały się dobrze, a decydujący wpływ na ten stan rzeczy miała tocząca się nieopodal Tunezji wojna *algierska. Tunezyjczycy otwarcie sympatyzowali z walczącymi o niepodległość powstańcami algierskimi, udzielając im okazjonalnie pomocy materialnej i wojskowej. W odwecie za to 8 lutego 1958 lotnictwo francuskie zbombardowało tunezyjskie miasto Sakiet, zabijając 79 osób. Po tym wydarzeniu w okresie 1958–61 często dochodziło do utarczek francusko-tunezyjskich, w których zginęło około tysiąca Tunezyjczyków. Natychmiast po zbombardowaniu Sakietu władze tunezyjskie za żądały likwidacji francuskich baz wojskowych w Tunezji. Francja odpowiedziała 17 czerwca, godząc się na ewakuację wszystkich baz za wyjątkiem Bizerty. Nasilenie się walk w Algierii spowodowało odwleczenie rozmów francusko-tunezyjskich na temat Bizerty. Dopiero po upływie trzech lat Tunezyjczycy na nowo podjęli tę sprawę. 5 lipca 1961 prezydent Tunezji Habib Burgiba w formalnej nocie skierowanej na ręce generała Charlesa *de Gaulle’a domagał się natychmiastowego przekazania bazy w Bizercie, wskazując jednocześnie, że stacjonujące tam wojska francuskie regularnie 48

naruszają suwerenność terytorialną jego kraju. Francuzi na tę notę nie zareagowali i wówczas 17 lipca wojska tunezyjskie przystąpiły do blokady francuskiej bazy. Sytuacja uległa poważnemu zaostrzeniu, tym bardziej, że w dwa dni później władze francuskie skierowały do Bizerty dodatkowe oddziały wojska. 19 lipca w Bizercie rozgorzały gwałtowne walki pomiędzy siłami francuskimi i tunezyjskimi. Walki trwały do 22 lipca i w ich wyniku prawie cała Bizerta znalazła się w rękach francuskich. Straty tunezyjskie wynosiły 1,3 tys. zabitych (głównie cywilów), a po stronie francuskiej zginęło 21 żołnierzy. Po przerwaniu walk obie strony przystąpiły do rozmów. 29 września 1961 podpisano porozumienie przewidujące stopniowe wycofywanie się Francuzów z Bizerty. Ewakuacja baz rozpoczęła się 1 października 1961, a ostatni francuscy żołnierze opuścili Bizertę 15 października 1963. (M.B.) BLISKI WSCHÓD – Czytelnik znajdzie tu zestawienie wszystkich haseł Leksykonu, które dotyczą tego regionu. Forma leksykonu powoduje podział zagadnień związanych z Bliskim Wschodem na wiele szczegółowych haseł rozmieszczonych alfabetycznie w różnych częściach książki. Ponieważ obszar Bliskiego Wschodu jest jednym z głównych punktów zapalnych świata w XX wieku, mamy nadzieję, że hasło w tej formie ułatwi czytelnikowi znalezienie interesujących go tematów i umożliwi holistyczny wgląd w historię i problemy tego regionu. (red.) BLISKOWSCHODNIE KONFLIKTY *ARABSKO­IZRAELSKIE WOJNY *IRACKO-IRAŃSKA WOJNA 1980–1988 *JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962–1969 *JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1994 *JORDAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970–1971 *LIBAŃSKI KONFLIKT *SAUDYJSKO-JEMEŃSKI KONFLIKT 1969–1972 *SUESKI KRYZYS 1956 *SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967 *YOM KIPPUR WOJNA 1973 *WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ IZRAELA 1948–1949 *WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ 1990–1991 POROZUMIENIA I UKŁADY POKOJOWE *CAMP DAVID 1979 UKŁAD Z CAMP DAVID *IZRAELSKO­JORDAŃSKIE POROZUMIENIE 1994 *IZRAELSKO­PALESTYŃSKIE POROZUMIENIA 1993–1999 POSTACIE *ARAFAT JASER *ASAD HAFEZ *BEGIN MENACHEN *BEN GURION DAVID *CHOMEINI RUDOLLAH *HUSAJN SADDAM *MEIR GOLDA *NASER GAMAL ABDEL *SADAT ANWARHASŁA UZUPEŁNIAJĄCE *ADEN *ARABIA SAUDYJSKA *BAAS *BALFOURA DEKLARACJA 1917 *CENTO *IRAK *IRAN *ISLAMSKA REWOLUCJA *KURDYJSKI PROBLEM *LIGA PAŃSTW ARABSKICH *NAFTOWY SZOK *OPEC *ORGANIZACJA WYZWOLENIA PALESTYNY *SYJONIZM *SYKES-PICOT UKŁAD 1916 BLUM LEON (1872–1950) – polityk francuski. Urodził się w rodzinie skromnego fabrykanta alzackiego. W 1902 wstąpił do partii socjalistycznej. W następnych latach zasłynął jako krytyk literacki i publicysta. Na francuskiej scenie politycznej Blum zaistniał po *pierwszej wojnie światowej. W 1919 został wybrany posłem, a na początku lat dwudziestych objął kierownictwo partii socjalistycznej, nadając jej orientację centrową i sprzeciwiając się sojuszowi z partią komunistyczną (*Komunizm). W obliczu narastających tendencji faszystowskich (*Faszyzm) w Europie i we *Francji Blum zdecydował się w lipcu 1934 na zawarcie paktu z komunistami. Następnie zaakceptował propozycję utworzenia antyfaszystowskiego frontu ludowego, obejmującego także radykałów. Po zwycięstwie wyborczym socjalistów w maju 1936 stanął na czele rządu frontu ludowego (lipiec 1936 – lipiec 1937), którego program obejmował m.in. wprowadzenie 40-godzinnego tygodnia pracy, dewaluację franka i nie interweniowanie w Hiszpanii (*Hiszpańska wojna domowa). Zarówno program przemian społeczno-gospodarczych rządu Bluma, będący próbą zreformowania III Republiki, jak i podjęte przez niego działania na arenie międzynarodowej, mające powstrzymać agresywne dążenia państw faszystowskich – zakończyły się fiaskiem. W kolejnym rządzie Blum był wicepremierem, by w 1938 na krótko (marzec–kwiecień) powrócić na stanowisko szefa rządu, usiłując utworzyć stabilny gabinet antyfaszystowski. Po klęsce Francji w 1940 (*Druga wojna światowa) Blum na posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego w *Vichy głosował przeciw przekazaniu pełni władzy marszałkowi Phillippe *Pétainowi oraz utworzeniu Państwa Francuskiego na ziemiach nie okupowanych przez Trzecią Rzeszę (*Niemcy). Znienawidzony przez reżim Vichy i Niemców, został aresztowany w październiku 1940. Po procesie w 1942 deportowano go do Niemiec i osadzono w obozie koncentracyjnym. Po powrocie do Francji w maju 1945 Blum stanął na czele partii socjalistycznej, starał się utrzymać ją na pozycjach centrolewicowych, dystansując się przy tym wyraźnie od komunistów. W okresie tym polityka jego sprowadzała się – generalnie rzecz ujmując – do balansowania między komunistami a gaullistami. Przez miesiąc pełnił funkcję premiera (grudzień 1946 – styczeń 1947). Zmarł 30 marca 1950. (B.B.) BOKASSA JEAN BEDEL (1921–1996) – samozwańczy cesarz, twórca Cesarstwa Środkowoafrykańskiego. Od 1939 do 1960 służył w szeregach francuskiej armii kolonialnej, gdzie doszedł do stopnia kapitana. Za 49

waleczność i odwagę uzyskał wysokie odznaczenia francuskie – Legię Honorową i Krzyż Wojenny. Po uzyskaniu w sierpniu 1960 niepodległości przez Republikę Środkowoafrykańską, objął dowództwo sił zbrojnych nowego państwa. 1 stycznia 1966 obalił dotychczasowego prezydenta Davida Dacko i sam zajął jego miejsce. Szybko zaprowadził rządy dyktatorskie. W 1972 mianował się dożywotnim prezydentem, a 2 lata później marszałkiem. Szczytem megalomanii było proklamowanie się w grudniu 1977 cesarzem Bokassą I. W roku następnym, z wielkim przepychem, zorganizował ceremonię koronacyjną, wzorowaną na koronacji Napoleona, którego był fanatycznym wielbicielem. Ceremonia ta kosztowała około 200 mln dolarów i zrujnowała budżet państwa. W polityce zagranicznej popierał we wszystkim *Francję, manifestacyjnie demonstrując swe frankofilstwo. Przyjaźnił się z ówczesnym prezydentem Francji Valerym Giscardem *d’Estaing, którego obsypywał drogocennymi podarunkami. W styczniu 1979 w stolicy Cesarstwa Środkowoafrykańskiego Bangui doszło do silnych manifestacji przeciwko represyjnym i bufońskim rządom Bokassy. Pierwsi na ulicę wyszli uczniowie, którzy odmówili chodzenia w mundurkach szkolnych szytych w fabryce będącej własnością cesarza. Bokassa odpowiedział krwawymi represjami. Wiele osób aresztowano i krążyły doniesienia, że Bokassa osobiście uczestniczył w mordowaniu uwięzionych uczniów. We wrześniu 1979, przebywający z wizytą w Libii, Bokassa został obalony przez oddziały francuskie wysłane do Bangui przez Giscarda d’Estaing, który zmienił swój stosunek do byłego przyjaciela. Do władzy powrócił David Dacko i na nowo proklamował Republikę Środkowo-afrykańską. W grudniu 1980 Bokassa został zaocznie skazany na karę śmierci za morderstwa, kanibalizm, oszustwa finansowe i szpiegostwo na rzecz Libii. Obalony Bokassa osiadł na Wybrzeżu Kości Słoniowej i prowadził bezskuteczne starania o uzyskanie obywatelstwa francuskiego. W październiku 1986 powrócił do Bangui, gdzie wytoczono mu proces zakończony wyrokiem śmierci, który wpierw zastąpiono karą dożywotniego więzienia, a potem karą 20 lat ciężkich robót, by wreszcie zredukować ją do 10 lat. We wrześniu 1993, na mocy specjalnego dekretu amnestyjnego, Bokassa wyszedł na wolność. Opuszczającego więzienie byłego cesarza entuzjastycznie powitało 2 tys. zwolenników. Bokassa zapo-wiedział swój powrót do polityki. Powrót ten nie był jednak spektakularny, gdyż Bokassa nie odniósł już znaczących sukcesów. Zmarł 3 listopada 1996 r. na zawał serca w Bangui. (M.B.) BOKSERÓW POWSTANIE 1900 – chińskie powstanie zbrojne przeciwko nadmiernym wpływom państw obcych. W końcu XIX wieku nastąpił okres wzmożonej penetracji ekonomicznej i politycznej Chin przez obywateli rosyjskich, niemieckich, amerykańskich, brytyjskich, francuskich i japońskich. Między rządami ich państw doszło do nieformalnych podziałów stref wpływów w Chinach (tzw. zasada otwartych drzwi). Obce ingerencje i nie zdolność władz chińskich do przeciwstawienia się im, spowodowały narastanie antyzachodnich nastrojów w najniższych warstwach społeczeństwa. Znalazło to wyraz w powstawaniu licznych tajnych związków takich jak Długie miecze czy Sprawiedliwe i zgodne pięści (stąd nazwa „bokserów” wymyślona przez Anglików). Pierwotnie głównym ośrodkiem ruchu spiskowego była prowincja Szantung, ale w końcu 1899 partyzantka bokserów zaczęła się rozszerzać na sąsiednie prowincje. Walkę ze słabo uzbrojonymi powstańcami prowadził początkowo gubernator Szantungu Juan Szi-kaj. Rebelia szybko się jednak rozszerzała, a w maju 1900 powstańcy zaatakowali Pekin, gdzie w dzielnicy europejskiej zabili m.in. posła niemieckiego Clemensa von Kettlera. Wydarzenie to dało mocarstwom zachodnim pretekst do wysłania ekspedycji wojskowej, która miała oswobodzić Europejczyków, a równocześnie ocalić zagrożone wpływy. W ekspedycji – którą dowodził niemiecki feldmarszałek Alfred von Waldersee – udział wzięły oddziały brytyjskie, niemieckie, japońskie, rosyjskie, amerykańskie i francuskie oraz symboliczne 50-osobowe grupy żołnierzy włoskich i austro-węgierskich. Po desancie z morza 40-tysięczny korpus interwencyjny rozpoczął marsz na Pekin, który zakończył się zdobyciem miasta 14 sierpnia 1900. Przez kilka miesięcy oddziały interwencyjne pacyfikowały prowincje, w których działała jeszcze partyzantka bokserów. 7 września 1901 zawarto tzw. protokół końcowy, który zobowiązywał rząd chiński do wypłacenia interwentom olbrzymiej kontrybucji oraz do zwalczania ruchów wymierzonych przeciw cudzoziemcom, zaś państwom biorącym udział w ekspedycji zezwalał na pozostawienie oddziałów wojskowych w dzielnicy europejskiej Pekinu oraz wzdłuż linii kolejowej Pekin–Tiencin aż do Szanghajkuan. (A.D.) BOLSZEWICY – partia komunistyczna (*Komunizm) sprawująca rządy w Rosji i *ZSRR w latach 1917– 1991. Powstała w 1903 na zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), w wyniku rozłamu w tej partii. Żądający centralizacji i stworzenia partii zawodowych rewolucjonistów *Lenin, zdołał na tym zjeździe uzyskać przejściową większość (ros. bolszenstwo) wśród delegatów. Od tej chwili, mimo podejmowanych w latach późniejszych prób zjednoczenia rosyjskiej socjaldemokracji, faktycznie działały zwalczające się frakcje bolszewików i *mienszewików. Do ostatecznego, formalnego zerwania doszło w styczniu 1912, kiedy na VI Konferencji SDPRR w Pradze wybrano czysto bolszewicki Komitet Centralny z 50

Leninem na czele. SDPRR/b/, zgodnie z koncepcjami Lenina, była partią opartą na zasadach silnej centralizacji i surowej dyscypliny wewnętrznej. Program bolszewików zakładał możliwość przekształcenia przyszłej rewolucji burżuazyjnej w Rosji w rewolucję socjalistyczną, co było uważane przez większość teoretyków europejskiej socjaldemokracji – w związku ze społeczno-ekonomicznym zacofaniem Rosji – za pogląd niemarksistowski. Po rewolucji *lutowej bolszewicy nasilili swoją aktywność m.in. rozszerzając wpływy w radach robotniczych i prowadząc pacyfistyczną propagandę w armii. We wrześniu 1917 Lenin przeforsował w KC podjęcie przygotowań do powstania zbrojnego. 25 października (7 listopada) tego roku, licząca około 300 tys. członków SDPRR/b/ przejęła władzę w Piotrogrodzie, a następnie zaczęła rozszerzać jej zasięg na całe terytorium Rosji (*Październikowa rewolucja). W wyborach do Konstytuanty, odbytych w październiku 1917, bolszewicy zdobyli zaledwie 24% głosów, co jednak nie miało żadnego znaczenia, ponieważ parlament został na drugi dzień po zebraniu się (5 stycznia 1918) rozwiązany na rozkaz Lenina. W latach *rosyjskiej wojny domowej bolszewicy stanowili trzon władzy radzieckiej, zajmując kluczowe stanowiska w Armii Czerwonej, CzK (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) i administracji terenowej. Na zjeździe w 1918 bolszewicy przybrali nazwę Rosyjskiej Komunistycznej Partii /bolszewików/ – RKP/b/. Prowadzona przez RKP/b/ w latach 1918–20 polityka *komunizmu wojennego spowodowała wybuch powstań chłopskich i strajków robotniczych, co doprowadziło do zainicjowania *NEP-u. Na VI zjeździe RKP/b/ w marcu 1919, wyodrębniono po raz pierwszy ze składu KC Biuro Polityczne, które z czasem stało się w praktyce najwyższą władzą partyjną. Nasilające się tarcia wewnątrzpartyjne zmusiły Lenina do wprowadzenia na X zjeździe w marcu 1921 zakazu działalności frakcyjnej, co przyczyniło się do dalszej uniformizacji struktur partyjnych. W kwietniu 1922 na plenum KC utworzono stanowisko sekretarza generalnego KC, który miał pierwotnie kierować pracami sekretariatu KC. W ciągu kilku lat *Stalin, któremu powierzono tę funkcję, uczynił stanowisko sekretarza generalnego najważniejszym w partii i państwie. W latach 1922–23, w związku z chorobą Lenina, rozpoczęła się walka o władzę, w której początkowo przeciw *Trockiemu wystąpił triumwirat: Stalin, *Zinowiew, *Kamieniew. Po śmierci Lenina w styczniu 1924, ogłoszono w RKP/b/ tzw. zaciąg leninowski, który zwiększył w krótkim czasie liczbę członków o 50%, do około 730 tys. W grudniu 1925 odbył się XIV zjazd, podczas którego zmieniono nazwę na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię /bolszewików/ – WKP/b/. W 1926 stale umacniający swoją pozycję Stalin usunął z Biura Politycznego Trockiego oraz dotychczasowych sojuszników: Zinowiewa i Kamieniewa. Usunięci usiłowali wraz ze swoimi zwolennikami sformować w partii – pod hasłami demokratyzacji stosunków wewnętrznych w WKP/b/ – antystalinowską opozycję. W grudniu 1927 na XV zjeździe Stalin doprowadził do wykluczenia z partii 122 przeciwników (w tym Trockiego i Zinowiewa). Utrwaliwszy ostatecznie swoje jednowładztwo, Stalin ogłosił w grudniu 1929 zakończenie NEP-u i rozpoczęcie *kolektywizacji. Ogniwa WKP/b/ odegrały, obok sił bezpieczeństwa, decydującą rolę w „rozkułaczaniu” wsi. W grudniu 1934, po zamordowaniu szefa leningradzkiej organizacji WKP/b/ Siergieja *Kirowa, rozpoczęły się, trwające z różnym nasileniem do końca lat trzydziestych, czystki wewnątrzpartyjne (*Wielka czystka). Oznaczało to – zgodnie ze stalinowską koncepcją zaostrzania się walki klasowej w miarę postępów budownictwa socjalistycznego – rozszerzenie terroru, stosowanego wobec społeczeństwa od 1917, również na członków partii. Aresztowano w tym okresie kilkaset tysięcy członków liczącej w 1934 2,7 mln WKP/b/; wielu z nich – w tym 98 ze 139 członków KC wybranych na XV zjeździe – zamordowano. Oznaczało to osłabienie pozycji partii w systemie politycznym na rzecz NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego), które stało się głównym narzędziem sprawowania władzy przez Stalina. Rola WKP/b/ wzrosła w latach *drugiej wojny światowej, jednak ponowna supremacja partii nad aparatem bezpieczeństwa nastąpiła dopiero po śmierci Stalina i wyeliminowaniu *Berii. Nowy sekretarz generalny KPZR (nazwa bolszewików od 1952) *Chruszczow zainicjował politykę destalinizacji, której wyrazem były uchwały XX (1956) i XXII (1961) zjazdu KPZR (*XX zjazd KPZR) oraz wyeliminowanie w lipcu 1957 z kierownictwa partii neostalinowskiej grupy *Mołotowa, *Malenkowa i *Kaganowicza. Na XXII zjeździe zmieniono obowiązujący od 1919 program KPZR, zapowiadając m.in. zbudowanie komunizmu w ZSRR do roku 1980. Po usunięciu w 1964 Chruszczowa i objęciu kierownictwa partii przez *Breżniewa, licząca wówczas ponad 11 mln członków KPZR weszła w fazę powolnej dezideologizacji i zrastania się ogniw partyjnych z aparatem państwowym; towarzyszyła temu szerząca się w aparacie partyjnym korupcja, nepotyzm i mafijność. Zapoczątkowana przez *Gorbaczowa w 1985 polityka *pierestrojki doprowadziła do stopniowej utraty władzy i znaczenia KPZR. Po poparciu przez kierownictwo KPZR nieudanego zamachu stanu w sierpniu 1991 (*Moskiewski pucz) działalność partii została zawieszona. Wkrótce potem, w poszczególnych republikach związkowych rozpadającego się ZSRR, partia została rozwiązana a jej majątek znacjonalizowany. Do tradycji bolszewickich nawiązują niektóre z działających 51

obecnie w Rosji radykalnych partii i organizacji politycznych (m.in. Rosyjski Związek Komunistyczny i Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej). Odrzucają one system demokratyczny i głoszą konieczność odbudowy radzieckiego imperium. (A.D.) BORYS III (1894–1943) – car Bułgarii w okresie 1918–43. Był synem Ferdynanda I i Marii Luisy z Burbonów. Otrzymał staranne wykształcenie przyrodnicze i wojskowe. Brał udział w wojnach *bałkańskich 1912–1913 i w *pierwszej wojnie światowej, zjednując sobie duże wpływy zarówno wśród ludności, jak i w szeregach wojska. Po abdykacji swego ojca 4 października 1918 zasiadł na tronie bułgarskim. Przeciwstawiał się polityce chłopskiego przywódcy Aleksandra Stambolijskiego (1879–1923), który chciał zepchnąć monarchę na margines życia politycznego. Stąd też Borys III poparł zamach stanu z 9 czerwca 1923, który odsunął Stambolijskiego od władzy. W kwietniu 1925 udaremniono dwie próby terrorystycznych zamachów na osobę cara. W 1930 Borys III poślubił włoską księżniczkę Giovannę. Kiedy w maju 1934 w Bułgarii ustanowiono wojskową dyktaturę, carowi udało się stopniowo odsunąć od wpływów tych wojskowych, którzy byli mu niechętni. W listopadzie 1935 powierzył funkcję premiera całkowicie mu oddanemu Georgi Kioseiwanowowi, by po 3 latach przejąć rządy w swoje ręce. W drugiej połowie lat trzydziestych Bułgaria znalazła się w orbicie wpływów niemieckich. W marcu 1941 przystąpiła do Osi (*Oś Rzym-Berlin-Tokio), choć Borys III starał się utrzymać samodzielność kraju. Uczestnicząc w ataku na *Jugosławię i Grecję (kwiecień 1941), Bułgaria przystąpiła do *drugiej wojny światowej po stronie Osi. Po ataku Niemiec na *ZSRR (czerwiec 1941) Borys III oparł się presji *Hitlera i Bułgaria nie wypowiedziała wojny ZSRR. W sierpniu 1943 Hitler chcąc zmienić stanowisko bułgarskiego monarchy, zaprosił go na rozmowy do swojej kwatery w Prusach Wschodnich. W 3 dni po powrocie do kraju, tj. 28 sierpnia, car niespodziewanie zmarł. Oficjalnie uznano, iż przyczyną śmierci był atak serca, ale społeczeństwo bułgarskie było przekonane, że Borysa III otruli Niemcy. (B.B.) BOŚNIA I HERCEGOWINA – Republika (pow. 51,1 tys. km2, 3,8 mln ludzi w 1999) stanowiąca część składową *Jugosławii do 15 października 1991, kiedy to proklamowała swoją niepodległość. Od XV wieku do 1878 znajdowała się pod panowaniem *Turcji. W 1878 została zajęta przez wojska Austro-Węgier, choć formalnie wciąż znajdowała się pod zwierzchnictwem tureckim. 6 października 1908 Austro-Węgry ostatecznie zaanektowały Bośnię i Hercegowinę. Akt ten potępiła Turcja, *Serbia, Czarnogóra oraz Rosja. Państwa te początkowo zagroziły wypowiedzeniem Austro-Węgrom wojny, ale stanowcze opowiedzenie się *Niemiec po stronie Wiednia zmusiło je do pogodzenia się z sytuacją. W następnych latach w Bośni i Hercegowinie stale utrzymywało się duże napięcie polityczne, a zamieszkujący tam Serbowie prowadzi li ożywioną działalność spiskową skierowaną przeciwko Austro-Węgrom. Napięcia nie usunęło nadanie 17 lutego 1910 Bośni i Hercegowinie specjalnej konstytucji, przynoszącej temu terytorium pewną autonomię. 28 czerwca 1914 został zastrzelony austro-węgierski następca tronu – arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Zabójcą był serbski student Gawriło Princip (1894–1918), członek tajnej organizacji „Młoda Bośnia”, walczącej o wyzwolenie Bośni i Hercegowiny spod panowania austro-węgierskiego. Zamach w Sarajewie stał się bezpośrednio przyczyną wybuchu *pierwszej wojny światowej. Na początku wojny do Bośni i Hercegowiny wkroczyły wojska Serbii i Czarnogóry, lecz szybko zostały stamtąd wyparte. Niemal do końca pierwszej wojny światowej Bośnia i Hercegowina pozostawała pod kontrolą wojsk austro-węgierskich. W 1918 terytorium to weszło w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), które w październiku 1929 zostało przemianowane na Królestwo Jugosławii (*Aleksander I Karadziordziewicz). W pierwszym rządzie nowego państwa zasiadało trzech przedstawicieli Bośni i Hercegowiny. W międzywojennej Jugosławii zdominowanej przez Serbię, Bośnia i Hercegowina była terytorium dyskryminowanym politycznie i gospo-darczo. Władze w Belgradzie z dużą nieufnością traktowały stanowiących większość w Bośni i Hercegowinie muzułmanów. W czasie *drugiej wojny światowej Bośnia i Hercegowina weszła w skład kolaborującego z Trzecią Rzeszą i Włochami tzw. Niezależnego Państwa Chorwackiego, w którym władzę sprawowali *ustasze Ante Pavelicia (*Chorwacja). Terytorium Bośni i Hercegowiny stało się ośrodkiem ożywionej działalności partyzanckiej. W komu-nistycznej Jugosławii Josipa Broz *Tito Bośnia i Hercegowina otrzymała status republiki, stając się – razem z pozostałymi 5 republikami – podmiotem federacji jugosłowiańskiej. Była trzecią co do wielkości republiką Jugosławii, mając 51,1 tys. km2 powierzchni (19,9% terytorium całej Jugosławii) oraz 3,8 mln ludności (18,3% ludności federacji). Bośnia i Hercegowina nadal była jednak obszarem stosunkowo zaniedbanym gospodarczo (jej dochód stanowił jedynie 12% dochodu Jugosławii) oraz niedowartościowanym politycznie. Kryzys państwowości jugosłowiańskiej w jej dotychczasowym kształcie, który ujawnił się z całą mocą na przełomie lat osiem dziesiątych i dziewięćdziesiątych, wpłynął na wzrost emancypacyjnych dążeń Bośni i Hercegowiny. W 1990 odbyły się w tej republice wolne wybory parlamentarne, w wyniku których 52

utworzony został nie komunistyczny rząd republikański, będący koalicją trzech partii narodowych – muzułmańskiej, serbskiej i chorwackiej. Prezydentem Bośni i Hercegowiny został muzułmanin Alia Izetbegović. Początkowo władze tej republiki deklarowały chęć utrzymania Jugosławii jako federacji. W lutym 1991 proklamowano suwerenność Bośni i Hercegowiny, jednakże bez opuszczania Jugosławii. Po ogłoszeniu przez Chorwację i *Słowenię niepodległości, Bośnia i Hercegowina oznajmiła, iż nie pozostanie w Jugosławii, o ile Serbia nie osiągnie porozumienia z tymi dwoma republikami. W toczącym się w 1991 chorwacko-serbskim konflikcie zbrojnym Bośnia i Hercegowina zachowała neutralność. 15 października 1991 parlament Bośni i Hercegowiny przyjął „memorandum o pełnej suwerenności republiki”. Bośnia i Hercegowina proklamowały tym samym swoją niepodległość. Decyzja ta spotkała się z protestem ludności serbskiej, która stanowi 31% ogółu mieszkańców republiki. Serbowie zapowiedzieli, że do 14 stycznia 1992 utworzą na zamieszkanych przez siebie terytoriach Bośni i Hercegowiny swoje własne państwo. Z kolei Republika Bośni i Hercegowiny 20 grudnia 1991 zwróciła się do krajów *Wspólnoty Europejskiej z prośbą o uznanie jej suwerenności. 9 stycznia 1992 bośniaccy Serbowie spełnili swą groźbę, proklamując powstanie Serbskiej Republiki Bośni i Hercegowiny. 1 marca 64% uczestniczących w referendum obywateli Bośni i Hercegowiny poparło ogłoszenie niepodległości kraju. Natychmiast po tym wydarzeniu doszło w Sarajewie do starć między muzułmanami a Serbami. W kwietniu konflikt zbrojny ogarnął niemal całą Bośnię i Hercegowinę. Do walk przeciwko Serbom po stronie muzułmanów włączyli się bośniaccy Chorwaci. 6 kwietnia w Luksemburgu kraje Wspólnoty Europejskiej podjęły decyzję o uznaniu niepodległości Republiki Bośni i Hercegowiny, a następnego dnia uczyniły to samo *Stany Zjednoczone. Tymczasem Serbowie przystąpili do oblężenia Sarajewa. 21 czerwca władze Bośni i Herce-gowiny ogłosiły, iż kraj znajduje się w stanie wojny. Pociągnęło to za sobą wydanie decyzji o mobilizacji wszystkich mężczyzn w wieku od 18 do 55 lat. Pod koniec czerwca miały miejsce pierwsze starcia między dotychczasowymi sojusznikami, czyli muzułmanami i Chorwatami. W ten sposób konflikt w Bośni i Hercegowinie przybrał postać wojny wszystkich ze wszystkimi. Walczące strony dopuszczały się na wielką skalę aktów przemocy, a szczególną brutalność społeczność międzynarodowa zarzucała stronie serbskiej, Serbowie np. zgwałcili ponad 20 tys. kobiet muzułmańskich. Zawierane z udziałem mediatorów *ONZ układy rozejmowe były nagminnie łamane. Nie został także przyjęty, opracowany przez wysłanników ONZ i Wspólnoty Europejskiej Cyrusa Vance’a i lorda Davida Owena, plan przekształcenia Bośni i Hercegowiny w konfederację składającą się z 10 autonomicznych prowincji. Rząd Bośni i Hercegowiny wielokrotnie zwracał się do organizacji międzynarodowych z prośbą o interwencję zbrojną, która położyłaby kres toczącej się wojnie. Możliwość akcji zbrojnej w Bośni i Hercegowinie rozważało *NATO, lecz ostatecznie porzuciło ten pomysł. Amerykanie na przełomie lutego i marca 1993 przeprowadzili serię zrzutów lekarstw i żywności dla ludności bośniackiej. 19 stycznia 1993 Bośnia i Hercegowina uznała również Chorwację za agresora, zarzucając jej, iż w porozumieniu z Serbami dąży do podziału kraju i zagarnięcia części jego obszaru dla siebie. Przerażona brutalnością wojny Rada Bezpieczeństwa ONZ 22 lutego 1993 postanowiła powołać specjalny trybunał międzynarodowy, który osądziłby winnych popełnienia zbrodni wojennych w konflikcie jugosłowiańskim. Wojna w Bośni i Hercegowinie w okresie od marca 1992 do sierpnia 1995 przyniosła śmierć około 200 tys. ludzi, z czego 95% stanowiły osoby cywilne. Objęte walkami tereny opuściło ponad 600 tys. uchodźców. Wojna w Bośni i Hercegowinie jest więc najkrwawszym konfliktem w Europie od chwili zakończenia II wojny światowej. Od połowy 1993 skala działań wojennych zmniejszyła się, lecz wcale nie było to równoznaczne z wygasaniem konfliktu. Serbowie często ostrzeliwali Sarajewo – stolicę kraju; do starć między formacjami serbskimi i muzułmańskimi dochodziło też na wzgórzach otaczających miasto. Bośniaccy Serbowie kilkakrotnie odrzucili wypracowane przez ONZ plany pokojowe. Do zaostrzenia sytuacji i poważniejszych walk doszło w lipcu 1995, kiedy to Serbowie zaatakowali i następnie zajęli muzułmańskie enklawy będące strefami bezpieczeństwa ONZ – Srebrenicę (11 lipca) i Żepę (19 lipca). 20 lipca podjęli ofensywę na kolejną enklawę – Bihać, której jednak nie zdobyli, głównie z uwagi na zmianę sytuacji polityczno-militarnej w Chorwacji i odbicie przez armię chorwacką Krajiny, co przerwało oblężenie Bihacia. 25 lipca 1995 Trybunał Haski postawił w stan oskarżenia Radovana Karadzicia (przywódcę Serbów bośniackich) i generała Radko Mladicia (dowódcę armii Serbów bośniackich), zarzucając im zbrodnie ludobójstwa i zbrodnie przeciw ludzkości. Obu nigdy wszakże nie udało się postawić przed trybunałem. W listopadzie 1995 w Dayton (USA) prezydenci Bośni i Hercegowiny (Alija Izetbegowić), Serbii (Slobodan *Miloszewić) oraz Chorwacji (Franjo Tudjman) wynegocjowali układ pokojowy, który kończył trwającą trzy i pół roku wojnę w Bośni i Hercegowinie. Do formalnego podpisania tego układu doszło 14 grudnia 1995 w Paryżu. Na mocy układu zachowująca jedność państwową Bośnia i Hercegowina dzieli się na dwie cieszące się sporą samodzielnością jednostki terytorialne: 53

Federację Chorwacko-Muzułmańską (51% terytorium) i Republikę Serbską (49% terytorium). Gwarantem układu pokojowego stały się stacjonujące w Bośni i Hercegowinie międzynarodowe siły pokojowe IFOR. 14 września 1996 w Bośni i Hercegowinie odbyły się wybory powszechne. Przewodniczącym trzyosobowej kolegialnej prezydentury został muzułmanin Alija Izetbegowić. Bośnia i Hercegowina tylko nominalnie stanowi jedno państwo, bowiem jej jednostki terytorialne są wyraźnie odseparowane i żyją odrębnymi problemami. (M.B.) BRANDT WILLY (1913–1992) – wł. Herbert Ernst Karl Frahm, niemiecki polityk socjaldemokratyczny (*Socjalizm demokratyczny), kanclerz Republiki Federalnej Niemiec. Urodził się w Lubece. W 1930 został członkiem Socjal-demokratycznej Partii Niemiec (SPD), zaś w rok później radykalnej Socjalistycznej Partii Robotniczej. Do 1933 współpracował z czasopismem „Lübecker Volksbote”. Po dojściu do władzy nazistów (*NSDAP) wyemigrował do Norwegii, gdzie studiował historię i pracował jako dziennikarz. Był korespondentem norweskiej prasy socjalistycznej w ogarniętej wojną domową Hiszpanii (*Hiszpańska wojna domowa). W 1938 pozbawiono go obywatelstwa niemieckiego, a w 1940 przyjął obywatelstwo norweskie. Wkrótce jednak – po rozpoczęciu niemieckiej agresji w Norwegii (*Druga wojna światowa) – zmuszony był uciekać do Szwecji, gdzie przebywał do zakończenia wojny. Po powrocie do Niemiec pracował początkowo jako attaché prasowy norweskiej misji wojskowej przy Sojuszniczej Radzie Kontroli oraz sprawozdawca prasy skandynawskiej. W 1947 odzyskał obywatelstwo niemieckie i włączył się do działalności w strukturach SPD. Z ramienia tej partii był w latach 1949–57 i 1967 członkiem Bundestagu, zaś w okresie od 1957 do 1966 sprawował funkcję nadburmistrza Berlina Zachodniego (*Berlin). Po śmierci wieloletniego lidera SPD Ericha Ollenhauera, został w 1964 przewodniczącym SPD. Nieudane próby uzyskania urzędu kanclerskiego w 1961 i 1965 zrekompensowało mu stanowisko wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych w rządzie tzw. wielkiej koalicji CDU/CSU–SPD (1966–69). W 1969, po stworzeniu pierwszej w historii koalicji SPD z FDP, Brandt został szefem rządu. Jako kanclerz był współautorem nowej polityki wschodniej RFN, opartej na haśle „zmiana przez zbliżenie”. Efektem polityki jego rządu były układy o normalizacji stosunków między RFN a *ZSRR, *Polską i Czechosłowacją oraz układ o podstawach stosunków między RFN i Niemiecką Republiką Demokratyczną (*Niemcy) z 1972. W 1971 Brandt został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla. W 1974, po skandalu związanym z odkryciem faktu współpracy osobistego sekretarza Brandta Gunthera Guillame’a z wywiadem wschodnioniemieckim, był zmuszony ustąpić ze stanowiska kanclerza. Od 1966 piasto wał urząd wiceprzewodniczącego, a od 1976 przewodniczącego Międzynarodówki Socjalistycznej, pełnił też funkcję honorowego przewodniczącego SPD. Począwszy od 1977 ponownie zasiadał w Bundestagu, a od 1979 w Parlamencie Europejskim. W 1977 utworzył Niezależną Komisję do spraw Rozwoju Międzynarodowego. Zmarł 8 października 1992 w Unkel k. Bonn. (A.D.) BRAZYLIA – państwo w Ameryce Południowej o powierzchni 8547,4 km2 i 159,9 mln ludności w 1999. W XX wiek Brazylia wkroczyła jako silnie zdecentralizowana republika, w której każdy z ponad dwudziestu stanów dysponował znaczną autonomią wyrażającą się m.in. w po siadaniu własnych sił zbrojnych. Na scenie ogólnokrajowej dominowały bogate stany, w których koncentrowała się uprawa kawy – Săo Paulo i Minas Gerais. Pierwsze zachwianie potęgi oligarchii kawowej nastąpiło w czasie wyborów prezydenckich w 1922, kiedy wybór kandydata stanów Săo Paulo i Minas Gerais – Artura da Silva Bernardesa, spotkał się z oporem pozostałej części kraju. Narastający opór przeciw ukształto-wanemu w XIX wieku establishmentowi, wyrażały też kolejne bunty młodych oficerów, z których jeden – zorganizowany w 1924 przez kapitana Luisa Carlosa Prestesa – zamienił się w trwający trzy lata marsz kolumny partyzanckiej po całym, olbrzymim terytorium Brazylii. Wydarzenia te zwiastowały upadek dominacji stanu Săo Paulo w życiu politycznym kraju, a przyśpieszył go konflikt z sojuszniczym dotąd stanem Minas Gerais, wokół osoby kandydata na urząd prezydenta w 1930. 3 października 1930, siły opozycyjne skupione w Związku Liberalnym, rozpoczęły w stanach Rio Grande do Sul, Minas Gerais i Paraíba powstanie. Jego zasięg okazał się tak znaczny, że już po trzech tygodniach dotychczasowy prezydent Julio Prestes podał się do dymisji, a urząd głowy państwa objął kandydat Związku Liberalnego Getúlio Vargas, dotychczasowy gubernator Rio Grande do Sul. Pierwsze rządy Vargasa trwały do 1945 i można je podzielić na dwa etapy: w latach 1930–37 był konstytucyjnym prezydentem, a następnie – po zamachu stanu jakiego dokonał 16 listopada 1937 – dyktatorem. Piętnastolecie rządów Vargasa to okres postępującej centralizacji i modernizacji kraju, likwidacji regionalnych partykularyzmów oraz zwiększenia roli państwa w gospodarce. Prezydent-dyktator, głoszący ideę Nowego Państwa (Estado Novo), dążył do unarodowienia gospodarki, poprawy położenia robotników (wprowadził ustawo-dawstwo społeczne) i stworzenia rozbudowanego systemu korporacyjnego (*Korporacjonizm). Równocześnie jego rządy charakteryzował daleko posunięty autorytaryzm, którego wyrazem był m.in. 54

wprowadzony w 1937 zakaz działalności partii politycznych. Koncepcje Vargasa stanowiły skrzyżowanie latynoamerykańskiego *populizmu, *katolickiej nauki społecznej oraz niektórych wątków ideologii faszystowskiej (*Faszyzm). 22 sierpnia 1942 Brazylia wypowiedziała wojnę *Niemcom oraz *Włochom i – jako jedyne państwo latynoamerykańskie – wysłała znaczący korpus ekspedycyjny do Europy; z końcem 1944 na froncie włoskim walczyło 25 tys. Brazylijczyków. Słabnąca w latach wojny dyktatura, załamała się 30 października 1945, kiedy grupa generałów zmusiła Vargasa do ustąpienia. Armia nie sięgnęła jednak po władzę i w odbytych grudniu 1945 wyborach prezydenckich zwyciężył Gaspar Enrico Dutra (1946–1951). Liberalna opcja nowego szefa państwa, szybko zraziła doń niższe warstwy społeczne i wzmocniła na nowo legendę Vargasa. W 1950 Vargas powrócił z politycznej emerytury i po zwycięstwie w wyborach prezydenckich, na nowo stanął na czele Brazylii. Zainicjowana przezeń w gospodarce polityka ostrego interwencjonizmu, wprowadzenie monopolu państwowego na wydobycie ropy oraz demonstracyjne zwalczanie obcego kapitału, doprowadziło do ostrego konfliktu z ugrupowaniami prawicowymi oraz *USA. 24 sierpnia 1954, w dzień po ultimatum grupy generałów żądających ustąpienia prezydenta, Vargas popełnił samobójstwo. Po krótkim okresie rządów wiceprezydenta Cafe Filho, w wyborach z października 1955 zwyciężył Juscelino Kubitschek, a jego zastępcą został bardzo popularny minister pracy z okresu rządów Vargasa – Jao Goulart. W okresie rządów Kubitschka (1956–60) Brazylia przeżywała okres dynamicznego wzrostu gospodarczego, czego symbolem stała się zbudowana od podstaw nowa stolica kraju – Brasilia. Następcy Kubitschka: Janio da Silva Quadros (1961) i Jao Goulart (1961–64), reprezentowali poglądy radykalnie lewicowe. Goulart, próbujący wprowadzić zasadę nie ekwiwalentnej zapłaty za ziemię parcelowaną w ramach reformy rolnej, naraził się wpływowej warstwie ziemiańskiej. Podpisanie przez prezydenta w marcu 1964 dekretów o nacjonalizacji prywatnych rafinerii oraz reformie rolnej, doprowadziło do wystąpienia armii, która 1 kwietnia pozbawiła Goularta władzy. Zamach ten zapoczątkował wieloletnie rządy wojskowych w Brazylii. Cztery kolejne tzw. akty instytucjonalne, wydane przez juntę wojskową w latach 1964–66, ustanowiły w Brazylii reżim autorytarny, w którym zwiększono uprawnienia prezydenta, znosząc równocześnie zasadę jego wyłaniania w wyborach powszechnych; rozwiązano wszystkie działające partie polityczne tworząc w ich miejsce dwie nowe: prorządowy Narodowy Związek Odnowy (ARENA; od 1980 PDS) i koncesjonowany opozycyjny Brazylijski Ruch Demokratyczny (MDB); wreszcie zlikwidowano zasadę wyboru gubernatorów stanowych przez ogół mieszkańców. 15 marca 1967 ogłoszono nową konstytucję, proklamującą system silnej prezydentury. Znacznie jednak ważniejszy był „Akt Instytucjonalny nr 5”, wydany 18 grudnia 1968 przez prezydenta marszałka Arturo Costa da Silva (1967–69), na mocy którego zawieszono działalność parlamentu na czas nieokreślony. Stabilne rządy prezydentów, generała Emilia Médici Garrastazu (1969–74) i generała Ernesto Geisela (1974–79) oraz sprzyjająca koniunktura międzynarodowa, stworzyły w Brazylii niezwykle korzystne warunki dla rozwoju ekonomicznego: w latach 1968–73 przeciętny roczny wzrost gospodarczy wynosił 10%, zaś w latach 1974–78 – 7,1%. Z końcem lat siedem-dziesiątych, wraz z osłabieniem tempa rozwoju, nastąpiła częściowa liberalizacja systemu (m.in. w 1978 odwołano „Akt Instytucjonalny nr 5”, a w 1980 pozwolono na oficjalną działalność kolejnym trzem partiom opozycyjnym). W 1982, za kadencji prezydenckiej generała Jao Baptista Figueiredo (1979–85), doszło do pierwszych po zamachu z 1964 demokratycznych wyborów parlamentarnych. Wygrała je jeszcze partia rządząca PDS, ale stale pogarszająca się sytuacja ekonomiczna i niemożność wdrożenia – wskutek masowych protestów społecznych – programu naprawczego zaleconego przez *MFW, zmusiła wojskowych do oddania władzy. W 1985 prezydentem został opozycyjny polityk Jose Sarney (1985–90). Jego nieudolne rządy spowodowały lawinowy wzrost zadłużenia zagranicznego (120 mld $ w 1988) oraz inflacji (933% w 1988). Także jego następca – Fernando Collor de Mello – wybrany w 1990, nie potrafił przezwy-ciężyć kryzysu ekonomicznego, a 29 grudnia 1992, kiedy wyszła na jaw jego korupcja, został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska. Zadanie uzdrowienia nieefektywnego systemu demokratycznego, przejął dotychczasowy wiceprezydent Itamar Franco, zaprzysiężony – zgodnie z konstytucją – na urząd głowy państwa. Jego niewątpliwym sukcesem było odbudowanie nadszarpniętego autorytetu urzędu prezydenta. W przeprowadzonym 21 kwietnia 1993 referendum ustrojowym 55% Brazylijczyków wypowiedziało się bowiem za utrzymaniem systemu prezydenckiego, 25% głosowało za powiększeniem kompetencji parlamentu, a 10% za przywróceniem monarchii. Franco nie zdołał natomiast odbudować pogrążonej w kryzysie i nękanej inflacją gospodarki. Zadania tego podjął się zwycięzca wyborów prezydenckich z października 1994 Fernando Henrique Cardoso, dotychczasowy minister gospodarki w rządzie Itamara Franco. W ciągu trzech lat Cardoso dokonał – w ramach tzw. Plano Real – zasadniczej liberalizacji gospodarki, poddając prywatyzacji rozbudowany sektor państwowy oraz zachęcając zagraniczny kapitał do inwestycji. Przeforsował też zniesienie państwowego monopolu w 55

wielu dziedzinach gospodarki. Zdławił hiperinflację, co w połączeniu ze wzrostem gospodarczym umożliwiło podniesienie średniej płacy realnej. W czerwcu 1997 przeprowadzona została zmiana konstytucji umożliwiająca reelekcję prezydenta. W sierpniu 1998 gospodarką kraju zachwiał ostry kryzys finansowy, który postawił pod znakiem zapytania dalszy proces transformacji gospodarczej. Mimo to w październiku Cardoso wygrał kolejne wybory prezydenckie, pokonując już w pierwszej turze kilku rywali, z populistycznym działaczem związkowym Luisem Inacio Lula da Silva na czele. Jednak wdrożony przez prezydenta po wyborach radykalny program oszczędnościowy nie zdołał zapobiec kolejnemu kryzysowi finansowemu w styczniu 1999. (A.D.) BRETTON WOODS 1944 KONFERENCJA W BRETTON WOODS – monetarno-finansowa konferencja narodów sprzymierzonych (*ONZ), obradująca w okresie 1–22 lipca 1944 w Bretton Woods, w stanie New Hampshire (USA). W spotkaniu tym, zwołanym z inicjatywy amerykańskiego prezydenta Franklina Delano *Roosevelta, udział wzięli eksperci reprezentujący 44 państwa lub rządy, w tym przedstawiciele *ZSRR. Przedmiotem obrad była kwestia stabilizacji walut światowych oraz stworzenia systemu kredytowego, który w okresie powojennym mógłby służyć państwom pilnie potrzebującym pomocy. W rezultacie opracowana została koncepcja *Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD) czyli *Banku Światowego, a także plan powołania *Międzynarodowego Funduszu Walutowego (International Monetary Fund – IMF). Pierwsza z tych instytucji została formalnie utworzona w 1945, druga zaś w 1946. Co więcej, obie zostały organizacyjnie powiązane z ONZ. (B.B.) BREŻNIEW LEONID (1906–1982) – długoletni sekretarz generalny KPZR (*Bolszewicy). Urodził się we wsi Kamienskoje. Ukończył Instytut Metalurgiczny w Dnieprodzierżyńsku; w 1931 wstąpił do WKP/b/. Po studiach pracował krótko jako inżynier w hucie. W 1937 rozpoczęła się kariera Breżniewa w strukturach WKP/b/. Do 1941 był kolejno kierownikiem wydziału, a później sekretarzem Komitetu Obwodowego KP/b/ Ukrainy w Dniepropietrowsku. W latach *drugiej wojny światowej służył w aparacie politycznym Frontu Południowego i IV Frontu Ukraińskiego; wojsko opuścił w stopniu generała brygady. Po powrocie do aparatu partyjnego był kolejno I sekretarzem Zaporoskiego i Dniepropietrowskiego Komitetu Obwodowego. W 1950 – dzięki poparciu *Chruszczowa – awansował do aparatu szczebla republikańskiego, obejmując funkcję I sekretarza KC KP Mołdawii; w 1952 został ponadto zastępcą członka Prezydium KC i sekretarzem KC ale stanowiska te utracił po śmierci Stalina. Zdegradowany w latach 1953–54 przeszedł na krótko do Ministerstwa Obrony jako wiceprzewodniczący Głównego Zarządu Politycznego, ale wkrótce powrócił do aparatu partyjnego zostając II, aw1955 I sekretarzem KC KP Kazachstanu. W Kazachstanie nadzorował realizację zainicjowanej przez Chruszczowa kampanii siania zboża i kukurydzy na stepach, co zakończyło się całkowitym fiaskiem. Na XX zjeździe KPZR w lutym 1956 objął funkcję sekretarza KC KPZR, a w rok później członka Prezydium KC. Od tej chwili należał do ścisłego kierownictwa partii, nie odgrywając jednak poważniejszej roli. W 1960 przesunięto go na pozbawione realnej władzy stanowisko przewodniczącego Rady Najwyższej *ZSRR. Pozbawiony silnej indywidualności, świetnie nadawał się na następcę Chruszczowa. Dlatego też w październiku 1964 tzw. grupa M.*Susłowa, A. Szelepina i W. Siemiczastnego, która obaliła Chruszczowa, wysunęła Breżniewa na stanowisko I sekretarza (od 1966 sekretarza generalnego) KC KPZR. Breżniew, posiadający początkowo słabą pozycję w aparacie władzy, systematycznie ją umacniał i zręcznie balansując między walczącymi koteriami partyjnymi obsadzał kluczowe stanowiska swoimi ludźmi, wśród których rolę jego najbliższego pomocnika odgrywał Konstantin *Czernienko. Był autorem doktryny Breżniewa o ograniczonej suwerenności krajów socjalistycznych, którą sformułował po inwazji na Czechosłowację w 1968 (*Praska wiosna). W okresie rządów Breżniewa apogeum wrogości osiągnęły stosunki radziecko-chińskie (*Chińsko-radziecki konflikt) – w1969 toczyły się walki nad rzeką Ussuri. Równocześnie, w latach siedemdziesiątych nastąpiło względne odprężenie (*Deténte) w stosunkach ZSRR z Zachodem, które zakończyło się po wysłaniu przez Breżniewa w grudniu 1979 żołnierzy radzieckich do Afganistanu (*Afgańska wojna). W polityce wewnętrznej lata rządów Breżniewa zyskały później miano „okresu zastoju”. Destalinizacyjny program Chruszczowa został zarzucony, ale Breżniew nie zdecydował się na całkowitą rehabilitację *Stalina. Masowy terror stosowany przez tego ostatniego, Breżniew zastąpił terrorem selektywnym, używanym wobec osób nastawionych nonkonformistycznie; upowszechniono wówczas m.in. metodę zamykania *dysydentów w zakładach psychiatrycznych. KPZR uległa pod kierownictwem Breżniewa swoistej decentralizacji, która objawiała się osłabieniem kontroli Moskwy nad pracą ogniw partyjnych niższych szczebli. Stworzyło to korzystne warunki dla korupcji, nepotyzmu i kumoterstwa, które osiągając niespotykane wcześniej rozmiary, dotyczyły również Breżniewa (m.in. jego zięć, wiceminister spraw wewnętrznych Jurij Czurbanow, okazał się aferzystą na wielką skalę). W miarę upływu lat Breżniew stawał się 56

coraz bardziej próżny, kolekcjonując liczne tytuły (m.in. marszałka – 1976, najwyższego zwierzchnika sił zbrojnych – 1977, ponownie przewodniczącego RN ZSRR – 1977, laureata nagród leninowskich) i odznaczenia (7 orderów Lenina, 3 gwiazdy bohatera ZSRR, 2 ordery Czerwonego Sztandaru, liczne najwyższe odznaczenia krajów satelickich). Równocześnie w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, wskutek postępującej choroby, Breżniew w coraz mniejszym stopniu uczestniczył w bez po średnim rządzeniu krajem, koncentrując się na swoim hobby – kolekcjonowaniu luksusowych samochodów. Zmarł 10 listopada 1982, a jego następcą został Jurij *Andropow. (A.D.) BRIANDA–KELLOGGA PAKT 1928 – pierwsze międzynarodowe porozumienie potępiające wojnę jako sposób rozwiązywania konfliktów. W 1927 francuski minister spraw zagranicznych Aristide Briand zaproponował *Stanom Zjednoczonym zawarcie dwustronnego układu potępiającego wojnę. W odpowiedzi, amerykański sekretarz stanu Frank B. Kellogg uznał za wskazane rozszerzenie układu w porozumienie wielostronne, do którego mogłyby przystąpić wszystkie zainteresowane kraje. W rezultacie, 27 sierpnia 1928 w Paryżu Pakt Brianda–Kelloga podpisali przedstawiciele 15 państw: Belgii, Czechosłowacji, *Francji, *Japonii, *Niemiec, *Polski, Stanów Zjednoczonych, *Włoch oraz *Wielkiej Brytanii (ta ostatnia także w imieniu Związku Południowej Afryki, *Australii, *Kanady, Indii, Irlandii i Nowej Zelandii). Traktat wszedł w życie w 1929. W następnych latach do paktu przystępowały kolejne kraje, tak że do 1939 wśród sygnatariuszy znalazły się łącznie 63 państwa. Art. I głosił, iż „sygnatariusze ...potępiają uciekanie się do wojny celem załatwienia sporów międzynarodowych i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach”. Z kolei art. II uznawał, że „...załatwianie i rozstrzyganie wszystkich sporów i konfliktów, bez względu na ich naturę i pochodzenie (...) nie powinno być osiągane nigdy inaczej jak tylko za pomocą środków pokojowych”. Pakt Brianda–Kellogga miał charakter czysto deklaratywny i jego nieprzestrzeganie nie groziło stronie łamiącej żadnymi konsekwencjami. Tylko jeden raz – w konflikcie radziecko-chińskim o linię kolejową w *Mandżurii z 1929 – pakt ten posłużył jako podstawa pokojowego rozstrzygnięcia sporu. Mimo, że nie został nigdy formalnie zerwany, był w latach trzydziestych naruszony przez Japonię, Włochy, Niemcy i ZSRR. Mimo swej nieskuteczności odegrał istotną rolę w rozwoju prawa międzynarodowego, odrzucającego wojnę jako sposób rozwiązywania sporów. (A.D.) BRYTYJSKA WSPÓLNOTA NARODÓW COMMONWEALTH – wspólnota łącząca *Wielką Brytanię i państwa będące niegdyś koloniami bądź dominiami brytyjskimi (*Brytyjskie kolonie). Wspólnota jest w dużej mierze ugrupowaniem nieformalnym, gdyż nie posiada statutu prawnego, który definiowałby cele i stanowił platformę jednoczącą członków. Niemniej jednak Commonwealth można uznać za organizację o charakterze polityczno-gospodarczym. Wspólnota pojawiła się u schyłku *pierwszej wojny światowej, jako rezultat procesu związanego ze zmianą struktury Imperium Brytyjskiego i uzyskiwaniem przez dominia statusu samodzielnych państw (*Kanada, *Australia, Nowa Zelandia, Związek Południowej Afryki). Na konferencji pokojowej w *Paryżu w 1919 tzw. białe dominia po raz pierwszy wystąpiły na arenie międzynarodowej jako niezależne państwa. W 1922 do grupy owych dominiów dołączyła Irlandia. Jesienią 1926 miała miejsce konferencja ogólnobrytyjska, w trakcie której utworzono Brytyjską Wspólnotę Narodów (British Commonwelth of Nation), jako luźny związek państw połączonych wspólnotą interesów, wynikających z faktu przynależności do starego Imperium Brytyjskiego (British Empire). Zasady funkcjonowania Brytyjskiej Wspólnoty Narodów zostały potwierdzone przez statut westminsterski uchwalony w 1931. Po *drugiej wojnie światowej w skład wspólnoty weszły Indie i Pakistan (1947) oraz Cejlon – dziś Sri Lanka (1948), po uzyskaniu przez nie niepodległości. Począwszy od 1949 zrezygnowano z nazwy Brytyjska Wspólnota Narodów na rzecz nowej – Wspólnota Narodów (Commonwealth of Nation). Stanowiło to symboliczny wyraz odchodzenia od dominacji Wielkiej Brytanii we wspólnocie i podkreślenie równoprawności wszystkich jej członków. Wraz z uzyskaniem niepodległości przez byłe kolonie brytyjskie, skład Commonwealthu uległ poszerzeniu, choć jednocześnie w 1949 wystąpiła z niego Irlandia, w 1961 *Republika Południowej Afryki i w 1972 Pakistan. Obecnie w skład wspólnoty wchodzi 48 niepodległych państw. Obok Wielkiej Brytani, królowa brytyjska jest głową 16 niepodległych krajów – Antigui i Barbudy, Australii, Bahamów, Barbadosu, Belize, Kanady, Fidżi, Grenady, Jamajki, Nowej Zelandii, Papui Nowej Gwinei, Saint Kitts-Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyn, Wysp Salomona oraz Tuvalu. Poza nimi w Commonwealth uczestniczy 29 państw, mających własną głowę państwa – *Bangladesz, Botswana, *Cypr, Dominikana, Gambia, Ghana, Gujana, Indie, Kenia, Kiribati, Lesotho, Malawi, Malezja, Malediwy, Malta, Mauritius, Nauru, *Nigeria, Samoa, Seszele, Sierra Leone, Singapur, Sri Lanka, Swaziland, Tanzania, Tonga, Trynidad i Tobago, Uganda, Vanuatu, Zambia oraz *Zimbabwe. W działaniach wspólnoty biorą także udział terytoria będące nadal posiadłościami brytyjskimi. Jedynym stale działającym organem Commonwealthu jest sekretariat mający siedzibę w Londynie. Innym 57

organem jest konsultacyjna rada ekonomiczna, która jednak pracuje tylko okazjonalnie. Najważniejsze znaczenie dla działań wspólnoty mają coroczne spotkania prezydentów i premierów państw członkowskich. Wspólnota stanowi obecnie luźną formę współpracy w dziedzinach takich jak polityka, ekonomia, nauka, edukacja, finanse, prawo i sprawy militarne, bez jednakże jakichkolwiek zobowiązań traktatowych. Głową całej wspólnoty jest królowa brytyjska. (B.B.) BRYTYJSKIE KOLONIE – terytoria w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej, których łączna powierzchnia w 1914 wynosiła 33,5 mln km2, a ludność 393,5 mln. Imperium kolonialne, którego zasadnicza część została zbudowana w XVIII, XIX i pierwszych latach XX wieku, było największe na świecie i zapewniało *Wielkiej Brytanii status globalnego mocarstwa. Po zakończeniu *pierwszej wojny światowej w ręce Anglików dostały się jeszcze – jako terytoria manda-towe *Ligi Narodów – niektóre kolonie niemieckie oraz część obszarów tureckich na *Bliskim Wschodzie. Poszerzone w ten sposób imperium, znajdowało się jednak w okresie międzywojennym w stadium chronicznego kryzysu, spowodowanego stopniowym narastaniem dążeń niepodległościowych na poszczególnych obszarach. Pierwszym sposobem rozwiązywania problemów powstających podczas zarządzania olbrzymim terytorium imperium, było nadawanie niektórym koloniom statusu dominiów, tj. regionów o pewnym stopniu niezależności od metropolii w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Jako pierwsza pozycję dominium uzyskała w 1867 Kanada, następnie zaś: Australia (1901), Nowa Zelandia (1907), Unia Południowej Afryki (1910), Nowa Funlandia (1917), Irlandia (1921). W 1926 utworzono *Brytyjską Wspólnotę Narodów, której zadaniem było podtrzymywanie więzi łączących poszczególne kraje imperium. W 1932, jako pierwsze brytyjskie terytorium mandatowe, niepodległość uzyskał *Irak. Jednak właściwy rozpad angielskiego imperium kolonialnego rozpoczął się po *drugiej wojnie światowej. Najwcześniej koniec panowania brytyjskiego nastąpił w północnej części Bliskiego Wschodu, gdzie w czasie wojny ujawniły się silne sympatie proniemieckie. 22 marca 1946 Londyn zrzekł się mandatu nad Transjordanią, a 15 maja 1948 Brytyjczycy ostatecznie wycofali się z Palestyny, gdzie trwał już konflikt między walczącymi o to terytorium Żydami i Arabami (*Bliski Wschód). Natomiast pod kontrolą brytyjską pozostały jeszcze terytoria Kuwejtu (do 19 czerwca 1961) i *Adenu (Jemen Południowy – 30 listopada 1967). 18 lipca 1947 – po masowych protestach organizowanych w Indiach (*Indii niepodległość) pod hasłem walki o niezależność – weszła w życie ustawa, która nadawała Indiom i nowo powstałemu Pakistanowi status dominiów. Oba państwa proklamowały niepodległość 15 sierpnia 1947. Dekolonizacja Indii doprowadziła do przyznania suwerenności dwóm innym posiadłościom brytyjskim w tym rejonie świata: *Birmie (4 stycznia 1948) i Cejlonowi (Sri Lanka – 4 luty 1948). Wyjątek stanowiły Malaje, gdzie od maja 1948 trwało komunistyczne powstanie zbrojne (*Malajski konflikt). Dopiero po jego ostatecznym zdławieniu, Brytyjczycy pozwolili 31 sierpnia 1957 na proklamowanie Federacji Malajów, która, po połączeniu z opuszczonymi definitywnie w 1963 przez Anglików *Singapurem i Sarawakiem, przekształciła się w Malezję. 26 lipca 1965 niepodległość uzyskały położone na Oceanie Indyjskim Malediwy, a 1 stycznia 1984 położony na północy Borneo sułtanat Brunei. W latach pięćdziesiątych rozpoczął się proces wyzwalania angielskich kolonii w Afryce. 1 stycznia 1956 niepodległość uzyskał Sudan, co ostatecznie zakończyło istnienie stworzonego w 1899 na jego obszarze kondominium brytyjsko-egipskiego (Egipt wypowiedział traktat w tej sprawie jeszcze 8 października 1951). 6 marca 1957 suwerennym państwem stała się – nazywana dotąd przez Anglików Złotym Wybrzeżem – Ghana. 1 czerwca 1960 Somalia brytyjska połączyła się z południową oraz wschodnią częścią Somalii (dawną kolonią włoską) i w miesiąc później – 1 lipca, utworzyła nie podległe państwo ze stolicą w Mogadiszu. W ślad za nią suwerennymi krajami stały się: *Nigeria (1 października 1960), Sierra Leone (27 kwietnia 1961) i Tanganika (9 grudnia 1961). Ta ostatnia zjednoczyła się z niepodległym od 10 grudnia 1963 Zanzibarem i 27 kwietnia 1964 utworzyła Tanzanię. Proces dekolonizacji brytyjskich posiadłości w Afryce trwał do połowy lat siedemdziesiątych, a wyznaczały go kolejne akty niepodległości: Ugandy (9 października 1962), Kenii (12 grudnia 1963), Niasa (Malawi – 6 lipca 1964), Rodezji Północnej (Zambia – 24 października 1964), Gambii (18 luty 1965), Beczuany (Botswany – 30 września 1966), Basuto (Lesotho – 4 października 1966), Mauritiusa (12 marca 1968), Suazi (Ngwane – 6 września 1968), Seszeli (29 czerwca 1976). 11 listopada 1965, biała mniejszość zamieszkująca Rodezję ogłosiła bez zgody Londynu deklarację suwerenności, ale po piętnastu latach zmuszona była oddać władzę ludności czarnoskórej, która 18 kwietnia 1980 proklamowała powstanie *Zimbabwe. 16 sierpnia 1960 Brytyjczycy przyznali niepodległość ogarniętemu konfliktem grecko-tureckim *Cyprowi, a 21 września 1964 suwerennym krajem stała się położona na Morzu Śródziemnym Malta. W 1962 rozpoczęła się dekolonizacja brytyjskich posiadłości na półkuli zachodniej, która przyniosła suwerenność Jamajce (6 sierpnia 1962), Trynidadowi i Tobago (30 sierpnia 1962), Gujanie (26 maja 1966), Barbadosowi (30 listopada 1966), Wyspom Bahama (9 lipca 1973), Grenadzie (7 luty 1974), Dominice 58

(3 listopada 1978), Saint Lucii (22 luty 1979), Saint Vincent i Grenadynie (27 października 1979), Brytyjskiemu Hondurasowi (Belize – 21 września 1981), Antigui-Barbudzie (1 listopada 1981), Saint Christopher (St Kitts) i Newis (19 września 1983). 1 stycznia 1962 niepodległość uzyskały Samoa Zachodnie, a w latach następnych kolejne kolonie brytyjskie położone na Pacyfiku: Nauru (31 stycznia 1968), Wyspy Tonga (4 czerwca 1970), Fidżi (10 października 1970), Papua-Nowa Gwinea (16 września 1975), Wyspy Salomona (7 lipca 1978), Wyspy Ellice (Tuvalu – 1 października 1978), Wyspy Gilberta, Feniks i Line (Kiribati – 12 lipca 1979), Vanuatu (30 lipca 1980). W 1997, zgodnie z ustaleniami zawartymi z Pekinem w granice Chin powrócił *Hongkong. Obecnie pod kontrolą Londynu znajdują się jeszcze następujące terytoria zamorskie: Anguilla (w 1969 jednostronnie ogłosiła niepodległość), Brytyjskie Terytorium Antarktyczne, Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego (Wyspy Czagos), Bermudy, Dziewicze Wyspy Brytyjskie, Falklandy-Malwiny (przedmiot sporu z Argentyną, który doprowadził w 1982 do wojny *falklandzkiej), Gibraltar (jego zwrotu domaga się Hiszpania), Kajmany, Montserrat, Pictairn, Święta Helena, Turks i Caicos. (A.D.) BRZESKI TRAKTAT 1918 – układ pokojowy podpisany 3 marca 1918 w Brześciu nad Bugiem między Rosją Radziecką (*ZSRR) a *Niemcami, Austro-Węgrami, *Turcją i Bułgarią, kończący działania na froncie wschodnim *pierwszej wojny światowej. Idea zawarcia pokoju z Niemcami i ich sojusznikami, której głównym orędownikiem był Włodzimierz *Lenin, budziła duże opory w kierownictwie partii bolszewickiej (*Bolszewicy). Grupa tzw. „lewicowych komunistów” na czele z Nikołajem *Bucharinem, uważała, że zawieranie pokoju z państwami reakcyjnymi jest niezgodne z ideologią bolszewicką i powinno się za wszelką cenę kontynuować walkę w celu przeniesienia rewolucji na obszar Niemiec i Austro-Węgier. Zawarcie separatystycznego pokoju miało też negatywne skutki propagandowe, potwierdzało bowiem wcześniejsze zarzuty stawiane bolszewikom o korzystanie z finansowej i organizacyjnej pomocy Niemiec (jej przejawem był m.in. udział władz niemieckich w przetransportowaniu Lenina w 1917 ze Szwajcarii do Rosji). Mimo to Lenin, wobec narastających problemów z utrzymaniem (*Rosyjska wojna domowa) świeżo zdobytej władzy (*Październikowa rewolucja), zdecydował się na podjęcie negocjacji pokojowych. 15 grudnia 1917 podpisano w Brześciu układ o zawieszeniu broni, a w tydzień później rozpoczęto właściwe rokowania. Kierujący radziecką delegacją (od 9 stycznia 1918) Lew *Trocki był zdania, że rozmowy należy maksymalnie przeciągać, ale żadnego układu nie podpisywać. Dawałoby to bolszewikom wszystkie korzyści płynące z pokoju, bez jego formalnego zawierania. Druga strona okazała się jednak niepodatna na tego rodzaju manipulacje. Kiedy stało się jasne, że Rosjanie celowo przedłużają rozmowy, państwa centralne podpisały 9 lutego 1918 układ pokojowy z Ukraińską Centralną Radą (*Ukraińska Republika Ludowa), co miało sygnalizować niemieckie poparcie dla narodowych dążeń ukraińskich w sytuacji, kiedy bolszewicy kontrolowali większą część Ukrainy (w tym zajęty przez ich oddziały właśnie 9 lutego Kijów). Układ ten wywołał jednak ogromne oburzenie przede wszystkim wśród Polaków, ponieważ Niemcy przekazali w nim Ukrainie Chełmszczyznę i część Podlasia. Natomiast Trockiego nie skłonił do zmiany stanowiska. 10 lutego oświadczył on, że Rosja Radziecka zaprzestaje wojny z państwami centralnymi, ale nie podpisze „aneksjonistycznego pokoju”. W tej sytuacji przewodniczący niemieckiej delegacji Richard Kühlmann uznał, że stanowisko strony radzieckiej przekreśla zawarte w grudniu zawieszenie broni. 18 lutego wojska niemieckie i austro-węgierskie przeszły do ofensywy na froncie wschodnim, zajmując w ciągu kilku dni znaczne obszary na Ukrainie, Białorusi i w Estonii. Wobec niemożności stawienia poważniejszego oporu, kierownictwo bolszewickie – pod silną presją Lenina – zdecydowało się na natychmiastowe przyjęcie nowych niemieckich warunków, przedstawionych w ultimatum z 23 lutego. Na mocy podpisanego 3 marca traktatu brzeskiego Rosja Radziecka zrzekła się ziem polskich, Litwy, Finlandii, Estonii, Łotwy i Ukrainy, które przejść miały pod kontrolę Niemiec. Turcja uzyskać miała natomiast okręgi Ardahan, Kars i Batum. Łącznie oznaczało to utratę terytorium o powierzchni około 1 miliona km2. Ponadto Rosja Radziecka została zobowiązana do przeprowadzenia demobilizacji oraz uznania postanowień układu zawartego przez państwa centralne z Radą Ukraińską w dniu 9 lutego 1918. Zakończenie działań wojennych na froncie wschodnim, będące rezultatem pokoju brzeskiego, było korzystne dla obu stron: bolszewicy zlikwidowali w ten sposób jedno z głównych zagrożeń dla swojej świeżo ustanowionej dyktatury, natomiast państwa centralne uzyskały możliwość przerzucenia znacznych sił na front zachodni. 13 listopada 1918, wkrótce po kapitulacji Niemiec na zachodzie, Rosja Radziecka anulowała traktat brzeski. (A.D.) BUCHARIN NIKOŁAJ (1888–1938) – działacz partii *bolszewickiej. Po wstąpieniu w 1906 do SDPRR/b/ szybko awansował, zostając w wieku dwudziestu lat członkiem Komitetu Moskiewskiego. Aresztowany i skazany na zesłanie, uciekł w 1912 za granicę. Po rewolucji *lutowej znalazł się ponownie w Rosji, gdzie 59

rozpoczął redagowanie bolszewickiego pisma „Socjał­diemokrat”. W sierpniu 1917 wszedł w skład Komitetu Centralnego, a w dniach rewolucji *październikowej odegrał istotną rolę w przejęciu władzy przez bolszewików w Moskwie. Po rewolucji redagował „Prawdę” (1918–29) i pracował w aparacie partyjnym. Jako przeciwnik pokoju *brzeskiego i lider grupy tzw. „lewicowych komunistów” znalazł się w ostrej opozycji wobec *Lenina. Od 1919 był zastępcą członka, a od 1924 członkiem Biura Politycznego. Szczególnie popularny w moskiewskiej organizacji partyjnej, był głównym sojusznikiem *Stalina w walce toczonej w latach 1926–27 z grupą *Trockiego, *Kamieniewa i *Zinowiewa. Od 1926 do 1929 pracował na stanowisku przewodniczącego Komitetu Wykonawczego *Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu). W 1929 wystąpił przeciwko odchodzeniu od *NEP-u i programowi przymusowej *kolektywizacji, co spowodowało konflikt ze Stalinem i usunięcie Bucharina z Biura Politycznego oraz Komitetu Centralnego pod zarzutem odchylenia prawicowego. Po złożeniu samokrytyki został w 1933 redaktorem „Izwiestii”, a w roku następnym zastępcą członka KC. Jako jeden z najwybitniejszych teoretyków bolszewickich był współautorem konstytucji ZSRR z 1936. Aresztowany wiosną 1937 znalazł się na ławie oskarżonych w procesie przeciw antyradzieckiemu blokowi prawicy i trockistów (tzw. trzeci „proces moskiewski” 2–13 marzec 1938). Został w jego trakcie skazany na śmierć i stracony 15 marca 1938. Zrehabilitowano go w1988. Bucharin był autorem szeregu prac z zakresu filozofii i ekonomii marksistowskiej. (A.D.) BUŁGARII ODEJŚCIE OD KOMUNIZMU 1989–1994 – proces zerwania Bułgarii z *komunizmem i przejście tego kraju do systemu demokratycznego. Bułgaria przez lata miała opinię najbardziej lojalnego sojusznika ZSRR w bloku wschodnim. Bułgarski przywódca komunistyczny Todor *Żiwkow doszedł do władzy w 1954 będąc zdeklarowanym stalinistą, a potem rządził krajem przez 35 lat, niewolniczo podążając za wskazaniami politycznymi płynącymi z Moskwy. Stopień totalitaryzacji życia publicznego w Bułgarii był wyjątkowo wysoki, a władze w pełni kontrolowały wszelkie zachowania społeczne. W kraju praktycznie aż do 1988 nie istniała jakakolwiek zorganizowana opozycja polityczna. Pierwszym ugrupowaniem opozycyjnym było powstałe 16 stycznia 1988 Niezależne Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka (NSOPCz). W następnych miesiącach powstały krytyczne wobec komunizmu organizacje ekologiczne, religijne, kluby intelektualistów oraz ruchy obrony mniejszości tureckiej i Pomaków, czyli Bułgarów wyznających islam. W lutym 1989 powstała „Podkrepa”, pierwszy niezależny bułgarski związek zawodowy, wzorujący się na polskiej *„Solidarności”. W marcu 1989 utworzono ruch ekologiczny „Ekogłasnost”, który potem wyróżnił się szczególną aktywnością, także o charakterze politycznym. Na działalność niezależną komunistyczne władze odpowiedziały represjami. Niektórzy opozycjoniści trafili do aresztów, innych poturbowali „nieznani sprawcy”. Przeciwko demonstrantom, którzy w maju 1989 pojawili się na ulicach bułgarskich miast, skierowano oddziały wojska wsparte czołgami. 20 maja wojsko zabiło około 30 manifestantów w kilku miastach kraju. Władze deportowały najaktywniejszych działaczy mniejszości tureckiej. Zezwolono też Turkom bułgarskim na masowy wyjazd z kraju. Do końca sierpnia wyjechało ponad 300 tys. osób. W październiku opozycja zorganizowała w Sofii kilka spektakularnych demonstracji, wykorzystując odbywającą się w mieście Międzynarodową Konferencję Ekologiczną *KBWE „Ekoforum”. Pod koniec października zaniepokojone rozwojem wydarzeń władze ponownie sięgnęły po represje. Z Sofii wywieziono kilku liderów opozycji, a także dotkliwie pobito działaczy „Ekogłasnosti”, zbierających w stolicy podpisy pod petycją do parlamentu, żądającą swobody manifestacji. W kilka dni później władze jednak niespodziewanie zaczęły ustępować. Zezwolono mianowicie na odbycie 3 listopada niezależnej manifestacji w Sofii. Manifestacja ta, w której uczestniczyło 8 tys. ludzi, była pierwszą legalną antyrządową demonstracją w historii powojennej Bułgarii. 10 listopada podczas plenum Komitetu Centralnego Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BPK) ogłoszono dymisję Żiwkowa z zajmowanych przez niego stanowisk sekretarza generalnego partii i przewodniczącego Rady Państwa, podając jako przyczynę „podeszły wiek i przemęczenie pracą”. Następcą Żiwkowa został wieloletni minister spraw zagranicznych Peter Mładenow. 16 listopada z władz partyjnych usunięto kilka najbardziej skompromitowanych osób. Opozycja uznała wszystkie te posunięcia za manewr taktyczny. 18 listopada 100 tys. uczestników demonstracji w Sofii domagało się zniesienia przewodniej roli partii, porzucenia cenzury i zalegalizowania ugrupowań opozycyjnych. 7 grudnia 13 formacji niezależnych utworzyło koalicyjną Unię Sił Demokratycznych (USD), na czele której stanął profesor filozofii Żeliu Żelew. Przez cały grudzień w stolicy Bułgarii odbywały się masowe demonstracje, organizowane pod hasłami natychmiastowego demontażu komunizmu i przejścia do wielopartyjnej demokracji. 15 stycznia 1990 parlament podjął decyzję o usunięciu z konstytucji zapisu o przewodniej roli partii komunistycznej. W dzień później rozpoczęły się rozmowy bułgarskiego „okrągłego stołu” (*Okrągły stół) przy którym zasiedli przedstawiciele władz i opozycji. W styczniu przed sądem, z oskarżenia o korupcję i nadużycie władzy, stanął 60

Żiwkow. Bułgaria stała się więc – jeśli pominąć specyficzny przypadek Nicolae *Ceausescu w Rumunii – pierwszym krajem Europy Wschodniej, który postawił przed sądem byłego przywódcą komunistycznego. 4 września 1992 Żiwkow został ostatecznie skazany na 7 lat więzienia. Toczące się ze zmiennym powodzeniem rozmowy „okrągłego stołu” zakończyły się 12 marca 1990 podpisaniem porozumienia, które przewidywało rozpisanie w czerwcu wolnych wyborów parlamentarnych. Opozycja nie przyjęła oferowanych jej miejsc w rządzie. 3 kwietnia BPK przekształciła się w Bułgarską Partię Socjalistyczną (BPS), dystansując się jednocześnie od ideologii komunistycznej. Tego samego dnia rozwiązano Radę Państwa, a nowo utworzone stanowisko prezydenta objął Mładenow. Z wyborów czerwcowych zwycięsko wyszli eks-komuniści, co było sporym zaskoczeniem dla międzynarodowej opinii publicznej. BPS uzyskała 211 mandatów w 400-osobowym parlamencie, podczas gdy USD zadowolić się musiała 144 miejscami. Po wyborach powstał jednopartyjny rząd tworzony przez BPS, ponieważ opozycja ponownie nie zgodziła się na utworzenie koalicji. W lipcu pojawiły się nagle pogłoski o tym, że prezydent Mładenow w grudniu 1989 domagał się użycia siły przeciw demonstrantom. Pod naciskiem masowych wystąpień społecznych, skompromitowany Mładenow 6 lipca zrezygnował z prezydentury na rzecz lidera opozycji demokratycznej Żelewa. Tym samym sytuacja w Bułgarii stała się odwrotnością modelu polskiego (*Polska) – prezydent pochodził z opozycji, zaś rząd znajdował się pod kontrolą eks-komunistów. Ten stan rzeczy utrzymał się do 29 listopada 1990, kiedy to gabinet socjalistów podał się do dymisji, a na jego miejsce przyszedł rząd pozapartyjny kierowany przez Dymitra Popowa. W październiku 1991 w Bułgarii odbyły się kolejne wybory parlamentarne. Tym razem wygrała USD, która zdobyła 110 miejsc w 240-osobowym parlamencie. Postkomunistyczna BPS uzyskała 106 miejsc, a reprezentujący Turków Ruch Praw i Swobód (RPS) – 24. W następstwie wyborów powstał rząd koalicyjny łączący USD i RPS, a nowym premierem został Filip Dymitrow. W styczniu 1992 w Bułgarii miały miejsce wybory prezydenckie. 12 stycznia w I turze urzędujący prezydent Żelew z USD dostał 45% głosów, co nie wystarczyło mu jednak do zwycięstwa. 19 stycznia w II turze Żelew zebrał 53%, pozostawiając w pobitym polu kandydata BPS Wyłko Wyłkanowa, który dostał 47% głosów. Wybory prezydenckie potwierdziły niewielką przewagę dawnej opozycji nad eks-komunistami. Jesienią 1992 w łonie USD doszło do podziałów. Część tej partii gwałtownie wystąpiła przeciwko prezydentowi Żelewowi zarzucając mu zdradę ideałów demokratycznych i sympatyzowanie z eks-komunistami. Na tym tle doszło do napięć między prezydentem Żelewem a krytycznym wobec niego premierem Dymitrowem. Pod koniec października 1992 upadł rząd Dymitrowa, gdyż parlament odrzucił jego wniosek o wotum zaufania. Wydarzenie to jeszcze bardziej zantagonizowało i tak już napiętą sytuację polityczną. W rządzącej USD doszło do rozłamu. Po trwającym 2 miesiące kryzysie gabinetowym, podczas którego nie powiodły się dwie próby utworzenia rządu podjęte kolejno przez USD i BPS, 30 grudnia 1992 fotel premiera Bułgarii objął ostatecznie doradca prezydenta Żelewa Luben Berow. Jego rząd poparło w parlamencie 80 eks-komunistów, 24 posłów tureckiego RPS i tylko 20 przedstawicieli USD. Gabinet ten był ostro zwalczany przez opozycyjną wobec niego USD. Wiosną 1994 parlament głosował już szósty wniosek o wotum nieufności dla rządu. Wniosek ten upadł, gdyż nie uzyskał poparcia ponad połowy posłów, lecz za rządem opowiedziało się tylko 25 depu-towanych. W tej sytuacji premier Berow wystąpił o 3-miesięczne wotum zaufania, aby jego gabinet mógł dokończyć nie cierpiące zwłoki prace. Gdy okres ten wygasł, 2 września 1994 rząd podał się do dymisji, która została przyjęta przez parlament. Na czele nowego gabinetu stanął Dymitr Łudiew. W połowie października powstał kolejny rząd na czele z panią Renatą Indżową. Cechą charakterystyczną systemu politycznego Bułgarii stają się zatem częste kryzysy rządowe. Niestabilność polityczna raczej nie sprzyja rozwiązywaniu poważnych problemów gospodarczych. Zadłużenie zagraniczne Bułgarii sięga 10 mld dolarów, a przestarzały przemysł wymaga szybkiej modernizacji. (M.B.) BURSKA WOJNA – konflikt zbrojny toczony w latach 1899–1902 w Afryce Południowej między niepodległymi republikami burskimi a *Wielką Brytanią. W połowie wieku XIX Burowie – potomkowie holenderskich kolonistów – utworzyli dwie niepodległe republiki: Oranię i Transwal. Brytyjczycy początkowo uznali oba państwa, lecz po odkryciu na ich terenach olbrzymich złóż złota, zmienili zdanie i w 1877 proklamowali przyłączenie państw burskich do swoich kolonii południowoafrykańskich. Burowie zareagowali na ten krok w 1881 zbrojnym powstaniem, podczas którego zadali Brytyjczykom ciężkie straty. Klęska zmusiła rząd w Londynie do ponownego uznania odrębności republik burskich. Stosunki bursko-brytyjskie zaostrzyły się gwałtownie w 1899. Władze angielskie oskarżały Burów o łamanie praw mieszkających w Oranii i Transwalu osadników brytyjskich. Krytycznie także oceniały poczynania prezydenta Transwalu Paulusa Krugera (1825–1904), który zamierzał bliżej związać swe państwo z *Niemcami. Londyn uznał to za złamanie porozumień, na mocy których polityka zagraniczna burskich republik winna znajdować się pod brytyjskim 61

zwierzchnictwem. W zgodnej opinii badaczy prawdziwą jednak przyczyną wybuchu wojny była chęć Brytyjczyków opanowania burskich złoży złota. 11 października 1899 Burowie zaatakowali koncentrujące się na granicy wojska brytyjskie. Świetnie znające teren i niezwykle zdeterminowane oddziały Burów odniosły szereg sukcesów w bitwach granicznych, wchodząc nawet na tereny brytyjskich kolonii Beczuany i Natalu, gdzie oblegały szereg miast i garnizonów wojskowych. Na wieść o tych wydarzeniach Brytyjczycy szybko przerzucili do Afryki Południowej silne formacje wojskowe, przechodząc w styczniu 1900 do kontr ofensywy. Na przestrzeni lutego i marca wojska brytyjskie w toku zaciekłych walk rozbiły główne siły Burów, co umożliwiło im zajęcie w sierpniu Oranii i Transwalu. Pobici Burowie przeszli do działań partyzanckich. Liczącym 20 tys. partyzantów oddziałom burskim Brytyjczycy przeciwstawili 250 tys. armię, która jednak nie była w stanie opanować sytuacji. Szybko przemieszczające się oddziały partyzanckie zadawały Brytyjczykom ciężkie straty. W odwecie agresorzy zastosowali taktykę „spalonej ziemi”, podejmując ostre represje w stosunku do burskiej ludności cywilnej. Głównodowodzący wojskami brytyjskimi generał Horatio Kitchener zarządził wręcz zamykanie ludności cywilnej sprzyjającej partyzantom w specjalnie do tego celu utworzonych obozach koncentracyjnych. Wojnę burską zakończył traktat pokojowy podpisany 31 maja 1902 w Vereeniging. Na jego mocy burskie republiki Orania i Transwal straciły samodzielność polityczną, przechodząc pod zwierzchnictwo Wielkiej Brytanii. W zamian Brytyjczycy zobowiązali się szanować burski samorząd, a także wypłacili Burom 3 mln funtów w celu odbudowy zniszczonych podczas wojny farm rolniczych. (M.B.) BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972–1973 – wojna między plemionami Hutu i Tutsi o władzę nad małym afrykańskim państwem Burundi. 29 kwietnia 1972 wy wodzący się z plemienia Hutu powstańcy zaatakowali wojska rządowe i ludność należącą do plemienia Tutsi. Hutu stanowili zdecydowaną większość mieszkańców kraju (85%), lecz władzę w Burundi od chwili uzyskania w 1962 niepodległości sprawowali przedstawiciele mniejszościowego plemienia Tutsi (14% populacji). Powstanie Hutu szybko się załamało, a wojska Burundi, opanowane przez Tutsi, rozpoczęły masakrowanie przeciwników. Ponad 100 tys. Hutu zbiegło do Tanzanii, Rwandy i Zairu. Po zreorganizowaniu sił, 10 maja 1973 powstańcy Hutu z Rwandy i Tanzanii uderzyli na wojska burundyjskie. Podobnie jak rok wcześniej rebelianci niebawem zmuszeni zostali do odwrotu. W pościgu za uciekającymi Hutu pod koniec czerwca wojska Burundi wtargnęły na terytorium Tanzanii. Doszło do drobnych potyczek burundyjsko-tanzańskich. 21 lipca, po mediacji prezydenta Zairu *Mobutu Sese Seko, stosunki burundyjsko-tanzańskie wróciły do normy. Burundyjska wojna domowa lat 1972–1973 pochłonęła 150 tys. ofiar śmiertelnych wśród Hutu i 10 tys. wśród Tutsi. Do dnia dzisiejszego w Burundi, które jest jednym z najbiedniejszych krajów Afryki, władza należy do plemienia Tutsi, choć na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięć dziesiątych zainicjowano proces międzyplemiennego pojednania. (M.B.) BUSH GEORGE (ur. 1924) – polityk amerykański, 41 prezydent *USA. Urodził się w rodzinie bogatego bankiera i senatora. Lata dzieciństwa i młodości spędził w mieście Greenwich w stanie Connecticut. W 1942 ochotniczo wstąpił do wojska. Przez 3 lata służył jako pilot bombowca w lotnictwie marynarki wojennej, uczestnicząc w walkach na Pacyfiku. Dał się poznać jako wzorowy i odważny żołnierz, czego wyrazem są liczne ordery, które otrzymał. Po ukończeniu studiów w 1948 przeniósł się do Teksasu, gdzie rozpoczął pracę w branży petrochemicznej. Był współzałożycielem dwóch dużych firm naftowych – Zapata Petroleum Corporation i Zapata Off-Shore Company. W 1959 zaangażował się w Houston w działania Partii Republikańskiej. Z jej ramienia w 1964 ubiegał się bez powodzenia o miejsce w Senacie. W dwa lata później zasiadł jednak w Izbie Reprezentantów. W 1970 ponownie przegrał rywalizację o mandat senatorski. Bush był już jednak wtedy politykiem szeroko znanym, co spowodowało, że prezydent Richard *Nixon powierzył mu stanowisko przedstawiciela USA przy *ONZ, którą to funkcję piastował w latach 1971–72. W 1974 został przewodniczącym Krajowego Komitetu Partii Republikańskiej. Jako nieformalny szef partii wzywał zamieszanego w aferę *Watergate Nixona do rezygnacji z prezydentury. Pod koniec 1974 nowy prezydent – Gerald *Ford mianował Busha szefem misji łącznikowej w Pekinie. Na tym niezwykle delikatnym stanowisku wyróżnił się sporymi talentami dyplomatycznymi i politycznymi, przygotowując grunt do nawiązania oficjalnych stosunków między USA a Chińską Republiką Ludową. W latach 1976–77 Bush był dyrektorem CIA (*Centralna Agencja Wywiadowcza). W 1980 postanowił ubiegać się o nominację prezydencką republikanów. W trakcie pierwszych prawyborów wypadł jednak zdecydowanie słabiej od Ronalda *Reagana. Dlatego też w maju postanowił wycofać własną kandydaturę i jednocześnie poparł Reagana. W rewanżu Reagan zaoferował mu wiceprezydenturę u swego boku, na co też Bush przystał. Po zwycięskich dla republikanów wyborach prezydenckich w 1980 Bush został więc wiceprezydentem. Funkcję tę pełnił przez dwie kadencje, czyli do 1988. Będąc wiceprezydentem Bush pozostawał w cieniu bardzo popularnego 62

Reagana, którego był lojalnym współpracownikiem. Okres ten potrafił wszakże wykorzystać do budowy własnego autorytetu politycznego. W 1988 stał się więc naturalnym kandydatem swej partii na prezydenta. W wyborach prezydenckich w listopadzie 1988 Bush uzyskał 54% głosów, wyraźnie dystansując kandydata demokratów Michaela Dukakisa. W konsekwencji wprowadził się do Białego Domu jako 41 prezydent USA. Jako szef państwa kontynuował w polityce zagranicznej linię swego poprzednika, która charakteryzowała się aktywnością i konsekwencją. Przeszedł też do historii jako ten, za którego prezydentury załamał się światowy system komunistyczny (*Komunizm). W tych przełomowych czasach Bush zapewnił swemu krajowi stanowcze i pewne kierownictwo. Po inwazji *Iraku na Kuwejt (*Wojna w Zatoce Perskiej) Bush nie wahał się wysłać wojsk amerykańskich do walki. Zwycięska operacja wojskowa „Pustynna Burza” spowodowała, że w 1991 Bush bił rekordy popularności w społeczeństwie amerykańskim. Wydawało się, iż nie będzie on miał jakichkolwiek kłopotów z reelekcją. Tymczasem w trakcie kampanii wyborczej 1992 autorytet polityczny Busha uległ załamaniu. Przyczyniła się do tego zła sytuacja gospodarcza kraju oraz pojawiające się zarzuty, że skupiający się na polityce zagranicznej prezydent zaniedbał sprawy wewnętrzne. Tę ocenę zdawali się podzielać amerykańscy wyborcy. W efekcie faworytem wyborów w listopadzie 1992 był demokrata Bill *Clinton, a notowania Busha nie stały wysoko. Wyniki głosowania potwierdziły w pełni te prognozy. Bush, na którego głosowało 38% wyborców, zapewnił sobie zwycięstwo jedynie w 18 stanach, przegrywając wyraźnie w stosunku do Clintona. (M.B.) CAMP DAVID 1979 UKŁAD Z CAMP DAVID – egipsko-izraelskie porozumienie pokojowe wynegocjowane pod auspicjami USA we wrześniu 1978 w Camp David. Rozmowy w Camp David – jest to letniskowa rezydencja prezydentów amerykańskich w stanie Maryland – toczyły się w dniach 5–17 września 1978 z udziałem prezydenta Egiptu Anwara *Sadata, premiera *Izraela Menachema *Begina i prezydenta USA Jimmy *Cartera, który był gospodarzem spotkania. Porozumienie pokojowe zawarte w rezultacie tych rozmów stanowiło przełom w stosunkach egipsko-izraelskich. Oba pozostające w głębokim konflikcie państwa weszły na drogę wzajemnej współpracy. Układ z Camp David zapowiadał podpisanie w ciągu kilku miesięcy traktatu pokojowego między Egiptem a Izraelem. Oba państwa nawiązały stosunki dyplomatyczne. W ślad za tym pójść miały normalne kontakty polityczne i ekonomiczne. Egipt i Izrael zgodziły się na demilitaryzację obszaru przygranicznego. Izrael zobowiązał się do wycofania swych wojsk z półwyspu Synaj, który zdobył w wojnie *sześciodniowej 1967. Zapowiedział także, iż po 5 latach zezwoli Palestyńczykom zamieszkującym Zachodni Brzeg Jordanu na powołanie autonomicznych instytucji władzy lokalnej. Po rozmowach w Camp David Egipt popadł w izolację wewnątrz świata arabskiego. Oskarżono go o paktowanie z wrogiem i zdradę narodu arabskiego. Nie zrażony tą reakcją prezydent Sadat kontynuował w następnych miesiącach dzieło pojednania z Izraelem. Sadat i Begin w 1978 uhonorowani zostali Pokojową Nagrodą Nobla. 26 marca 1979 w Waszyngtonie przywódcy Egiptu i Izraela podpisali traktat pokojowy, co stanowiło wypełnienie porozumień z Camp David. 25 kwietnia 1982, po 15 latach okupacji, Izrael przekazał Egiptowi półwysep Synaj. Do dnia dzisiejszego stosunki egipsko-izraelskie są poprawne, pomimo pojawiających się od czasu do czasu problemów. (B.B.) CANARIS WILHELM (1887–1945) – admirał, szef niemieckiego wywiadu wojskowego Abwehra. Urodził się w Aplerbeck pod Dortmundem w rodzinie dyrektora huty. W 1905 wstąpił do szkoły kadetów marynarki w Kilonii, w 1908 uzyskał stopień podporucznika. W czasie *pierwszej wojny światowej służył początkowo na okrętach bojowych, a następnie – po internowaniu w Chile, z którego zdołał zbiec – w wywiadzie wojskowym, wykonując tajne misje w Hiszpanii. W 1918 powrócił do służby w marynarce wojennej, dochodząc w 1932 do stopnia komandora porucznika i stanowiska dowódcy okrętu. W styczniu 1935 został mianowany szefem Abwehry. W ciągu kilku lat doprowadził do reorganizacji i znacznej rozbudowy wywiadu wojskowego (w 1943 Abwehra liczyła 30 tys. funkcjonariuszy), czyniąc zeń jedno z ważniejszych narzędzi, które umożliwiły sukcesy militarne Trzeciej Rzeszy. Równocześnie, w drugiej połowie lat trzydziestych, Abwehra rozpoczęła walkę z konkurencyjnym wywiadem SD (Służbą Bezpieczeństwa *SS). Od 1938 Canaris wspierał rodzące się w kręgach generalicji projekty usunięcia *Hitlera i pozbawienia *NSDAP władzy w *Niemczech. W czasie wojny starał się w wielu sprawach prowadzić niezależną politykę, co wzbudzało rosnące niezadowolenie Hitlera i w rezultacie pozwalało *Himmlerowi ograniczać stopniowo znaczenie Abwehry. Szczególne niezadowolenie Führera wzbudziło wspieranie przez Canarisa generała Andrieja *Własowa oraz niepodległościowych dążeń ukraińskich. W 1943 Canaris umożliwił A. Trottowi, reprezentującemu antynazistowską grupę Kreisauer Kreis, przeprowadzenie rozmów z przedstawicielami *USA. Był też współautorem planu mobilizacyjnego Walkiria, którym posłużyli się 20 lipca 1944 uczestnicy *zamachu na Hitlera. Podejrzewany o opozycyjność, został 19 lutego 1944 zdjęty ze stanowiska szefa likwidowanej w tym 63

czasie Abwehry, a następnie, po krótkim areszcie domowym, mianowany kierownikiem urzędu ds. wojny handlowej i gospodarczej. W trzy dni po nieudanym *zamachu lipcowym na Hitlera Canaris został aresztowany, a 9 kwietnia 1945 zamordowany w obozie we Flossenburgu. (A.D.) CARLOS (ur. 1949) – wł. Sanchez Iljicz Ramirez, jeden z najsłynniejszych terrorystów lat siedemdziesiątych. Urodził się 12 października 1949 w Caracas (Wenezuela) w rodzinie bogatego adwokata. W wieku 15 lat wstąpił do Wenezuelskiej Partii Komunistycznej i w krótkim czasie stanął na czele organizacji partyjnej w Caracas. W 1966 przeszedł pierwsze przeszkolenie terrorystyczne w obozie KGB (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) w Matanzas pod Hawaną. W dwa lata później rozpoczął studia na Uniwersytecie im. Patrice Lumumby w Moskwie. W 1970 usunięto go jednak z uczelni za hulaszczy tryb życia. Nawiązał wówczas współpracę z Ludowym Frontem Wyzwolenia Palestyny (LFWP). W następnych latach przebywał w NRD (*Niemcy), Jordanii, *Francji, Danii i *Wielkiej Brytanii, gdzie prowadził różne operacje na rzecz ruchu palestyńskiego. Przypuszczalnie w 1973 został szefem siatki LFWP w Paryżu. Dokonał m.in. zamachu na przywódcę syjonistycznego (*Syjonizm) Josepha Siefa (30 grudnia 1973), ataków bombowych na redakcje trzech paryskich dzienników (3 sierpień 1974) oraz napadu na ambasadę francuską w Hadze (13 września 1974). Nie powiódł się natomiast – wskutek przeciwdziałania izraelskiego wywiadu – atak na tranzytowy obóz Żydów radzieckich w Austrii we wrześniu 1973. Carlos wspierał też inne organizacje terrorystyczne *Irlandzką Armię Republikańską (IRA), ETA (*Baskijski problem), *Frakcję Czerwonej Armii (RAF), *Czerwone Brygady, stając się symbolem jedności działania międzynarodowego *terroryzmu. W styczniu 1975 przeprowadził dwa ataki na izraelskie samoloty lądujące w Paryżu. 27 czerwca 1975, zagrożony zdemaskowaniem, zastrzelił w Paryżu trzech nieuzbrojonych policjantów oraz własnego współpracownika Michela Moukarbala. 21 grudnia 1975 przeprowadził swą najgłośniejszą akcję terrorystyczną, atakując siedzibę *OPEC w Wiedniu i biorąc jako zakładników 11 ministrów. Dwóch z nich (irańskiego i saudyjskiego) zwolnił za okup w wysokości 5 mln $. Poróżniło go to z przełożonymi ruchu palestyńskiego – Wadi Haddadem i George Habaszem. Na przełomie lat 70-tych i 80-tych przebywał w różnych krajach, m.in. w NRD (*Niemcy) oraz Węgrzech. W czasie pobytu w Budapeszcie wystosował osobiste podziękowanie do Janosa *Kadara za pomoc w „działalności rewolucyjnej”. W 1982 – po aresztowaniu we Francji niemieckiej terrorystki z *RAF Magdaleny Kopp, która była jego kochanką (później żoną) – wznowił działalność terrorystyczną, domagając się jej zwolnienia. 29 marca 1982 dokonał ataku bombowego na pociąg relacji Paryż–Tuluza, a 22 kwietnia 1982 na paryską redakcję pisma „Al Watan al Arabi”. 25 sierpnia 1983 podłożył bombę w siedzibie „Domu Francuskiego” w Berlinie Zachodnim, a 31 grudnia 1983 na dworcu w Marsylii. Łącznie ofiarą jego zamachów terrorystycznych padło kilkadziesiąt osób. W drugiej połowie lat 80-tych rozeszły się pogłoski, że Carlos (nazywany też często „Szakalem”) został zamordowany przez libijskie służby specjalne. Dlatego też sensacją stało się odnalezienie Carlosa przez agentów francuskiego kontrwywiadu (DST) w stolicy Sudanu Chartumie. W sierpniu 1994 został on – przypuszczalnie za cichą zgodą rządu sudańskiego, zabiegającego o poprawę swojego wizerunku na arenie międzynarodowej – porwany i przewieziony do Paryża. 24 grudnia 1997 Carlos został skazany przez sąd w Paryżu na karę dożywotniego więzienia. (A.D.) CARTER JIMMY (ur. 1924) – polityk amerykański, 39 prezydent *USA. Urodził się w Plains w stanie Georgia w rodzinie farmera zajmującego się uprawą orzeszków ziemnych. Kształcił się w Akademii Marynarki Wojennej w Annapolis, którą ukończył w 1946 z dyplomem specjalisty w zakresie fizyki nuklearnej. Przez 7 kolejnych lat służył w marynarce, i przez większość tego czasu aktywnie uczestniczył w opracowywaniu programu nuklearnego dla marynarki. W 1953 po śmierci ojca zrezygnował ze służby, przejmując rodzinną farmę orzeszków ziemnych. Zajął się też polityką. W 1962 z ramienia demokratów wszedł do Senatu stanu Georgia. W 1966 postanowił ubiegać się o fotel gubernatora stanowego, został jednak pokonany w wyborach. Po 4 latach Carter dopiął swego i w kolejnych wyborach zwyciężył. Jako gubernator wiele uwagi poświęcał zwalczaniu wszelkich przejawów dyskryminacji rasowej, czym zaskarbił sobie sympatię miejscowej ludności kolorowej. W 1974, tuż przed upływem kadencji gubernatorskiej zapowiedział, iż zamierza ubiegać się o urząd prezydenta USA. Wydawało się, że w wyborach nie odegra znaczącej roli, bowiem był politykiem zupełnie nie znanym w skali ogólnokrajowej, a na dodatek nie dysponował żadnym aparatem politycznym. Jednakże w trakcie prawyborów Carter umiejętnie zaprezentował się jako człowiek skromny i uczciwy, przychodzący spoza establishmentu politycznego, który będzie rzecznikiem interesów zwykłych ludzi. Argumentacja taka padła na podatny grunt i w lipcu 1976 Carter uzyskał nominację prezydencką Partii Demokratycznej i następnie zwyciężył w wyborach, nieznacznie dystansując niepopularnego, dotychczasowego prezydenta, Geralda *Forda. Będąc prezydentem starał się nadal podtrzymywać swój wizerunek zwykłego człowieka. 64

Zredukował do minimum ceremoniał i honory towarzyszące głowie państwa. Często spotykał się z ludźmi, a także nie stronił od konferencji prasowych, starając się w ten sposób przekazywać społeczeństwu informacje o pracy swego urzędu. Kreślił plany szerokich reform, które jednak natrafiły na opór Kongresu. W miarę upływu czasu Carter coraz bardziej był traktowany jako prezydent o niewątpliwie szczerych i wzniosłych intencjach, lecz mający niestety kłopoty z przekształceniem swych planów w rzeczywistość. Ta opinia powodowała spadek jego popularności. W polityce międzynarodowej administracja Cartera koncentrowała się na obronie praw człowieka. Sformułował tzw. doktrynę Cartera, która pozbawiała wszelkiej pomocy amerykańskiej kraje łamiące prawa człowieka. 1 stycznia 1979 Carter doprowadził do końca dzieło ustanowienia stosunków dyplomatycznych między USA a Chinami komunistycznymi. Wielkim sukcesem prezydenta było zawarcie w 1979 egipsko-izraelskiego porozumienia pokojowego (*Camp David), które otwierało nowe pokojowe horyzonty przed *Bliskim Wschodem. Tego samego roku podpisał z Leonidem *Breżniewem układ *rozbrojeniowy SALT II, zakładający ustanowienie parytetu w strategicznych systemach broni nuklearnej dla obu supermocarstw. W styczniu 1980 Carter wycofał ten układ z Senatu, co było reakcją na interwencję zbrojną ZSRR w Afganistanie (*Afgańska wojna). Autorytet prezydenta mocno ucierpiał, kiedy 4 listopada 1979 islamscy studenci opanowali w Teheranie budynek ambasady amerykańskiej i wzięli jej pracowników za zakładników (*Islamska rewolucja), a Carter wraz ze współpracownikami objawił swą niemal całkowitą bezradność wobec tej sytuacji. Czary goryczy dopełniła, kompromitując prezydenta, nieudana próba odbicia zakładników podjęta przez siły amerykańskie w kwietniu 1980. Źle dla Cartera przedstawiała się również sytuacja wewnętrzna. Jego prezydentura przypadła bowiem na okres poważnego kryzysu ekonomicznego, który w 1980 przyniósł skokowy wzrost inflacji i bezrobocia. Taka sytuacja nie rokowała Carterowi powodzenia w nadchodzących wyborach prezydenckich. W listopadzie 1980 na Cartera głosowało tylko 41% wyborców, co oznaczało wyraźną przegraną z republikaninem Ronaldem *Reaganem. Po wycofaniu się z życia politycznego Carter powrócił na swoją farmę. W 1982 opublikował prezydenckie pamiętniki KEEPING FAITH. Ceniono go również jako baptystycznego kaznodzieję. Spektakularny powrót Cartera do polityki miał miejsce w 1994, kiedy to wystąpił w roli mediatora w kryzysie koreańskim, związanym z faktem prowadzenia badań nuklearnych przez Koreę Północną oraz w konflikcie haitańskim (*Haitański kryzys), którego podłożem było utrzymywanie się u władzy w tym kraju junty wojskowej. Działania Cartera w obu tych przypadkach umożliwiły wy negocjowanie pokojowych rozwiązań i tym samym zapobiegły konfliktom zbrojnym. (B.B.) CASABLANCA 1943 KONFERENCJA W CASABLANCE – amerykańsko-angielskie spotkanie w dniach 14–24 stycznia 1943, w którym uczestniczyli prezydent *Stanów Zjednoczonych Franklin Delano *Roosevelt i premier *Wielkiej Brytanii Winston *Churchill. Celem konferencji, zorganizowanej w leżącej we francuskim Maroku Casablance, miały być – przede wszystkim – sprawy dotyczące strategii wojennej. Dlatego też obydwu politykom towarzyszyli wysocy rangą wojskowi. W czasie obrad postanowiono odłożyć otwarcie tzw. drugiego frontu w Europie, planując jednak wstępnie inwazję na kontynent europejski przez kanał La Manche w 1944. Za najważniejszą sprawę uznano, z jednej strony realizację operacji wojskowych w basenie Morza Śródziemnego (wyzwolenie Afryki Północnej do końca maja 1943 oraz lądowanie na Sycylii), z drugiej natomiast – kontynuowanie ze wzmożoną siłą bombardowań *Niemiec. Podjęto również decyzję o mianowaniu amerykańskiego generała Dwighta Davida *Eisenhowera dowódcą wojsk alianckich w Afryce Północnej, a na jego zastępcę wyznaczono brytyjskiego generała Harolda Alexandra. Na konferencji przyjęty został także plan „Anakim”, zakładający operacje wojskowe (*Druga wojna światowa) w okupowanej przez Japończyków *Birmie w 1943, prowadzące do jej odzyskania. Debatowano również nad sprawą *Turcji ze względu na jej szczególnie ważne strategiczne położenie i postanowiono podjąć działania skłaniające to państwo do przystąpienia do wojny po stronie aliantów przeciwko państwom „Osi” (*Oś Rzym–Berlin– Tokio). Na konferencji w Casablance swój dzień miała również *Francja. 22 stycznia doszło bowiem do spotkania Roosevelta i Churchilla z generałem Charlsem *de Gaullem, przywódcą Wolnych Francuzów. Spotkanie to miało na celu wyjaśnienie przyszłości jednolitej francuskiej administracji. Osiągnięte porozumienie zakładało, że na jej czele obok de Gaulla stanąłby generał Henri Giraud, z którym nieco wcześniej, w trakcie konferencji w Casablance, rozmawiał Roosevelt. W ogłoszonym po zakończeniu obrad komunikacie stwierdzono, iż opracowane zostały plany działań wojskowych na 1943. Ze swej strony prezydent Roosevelt, na konferencji prasowej 25 stycznia, dodał, iż droga do pokoju wiedzie wyłącznie poprzez „bezwarunkową kapitulację” państw osi. (B.B.) CASTRO RUZ FIDEL (ur. 1926) – dyktator kubański. Urodził się w rodzinie plantatorów. Uczęszczał do szkół prowadzonych przez jezuitów. Podjął studia prawnicze na Uniwersytecie w Hawanie, które ukończył w 1950. Po studiach krótko był adwokatem i zyskał sobie dużą popularność jako obrońca biednych ludzi. Szybko 65

jednak zajął się wyłącznie działalnością polityczną, najpierw legalną a później konspiracyjną. Castro zorganizował ok. 100-osobowy oddział partyzancki w celu walki z dyktatorem Fulgencio *Batistą. Chrzest bojowy oddział ten przeszedł w ataku na koszary Moncada w Santiago (26 lipiec 1953). Castro został wówczas schwytany i skazany na 15 lat więzienia. Wyszedł jednak na wolność po dwóch latach. Wyjechał najpierw do *USA, a następnie do *Meksyku, gdzie przystąpił do tworzenia oddziałów partyzanckich z myślą o podjęciu walki na Kubie. 2 grudnia 1956 wraz z 82-osobowym oddziałem przypłynął na łodzi Granma do wschodnich wybrzeży Kuby. Osaczony przez wojska rządowe, oddział ten poniósł duże straty a Castro wraz z 12 ocalałymi towarzyszami zbiegł w góry Sierra Maestra, gdzie założył bazę rewolucyjną Ruchu 26 lipca (nazwa przyjęta dla uczczenia ataku na koszary Moncada), zapoczątkowując *kubańską wojnę domową. 2 stycznia 1959 oddziały fidelistas (tak nazywano partyzantów Castro) triumfalnie wkroczyły do Hawany. W połowie lutego 1959 Castro został premierem rządu jedności narodowej, utworzonego z sił rewolucyjnych i radykalnych. Początkowo Castro stał na pozycjach radykalno-populistycznych, dopiero w kwietniu 1961 zdecydował się skierować rewolucję kubańską w stronę socjalizmu i odwołał się po raz pierwszy otwarcie do ideologii marksistowsko-leninowskiej. Po późniejszych wydarzeniach – zbrojnej interwencji kubańskich emigrantów w Zatoce *Świń, wydatnie wspieranej przez USA (kwiecień 1961) i kryzysie politycznym amerykańsko-radzieckim związanym z rozmieszczeniem na Kubie radzieckich rakiet (*Karaibski kryzys) – kubański przywódca jeszcze bardziej usztywnił się na pozycjach marksistowskich i anty-amerykańskich. Szybko postępowała też totalitaryzacja życia społecznego na Kubie (*Totalitaryzm). W 1965 Castro zlikwidował resztki pluralizmu politycznego, tworząc z dotychczasowych partii socjalistycznych i rewolucyjnych Komunistyczną Partię Kuby (*Komunizm). Życie obywateli poddano ścisłemu nadzorowi poprzez tzw. komitety obrony rewolucji. Z wolnościowej frazeologii rewolucyjnej nie pozostało praktycznie nic. Castro bezwzględnie zwalczał wszelką opozycję, a sam lubił być gloryfikowany i otaczany kultem. Kubański lider zawsze przejawiał aspiracje, aby przewodzić ruchom rewolucyjnym w Trzecim Świecie. Jednakże jego ambicje w praktyce sprowadziły się do realizowania na tej płaszczyźnie interesów globalnych *ZSRR, co było konsekwencją całkowitego uzależnienia Kuby od radzieckiej pomocy gospodarczej i wojskowej. W charakterze narzędzia ZSRR wojska kubańskie interweniowały w latach siedemdziesiątych w *Angoli i Etiopii, osłaniając miejscowe dyktatury komunistyczne. W grudniu 1976 Castro został prezydentem Kuby, a uchwalona w lutym tego roku konstytucja w preambule wychwalała jego czyny. W ten sposób na Kubie doszło już nie tylko do konstytucjonalizacji przewodniej roli partii komunistycznej, lecz do konstytucjonalizacji przewodniej roli samego przywódcy. W latach osiemdziesiątych Kuba pogrążała się coraz bardziej w kryzysie gospodarczym. Na polecenie Castro wprowadzono całkowity system kartkowy, wydzielając ludności skąpe racje produktów żywnościowych i innych towarów. Castro krytycznie przyjął upadek *komunizmu w Europie Wschodniej, sam nie wyrzekł się dotychczasowej ideologii i z hasłem „socjalizm lub śmierć” oczekuje dalszego rozwoju wypadków. Na przestrzeni 1993 i 1994 gwałtownie pogorszyła się na Kubie sytuacja ekonomiczna, a poziom życia jej obywateli spadł do bardzo niskiego poziomu. W konsekwencji nasiliły się ucieczki Kubańczyków do USA. 5 sierpnia 1994 w Hawanie wybuchły olbrzymie zamieszki, gdy kilkaset osób chciało opanować stojące w porcie statki, celem ucieczki do USA. Rozruchy rozprzestrzeniły się na całe miasto, a w starciach śmierć poniosło 2 milicjantów, zaś 35 osób odniosło poważne obrażenia. Były to najpoważniejsze w historii Kuby wystąpienia skierowane przeciwko rządom Castro. Spodziewano się, że zamieszki te mogą pociągnąć za sobą następne wydarzenia, w wyniku których załamałaby się dyktatura castrowska. Castro tym czasem ogłosił, że zezwoli wszystkim niezadowolonym obywatelom na opuszczenie kraju. W następstwie tego w sierpniu 1994 ponad 20 tys. Kubańczyków na zbudowanych przez siebie łodziach i tratwach przepłynęło na Florydę, stawiając władze amerykańskie przed poważnym problemem. We wrześniu ten masowy exodus został zatrzymany po zawarciu porozumienia amerykańsko-kubańskiego rozszerzającego znacznie limity emigracyjne dla Kubańczyków udających się do USA. Obecnie Castro podejmuje próby utrzymania się u władzy zarówno poprzez przeprowadzanie liberalizacji gospodarki, jak i nawiązywanie dialogu z umiarkowaną opozycją oraz szantażowanie USA perspektywą masowego napływu Kubańczyków do tego kraju. Trzeba zresztą przyznać, iż czyni to skutecznie i nie traci kontroli nad rozwojem wydarzeń. Niezwykle spektakularna była pielgrzymka papieża *Jana Pawła II na Kubę, która miała miejsce w dniach 21–25 stycznia 1998. Świadczyła ona o tym, że Castro zdecydował się na znaczącą liberalizację w sferze wyznaniowej. W następstwie tego na Kubie dało się zaobserwować pewne ożywienie religijne. W sprawach politycznych Castro wciąż jednak pozostaje nieprzejednany. Wszelkie wystąpienia opozycyjne są stanowczo zwalczane a ich uczestnicy trafiają do więzień. (B.B.) 66

CEAUSESCU NICOLAE (1918–1989) – działacz komunistyczny, długoletni przywódca Rumunii. W 1936 wstąpił do partii komunistycznej, podejmując działalność w strukturach młodzieżowych. W latach *drugiej wojny światowej był więziony. Od 1944 sekretarz KC Związku Młodzieży Komunistycznej. W 1948 został członkiem KC i wice-ministrem rolnictwa, a następnie wiceministrem obrony. W 1954 przeszedł do pracy w aparacie partyjnym, obejmując stanowisko sekretarza KC; od 1955 członek Biura Politycznego. Po śmierci Gheorghe Gheorghiu-Deja w marcu 1965, Ceausescu został sekretarzem generalnym Rumuńskiej Partii Robotniczej, przemianowanej w lipcu tego roku na Rumuńską Partię Komunistyczną (*Komunizm). Początkowo realizował względnie liberalny kurs (tzw. rumuńska wiosna), obejmujący m.in. krytykę czystek partyjnych przeprowadzonych w okresie stalinowskim. Równocześnie nastąpiło podniesienie stopy życiowej społeczeństwa. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych Ceausescu umacniał swoją osobistą pozycję, czego wyrazem było objęcie w 1967 stanowiska przewodniczącego Rady Państwa (od 1974 prezydenta). Decydującym momentem w walce o przejęcie pełni władzy, stało się usunięcie w kwietniu 1968 z kierownictwa partii Alexandra Draghici, piastującego urząd ministra bezpieczeństwa. W 1973 Ceausescu stanął na czele Najwyższej Rady Rozwoju Gospodarczego i Społecznego Rumunii, która przejęła dużą część kompetencji rządu. Postępująca centralizacja władzy w rękach Ceausescu i jego rodziny (żona Elena została wiceprezydentem) związana była z zakończeniem w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych liberalnego eksperymentu w polityce wewnętrznej. Równocześnie z potęgowaniem represji i postępującą totalitaryzacją (*Totalitaryzm) życia społecznego w Rumunii, Ceausescu prowadził częściowo niezależną od *ZSRR polityki zagraniczną, czego wyrazem było m.in. utrzymanie w 1967 stosunków dyplomatycznych z Izraelem (*Arabsko-izraelskie wojny) oraz odmowa udziału w inwazji Czechosłowacji rok później (*Praska wiosna). Druga połowa lat siedemdziesiątych oraz lata osiemdziesiąte to dla Rumunii okres powszechnego terroru tajnej policji Securitate, postępującej zapaści gospodarczej oraz monstrualnego kultu osoby Ceausescu. Ignorując katastrofalną sytuację ekonomiczną kraju Ceausescu realizował monumentalne projekty, z których najgłośniejszymi były: przebudowa centrum Bukaresztu (doprowadziła do zniszczenia wielu zabytków) oraz program systematyzacji wsi (likwidacja kilku tysięcy wsi i miasteczek). Działania te powodowały narastanie niezadowolenia społecznego, co pogłębiał jeszcze drakoński system oszczędnościowy (kartki na większość towarów, racjonowanie elektryczności i gazu). 25 grudnia 1989, po nieudanej próbie stłumienia masowych demonstracji (*Rumuńska rewolucja grudniowa), którym towarzyszył spisek grupy funkcjonariuszy partyjnych i państwowych, Ceausescu został wraz z żoną aresztowany i po kilkugodzinnym procesie rozstrzelany. (A.D.) CEFTA – Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (ang. Central European Free Trade Association) – układ podpisany 21 grudnia 1992 w Krakowie, przez państwa tworzące Grupę *Wyszehradzką: Czechy, Słowację, *Polskę i Węgry. Układ ten wszedł w życie od 1 stycznia 1994. Według zawartych w nim ustaleń w 2001 roku na obszarze państw będących sygnatariuszami układu powstanie strefa wolnego handlu. 25 listopada 1995 do układu przystąpiła *Słowenia, a 12 kwietnia 1997 Rumunia. Z dniem 1 stycznia 1999 nastąpiło zniesienie ceł na większość artykułów przemysłowych. Ze stopniowej liberalizacji ceł wyłączone zostały produkty rolnicze oraz tzw. pozycje wyjątkowe, których lista u każdego z państw jest inna. W ramach CEFTA przewiduje się też znoszenie ograniczeń swobodnej wymiany usług oraz praw autorskich i własnościowych w produkcji audiowizualnej. (A.D.) CENTO – Organizacja Paktu Centralnego (ang. Central Treaty Organization). Istniejący do 1979 sojusz polityczno-wojskowy łączący *Iran, Pakistan, *Turcję i *Wielką Brytanię. *Stany Zjednoczone, mimo iż formalnie nie były członkiem paktu, aktywnie jednak uczestniczyły w pracach jego struktur. Poprzednikiem CENTO był Pakt Bagdadzki podpisany 24 lutego 1955 poprzez Turcję i *Irak. Oba państwa zobowiązały się w nim do współpracy i współdziałania w sprawach związanych z bezpieczeństwem i obroną. Później do Paktu Bagdadzkiego przystąpiły inne kraje: Wielka Brytania (4 kwiecień 1955), Pakistan (23 wrzesień 1955) oraz Iran (3 listopad 1955). Po przejęciu władzy w Iraku w 1958 przez lewicowych wojskowych, kraj ten przestał współpracować z partnerami z paktu. 24 marca 1959 Irak oficjalnie wystąpił z organizacji. Pozostali członkowie sojuszu postanowili wówczas przenieść jego siedzibę z Bagdadu do Ankary. W ślad za tym poszła zmiana nazwy sojuszu na Organizacja Paktu Centralnego (CENTO). Do paktu mogło należeć każde państwo arabskie, a także kraje zainteresowane sprawami pokoju i bezpieczeństwa w regionie *Bliskiego i Środkowego Wschodu. Kierowniczym organem CENTO była Rada, w skład której wchodzili premierzy, ministrowie spraw zagranicznych i ministrowie innych ważnych resortów państw członkowskich. Rada zbierała się każdego roku na sesjach, organizowanych kolejno w poszczególnych stolicach krajów uczestników paktu. Innym organem była Rada Ambasadorów, grupująca przedstawicieli dyplomatycznych państw członkowskich akredytowanych w Ankarze. Rada Ambasadorów zbierała się raz na dwa tygodnie i pracowała pod kierunkiem sekretarza 67

generalnego CENTO. Organami wyspecjalizowanymi paktu były komitety: do spraw zwalczania działalności wywrotowej, łączności, ekonomiczny i wojsko wy. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych CENTO wszedł w fazę kryzysu, czego przyczyną były pogłębiające się różnice polityczne między państwami członkowskimi. W kwietniu 1968 Pakistan oznajmił, iż będzie stopniowo wycofywał się z prac paktu. Kryzys CENTO pogłębił się jeszcze w latach siedemdziesiątych, a organizacja ta z każdym rokiem stawała się coraz bardziej tworem papierowym. Zwycięstwo *islamskiej rewolucji w Iranie w styczniu 1979 zapowiadało bliski koniec organizacji. Istotnie, w marcu 1979 z CENTO wystąpił Iran, a zaraz potem Pakistan i Turcja. Tym samym CENTO przestał istnieć. (B.B.) CENTRALNA AGENCJA WYWIADOWCZA (ang. Central Intelligence Agency – CIA) – amerykańska instytucja zajmująca się wywiadem i kontrwywiadem. CIA została utworzona w 1947 na mocy uchwalonej przez Kongres Ustawy o Bezpieczeństwie Narodowym (National Security Act). Zadaniem agencji miało być koordynowanie działalności wszystkich amerykańskich służb wywiadowczych, a także dokonywanie analizy zebranych danych wywiadowczych na użytek prezydenta i innych instytucji władzy politycznej. Szybko jednak zakres działalności CIA uległ rozszerzeniu, bowiem agencja zaczęła prowadzić własną aktywność wywiadowczą poza granicami *USA, co zostało usankcjonowane przez Ustawę o CIA (The CIA Act) z 1949. Główna kwatera CIA mieści się w Langley w stanie Virginia, 13 km od Waszyngtonu. Roczny budżet agencji wynosi 30 mld dolarów, a zatrudnia ona ponad 25 tys. stałych pracowników. Na czele CIA stoi dyrektor mianowany przez prezydenta za aprobatą Senatu. Dyrektor CIA jest szefem wszystkich amerykańskich służb wywiadu i kontrwywiadu, tak cywilnych, jak i wojskowych. CIA koordynuje bowiem działalność 12 służb specjalnych. Sama CIA składa się z 4 dyrekcji. Największą i najbardziej znaczącą jest Dyrekcja Operacji, zwana często dyrekcją tajnych służb, która pochłania blisko połowę całego budżetu agencji. Dyrekcja Operacji zajmuje się wywiadem – koordynując pracę agentów działających za granicą, kontrwywiadem – udaremniając aktywność wywiadowczą obcych państw na terytorium USA oraz tajnymi operacjami, prowadząc różnorodne przedsięwzięcia finansowe, polityczne lub militarne w celu dokonania zmiany orientacji politycznej danego kraju, bądź doprowadzenia do usunięcia obcego przywództwa politycznego, które podejmuje działania sprzeczne z interesem *Stanów Zjednoczonych. Wszystkie tajne operacje muszą być zaakceptowane przez Narodową Radę Bezpieczeństwa i prezydenta. Drugą dyrekcją jest Dyrekcja Zarządzania i Służb, spełniająca przede wszystkim funkcje administracyjne. Kolejna dyrekcja – Dyrekcja Wywiadu, zajmuje się sporządzaniem codziennych raportów opartych na danych wywiadowczych, a ponadto dokonuje długofalowych analiz politycznych, ekonomicznych i militarnych, starając się prognozować przyszły rozwój wydarzeń w poszczególnych państwach. Raporty, opracowania i analizy Dyrekcji Wywiadu trafiają w pierwszej kolejności do prezydenta, a później do rozmaitych agend rządowych. Czwartą dyrekcją jest Dyrekcja Nauki i Technologii, która podejmuje badania w zakresie technicznych środków wywiadu i kontrwywiadu. Najbardziej spektakularne operacje, w które zamieszana była CIA to: nie udana inwazja na Kubę w Zatoce *Świń (1961), usunięcie rządu M. Mossadeka w *Iranie (1953), odsunięcie od władzy prezydenta Gwatemali J. Arbenz Guzmana (1954), pomoc dla indonezyjskich sił zbrojnych, które wystąpiły przeciwko prezydentowi Achmedowi *Sukarno (1967), usunięcie przywódcy *Kambodży Norodom *Sihanouka (1970) oraz udział w spisku, który doprowadził do obalenia prezydenta Chile Salvadora *Allende (1973). Zgodnie z prawem amerykańskim CIA może prowadzić działalność wywiadowczą jedynie poza granicami kraju. Zdarzało się jednak, że agencja naruszała prawo, podejmując aktywność w granicach USA. Po głośnym skandalu *Watergate (1973–74), w który zamieszani byli również pracownicy CIA, powołano dwie specjalne komisje – prezydencką i senacką – do prześledzenia działalności agencji. W listopadzie 1975 Senat opublikował raport poświęcony CIA, stwierdzający, że agencja wielokrotnie w swych działaniach naruszała prawo. W 1977 Kongres uchwalił nową ustawę o CIA, która nałożyła na agencję dodatkowe rygory, poddając jej poczynania zaostrzonej kontroli ze strony prezydenta, Narodowej Rady Bezpieczeństwa i Kongresu. Po upadku światowego systemu komunistycznego w 1989 (*Komunizm) CIA znalazła się w nowej sytuacji. Musiał zatem ulec gruntownemu przeobrażeniu profil agencji, której działania do tej pory były niejako wpisane w rywalizację supermocarstw. CIA analizuje procesy polityczne i gospodarcze w nowych demokracjach środkowoeuropejskich, zwracając uwagę na niebezpie-czeństwa towarzyszące okresowi gruntownej transformacji systemowej, jak np. *nacjonalizm, konflikty etniczne i społeczno-polityczne. W centrum uwagi Agencji znajduje się jednak w dalszym ciągu sytuacja na obszarze byłego *ZSRR. Nową rolą CIA jest też wspieranie *Federalnego Biura Śledczego (FBI) i Interpolu w zwalczaniu groźnej przestępczości międzynarodowej. (M.B.) 68

CHADECJA *CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJACHAMBERLAIN NEVILLE (1869–1940) – brytyjski polityk, premier w latach 1937–40. Był synem znanego męża stanu Josepha Chamberlaina (1836– 1914). Również jego starszy brat, Austen Chamberlain (1863–1937), był wielokrotnie ministrem. Neville Chamberlain rozpoczął działalność publiczną w 1915, kiedy to został burmistrzem Birmingham. W grudniu 1918 wszedł po raz pierwszy do Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej. Następnie sprawował wiele urzędów: generalnego naczelnika poczt (1922–23), naczelnego skarbnika sił zbrojnych (1923), ministra zdrowia (1923; 1924–29; 1931), kanclerza skarbu (1923–24; 1931–37). Wreszcie 28 maja 1937 został premierem. Jednocześnie stał się faktycznym architektem brytyjskiej polityki zagranicznej, korzystając przy tym z rad swego osobistego doradcy Horacego Wilsona. Prowadził politykę ustępstw (*Appeasement) wobec Adolfa *Hitlera, nie przeciwstawiając się zdecydowanie niemieckim planom ekspansjonistycznym w Europie (*Anschluss Austrii; zajęcie *Sudetów; *Monachium). Chamberlain usiłował zmodyfikować swą dotychczasową politykę zagraniczną po zajęciu przez *Niemcy w marcu 1939 Czechosłowacji. Wówczas to wykorzystując środki dyplomatyczne, kierowany przezeń rząd udzielił gwarancji *Polsce, Rumunii i Grecji. 3 września 1939, po napaści Niemiec na Polskę, rząd Chamberlaina wypowiedział Niemcom wojnę (*Druga wojna światowa). Chamberlain zrezygnował z urzędu premiera 10 maja 1940, po klęsce Norwegii. W nowoutworzonym gabinecie Winstona *Churchilla do 30 września 1940 pełnił urząd lorda przewodniczącego Tajnej Rady, kiedy to choroba zmusiła go do wycofania się z życia politycznego. Zmarł kilka tygodni później, 9 listopada 1940. (B.B.) CHE GUEVARA *GUEVARA CHE ERNESTOCHIŃSKO­INDYJSKI KONFLIKT – starcia zbrojne w 1962 na granicy chińsko-indyjskiej, których przyczyną były spory terytorialne. Po uzyskaniu niepodległości w 1947 Indie (*Indii niepodległość) zajęły w Himalajach obszary, które uprzednio znajdowały się pod kontrolą brytyjską (*Brytyjskie kolonie). Chiny ze swej strony zgłaszały roszczenia terytorialne do północno-wschodniego krańca Kaszmiru i części terytorium indyjskiego położonego między Bhutanem i *Birmą. W sumie roszczenia Chin obejmowały obszar o powierzchni około 70 tys. km2. W 1951 chiński premier *Czou En-laj zaproponował Indiom i Nepalowi rozmowy w sprawie definitywnego ustalenia granic między tymi państwami. Indyjski przywódca Jawaharlal *Nehru nie zareagował, twierdząc, że problem granic w tym przypadku w ogóle nie występuje. W 1956 Chińczycy przystąpili do budowy drogi w spornej części Kaszmiru, która połączyć miała *Tybet z Sinkiangiem. We wrześniu 1957 budowa drogi została zakończona, a władze chińskie opublikowały mapy lokujące część Kaszmiru w granicach Chin. Indie ostro zaprotestowały i między oboma krajami doszło do wymiany ostrych w tonie not dyplomatycznych. Napięcie w stosunkach chińsko-indyjskich wzmogło się po stłumieniu przez Chiny w 1959 w Tybecie antychińskiego powstania, w następstwie czego wielu Tybetańczyków udało się na emigracją do Indii. W sierpniu 1959 w pobliżu miejscowości Longju doszło do wymiany ognia między chińskimi i indyjskimi jednostkami granicznymi. W czerwcu 1962 Indie oskarżyły Chiny o ciągłe organizowanie wypadów zwiadowczych w indyjskiej prowincji Ladakh. W rewanżu w miesiąc później Chiny oskarżyły Indie o naruszenie granicy w prowincji Sinkiang. 10 lipca chiński oddział opanował jeden z indyjskich posterunków granicznych nad rzeką Galwan. 21 lipca doszło do starć zbrojnych w dolinie Czip Czap. 8 września wojska chińskie przekroczyły tzw. linię McMahona, która na mocy porozumienia brytyjsko-chińskiego z 1913 wyznaczała granicę między Indiami Brytyjskimi a Chinami we Wschodnich Himalajach. Oddziały chińskie stale posuwały się naprzód, wypierając wojska indyjskie. 26 października Nehru ogłosił w Indiach stan wyjątkowy. Z dostawami sprzętu wojskowego dla tego kraju pospieszyły *USA i *Wielka Brytania. Nie na wiele się to jednak zdało, gdyż w listopadzie ofensywa chińska rozwijała się nadal pomyślnie. 21 listopada Chiny jednostronnie ogłosiły przerwanie działań wojennych, bowiem wszystkie cele, które sobie postawiły zostały osiągnięte. W grudniu wojska chińskie cofnęły się o około 20 km z zajmowanych pozycji. Straty wojsk indyjskich w konflikcie granicznym szacuje się na 1,4 tys. zabitych, 1,7 tys. rannych i 4 tys. wziętych do niewoli. Straty strony chińskiej nie są natomiast znane nawet w przybliżeniu, ponieważ Pekin nigdy nie opublikował jakichkolwiek danych. (M.B.) CHIŃSKO­JAPOŃSKA WOJNA 1937–1945 – trwający 8 lat konflikt zbrojny między Chinami i *Japonią, w którym agresorem była Japonia. Pretekstem do rozpoczęcia wojny był sprowokowany 7 lipca 1937 przez Japończyków incydent zbrojny na moście Marco Polo w pobliżu Pekinu. Rozgorzały zacięte walki, w których od początku sukcesy odnosiły wojska japońskie, szybko posuwając się w głąb terytorium chińskiego. W obliczu najazdu został zawarty sojusz między kuomintangowskim (*Kuomintang) rządem *Czang Kaj-szeka a komunistami *Mao Tse-tunga, które to formacje dotychczas zwalczały się nawzajem. W lipcu 1937 Japończycy zdobyli Pekin i Tiencin, a w listopadzie, po zaciętej trzymiesięcznej obronie skapitulował Szanghaj. Wojska japońskie skierowały się wówczas na Nankin. 30 listopada rząd chiński opuścił Nankin, 69

udając się do Hankou. 12 grudnia Nankin znalazł się w rękach Japończyków, którzy dopuścili się masowych morderstw na ludności ówczesnej stolicy Chin, zabijając w ciągu 2 tygodni ponad 150 tys. osób. Wiosną i latem 1938 Japończycy prowadzili działania ofensywne w Chinach Środkowych. Tutaj, w początkowej fazie walk o miasto Suczou, po raz pierwszy udało się wojskom kuomintangowskim zadać klęskę Japończykom. Niemniej jednak po skoncentrowaniu dużych sił, 19 maja Japończycy ostatecznie opanowali miasto, będące strategicznym węzłem kolejowym. W sierpniu 240 tys. żołnierzy japońskich zaatakowało Wuhan. Oddziały chińskie trzy miesiące broniły miasta. Pod naporem przeważających sił japońskich 27 października Wuhan skapitulował. Zagrożony rząd Czang Kaj-szeka przeniósł się z Hakou do Czungcingu, gdzie przebywał już do końca wojny. Po 15 miesiącach wojny, w rękach japońskich znajdowały się rozległe obszary Chin Północnych, Środkowych i Południowych, całe wybrzeże wschodnie oraz główne ośrodki przemysłowe kraju. Jednakże w północno-zachodniej prowincji Szensi wojskom japońskim dość skutecznie stawiały czoła oddziały komunistyczne, przekształcone na mocy rozkazu Czang Kaj-szeka w 8 armię chińskich sił zbrojnych. Praktycznie przez całą wojnę region ten znajdował się pod kontrolą komunistów. Latem 1939 przygotowujący się do wojny na Pacyfiku (*Druga wojna światowa) Japończycy wstrzymali swe operacje ofensywne w Chinach. W grudniu premier Japonii Fumimaro Konoye zaproponował Chinom pokój oraz wspólne wystąpienie przeciwko komunistom. Rząd Czang Kaj-szeka nie przystał jednak na tego rodzaju układ. Wówczas Japończycy przystąpili do tworzenia podporządkowanego im, kolaboracyjnego państwa chińskiego. 30 marca 1940 w Nankinie powstał marionetkowy rząd chiński, kierowany przez dezertera z Kuomintangu Wang Cing-weja. Począwszy od 1940 zaczęły pogarszać się stosunki między Kuomintangiem a komunistami. Oddziały komunistyczne coraz częściej podejmowały działania na własną rękę, bez konsultacji z rządem. Doszło nawet do starć między kuomintangowcami a komunistami. Latem 1941 komuniści znacznie ograniczyli skalę swych działań przeciwko Japończykom, przyjmując taktykę „zyskiwania na czasie i gromadzenia siły”. Taktyka ta była stosowana przez cały 1942 i 1943. Dlatego też Japończycy w 1943 wstrzymali działania przeciwko oddziałom komunistycznym, koncentrując się na walkach z wojskami Czang Kaj-szeka, którym w tym czasie wydatnego wsparcia udzieliły *Stany Zjednoczone. W marcu 1944 armia japońska uderzyła na prowincję Honan. W okresie od marca do grudnia Japończycy zadali wojskom chińskim w tej prowincji ciężkie straty, posuwając się daleko na zachód. Chińczycy przejęli inicjatywę militarną dopiero późną wiosną 1945, kiedy to wojska japońskie znajdowały się wszędzie w odwrocie i ostateczna klęska Japonii była już przesądzona. 9 sierpnia 1945 wojnę Japonii wypowiedział *ZSRR. Następująca po tym fakcie ofensywa armii radzieckiej w Chinach Północno-Wschodnich doprowadziła do całkowitego załamania się frontu japońskiego w Chinach. Ośmioletnia wojna z Japonią była dla Chin ciężkim doświadczeniem. W jej wyniku śmierć poniosło 10 mln Chińczyków, a kraj został doszczętnie zrujnowany. Powojnie z Japonią Chiny natychmiast stanęły na krawędzi nowej wojny – tym razem domowej. Komuniści chińscy, korzystający z osłony ZSRR, przejęli pod swą kontrolę duże obszary w Chinach Północnych. Natomiast siły kuomintangowskie, wspierane przez amerykańskie samoloty i okręty wojenne, opanowały wszystkie większe miasta oraz terytoria w Chinach Środkowych i Południowych. Na przestrzeni lat 1945 i 1946 wielokrotnie dochodziło do starć zbrojnych między wojskami Kuomintangu a oddziałami komunistycznymi. Wojna domowa w Chinach rozgorzała na wielką skalę w 1947. Zwycięsko wyszli z niej komuniści, którzy w 1949 przejęli w Chinach władzę, zmuszając rząd Czang Kaj-szeka do ucieczki na *Tajwan. (M.B.) CHIŃSKO­RADZIECKI KONFLIKT – spór ideologiczny i polityczny między partiami komunistycznymi *ZSRR i ChRL. Po zdobyciu władzy przez komunistów w Chinach w 1949, stosunki Pekinu z Moskwą układały się poprawnie, czego wyrazem była m.in. współpraca w czasie trwania wojny *koreańskiej oraz pomoc gospodarcza ZSRR dla ChRL. *Mao Tse-tung uznawał przywództwo *Stalina w światowym obozie komunistycznym, chociaż nigdy nie dopuścił do takiego rozszerzenia wpływów radzieckich w Chinach, jakie miało miejsce w europejskich krajach „demokracji ludowej” (poza *Jugosławią). Rozbieżności między KPZR a Komunistyczną Partią Chin pojawiły się po dojściu do władzy w ZSRR Nikity *Chruszczowa. W końcu lat pięćdziesiątych rozpoczęła się między partiami komunistycznymi obu krajów walka o prymat w światowym ruchu komunistycznym (*Komunizm), połączona z narastaniem różnic ideologicznych. Mao Tse-tung wystąpił przeciwko lansowanej przez Chruszczowa idei „pokojowego współistnienia między państwami o odmiennych ustrojach”, głosząc rychły wybuch III wojny światowej, a w jej wyniku ostateczną zagładę kapitalizmu. Z kolei Moskwa nie aprobowała proklamowanej w Chinach w 1958 polityki tzw. *Wielkiego Skoku, która spowodowała katastrofę gospodarczą. Przebywający w sierpniu 1958 w Pekinie Chruszczow, odmówił rozszerzenia radzieckiej pomocy militarnej i gospodarczej dla Chin, o co prosił Mao Tse-tung. W 1959 ZSRR zajął neutralne stanowisko w *chińsko-indyjskim konflikcie granicznym, co wywołało niezadowolenie w 70

Pekinie. Zaostrzył się ton tajnej korespondencji między KC obu partii, a Rosjanie ograniczyli pomoc techniczną dla Chin. W odpowiedzi Mao odrzucił propozycję utworzenia na chińskim wybrzeżu radzieckiej bazy okrętów podwodnych. W czerwcu 1960 KC KPZR skierował do innych partii komunistycznych notatkę informacyjną, w której zaatakował „odchylenia” w polityce KPCh. Chińczycy zrewanżowali się podobnym listem atakującym chruszczowowski „rewizjonizm”. W lipcu 1960 władze ZSRR odwołały do kraju większość specjalistów radzieckich pracujących w Chinach. Na naradzie 81 partii komunistycznych w Moskwie (listopad–grudzień 1960), stanowisko delegacji KPCh domagającej się podjęcia przygotowań do ostatecznej rozprawy z Zachodem, spotkało się z niewielkim poparciem (z KPCh sympatyzowali jedynie komuniści albańscy i niektóre partie azjatyckie). Ostatecznie delegacja chińska podpisała oświadczenie końcowe narady, co przejściowo załagodziło stosunki na linii Moskwa–Pekin. Do ponownego zaostrzenia doszło po XXII zjeździe KPZR (październik 1961), który uczestniczący w nim chiński premier *Czou En-laj nazwał „rewizjonistycznym”. Spór ideologiczny nasilił się w 1963, kiedy ZSRR podpisał układ o częściowym zakazie prób nuklearnych, co chińska propaganda uznała za dowód, że prowadzona przez rząd radziecki polityka jest polityką zjednoczenia z imperializmem dla walki przeciw socjalizmowi, zjednoczenia z *USA dla walki przeciw Chinom, zjednoczenia z reakcją dla walki przeciw narodom całego świata. Równocześnie władze chińskie nasiliły zgłoszone po raz pierwszy w 1960 pretensje terytorialne wobec ZSRR. W lutym 1964 doszło w Pekinie do spotkania poświęconego temu problemowi, które jednak nie przyniosło żadnego rozwiązania. Wrogości chińsko-radzieckiej nie osłabiło w żadnym stopniu obalenie Chruszczowa i objęcie władzy w ZSRR przez nową ekipę (*Breżniew Leonid). Po proklamowaniu w 1966 przez Mao Tse-tunga tzw. rewolucji *kulturalnej. ZSRR został uznany za „wroga nr 1” Chin. W Pekinie doszło do ataków demonstrantów na ambasadę ZSRR, zaś w Moskwie do brutalnej rozprawy z chińskimi studentami manifestującymi na Placu Czerwonym. Po inwazji na Czechosłowację (*Praska wiosna) i proklamowaniu tzw. doktryny Breżniewa, Pekin oskarżył ZSRR o przygotowywanie napaści na Chiny. W tym przekonaniu umocniło władze ChRL przesunięcie na przełomie 1968 i 1969 r. 33 dywizji radzieckich nad chińską granicę. 23 stycznia 1969 doszło do pierwszego poważnego incydentu nad graniczną rzeką Ussuri, w rejonie wyspy Damanskij, którą Chińczycy uważali za część swojego terytorium. W następnych tygodniach niewielkie grupy chińskich żołnierzy kilkanaście razy wkraczały na skutą lodem rzekę, wywołując bójki z radzieckimi pogranicznikami. W nocy z 1 na 2 marca tego roku 300-osobowy oddział chiński użył broni, zabijając i raniąc na wyspie Damanskij 31 żołnierzy radzieckich. 15 marca Chińczycy przeprowadzili kolejny atak na wyspę, której tym razem broniły oddziały Armii Radzieckiej wyposażone w sprzęt pancerny. 16 marca doszło do jeszcze jednego zmasowanego ataku Chińczyków na Damanskij. Przypadki wymiany ognia nad Ussuri zdarzały się do końca kwietnia. Łącznie w starciach nadgranicznych zginęło, według danych radzieckich, 71 żołnierzy Armii Radzieckiej oraz nieznana liczba (szacowana na kilkaset, a nawet kilka tysięcy) żołnierzy chińskich. W Moskwie i Pekinie doszło do demonstracji i ataków na ambasady ChRL i ZSRR. Władze radzieckie rozważały podobno możliwość ataku rakietowego na chińskie instalacje nuklearne. Ostatecznie Chińczycy zgodzili się w październiku 1969 na podjęcie rokowań z ZSRR na szczeblu wiceministrów spraw zagranicznych. Toczone z przerwami przez całą dekadę lat siedemdziesiątych negocjacje, nie przyniosły rozstrzygnięcia, chociaż nie dochodziło już do poważniejszych incydentów. Jesienią 1970 do obu stolic powrócili ambasadorowie odwołani kilka lat wcześniej. Pekin odrzucał jednak radzieckie propozycje zawarcia układu o nieagresji (lipiec 1970) i traktatu w sprawie wyrzeczenia się siły we wzajemnych stosunkach (styczeń 1971). Wzajemne ataki propagandowe osłabły nieco po śmierci w 1976 Mao Tse-tunga. W latach osiemdziesiątych ChRL wysuwała trzy warunki normalizacji stosunków z ZSRR: (1) wycofanie wojsk radzieckich z rejonów nadgranicznych oraz (2) z Afganistanu (*Afgańska wojna), a także (3) opuszczenie przez armię wietnamską *Kambodży. Po spełnieniu tych postulatów, 16 maja 1991 podpisano w Moskwie układ radziecko-chiński kończący spory terytorialne między obu krajami. (A.D.) CHIŃSKO­WIETNAMSKA WOJNA 1979 – siedemnastodniowy konflikt zbrojny między Chinami i Wietnamem w 1979, stanowiący zwieńczenie poważnego kryzysu politycznego, panującego od dwóch lat w stosunkach obu tych komunistycznych krajów. Do 1977 Wietnam prowadził politykę przyjaźni z obu zwaśnionymi mocarstwami komunistycznymi, tj. z Chinami i *ZSRR. W roku tym stosunki chińsko-wietnamskie pogorszyły się, czego przyczyną były mnożące się starcia na granicy wietnamsko-kambodżańskiej. Chiny wspierały bowiem rządzących w *Kambodży Czerwonych Khmerów i uważały, że starcia graniczne odsłaniają zamiar Wietnamu podporządkowania sobie tego sąsiadującego z nim kraju. Władze chińskie kanałami dyplomatycznymi ostrzegły Hanoi, iż nie będą tolerować wietnamskiego zaangażowania polityczno-militarnego w Kambodży. Rząd wietnamski w odpowiedzi podkreślił, że starcia 71

graniczne są prowokowane przez Czerwonych Khmerów, a zatem Wietnam nie ponosi żadnej odpowiedzialności za zaistniałą sytuację. Walki na granicy wietnamsko-kambodżańskiej utrzymywały się przez cały rok 1978. Gwałtowne pogorszenie się stosunków chińsko-wietnamskich – i tak już bardzo napiętych – nastąpiło wiosną 1978. Władze wietnamskie podjęły wówczas decyzję o całkowitym upaństwowieniu handlu oraz wymianie pieniędzy bez zrekompensowania dotychczasowych oszczędności. Posunięcia te uderzyły przede wszystkim w ludność pochodzenia chińskiego, która kontrolowała większość prywatnego handlu i była w porównaniu z pozostałymi obywatelami stosunkowo zamożna. Chiny w ostrych słowach potępiły Wietnam, wzywając równocześnie wietnamskich Chińczyków do wyjazdu z tego kraju. Na przestrzeni kilku miesięcy 1978, Wietnam opuściło 140 tys. Chińczyków, co wywołało poważne perturbacje w wietnamskiej gospodarce. W maju 1978 Chiny zamknęły wszystkie konsulaty wietnamskie, a w lipcu wstrzymały wszelką pomoc gospodarczą dla Wietnamu. W ciągu kilku następnych tygodni kontakty handlowe między oboma krajami praktycznie zamarły. Skłócony z Chinami Wietnam zacieśnił swe stosunki z ZSRR. W czerwcu 1978 Wietnam wszedł w skład *Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, a w październiku podpisał z ZSRR „traktat o przyjaźni i współpracy”. Pod koniec grudnia 1978 wojska wietnamskie wkroczyły do Kambodży, szybko przełamując opór oddziałów Czerwonych Khmerów. Chiny uznały ten krok za niedopuszczalny akt agresji oraz przejaw hegemonistycznych aspiracji Wietnamu. Inwazja na Kambodżę stała się bezpośrednią przyczyną wojny chińsko-wietnamskiej. W początkach 1979 Chiny skoncentrowały na granicy z Wietnamem armię liczącą 200 tys. żołnierzy. 17 lutego 1979 armia ta zaatakowała 4 północne prowincje Wietnamu. Opór napastnikom stawiało 50 tys. żołnierzy wietnamskich, wspieranych przez jednostki lokalnej milicji. Rozgorzały ciężkie walki, w wyniku których zostało zniszczonych wiele miast, wsi oraz obiektów przemysłowych. Chińczycy natrafili na silniejszy opór aniżeli się spodziewali, w rezultacie czego nie byli wstanie posuwać się szybko w głąb terytorium wietnamskiego. Wojska chińskie postępowały bezwzględnie, stosując taktykę „spalonej ziemi”. 6 marca władze chińskie podjęły decyzję o wycofaniu wojsk z Wietnamu. Jednocześnie stwierdzono, że akcja chińska zakończyła się pełnym sukcesem, osiągnięto zamierzone cele i Wietnamowi „została udzielona nauczka”. Wycofujące się oddziały chińskie były często nękane przez Wietnamczyków. Ze swej strony Wietnam oznajmił, iż to jego wojska odniosły zwycięstwo i w konsekwencji Chiny zmuszone były wycofać się. Specjalna nota rządu wietnamskiego mówiła o „sławetnym zwycięstwie”. 19 marca Wietnam ogłosił, że w walkach zginęło lub odniosło rany 62,5 tys. Chińczyków. Zniszczeniu miało też ulec 280 czołgów przeciwnika. Z kolei chińskie dowództwo wojskowe w opublikowanym 2 maja komunikacie stwierdzało, iż zginęło bądź odniosło rany 20 tys. Chińczyków oraz 50 tys. Wietnamczyków. Zdaniem specjalistów dane chińskie bardziej odpowiadają prawdzie. W wyniku wojny zrujnowane zostały 4 północne prowincje Wietnamu. Aby stawić czoło chińskiej interwencji, Wietnam musiał podjąć duży wysiłek wojskowy i gospodarczy, co odbiło się później niekorzystnie na stanie jego gospodarki. (M.B.) CHIRAC JACQES (ur. 1932) – francuski polityk, dwukrotny premier *Francji (1974–76; 1986–88), piąty prezydent V Republiki (od maja 1995). Urodził się w Paryżu w rodzinie mieszczańskiej. Ukończył Instytut Studiów Politycznych (1954) oraz Krajową Szkołę Administracji (1959). Następnie rozpoczął pracę w administracji państwowej, przechodząc stosunkowo szybko kolejne szczeble w służbie rządowej. W 1962 został członkiem osobistego sztabu premiera Georgesa *Pompidou, który nazywał go swoim buldożerem. Od 1967 zasiadał w Zgromadzeniu Narodowym. Był ministrem rolnictwa (1972–74) oraz spraw wewnętrznych (1974). W czasie prezydentury Valery’ego *Giscarda d’Estaing pełnił przez dwa lata urząd premiera (1974– 76). Po ustąpieniu ze stanowiska premiera zajął się rekonstrukcją ruchu gaullistowskiego, powołując do życia partię – Zgromadzenie na Rzecz Republiki (RPR). Od 1977 był merem Paryża. W 1981 po raz pierwszy ubiegał się o prezydenturę, uzyskawszy jednak 18% głosów, odpadł po I turze. Kiedy zaś w 1986 koalicja centroprawicowa wygrała wybory parlamentarne, zdobywając niewielką większość miejsc w Zgromadzeniu Narodowym, Chirac został premierem u boku socjalistycznego prezydenta Francoisa *Mitteranda. Powstała tym sposobem sytuacja jakiej nigdy wcześniej w V republice nie notowano, kiedy to obcy sobie politycznie prezydent i premier – zostali zmuszeni do współpracy i podziału władzy, co nazwano cohabitation, Chirac jako premier zajmował się sprawami wewnętrznymi, Mitterand jako prezydent – polityką zagraniczną. W 1988 Chirac po raz drugi ubiegał się o urząd prezydenta. Przegrał tym razem z Mitterandem w II turze, zdobywając 46% głosów. Zrezygnował wówczas ze stanowiska premiera. Sukcesem zakończyło się natomiast jego trzecie podejście do fotela prezydenckiego w maju 1995, kiedy w II turze uzyskał 52,64% głosów, pokonując kandydata socjalistów Lionela Jospin. 17 maja 1995 Chirac oficjalnie objął obowiązki szefa państwa. Jednym z pierwszych jego kroków było podjęcie decyzji o wznowieniu przez Francję prób nuklearnych na atolu Mururoa na Pacyfiku, co spotkało się z niesłychanie krytycznym przyjęciem na świecie. (B.B.) 72

CHOMEINI RUDOLLAH (1900–1989) – irański przywódca religijny i polityczny. Od najmłodszych lat wykazywał duże zainteresowanie sprawami religijnymi i szybko stało się oczywiste, iż podobnie jak dziadek i ojciec zostanie mułłą. Kształcił się w rozmaitych szkołach koranicznych, a po ich ukończeniu w 1922 osiadł w mieście Kum, gdzie w jednym z meczetów sprawował funkcję duchownego. Już jako młody mułła demonstrował silną osobowość, bystry umysł i dogłębną znajomość islamu. Szybko też awansował w hierarchii duchowieństwa szyickiego. W 1933 został hodżatoleslamem, czyli wyższym duchownym. Niebawem też utworzył własną szkołę koraniczną Faizieh. Z radością powitał w 1941 pozbawienie władzy Rezy Szacha i początkowo duże nadzieje wiązał z jego następcą Mohammadem Rezą, który miał opinię człowieka religijnego. Jednakże prędko rozczarował się do nowego władcy. U schyłku lat pięćdziesiątych Chomeini został ajatollahem, co oznacza najwyższy tytuł duchowny w hierarchii szyickiej. W kilka lat później otrzymał tytuł wielkiego ajatollaha, co dodatkowo wzmocniło jego pozycję. W 1960 przeprowadził słynną 40-dniową medytację, po której oznajmił, iż Allah zlecił mu wyjątkowej wagi misję religijno-polityczną, nakazującą uczynienie z islamu siły zdolnej do przeobrażania świata. Od tej chwili zaczął ostro atakować szacha, którego rządom zarzucił antyreligijny charakter. W następstwie tego w kraju doszło do poważnych zaburzeń. Chomeini znalazł się pod ścisłym nadzorem policji politycznej SAVAK, a władze wywierały na niego presję, aby wyjechał za granicę. Chomeini ostatecznie opuścił *Iran w listopadzie 1964. Początkowo, na krótko zamieszkał w *Turcji, a następnie osiedlił się w *Iraku. Kontynuował tam działalność polityczną, organizując prężny ośrodek irańskiej opozycji. Swoim, przebywającym w kraju, zwolennikom nakazał utworzenie podziemnego ruchu islamskiego. Przy meczetach mułłowie zaczęli tworzyć tajne rady rewolucyjne. W 1971 Chomeini opublikował pracę RZĄD ISLAMSKI, na kartach której z pasją udowadniał tezę, że polityka musi podporządkować się religii. Począwszy od połowy lat siedemdziesiątych wpływy Chomeiniego w Iranie stale rosły, co stanowiło konsekwencję nasilającej się opozycji wobec szacha. Przeciw hołdującemu wzorcom zachodnim Pahlaviemu wystąpiła spora część społeczeństwa, na co władze zareagowały nasileniem prześladowań i represji. W grudniu 1977 Chomeini występując już jako imam, czyli duchowy przywódca szyitów, ogłosił, iż jako zwierzchnik religijny pozbawia szacha władzy i unieważnia konstytucję Iranu. Wezwał przy tym Irańczyków do świętej wojny z szachem, jako szatanem (*Islamska rewolucja). W 1978 sytuacja w Iranie uległa dalszemu zaostrzeniu. Wielotysięczne tłumy skandując nazwisko Chomeiniego wylegały na ulice miast, niszcząc kina, teatry, nowoczesne sklepy i banki, uznane za symbole zła. Z inicjatywy Chomeiniego duchowieństwo irańskie utworzyło Radę Rewolucji Islamskiej, która z każdym miesiącem ugruntowywała swoją pozycję swoistego rządu alternatywnego. Tymczasem pod presją władz irańskich Irak wydalił Chomeiniego, który w październiku 1978 wyjechał do *Francji. Nie mogło to jednak zatamować narastającej w kraju fali fundamentalizmu religijnego. Znajdujący się w beznadziejnej sytuacji szach zdecydował się w połowie stycznia 1979 na opuszczenie Iranu. 1 lutego 1979, po blisko 15 latach wygnania, do kraju triumfalnie powrócił Chomeini, którego w Teheranie owacyjnie witało ponad 3 mln Irańczyków. 5 lutego powołał on własny rząd pod przewodnictwem Mehdi Bazargana. Niebawem też ogłosił, że jego celem jest utworzenie rygorystycznej republiki islamskiej i oddanie rządów wpaństwie duchowieństwu. Na mocy nowej konstytucji Chomeini uzyskał stanowisko fakiha, czyli dożywotniego przywódcy rewolucji. Tym samym został wyposażony w pełnię władzy tak religijnej, jak i politycznej. Jako święty rewolucji islamskiej stał się źródłem i uzasadnieniem władzy, a plakaty z jego wizerunkiem zapełniły ulice irańskich miast. Politykę Chomeiniego od początku cechował wręcz obsesyjny antyamerykanizm. *Stany Zjednoczone zostały ogłoszone „wielkim szatanem”. Na fali rozpętanego antyamerykanizmu 4 listopada 1979 uzbrojeni studenci islamscy wdarli się do ambasady *USA w Teheranie, biorąc jako zakładników 63 przebywających tam Amerykanów. Krok ten uzyskał pełną aprobatę Chomeiniego. Ajatollah krytykował też – aczkolwiek znacznie łagodniej – „wielkiego szatana radzieckiego”. Władzę swą islamiści podbudowali terrorem politycznym realizowanym na wielką skalę. Do końca 1985 stracono ponad 9 tys. przeciwników rewolucji islamskiej. Chomeini zawsze nawoływał do bezwzględności w walce z oponentami. 22 września 1980 Iran Chomeiniego stał się obiektem zbrojnego ataku ze strony sąsiedniego Iraku (*Iracko-irańska wojna). Chomeini skierował na front fanatyczne oddziały Strażników Rewolucji, a przywódcę irackiego nazwał „zdrajcą islamu”, wzywając do świętej wojny z nim. Na skutek oporu Chomeiniego, który odrzucał wszelkie rozmowy pokojowe, wojna trwała aż 8 lat, pociągając za sobą setki tysięcy ofiar śmiertelnych po obu stronach. Stosunki Iranu w okresie rządów Chomeiniego z monarchiami arabskimi znad Zatoki Perskiej układały się bardzo źle. Ajatollah stał na stanowisku, że monarchizm jest sprzeczny z islamem i nawoływał ludność tych krajów do powstania przeciwko rodom panującym. Najgwałtowniej atakował dynastię panującą w *Arabii Saudyjskiej. 14 lutego 1989 Chomeini ogłosił wyrok śmierci na pisarza Salmana Rushdiego, ponieważ uznał, iż jego książka SZATAŃSKIE WERSETY 73

wyszydza islam. Ajatollah Chomeini zmarł 3 czerwca 1989 w Teheranie. Władze ogłosiły 40-dniową żałobę narodową, a kraj pogrążył się w histerycznym opłakiwaniu zmarłego. 6 czerwca odbył się pogrzeb, w którym uczestniczyło kilka milionów osób. (M.B.) CHORWACJA – republika (56,5 tys. km2, 4,5 mln mieszkańców w 1999), która wchodziła w skład *Jugosławii do 25 czerwca 1991, kiedy to proklamowała swoją niepodległość. Na przełomie XIX i XX wieku Chorwacja stanowiła część składową Austro-Węgier. Podczas *pierwszej wojny światowej zdecydowana większość Chorwatów była zwolennikami idei połączenia się z *Serbią i stworzenia jednego państwa Słowian południowych. Wraz z rozpadem Austro-Węgier pojawiły się warunki umożliwiające realizację tego zamierzenia. 4 grudnia 1918 proklamowano powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Zanim państwo to zdołało zbudować swoje fundamenty polityczno-prawne, ujawniły się poważne sprzeczności między Chorwatami i Serbami. Chorwaci domagali się ustroju federacyjnego, a niektórzy z nich optowali nawet za modelem republikańskim. Serbowie z kolei byli zwolennikami państwa jednolitego o ustroju monarchistycznym. Stąd też, odwzorowująca poglądy Serbów konstytucja SHS z 1921, spotkała się z krytycznym przyjęciem Chorwatów. Zaciekłe spory między ugrupowaniami serbskimi i chorwackimi zdominowały życie polityczne międzywojennej Jugosławii, którą to nazwę państwo przyjęło w październiku 1929. Kiedy 6 stycznia 1929 król *Aleksander I Karadziordziewicz zawiesił konstytucję, zniósł swobody polityczne i przejął pełnię władzy w swe ręce, Chorwaci odpowiedzieli usztywnieniem postawy opozycyjnej wobec państwa jugosłowiańskiego. Na emigracji Ante Pavelić powołał do życia terrorystyczną organizację *ustaszy, która opowiedziała się za niepodległością Chorwacji. Ustasze uczestniczyli w zamachu na życie Aleksandra I w Marsylii (6 październik 1934). Wydarzenie to stanowiło jak gdyby apogeum konfliktu serbsko-chorwackiego. W drugiej połowie lat trzydziestych stosunki katolickich Chorwatów z prawosławnymi Serbami uległy niewielkiej poprawie, czego wyrazem było m.in. uregulowanie statusu Kościoła katolickiego w Jugosławii poprzez zawarcie konkordatu z *Watykanem. W przededniu *drugiej wojny światowej, w sierpniu 1939, doszło do ugody pomiędzy rządem Jugosławii i przywódcami chorwackimi, na mocy której Chorwacja otrzymała autonomię w postaci Chorwackiej Banowiny, a także gwarancję udziału jej przedstawicieli w rządzie centralnym. Wybuch wojny przekreślił jednak możliwość osiągnięcia trwałego porozumienia Chorwatów i Serbów. Po klęsce Jugosławii w kwietniu 1941 na obszarze Chorwacji ustasze utworzyli Niezależne Państwo Chorwackie (Nezavisna Država Hrvatska – NDH). Korzystający ze wsparcia *Niemiec i *Włoch, chorwaccy nacjonaliści Ante Pavelicia przystąpili do krwawej rozprawy z Serbami, biorąc odwet za dyskryminowanie Chorwatów w międzywojennej Jugosławii. W okresie wojny z rąk ustaszy śmierć poniosło ok. 800 tys. ludzi, głównie Serbów, ale także Żydów, Cyganów i członków innych mniejszości narodowych. Po wojnie Chorwacja stała się republiką związkową i jednym z sześciu podmiotów komunistycznej federacji jugosłowiańskiej. Autorytarne rządy Josipa Broz *Tito – z pochodzenia Chorwata – wpłynęły na przytłumienie konfliktów narodowościowych. W 1971 Tito rozbił kierownictwo chorwackiej partii komunistycznej, któremu zarzucił skłonności nacjonalistyczne. Chorwacja była drugą pod względem wielkości republiką Jugosławii (56,5 tys. km2, co stanowiło 21% powierzchni Jugosławii) i zamieszkiwało ją 4,4 mln ludności. Konflikt serbsko-chorwacki rozgorzał na nowo u progu lat dziewięćdziesiątych z chwilą upadku *komunizmu w Europie. W Chorwacji zaktywizowały się grupy głoszące hasła, że republika ta winna opuścić Jugosławię. W wyborach powszechnych w maju 1990 zwyciężyła, kierowana przez Franjo Tudjmana Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (HDZ), stojąca na pozycjach dążenia do niepodległości republiki. 25 czerwca 1991 w Zagrzebiu proklamowano powstanie niepodległej Republiki Chorwackiej. Na wieść o tym serbska mniejszość w Chorwacji (ok. 15% ludności) oznajmiła, iż nie chce żyć w państwie chorwackim, a tereny zamieszkałe przez Serbów ogłosiły swoją secesję. Doprowadziło to do wybuchu otwartego konfliktu zbrojnego między Chorwatami a Serbami wspieranymi przez armię jugosłowiańską. Do końca 1991 konflikt ten przyniósł ok. 10 tys. ofiar śmiertelnych. Wielokrotnie zawierane rozejmy zawsze były szybko łamane. 3 stycznia 1992, po intensywnej akcji mediacyjnej *Organizacji Narodów Zjednoczonych, podpisano piętnaste zawieszenie broni. Pierwszym państwem, które uznało niepodległość Chorwacji była Republika Federalna Niemiec (*Niemcy). Nastąpiło to 19 grudnia 1991. Oficjalne stosunki dyplomatyczne chorwacko-niemieckie zostały nawiązane 15 stycznia 1992, kiedy to suwerenność Republiki Chorwackiej uznały pozostałe kraje Unii *Europejskiej oraz Szwajcaria i Austria. W roku 1992 na froncie chorwacko-serbskim raczej panował spokój i obie strony przestrzegały rozejmu. Chorwaci zdawali się być pogodzeni z faktem, iż w wyniku działań wojennych stracili kontrolę nad około 25% swego terytorium. Na obszarach zajętych przez siebie, chorwaccy Serbowie jeszcze w listopadzie 1991 proklamowali Serbską Republikę Krajiny. 3 marca 1992 prezydent Chorwacji Tudjman ogłosił, że wojna jest skończona, proponując, aby parlament przeszedł od „legislacji wojennej” do normalnego 74

funkcjonowania. 7 kwietnia Chorwację uznały *Stany Zjednoczone. Tego samego dnia władze chorwackie uznały niepodległość *Bośni i Hercegowiny, wyrzekając się oficjalnie wszelkich roszczeń terytorialnych pod jej adresem. Po kilku miesiącach jednak stosunki chorwacko-bośniackie uległy radykalnemu pogorszeniu i między formacjami zbrojnymi obu krajów zaczęło dochodzić do starć. W czerwcu, zdominowane przez Chorwacką Wspólnotę Demokratyczną (HDZ), władze oskarżyły szereg pism opozycyjnych o rozpowszechnianie fałszywych informacji, grożąc im odpowiedzialnością karną. Spotkało się to z krytyczną reakcją międzynarodowej opinii publicznej. Wybory prezydenckie i parlamentarne przeprowadzone 2 sierpnia zakończyły się wielkim zwycięstwem HDZ. Tudjman został wybrany na prezydenta, gromadząc 56,7% głosów elektoratu. Partia rządząca zapewniła sobie 85 spośród 138 miejsc w parlamencie. 25 stycznia 1993 wojska chorwackie niespodziewanie zaatakowały serbskie pozycje w Krajinie. Po kilku dniach walk Chorwatom udało się otworzyć drogę łączącą Zagrzeb z odciętą do tej pory od reszty kraju Dalmacją. Stanowiło to główny cel podjętych akcji militarnych. Działania chorwackie zostały jednak bardzo źle przyjęte przez opinię światową. Rada Bezpieczeństwa ONZ jednomyślnie je potępiła. Chorwatom zarzucono agresywną postawę, co do tej pory było wyłączną domeną Serbów. Później w Chorwacji przez dłuższy czas nie dochodziło do poważniejszych starć. Do walk na większą skalę doszło znów w dniach 1–3 maja 1995, kiedy Chorwaci odbili z rąk Serbów Zachodnią Slawonię. Po tym zwycięstwie władze chorwackie utwierdziły się w przekonaniu, że w obliczu fiaska różnorodnych inicjatyw pokojowych sięgnąć należy po zdecydowane rozwiązania militarne. 4 sierpnia licząca ponad 110 tys. żołnierzy armia chorwacka rozpoczęła potężną ofensywę na Krajinę. Po kilku dniach walk Chorwatom udało się opanować całą prowincję, co położyło kres istnieniu samozwańczego państwa Serbów chorwackich na tym terenie. W walkach o Krajinę Chorwaci stracili 118 żołnierzy, a 620 odniosło rany. Straty serbskie nie są znane. Ponad 200 tys. Serbów opuściło Krajinę, kierując się do Bośni i Serbii. Szacuje się, że w walkach na terenie Chorwacji w okresie 1991–95 śmierć poniosło ponad 25 tys. osób. Obecnie jedynym obszarem Chorwacji pozostającym pod kontrolą Serbów jest Wschodnia Slawonia, granicząca bez pośrednio z Serbią. 6 listopada 1996 Chorwacja – nie bez problemów, gdyż wysuwano zarzut autorytaryzmu politycznego pod adresem władz tego kraju – została przy jęta do Rady *Europy. W przeprowadzonych 13 kwietnia 1997 wyborach parlamentarnych i lokalnych zwyciężyła rządząca HDZ. W wyborach prezydenckich z 15 czerwca 1997 zwyciężył Tudjman, na którego głosowało 60% wyborców. Zapewniło mu to drugą pięcioletnią kadencję na stanowisku szefa państwa. (M.B.) CHRUSZCZOW NIKITA (1894–1971) – polityk radziecki, I sekretarz KC KPZR. Urodził się we wsi Kalinowka (gubernia kurska) w rodzinie chłopskiej. Od czternastego roku życia pracował w kopalni. W 1918 wstąpił do partii *bolszewików oraz do Armii Czerwonej, w której w rok później otrzymał stanowisko komisarza politycznego. W latach 1920–28 pracował na różnych stanowiskach w aparacie partyjnym Donbasu. W 1929 rozpoczął studia w Akademii Przemysłu – placówce kształcącej kadry partyjne przeznaczone do kierowania gospodarką. Począwszy od 1931 pracował w moskiewskim aparacie partyjnym, dochodząc w 1935 do stanowiska I sekretarza stołecznego Komitetu Obwodowego. W 1934 został też członkiem KC WKP/b/. Jako szef partii w Moskwie uczestniczył w przeprowadzeniu *wielkiej czystki. W 1938 *Stalin skierował go na Ukrainę, gdzie jako I sekretarz KC KP/b/Ukrainy odbudować miał wyniszczone masowymi represjami kierownictwo partyjne; w 1939 wszedł w skład Biura Politycznego. W czasie *drugiej wojny światowej Chruszczow był członkiem rad wojennych kilku frontów (m.in. stalingradzkiego); w 1943 roku otrzymał stopień generała lejtnanta. W 1944 został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych Ukraińskiej SRR. Na tym stanowisku kierował akcją odbudowy zniszczonej w latach wojny gospodarki ukraińskiej. Nadzorował też likwidację ukraińskiego ruchu narodowego (*Ukraińska Powstańcza Armia). W 1949 Chruszczow został ponownie sekretarzem KC, co wprowadziło go w najbliższe otoczenie Stalina. Po śmierci tego ostatniego, odegrał decydującą rolę w organizacji spisku, który wyeliminował w czerwcu 1953 Ławrentija *Berię. Po upadku Berii, Chruszczow wraz z *Malenkowem i *Mołotowem, stworzył triumwirat rządzący *ZSRR. Objęcie we wrześniu 1953 stanowiska I sekretarza KC KPZR, otworzyło okres stopniowego umacniania się pozycji Chruszczowa w radzieckim systemie władzy. W polityce wewnętrznej Chruszczow realizował, mimo silnych oporów innych członków kierownictwa KPZR, kurs destalinizacyjny, oznaczający osłabienie terroru i zwolnienie z *łagrów kilku milionów ludzi. W lutym 1956, na *XX zjeździe KPZR, wygłosił tzw. tajny referat, w którym poddał ostrej krytyce działalność Stalina. Wywołało to rosnący opór sił neostalinowskich i doprowadziło w czerwcu 1957 do nieudanej próby obalenia Chruszczowa przez grupę Mołotowa, Malenkowa, *Kaganowicza i Szepiłowa. W październiku tego roku usunął ze wszystkich stanowisk marszałka Georgija *Żukowa – głównego sojusznika w walce z neostalinistami – oskarżając go o bonapartyzm. Od tej chwili dysponował nieograniczoną władzą, czego potwierdzeniem stało się objęcie przezeń w marcu 1958 funkcji 75

premiera. W polityce zagranicznej Chruszczow doprowadził do osłabienia *zimnej wojny, poprawy stosunków z *Jugosławią oraz ograniczonego poszerzenia swobody państw satelickich. Równocześnie jednak odegrał decydującą rolę w stłumieniu powstania *węgierskiego (1956), a w 1962 w sprowokowaniu kryzysu *karaibskiego. W okresie jego rządów doszło też do rozpoczęcia konfliktu *chińsko-radzieckiego oraz zerwania stosunków z Albanią. Reformy gospodarcze i administracyjne rozpoczęte przez Chruszczowa w końcu lat pięćdziesiątych, budziły rosnące niezadowolenie wielu członków aparatu partyjnego. Równocześnie nie następowały zapowiadane przez Chruszczowa sukcesy gospodarcze. Niepowodzeniem zakończyły się lansowane przezeń projekty rolniczego wykorzystania stepów Kazachstanu oraz wyżywienia obywateli ZSRR kukurydzą, którą polecił uprawiać na gigantyczną skalę. Brak perspektyw poprawy stopy życiowej przy równoczesnym złagodzeniu terroru doprowadził w końcu do wybuchów niezadowolenia społecznego. W czerwcu 1962 krwawo stłumiono powstanie robotnicze w Nowoczerkasku, a w sierpniu 1963 przez południowe regiony ZSRR przeszła fala strajków. Niezadowolenie w szeregach aparatu partyjnego wzbudziły też projekty reorganizacji struktury wewnętrznej KPZR. W październiku 1964 grupa działaczy partyjnych, której przewodzili Michaił *Susłow, Aleksander Szelepin i Władymir Semiczastnyj, doprowadziła do obalenia Chruszczowa stawiając mu zarzuty woluntaryzmu, ograniczania kolegialności oraz tworzenia kultu własnej osoby. Ostatnie lata życia Chruszczow spędził na emeryturze, nagrywając wspomnienia. Pierwszy ich tom ukazał się drukiem w *USA niedługo przed jego śmiercią 11 września 1971. (A.D.) CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA – ruch społeczno-polityczny inspirowany zasadami etycznymi chrześcijaństwa oraz *katolicką nauką społeczną. Chrześcijańska demokracja nie jest świeckim ramieniem Kościoła katolickiego, bowiem działa na własną odpowiedzialność i we własnym imieniu. Chrześcijańska demokracja ma charakter niewyznaniowy, ponieważ inspirując się chrześcijaństwem, jednocześnie ściśle rozdziela politykę od religii. Jej fundamentalnym celem jest realizacja w płaszczyźnie politycznej zasad życia społecznego, które wypływają z etyki chrześcijańskiej. Nowoczesne partie chrześcijańsko-demokratyczne powstały bezpośrednio po *drugiej wojnie światowej, ale ich genezy można poszukiwać w doświadczeniach katolicyzmu społecznego, który pojawił się na scenie życia publicznego w końcu XIX wieku, nie czując zrazu potrzeby przyjęcia ścisłej formuły partyjnej. Dopiero z upływem lat zaczęły kształtować się partie o wyraźnej orientacji katolicko-społecznej (Austria, Belgia, *Niemcy, *Włochy, *Francja). Nie stosowały one jednak jeszcze nazwy „chrześcijańska demokracja”, która pojawiła się dopiero po *drugiej wojnie światowej we Włoszech, Francji i Niemczech. Z tych też krajów wywodziła się tzw. wielka trójka polityków chrześcijańsko-demokratycznych: Alcide *De Gasperi, Robert *Schuman i Konrad *Adenauer. Oni to właśnie położyli podwaliny pod przyszłe sukcesy polityczne ruchu w Europie. Program ideowo-polityczny chrześcijańskiej demokracji kształtował się w opozycji wobec indywidualizmu liberalnego i kolektywizmu socjalistycznego. Indywidualizmowi chadecy zarzucali lekceważenie społecznego wymiaru ustroju gospodarczego, natomiast kolektywizmowi – absolutyzowanie tegoż wymiaru, co może grozić wolności człowieka. Tak w odniesieniu do liberalizmu, jak i socjalizmu chadecy formułowali zarzut, że – przy wszystkich dzielących te kierunki różnicach – mają one skłonność do traktowania człowieka wyłącznie jako homo oeconomicus, pomijając jego wymiar personalistyczny. Rzecz jasna chadecy sprzeciwiają się również wszelkim ruchom politycznym i postawom motywowanym programowym antyklerykalizmem. Jako ruch demokratyczny, chadecja występuje przeciwko ustrojom dyktatorskim i totalitarnym. Jej ideałem jest demokratyczne społeczeństwo wspólnotowe zbudowane na wolności, pluralizmie, solidarności, sprawiedliwości oraz gwarantujące człowiekowi wszelkie prawa. W sensie politycznym partie chadeckie sytuują się w centrum. Działalność polityczna – zdaniem ideologów tego ruchu – nie może być wyłącznie sztuką użyteczności, lecz jak każda aktywność musi podlegać normom etycznym. Reasumując, filozofia polityczna chrześcijańskiej demokracji opiera się na trzech pierwszoplanowych zasadach: wolności, solidarności i pomocniczości. ZASADA WOLNOŚCI zakłada, iż podstawą wszelkiej aktywności publicznej winna być osoba, a nie jednostka lub kolektyw; ZASADA SOLIDARNOŚCI nakazuje pojmowanie człowieka jako bytu społecznego zdolnego do relacji z innymi w poszukiwaniu dobra wspólnego, natomiast ZASADA POMOCNICZOŚCI postuluje decentralizację władzy i występuje przeciwko etatystycznej wizji państwa. Partie chrześcijańsko-demokratyczne są szczególnie silne w Europie, gdzie obok socjaldemokracji (*Socjalizm demokratyczny) są najbardziej wpływową siłą polityczną. Poza Europą mocną pozycję mają w Ameryce Łacińskiej. Ruch o inspiracji chadeckiej zaczyna też być aktywny w Afryce i Azji. Partie chrześcijańsko-demokratyczne skupione są w Światowej Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (UMDC) z siedzibą w Rzymie, która została powołana w 1964 przez Europejską Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną (UEDC) oraz Organizację Chrześcijańsko-Deokratyczną Ameryki (ODCA). Do Światowej Unii należy blisko 76

60 partii politycznych z całego świata. Jest również z nią powiązana Międzynarodowa Unia Młodych Chrześcijańskich Demokratów (UIJDC). UMDC stanowi forum współpracy oraz wymiany doświadczeń i programów partii chadeckich, a jej istnienie nie narusza autonomii ugrupowań działających w poszczególnych państwach. (B.B.) CHURCHILL WINSTON (1874–1965) – brytyjski mąż stanu, dwukrotny premier (1940–45; 1951–55), kierował krajem podczas *drugiej wojny światowej, polityk uważany za jednego z twórców zwycięstwa nad hitlerowskimi *Niemcami. Pochodził z arystokratycznej rodziny o dużych tradycjach politycznych. Po ukończeniu królewskiej szkoły wojskowej w Sandhurst, służył jako oficer kawalerii (1895–99). Był również korespondentem wojennym na Kubie, w Indiach i Afryce Południowej w czasie wojny *burskiej. Związał się z Partią Konserwatywną i z jej ramienia wszedł w 1900 do parlamentu. W 1904 zerwał ze swoją partią wskutek różnicy zdań na temat taryf celnych i przystał do Partii Liberalnej. Dwa lata później objął funkcję podsekretarza stanu w ministerstwie kolonii, w rządzie kierowanym przez liberałów. W 1908 pierwszy raz wszedł w skład gabinetu, otrzymując urząd przewodniczącego rady handlowej, co było równoznaczne z urzędem ministra. Następnie zaś został ministrem spraw wewnętrznych. Przeniesiony w 1911 do admiralicji jako jej pierwszy lord, zajął się umacnianiem i reformą brytyjskiej marynarki wojennej. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej i klęsce ekspedycji dardanelskiej – którą popierał – zrezygnował ze stanowiska w admiralicji i rozpoczął służbę oficera w armii. Do parlamentu powrócił w 1916. Niebawem uzyskał tekę ministra uzbrojenia (1917–18). Po wojnie Churchill był ministrem wojny (1919–21), szefem urzędu ds. kolonii (1921–22) oraz kanclerzem skarbu (1924–29). W 1924 rozstał się z liberałami, by ponownie przystąpić do konserwatystów. Ta zmiana przynależności politycznej Churchilla odpowiadała generalnej ewolucji jego poglądów, które stawały się coraz bardziej zachowawcze. W latach 1935–39 Churchill pozostawał poza rządem, aczkolwiek uważany był za jednego z najwybitniejszych parlamentarzystów. Na forum Izby Gmin nieustannie przestrzegał przed zagrożeniem, jakie dla pokoju światowego stworzyć mogą Niemcy Adolfa *Hitlera. W 1939 ponownie został mianowany pierwszym lordem admiralicji, zaś 10 maja 1940 został premierem, stając na czele gabinetu wojennego. Nawoływał obywateli brytyjskich do nieulegania nastrojom defetystycznym i stawiania oporu wrogowi, co miało szczególne znaczenie po klęsce *Francji (czerwiec 1940). W trakcie wojny Churchill zapewnił krajowi stanowcze kierownictwo i doprowadził do tego, że *Wielka Brytania obok *USA i *ZSRR stała się czołowym uczestnikiem koalicji antyhitlerowskiej. W 1945 konserwatyści pod wodzą Churchilla niespodziewanie przegrali wybory parlamentarne, ustępując miejsca Partii Pracy. Churchill powrócił do władzy jako premier po wygraniu wyborów w 1951. Urząd ten sprawował do 1955. Wśród licznej spuścizny literackiej Churchilla na uwagę zasługuje 6-tomowa praca DRUGA WOJNA ŚWIATOWA. Jego talent pisarski został powszechnie doceniony, o czym świadczy fakt, iż w 1953 został laureatem Literackiej Nagrody Nobla. W 1953 otrzymał również lordowski tytuł w uznaniu jego wybitnych zasług. W 1963 specjalnym aktem Kongres USA nadał mu tytuł honorowego obywatela *Stanów Zjednoczonych. Churchill przeszedł także do historii jako autor powiedzenia: „Demokracja jest najgorszą formą rządu, za wyjątkiem wszystkich znanych do tej pory ustrojów”. (B.B.) CIA *CENTRALNA AGENCJA WYWIADOWCZACIANO GALEAZZO (1903–1944) – dyplomata i polityk włoski, hrabia Cortellazzo. Z wykształcenia prawnik. Krótko zajmował się dziennikarstwem, pisując do prasy faszystowskiej (*Faszyzm). Karierę dyplomatyczną rozpoczął w 1925, pracował kolejno w ambasadach włoskich w Rio de Janeiro, Pekinie, Buenos Aires oraz *Watykanie. W 1930 poślubił córkę Benito *Mussoliniego – Eddę, co umożliwiło mu szybką karierę polityczną. W 1934 został wiceministrem prasy i propagandy, a w rok później ministrem tego resortu oraz członkiem Wielkiej Rady Faszystowskiej. W 1936, po wojnie *abisyńskiej, w której brał udział jako pilot bombowca, został ministrem spraw zagranicznych. Jako zięć Mussoliniego i jeden z najbardziej prominentnych polityków faszystowskich, uważany był za prawdopodobnego jego następcę. Jednocześnie uchodził za reprezentanta mniej ortodoksyjnych kół reżimu. Nigdy nie krył swych poglądów antyniemieckich i neutralistycznych. Niemniej jednak do 1942 raczej wiernie wypełniał dyrektywy teścia w polityce zagranicznej. Gdy pojawiły się pierwsze oznaki klęski militarnej państw Osi (*Oś Rzym–Berlin–Tokio), otwarcie wypowiedział swe krytyczne uwagi na temat sojuszu *Włoch z *Niemcami. W wyniku tego został zwolniony z funkcji ministra spraw zagranicznych w lutym 1943 a następnie objął urząd ambasadora w Watykanie. W tym czasie wyraźnie już zbliżył się do grupy Dino Grandiego, skupiającej faszystów krytycznych wobec *Niemiec i *Hitlera. Na posiedzeniu Wielkiej Rady Faszystowskiej 24–25 lipca 1943 głosował przeciwko Mussoliniemu, żądając jego dymisji. Jednakże po aresztowaniu Mussoliniego, w obawie przed represjami sam zbiegł do Niemiec. Mimo, iż dzięki staraniom żony pojednał się z teściem, naziści nie pozwolili mu wyjechać do Hiszpanii, o co zabiegał, lecz 19 77

października wydali go w ręce faszystów z *Włoskiej Republiki Społecznej (tzw. Republika Salo). Był sądzony przez specjalny trybunał w Weronie za zdradę faszyzmu i Duce. Po dramatycznym procesie został skazany na śmierć i rozstrzelany 11 stycznia 1944. Pozostawił pamiętniki, obejmujące lata 1934–43, przynoszące bogatą dokumentację poczynań reżimu faszystowskiego we Włoszech. Pamiętniki te doczekały się wielu wydań i tłumaczeń. (B.B.) CLÉMENCEAU GEORGES (1841–1929) – francuski mąż stanu i dziennikarz, będący czołową postacią polityczną III Republiki, zwany „Tygrysem” lub „Francuskim Tygrysem”. Ojciec Clémenceau, Benjamin, był wielbicielem Woltera, pozytywistą, a także admiratorem Rewolucji Francuskiej 1789, co nie pozostawało bez wpływu na edukację polityczną syna. W 1861 Clémenceau rozpoczął studia medyczne, które ukończył w 1865 doktoratem z anatomii. Wówczas to związawszy się z grupą młodych, radykalnych republikanów, zaczął wydawać najpierw dziennik „Le Travail”, a następnie, po aresztowaniu i skazaniu w 1862 na 73 dni więzienia za nawoływanie do obchodów czternastej rocznicy Rewolucji 1848 – gazetę „Le Matin”. Lata 1865–69 Clémenceau spędził w *USA. We wrześniu 1870 został merem 18 okręgu Paryża (Montmarte) i funkcję tę pełnił do marca 1871. Był także radcą municypalnym tego okręgu (1871) oraz prezesem rady (1875). Zasiadał również w Zgromadzeniu Narodowym z ramienia partii radykalnych republikanów (luty–marzec 1871; 1876– 93). Od 1880 wydawał zaś pismo „La Justice”, które szybko stało się głównym organem prasowym radykałów. Po przegraniu wyborów parlamentarnych w1893, Clémenceau poświęcił się dziennikarstwu oraz pisarstwu politycznemu, wydając od 1897 kolejne swe pismo „L’Aurore”. W okresie 1897–1905 zasłynął jako obrońca Alfreda Dreyfusa (1859–1935), francuskiego oficera żydowskiego pochodzenia oskarżonego o przekazywanie wojskowych informacji *Niemcom. W kwietniu 1902 Clémenceau został senatorem z departamentu Vaz, utrzymując ten mandat aż do 1920. Karierę rządową rozpoczął w 1906, kiedy to został ministrem spraw wewnętrznych w gabinecie Ferdinanda Sarriena. Dwukrotnie też był premierem (październik 1906 – lipiec 1909; listopad 1917 – styczeń 1920). Po upadku swego pierwszego rządu odbył wiele podróży, m.in. do *Brazylii, *Argentyny i Urugwaju, podczas których w wygłaszanych przemówieniach, powiadając o sobie „jestem żołnierzem demokracji”, twierdził, iż demokracja „to jedyna forma rządu, która może ustanowić równość dla wszystkich i zrealizować cele ostateczne: wolność i sprawiedliwość”. W 1913 zaczął wydawać pismo „L’Homme Libre”, które we wrześniu 1914 decyzją cenzury, za krytykę polityki rządowej, zostało zawieszone. W jego miejsce Clémenceau natychmiast zaczął drukować „L’Homme Enchainé”. Od początku *pierwszej wojny światowej, Clémenceau zarówno jako polityk (senator), jak i dziennikarz, z jednej strony wytykał politykom i wojskowym błędy, z drugiej zaś – w obliczu szerzących się w społeczeństwie nastrojów pacyfistycznych, zmęczenia i obojętności – podtrzymywał u Francuzów „wolę zwycięstwa”. Kiedy zaś w listopadzie 1917 prezydent Raymond *Poincaré powierzył mu misję tworzenia rządu, 76-letni Clémenceau objął stanowisko premiera i ministra wojny, czyniąc głównym celem polityki swego gabinetu wygranie wojny. Dzięki jego wysiłkom w marcu 1918 dowódcą wszystkich wojsk alianckich został marszałek Ferdinand *Foch, co pozwoliło przetrwać niemiecką ofensywę wiosenną 1918. Po zakończeniu wojny Clémenceau odegrał niezmiernie ważną rolę podczas konferencji pokojowej w *Paryżu, zabiegając o przyznanie Francji Alzacji i Lotaryngii oraz rozbrojenie Niemiec. Doprowadził też do tego, iż traktat *wersalski 28 czerwca 1919 został podpisany w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego, tej samej, w której Wilhelm I w 1871 ogłosił się cesarzem Niemiec. 17 stycznia 1920 Clémenceau stanął do wyborów prezydenckich. Nie uzyskawszy jednak w pierwszym głosowaniu obu izb parlamentarnych większości, wycofał swoją kandydaturę, a następnie podał do dymisji swój rząd, wycofując się w ogóle zżycia politycznego. Od tej pory zajmował się publicystyką i literaturą. Wiele też podróżował (Indie, *Singapur, *Stany Zjednoczone). Ostatnim akordem jego politycznej aktywności był list do prezydenta USA Calvina Coolidge’a (1872–1933) z 1926, wzywający aliantów do solidarności wobec żądań Niemiec. Zmarł 24 listopada 1929 w Paryżu. (B.B.) CLINTON BILL (ur. 1946) – czterdziesty drugi prezydent *USA, objął urząd 20 stycznia 1993. Urodził się w małej miejscowości Hope w stanie Arkansas. Nie miał łatwego dzieciństwa. Nigdy nie zobaczył ojca, który zginął w wypadku samochodowym na trzy miesiące przed jego urodzeniem. Po ukończeniu szkoły średniej wstąpił na waszyngtoński Uniwersytet Georgetown, który ukończył w 1968, robiąc magisterium ze stosunków międzynarodowych. Podczas studiów Clinton uczestniczył w młodzieżowych ruchach kontestacyjnych. Protestował przeciwko amerykańskiemu zaangażowaniu wojskowemu w Wietnamie (*Wietnamska wojna), palił marihuanę. Dzięki uzyskaniu prestiżowego stypendium Rhodesa w latach 1968–70 odbył studia podyplomowe na Uniwersytecie Oxfordzkim w *Wielkiej Brytanii. Wyjeżdżając z USA, uniknął służby wojskowej w Wietnamie. Po powrocie do kraju rozpoczął działalność polityczną w szeregach Partii Demokratycznej. W 1972 był koordynatorem kampanii wyborczej George’a McGoverna w Teksasie. 78

Działalność polityczną łączył z dalszymi studiami i w 1973 uzyskał dyplom z prawa na prestiżowym Uniwersytecie Yale. Indywidualny debiut polityczny Clintona przypadł na rok 1974, kiedy to bez powodzenia ubiegał się o członkostwo Izby Reprezentantów w jednym z okręgów stanu Arkansas. W latach 1974–76 Clinton był wykładowcą prawa na Uniwersytecie Arkansas. Pierwszą funkcją publiczną, jaką piastował, było stanowisko prokuratora generalnego stanu Arkansas, które objął w 1977. Sukcesy, jakie odnotował na tym stanowisku, otworzyły mu drogę do ubiegania się o fotel gubernatora Arkansas. W 1978 Clinton pierwszy raz został wybrany gubernatorem Arkansas. Miał wówczas 32 lata i był najmłodszym gubernatorem w całym kraju. Stąd też nazywano go „gubernatorem-chłopcem”. Po upływie dwóch lat w kolejnych wyborach na gubernatora przegrał. Powrócił jednak na to stanowisko w 1982. Potem wygrywał jeszcze czterokrotnie – w 1984, 1986, 1988 i 1990, zyskując sobie opinię „mocnego człowieka” stanu Arkansas. Był gubernatorem popularnym, słynął ze sprawnej administracji i dał się poznać jako pragmatyk, nie kierujący się w swym postępowaniu motywacją ideologiczną. Z roku na rok nazwisko Clintona stawało się coraz bardziej znane w USA, a on sam zaczął odgrywać istotną rolę we władzach Partii Demokratycznej. Zamierzał ubiegać się o nominację prezydencką swej partii w wyborach 1988, ale po namyśle uznał ten pomysł za przedwczesny. 3 października 1991 oficjalnie zgłosił swą kandydaturę do wyborów prezydenckich 1992 roku. Prowadził energiczną kampanię wyborczą, w której jego prawą ręką była charyzmatyczna żona Hillary. Podczas kampanii wyborczej prezentował się jako przedstawiciel obozu zmiany i koncentrował się na sprawach wewnętrznych, powiadając, że najważniejszym problemem, przed którym stoją *Stany Zjednoczone jest uzdrowienie gospodarki. Szybko wyrósł na faworyta wyborów, pokonując we wszelkich możliwych sondażach opinii nie tylko swych demokratycznych rywali, ale także kandydata Partii Republikańskiej urzędującego prezydenta George’a *Busha. Nie zaszkodziły mu rewelacje o pozamałżeńskich romansach, unikaniu służby wojskowej i paleniu marihuany. Jego zwolennicy dowcipnie mówili, że wybierają prezydenta, a nie papieża. Clinton łatwo zdobył nominację Partii Demokratycznej, a w wyborach powszechnych 3 listopada 1992 znacząco pokonał Busha. Zwyciężył bowiem w 32 stanach i Dystrykcie Kolumbia, podczas gdy jego rywal odnotował wygraną jedynie w 18 stanach. Na początku swej prezydentury Clinton skupił się na rozwiązywaniu problemów wewnętrznych. Jego ambicją stało się dokonanie gruntownej reformy systemu opieki zdrowotnej i zasiłków społecznych. W okresie rządów Clintona poprawiła się sytuacja gospodarcza USA, co wszakże w większym stopniu stało się dzięki generalnej poprawie koniunktury gospodarczej niż działaniom prezydenta Niemniej jednak wskaźniki gospodarcze były imponujące. Bezrobocie spadło do 5% co jest niskim wskaźnikiem, inflacja ustabilizowała się na poziomie 3%, deficyt budżetowy zmniejszył się o 60%, zaś eksport wzrósł o 30%. Amerykanie wszystkie te sukcesy łączyli z osobą Clintona, co zapewniło mu dużą popularność. Urzędujący prezydent startował zatem z pozycji faworyta w wyborach prezydenckich w 1996. Kampanię wyborczą Clinton przeprowadził bardzo sprawnie, prezentując się umiejętnie w roli obrońcy i rzecznika interesów przeciętnych Amerykanów. Kandydat republikanów Bob Dole ze swym statycznym programem odwołującym się do tradycyjnych wartości wypadł blado na tle swego konkurenta. W wyborach (5 listopada 1996) Clinton wyraźnie pokonał Dole’a. Zwyciężył w 31 stanach uzyskując 45,3 mln głosów, podczas gdy jego rywal wygrał w 19 stanach i uzbierał 37,7 mln głosów elektoratu. Clinton, często krytykowany za brak przemyślanej koncepcji w polityce zagranicznej, w pierwszych latach prezydentury, począwszy od 1996 bardzo zdynamizował swą strategię starając zaprezentować się jako polityk odważny i konsekwentny. USA mocno zaangażowały się w rozwiązywanie konfliktu na Bałkanach, wysyłając oddziały wojskowe w ramach sił pokojowych (*Siły zbrojne ONZ). w *Bośni i Hercegowinie. Clinton zerwał też z polityką wahań jaka przez pewien czas charakteryzowała jego stanowisko wobec wejścia krajów Europy Środkowo-Wschodniej do *NATO. Stanowczo opowiedział się za przyjęciem do Sojuszu *Polski, Czech i Węgier, co ostatecznie nastąpiło 12 marca 1999. Po zamachach na amerykańskie ambasady w Tanzanii i Kenii, Clinton wydał w 1998 zdecydowaną wojnę międzynarodowemu terroryzmowi podejmując decyzję o atakach rakietowych na – uznane za bazy terrorystów – obiekty w Afganistanie (*Afgańska wojna) i Sudanie. W styczniu 1999 *Stany Zjednoczone wraz z *Wielką Brytanią przeprowadziły naloty na *Irak w ramach operacji „Pustynny Lis”. Clinton zarzucił władzom w Bagdadzie łamanie rezolucji *ONZ związanej z międzynarodową inspekcją obiektów irackich, które mogły być wykorzystane do produkcji broni chemicznej i biologicznej. USA, pod przywództwem Clintona, odegrały decydującą rolę w atakach lotniczych na *Jugosławię (*Kosowski konflikt), którą oskarżono o masowe naruszanie praw człowieka oraz dopuszczanie się aktów ludobójstwa na zamieszkujących Kosowo Albańczykach. Prezydenturą B. Clintona mocno zachwiał głośny skandal obyczajowy z udziałem odbywającej staż w Białym Domu Moniki Lewinsky. W styczniu 1998 wyszło na jaw, że szef państwa dopuścił się krzywoprzysięstwa, gdy zaprzeczył w sądzie, iż miał romans z Moniką Lewinsky. 79

Sprawa stała się przedmiotem dochodzenia niezależnego prokuratora Kennetha Starra, który we wrześniu 1998 przedłożył Izbie Reprezentantów raport z wnioskiem o wszczęcie wobec prezydenta procedury odpowiedzialności konstytucyjnej (impeachment), zarzucając mu popełnienie 11 przestępstw i wykroczeń mogących stanowić powód odsunięcia go od władzy. 19 grudnia Izba Reprezentantów oficjalnie postawiła Clintona w stan oskarżenia. Zarzucono mu krzywoprzysięstwo i utrudnianie śledztwa. 5 stycznia 1999 w Senacie rozpoczęło się postępowanie sądowe. Ostatecznie, 12 lutego Senat oddalił akt oskarżenia, uwalniając tym samym prezydenta od obu zarzutów. Niemniej jednak autorytet Clintona został mocno nadwątlony i pomimo wszelkich swoich sukcesów przejdzie on do historii w pewnej niesławie – jako drugi w historii USA prezydent sądzony w procedurze impeachmentu. (M.B.) COMMONWEALTH *BRYTYJSKA WSPÓLNOTA NARODÓWCURZONA LINIA – zwyczajowa nazwa linii określonej 8 grudnia 1919 przez Radę Najwyższą Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych (organ złożony z szefów rządów i dyplomacji 5 mocarstw zwycięskich w *pierwszej wojnie światowej), która miała stanowić tymczasową wschodnią granicę polskiej administracji. Swoją umowną nazwę linia uzyskała w 1920, podczas wojny polsko-bolszewickiej (*Polsko-radziecka wojna), kiedy to prowadzący działania mediacyjne brytyjski minister spraw zagranicznych George Nathaniel Curzon zaproponował stronie radzieckiej (11 lipca 1920) zatrzymanie oddziałów Armii Czerwonej w odległości 50 km na wschód od tej linii. Zdaniem angielskiej dyplomacji, linia miałaby się stać podstawą przyszłej granicy polsko-radzieckiej. Jej przebieg z północy na południe był następujący: z rejonu Dźwińska do Wilna i stamtąd wzdłuż linii kolejowej do Grodna (granica polsko-litewska); następnie przez miejscowości Wałowka i Niemirów do Brześcia i dalej Bugiem w rejon Hrubieszowa, później zaś przez Kryłow, na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla, aż do Karpat. *Bolszewicy, licząc na zwycięstwo, odrzucili propozycję Curzona, a późniejsze polskie sukcesy wojenne zdezaktualizowały tę linię jako podstawę do ustalenia granicy. Wytyczona traktatem ryskim (1921) granica polsko-radziecka, biegła 150–250 km na wschód od linii Curzona. O jej istnieniu przypomniał sobie w czasie *drugiej wojny światowej Józef *Stalin, żądając wytyczenia nowej granicy polsko-radzieckiej w oparciu o tę linię. Mimo protestów emigracyjnego rządu polskiego, w lutym 1945, na konferencji w *Jałcie (*ZSRR) przeforsował decyzję, w myśl której granica miała się opierać na linii Curzona z odchyleniami 5–8 km na korzyść Polski. W tym czasie obowiązywało już porozumienie, jakie ZSRR zawarł 26 lipca 1944 z marionetkowym, komunistycznym rządem polskim z siedzibą w Lublinie, w którym ustalono przyszłą wschodnią granicę *Polski właśnie w oparciu o linię Curzona. (A.D.) CYPR – wyspiarskie państwo we wschodniej części Morza Śródziemnego (9,3 tys.km2, 766 tys. mieszkańców w 1999). Do 1914 Cypr pozostawał pod władzą *Turcji, choć już od 1878 na wyspie stacjonował garnizon brytyjski. Po opowiedzeniu się Turcji w *pierwszej wojnie światowej po stronie *Niemiec, Brytyjczycy zaanektowali Cypr. W 1925 uzyskał on status kolonii *brytyjskiej. Już w okresie międzywojennym dały się zauważyć poważne antagonizmy między mieszkającymi na wyspie Grekami i Turkami. Po wojnie konflikt między tymi społecznościami jeszcze bardziej się nasilił, nabierając zarazem wymiaru międzynarodowego. W 1950 z inicjatywy arcybiskupa *Makariosa – przywódcy ludności greckiej i zwierzchnika cypryjskiego Kościoła prawosławnego, rozpisano plebiscyt, którego uczestnicy w większości opowiedzieli się za jednością Cypru i Grecji (enosis). Brytyjczycy jednakże stanowczo odrzucili taką ewentualność. W odpowiedzi, w 1955 greccy radykałowie powołali do życia tajny ruch EOKA, który zdecydował się na terrorystyczne (*Terroryzm) metody walki z władzami brytyjskimi. Jednocześnie na Cyprze rozgorzały krwawe walki między Grekami i Turkami. Brytyjczycy wprowadzili na wyspie stan wyjątkowy oraz deportowali na Seszele Makariosa. Sytuacja na Cyprze wpłynęła także na znaczne zaostrzenie się stosunków grecko-tureckich. W kwietniu 1957 Makarios powrócił z Seszeli do Aten, natychmiast podejmując na arenie międzynarodowej szeroką akcję w obronie politycznych interesów Greków cypryjskich. Rząd brytyjski doszedł do przekonania, że rozwiązaniem problemu może być proklamowanie niepodległego państwa cypryjskiego. Po serii negocjacji liderzy społeczności greckiej i tureckiej osiągnęli kompromis, w rezultacie którego 16 sierpnia 1960 powstała niepodległa Republika Cypru. Art. 1 konstytucji stanowił: „Cypr jest niepodległą i suwerenną republiką, której prezydentem musi być Grek, a wiceprezydentem Turek, obaj wybierani odpowiednio przez grecką i turecką społeczność Cypru”. System polityczny kraju miał się zatem opierać na rozdziale władzy pomiędzy reprezentantów obu społeczności. Makarios został wybrany na prezydenta Cypru, a przywódca Turków F. Kucuk objął stanowisko wiceprezydenta. Niestety niebawem okazało się, że zachowanie pokojowego współżycia Greków i Turków na dłuższą metę nie jest możliwe. Od grudnia 1963 na wyspie stale dochodziło do incydentów zbrojnych, które wiosną 1964 przeobraziły się w otwartą wojnę domową, grożącą nawet wybuchem konfliktu zbrojnego między Grecją i Turcją. W tej sytuacji na Cyprze wylądowały oddziały 80

*Organizacji Narodów Zjednoczonych, które rozdzieliły zwaśnione strony. W następnych latach Cypr został faktycznie podzielony na dwie części – grecką i turecką. W 1970 Turcy odmówili dalszego uznawania parlamentu cypryjskiego. Do dramatycznego przesilenia doszło w 1974. 15 lipca działacze ruchu EOKA podbuntowani przez wojskowy rząd grecki (*Czarni pułkownicy) dokonali zamachu stanu, obalili prezydenta Makariosa i na wyspie powstał rząd, który uznał za swój cel doprowadzenie do połączenia Cypru z Grecją. W odpowiedzi Turcja skierowała na Cypr swe oddziały wojskowe, które przejęły kontrolę nad północną częścią wyspy. Zamieszkujący tam Turcy ogłosili powstanie Federacyjnego Państwa Tureckiego Cypru. 15 listopada 1983 społeczność turecka jednostronnie proklamowała powstanie niepodległego państwa – Tureckiej Republiki Cypru Północnego, na czele którego stanął R. Denktasz. Stosunki dyplomatyczne z tym państwem nawiązała tylko Turcja. W greckiej części wyspy funkcjonuje nadal Republika Cypru, dążąca do zjednoczenia kraju i uznawana przez społeczność międzynarodową za je dyną, legalną formę cypryjskiej państwowości. Makarios powrócił do władzy w 1976, usiłując bezskutecznie nawiązać rokowania z liderami społeczności tureckiej. Zmarł 3 sierpnia 1977. W późniejszym czasie prezydentami Cypru byli – S. Kiprianu (1977–88), G. Vassiliou (1988–93) i G. Kleridis (od 1993). W 1998 doszło do poważnego zaostrzenia sytuacji międzynarodowej w regionie na tle konfliktu cypryjskiego. Stało się to po tym jak Cypr zakupił w Rosji (*Wspólnota Niepodległych Państw) rakiety ziemia-powietrze i ogłosił, że będą one rozmieszczone na wyspie. Turcja zagroziła wówczas natychmiastowym zbombardowaniem tych instalacji militarnych. Grecja natomiast zapowiedziała, iż w takim przypadku udzieli Cyprowi wszelkiej pomocy wojskowej. Ostatecznie nie do szło do konfliktu grecko-tureckiego ponieważ władze cypryjskie, ulegając presji międzynarodowej, odstąpiły od zamiaru rozmieszczenia rakiet. Podejmowane wielokrotnie przez *ONZ próby pojednania społeczności greckiej (ok. 80% ludności Cypru) i tureckiej (ok. 20%) jak dotychczas nie przyniosły pozytywnych rezultatów. W ostatnich latach Cypr intensywnie zabiega o uzyskanie członkostwa w Unii *Europejskiej. (M.B.) CZADYJSKI KONFLIKT – długotrwała wojna domowa w Czadzie, państwie położonym w środkowej części pogranicza Afryki Północnej i Afryki Równikowej. Czad uzyskał od *Francji pełną niepodległość 11 sierpnia 1960. Życie polityczne niepodległego Czadu od początku upływało pod znakiem ostrej rywalizacji zamieszkującej Południe kraju ludności murzyńskiej z zamieszkującą na Północy ludnością arabską. Niezadowoleni z politycznej dominacji Czarnych Arabowie powołali do życia Narodowy Front Wyzwolenia Czadu (FROLINAT) i przystąpili do partyzanckiej walki z oddziałami rządowymi. Pierwsze poważniejsze starcia miały miejsce w sierpniu 1968, kiedy to na Północy wybuchła rebelia, spacyfikowana następnie przez wojska rządowe, wspierane przez lotnictwo francuskie. W marcu 1969 prezydent Czadu François Tombalbaye ponownie wezwał Francuzów na pomoc. W Czadzie znalazły się wojska francuskie, które przystąpiły do walki z rebeliantami. Wojskowe zaangażowanie Francji w Czadzie spotykało się z krytyką części francuskiej opinii publicznej. 1 września 1972 wojska francuskie zostały wycofane z Czadu. W ciągu 3 lat walk zginęło 50 żołnierzy francuskich i około 3 tys. obywateli Czadu. 13 kwietnia 1975 zginął w zamachu stanu prezydent Tombalbaye, pełniący funkcję szefa rządu od chwili uzyskania przez Czad niepodległości. Władzę przejął generał Felix Malloum. W 1977 Libia rozpoczęła okupację północnego skrawka terytorium czadyjskiego – Aozou Strip. Jednocześnie Libijczycy udzielili wydatnego wsparcia rebeliantom z plemienia Toubou, na czele których stał Hissene Habre, jak się później okazało, wróg numer 1 – Libii. W styczniu 1978 strony czadyjskiego konfliktu podpisały w stolicy Sudanu Chartumie porozumienie pokojowe, w wyniku którego Habre objął stanowisko premiera. Porozumienie to okazało się nadzwyczaj kruche, bo już w lutym 1979 ponownie wybuchły walki między armią prezydenta Mallouma a Siłami Zbrojnymi Północy (FAN) Habre’a. Tymczasem na prowincji rozszerzał swe wpływy FROLINAT, którego przywódca Goukouni Oueddei stał się wiernym sojusznikiem Libii. W tej sytuacji Francja ponownie wysłała do Czadu swe oddziały. Po mediacji Paryża doszło do zawieszenia broni między wojskami rządowymi a oddziałami Habre’a. W marcu 1979 jedenaście zwaśnionych ugrupowań czadyjskich podpisało w stolicy *Nigerii Lagos porozumienie pokojowe, na mocy którego, w listopadzie tego roku, utworzono Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (GUNT), z Goukouni Oueddeiem na czele. Wojna domowa rozgorzała na nowo w marcu 1980, a tym razem przeciwko sobie stanęły wojska popieranego przez Francję Habre’a i wspieranego przez Libię Goukouni Oueddeia. Inicjatywa od początku znajdowała się po stronie oddziałów Habre’a, a zagrożony utratą władzy Goukouni Oueddei w lipcu podpisał z Libią traktat o wzajemnej pomocy wojskowej. W grudniu do Czadu weszły wojska libijskie, które rozbiły formacje Habre’a, choć części jego wojsk udało się zbiec do Sudanu. 6 stycznia 1981 Libia i Czad ogłosiły, iż zamierzają połączyć się w jedno państwo. Stanowczo przeciwko temu zaprotestowała Francja, którą poparło wiele państw afrykańskich. Przestraszony możliwością znalezienia się w 81

międzynarodowej izolacji, Goukouni Oueddei poprosił Libijczyków o wycofanie się z Czadu, co nastąpiło w listopadzie 1981. W tym samym miesiącu przystąpiły do ofensywy oddziały Habre’a, które w Sudanie odzyskały zdolność bojową. Oddziały te stale powiększały kontrolowane przez siebie terytorium kraju, likwidując opór wojsk rządowych. 7 czerwca 1982 zdobyły stolicę Czadu N’Djamenę. Goukouni Oueddei uciekł do Libii, a władzę przejął Habre. W krótkim czasie, obalony przywódca zorganizował, z libijską pomocą, silne oddziały rebelianckie. W czerwcu 1983 rebelianci – w szeregach których walczyli liczni Libijczycy – przystąpili do ofensywy, zajmując duże obszary na Południu. W tej sytuacji Francja wysłała na pomoc Habre’mu 3 tys. żołnierzy. Rząd Czadu uzyskał też znaczącą pomoc wojskową ze strony *USA. Dzięki temu udało mu się zatrzymać ofensywę rebeliantów. We wrześniu 1984 Francja i Libia podpisały porozumienie o równoczesnym wycofaniu swych wojsk z Czadu. Libijczycy nie dotrzymali tego porozumienia i ich wojska operowały na Północy aż do marca 1987, kiedy siły Habre’a definitywnie je stamtąd wyparły. Uciekający Libijczycy pozostawili wówczas w Czadzie sprzęt wojskowy wartości około 1 mld dolarów. Habre rządził Czadem do grudnia 1990, kiedy to został obalony przez dowódcę armii Idrissa Déby’ego, któremu pomocy udzieliła Libia. Tym samym Libia zrewanżowała się Habre’mu za klęskę z 1987. Habre zbiegł do Senegalu, lecz nie pogodził się z utratą władzy. W styczniu 1992 jego oddziały podjęły dużą ofensywę, zdobywając spore obszary pustynne na Południu. Po kilku dniach ciężkich walk, w których zginęło ponad 400 osób, wojska Habre’a zmuszone były jednak wycofać się do Nigru. Sytuacja polityczna w Czadzie wciąż pozostaje napięta i nie widać końca trwającej od lat wojny domowej, w której zmieniają się jedynie walczące strony. (M.B.) CZANG KAJ­SZEK (1887–1975) – chiński wojskowy, generalissimus i prezydent. Syn wiejskiego kupca. Wybrał karierę wojskową motywowany względami patriotycznymi. Studiował w akademii wojskowej w Tokio (1908–1911, 1914–1915). Na wieść o wybuchu rewolucji 1911 powrócił do Chin. Jako bliski współpracownik *Sun Jat-sena i członek kierownictwa Partii Nacjonalistycznej (*Kuomintang), współuczestniczył w budowaniu chińskiej armii republikańskiej. W 1923 Czang Kaj-Szek został wysłany do Moskwy, gdzie przez pół roku studiował organizację i zasady działania Armii Czerwonej. Po powrocie założył w Kantonie akademię wojskową, której został komendantem. Po śmierci Sun Jat-sena w 1925, wyszedł zwycięsko z rywalizacji o sukcesję po nim, a w latach kolejnych umiejętnie konsolidował swoją pozycję wojskową i polityczną. W 1928 został przewodniczącym Kuomintangu i prezydentem Chin. Dysponował bardzo silną władzą, niemal dyktatorską, co uzasadniano trwającą w kraju wojną domową. W latach 1927–34 Czang kierował operacjami sił rządowych przeciwko komunistom (*Komunizm). Trzykrotnie, w 1930, 1933 i 1936, przeciwstawiać się musiał rebelii części armii. Japońska obecność w *Mandżurii od 1931, postawiła przed Czangiem nowe zagrożenia. W grudniu 1936 Czang został porwany przez zbuntowanych wojskowych i ocalił życie tylko dzięki wstawiennictwu *Czou En-laja, jednego z przywódców komunistycznych. W celu przeciwdziałania inwazji japońskiej (*Chińsko-japońska wojna), która rozpoczęła się w lipcu 1937, Czang zawarł sojusz z komunistami. Nieprzerwanie, aż do końca *drugiej wojny światowej, stał na czele walki zbrojnej z Japończykami. Fakt ten przyniósł mu duże uznanie i prestiż w oczach międzynarodowej opinii publicznej. Obok Franklina Delano *Roosevelta, Winstona *Churchilla i Józefa *Stalina, Czang był zaliczany do „wielkiej czwórki”, grona przywódców państw sprzymierzonych, które w wojnie ponosiły największy wysiłek zbrojny. W takim też charakterze wziął udział w 1943 w obradach konferencji w *Kairze. Natychmiast po wojnie odżył zadawniony spór Kuomintangu z komunistami. Już jesienią 1945 doszło do pierwszych starć zbrojnych. Z całą mocą wojna domowa rozgorzała w 1947 i od początku siły komunistyczne przejęły inicjatywę, zadając ciężkie straty wojskom lojalnym wobec Czanga. W styczniu 1949 komuniści opanowali Pekin, a u schyłku tego roku pod ich kontrolą były już prawie całe Chiny. W grudniu 1949 Czang zainstalował swój rząd na *Tajwanie. Razem z nim z kontynentu ewakuowało się ponad 2 mln zwolenników Kuomintangu, w tym 300 tys. żołnierzy. Od zupełnej klęski ocalił Czanga amerykański wojskowy parasol ochronny, który sprawił, że Kuomintang zachował pod swą kontrolą skrawki obszaru Chin obejmujące Tajwan i kilka sąsiednich wysepek. 1 marca 1950 Czang został potwierdzony na stanowisku prezydenta Republiki Chińskiej, bowiem taką nazwą państwa posługiwały się nadal władze tajwańskie. Urząd ten sprawował nieprzerwanie przez 25 lat, aż do momentu swej śmierci. Przez cały ten czas nie przyjmował do wiadomości faktu istnienia Chińskiej Republiki Ludowej i uważał swój rząd za jedyną legalną i prawowitą władzę Chin. Okopany w swym wyspiarskim bastionie wciąż mówił o powrocie na kontynent, która to teoria zajmowała najważniejsze miejsce w oficjalnej ideologii Kuomintangu. Czang Kaj-szek zmarł 5 kwietnia 1975 w wieku 87 lat. W pogrzebie, który odbył się 16 kwietnia, uczestniczyły nieprzebrane tłumy Chińczyków z Tajwanu i zagranicy. 82

Po śmierci zbudowano Czangowi mauzoleum, w którym znajduje się jego sześciometrowa, odlana z brązu, statua. (M.B.) CZARNI PUŁKOWNICY – grupa wojskowych greckich, która 21 kwietnia 1967 dokonała zamachu stanu i następnie przez 7 lat sprawowała rządy w Grecji. Przywódcami grupy byli George Papadopoulos i Stylianos Pattakos. Rządy wojskowych charakteryzowały się wyjątkową represyjnością i z tego powodu nazwano je dyktaturą czarnych pułkowników. Zamach zorganizowano pod hasłem obrony kraju przed *komunizmem, gdyż pułkownicy krytycznie odnosili się do sprawującej w Grecji władzę od 1963 koalicji centrolewicowej, posądzając ją o sympatie komunistyczne. Po przejęciu władzy wojskowi wprowadzili stan wyjątkowy, ścisłą cenzurę, zdelegalizowali wszystkie partie polityczne oraz uwięzili 15 tys. osób. Niektóre nakazy czarnych pułkowników były wręcz groteskowe, na przykład zakaz noszenia zarostu czy zakaz chodzenia w spódniczkach mini. W grudniu 1967 król Konstantyn II podjął nieudaną próbę odsunięcia od władzy czarnych pułkowników. W następstwie tego musiał wyjechać na emigrację do Rzymu. W ślad za królem Grecję opuściło wielu czołowych polityków, wśród nich przywódca konserwatystów Konstantin Karamanlis. Kraj popadł w całkowitą izolację. 1 czerwca 1973 będący premierem Papadopoulos ogłosił zniesienie monarchii i proklamował republikę, sam obejmując stanowisko prezydenta. Doszło do tego po wykryciu w szeregach wojska monarchistycznego spisku, którego uczestnicy zamierzali wystąpić przeciwko czarnym pułkownikom. W listopadzie 1973 w Atenach doszło do burzliwych protestów społecznych, które spacyfikowano przy użyciu wojska. Pod presją wydarzeń, 25 listopada Papadopoulos zrezygnował z prezydentury na rzecz generała P. Gizikisa. W lipcu 1974 wojskowy rząd grecki poparł zamach skierowany przeciwko cypryjskiemu prezydentowi Makariosowi, licząc na przyłączenie *Cypru do Grecji. Zamach ten spowodował interwencję *Turcji, która rozpoczęła okupację części Cypru. Niezdolny do sprostania zaistniałej sytuacji Gizikis 23 lipca 1974 podał się do dymisji, wzywając jednocześnie Karamanlisa do powrotu do kraju i utworzenia rządu. W sierpniu 1975 dwudziestu czołowych przedstawicieli czarnych pułkowników postawiono przed sądem. Papadopoulos i Pattakos zostali skazani na śmierć, ale ostatecznie karę tę zamieniono im na dożywotnie więzienie. (M.B.) CZARNOBYLSKA KATASTROFA 1986 – największy w historii wypadek związany z wykorzystywaniem energii nuklearnej. Katastrofa nastąpiła w nocy z 25 na 26 kwietnia 1986, w radzieckiej elektrowni atomowej w Czarnobylu, położonej ok. 100 km na północ od Kijowa. Wskutek nieodpowiedzialnych eksperymentów, prowadzonych na przestarzałym reaktorze typu RBMK, nastąpiły dwie eksplozje, a zgromadzony w reaktorze grafit zaczął się palić. Zanim ugaszono pożar bloku nr 4, do atmosfery przedostały się substancje radioaktywne (ok. 5 ton), których promieniowanie było 30–40 razy wyższe od tego, jakie spowodowała amerykańska bomba atomowa zrzucona na *Hiroszimę. Największemu skażeniu uległy pobliskie obszary Ukraińskiej i Białoruskiej SRR oraz zachodnie tereny Rosyjskiej SRR (łącznie ponad 100 tys. km2), ale radioaktywne chmury dotarły również do wielu państw europejskich (np. w Finlandii promieniowanie sześciokrotnie przekroczyło dopuszczalne normy). Władze radzieckie początkowo starały się ukryć katastrofę (wcześniej postąpiono tak np. z wielką awarią w elektrowni czelabińskiej w 1957, kiedy skażeniu uległ obszar 15 tys. km2). Ostatecznie, wskutek presji międzynarodowej, po trzech dniach przyznano, że awaria miała miejsce. Moskwa w dalszym ciągu starała się jednak pomniejszać rozmiary katastrofy, co znacząco opóźniło podjęcie ewakuacji ludności i działań ochronnych. Polecenie w tej sprawie wydał w imieniu Biura Politycznego KC KPZR Michaił *Gorbaczow. Za przykładem *ZSRR zagrożenie promieniotwórcze zbagatelizowały też początkowo władze państw satelickich (w tym także *Polska). Dopiero w lipcu 1986 – wskutek narastania procesu *pieriestrojki i związanej z nią głasnosti (jawności) – władze poinformowały o śmierci 28 osób oraz olbrzymich stratach materialnych. Wokół elektrowni utworzono 30-kilometrową strefę zamkniętą o najwyższym stopniu skażenia, zlikwidowano też 20 pobliskich kołchozów i wyłączono spod uprawy ok. 100 tys. ha ziemi; koszty usuwania następstw katastrofy wyniosły w latach 1986–88 około 14 mld dolarów. Równocześnie, jeszcze przez trzy lata po katastrofie, ukrywano mapę skażeń, pozwalano na uprawę ziemi na niektórych silnie napromieniowanych obszarach oraz nie prowadzono systematycznych badań nad przyczynami zgonów mieszkańców okolic Czarnobyla. Tymczasem według jednego z szacunków, z 650 tys. ludzi – mieszkańców najbardziej zagrożonych obszarów oraz uczestników akcji ratunkowej – zmarło dotąd wskutek napromieniowania 5 tys. Ogólna liczba osób, które umarły i jeszcze umrą wskutek wciąż istniejącego w glebie i wodach gruntowych promieniowania, nie jest możliwa do ustalenia. W 1991 świat zbulwersowała wiadomość o pożarze w bloku nr 2 elektrowni czarnobylskiej. Tym razem awaria okazała się niegroźna, ale skłoniła parlament Ukrainy do decyzji o zamknięciu w 1993 ostatnich dwóch pracujących jeszcze w Czarnobylu reaktorów do czego ostatecznie nie doszło. W początkach 1992 nastąpiła awaria w rosyjskiej elektrowni w Sosnowym Borze koło 83

Petersburga, gdzie pracuje reaktor tego samego typu (RBMK) co w Czarnobylu. Reaktorów takich jest na obszarze byłego ZSRR szesnaście, a kilka następnych (lub równie niebezpiecznych typu WWER) pracuje w państwach byłego bloku radzieckiego. Za szczególnie niebezpieczne uchodzą – bułgarska elektrownia w Kozłoduju i niemiecka w Greifswaldzie. Likwidacja zagrożeń związanych z 32 elektrowniami atomowymi konstrukcji radzieckiej, istniejącymi w Europie Środkowo-Wschodniej, nie jest sprawą prostą m.in. z powodu ogromnych kosztów. Katastrofa czernobylska wzmocniła na całym świecie środowiska przeciwne rozwojowi energetyki jądrowej. Pod jej wrażeniem w niektórych krajach (np. w *Szwecji) zadecydowano o stopniowej likwidacji już posiadanych elektrowni atomowych, w innych zaś postanowiono ich nie budować (np. w Polsce). (A.D.) CZECHO­SŁOWACJI ROZPAD 1993 – likwidacja po 74 latach istnienia wspólnego państwa Czechów i Słowaków – Czechosłowacji oraz powołanie na jej miejsce dwóch oddzielnych organizmów państwowych, a mianowicie Republiki Czeskiej i Republiki Słowackiej. Czas euforii społecznej po obaleniu *komunizmu w wyniku *aksamitnej rewolucji (listopad 1989) był niezwykle krótki. Demokratyczna Czechosłowacja szybko stanęła w obliczu poważnych problemów, z których na czoło wysuwała się kwestia ułożenia stosunków między Czechami a Słowakami. Wielu Słowaków skorzystało z demokracji, aby poddać krytyce zadawnioną dominację polityczną, ekonomiczną i kulturalną Czechów w państwie czechosłowackim. Czesi ze swej strony uskarżali się, że to właśnie oni są pokrzywdzeni, gdyż z własnego budżetu muszą odprowadzać środki przeznaczone na dofinansowanie znacznie uboższej Słowacji. W marcu 1990 parlament ustalił nową nazwę państwa, która brzmiała – Czechosłowacka Republika Federacyjna. Decyzja ta spotkała się z ostrymi protestami na Słowacji. Rozpoczęła się tzw. wojna o myślnik, bowiem Słowacy żądali wprowadzenia myślnika w słowie „czechosłowacka”, co stanowić miało symboliczny gest równouprawnienia obu narodów we wspólnym państwie. Istotnie po miesiącu kraj nazywał się już Czeską i Słowacką Republiką Federacyjną, a nowa nazwa w pełni odzwierciedlała roszczenia słowackie. Z pierwszych, po obaleniu komunizmu, wyborów powszechnych (czerwiec 1990) w Czechach zwycięsko wyszło Forum Obywatelskie, a na Słowacji – Społeczeństwo Przeciwko Przemocy. Obie wyrosłe w dniach aksamitnej rewolucji formacje stały na gruncie utrzymania Czecho-Słowacji, a poza tym były sobie bliskie ideowo. Wszystko więc wskazywało na to, iż dalsze istnienie Czecho-Słowacji jest przesądzone, a rozwiązania wymagają jedynie techniczne kwestie związane ze strukturą federacji i podziałem władzy między szczeblem centralnym, a szczeblami republikańskimi. Jednakże wbrew przypuszczeniom rozmowy na temat stosunków czesko-słowackich wcale nie przebiegały łatwo. Tymczasem życiu politycznemu na Słowacji ton zaczęły nadawać ugrupowania nacjonalistyczne, które otwarcie nawoływały do utworzenia niepodległego państwa słowackiego. W grudniu weszła wreszcie w życie ustawa kompetencyjna, która kosztem władz federalnych znacznie rozbudowywała uprawnienia władz republik – czeskiej i słowackiej. 14 marca 1991 słowaccy nacjonaliści uroczyście świętowali 52 rocznicę proklamowania Republiki Słowackiej (*Tiso Jozef), będącej satelickim państwem *Niemiec hitlerowskich. W opublikowanym z tej okazji memorandum żądano odłączenia się Słowacji od Czech. Elementy nacjonalistyczne pojawiły się też w wypowiedziach premiera Słowacji Vladimira Mecziara. Dokonał on następnie rozłamu w łonie Społeczeństwa Przeciwko Przemocy, w konsekwencji czego utracił fotel premiera na rzecz Jana Czarnogórskiego. 11 września w Bratysławie powołana została do życia Inicjatywa na rzecz Suwerenności Słowacji, a jej sygnatariusze domagali się przyznania Słowacji statusu podmiotu prawa międzynarodowego. W połowie listopada prezydent Czecho-Słowacji Vaclav *Havel zgłosił projekt nowej ustawy o referendum, który jednak po dwóch miesiącach został przez parlament odrzucony. Havel zamierzał rozpisać referendum w sprawie przyszłości Czecho-Słowacji, sądząc – co zdawały się potwierdzać sondaże opinii – iż większość obywateli opowie się za kontynuacją federacji. W wyborach parlamentarnych z czerwca 1992 w Czechach wygrała Obywatelska Partia Demokratyczna, premiera Czech i jednocześnie federalnego ministra finansów Vaclava *Klausa, która powstała po podziale Forum Obywatelskiego. Na Słowacji natomiast triumfował Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji Mecziara. 24 czerwca premierem Słowacji ponownie został Mecziar. Jego ugrupowanie wprawdzie nie szło do wyborów pod hasłami niepodległej Słowacji, optując za modelem konfederacyjnym, lecz po fiasku rozmów z partnerami czeskimi na temat przyszłości wspólnego państwa, stanęło na stanowisku pełnej suwerenności kraju. Niespodziewanie też – co było zaskoczeniem dla wielu obserwatorów – kompletny brak zainteresowania dalszym istnieniem Czecho-Słowacji począł manifestować premier Czech Klaus, a wraz z nim jego partia. 17 lipca parlament słowacki w Bratysławie uchwalił deklarację o suwerenności Słowacji. W trzy dni później ustąpił ze swego stanowiska prezydent Czecho-Słowacji Havel, który – nie mogąc ratować Czecho-Słowacji – nie chciał biernie statystować w procesie rozpadu państwa. Parlament federalny nie był potem w stanie wyłonić 84

jego następcy. 1 września słowacki parlament uchwalił konstytucję republiki. W listopadzie parlament federalny przyjął ustawę o podziale majątku Czecho-Słowacji. Podział ten następnie przeprowadzono z zachowaniem stosunku 2 do 1 na korzyść Czech, przyjmując za kryterium stosunek liczby ludności obu republik. Wreszcie 25 listopada parlament federalny zaakceptował ustawę o zaniku z dniem 1 stycznia 1993 Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej. 16 grudnia parlament czeski uchwalił konstytucję niepodległych Czech. 17 grudnia zebrał się na swe ostatnie posiedzenie parlament federalny, a w dwa dni później ostatni raz obradował rząd. O północy 1 stycznia 1993 z mapy politycznej Europy zniknęła Czecho-Słowacja, a pojawiły się na niej niepodległe Czechy i Słowacja. Przyszłość pokaże jak ułożą się stosunki między nimi. Faktem jest, że rozpad Czecho-Słowacji dokonał się pokojowo i za obopólnym porozumieniem, co nieczęsto się zdarza w tego typu sytuacjach. Stąd też zwykło się mówić, iż po *aksamitnej rewolucji nastąpił „aksamitny rozwód”. (M.B.) CZECZEŃSKI KONFLIKT – wojna spowodowana niepodległościowymi dążeniami półtoramilionowej ludności Czeczeni, autonomicznej republiki w ramach Federacji Rosyjskiej. Procesy *pierestrojki, a następnie rozpad *ZSRR jaki nastąpił po upadku puczu *moskiewskiego, doprowadziły do odrodzenia się w Czeczenii nastrojów niepodległościowych. Na fali odrodzenia narodowego, w październiku 1991 wybory prezydenckie wygrał generał Dżochar Dudajew (przywódca Kongresu Czeczenów), który uzyskał 80% głosów. Prezentował on jednoznacznie niepodległościowy program i natychmiast po objęciu urzędu przystąpił do faktycznego uniezależnienia Czeczenii od Moskwy. W odpowiedzi prezydent Rosji Borys *Jelcyn wprowadził 9 listopada 1991 w Czeczenii i sąsiedniej Inguszetii stan wyjątkowy. Jednak rosyjska ekspedycja karna została przez oddziały Dudajewa zablokowana na lotnisku w stolicy kraju Groznym i po trzech dniach wycofała się bez walki. Od tego czasu Moskwa starała się zmusić Czeczenów do uległości stosując blokadę ekonomiczną. Nie rezygnowano równocześnie z prób pozyskania części czeczeńskich polityków niechętnych autorytarnym rządom Dudajewa. Inspirowani i wyposażeni przez Moskwę Czeczeni kilkakrotnie (m.in. w marcu 1992 i maju 1994) próbowali obalić i zamordować prezydenta. Od 17 marca 1992 działał w Moskwie tzw. rząd czeczeński na wygnaniu, kierowany przez byłego komunistycznego przywódcę Czeczenii Doku Zalgajewa. Skłóconym między sobą przeciwnikom Dudajewa udało się odnieść początkowo pewne sukcesy, z których najważniejszym było wyłączenie spod kontroli Groznego bogatego w ropę naftową Regionu Nadtierecznego. 2 sierpnia 1994 kierowana przez Umara Awturchanowa Rada Tymczasowa, będąca najsilniejszą formacją antydudajewowskiej opozycji, przystąpiła do otwartej walki zbrojnej. Jednak we wrześniu i październiku oddziały Dudajewa uzyskały wyraźną przewagę, co skłoniło Moskwę do bezpośredniego włączenia się w konflikt. Rosyjski kontrwywiad zwerbował wśród żołnierzy armii rosyjskiej oddział najemników, który następnie – przy wsparciu lotnictwa – podjął 25 listopada próbę zdobycia Groznego. Szturm załamał się jednak następnego dnia, a w rękach Dudajewa znalazło się 70 wziętych do niewoli rosyjskich żołnierzy. Rosja oskarżyła wówczas władze w Groznym o uprawianie międzynarodowego *terroryzmu. 7 grudnia Rada Bezpieczeństwa Rosji podjęła decyzję o użyciu wszelkich środków konstytucyjnych w celu przywrócenia kontroli nad zbuntowaną republiką. Kiedy zaś Dudajew odmówił bezwarunkowej kapitulacji, 12 grudnia trzy rosyjskie kolumny pancerne wkroczyły na teren Czeczenii. Niespodziewanie dla rosyjskiego dowództwa, oddziały czeczeńskie stawiły zacięty opór, a bezpośrednia interwencja Moskwy spowodowała konsolidację większości społeczeństwa wokół Dudajewa. Wojska rosyjskie okazały się nieprzygotowane do walki, a niektórzy dowódcy odmówili nawet jej podjęcia. Nakazany przez ministra obrony Rosji generała Pawła Graczowa szturm na Grozny, rozpoczęty 31 grudnia, zamienił się – wskutek braku koordynacji i słabego wyszkolenia żołnierzy – w masakrę atakujących. Dopiero kolejne natarcie – przeprowadzone po zmasowanym bombardowaniu – pozwoliło Rosjanom opanować część stolicy. Walki w mieście trwały jednak przez cały styczeń, koncentrując się wokół pałacu prezydenckiego, który Rosjanie zajęli dopiero 19 stycznia 1995. W lutym starcia przeniosły się na prowincję, kontrolowaną w większości przez zwolenników Dudajewa. W wyniku ciężkich walk, w marcu wojska rosyjskie zajęły główne czeczeńskie miasta: Argun, Gudermes i Szali. Wojna toczona była z dużym okrucieństwem, którego symbolem stał się los mieszkańców miejscowości Samaszki, zamordowanych 7 kwietnia przez oddział rosyjskiego OMON-u. 4 czerwca Rosjanie zajęli Wiedieno, gdzie mieścił się sztab sił czeczeńskich, a 12 czerwca miejscowość Szatoj, będącą ostatnim dużym punktem oporu. Widmo klęski skłoniło Czeczenów do sięgnięcia po metody terrorystyczne. 14 czerwca oddział około 100 Czeczenów, dowodzonych przez Szamila Basajewa, opanował szpital w Budionnowsku (niewielkie rosyjskie miasto na leżące na południu kraju) biorąc 890 zakładników. Szok wywołany w Rosji tym wydarzeniem oraz wyjątkowo krwawe, a zarazem nieudane, próby zdobycia budynku przez oddziały antyterrorystyczne, zmusiły rosyjskiego premiera Wiktora Czernomyrdina do podjęcia rozmów z Czeczenami, 85

co było głównym żądaniem Basajewa. 19 czerwca Basajew zwolnił zakładników, a Rosjanie umożliwili jego bojownikom swobodny powrót w góry. W kwietniu 1996, w wyniku rosyjskiego ataku rakietowego, zginął Dudajew, ale nie złamało to czeczeńskiego ruchu oporu, któremu zaczął przewodzić Zelimchan Jandarbijew. 6 sierpnia partyzanci przeprowadzili spektakularną akcję zajmując na krótko Grozny. Skłoniło to władze w Moskwie do ustępstw i podpisania 31 sierpnia porozumienia w Chassawjurcie, na mocy którego wojska rosyjskie opuściły Czeczenię. Porozumienie przewidywało, że status Czeczenii zostanie określony do 2001. Liczbę ofiar śmiertelnych wojny czeczeńskiej szacuje się na 40-80 tys. ludzi (wg źródeł czeczeńskich nawet 100 tys.). W styczniu 1997 wybory prezydenta Czeczeńskiej Republiki Iczkeria, jak nazywają swój kraj Czeczeni, wygrał umiarkowany szef sztabu armii partyzanckiej Asłan Maschadow. W maju 1997 podpisał on wraz z Borysem *Jelcynem układ pokojowy, który jednak nie rozstrzygnął sprawy statusu Czeczenii. Maschadow balansował między islamistami, którzy dążyli do wznowienia otwartego konfliktu z Rosją, a Kremlem usiłującym przy pomocy służb specjalnych i presji ekonomicznej przywrócić pełną kontrolę nad Republiką Iczkerii. (A.D.) W trakcie 1999 roku wojna w Czeczenii rozgorzała na nowo. W sierpniu oddziały dowodzone przez Szamila Basajewa zaatakowały terytorium sąsiedniego Dagestanu. We wrześniu Moskwą i innymi miastami rosyjskimi wstrząsnęła seria zamachów bombowych, o przeprowadzenie których władze rosyjskie oskarżyły Czeczenów. Obydwa te wydarzenia dały Rosji pretekst do wznowienia działań wojennych. (red.)CZERNIENKO KONSTANTIN (1911–1985) – polityk radziecki, sekretarz generalny KPZR (*bolszewicy). Ukończył szkołę średnią, a w latach późniejszych – już jako pracownik aparatu partyjnego – podlegający mu Instytut Pedagogiczny w Kiszynowie. W1931 wstąpił do WKP/b/. Od 1945 pracował zawodowo w aparacie partii komunistycznej, początkowo jako sekretarz Komitetu Obwodowego w mieście Penza na Powołżu. W latach 1948–56 był kierownikiem Wydziału Propagandy i Agitacji KC KP Mołdawii. Na tym stanowisku zetknął się z Leonidem *Breżniewem, który w początku lat pięćdziesiątych kierował KP Mołdawii. Od tego czasu kariera Czernienki była ściśle związana ze wzrostem wpływów Breżniewa. Po objęciu przez tego ostatniego w 1956 stanowiska sekretarza KC KZPR, Czernienko został ściągnięty do Moskwy, gdzie otrzymał funkcję kierownika sekcji Wydziału Agitacji i Propagandy KC. Po przejściu Breżniewa w 1960 na stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej został naczelnikiem Sekretariatu Prezydium Rady Najwyższej. Kiedy w 1964 Breżniew został przywódcą KPZR, Czernienko natychmiast awansował na kierownika Wydziału Ogólnego KC. Należał do najbliższego otoczenia sekretarza generalnego, kierując jego osobistym sekretariatem. W 1971 wszedł w skład KC KZPR. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych, zapadający na zdrowiu Breżniew, uznał go za najlepszego kandydata na swojego następcę. Spowodowało to błyskawiczny awans Czernienki w hierarchii partyjnej. W 1976 został sekretarzem KC, w 1977 zastępcą członka, a w rok później członkiem Biura Politycznego. Po śmierci Breżniewa w listopadzie 1982 niespodziewanie ubiegł Czernienkę w walce o władzę Jurij *Andropow, co zostało odebrane jako zwycięstwo kompleksu policyjno-wojskowego nad aparatem partyjnym. Wreszcie w lutym 1984, po śmierci Andropowa, Czernienko zajął stanowisko sekretarza generalnego KC KZPR, łącząc je wkrótce z tytułami przewodniczącego Rady Obrony *ZSRR oraz przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej. Trzynastomiesięczne rządy schorowanego Czernienki stanowiły kontynuację konserwatywnej linii Breżniewa. Po jego śmierci władzę w ZSRR objął Michaił *Gorbaczow. (A.D.) CZERWONE BRYGADY – terrorystyczne ugrupowanie lewackie (*Terroryzm) działające we *Włoszech w latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych. Genezy Czerwonych Brygad należy szukać w młodzieżowym ruchu kontestacyjnym końca lat sześćdziesiątych (*Studencka rewolta). Niektórzy jego przedstawiciele, poszukując natchnienia dla swego *lewicowego radykalizmu w marksizmie, chińskiej rewolucji *kulturalnej czy walce rewolucyjnej oddziałów partyzanckich Ameryki Łacińskiej i Azji, dochodzili ostatecznie do przekonania, że walka zbrojna i przemoc służą najlepiej celom rewolucyjnym i w krótkim czasie umożliwią obalenie ustroju kapitalistycznego. Formalnie Czerwone Brygady zostały utworzone w 1970 przez parę małżeńską: Renato Curcio i Margheritę Cagol. Scentralizowana struktura organizacyjna, dobre zakonspirowanie oraz obowiązująca zasada działania – decyzja z góry, wykonanie i odpowiedzialność z dołu, czyniły z Czerwonych Brygad formację bardzo sprawną i trudną do wykrycia. W latach 1971–72 Czerwone Brygady zorganizowały serię ataków skierowanych – jak twierdzono – przeciwko symbolom państwa represyjnego oraz symbolom nierówności. Ataki te sprowadzały się do zamachów na służby policyjne, więzienia i koszary wojskowe, działań wymierzonych w sfery przemysłowo-finansowe oraz organizowania akcji sabotażowych w fabrykach. Następne dwa lata Czerwone Brygady poświęciły na doskonalenie struktur organizacyjnych i metod działania, by w 1974 uprowadzeniem sędziego Mario Sossiego zainicjować atak w 86

„serce państwa”. Tym razem Czerwone Brygady przystąpiły do niszczenia instytucji państwa, co pociągnęło za sobą terrorystyczne uderzenia w partie polityczne, związki zawodowe, polityków, urzędników, dziennikarzy i adwokatów. Ulubionym celem ataków była *Chrześcijańska Demokracja (DC) i jej reprezentanci, ale nie oszczędzano również partii lewicowych – w tym i komunistycznej – którym zarzucono zdradę ideałów rewolucji. Od połowy lat siedemdziesiątych dała się zauważyć postępująca brutalizacja metod działania Czerwonych Brygad i eskalacja ich terroru. Najwięcej bardzo drastycznych akcji Czerwone Brygady zorganizowały w latach 1977–79. Najbardziej głośną z nich stanowiło uprowadzenie (marzec 1978) i zamordowanie (maj 1978) przewodniczącego DC, byłego premiera i potencjalnego kandydata na prezydenta Włoch w wyborach 1978 Aldo *Moro. Od początku swego istnienia do końca 1980 Czerwone Brygady zamordowały 55 osób. Działały głównie w kwadracie – Mediolan, Turyn, Genua, Rzym. Nie unikały współdziałania z mniejszymi grupami lewackiego terroryzmu jak Zbrojne Komórki Proletariackie (NAP) i Pierwsza Linia (PL). Aresztowania członków Czerwonych Brygad na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych i zmuszenie ich do składania zeznań obciążających współtowarzyszy, doprowadziło do rozbicia struktur organizacji. (B.B.) CZETNICY – (od serbsko-chorwackiego čete, czyli partyzant), nazwę tę przyjęli po raz pierwszy w XIX wieku serbscy powstańcy walczący o wyzwolenie swojego kraju spod tureckiej dominacji (*Serbia). W okresie 1907–12 oddziały czetników były szczególnie aktywne na terenie *Macedonii. Podczas *pierwszej wojny światowej czetnicy atakowali wojska niemieckie, okupujące niektóre regiony Bałkanów. Po utworzeniu w 1918 Królestwa SHS (*Jugosławia), czetnikami zwano paramilitarne organizacje nacjonalistów (*Nacjonalizm) serbskich, cieszące się pełnym zaufaniem rządu. Po klęsce Jugosławii w kwietniu 1941 w wojnie z *Niemcami (*Druga wojna światowa), pułkownik Draźa *Mihajlović zorganizował partyzancki ruch czetników o orientacji monarchistycznej i antykomunistycznej. Początkowo czetnicy uzyskiwali pomoc od aliantów, ale sytuacja ta uległa zmianie z końcem lata 1943. Wówczas to alianci przesunęli swe poparcie z czetników na komunistyczny ruch partyzancki Josipa Broz *Tito. Najpoważniejszą akcję czetników przeciwko Niemcom było wysadzenie w październiku 1943 ważnego strategicznie mostu na rzece Lim w *Bośni. Jednakże niektórzy dowódcy oddziałów czetników incydentalnie współpracowali z Niemcami przy zwalczaniu partyzantki komunistycznej, którą uważali za głównego swego wroga (np. w operacjach nad rzeką Neretvą w marcu 1943). Na przestrzeni lat 1945/1946 czetnicy zostali rozgromieni przez silniejsze oddziały Tity, wspierane incydentalnie przez armię radziecką. Liczni dowódcy czetników, włącznie z Mihajloviciem, zostali skazani przez komunistyczne sądy na śmierć za zdradę i kolaborację z okupantami. W 1991 czetnikami nazwały się zbrojne oddziały nacjonalistów serbskich walczące z *Chorwacją i *Słowenią, po tym jak republiki te ogłosiły swoją niepodległość. (M.B.) CzK *KOMITET BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWOWEGOCZOU EN­LAJ (1898–1976) – polityk chiński. Kształcił się w szkole misyjnej w Tientsin, a potem studiował we *Francji i w *Niemczech. Po powrocie do kraju w 1924 przystąpił do Komunistycznej Partii Chin. W 1928 Czou wszedł w skład Biura Politycznego partii i stał się najbliższym współpracownikiem oraz doradcą *Mao Tse-tunga. Po ataku *Japonii na Chiny (*Chińsko-japońska wojna) w lipcu 1937, był orędownikiem współpracy z *Kuomintangiem w celu stworzenia jednolitego frontu przeciwko agresorowi. W latach 1941–45 Czou pełnił funkcję reprezentanta *komunistów przy rządzie *Czang Kaj-szeka, rezydującym w Chungking. Po ustanowieniu w 1949 Chińskiej Republiki Ludowej, Czou został premierem, które to stanowisko piastował aż do swej śmierci, będąc drugim po Mao, pod względem znaczenia, politykiem w chińskiej elicie władzy. Do 1958 był również ministrem spraw zagranicznych. Uczestniczył w Konferencji Genewskiej (1954) na temat Korei i Indochin oraz w afro-azjatyckiej konferencji w Bandungu (1955), gdzie dał się poznać jako wytrawny negocjator i dyplomata. Także po opuszczeniu stanowiska szefa dyplomacji, Czou pozostawał głównym konstruktorem oraz realizatorem chińskiej polityki zagranicznej. Dążył na arenie międzynarodowej do zapewnienia Chinom statusu supermocarstwa. W polityce wewnętrznej był zwolennikiem rozwiązań umiarkowanych. Starał się na przykład powstrzymywać ekscesy rewolucji *kulturalnej (1965–69). Wielokrotnie ostro atakowany w tym okresie, sam nie stał się ofiarą rewolucji kulturalnej jedynie ze względu na łączącą go z Mao osobistą przyjaźń. We wczesnych latach siedemdziesiątych Czou był architektem polityki porozumienia Chin z *USA. W 1973 przewodniczył obradom X zjazdu KPCh i od tamtego okresu uchodził za politycznego sukcesora Mao. Nigdy nie było mu jednak dane stanąć na czele Chin. Chory na raka Czou zmarł 8 stycznia 1976, o osiem miesięcy wcześniej niż Mao. (M.B.) CZTERECH PAKT 1933 – niedoszła do skutku próba stworzenia dyrektoriatu czterech mocarstw (*Wielkiej Brytanii, *Francji, *Niemiec i *Włoch), który miał sterować polityką europejską. Z inicjatywą podpisania 87

paktu tworzącego tego rodzaju blok, wystąpił w marcu 1933 Benito *Mussolini. Pragnął on zagwarantować w ten sposób Włochom mocarstwową pozycję, a w perspektywie odgrywać rolę arbitra w planowanym dyrektoriacie. Pierwotny włoski projekt paktu zakładał m.in. zgodę sygnatariuszy na rewizję traktatów pokojowych (zawartych po *pierwszej wojnie w ramach systemu wersalskiego), równouprawnienie w zbrojeniach dla Niemiec, Austrii i Bułgarii oraz współpracę w rozwiązywaniu problemów kolonialnych. Pakt miał zostać zawarty na 10 lat, a stworzony przezeń blok funkcjonować niezależnie od *Ligi Narodów. Oferta włoska została w pozostałych trzech państwach potencjalnego dyrektoriatu przyjęta bardzo ostrożnie. Niemcy wyraziły zgodę, ale był to rezultat osobistej decyzji *Hitlera szukającego doraźnych korzyści – dyplomaci niemieccy, wychowani na obcej Führerowi zasadzie dotrzymywania umów uważali, że III Rzesza nie powinna się wiązać porozumieniem tego typu na całe dziesięciolecie. Anglia ustosunkowała się w zasadzie pozytywnie, nie zgadzając się jednak na poruszanie w pakcie spraw kolonialnych, ponieważ mogłoby to stanowić punkt wyjścia dla roszczeń Niemiec i Włoch w tym zakresie. Podobne zastrzeżenia miała Francja, ale w jej przypadku główny problem leżał w zdecydowanym sprzeciwie wobec paktu ze strony środkowoeuropejskich sojuszników Paryża – państw *Małej Ententy i *Polski, zagrożonych odpowiednio węgierskim i niemieckim rewizjonizmem terytorialnym. Nie chcąc jednoznacznie negować idei samego paktu, Francuzi przedstawili kontrprojekt, w którym pominięto wszystkie kontrowersyjne sprawy (rewizja traktatów, kolonie) oraz zakładano, że dyrektoriat działałby w ramach Ligi Narodów. Do akceptacji paktu w tak złagodzonej postaci Francja zdołała przekonać Małą Ententę, natomiast zdecydowanie nieprzejednane stanowisko zachowała Polska. Usunięcie z paktu zasady narzucania przez jego uczestników państwom trzecim rozmaitych rozwiązań, uczyniło go mało atrakcyjnym dla potencjalnych sygnatariuszy. Mimo to Mussolini, który potraktował swoją inicjatywę w kategoriach prestiżowych, doprowadził do podpisania paktu 15 lipca 1933 w Rzymie. Nie wszedł on jednak nigdy w życie, ponieważ nie ratyfikowały go ani Niemcy, ani Francja. Sama zaś idea dyrektoriatu czterech mocarstw rozwiała się ostatecznie po wystąpieniu Niemiec z Ligi Narodów (21 październik 1933). Rozgrywka dyplomatyczna wokół paktu czterech doprowadziła do pogłębienia rozdźwięków między Polską a Francją. Pogorszyły się też stosunki polsko-czechosłowackie, ponieważ Beck uważał postawę Pragi (dominującej w Małej Entencie) za pozbawioną konsekwencji – najpierw występowała przeciw paktowi, później zaś uległa presji Paryża. (A.D.) CZWARTA REPUBLIKA*FRANCJADDALADIER ÉDOUARD (1884–1970) – polityk francuski. Od 1919 był deputowanym z ramienia partii radykalnej. Karierę ministerialną rozpoczął w 1924. W latach 1924– 38 był ministrem kolonii, wojny, oświaty, robót publicznych, a także dwukrotnie piastował stanowisko premiera (1933 i 1934). W 1938 po raz trzeci został premierem i równocześnie objął ministerstwo obrony. Kierowany przez Daladiera rząd reprezentował opcję *konserwatywną i *liberalną, a jego polityka sprowadzała się do poszukiwania stabilizacji waluty poprzez redukcję zatrudnienia w sektorze państwowym, zwiększenie czasu pracy i ograniczenie uprawnień związków zawodowych. Na arenie międzynarodowej Daladier prowadził politykę ustępstw wobec *Hitlera, sądząc, że w ten sposób uda się zapobiec wojnie. Stąd też był jednym z twórców układu monachijskiego (*Monachium). Po agresji hitlerowskiej na *Polskę (*Wojna obronna Polski) wypowiedział *Niemcom wojnę (3 wrzesień 1939), ale w ślad za tym nie poszły konkretne działania militarne *Francji (tzw. dziwna wojna). Zaistniałą sytuację wykorzystał jednak Daladier do podjęcia pewnych działań wewnętrznych, delegalizując na przykład partię komunistyczną. W marcu 1940 Daladier ustąpił ze stanowiska premiera, zatrzymując początkowo urząd ministra obrony, by po pierwszych porażkach militarnych Francji z Niemcami w maju 1940 przejść na stanowisko ministra spraw zagranicznych. Po kapitulacji Francji, Daladier próbował utworzyć w Afryce Północnej rząd konkurencyjny wobec władz *Vichy. Usiłowania te zakończyły się nie po wodzeniem i we wrześniu 1940 został on aresztowany. W lutym 1942 Daladier wraz z innymi przywódcami politycznymi przedwojennej Francji stanął przed sądem z oskarżenia o wprowadzenie nieprzygotowanego kraju do wojny. Do 1945 Daladier był więziony, najpierw we Francji, a później w Niemczech. Po wojnie powrócił do życia politycznego, choć już nigdy nie objął żadnego stanowiska rządowego. W tym też czasie należał do grona najbardziej wpływowych polityków partii radykalnej. (B.B.) D’ANNUNZIO GABRIELE (1863–1938) – poeta, pisarz, nacjonalista włoski. U schyłku XIX wieku d’Annunzio był już twórcą o dużej renomie. Swą pozycję literacką ugruntował jeszcze w pierwszych latach XX wieku, stając się jednym z najwybitniejszych reprezentantów nurtu modernistycznego. Głównymi motywami twórczości d’Annunzia były miłość i piękno, polityka i wojna, a nade wszystko *nacjonalizm oraz przekonanie o szczególnym posłannictwie *Włoch. Karierę polityczną rozpoczął w 1897, kiedy to z ramienia skrajnej prawicy (*Lewica i prawica) wybrany został do parlamentu. Nie przeceniał jednakże nigdy przynależności partyjnej, bowiem wkrótce znalazł się w obozie lewicy, sądząc, że lepiej broni ona wolności. W 88

1900 d’Annunzio kandydował z listy socjalistycznej (*Socjalizm), ale tym razem wybory przegrał. W 1910 wyjechał do *Francji. Powrócił do kraju po 5 latach i natychmiast podjął intensywną kampanię na rzecz przystąpienia Włoch do wojny, roztaczając mistyczną wizję przeznaczeń narodowych i mówiąc o konieczności obudzenia ducha ojczyzny. D’ Annunzio wziął czynny udział w *pierwszej wojnie światowej jako ochotnik. W styczniu 1916 w wyniku wypadku lotniczego stracił wzrok w prawym oku. Podczas wojny wsławił się wieloma spektakularnymi akcjami, a najbardziej znaną z nich był lot 9 sierpnia 1918 nad Wiedniem z przyczepionym do samolotu olbrzymim sztandarem włoskim. Rozczarowany rezultatami wojny i polityką demokratycznego rządu, 12 września 1919 d’Annunzio na czele zbuntowanych oddziałów wkroczył do *Fiume, ogłaszając przyłączenie tego obszaru do Włoch. Posunięcie to skompromitowało Włochy na arenie międzynarodowej, stąd też rząd skrytykował d’Annunzia, uznając go za politycznego awanturnika. Gdy d’Annunzio nie uznał traktatu włosko-jugosłowiańskiego z 12 listopada 1920, który czynił z Fiume wolne miasto, rząd włoski postanowił rozprawić się z nim siłą. 25 grudnia 1920 po niewielkich walkach wojska rządowe opanowały Fiume, kładąc w ten sposób kres trwającej 16 miesięcy dyktaturze d’Annunzia, którą ten realizował z niezwykłym ceremoniałem i wielce rozbudowaną symboliką nacjonalistyczną. Mimo że akcja d’Annunzia zakończyła się niepowodzeniem, stał się on duchowym przywódcą włoskich nacjonalistów. Wyprawa na Fiume, która wywarła wielki wpływ na *Mussoliniego, stała się elementem etosu faszystowskiego, wyrażając tak typowego dla tego ruchu ducha buntu i czynu (*Faszyzm). W 1920 d’Annunzio rzucił hasło *marszu na Rzym, które dwa lata później zrealizował Mussolini. Po dojściu faszystów do władzy, d’Annunzio wycofał się z aktywnego życia politycznego. Życie spędzał w willi nad jeziorem Garda, którą nazwał Vittoriali degliItaliani, przekształcając ją w swoiste sanktuarium narodowe. Każdy dzień zaczynał od barwnej ceremonii wciągania flagi włoskiej na maszt starego okrętu wojennego stojącego w jego ogrodzie. W 1924, na wniosek Mussoliniego, d’Annunzio otrzymał tytuł księcia Montenevoso. W grudniu 1937 został przewodniczącym Akademii Włoskiej. Zmarł 1 marca1938. (B.B.) DAWESA I YOUNGA PLANY – opracowane w latach 1924 i 1929 przez międzynarodowe komisje ekspertów plany, które ustalały na nowo warunki i tryb spłacania przez *Niemcy zobowiązań reparacyjnych, wywodzące swoje określenia od nazwisk przewodniczących owych komisji (Charlesa G. Dawesa, Owena D. Younga). Kończący *pierwszą wojnę światową traktat *wersalski nakładał na Niemcy zobowiązanie wypłacania przez nie określonych sum pieniężnych z tytułu odszkodowań wojennych. Wysokość tych sum została określona w maju 1921 i wynosić miała 132 mld złotych marek, nie włączając w to odszkodowań dla Belgii (6 mld) oraz wypłat dla osób prywatnych jako zadośćuczynienia za konfiskaty. Załamanie się gospodarki niemieckiej, całkowity upadek marki oraz wzrost tendencji separatystycznych w okupowanej Nadrenii – postawiły pod znakiem zapytania nie tylko możliwości płatnicze Niemiec, lecz groziły nawet rewizją traktatu wersalskiego. W tej sytuacji zdecydowano się ponownie podjąć sprawę niemieckich reparacji. Efektem trzymiesięcznych prac międzynarodowej komisji ekspertów, powołanej w tym właśnie celu, był tzw. plan Dawesa przedstawiony 9 kwietnia 1924. Ostatecznie został on zatwierdzony przez konferencję londyńską (16 lipiec–16 sierpień), w której udział wzięli przedstawiciele 9 państw: Belgii, *Francji, Grecji, *Japonii, *Jugosławii, Portugalii, Rumunii, *Wielkiej Brytanii i *Włoch. Co więcej, w charakterze bardziej obserwatorów niż uczestników przebywali na niej delegaci *Stanów Zjednoczonych oraz reprezentanci Niemiec. Plan Dawesa z jednej strony przynosił określenie wysokości niemieckich sum płatniczych w poszczególnych latach, z drugiej zaś – zajmował się finansami Niemiec. Zgodnie z jego założeniami, w okresie 1925–28 Niemcy miały płacić następujące raty reparacyjne: w 1925 1 mld złotych marek, w 1926 – 1,2 mld, w 1927– 1,5 mld i w 1928 – 1,75 mld. Od 1929 roczna rata wynosić miała po 2,5 mld. Jednocześnie plan Dawesa przewidywał udzielenie Niemcom znacznej pożyczki pieniężnej, głównie przez USA, a także ustalał dokładnie źródła spłat reparacyjnych. Wynikający z planu Dawesa tryb wypłat niemieckich funkcjonował dobrze tylko przez okres dwóch lat. Stąd też już od 1927 zaczęto zastanawiać się jego rewizją, by ostatecznie w 1929 zastąpić go planem Younga. Ten plan był również wynikiem prac międzynarodowej komisji, która obradowała w Paryżu od 11 lutego do 7 czerwca 1929. Przynosił redukcję reparacji niemieckich, ustalając ich spłacanie w 59 rocznych ratach – do 1988 – wedle następujących zasad: w pierwszym roku około 1,8 mld marek, w następnych latach coraz więcej, osiągając w 1966 sumę ok. 2,5 mld, dalej po ok. 1,7 mld, wreszcie w okresie 1985–88 – 900 mln marek rocznie. Nadto plan Younga znosił międzynarodowe instytucje mające prawo kontroli niemieckich posunięć finansowych oraz dzielił coroczne spłaty na dwie części: warunkową i bezwarunkową. Ta druga w wysokości ok. 660 mln marek musiała być przez Niemcy corocznie wpłacana jako nie podlegająca moratorium. Plan Younga został zaakceptowany przez 14 państw na konferencji w Hadze w styczniu 1930. Sądzono bowiem, iż przyjęcie tego planu ułatwi Niemcom wywiązanie się z ich zobowiązań 89

płatniczych, a także pomoże odzyskać ich wierzycielom, głównie Stanom Zjednoczonym, pożyczone im kwoty. Niemcy ze swej strony od początku starały się wykorzystywać przyznawane im ulgi dla zdobycia kolejnych ustępstw, by w końcu uwolnić się całkowicie od jakichkolwiek zobowiązań. Na konferencji w Lozannie (czerwiec 1932) po raz kolejny obniżono Niemcom roczne raty. Spłaty niemieckie praktycznie ustały wraz z dojściem *Hitlera do władzy. Wreszcie 14 czerwca 1934 Niemcy ogłosiły światu moratorium stwierdzające, iż z dniem 1 lipca 1934 zawieszają na 6 miesięcy swoje zobowiązania reparacyjne. Po okresie tym nie podjęły już ich spłaty. (B.B.) DE GASPERI ALCIDE (1881–1954) – polityk włoski. Urodził się na wsi w okolicach miasta Trento na ziemiach włoskich, znajdujących się wówczas pod panowaniem Austro-Węgier. W 1900 rozpoczął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, które ukończył obroną pracy doktorskiej z filozofii. Powrócił do Trento, aby zająć się działalnością społeczną i polityczną. Objął kierownictwo redakcji dziennika „La Voce Cattolica”, a później dziennika „Il Trentino”, którymi łącznie kierował przez 20 lat. W latach 1911–18 De Gasperi zasiadał w parlamencie wiedeńskim z ramienia regionalnej partii katolików, reprezentując interesy mniejszości włoskiej. Po zakończeniu *pierwszej wojny światowej, kiedy jego ziemie rodzinne zostały włączone do *Włoch, De Gasperi rozpoczął nową fazę swej działalności politycznej. Będąc członkiem katolickiej Włoskiej Partii Ludowej (popolarzy), w 1921 został posłem do parlamentu włoskiego. W 1923 De Gasperi objął funkcję przewodniczącego tejże partii, na miejsce księdza Luigiego Sturzo (1871–1959), który zmuszony był udać się na emigrację. De Gasperi występował w obronie demokracji i parlamentaryzmu, a pod jego kierownictwem partia popolarów stanęła zdecydowanie na pozycjach antyfaszystowskich (*Faszyzm). W konsekwencji takiej postawy, w grudniu 1925 został zmuszony do złożenia dymisji z funkcji przewodniczącego partii, w listopadzie 1926 pozbawiony mandatu poselskiego i wreszcie w marcu 1927 aresztowany przez faszystów i skazany w dwa miesiące później na 4 lata więzienia. De Gasperi został uwolniony po odbyciu połowy kary, dzięki wstawiennictwu biskupa z Trento, ale później pozostawał pod nadzorem policyjnym. Ostatecznie, kryjąc się przed prześladowaniami, znalazł schronienie w *Watykanie, gdzie otrzymał pracę bibliotekarza. Nie zrezygnował jednak z działalności politycznej, uczestnicząc w zebraniach środowisk antyfaszystowskich. Co więcej, De Gasperi przeorganizował dawną partię popolarów i stworzył tajne struktury *Chrześcijańskiej Demokracji. Po zakończeniu *drugiej wojny światowej De Gasperi stał się czołową postacią włoskiego życia politycznego. W okresie grudzień 1945 – lipiec 1953 stał na czele ośmiu kolejnych rządów (10grudzień 1945 – 28 czerwiec 1946; 13 lipiec 1946 – 20 styczeń 1947; 2 luty 1947 – 13 maj 1947; 31 maj 1947 – 12 maj 1948; 23 maj 1948 – 12 styczeń 1950; 27 styczeń 1950 – 16 lipiec 1951; 26 lipiec 1951 – 29 czerwiec 1953; 16 lipiec 1953 – 28 lipiec 1953). Pełnił też w tym czasie sześciokrotnie funkcję ministra spraw zagranicznych. O ile w pierwszych trzech gabinetach kierowanych przez De Gasperiego zasiadali *komuniści i socjaliści, to poczynając od czwartego, opierały się one przede wszystkim o *chadecję oraz tzw. partie centrum (republikanie, *socjaldemokraci, *liberałowie). De Gasperi prowadził dzieło politycznej i ekonomicznej odbudowy Włoch. Stanowiska rządowe łączył z przewodniczeniem Chrześcijańskiej Demokracji, zabiegając o jej jedność wewnętrzną. Pod jego kierownictwem Włochy przeobraziły się w demokratyczne państwo oraz przeszły od monarchii do republiki. De Gasperi był również tym politykiem, który wprowadził Włochy powojenne do Sojuszu Atlantyckiego (*NATO), Rady *Europy i *Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Był jednym z tych, którzy położyli podwaliny pod zjednoczoną Europę. W swej filozofii politycznej De Gasperi odwoływał się do solidaryzmu. Był przekonany, że chrystianizm stanowi impuls dla demokracji. Chrześcijańską demokrację widział jako „partię centrum, która idzie na lewo”, co miało oznaczać, że formacja ta pragnie rozwiązywać problemy społeczne. Obok Konrada *Adenauera i Roberta *Schumana, De Gasperi zaliczany jest do tzw. „wielkiej trójki” chadeckich polityków powojennej Europy. (B.B.) DE GAULLE CHARLES (1890–1970) – francuski mąż stanu i wojskowy, prezydent *Francji. Urodził się w Lille, w stosunkowo zamożnej rodzinie nauczycielskiej. Od najmłodszych lat był przekonany, że przypadnie mu kiedyś w udziale wielka misja polityczna. W notatkach 15-letniego de Gaulle’a znaleziono sformułowania o generale de Gaulle ratującym Francję. Po ukończeniu w 1912 szkoły wojskowej w Saint-Cyr podjął służbę w piechocie, a jego bezpośrednim przełożonym był późniejszy marszałek Philippe *Pétain. DeGaulle uczestniczył w walkach *pierwszej wojny światowej. W bitwie pod *Verdun w lutym 1916 został ranny i trafił do niewoli. W latach 1919–20 przebywał w *Polsce jako członek francuskiej misji wojskowej. Podczas wojny *polsko-radzieckiej zetknął się z marszałkiem Józefem *Piłsudskim, którego do końca życia darzył dużą estymą. W 1923 de Gaulle został wykładowcą w Saint-Cyr, gdzie głosił poglądy mówiące o konieczności modernizacji francuskiej armii, podkreślając wagę sił pancernych i lotnictwa w nowoczesnych działaniach wojennych. Swoją doktrynę wojenną zawarł w książce KU ARMII ZAWODOWEJ, opublikowanej w 1934. 90

Poglądy de Gaulle’a nie przysparzały mu popularności w kręgach wojskowych i tylko dzięki kurateli Pétaina mógł on kontynuować służbę. W maju 1940 po agresji *Niemiec na Francję (*Druga wojna światowa), de Gaulle bohatersko walczył na froncie. Dowodzona przez niego dywizja przeprowadziła wiele udanych operacji bojowych, prezentując się bardzo dobrze na tle bezradnej armii francuskiej. W nagrodę 23 maja de Gaulle został mianowany tymczasowym generałem brygady. Pozostał w tej randze do końca życia, konsekwentnie odrzucając wszelkie oferty awansu. 6 czerwca de Gaulle objął funkcję podsekretarza stanu (wiceministra) w ministerstwie obrony narodowej i wojny. Będąc wiceministrem dał się poznać jako zdecydowany zwolennik prowadzenia wojny aż do końca. Stanowczo sprzeciwiał się zawarciu jakiegokolwiek kompromisu z Niemcami i po klęsce Francji opuścił kraj, udając się do Londynu. 18 czerwca de Gaulle wystąpił ze słynnym orędziem radiowym do narodu francuskiego, w którym wezwał do walki na rzecz wolnej Francji i w ostrych słowach potępił kolaborację z Niemcami marszałka Pétaina. W Londynie zorganizował Komitet Wolnej Francji, przekształcając go następnie w czerwcu 1943 w Algierze we Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Po wyzwoleniu Francji przez aliantów w 1944, de Gaulle stanął na czele rządu tymczasowego. 13 listopada 1945 został wybrany na tymczasowego prezydenta Francji, ale po 10 tygodniach zrezygnował z urzędu i wycofał się z życia politycznego. Przyczyną tego posunięcia była odmowa przyjęcia przez parlament jego propozycji zmierzających do wzmocnienia władzy prezydenta. W kwietniu 1947 zorganizował ruch polityczny – Zgromadzenie Ludu Francuskiego (RPF) i pomimo późniejszych sukcesów wyborczych tego ugrupowania sam nie włączył się do życia publicznego. Dwanaście lat przebywał na swoistej „emigracji wewnętrznej” w Colombey-les-deux-Églises, gdzie poświęcał się głównie pisaniu pamiętników. Czas de Gaulle’a nadszedł ponownie w 1958. Kryzys algierski (*Algierska wojna) ujawnił wówczas słabość systemu IV Republiki, której instytucje okazały się niezdolne do sprostania wymogom chwili. Powszechnie żądano powrotu generała de Gaulle’a do władzy. 29 maja de Gaulle stanął na czele rządu ocalenia narodowego. Zgadzając się na przejęcie władzy postawił jednak warunek, iż pod jego kierunkiem zostanie opracowana nowa konstytucja kraju. Prace legislacyjne toczyły się bardzo szybko i już 28 września projekt konstytucji został pod dany referendum, w którym społeczeństwo przyjęło go olbrzymią większością głosów (17,6 mln za, tylko 4,6 mln przeciw). W ten sposób narodziła się V Republika Francuska, stanowiąca spełnienie poglądów ustrojowych generała de Gaulle’a, który zawsze marzył o skonstruowaniu systemu politycznego powściągającego absolutyzm parlamentarny, ograniczającego rolę partii politycznych oraz przyznającego przewagę władzy wykonawczej, w obrębie której funkcjonuje silny urząd prezydenta. W styczniu 1959 de Gaulle objął stanowisko szefa państwa. Jego mandat prezydencki został potwierdzony w wyborach powszechnych w 1965, kiedy to zwyciężył *socjalistę Françoisa *Mitterranda, zdobywając 56% głosów. W 1962 de Gaulle zakończył wojnę w Algierii, godząc się na przyznanie temu krajowi niepodległości. Stojąc na czele państwa de Gaulle szczególnie zabiegał o to, aby Francja stała się światowym mocarstwem. Idea Wielkiej Francji stanowiła przecież fundament wszystkich jego działań politycznych. Nie dopuszczał myśli, że Francja może kiedyś znaleźć się w takiej sytuacji, iż będzie musiała respektować decyzje podejmowane przez obce centra polityczne. Dlatego też przeciwstawiał się nadmiernej integracji Europy Zachodniej i proponował alternatywny program Europy Ojczyzn, a także w lipcu 1966 wycofał Francję ze struktur wojskowych *NATO, z uwagi na dominację w tej organizacji *Stanów Zjednoczonych. Legendarna była skromność de Gaulle’a, jego pogarda dla materialnej strony władzy i całkowite oddanie głoszonym przez siebie ideom. Pozycja de Gaulle’a uległa osłabieniu w wyniku wydarzeń majowych 1968 (*Studencka rewolta). De Gaulle zrezygnował z prezydentury 28 kwietnia 1969, kiedy okazało się, że w referendum 53% Francuzów wypowiedziało się przeciwko proponowanej przez niego reformie regionów i Senatu. Zmarł 9 listopada 1970. Pozostawił po sobie obszerne PAMIĘTNIKI, PAMIĘTNIKI WOJENNE i PAMIĘTNIKI NADZIEI, które reprezentują dużą wartość historyczną oraz dostarczają wiele interesujących informacji o życiu politycznym Francji XX wieku. (M.B.) DE KLERK FREDERIK WILLEM (ur. 1936) – polityk południowoafrykański, prezydent *RPA. Urodził się w rodzinie potomków francuskich hugenotów, którzy osiedlili się w Afryce Południowej u schyłku XVII wieku. Przedstawiciele rodziny de Klerka od wielu dziesiątków lat zaznaczali swą obecność na południowoafrykańskiej scenie politycznej. Jego dziadek był senatorem, ojciec trzykrotnie zasiadał w rządzie, zaś stryj Johannes Strijdom (1893–1958) w latach 1954–58 był premierem Afryki Południowej. De Klerk wychowany był w rygorystycznym kalwinizmie, wpajano mu także wiarę w szczególną misję białego człowieka w Afryce Południowej, co leżało u podstaw systemu *apartheidu. Podczas studiów prawniczych na elitarnym uniwersytecie w Potchefstroom wstąpił w szeregi rządzącej w RPA Partii Narodowej. W 1972 z jej ramienia zasiadł w parlamencie. Szybko zwrócił na siebie uwagę wysokimi kwalifikacjami, co umożliwiło mu wejście do rządu. Piastował kolejno stanowiska ministra sportu, ministra spraw socjalnych i ministra oświaty. 91

Stanął na czele grupy młodszych polityków, którzy w 1989 – wykorzystując chorobę ówczesnego prezydenta i szefa Partii Narodowej Pietera Willema Bothy – przejęli kontrolę nad państwem i dominującą politycznie partią. Obejmując w 1989 fotel prezydenta, de Klerk miał opinię zaprzysięgłego zwolennika apartheidu i dziedzica najbardziej konserwatywnych tradycji burskich. Tymczasem zaskoczył on wszystkich, błyskawicznie inicjując program szerokich reform politycznych i nawiązując dialog z reprezentantami społeczności Czarnych. W lutym 1990 de Klerk oznajmił, iż likwidacja apartheidu jest nakazem chwili, bowiem w przeciwnym wypadku kraj pogrąży się w wojnie domowej. W kilka dni później podjął decyzję o zwolnieniu z więzienia przywódcy *Afrykańskiego Kongresu Narodowego Nelsona *Mandeli. Mandela stał się następnie partnerem de Klerka w dziele przeobrażania kraju. Do swej reformatorskiej linii de Klerk zdołał przekonać większość Białych w RPA. W rezultacie w1991 mógł przeprowadzić likwidację apartheidu poprzez unieważnienie ustaw i aktów prawnych zakładających segregację rasową. W 1993 de Klerka i Mandelę uhonorowano Pokojową Nagrodą Nobla. W kwietniu 1993 de Klerk oficjalnie potępił epokę apartheidu i przeprosił za nią w imieniu białych mieszkańców RPA. W pierwszych wyborach z udziałem wszystkich obywateli, które odbyły się w dniach 26–28 kwietnia 1994, kierowana przez de Klerka Partia Narodowa z 20,3% głosów zajęła drugie miejsce ustępując jedynie Afrykańskiemu Kongresowi Narodowemu. Po wyborach de Klerk podał się do dymisji, by w ten sposób umożliwić objęcie urzędu prezydenta Nelsonowi Mandeli. Sam zadowolił się fotelem drugiego wiceprezydenta, który to urząd sprawował do czerwca 1996, kiedy podał się do dymisji. De Klerk przeszedł do historii jako ten, który zdemontował apartheid w RPA. (M.B.) DEKOLONIZACJA – proces wyzwalania się spod władzy kolonialnej terytoriów zależnych i niesamodzielnych oraz tworzenia się niepodległych państw. Dekolonizacja sta no wiła zwycięstwo ruchów narodowo wyzwoleńczych Trzeciego Świata. Proces dekolonizacji przebiegał dwiema drogami. Pierwsza oznaczała walkę zbrojną o niepodległość, co było wyrazem całkowitej rozbieżności między aspiracjami i interesami miejscowej ludności, a chęcią utrzymania za wszelką cenę status quo przez państwo kolonialne. Druga z kolei zakładała pokojowe dochodzenie do niepodległości poprzez dialog i pojednanie. Tę drugą drogę w zdecydowanej większości przypadków zastosowały *Wielka Brytania (*Brytyjskie kolonie) i *Francja (*Francuskie kolonie). W konsekwencji, niepodległe państwa nie zerwały wszystkich więzi politycznych i instytucjonalnych z byłymi metropoliami, co zaowocowało organizacyjnymi formami współpracy między nimi w postaci *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth) czy Unii *Francuskiej (Communauté Française). Dekolonizacja rozpoczęła się niemal równocześnie z chwilą zakończenia *drugiej wojny światowej, ale prawdziwego tempa nabrała od 1960. W 1945 kolonie zajmowały w sumie 36 mln km2, na którym to obszarze żyło 663 mln ludzi. Natomiast w 1960 zajmowały one już tylko 13 mln km2 z 83 mln ludzi. Najwcześniej proces dekolonizacji rozpoczął się w Azji, w której w latach czterdziestych i pięćdziesiątych niepodległość uzyskała większość państw, nieco później przebiegał w Afryce, gdzie kulminacja tego procesu przypadła na rok 1960 (rok Afryki) i lata bezpośrednio po nim następujące. Najpóźniej, w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach, gdyż w tym regionie dopiero w latach siedemdziesiątych niepodległość uzyskało wiele miniaturowych państw wyspiarskich, choć i obecnie jest tam jeszcze sporo terytoriów zależnych (Anguilla, Antyle Holenderskie, Dziewicze Wyspy Brytyjskie, Dziewicze Wyspy USA, Gujana Francuska, Gwadelupa, Kajmany, Martynika, Montserrat, Puerto Rico oraz Turks i Caicos). W większej liczbie terytoria niesamodzielne występują ponadto w regionie Pacyfiku (Guam, Midway, Norfolk, Nowa Kaledonia, Pitcairn, Polinezja Francuska, Powiernicze Wyspy Pacyfiku, Samoa Amerykańskie, Tokelau, Wake, Wallis i Futuna, Wyspy Cooka). W 1960 dekolonizacja stała się oficjalnym celem *Organizacji Narodów Zjednoczonych. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło wówczas deklarację w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym oraz powołało komitet do spraw dekolonizacji, który miał nadzorować i wspierać proces przechodzenia do niepodległości terytoriów zależnych oraz niesamodzielnych. Dekolonizacja sama w sobie nie rozwiązywała żadnych problemów poza niewątpliwym spełnieniem marzeń o niepodległości wielu narodów. Często powstałe państwa okazywały się być zupełnie nieprzygotowane do samodzielnego bytu politycznego i gospodarczego. Rzadkie są przypadki, aby wyzwolone kraje Trzeciego Świata odniosły sukces gospodarczy i potrafiły urzeczywistnić na dłuższą metę poprawnie funkcjonujący system demokratyczny. (M.B.) DÉTENTE (fr. odprężenie) – okres spadku napięcia w stosunkach Wschód-Zachód przypadający na lata siedemdziesiąte. Była to konsekwencja narastania konfliktu *chińsko-radzieckiego i zarysowującej się od czasu prezydentury Richarda *Nixona możliwości zbliżenia amerykańsko-chińskiego. Zagrożony tym *ZSRR, zdecydował się na osłabienie zimnowojennej retoryki i pozorne złagodzenie stanowiska w wielu kwestiach spornych z Zachodem. Konsekwencją tego były m.in. układy *rozbrojeniowe SALT I (1972) i SALT II (1979) oraz *Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1975). W sferze symbolicznej wyrazem poprawy 92

stosunków radziecko-amerykańskich stał się wspólny lot statków kosmicznych Sojuz–Apollo (1975). Równocześnie z deklarowaną wolą utrzymywania dobrych stosunków z Zachodem, ZSRR realizował program intensywnych zbrojeń mających zapewnić Moskwie prze wagę w zakresie broni strategicznych (w 1980 Rosjanie posiadali o ponad 30% więcej rakiet balistycznych niż *USA). Towarzyszyło temu nieustanne poszerzanie radzieckich wpływów w wielu krajach Azji, Afryki, a nawet Ameryki Łacińskiej (np. *Nikaragua), czemu nie potrafił zapobiec prezydent USA Jimmy *Carter. Kres détente przyniosła radziecka interwencja w Afganistanie (*Afgańska wojna) w grudniu 1979, a następnie objęcie urzędu prezydenta USA przez Ronalda *Reagana (1981), który zapoczątkował politykę zdecydowanego przeciwstawiania się ZSRR. (A.D.) DE VALERA EAMON (1882–1975) – irlandzki działacz niepodległościowy i polityk. Urodził się w Nowym Jorku, jego ojciec był Hiszpanem, a matka Irlandką. Po przedwczesnej śmierci ojca wrócił z matką do Irlandii. Przystąpił do ruchu niepodległościowego Sinn Fein (My Sami). W 1916 był jednym z przywódców krwawego powstania antybrytyjskiego w Dublinie (*Irlandii walka o niepodległość). Został schwytany przez Anglików i skazany na karę śmierci, którą następnie zamieniono na dożywocie. Jednak już po roku opuścił więzienie dzięki amnestii. W 1917 De Valera cieszył się już opinią przywódcy obozu narodowego i stanął na czele Sinn Fein. Kierował też irlandzkim antybrytyjskim ruchem partyzanckim. Aresztowany ponownie w 1918, zdołał uciec i wyjechał do *USA, gdzie organizował poparcie polityczne i zbiórkę funduszy dla *Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA). Wrócił do kraju w końcu 1920, w momencie kiedy rząd brytyjski przygotowywał się do przyznania Irlandii daleko idącej autonomii. De Valera wystąpił przeciwko przewidzianemu dla Irlandii statusowi dominium, optując zdecydowanie za republiką. Parlament irlandzki zaaprobował jednakże utworzenie Wolnego Państwa Irlandzkiego na statusie dominium. W latach 1922–23 De Valera wystąpił zbrojnie przeciwko rządowi Michaela Collinsa. Uwięziony w sierpniu 1923, w rok później wyszedł na wolność po amnestii. Widząc sens działalności parlamentarnej, znalazł się w konflikcie z radykalnie nastawionym, większościowym skrzydłem IRA. W rezultacie w 1926 De Valera opuścił Sinn Fein, tworząc nową partię Fianna Fail (Żołnierze Losu), która w roku następnym zdobyła 44 miejsca w parlamencie, tworząc opozycję. Zwycięstwo wyborcze Fianna Fail w 1932 umożliwiło mu stanięcie na czele rządu. De Valera wyszedł zwycięsko także z następnych wyborów w 1933 i 1937. Fundamentalnym celem jego polityki było doprowadzenie do całkowitego zerwania z *Wielką Brytanią. W 1937 zredagował nową konstytucję, która w miejsce Wolnego Państwa Irlandzkiego ustanawiała suwerenne państwo Eire, które wciąż jednak pozostawało dominium. Autorytet De Valery wzrósł, kiedy wyróżnił się zdolnościami politycznymi na arenie międzynarodowej jako przewodniczący Rady *Ligi Narodów (1932) oraz przewodniczący jej Zgromadzenia (1938). W okresie *drugiej wojny światowej De Valera stał na stanowisku ścisłej neutralności Irlandii. Twierdził, że kraj przyłączy się do wojny po stronie aliantów, jeśli Wielka Brytania zgodzi się na przyłączenie do Eire Irlandii Północnej (Ulsteru). W 1948 De Valera opuścił urząd premiera. W kwietniu 1949 Eire zostało przekształcone w Republikę Irlandii, co oznaczało zerwanie ostatnich więzów z Wielką Brytanią. De Valera ponownie był premierem w latach 1951–54 oraz 1957–59. Od 1959 do 1973 przez dwie kadencje sprawował urząd prezydenta Republiki Irlandii. Gdy odchodził miał 91 lat. Zmarł 29 sierpnia 1975. Niekiedy bywa określany mianem „irlandzkiego Piłsudskiego”. (B.B.) DŁUGI MARSZ – jedno z najbardziej znanych wydarzeń chińskiej wojny domowej, toczonej między *Kuomintangiem a komunistami (*Komunizm). Latem 1934 duże zgrupowanie wojsk komunistycznych, mających swą bazę w prowincji Kiangsi w południowych Chinach, znalazło się w okrążeniu. Już od pewnego czasu uwidoczniła się duża przewaga militarna Kuomintangu, którego przywódca *Czang Kaj-szek sposobił się do decydującego uderzenia, zaplanowanego przez jego niemieckich doradców wojskowych. W tej sytuacji *Mao Tse-tung podjął decyzję o opuszczeniu Kiangsi i przemieszczeniu się do górzystej i trudno dostępnej prowincji Szensi położonej w północno-zachodnich Chinach. Ewakuacja oddziałów komunistycznych rozpoczęła się w październiku 1934. Obok Mao Tse-tunga kierowali nią Czu Te i Lin Piao. Podczas wędrówki komuniści stoczyli wiele bitew z przeważającymi siłami Kuomintangu. Oddziały Mao Tse-tunga ostatecznie dotarły do Szensi 20 października 1935, a więc po roku marszu. Liczącą około 12 tys. km wędrówkę przeżyło jedynie 30 tys. ludzi spośród 100 tys., którzy wymaszerowali z Kiangsi. Pomimo tak dużych strat, Mao Tsetung zdołał zbudować na nowo silną partyzantkę komunistyczną, która północno-zachodnie Chiny przekształciła w swój bastion, opierając się tam skutecznie najpierw Kuomintangowi, a od 1937 do 1945 wojskom japońskim (*Chińsko-japońska wojna). W okresie „długiego marszu” Mao Tse-tung ugruntował swoją pozycję przywódczą wśród chińskich komunistów, i w styczniu 1935 został wybrany przewodniczącym Chińskiej Partii Komunistycznej. „Długi marsz” jest wydarzeniem idealizowanym w komunistycznych 93

Chinach. Nadaje się mu wymiar wręcz legendarny i odgrywa dużą rolę jako etos rewolucyjny w całym procesie ideologicznej obróbki społeczeństwa. (M.B.) DMOWSKI ROMAN (1864–1939) – polityk, twórca polskiego ruchu *nacjonalistycznego. Urodził się w Kamionku k. Warszawy, w rodzinie rzemieślnika. W 1891 ukończył studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W ich trakcie, w 1888, związał się z młodzieżową organizacją patriotyczną „Zet”, a następnie – jako jeden z jej przywódców – wszedł w skład kierującej „Zetem” Ligi Polskiej. W 1893 – wraz z Zygmuntem Balickim – przekształcił Ligę Polską w Ligę Narodową (LN), co zapoczątkowało rozwój polskiego obozu nacjonalistycznego nazywanego Narodową Demokracją lub potocznie endecją. W 1895 rozpoczął wydawanie „Przeglądu Wszechpolskiego”, który stał się głównym organem teoretycznym LN. Dzięki talentom organizacyjnym Dmowskiego, w ciągu kilku lat endecja objęła swoim działaniem wszystkie trzy zabory i stała się jednym z głównych polskich ruchów politycznych. W czasie *rosyjskiej rewolucji 1905 Dmowski walczył z ruchem socjalistycznym, starając się zarazem bezskutecznie uzyskać od władz carskich przyznanie autonomii ziemiom polskim, w zamian za zlikwidowanie na ich obszarze wystąpień rewolucyjnych. Przedłużeniem tej polityki było wejście Dmowskiego do *Dumy Państwowej (1907–09), gdzie jako prezes Koła Polskiego w dalszym ciągu próbował nakłonić władze rosyjskie do zmiany restrykcyjnej polityki wobec Polaków. Teoretyczną podbudowę tych dążeń zawierała praca Dmowskiego NIEMCY, ROSJA I KWESTIA POLSKA (1908), w której dowodził, że w zbliżającym się konflikcie ogólnoeuropejskim Polacy powinni opowiedzieć się za Rosją, a przeciw *Niemcom, które stanowią główne zagrożenie dla narodu polskiego. Te kontrowersyjne poglądy doprowadziły do rozłamów w Narodowej Demokracji, co jednak nie skłoniło Dmowskiego do zmiany stanowiska. Dopiero w 1915, już w czasie *pierwszej wojny światowej, zdecydował się na szukanie poparcia dla sprawy polskiej wśród mocarstw zachodnich. Rezultatem tych działań było utworzenie przez Dmowskiego w 1917 Komitetu Narodowego Polskiego, który uznany został przez główne państwa Ententy (*Trójporozumienie) za przedstawicielstwo narodu polskiego. W latach 1919–20, wraz z Ignacym *Paderewskim, reprezentował *Polskę na konferencji pokojowej w *Paryżu; odegrał istotną rolę w walce o kształt zachodnich i północnych granic II Rzeczypospolitej. Po powrocie do kraju był posłem (1919–22) oraz bardzo krótko ministrem spraw zagranicznych (październik–grudzień 1923). W 1926 – jako niekwestionowany przywódca cieszącej się dużym poparciem społecznym endecji – utworzył Obóz Wielkiej Polski (OWP), który stanowić miał odpowiedź na dokonany przez Józefa *Piłsudskiego przewrót *majowy. Oparty na para militarnych zasadach OWP doprowadzić miał w przyszłości do przejęcia władzy przez nacjonalistów. Pod jego wpływem na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych endecja coraz silniej zaczęła adaptować *faszystowskie wzorce organizacyjne i metody działania. Głoszone przezeń w latach trzydziestych poglądy o nieuchronnym załamaniu się systemu kapitalistycznego oraz konieczności rewolucji narodowej okazały się błędne i nie doprowadziły do zdobycia władzy w Polsce międzywojennej przez Narodową Demokrację. Dmowski zmarł 2 stycznia 1939 w Drozdowie pod Łodzią. (A.D.) DOLLFUSS ENGELBERT (1892–1934) – polityk austriacki, kanclerz Austrii. Urodził się w Texing w biednej rodzinie chłopskiej. Po ukończeniu gimnazjum wstąpił do seminarium duchownego, które jednak niebawem opuścił. Następnie podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Wiedeńskim. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej Dollfuss na ochotnika zaciągnął się do wojska. Walczył bohatersko na froncie w pułku strzelców tyrolskich. Był wielokrotnie odznaczany i awansował do stopnia porucznika. Po wojnie na nowo podjął studia, po ukończeniu których uzyskał tytuł doktora prawa. Dollfuss działał w szeregach organizacji chłopskich, a także był członkiem Partii Chrześcijańsko-Społecznej. W listopadzie 1930 Dollfuss objął urząd ministra rolnictwa i leśnictwa. Szybko zasłynął na tym stanowisku z olbrzymich talentów organizacyjnych i administracyjnych, co zapewniło mu popularność w całym kraju. 20 maja 1932 Dollfuss został kanclerzem Austrii. W pierwszych miesiącach urzędowania skupił się na uzyskaniu nowych gwarancji dla niezawisłości Austrii, co też udało mu się osiągnąć w lipcu 1932 na mocy tzw. protokołu lozańskiego. Jako żarliwy katolik zabiegał też o podpisanie przez Austrię konkordatu z *Watykanem. Ostatecznie konkordat podpisany został 5 czerwca 1933 i przyznawał Kościołowi katolickiemu wiele przywilejów. Papież *Pius XI nazywał wówczas Dollfussa „najwierniejszym synem Kościoła”. Po dojściu *Hitlera do władzy w *Niemczech (styczeń 1933) sytuacja polityczna w Austrii uległa poważnemu zaostrzeniu. Zaktywizował się bardzo obóz austriackich hitlerowców, opowiadający się za przyłączeniem kraju do *Trzeciej Rzeszy. Przeciwko Dollfussowi uznanemu za klerykała i reakcjonistę występowali też zdecydowanie *socjaliści. W tej atmosferze w marcu 1933 Dollfuss zawiesił parlamentaryzm, przechodząc do fazy rządów autorytarnych. Powołał wówczas do życia Front Ojczyźniany, który operował ideologią konserwatywną (*Konserwatyzm), mocno osadzoną w katolicyzmie. Rząd Dollfussa usiłował zwalczać przybierający na sile ruch hitlerowski metodami policyjnymi. W odpowiedzi 94

hitlerowcy sięgnęli po środki terrorystyczne (*Terroryzm), a w jednym z zamachów bombowych w 1933 sam kanclerz został lekko ranny. Dollfuss był znienawidzony przez hitlerowców, ponieważ stał na stanowisku utrzymania niepodległego państwa austriackiego, a także ostro krytykował hitleryzm zarzucając mu pogaństwo. Co ciekawe jednak, austriacki kanclerz z sympatią spoglądał na włoski faszyzm *Mussoliniego. Zwalczanie hitleryzmu łączył Dollfuss ze zwalczaniem ruchu socjalistycznego. W lutym 1934 w całym kraju doszło do antyrządowych wystąpień robotniczych, które Dollfuss krwawo stłumił przy pomocy armii. 1 maja weszła w życie opracowana przez Dollfussa nowa konstytucja Austrii, która podstawą ustroju państwa czyniła system autorytarnego *korporacjonizmu. 25 lipca 1934 Dollfuss został zastrzelony przez bojówkę hitlerowską, która opanowała gmach urzędu kanclerskiego. Hitlerowski zamach stanu ostatecznie jednak nie powiódł się, a następcą Dollfussa na stanowisku kanclerza Austrii został bliski mu ideowo Kurt von Schuschnigg. (B.B.) DOMINIKAŃSKI KONFLIKT 1965 – interwencja wojskowa *USA w Dominikanie przeprowadzona w obawie, iż w kraju tym władzę przejmą komuniści (*Komunizm). Po długoletniej prawicowej dyktaturze Rafaela *Trujillo, która trwała w okresie 1930–61, społeczeństwo Dominikany skłonne było powierzyć rządy politykom lewicowym (*Lewica i prawica), częstokroć zapatrzonym we wzory kubańskie (Fidel *Castro). Istotnie, wybory prezydenckie z grudnia 1962 wyniosły do władzy reprezentanta lewicy Juana Boscha. Prezydent natychmiast przystąpił do gruntownych reform. Przeprowadził reformę rolną, wprowadził ustawodawstwo socjalne, a w polityce zagranicznej wyraźnie dystansował się od Waszyngtonu. Z inspiracji zaniepokojonej rozwojem wydarzeń prawicy we wrześniu 1963 siły zbrojne dokonały zamachu stanu, usuwając Boscha. Władzę przejęła junta wojskowa, która stłumiła protesty środowisk lewicowych i części armii. Napięta sytuacja wcale jednak nie została rozładowana. W kwietniu 1965 wybuchło masowe powstanie antyrządowe, po parte przez część wojska. Dominikana znalazła się w stanie wojny domowej. Zaniepokojone perspektywą zwycięstwa lewicowych powstańców i możliwością przekształcenia się Dominikany w „drugą Kubę”, *Stany Zjednoczone zdecydowały się na interwencję zbrojną. Wojska amerykańskie szybko uśmierzyły powstanie. Następnie w Dominikanie, w ramach opracowanej przez Amerykanów „misji pokojowej” znalazły się również symboliczne siły wojskowe pochodzące z *Brazylii, Hondurasu, Kostaryki i *Nikaragui. Zbrojna akcja USA spotkała się z ostrą krytyką wielu państw, które widziały w niej przejaw wielko mocarstwowego hegemonizmu oraz brutalnej ingerencji w wewnętrzne sprawy suwerennego państwa. Niemniej jednak działania amerykańskie spowodowały uspokojenie sytuacji politycznej w Dominikanie. W czerwcu 1966 odbyły się tam wybory prezydenckie, w których zwyciężył reprezentant sił zachowawczych Joaquin Balaguer. (M.B.) DRUGA RZECZPOSPOLITA *POLSKA DRUGA WOJNA ŚWIATOWA 1939–1945 – największy w dziejach ludzkości konflikt zbrojny, którego praprzyczyną były ekspansjonistyczne dążenia *Niemiec hitlerowskich, *Japonii (*Chińsko-japońska wojna) i *Włoch faszystowskich (*Abisyńska wojna) oraz ustępliwa polityka *Wielkiej Brytanii i *Francji (*Appeasement). WOJNA W EUROPIE (1939–1941)Po złamaniu postanowień traktatu *wersalskiego dotyczących m.in. ograniczenia rozmiarów sił zbrojnych, III Rzesza dokonała w 1938 zaboru Austrii (*Anschluss Austrii 1938) i części Czechosłowacji (*Monachium1938, *Sudety), a następnie wystąpiła z roszczeniami terytorialnymi pod adresem *Polski, dotyczącymi m.in. *Gdańska i tzw. korytarza łączącego *Niemcy z Prusami Wschodnimi. Po stanowczej odmowie władz polskich i podpisaniu przez III Rzeszę z *ZSRR układu o podziale stref wpływów w Europie Środkowej (*Ribbentrop–Mołotow pakt), 1 września 1939 wojska niemieckie zaatakowały Polskę, rozpoczynając tym samym II wojnę światową. Armia polska, po ponad miesięcznych walkach, uległa przeważającym siłom niemieckim, wspartym 17 września przez wojska radzieckie (*Wojna obronna Polski). Obszar Polski został podzielony pomiędzy Niemcy i ZSRR; niewielkie terytoria otrzymały też Litwa (*Wileńszczyzna) i Słowacja. 3 września 1939 *Wielka Brytania i *Francja – wypełniając swoje zobowiązania sojusznicze – wypowiedziały Niemcom wojnę. Nie podjęły jednak żadnych poważniejszych działań zbrojnych (tzw. dziwna wojna), mimo, że w okresie agresji na Polskę Wehrmacht dysponował na zachodniej granicy Niemiec znikomą ilością żołnierzy. Tymczasem armia niemiecka, po uzupełnieniu strat spowodowanych w czasie wojny z Polską, zaatakowała 9 kwietnia 1940 Danię i Norwegię. Dania została opanowana w ciągu jednego dnia, natomiast walki w Norwegii, gdzie przeciw Wehrmachtowi walczył także 30-tysięczny brytyjsko-francuski korpus ekspedycyjny, zakończyły się dopiero 10 czerwca 1940. W tym czasie trwała już, rozpoczęta 10 maja, wielka ofensywa niemiecka przeciwko Francji. Dowództwo niemieckie przeprowadziło ją, omijając umocnienia Linii *Maginota, przez obszar Belgii i Holandii. W ciągu sześciu tygodni walk armia niemiecka pokonała wojska francuskie, a wspomagające je oddziały brytyjskie zmusiła do ewakuacji z kontynentu; z plaż Dunkierki ewakuowano blisko 340 tys. żołnierzy alianckich. Po 95

podpisaniu 22 czerwca 1940 aktu zawieszenia broni, Niemcy rozpoczęli okupację pn. i zach. obszarów Francji, natomiast na południu utworzono tzw. Państwo Francuskie, rządzone przez kolaboracyjny rząd z siedzibą w *Vichy, którym kierował marszałek Philippe *Pétain. Po pokonaniu Francji *Hitler zamierzał dokonać inwazji na Wyspy Brytyjskie. Jednak niepowodzenie w *bitwie o Anglię (8 sierpień – 31 październik 1940), w czasie której Luftwaffe usiłowało zniszczyć brytyjskie lotnictwo, przekreśliło te plany. Tymczasem główny sojusznik Niemiec – Włochy, które 10 czerwca przystąpiły do wojny z Francją nie odgrywając w niej jednak poważniejszej roli, zaatakowały 28 października 1940 Grecję. Porażki wojsk włoskich na froncie greckim skłoniły Hitlera do opóźnienia planowanego pierwotnie na wiosnę 1941 ataku na *ZSRR i wsparcia Benito *Mussoliniego. 6 kwietnia 1941 armia niemiecka zaatakowała równocześnie Grecję i *Jugosławię, zajmując oba te państwa w ciągu trzech tygodni. WALKI W AFRYCE (1940–1943)13 września 1940 armia włoska zaatakowała z obszaru Libii terytorium Egiptu, bronione przez wojska brytyjskie. Nieudolność włoskich oddziałów, pozwoliła Anglikom na szybkie przejęcie inicjatywy i opanowanie do lutego 1941 Cyrenajki i wschodniej Libii. Sytuacja zmieniła się w marcu 1941, z chwilą przystąpienia do walki niemieckiego korpusu pancernego (Afrika Korps). Siły niemiecko-włoskie przeszły stopniowo do kontrofensywy, którą Anglicy zdołali ostatecznie powstrzymać w Egipcie, w czasie bitwy pod El-Alamein (19 październik – 3 listopad 1942). W pierwszej połowie listopada 1942 wojska anglo-amerykańskie wylądowały też w Maroku i Algierii, na co Niemcy zareagowały wkroczeniem do nie okupowanej dotąd części Francji (27 listopad). Udana operacja desantowa w Afryce Zachodniej, pozwoliła aliantom na zaatakowanie sił włosko-niemieckich z dwóch stron. W rezultacie w maju 1943 okrążone w *Tunezji oddziały państw Osi (*Oś Rzym-Berlin-Tokio) zostały zmuszone do kapitulacji. FRONT WSCHODNI (1941–1945)22 czerwca 1941 armia niemiecka, wspierana przez sojusznicze wojska fińskie, rumuńskie, słowackie, węgierskie i włoskie, zaatakowała ZSRR. Armia Radziecka, przetrzebiona przez masowe czystki w końcu lat trzydziestych (*Wielka czystka) i nieprzygotowana do walki wskutek błędnej polityki Józefa *Stalina, nie była początkowo w stanie powstrzymać błyskawicznego natarcia dwustu dywizji Wehrmachtu i armii sojuszniczych. W ciągu kilkunastu tygodni *Niemcy opanowali kraje bałtyckie, Białoruś i Ukrainę, a w listopadzie 1941 dotarli pod Leningrad (*Leningradu obrona) i Moskwę. Na przedpolach stolicy rozegrała się zacięta bitwa, w wyniku której wojska niemieckie zostały w grudniu 1941 odepchnięte na odległość ok. 200 km od Moskwy. Wiosną 1942 Niemcy podjęli ofensywę na południu, której wynikiem było zdobycie Zagłębia Donieckiego, Krymu i dotarcie do Kaukazu. Do zasadniczej próby sił doszło w czasie długotrwałej bitwy *stalingradzkiej (14 września 1942 – 2 luty 1943), zakończonej okrążeniem i zniszczeniem dwóch armii niemieckich, liczących ok. 300 tys. żołnierzy. Od tego momentu inicjatywa strategiczna w walkach na froncie wschodnim należała do strony radzieckiej. Zwycięstwo Armii Czerwonej w wielkiej bitwie pancernej pod Kurskiem (lipiec 1943), spowodowało generalny odwrót wojsk niemieckich, które wycofywały się pod stałym naporem oddziałów radzieckich (6 listopada 1943 zdobyto Kijów). W styczniu 1944 rozpoczęła się tzw. zimowo-wiosenna ofensywa Armii Czerwonej, w wyniku której odblokowano Leningrad i odzyskano Krym oraz Ukrainę naddnieprzańską. Następnie, ofensywa letniojesienna, zapoczątkowana w czerwcu 1944, pozwoliła na zajęcie Litwy i Białorusi, a następnie ziem polskich aż do linii Wisły, na której wstrzymano dalsze natarcie w związku z wybuchem *Powstania Warszawskiego. W tym samym czasie na południu wojska radzieckie wkroczyły do Rumunii, która – po obaleniu w wyniku zamachu Iona *Antonescu – przystąpiła 25 sierpnia 1944 do wojny przeciwko Niemcom; 9 września to samo uczyniła Bułgaria, a 4 września z wojny po stronie III Rzeszy wycofała się Finlandia. W drugiej połowie 1944 Armia Czerwona dotarła na Węgry oraz do *Jugosławii, gdzie walczyła wraz z oddziałami partyzanckimi Josipa Broz *Tito. 12 stycznia 1945 wojska radzieckie sforsowały Wisłę i w ciągu kilkunastu tygodni opanowały resztę ziem polskich, a na południu Czechosłowację, Węgry i część Austrii z Wiedniem. W kwietniu 1945, po prze kroczeniu linii Odry, rozpoczęła się operacja berlińska, zakończona zdobyciem stolicy Niemiec (2 maja). FRONT POŁUDNIOWY I ZACHODNI (1943–1945) 10 lipca 1943, liczące 160 tys. żołnierzy oddziały anglo-amerykańskie, przeprowadziły z obszaru Afryki udany desant na Sycylię. Sukcesy wojsk alianckich w walkach na wyspie, skłoniły króla *Włoch *Wiktora Emanuela III do usunięcia *Mussoliniego i mianowania premierem Pietro *Badoglio, który 8 września 1943 podpisał układ o zawieszeniu broni. *Niemcy odpowiedzieli na to okupacją terytorium Włoch i porwaniem uwięzionego Mussoliniego, którego następnie postawiono na czele utworzonej na północy kraju, marionetkowej *Włoskiej Republiki Społecznej. 8 września, w rejonie Salerno, rozpoczął się desant wojsk alianckich na półwysep włoski. Po ciężkich walkach z Niemcami, oddziały alianckie opanowały Neapol (7 października), a następnie dotarły do niemieckiego pasa obronnego – Linii Gustawa, której pokonanie zajęło im kilka miesięcy (najcięższe walki toczyły się pod Monte Cassino i na przyczółku Anzio). Rzym został zajęty dopiero 4 czerwca 1944. Tymczasem 6 czerwca 1994 96

rozpoczęła się wielka inwazja aliancka w Normandii (*Normandzka operacja), której powodzenie doprowadziło do powstania frontu zachodniego i stopniowego przełamania tzw. Wału Atlantyckiego. W wyniku wspólnej akcji wojsk alianckich i francuskiego ruchu oporu, 25 sierpnia 1944 wyzwolono Paryż, a z początkiem września oddziały amerykańskie dotarły do Belgii. Ostatnią próbę powstrzymania aliantów stanowiła kontrofensywa *ardeńska, przeprowadzona przez wojska niemieckie w grudniu 1944. Po jej załamaniu armie sojusznicze wkroczyły na obszar Niemiec i w marcu 1945 sforsowały Ren. 25 kwietnia w Torgau nad Łabą doszło do pierwszego spotkania żołnierzy radzieckich i amerykańskich, co symbolizowało ostateczną klęskę Niemiec. 4 maja poddała się część wojsk niemieckich na froncie zachodnim, a 8 maja akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec podpisał feldmarszałek Wilhelm Keitel. WOJNA NA DALEKIM WSCHODZIE (1941–1945) Wojna na Pacyfiku rozpoczęła się 7 grudnia 1941, kiedy siły japońskie zaatakowały bazę amerykańskiej floty wojennej w Pearl Harbour (Hawaje). W wyniku podjętej następnie przez Japończyków ofensywy w różnych kierunkach, do maja 1942 pod ich kontrolą znalazły się liczne posiadłości zamorskie *USA, *Wielkiej Brytanii i Holandii, w tym, m.in. *Hong Kong, *Singapur, *Indonezja, *Birma, Malaje, *Filipiny, Guam i Wake. Ekspansja japońska została powstrzymana przez Amerykanów, po zadaniu armii cesarskiej dużych strat w czasie bitew na Morzu Koralowym (7–11 maja 1942) i pod Midway (3–5 czerwca 1942). Od sierpnia 1942 do lutego 1943 trwały walki na Archipelagu Salomona (najostrzejsze o Guadalcanal), które zakończyły się zdobyciem wysp przez oddziały amerykańskie. Jesienią 1944 armia USA odzyskała Aleuty, Wyspy Marshalla i Nową Gwineę. Szczególnie zacięte walki toczyły się od października 1944 do lipca 1945 o Filipiny; u ich wybrzeży, pod Leyte, rozegrała się największa bitwa morska tej wojny (20–25 października 1944), zakończona zniszczeniem trzonu floty japońskiej. W pierwszej połowie 1945 – po bardzo krwawych walkach – Amerykanie opanowali Iwo Jimę (16 marca 1945) i Okinawę (26 czerwca 1945), z których mogli prowadzić ataki lotnicze na obszar *Japonii. Od pierwszej połowy 1944 wojska alianckie walczyły też z Japończykami w Birmie, wypierając ich stopniowo w toku długotrwałych walk z obszaru tego kraju; 2 maja 1945 oddziały brytyjskie opanowały stolicę Birmy, Rangun. 9 sierpnia 1945 do walki z Japonią przystąpiła Armia Radziecka, której oddziały podjęły ofensywę w *Mandżurii i zajęły północną część Korei. Do ostatecznego załamania japońskiego oporu przyczyniły się amerykańskie ataki nuklearne na *Hiroszimę i Nagasaki (sierpień 1945). W ich rezultacie nie doszło już do planowanego przez Amerykanów desantu na Wyspy Japońskie; 2 września 1945 minister spraw zagranicznych Mamoru Shigemitsu podpisał, w imieniu cesarza *Hirohito, akt kapitulacji Japonii. W II wojnie światowej brało udział 61 państw, a straty ludzkie szacowane są na ponad 60 mln ludzi. (A.D.) DUBCZEK ALEKSANDER (1921–1992) – polityk czechosłowacki, przywódca *Praskiej Wiosny 1968. Rodzice jego byli robotnikami i jednocześnie przekonanymi komunistami (*Komunizm). Ojciec został komunistą w trakcie pobytu w *USA, a wrócił do kraju po *pierwszej wojnie światowej. W 1925 rodzina Dubczeków wyjechała do *ZSRR, skąd powróciła w 1938. W rok później Dubczek wstąpił w szeregi, nielegalnej już wtedy, partii komunistycznej. Podczas wojny pracował w podziemnych strukturach partyjnych. Od sierpnia do listopada 1944 brał udział w słowackim powstaniu narodowym. Następnie działał w szeregach oddziałów partyzanckich, które nie złożyły broni i dotrwały do wyzwolenia Słowacji. Po wojnie zajmował drugoplanowe stanowiska partyjne na Słowacji. Lata 1955–58 Dubczek spędził w Moskwie, studiując w szkole partyjnej. Podczas tego pobytu zetknął się z Michaiłem *Gorbaczowem, będącym również studentem jednej z moskiewskich uczelni. Po powrocie do Czechosłowacji, w 1958 Dubczek został członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz) i deputowanym do parlamentu. W kwietniu 1963 jako I sekretarz komitetu regionalnego w Bratysławie objął kierownictwo partii na Słowacji, jednocześnie wchodząc w skład najwyższego partyjnego gremium, tj. Prezydium KC KPCz. W październiku 1967 na posiedzeniu KC Dubczek delikatnie opowiedział się po stronie skrzydła reformistycznego. Pomimo tego uchodził za typowego aparatczyka i raczej nie spodziewano się, że jego wybór na I sekretarza KC KPCz, co miało miejsce 5 stycznia 1968, będzie czymś więcej niż tylko zwykłą wymianą ekipy kierowniczej, nawet przy założeniu, iż zerwie on ze stalinizmem, tak charakterystycznym dla jego poprzednika Antonina *Novotnego. Dubczek jednak nieoczekiwanie szybko objawił się jako zwolennik głębokich reform, który totalitarny komunizm chciał zastąpić „socjalizmem z ludzką twarzą”. Pragnął wszelako jedynie reformy socjalizmu i przez cały okres Praskiej Wiosny stanowczo polemizował z tymi, którzy zmierzali do przezwyciężenia socjalizmu jako takiego. Po inwazji wojsk Układu *Warszawskiego na Czechosłowację, co nastąpiło w nocy z 20 na 21 sierpnia 1968, Dubczek wraz z pięcioma innymi przywódcami czechosłowackimi został internowany oraz natychmiast przewieziony do Moskwy. Powrócił do kraju 27 sierpnia, tydzień po tym, gdy zmuszony bezceremonialnym szantażem podpisał porozumienie legalizujące obecność obcych wojsk. W następnych 97

miesiącach jego pozycja polityczna słabła. 17 kwietnia 1969, pod naciskiem radzieckim, Dubczeka pozbawiono funkcji I sekretarza partii, którą objął Gustav Husak. Od kwietnia do października 1969 Dubczek był przewodniczącym parlamentu, zaś w roku następnym przez kilka miesięcy sprawował funkcję ambasadora w *Turcji. 26 czerwca 1970 został wydalony z partii pod zarzutem, że był jednym z tych, którzy „sparaliżowali wszystkie podstawowe elementy socjalistycznego systemu politycznego”. Przez 19 lat mieszkał w Bratysławie, pracując w administracji leśnej. Cały ten czas znajdował się pod nadzorem policji politycznej, która całkowicie odizolowała go od świata, dbając szczególnie o to, aby nie kontaktował się z nikim z zagranicy. Triumfalny powrót Dubczeka do polityki nastąpił w listopadzie 1989, kiedy to pod naporem wydarzeń zwanych *aksamitną rewolucją rozpadł się w Czechosłowacji komunizm. Przez pewien czas Dubczeka uważano, obok Vaclava *Havla, za najodpowiedniejszą osobę do objęcia stanowiska prezydenta. Ostatecznie w grudniu 1989 Havel został szefem państwa, zaś Dubczek objął funkcję przewodniczącego Zgromadzenia Federalnego (parlament). Funkcję tę pełnił do czerwca 1992, ciesząc się powszechnym autorytetem i dając się poznać jako sprawny szef parlamentu. Brał też aktywny udział w życiu politycznym. Założył Partię Socjaldemokratyczną i liczył na to, iż idee *socjalizmu demokratycznego zyskają uznanie w kraju. Stało się jednak inaczej, a jego partia nie odniosła sukcesu w wyborach parlamentarnych w czerwcu 1992. Dubczek przeciwstawiał się też pojawiającym się coraz częściej postulatom rozbicia Czechosłowacji na niepodległe dwa państwa – Czechy i Słowację (*Czecho-Słowacji rozpad). 1 września 1992 Dubczek odniósł ciężkie rany w wypadku samochodowym. Zmarł 8 listopada 1992. (M.B.) DUMA PAŃSTWOWA – rosyjskie ciało ustawodawcze powołane do życia przez cara *Mikołaja II 30 (17) października 1905 w rezultacie wydarzeń rewolucyjnych (*Rosyjska rewolucja). Kompetencje Dumy były ograniczone przez konieczność zatwierdzania uchwalonych przez nią ustaw przez Radę Państwa i cara. Wybory do Dumy miały charakter pośredni i opierały się na zasadzie kurialności. I Duma istniała od 27 kwietnia (10 maja) do 8 (21) lipca 1906 i została rozwiązana przez cara wskutek działalności opozycyjnych partii „kadetów” i „trudowików”. Podobny był los II Dumy, która działała przez pierwszych kilka miesięcy 1907. Jesienią 1907, po zmianie ordynacji wzmacniającej pozycję ziemiaństwa i zmniejszającej znaczenie niższych warstw społecznych oraz mniejszości narodowych, odbyły się wybory do III Dumy. Przyniosły one zwycięstwo konserwatywnej (*Konserwatyzm) prawicy (*Lewica i prawica) oraz oktiabrystom. Przewodniczącymi byli kolejno: Mikołaj Chomiakow, Aleksander Guczkow i Michał Rodzianko. W trakcie pięcioletniej kadencji III Duma rozpatrzyła i przyjęła około 2,5 tys. ustaw, w tym dotyczących spraw agrarnych i oświatowych oraz reorganizacji armii. Podjęła również decyzje o ograniczeniu uprawnień sejmu fińskiego i wyłączeniu Chełmszczyzny z Królestwa Polskiego. W 1912 odbyły się wybory do IV Dumy, w wyniku których prawica utrzymała dominującą pozycję. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej nastroje w Dumie uległy radykalizacji, ale żądania reform i demokratyzacji formułowane przez utworzony w sierpniu 1915 z kilku frakcji tzw. „blok postępowy” zostały zignorowane przez Mikołaja II i doprowadziły do długotrwałego zawieszenia obrad Dumy. Podczas rewolucji *lutowej powstał Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej, który odegrał decydującą rolę w utworzeniu Rządu Tymczasowego. Od marca 1917 IV Duma zbierała się już tylko na nieformalnych posiedzeniach, a 6 (19) października tego roku została ostatecznie rozwiązana przez Rząd Tymczasowy. (A.D.) DUMBARTON OAKS 1944 KONFERENCJA W DUMBARTON OAKS – spotkanie przedstawicieli *USA, *ZSRR, *Wielkiej Brytanii i Chin w podwaszyngtońskiej posiadłości Dumbarton Oaks, trwające od 21 sierpnia do 7 października 1944. Głównym tematem obrad były problemy związane z utworzeniem i zasadami funkcjonowania Powszechnej Organizacji Międzynarodowej, którą ostatecznie nazwano *ONZ. W trakcie konferencji ustalono m.in. projekt statutu przyszłej organizacji i założenia na jakich miała się opierać karta Narodów Zjednoczonych (podpisano ją 26 czerwca 1945 na konferencji w San Francisco). Opracowano również koncepcję Rady Bezpieczeństwa, jako specjalnego organu skupiającego największe mocarstwa w celu zapewnienia pokoju na świecie. Nie zdołano natomiast rozstrzygnąć zasad organizacji Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, a przede wszystkim sposobu głosowania w Radzie Bezpieczeństwa. Decyzję w tej ostatniej sprawie, przyznającą każdemu stałemu członkowi RB prawo veta, podjęto w lutym 1945 podczas konferencji jałtańskiej (*Jałta). W Dumbarton Oaks nie potrafiono również osiągnąć porozumienia w sprawie przyznania miejsc w Zgromadzeniu Ogólnym przyszłej organizacji tzw. krajom niesamo-dzielnym. Chodziło tu przede wszystkim o 16 radzieckich republik, dla których Moskwa domagała się miejsc w Zgromadzeniu Ogólnym, uzasadniając to koniecznością zrównoważenia liczby państw *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth) związanych politycznie z Wielką Brytanią. W 1945 spór ten rozwiązano polubownie, przyznając w Zgromadzeniu Ogólnym odrębne miejsca ZSRR i jego dwóm republikom składowym: Białorusi 98

i Ukrainie. W pierwszej części konferencji w Dumbarton Oaks, trwającej od 21 sierpnia do 28 września, delegaci USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR omawiali również zagadnienia związane z wojną w Europie, natomiast od 29 września do 7 października Anglicy i Amerykanie dyskutowali z Chińczykami na temat przebiegu działań militarnych na Dalekim Wschodzie (*Druga wojna światowa). (A.D.) DWUDZIESTY ZJAZD KPZR *XX ZJAZD KPZR DYSYDENCI – opozycjoniści działający w *ZSRR w latach 1960–90. Ruch dysydencki pojawił się w końcu lat pięćdziesiątych w Moskwie. W przeciwieństwie do formacji walczących z *komunizmem wyłącznie z pobudek religijnych lub narodowych, dysydentom chodziło przede wszystkim o zmuszenie władz do przestrzegania ustanowionych przez nie przepisów oraz praw człowieka, a także o wywalczenie podstawowych swobód demokratycznych. W Moskwie centrum spotkań nastawionych opozycyjnie obywateli stał się pomnik Majakowskiego, pod którym od 1958 odbywały się publiczne dyskusje oraz czytanie wierszy. W 1961 *Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) rozbił kolejne ze zgromadzeń, a jego najbardziej aktywni uczestnicy (m.in. Władimir Bukowski, Eduard Kuźniecow, Władimir Osipow) zostali aresztowani i otrzymali kilkuletnie wyroki za agitację i propagandę antysowiecką. W latach 1959–61 pojawiły się pierwsze bezdebitowe pisma (redagowany przez Aleksandra Ginzburga „Sintaksis” oraz „Feniks 61”, którego redaktorem był Jurij Gałanskow). Inicjatorem ruchu praw człowieka, który starał się występować przeciw bezprawiu w oparciu o konstytucję i ustawodawstwo ZSRR, stał się matematyk Aleksander Jesienin-Wolpin. KGB odpowiedziała na to upowszechnieniem metody zamykania dysydentów w zakładach psychiatrycznych. Nowym zjawiskiem stało się drukowanie na Zachodzie utworów zatrzymanych przez cenzurę. Jako pierwszy uczynił to z powieścią DOKTOR ŻIWAGO (1957) Borys Pasternak, a w jego ślady poszli m.in. Walerij Tarsis, Ewgienij Jewtuszenko, Aleksander *Sołżenicyn. Władze zareagowały początkowo nagonkami propagandowymi i represjami natury administracyjnej. Jednak w lutym 1966 odbył się proces dwóch pisarzy rosyjskich Jurija Daniela i Andrieja Siniawskiego, których oskarżono o publikowanie za granicą pod pseudonimami. Był to pierwszy publiczny proces polityczny po śmierci *Stalina. Oskarżeni nie przyznali się do winy i otwarcie stanęli w obronie swoich przekonań. Skazano ich na 5 i 7 lat *łagru. Środowiska dysydenckie prowadziły intensywną kampanię w ich obronie, a jej najbardziej spektakularnym elementem było opracowanie przez A. Ginzburga, BIAŁEJ KSIĘGI, dokumentującej bezprawie procesu. Skazanie Siniawskiego i Daniela, uznane w środowiskach inteligenckich za zapowiedź powrotu do metod stalinowskich, spowodowało aktywizację ruchu dysydenckiego. Władze zaostrzyły wówczas represje. W latach 1967–68 przez ZSRR przeszła fala procesów politycznych, z których najgłośniejszym był tzw. proces czterech – Aleksieja Dobrowolskiego, J. Gałanskowa, A. Ginzburga, Wiery Łaszkowej, skazanych w styczniu 1968 na kilkuletnie wyroki. Spowodowało to kolejne protesty, w tym zorganizowaną przez W. Bukowskiego 22 stycznia manifestację na placu Puszkina w Moskwie, która wywołała spore poruszenie światowej opinii publicznej. Obok jawnego ruchu dysydenckiego, w ZSRR działały liczne organizacje podziemne, głoszące hasła radykalnie antykomunistyczne. W 1964 powstał kilkudziesięcioosobowy Wszechrosyjski ChrześcijańskoSocjalny Związek Wyzwolenia Ludu. KGB rozbiła go dopiero w 1967, a lider Związku Igor Ogurcow otrzymał wyrok 15 lat więzienia. 25 sierpnia 1968 grupa 7 dysydentów zorganizowała na Placu Czerwonym demonstrację przeciw interwencji w Czechosłowacji (*Praska wiosna). Jej uczestnicy trafili do łagrów lub szpitali psychiatrycznych. W kwietniu 1968 ukazał się pierwszy numer samizdatowego wydawnictwa informacyjnego KRONIKA BIEŻĄCYCH WYDARZEŃ; w ciągu kilku lat wydano ponad 60 numerów KRONIKI. W końcu lat sześćdziesiątych ważnym sposobem działania opozycji stało się organizowanie konferencji prasowych dla dziennikarzy zagranicznych. Mimo akcji KGB, utrudniających tego rodzaju kontakty, na Zachód przepłynęło wiele informacji dotyczących bezprawia panującego w ZSRR. W 1970 Andriej *Sacharow stworzył wraz z dwoma innymi naukowcami (A. N. Twardochlebowem i W. Czalidze) Komitet Obrony Praw Człowieka. Przyłączył się do niego m.in. uhonorowany w 1970 Literacką Nagrodą Nobla A. Sołżenicyn. W latach siedemdziesiątych władze starały się ograniczyć zasięg ruchu opozycyjnego poprzez wysłanie szeregu dysydentów na emigrację, a nawet ich deportowanie (np. A. Sołżenicyna). Szczególny charakter miała dokonana w 1976 w Szwajcarii wymiana W. Bukowskiego za więzionego w Chile przywódcę tamtejszej partii komunistycznej Luisa Corvalana. Dysydenci kontynuowali jednak działalność m.in. tworząc w maju 1976 w Moskwie pierwszą Grupę Helsińską (Jurij Orłow, Jelena Bonner, A. Sacharow), która postawiła sobie za cel obserwację przypadków łamania przez ZSRR postanowień *KBWE. Grupy helsińskie powstały następnie również na Litwie, Ukrainie, w Gruzji i Armenii. W lutym 1977 KGB prze pro wadziła akcję aresztowania działających w nich osób. Podobnie skończyła się próba stworzenia pierwszego niezależnego związku zawodowego, podjęta przez Władimira Klebanowa na przełomie 1977/78 w Doniecku. W kwietniu 99

1979 władze radzieckie zgodziły się na wymianę 5 dysydentów na 2 szpiegów KGB schwytanych w USA. Objęcie władzy w ZSRR przez byłego szefa KGB Jurija *Andropowa spowodowało zaostrzenie polityki wobec opozycji. W 1983 na wiele lat łagru i zsyłki skazano m.in. Wadima Jankowa, Walerego Siedierowa i Irinę Ratuszyńską. W roku następnym wyrok 10 lat łagru i 5 lat zsyłki otrzymał jeden z najgłośniejszych dysydentów Walery Marczenko. Osłabienie represji nastąpiło w 1985 po objęciu stanowiska sekretarza generalnego KPZR przez Michaiła *Gorbaczowa i zainicjowaniu *pierestrojki. Ostatni więźniowie polityczni zostali jednak zwolnieni dopiero w 1991. (A.D.) DZIERŻYŃSKI FELIKS (1877–1926) – rewolucjonista polski i rosyjski, twórca radzieckiej policji politycznej – CzK (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). Urodził się w Oziembłowie na Wileńszczyźnie w rodzinie drobnoszlacheckiej. Jako uczeń gimnazjum w Wilnie, rozpoczął w 1894 działalność w kółkach socjalistycznych (*Socjalizm), a później w Litewskiej Socjaldemokratycznej Partii. Aresztowany w 1897, został na 3 lata zesłany na Syberię; w 1899 zbiegł do Warszawy, gdzie współuczestniczył w tworzeniu Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Ponownie aresztowany w 1900, po dwóch latach uciekł z zesłania w Wiercholeńsku (gubernia irkucka). Jako członek centralnych władz SDKPiL prowadził działalność w Galicji, a w okresie rewolucji 1905 (*Rosyjska rewolucja) w Warszawie, Łodzi, Zagłębiu Dąbrowskim, Białymstoku i Częstochowie. Na IV Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), który odbył się w 1906 w Sztokholmie, Dzierżyński zetknął się z *Leninem. W latach 1906–1907 i 1908–1909 był więziony i skazany na zesłanie na Syberię, skąd po raz kolejny zbiegł i ukrywał się do 1912, kiedy ponownie go aresztowano. Na wolności znalazł się dopiero po rewolucji *lutowej. Początkowo pracował w Komitecie Moskiewskim SDPRR/b/ (*Bolszewicy), a następnie – już jako członek bolszewickiego KC – w Piotrogrodzkim Komitecie Wojskowo-Rewolucyjnym. W czasie rewolucji *październikowej kierował akcją zajęcia budynku poczty głównej i telegrafu oraz ochroną pałacu Smolnego, w którym mieścił się sztab bolszewicki. 7 (20) grudnia 1917, na wniosek Lenina, Dzierżyński został przewodniczącym Ogólnorosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (CzK) – pierwszego wcielenia radzieckiej policji politycznej. Kierowana przez Dzierżyńskiego, już do końca życia CzK, odegrała decydującą rolę w utrwaleniu władzy komunistycznej (*Komunizm) w Rosji. W lipcu 1918, w czasie nieudanego moskiewskiego zamachu lewicowych *eserowców, Dzierżyński został przez nich na krótko aresztowany, ale wkrótce uwolnili go podwładni z CzK. Wydarzenie to wzmocniło pozycję CzK w radzieckim systemie władzy. Po wydaniu 5 września 1918 dekretu „O czerwonym terrorze”, Dzierżyński nadzorował akcję masowych represji, w czasie której rozstrzelano wiele tysięcy „wrogów klasowych”. W marcu 1919 objął stanowisko ludowego komisarza spraw wewnętrznych, a w kwietniu 1921 również komisarza komunikacji. W czasie wojny *polsko-radzieckiej 1920 kierował tzw. „Tymczasowym Komitetem Rewolucyjnym Polski”, który po zwycięstwie Armii Czerwonej objąć miał władzę w Polsce. W 1924 został zastępcą członka Biura Politycznego i członkiem Biura Organizacyjnego KC WKP/b/. W lutym tego roku mianowano go także przewodniczącym Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej. Dzierżyński odegrał istotną rolę w zbudowaniu systemu wykorzystywania niewolniczej pracy w *łagrach dla celów gospodarczych, co w latach trzydziestych stało się jednym z fundamentów radzieckiej ekonomiki. W okresie walki *Stalina z *Trockim, zdecydowanie opowiedział się po stronie tego pierwszego. Popierał też Stalina w późniejszej walce z grupą *Zinowiewa i *Kamieniewa. Zmarł na zawał serca 20 lipca 1926 po wygłoszeniu na plenum przemówienia atakującego przeciwników Stalina. (A.D.) DŻILAS MILOVAN (1911–1995) – jugosłowiański polityk i pisarz polityczny. Został komunistą w 1929 podczas studiów na Uniwersytecie Belgradzkim. W 1933 otrzymał wyrok 3 lat więzienia za działalność antyrządową. W 1938 Dżilas został członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Jugosławii (KPJ), a w dwa lata później awansował do Biura Politycznego. W latach *drugiej wojny światowej należał do najbliższych współpracowników Josipa Broz *Tito, dowodził także oddziałami partyzanckimi na terenie Czarnogóry i *Bośni. Po wojnie objął stanowisko wiceprzewodniczącego rządu federalnego, które sprawował do 1954. Kilkakrotnie podróżował do Moskwy, gdzie w imieniu władz *Jugosławii rozmawiał ze *Stalinem. W latach 1947–48 Dżilas wspierał Tito w jego konflikcie z *ZSRR. W styczniu 1953 został mianowany jednym z 4 wiceprezydentów Jugosławii, a w grudniu tego roku objął ponadto stanowisko przewodniczącego parlamentu federalnego. Stał się w ten sposób, po Josipie Broz Tito, najbardziej wpływową osobą w jugosłowiańskim kierownictwie. Rok 1953 stanowi wyraźną cezurę w życiu i karierze politycznej Dżilasa. Dotychczasowy bezkompromisowy komunista nagle przekształcił się w zdecydowanego krytyka systemu, którego był jednym z twórców. Na przestrzeni lat 1953–54 Dżilas opublikował na łamach dziennika „Borba” i miesięcznika „Nova Misao” serię artykułów, w których poddał surowej krytyce mechanizm władzy 100

komunistycznej, a także napiętnował czołowych przywódców, zarzucając im nepotyzm, podatność na korupcję i wykorzystywanie stanowisk dla gromadzenia osobistego majątku. Słowem, odmalował rażący rozziew zachodzący między deklarowanymi zasadami, a rzeczywistym postępowaniem. Ratunek widział Dżilas w demokratycznej odnowie partii komunistycznej oraz wprowadzeniu pluralizmu politycznego. Tego rodzaju poglądy nie spotkały się ze zrozumieniem dotychczasowych towarzyszy partyjnych Dżilasa. Uznano go za heretyka i posypały się nań represje. W kwietniu 1954 Dżilasa usunięto z partii i jednocześnie pozbawiono wszystkich stanowisk państwowych. Rok później został na krótko aresztowany pod zarzutem uprawiania „wrogiej propagandy”. Do ponownego uwięzienia doszło w grudniu 1956, po tym jak Dżilas, opowiedziawszy się po stronie powstania *węgierskiego, potępił Tito za udzieloną przezeń wobec Nikity *Chruszczowa potajemną zgodę Jugosławii na radziecką interwencję zbrojną na Węgrzech. Dżilas przebywał w więzieniu do 1961. Moment aresztowania Dżilasa zbiegł się z opublikowaniem w *USA i krajach Zachodniej Europy książki NOWA KLASA, która przyniosła mu światowy rozgłos oraz opinię jednego z najbardziej przenikliwych krytyków *komunizmu. W pracy tej Dżilas wyraził swe rozczarowanie realnym *socjalizmem, w warunkach którego wytworzyła się biurokratyczna oligarchia partyjna posiadająca absolutny monopol na władzę polityczną i ekonomiczną. W istocie oligarchia ta, nazwana przez Dżilasa nową klasą, przechwyciła wszystkie środki produkcji, tworząc swoisty kapitalizm państwowy, który okazał się znacznie gorszy od kapitalizmu tradycyjnego. Społeczeństwa żyjące w systemie kapitalizmu państwowego – utrzymywał Dżilas – podlegają wyzyskowi i zniewoleniu w o wiele większej skali niż to ma miejsce w kapitalizmie tradycyjnym, zaś przywileje nowej klasy, łączącej władzę polityczną z ekonomiczną, daleko wykraczają poza przywileje dawnych klas posiadających. Dżilas opuścił więzienie w 1961. Po roku został kolejny raz aresztowany, tym razem za opublikowanie na Zachodzie książki ROZMOWY ZE STALINEM, w której na przykładzie Stalina zaprezentował cynizm komunistycznego przywódcy. Z więzienia wyszedł w 1966. Pozwolono mu wyjechać do USA i po krótkim tam pobycie powrócił do Belgradu, gdzie mieszkał do śmierci. Do końca lat osiemdziesiątych Dżilas żył pod nadzorem policji politycznej, która całkowicie odizolowała go od społeczeństwa jugosłowiańskiego. Niemniej jednak nie był już więcej aresztowany. Czas swój poświęcał na pisanie książek i artykułów, które publikował za granicą. Do najważniejszych prac Dżilasa pochodzących z tego okresu należą: NIEDOSKONAŁE SPOŁECZEŃSTWO: PONAD NOWĄ KLASĄ z 1969 i WSPOMNIENIA REWOLUCJONISTY z 1973, w których pogłębił swą analizę komunizmu. Kiedy światowy system komunistyczny znajdował się już w głębokim kryzysie, w maju 1989 komuniści jugosłowiańscy oficjalnie zrehabilitowali Dżilasa, który przyjął to całkowicie obojętnie. Dżilas z przerażeniem patrzył na krwawą wojnę domową towarzyszącą rozpadowi Jugosławii. Popierał wprawdzie niepodległościowe aspiracje części składowych byłej Jugosławii, ale stanowczo napiętnował tendencje nacjonalistyczne (*Nacjonalizm) i polityczny brutalizm – negatywne zjawiska nieobce wszystkim stronom tego konfliktu. Zmarł 20 kwietnia 1995. (M.B.) EEDEN ANTHONY (1897–1977) – polityk brytyjski. Z polityką związał się w 1923, kiedy został wybrany do Izby Gmin z ramienia partii konserwatywnej. W 1934 został powołany do reprezentowania *Wielkiej Brytanii w *Lidze Narodów, gdzie dał się poznać jako przeciwnik *Włoch i *Niemiec dążących do rewizji traktatu *wersalskiego. Od grudnia 1935 do lutego 1938 Eden pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. W proteście przeciwko realizowanej przez premiera Neville *Chamberlaina polityce ustępstw wobec Adolfa *Hitlera i Benito *Mussoliniego podał się do dymisji. Z chwilą wybuchu *drugiej wojny światowej objął ministerstwo dominiów (wrzesień 1939 – maj 1940), później został ministrem wojny (maj 1940 – grudzień 1940), a następnie mianowano go ministrem spraw zagranicznych (grudzień 1940 – lipiec 1945). Przez cały ten czas Eden był jednym z najbliższych współpracowników Winstona *Churchilla. W okresie II wojny światowej brał udział we wszystkich najważniejszych konferencjach, podczas których omawiano sprawy powojennego ładu politycznego. Przewodniczył delegacji brytyjskiej na konferencji w San Francisco (kwiecień–czerwiec 1945), na której podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych (*Organizacja Narodów Zjednoczonych). Po porażce konserwatystów w wy borach 1945, Eden przeszedł do opozycji. Ponownie pojawił się w rządzie w 1951, po odzyskaniu władzy przez partię konserwatywną. Znowu otrzymał tekę ministra spraw zagranicznych. Wreszcie 6 kwietnia 1955, po odejściu Churchilla, Eden został premierem i przywódcą konserwatystów. Kontynuował linię swojego poprzednika tak w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej. Po nacjonalizacji Kanału Sueskiego przez Gamala *Nasera (którego Eden porównywał do Hitlera), podjął, razem z *Francją – a wbrew stanowisku *USA – decyzję o interwencji militarnej (październik–listopad 1956), która zakończyła się kompletnym fiaskiem (*Arabsko-izraelskie wojny). Powszechnie krytykowany Eden 9 stycznia 1957 podał się do dymisji, podając jako formalny powód swej rezygnacji ciężką chorobę, z którą borykał się od 1953. Pozostawił po sobie trzytomowe PAMIĘTNIKI EDENA (B.B.) 101

EDWARD VIII (1894–1972) – król *Wielkiej Brytanii. Był najstarszym synem króla Jerzego V i królowej Marii. W wieku 13 lat wstąpił do królewskiej szkoły marynarki w Osborne, a po jej ukończeniu uczęszczał do akademii morskiej w Dartmouth. 13 lipca 1911 otrzymał tytuł księcia Walii, stając się w ten sposób formalnym następcą tronu. W latach 1912–14 studiował na Uniwersytecie Oxfordzkim. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej na ochotnika zgłosił się do wojska i brał czynny udział w walkach frontowych we *Francji. W okresie 1919–31 odbył wiele oficjalnych podróży zagranicznych, odwiedzając niemal wszystkie kolonie *brytyjskie, a także *Japonię, *USA i kraje Ameryki Południowej. Interesował się również sytuacją społeczną w Wielkiej Brytanii, aktywnie działając na rzecz poprawy warunków bytowych robotników. W 1931 poznał Amerykankę Wallis Simpson, w której niebawem się zakochał. Po śmierci ojca 20 stycznia 1936 Edward VIII zasiadł na tronie brytyjskim. Panowanie jego okazało się jednak bardzo krótkie, gdyż trwało jedynie 326 dni. 11 grudnia 1936 Edward VIII zrzekł się korony i abdykował, gdyż rząd i parlament nie zgodziły się na jego małżeństwo z Wallis Simpson, argumentując, iż jest ona rozwódką. Edward VIII po opuszczeniu tronu wyjechał do Francji. Następnym królem został jego brat Jerzy VI, który przyznał mu tytuł diuka Windsoru. 3 czerwca Edward VIII poślubił Wallis Simpson. W podróż poślubną młoda para udała się do Austrii, odwiedzając przy okazji Bawarię na zaproszenie Adolfa *Hitlera. Hitler przyjmował byłego króla brytyjskiego z niezwykłą kurtuazją, podkreślając stale, że jest pod wrażeniem jego czynu, a mianowicie rezygnacji z władzy w imię miłości. Później po Europie krążyły pogłoski o rzekomych prohitlerowskich sympatiach Edwarda VIII. W latach 1940–45 Edward VIII pełnił funkcję gubernatora Bahamów. Władze brytyjskie powierzyły mu to stanowisko motywowane chęcią usunięcia go z ogarniętej wojną Europy, aby nie stał się przypadkowo polityczną marionetką w rękach hitlerowskich *Niemiec, które snuły plany wykorzystania go do swych celów. W1945 Edward VIII powrócił do Paryża, gdzie mieszkał aż do swej śmierci 28 maja 1972. (B.B.) EFTA (ang. European Free Trade Association) – Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu powstało 20 listopada 1959 na konferencji w Sztokholmie, gdzie spotkali się przedstawiciele Austrii, Danii, Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, *Szwecji i *Wielkiej Brytanii. Podpisany wówczas układ wszedł w życie 3 maja 1960. Powstanie EFTA było związane z reakcją niektórych państw zachodnioeuropejskich na utworzenie *Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) Integracja w ramach tej ostatniej organizacji zagrażała interesom państw, które, z obawy przed nadmiernym ograniczeniem swej suwerenności gospodarczej i politycznej, nie weszły w skład EWG. EFTA – organizacja o czysto ekonomicznym charakterze – poprzez stopniowe znoszenie barier celnych pomiędzy krajami członkowskimi, miała przeciwdziałać zdominowaniu handlu europejskiego przez państwa EWG. W rezultacie do 1967 zniesiono wszystkie cła w obrocie towarami przemysłowymi (nie dotyczyło to jedynie Portugalii). Mimo, że EFTA nie stworzyła nigdy poważnej konkurencji dla EWG, a Wielka Brytania (1972), Dania (1972) i Portugalia (1986) porzuciły jej szeregi przechodząc do Wspólnoty *Europejskiej, organizacja przyczyniła się do rozwoju gospodarczego państw członkowskich. 1 marca 1970 do EFTA weszła Islandia, natomiast jako państwa stowarzyszone współpracują z organizacją Finlandia i Liechtenstein. Głównym organem EFTA jest zbierająca się dwa razy w roku Rada Ministerialna, grupująca przedstawicieli państw członkowskich i nadzorująca wykonywanie postanowień układu. Obok niej funkcjonują liczne komitety, grupy wyspecjalizowane, a także Sekretariat i Komitet Przedstawicieli Parlamentów Państw EFTA. Po początkowych nieporozumieniach z EWG, kraje EFTA podpisały z tą organizacją, w latach siedemdziesiątych – umowy, na mocy których od 1 lipca 1977 zniesiono cła na większość artykułów przemysłowych. Wobec zaawansowania procesów zjednoczeniowych Europy związanych z układem w *Maastricht, państwa EFTA zgłosiły w 1991 chęć przystąpienia do Unii *Europejskiej. Wynegocjowane 22 października 1991 porozumienie o utworzeniu w 1993 wspólnej Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej (EEA), zostało odłożone wskutek odrzucenia układu w tej sprawie przez obywateli Szwajcarii w referendum 6 grudnia 1992. Po przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji do Unii Europejskiej (1 styczeń 1995) EFTA stała się strukturą obumierającą. (A.D.) EINSTEIN ALBERT (1879–1955) – fizyk uchodzący za jednego z najwybitniejszych uczonych wszechczasów. Urodził się w niemieckim mieście Ulm w rodzinie żydowskiej. Kształcił się w Monachium i Zurychu, ale nigdy nie przepadał za szkołą i sformalizowanymi strukturami edukacyjnymi. W 1896 zapisał się na politechnikę w Zurychu z zamiarem zostania nauczycielem matematyki i fizyki. Po studiach zatrudnił się jednak w urzędzie patentowym w Bernie, gdzie przepracował 7 lat. Czas wolny poświęcał na studiowanie fizyki. W tym czasie wypracował idee, które rozwinął w swych przyszłych teoriach. W 1905 otrzymał obywatelstwo Szwajcarii i zachował je aż do śmierci. W tym też roku w opublikowanych artykułach sformułował szczególną teorię względności, opracował teorię ruchów Browna i przedstawił podstawowe idee teorii fotonów. Szczególna teoria względności udowadniała tezę o równoważności masy i energii (E = mc2), co 102

rewolucjonizowało wiedzę na temat zjawisk i prawidłowości fizycznych. Już do końca życia uwagę Einsteina koncentrować będą trzy kierunki badań – teoria względności, mechanika statyczna i teoria promieniowania kwantowego. Nowatorskie osiągnięcia otwarły mu drogę do kariery uniwersyteckiej. W 1909 został profesorem fizyki uniwersytetu w Zurychu, w 1911 wykładał w Pradze, a w 1912 na politechnice w Zurychu. W 1914 wyjechał do Berlina, gdzie wybrano go na członka Pruskiej Akademii Nauk oraz powierzono mu stanowisko dyrektora instytutu fizyki im. Cesarza Wilhelma, które piastował aż do 1933. W międzyczasie Einstein rozwinął prawo równoważności fotochemicznej (1912) i ogólną teorię względności (1915–1916), która ma pierwszoplanowe znaczenie dla zrozumienia koncepcji czasu i przestrzeni oraz prawa grawitacji. W 1922 Einstein otrzymał Nagrodę Nobla za wkład w rozwój fizyki teoretycznej. Rozwój sytuacji politycznej w *Niemczech po dojściu Adolfa *Hitlera do władzy, zmusił Einsteina do wyjazdu do *USA, gdzie zaoferowano mu katedrę na uniwersytecie w Princeton. Einstein był przekonany, że *narodowy socjalizm jest poważnym zagrożeniem dla ludzkości. W 1939 skierował do prezydenta Franklina Delano *Roosevelta list, w którym ostrzegał, iż Niemcy mogą stworzyć broń atomową. List ten istotnie przyczynił się do podjęcia przez USA własnego programu badań nad bronią nuklearną (tzw. projekt Manhattan), jakkolwiek sam Einstein odmówił w nim swego udziału. Jeśli idzie o poglądy polityczne, to Einstein był zdeklarowanym pacyfistą. Jednym z ostatnich jego działań na niwie publicznej było podpisanie razem z Bertrandem Russelem manifestu żądającego powszechnego rozbrojenia atomowego, co zainicjowało pacyfistyczny ruch uczonych Pugwash. (B. B). EISENHOWER DWIGHT DAVID (1890–1969) – amerykański wojskowy i polityk, 34 prezydent *USA (w latach 1953–61). Urodził się w Denison w Teksasie, a młodość spędził w Abilen w stanie Kansas. W 1915 ukończył Akademię Wojskową w West Point. W latach *pierwszej wojny światowej kierował ośrodkiem ćwiczebnym wojsk pancernych w Pensylwanii. W latach 1922–24 służył w strefie Kanału Panamskiego (*Panama). Następnie skierowano go do Akademii Sztabu Generalnego w Fort Leavenworth, którą w 1926 ukończył jako prymus. Potem udał się do *Francji, gdzie pisał na potrzeby armii książkę o bataliach pierwszej wojny światowej. Po zakończeniu tej pracy, został zatrudniony w sztabie generalnym w Waszyngtonie. W latach 1935–39 Eisenhower przebywał na *Filipinach, wchodząc w skład amerykańskiej misji wojskowej dowodzonej przez generała Douglasa *MacArthura. Po wybuchu *drugiej wojny światowej Eisenhower, uznany za wybitnego wojskowego, błyskawicznie awansował w hierarchii wojskowej. W marcu 1941 został pułkownikiem, a w 3 miesiące potem objął funkcję szefa sztabu 3 Armii. We wrześniu 1941 był już generałem brygady. Szef sztabu generalnego generał George C. Marshall polecił mu niebawem opracować plany działań sił alianckich w Europie. W marcu 1942 Eisenhower awansował na generała-majora, obejmując równocześnie kierownictwo wydziału operacji strategicznych Departamentu Wojny. W czerwcu 1942 wybrano go spośród 366 wyższych wojskowych na głównodowodzącego sił amerykańskich w Europie. W listopadzie 1942 kierował działaniami wojsk alianckich w Afryce Północnej, a następnie dowodził inwazją na Sycylię i *Włochy. W lutym 1943 otrzymał awans na najwyższego stopniem generała. 24 grudnia 1943 Eisenhower został mianowany naczelnym dowódcą wszystkich sił alianckich operujących w Europie. Przebywając ze swym sztabem w Londynie, opracował plany generalnego uderzenia aliantów w Europie. W czerwcu 1944 dowodził lądowaniem aliantów w Normandii (*Normandzka operacja). W trakcie działań wojennych Eisenhower dał się poznać jako wybitny dowódca, znawca strategii militarnej i człowiek o dużych zdolnościach organizacyjnych. Po powrocie do kraju w czerwcu 1945 witano go jako bohatera narodowego. Obie duże partie – demokraci i republikanie, chcąc wykorzystać jego olbrzymi autorytet, prześcigały się w składaniu mu ofert kandydowania na prezydenta. Eisenhower początkowo jednak nie myślał o karierze politycznej. W listopadzie 1945 objął w miejsce Marshalla funkcję szefa sztabu generalnego. W tym charakterze kierował olbrzymią akcją demobilizowania wojennej armii. W maju 1948 wycofał się ze służby wojskowej, obejmując stanowisko prezydenta Columbia University w Nowym Jorku. Pod koniec 1950 na wniosek prezydenta Harry’ego *Trumana ponownie wstąpił do armii i został głównodowodzącym *NATO. W 1952 Eisenhower dał się przekonać politykom Partii Republikańskiej i z jej ramienia stanął do wyborów prezydenckich. Prowadził kampanię pod hasłami konieczności stanowczej walki z *komunizmem, a także nawoływał do reform gospodarczych i podkreślał wagę uczciwości w polityce. W listopadzie 1952 zdecydowanie pokonał kandydata demokratów Adlaia E. Stevensona, gromadząc ponad 33 mln głosów i wygrywając w 39 stanach. W styczniu 1953 Eisenhower został zaprzysiężony na 34 prezydenta USA. Był pierwszym republikańskim prezydentem od 24 lat. W 1956 Eisenhower ponownie pokonał Stevensona, a skala tego zwycięstwa była jeszcze większa niż pierwszego, bowiem na kandydata republikanów głosowało tym razem ponad 35 mln ludzi. Eisenhower sprawował władzę, głosząc koncepcję nowoczesnego republikanizmu. 103

Prezydent opowiadał się za wolnym rynkiem, dążył do obniżenia podatków i zmniejszenia wpływu państwa na procesy gospodarcze, Jako prezydent-żołnierz wspierał programy zbrojeniowe, w tym plan budowy nowych rakiet dalekiego zasięgu. Stanowczo bronił zasady równości i stał na straży przestrzegania praw obywatelskich, nie wahając się we wrześniu 1957 wysłać wojska do Little Rock w Arkansas, by przełamać segregację rasową występującą w miejscowym szkolnictwie publicznym. Zajmując ostre stanowisko wobec komunizmu, Eisenhower poszukiwał jednak sposobów uzyskania pokojowego modus vivendi z *ZSRR. Temu celowi służyły kilkakrotne spotkania na szczycie z radzieckim przywódcą Nikitą *Chruszczowem. W 1956 Eisenhower potępił brytyjsko-francuską interwencję wojskową w Egipcie (*Arabsko-izraelskie wojny). W 1957 ogłosił tzw. doktrynę Eisenhowera, która zmierzała do zahamowania rozprzestrzeniania się wpływów radzieckich na *Bliskim Wschodzie. Doktryna ta głosiła, iż USA rezerwują sobie prawo do interwencji zbrojnej w obronie przed komunizmem każdego kraju bliskowschodniego, który poprosi o amerykańską pomoc. Po wycofaniu się z życia politycznego, gdyż prawo amerykańskie zabraniało mu ubiegać się trzeci raz o prezydenturę, Eisenhower zamieszkał na farmie w pobliżu Gettysburga, poświęcając czas pisaniu pamiętników. Zmarł 28 marca 1969 w Waszyngtonie. (M.B.) ENERGETYCZNY KRYZYS *NAFTOWY SZOKENTENTA *TRÓJPOROZUMIENIE ERHARD LUDWIG (1897–1977) – kanclerz Republiki Federalnej Niemiec (*Niemcy), autor niemieckiej reformy walutowej z 1948. Urodził się w Furth niedaleko. Norymbergi. Ukończył studia ekonomiczne, a od 1928 pracował w Instytucie Badań Gospodarczych Wyższej Szkoły Nauk Ekonomicznych w Norymberdze. W 1942 został dyrektorem tego instytutu. Od 1945 do 1947 był ministrem gospodarki Bawarii, a w latach 1947– 49 kierownikiem administracji gospodarczej zachodnich stref okupacyjnych Niemiec. Nadzorował prace specjalnego Urzędu ds. Pieniądza i Kredytu w Bad Homburg, który przygotował reformę walutową w Trizonii (nazwa trzech zachodnich stref okupacyjnych) ogłoszoną 18 czerwca 1948. Reforma była fragmentem szerszego programu strukturalnej przebudowy ekonomiki niemieckiej i przygotowywała grunt pod społeczną gospodarkę rynkową. Polegała na natychmiastowej wymianie zdewaluowanej Reichsmarki (RM) na nową walutę – Deutsche Mark (DM). W sposób uprzywilejowany potraktowano kapitał produkcyjny, przeszacowując majątek rzeczowy oraz akcje w stosunku 1:1. Natomiast gotówkę wymieniono w sposób nie ekwiwalentny, tak, iż faktyczna konwersja wyniosła 100 RM na 6,5 DM. Reforma zmusiła przedsiębiorstwa do podjęcia gry rynkowej i dała początek tzw. cudowi gospodarczemu RFN w latach pięćdziesiątych. Po utworzeniu RFN Erhard kontynuował prace nad realizacją programu społecznej gospodarki rynkowej jako minister gospodarki z ramienia CDU (do której należał od 1948) w rządzie Konrada *Adenauera (1949–63), a od 1957 także jako wicekanclerz. W latach 1963–66 sprawował urząd kanclerza RFN, doprowadzając do poprawy stosunków z *Jugosławią i nawiązania stosunków dyplomatycznych z *Izraelem (1965). Po ustąpieniu ze stanowiska kanclerza został honorowym przewodni-czącym CDU. Swoje credo neoliberała sformułował w pracy WOHLSTAND FÜR ALLE (1957). W 1967 stworzył fundację wspierającą rozwój badań nad gospodarką rynkową. (A.D.) ERYTREA – państwo afrykańskie (117,6 tys. km2, 3,4 mln mieszkańców w 1999), które do 23 maja 1993 było etiopską prowincją. W 1882 Erytrea została skolonizowana (* Włoskie posiadłości kolonialne) przez *Włochy. W 1941 dostała się pod władzę brytyjską. W 1952 Erytrea została sfederowana z Etiopią, uzyskując daleko idącą autonomię. Jednak po 10 latach cesarz *Hajle Sellasje zniósł autonomię prowincji i przeprowadził jej pełną unifikację z Etiopią. W rok po tym wydarzeniu utworzony został Front Wyzwolenia Erytrei (ELF), który przystąpił do zbrojnej walki o niepodległość. W grudniu 1970 partyzanci ELF zabili etiopskiego generała Teshome Erghetu, w odpowiedzi na co władze wprowadziły w Erytrei stan wojenny. Korzystając z zamieszania politycznego, które nastąpiło po obaleniu w 1974 Hajle Sellasje i ustanowieniu w Etiopii reżimu marksistowskiego, partyzanci erytrejscy zintensyfikowali swe działania i w efekcie opanowali większość terytorium prowincji. Ich oddziały szturmowały nawet stolicę Erytrei Asmarę. W czerwcu 1976 wojska rządowe przystąpiły do ofensywy, zmuszając partyzantów do odwrotu. Ciężkie walki toczyły się przez cały 1979. W grudniu partyzanci pokonali oddziały etiopskie i wydawało się, że opanują prowincję. Tymczasem w 1980 wybuchły walki między partyzantami ELF, a formacjami zbrojnymi innej organizacji – Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei (EPLF), który powstał z rozłamu w ELF. Walki te zakończyły się 1981 całkowitym zwycięstwem EPLF. Oddziały ELF poszły w rozsypkę albo zbiegły do Sudanu. Od tego czasu walkę z wojskami etiopskimi prowadziły już niemal wyłącznie formacje EPLF. Przełom w toczącej się wojnie nastąpił w maju 1991, kiedy to partyzanci Etiopskiego Ludowego Frontu Rewolucyjno-Demokratycznego (EPRDF) obalili marksistowski rząd Mengistu Hajle Mariama i przejęli władzę nad Etiopią. EPRDF od lat współpracował z partyzantami erytrejskimi i głosił, że po przejęciu władzy zgodzi się na niepodległość Erytrei. 104

5 czerwca 1991 lider EPRDF i jednocześnie nowy prezydent Etiopii Meles Zanawi potwierdził prawo Erytrei do niepodległości. Wskazał zarazem, iż o przyszłości politycznej Erytrei zadecydować winna jej ludność w drodze referendum. Szacuje się, że w toczącej się od 1962 wojnie w Erytrei śmierć poniosło 100 tys. żołnierzy i 150 tys. osób cywilnych, a w wyniku głodu zmarło kolejnych 600 tys. osób. Referendum w sprawie niepodległości Erytrei odbyło się 25 kwietnia 1993. 99,8% głosujących opowiedziało się za niezależnością państwową i oderwaniem się od Etiopii. 23 maja 1993 oficjalnie proklamowano powstanie niepodległego państwa – Erytrei, która stała się 52 państwem Afryki. Erytrea była pierwszym państwem powstałym w Afryce od ponad 20 lat, czyli od chwili zakończenia procesu *dekolonizacyjnego. Stała się wzorem i punktem odniesienia dla rozmaitych ruchów secesjonistycznych w Afryce. Pierwszym erytrejskim prezydentem został przywódca Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei (EPLF) Isajas Afewerki. W lutym 1994 EPLF przekształciła się z formacji narodowowyzwoleńczej w partię polityczną o nazwie Ludowy Front na rzecz Demokracji i Sprawiedliwości (PFDJ). W listopadzie i grudniu 1995 doszło do starć zbrojnych między Erytreą a Jemenem o panowanie nad Wyspami Hanisz (Większy Hanisz i Mniejszy Hanisz) położonymi na Morzu Czerwonym. Erytrejczycy wysadzili na Większym Haniszu desant, który przystąpił do walk ze stacjonującym tam garnizonem jemeńskim i przejął kontrolę nad wyspą. Dobra współpraca między Erytreą i Etiopią załamała się po kilku latach przez spór o pustynny region Yirga (650 km2), który oba państwa uważają za część własnego terytorium. W maju 1998 rozgorzał konflikt zbrojny pomiędzy Erytreą a Etiopią. W walkach użyto czołgów i dział a lotnictwo obu stron przeprowadzało ataki bombowe na obiekty przeciwnika położone daleko od rejonu walk. W czerwcu konflikt jeszcze się zaostrzył gdyż walki objęły całą, liczącą ok. 1 tys. kilometrów granicę Erytrei i Etiopii. Akcje mediacyjne podejmowane najpierw wspólnie przez *USA i Rwandę, a potem przez Włochy nie przynosiły rezultatu ze względu na wojowniczą postawę władz erytrejskich. Walki wygasły dopiero w 1999 gdy Etiopia opanowała sporny region Yirga, natomiast sprawa zajętych przez Erytreę wysp Hanisz pozostawała otwarta oczekując na arbitraż międzynarodowy.(M.B.) ESEROWCY – (Partia Socjalistów-Rewolucjonistów – PSR), radykalna, lewicowa partia rosyjska powstała w 1901 z połączenia różnych środowisk narodnickich. Program PSR zakładał walkę rewolucyjną z caratem i zastąpienie samodzierżawia republiką demokratyczną, zbudowaną na zasadzie federacyjnej. Za główną siłę rewolucyjną w Rosji eserowcy uważali chłopstwo, które zorganizowane we wspólnoty gminne miało, po obaleniu caratu, przejąć wielkie majątki ziemskie. Czołowymi działaczami PSR byli: Wiktor Czernow, Mikołaj Awksientiew, Katarzyna Breszko-Breszkowska, Borys Sawinkow. W końcu 1901 w ramach PSR powstała Organizacja Bojowa (BO – Bojewaja Organizacja), na której czele stanął początkowo Grzegorz Gerszuni, a następnie Jewno Azef – agent carskiej ochrany (policji politycznej). Mimo tak wysoko umiejscowionego agenta policji BO, stosująca zgodnie z założeniami PSR terror indywidualny (*Terroryzm), zdołała dokonać wielu udanych zamachów, w których życie stracili m.in.: gubernator Ufy M. Bogdanowicz, ministrowie spraw wewnętrznych D. Sipiagin i W. Plehwe, a także wielki książę Sergiusz. Eserowcy odegrali istotną rolę w organizacji wystąpień rewolucyjnych w 1905 (*Rosyjska rewolucja), biorąc m.in. udział w powstaniu moskiewskim w grudniu tego roku. PSR zbojkotowała, jako niedemokratyczne, wybory do *Dumy. Po upadku rewolucji działalność PSR osłabła. Gwałtowny rozwój partii nastąpił w 1917, kiedy w krótkim czasie PSR stała się największą partią w Rosji. Przedstawiciele PSR (Czernow, Awksientiew, *Kiereński) wchodzili w skład Rządu Tymczasowego (*Lutowa rewolucja). Do sierpnia 1917 eserowcy wraz z *mienszewikami dominowali w większości rad. W wyborach do Konstytuanty w listopadzie 1917, eserowcy zdobyli absolutną większość (52%) mandatów. Po rewolucji *październikowej z PSR wyodrębniła się frakcja lewicowa, która weszła w sojusz z *bolszewikami. Większość PSR podjęła jednak zdecydowaną walkę z dyktaturą bolszewicką, organizując ogniska oporu m.in. na Powołżu, Syberii i Dalekim Wschodzie. W sierpniu 1918 działaczka PSR F. Kapłan dokonała nieudanego zamachu na *Lenina. Eserowcy uczestniczyli w organizacji wielu antybolszewickich powstań chłopskich, a także w buncie *kronsztadzkim (marzec 1921). Po zakończeniu *rosyjskiej wojny domowej część przywódców PSR udała się na emigrację, pozostali zaś znaleźli się w więzieniach, gdzie większość z nich zamordowano. (A.D.) ETA *BASKIJSKI PROBLEM EUROPEJSKA UNIA – związek państw utworzony jako polityczna nadbudowa i rozwinięcie Wspólnoty *Europejskiej. W 1999 obejmował 15 państw europejskich: Belgię, Danię, Holandię, Grecję, *Francję, *Niemcy, *Włochy, Luksemburg, *Wielką Brytanię, Irlandię, Portugalię, Hiszpanię, Austrię, Finlandię i *Szwecję. Formalnie istnieje od 1 listo pada 1993, kiedy to wszedł w życie podpisany 7 lutego 1992 w *Maastricht traktat o Unii Europejskiej. Unia wspiera się na trzech filarach: gospodarczym (tworzą go Wspólnota *Europejska, *Europejska Wspólnota Węgla i Stali oraz Europejska Wspólnota Energii 105

Atomowej), politycznym (wspólna obrona i bezpieczeństwo) oraz dotyczącym administracji i wymiaru sprawiedliwości. Najważniejsze instytucje Unii to: Parlament *Europejski, wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich co pięć lat; Rada Europejska oraz Rada Unii Europejskiej pełniąca rolę europejskiego ustawodawcy; Komisja Europejska, będąca organem wykonawczym Unii (tworzy ją 20 komisarzy wybieranych na 5 lat) oraz Trybunał Sprawiedliwości i Trybunał Obrachunkowy. Państwa członkowskie co roku wpłacają do Kasy UE kwotę równą 1,21 proc. swego produktu krajowego brutto (PKB). Hymnem Unii jest „Oda do radości” (fragment IX Symfonii Ludwiga van Beethovena), a flagą dwanaście gwiazd rozmieszczonych koliście na niebieskim tle. 13 grudnia 1997 Rada Europejska (tworzą ją szefowie rządów państw członkowskich) podjęła decyzję o rozpoczęciu negocjacji z *Polską, Czechami, Węgrami, *Słowenią, Estonią i *Cyprem na temat ich wejścia w skład Unii. (A.D.) EUROPEJSKA WSPÓLNOTA (ang. European Community EC) – międzynarodowa organizacja gospodarcza, stanowiąca jeden z filarów Unii *Europejskiej. Powstała w 1993 w miejsce *Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z chwilą utworzenia przez kraje członkowskie Rynku Wewnętrznego (swobodny przepływ towarów, usług, osób i kapitału). Początkowo w jej skład wchodziły: Belgia, Dania, Holandia, Grecja, *Francja, *Niemcy, *Włochy, Luksemburg, *Wielka Brytania, Irlandia, Portugalia, Hiszpania, a od 1995 także Austria, Finlandia i *Szwecja. W ramach Wspólnoty prowadzona jest jednolita polityka handlowa, obejmująca wymianę towarów i usług. Uzupełniają ją zasady wspólnej ochrony konkurencji, zakazują one m. in. praktyk monopolistycznych oraz ukrytego dotowania firm z budżetów krajów członkowskich. Strategicznym celem Wspólnoty, jak i całej Unii Europejskiej, jest doprowadzenie do Unii Gospodarczej i Walutowej, w czym główną rolę odgrywa wprowadzenie wspólnej waluty Euro. Od 1 lipca 2002 nowy pieniądz ma się stać jedynym środkiem płatniczym na obszarze większości państw Wspólnoty (z wyjątkiem Danii, Wielkiej Brytanii i Szwecji, które zrezygnowały z udziału w unii walutowej oraz Grecji nie spełniającej kryteriów makroekonomicznych). (A.D.) EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA EWG (ang. European Economic Community EEC) – międzynarodowa organizacja gospodarcza powołana na mocy Traktatu Rzymskiego z 25 marca 1957, zrzeszająca 15 państw zachodnioeuropejskich: od 1958 Belgię, *Francję, *Niemcy, *Włochy, Luksemburg i Holandię; od 1973 Danię, *Wielką Brytanię i Irlandię; od 1981 Grecję oraz od 1985 Portugalię i Hiszpanię, od 1995 Austrię, Finlandię i *Szwecję. Rzeczywistą działalność rozpoczęła 1 stycznia 1958. Od 1967 EWG funkcjonuje w ramach Wspólnoty *Europejskiej. Podstawowym celem EWG było doprowadzenie do integracji gospodarczej, a ostatecznie także politycznej państw członkowskich. Zmierzała do utworzenia na swym obszarze wspólnego rynku, na którym odbywa się swobodny przepływ osób, towarów, usług i kapitału. W ramach EWG państwa członkowskie prowadziły wspólną politykę dotyczącą rolnictwa, transportu i handlu oraz koordynowały swe działania w zakresie innych dziedzin gospodarki. W 1979 powołały Europejski System Walutowy, będący formą koordynacji polityki pieniężnej. Przełomowe znaczenie dla integracji gospodarczej miał Akt Europejski (1 lipca 1987), który przewidywał utworzenie w 1992 jednego wolnego rynku wewnętrznego. W 1991 podczas szczytu w *Maastricht państwa członkowskie EWG (a ściśle Wspólnoty *Europejskiej) podpisały traktat o Unii *Europejskiej. W części gospodarczej przewidywał on pełną koordynację polityki gospodarczej i socjalnej państw–członków EWG, wprowadzenie najpóźniej do 1999 wspólnego europejskiego pieniądza (ECU) jako ważnego środka płatniczego oraz utworzenie niezawisłego Europejskiego Banku Centralnego. Największe rozbieżności poglądów w ramach EWG dotyczyły unii walutowej i polityki rolnej. (A.D.) EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA i STALI – międzynarodowa organizacja gospodarcza stanowiąca jeden z fundamentów Unii *Europejskiej. Powstała po podpisaniu (18 kwietnia 1951) i ratyfikowaniu (25 lipca 1952) układu założycielskiego między Belgią, Holandią, *Francją, Luksemburgiem, RFN (*Niemcy) i *Włochami. W latach następnych do EWWiS przystąpiły także inne kraje należące do *Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Utworzenie EWWiS było pierwszym, instytucjonalnym rezultatem procesu integracji ekonomicznej Europy Zachodniej. Za cele EWWiS uznano zapewnienie państwom członkowskim regularnych dostaw węgla i stali po najniższej możliwej cenie i na jednakowych warunkach, popieranie rozwoju wymiany międzynarodowej i procesów modernizacji produkcji oraz dążenie do stworzenia lepszych warunków życia pracowników najemnych. Dla osiągnięcia tych zadań podjęto następujące kroki: ograniczono protekcjonizm, preferencje i subwencje dla zakładów przemysłowych, stopniowo znoszono cła i przeszkody w przepływie siły roboczej, dążono do zapewnienia swobodnej konkurencji na wspólnym rynku. W 1967 weszła w życie umowa, którą połączono organy zarządzające EWWiS, EWG i Euratom. W związku z tym do najważniejszych organów EWWiS należą: Komisja Wspólnot Europejskich (faktyczne ciało zarządzające), 106

Rada Ministrów, Parlament *Europejski oraz Trybunał Sprawiedliwości. Traktat o EWWiS zawarto na 50 lat, co oznacza, że termin jego obowiązywania upłynie w lipcu 2002. (A.D.) EUROPEJSKI BANK ODBUDOWY I ROZWOJU (ang. Bank of European Restoration and Development) – międzynarodowa instytucja finansowa utworzona 15 kwietnia 1991 z inicjatywy prezydenta *Francji Françoisa *Mitteranda. Jej założycielami były kraje *EWG (51% udziałów), *USA (10%), *Japonia oraz europejskie kraje postkomunistyczne. Celem Banku, którego siedziba mieści się w Londynie, jest udzielanie pomocy finansowej państwom postkomunistycznym, w których następuje proces odbudowy gospodarki rynkowej oraz umacnia się system demokracji parlamentarnej. Kredyty przyznawane przez Bank mogą ulec wstrzymaniu w razie łamania przez kraj korzystający z pomocy zasad demokracji, praw człowieka lub porzucenia polityki wolnorynkowej w gospodarce. Pierwszym prezesem EBOiR został Francuz Jacques Attali, ale Bank pod jego kierownictwem nie przeprowadził szerszej akcji kredytowej, więcej wydając na urządzenie swej siedziby niż na pomoc dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej. W konsekwencji narastającej krytyki, w 1993 Attali ustąpił z kierownictwa EBOiR a bank stopniowo zaczął odzyskiwać wiarygodność (A.D.) EUROPEJSKI PARLAMENT – jedna z instytucji Wspólnoty *Europejskiej, utworzona na mocy konwencji podpisanej w 1957. Pierwotnie jego skład stanowili przedstawiciele parlamentów państw członkowskich, natomiast obecnie wybierany jest co pięć lat w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Od początku swego istnienia Parlament Europejski dążył do zwiększenia swych uprawnień. Początkowo dawały mu one jedynie możliwość dyskusji nad sprawozdaniem Komisji Wspólnoty Europejskiej, prawo zgłaszania nie obligatoryjnych poprawek do budżetu *EWG oraz podejmowania szczegółowych badań nad określonymi problemami. Kompetencje i ranga tej instytucji wzrosły w 1979, gdy wprowadzono zasadę wyborów bezpośrednich do Parlamentu. Doceniono jego rolę jako forum politycznego oraz przyznano większy wpływ na sprawy budżetowe. Niewielki wzrost uprawnień Parlamentu Europejskiego, kosztem parlamentów państw członkowskich, przewiduje także traktat z *Maastricht. Po wyborach z 14 czerwca 1999 zasiadało w nim 626deputowanych (najwięcej z *Niemiec – 99, *Francji, *Wielkiej Brytanii i *Włoch – po 87). Parlamentarzyści, mimo iż pochodzą z różnych państw, tworzą w Parlamencie wspólne frakcje polityczne. W 1999 największą ilością mandatów dysponowała frakcja *chadecka (226) oraz *socjalistyczna (180). Parlament ma swą siedzibę w Strasbourgu, francuskim mieście na granicy z Niemcami. W lipcu 1999 przewodniczącą Parlamentu wybrana została Francuzka Nicole Fontaine. (A.D.) EUROPY RADA (ang. Council of Europe) – międzynarodowa organizacja, działająca na rzecz współpracy i integracji europejskiej, utworzona 4 maja 1949 w Londynie. Początkowo zrzeszała jedynie państwa zachodnioeuropejskie. Obecnie wśród jej 32 członków znajdują się także państwa z Europy Środkowo-Wschodniej, w tym od 1991 *Polska. Członkiem zwyczajnym Rady może zostać każde państwo europejskie, które uznaje zasadę praworządności i respektuje podstawowe prawa oraz wolności człowieka. Głównymi organami Rady Europy są: Komitet Ministrów oraz Zgromadzenie Parlamentarne. Jej siedziba znajduje się w Strasbourgu. Rada Europy podejmuje działania na rzecz zacieśniania europejskiej współpracy gospodarczej, społecznej, kulturalnej, naukowej i prawnej. W praktyce zajmuje się także zagadnieniami związanymi z polityką zagraniczną oraz problematyką pokoju i bezpieczeństwa. Spośród inicjatyw, które podejmuje na polu kulturalno-oświatowym i społecznym wymienić należy organizowanie sympozjów, odczytów, kursów szkoleniowych, udzielanie stypendiów oraz dotowanie projektów badawczych. Rada Europy zawarła umowy o wzajemnej współpracy z wieloma europejskimi organizacjami międzypaństwowymi oraz z niektórymi wyspecja-lizowanymi agendami *ONZ i przejęła rolę koordynatora ich działań. Tworzy projekty konwencji międzynarodowych, uchwała zalecenia oraz rezolucje do rządów i organizacji międzynarodowych. Mimo, że akty te nie mają mocy wykonawczej, wiele przedsięwzięć Rady Europy zakończyło się sukcesem. Doprowadziła ona do uchwalenia wielu konwencji i porozumień, w tym Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950–52), Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954), Europejskiej Karty Socjalnej (1961), Konwencji w Sprawie Ochrony Środowiska Naturalnego Europy (1979), Europejskiej Karty Samorządów Lokalnych (1985). (A.D.) EUROREGIONY – forma zinstytucjonalizowanej współpracy regionów przygranicznych różnych państw, odbywającej się przy pełnym poszanowaniu granic państwowych oraz praw obowiązujących na terytoriach krajów, uczestniczących w tworzeniu danego euroregionu. Euroregiony są istotnym elementem procesu integracji europejskiej. Ich rozwój, pod egidą Rady *Europy i Wspólnoty *Europejskiej, trwa od 40 lat. Przeciwnicy euroregionów twierdzą, że stanowią one zagrożenie dla jedności i nienaruszalności terytorialnej państw. Współpraca transgraniczna dotyczy gospodarki, oświaty, ochrony środowiska, transferu technologii, gospodarki komunalnej i przestrzennej. Pomaga społecznościom lokalnym nawiązywać kontakty i likwidować 107

uprzedzenia. Podstawę prawną współpracy przygranicznej stanowią umowy regionalne, międzypaństwowe i wielostronne konwencje międzynarodowe. W 1980 Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy przyjęło Konwencję ramową o transgranicznej współpracy między związkami i władzami regionalnymi, która zobowiązuje członków Rady Europy do czynnego popierania współpracy regionalnej. *Polska podpisała tę konwencję w 1992. W Europie Zachodniej przykładem zaawansowanej współ pracy transgranicznej są: Europejska Strefa Rozwoju (francuska Lotaryngia, Luksemburg, Luksemburg belgijski, w przyszłości Zagłębie Saary i część Nadrenii–Palatynatu), Region Bazylejski (Górna Alzacja, południowa Badenia, Bazylea), Łuk Atlantycki (23 prowincje nadatlantyckie, od hiszpańskiej Andaluzji po Szkocję) oraz Euroregio (holenderskie i niemieckie regiony). W 1991 u zbiegu polskiej, czeskiej i niemieckiej granicy utworzony został Euroregion Nysa. W późniejszym czasie powstały kolejne euroregiony z udziałem polskich gmin: Sprewa-Nysa-Bóbr, Pro Europa – Viadrina, Tatry, Bug, Śląsk-Morawy, Karpaty i Bałtyk. (A.D.) EWG*EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA FALANGA HISZPAŃSKA – ruch polityczny o orientacji frankistowskiej, rządzący Hiszpanią od 1939 do 1975. Falangę utworzył 29 października 1933 Jose Antonio Primo de Rivera (syn byłego dyktatora Hiszpanii Miguela *Primo de Rivery). Była organizacją wyraźnie faszyzującą (*Faszyzm), podkreślającą wyjątkowość historyczną narodu hiszpańskiego i Hiszpanii. Program Falangi z 1934 zakładał zniesienie partii politycznych, zaprowadzenie dyktatury narodowej opartej na systemie syndykatów zawodowych, a także kreślił wizję dynamicznej i ekspansywnej polityki zagranicznej Hiszpanii. W lipcu 1936 Falanga przyłączyła się do wojskowego zamachu stanu generała Francisco *Franco, podporządkowując się jego zwierzchnictwu tak militarnemu jak i politycznemu. Założyciel Falangi J. A. Primo de Rivera został w trakcie działań *hiszpańskiej wojny domowej pojmany przez republikanów i rozstrzelany 20 listopada 1936. W kwietniu 1937 Franco, z połączenia kilku popierających go partii, na bazie dotychczasowej Falangi utworzył organizację o zagadkowej nazwie – Falanga Hiszpanii Tradycjonalistycznej i Junt Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej. W styczniu 1938 sekretarzem generalnym nowej Falangi został kuzyn generała Franco Ramon Serrano Suner. Niekwestionowanym przywódcą organizacji był wszakże sam Franco, noszący tytuł caudillo (wódz). Bezwarunkowe służenie caudillo było centralnym punktem ideologii Falangi. „On, Najwyższy Caudillo – głosił statut – personifikuje wszystkie wartości i honory oraz sprawuje absolutną władzę w jej największej pełni. Wódz jest odpowiedzialny przed Bogiem i Historią”. To nadrzędne usytuowanie osoby Franco uzasadniano tym, że jest on „autorem Historycznej Ery, w której Hiszpania osiąga możliwość realizowania swojego historycznego przeznaczenia”. Falangiści wręcz deklarowali: „Wierzymy w Boga, Hiszpanię i Franco”. Falanga, zwana po wojnie popularnie Ruchem (Movimiento), miała status monopartii w państwie frankistowskim. Po 1945 wyciszono całkowicie wątki faszystowskie w jej ideologii, eksponując przy wiązanie do tradycyjnych wartości, miłość do ojczyzny oraz oddanie religii katolickiej. Franco stopniowo pozbawiał Falangę jej atrybutów politycznych, uznając, że będzie najlepiej, jeśli pozostanie w cieniu. Miejsca falangistów w strukturach władzy zajmowali lojalni wobec generała technokraci. W 1966 Falanga zmieniła nazwę na Movimento Nacional (Ruch Narodowy), a 1 kwietnia została rozwiązana. (M.B.) FALKLANDZKA WOJNA 1982 – konflikt zbrojny między *Argentyną a *Wielką Brytanią o kontrolę nad Falklandami. Falklandy to archipelag około 200 wysp leżących na południowym Atlantyku, znajdujących się od 1833 pod władzą Wielkiej Brytanii. Wyspy zamieszkuje 1800 osób, z czego 90% stanowią Brytyjczycy. Falklandy, zwane także Malwinami, zostały odkryte w 1520. Po długich sporach między Brytyjczykami, Francuzami i Hiszpanami ostatecznie w 1774 przypadły tym ostatnim, co potwierdzono na drodze traktatowej. Powstała w 1820 niepodległa Republika Argentyny przejęła po Hiszpanii władzę nad Falklandami. W 1833 wyspy zbrojnie zajęli Brytyjczycy. Argentyna nigdy nie uznała panowania brytyjskiego na Falklandach, uważając je za okupację własnych ziem. Z kolei Brytyjczycy powołują się na zadawnioną suwerenność jaką sprawują na tym obszarze oraz na wolę mieszkańców, którzy chcą utrzymywać łączność z Wielką Brytanią, a nie życzą sobie przynależności do Argentyny. W 1965 na wniosek Argentyny i popierających ją 15 państw Ameryki Łacińskiej *Organizacja Narodów Zjednoczonych uznała zasadność sporu o suwerenność nad Falklandami-Malwinami, wzywając jednocześnie zainteresowane państwa do rozwiązania go poprzez negocjacje. Nastąpiły potem przewlekłe rokowania argentyńsko-brytyjskie, które nie przyniosły rozstrzygnięcia, a obie strony obciążały się nawzajem winą za ten stan rzeczy. 18 marca 1982 doszło do zatargu między Argentyną a Wielką Brytanią na tle rozbiórki, przez pracowników argentyńskich, stacji wielorybniczych na wyspie Południowa Georgia, co Brytyjczycy uznali za prowokację, mimo iż prace realizowano na zlecenie jednej z firm brytyjskich. 2 kwietnia 1982 wojska argentyńskie zaatakowały Falklandy, opanowując je w ciągu jednego dnia. W Argentynie zapanowała euforia. 8 kwietnia rząd w Buenos 108

Aires oficjalnie i uroczyście proklamował włączenie Falklandów do państwa argentyńskiego. Argentyńczycy byli przekonani, że postawieni przed faktami dokonanymi Brytyjczycy pogodzą się z sytuacją i nie zdecydują się na konflikt zbrojny w sprawie peryferyjnego archipelagu. Tymczasem rząd brytyjski kierowany przez Margaret *Thatcher wykazał wielką determinację i postanowił zbrojnie odzyskać wyspy. W kierunku Falklandów popłynęła silna flotylla licząca ponad 100 jednostek (w tym 2 lotniskowce i 2 krążowniki) i dysponująca 28 tys. żołnierzy. Po fiasku międzynarodowych wysiłków mediacyjnych doszło do starć zbrojnych. Szczególnie ostry charakter miały walki na morzu. 1 maja lotnictwo brytyjskie zbombardowało pasy startowe na wyspach. 21 maja Brytyjczycy wysadzili desant na wyspie Falkland Wschodni. Świetnie wyposażone i wyszkolone oddziały brytyjskie szybko posuwały się naprzód, przełamując argentyńską obronę. 15 czerwca wojska argentyńskie na Falklandach ostatecznie skapitulowały. Władza brytyjska nad wyspami została przywrócona. Klęska wojenna spowodowała upadek dyktatury wojskowej gen. Leopoldo Galtieri w Argentynie, co umożliwiło powrót demokratycznych form władzy w tym kraju. Bardzo wzrósł natomiast autorytet M. Thatcher w Wielkiej Brytanii. W konflikcie falklandzkim Wielka Brytania straciła 256 zabitych, zaś Argentyna 712. Do niewoli trafiło ponad 11 tys. żołnierzy argentyńskich. Straty materialne po obu stronach były również poważne. Zatopieniu uległo 7 okrętów brytyjskich, w tym supernowoczesny niszczyciel „Sheffield” oraz 4 okręty argentyńskie, w tym duży krążownik „General Belgrano”. Brytyjczycy stracili nadto 10 samolotów oraz kilka helikopterów, podczas gdy Argentyńczycy stracili połowę swego lotnictwa wojskowego. (M.B.) FASZYZM – ruch polityczny uformowany we *Włoszech po zakończeniu *pierwszej wojny światowej przez Benito *Mussoliniego, a także stojąca za tym ruchem doktryna ideowo-polityczna. 23 marca 1919 Mussolini utworzył w Mediolanie Związki Włoskich Kombatantów (wł. Fasci Italiani di Combattimento), które w dwa lata później przekształcił w *Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista). Faszyści sprawowali władzę we Włoszech od października 1922 do lipca 1943. Doświadczenie faszyzmu włoskiego stanowiło źródło mniejszej bądź większej inspiracji dla ruchów politycznych winnych państwach, by wymienić przykładowo: *narodowy socjalizm w *Niemczech, frankizm (*Franco Francisco) w Hiszpanii, Legion Archanioła Michała (znany powszechnie jako Żelazna Gwardia) Corneliu Zelea Codreanu w Rumunii, Strzałokrzyżowców Ferenca *Szalasiego na Węgrzech, Społeczno-Narodową Partię Aleksandra Cankowa w Bułgarii, *nazistowskie ugrupowanie Artura Seyss-Inquarta w Austrii czy Brytyjski Związek Faszystów Oswalda Mosleya. W *Polsce inspiracja faszyzmem była widoczna w programie i działaniu niektórych grup wywodzących się z Narodowej Demokracji (*Dmowski Roman), a zwłaszcza w Ruchu NarodowoRadykalnym (ONR-Falanga) Bolesława Piaseckiego. Ta wielonurtowość sprawia, że termin faszyzm bywa używany na określenie: po pierwsze – specyfiki historycznej faszyzmu włoskiego, po drugie – faszyzmu niemieckiego (*narodowy socjalizm), wreszcie po trzecie – ugrupowań i formacji politycznych w innych państwach, które wzorowały się na ideologii, organizacji i celach politycznych tak ruchu Benito Mussoliniego, jak i Adolfa *Hitlera. Faszyzm był produktem głębokiego kryzysu społeczno-ekonomicznego występującego po *pierwszej wojnie światowej w Europie. Ruchy faszystowskie odbijały bardzo różnorodną specyfikę narodową krajów, w których działały, aczkolwiek najbardziej podstawowe założenia zawsze były te same: (1.) monopol reprezentacji politycznej jednej partii masowej zorganizowanej hierarhicznie; (2.) ideologia oparta na kulcie wodza; (3.) entuzjastyczne podejście do zbiorowości narodu i (4.) odrzucenie wartości *liberalizmu indywidualistycznego; (5.) zasada współpracy klas (rozwijana w opozycji do idei walki klas głoszonej przez *socjalizm i *komunizm) w ramach porządku *korporacyjnego; (6.) ekspansja *imperialistyczna prowadzona w imię walki narodów uciemiężonych przeciwko potęgom plutokratycznym; (7.) mobilizacja mas w ramach różnych organizacji młodzieżowych, kobiecych itp.; (8.) zniszczenie opozycji i przeciwników poprzez używanie terroru (*Terroryzm); (9.) rozbudowa aparatu propagandowego opartego na kontroli informacji i środków komunikacji masowej; (10.) zwiększenie wpływu państwa w gospodarce; (11.) stopienie się instytucji i aparatu państwowego z partyjnym. Wszystko to prowadziło do ustroju skrajnie autorytarnego bądź wprost *totalitarnego. Nazwa faszyzmu wywodzi się od włoskiego fascio (wiązka, pęk, związek). Godłem ruchu stał się rzymski symbol sędziowski – fasces lictorii (rózgi liktorskie), czyli pęk rózeg z toporem w środku. W grudniu 1926 godłu temu nadano charakter godła państwowego Włoch. Początkowo Mussolini bardzo mocno akcentował bezprogramowość faszyzmu, podkreślając, iż ruch ten wywodzi się z czynu, a nie z teorii, którą pogardza. „Faszyzm – twierdził Mussolini – nie utrzymywał się mocą doktryny wypracowanej wcześniej przy stoliku, narodził się z konieczności czynu i był czynem”. Jednakże pomimo tego stanowiska, stopniowo zaczęła się kształtować doktryna faszyzmu. Zresztą od początku w obrębie faszyzmu pojawiały się fascynacje ideami absolutyzmu państwowego G. W. F. Hegla, rewolucyjnego syndykalizmu G. Sorela, elitaryzmu V. Pareto, 109

historizofii imperialistycznej A. Orianiego, *nacjonalizmu E. Corradiniego i wodzostwa charyzmatycznego F. Nietzschego. Doktryna faszyzmu odrzucała całe nieomal dziedzictwo ideowe i polityczne XVIII i XIX wieku. Negowała tak indywidualizm liberalny, jak i klasowy kolektywizm socjalizmu. Faszyzm wyrażał gwałtowny sprzeciw wobec demokracji opartej na zasadzie suwerenności narodu, a zakładającej parlamentaryzm oraz wolności polityczne. Ośmieszał demokratyczne fetysze liczby i większości. W konsekwencji faszyzm stanowczo odrzucał system sprawowania władzy odwołujący się do przedstawicielstwa politycznego, pluralizmu i walki stronnictw. Doktrynę tę cechował też radykalny antykomunizm (*Komunizm). Dogmatem faszyzmu był kult państwa. Państwo obwołano absolutem i bytem doskonałym, który istnieje dla siebie i przez siebie. Podkreślano prymat państwa w odniesieniu do grup społecznych oraz jednostek. Dobro państwa stawało się wartością naczelną. „Państwo – głosił Mussolini – jest absolutem, wobec którego jednostki i ugrupowania są tylko relatywne”. Państwo w ujęciu faszystowskim oznaczało strukturę totalną, pochłaniającą bez reszty społeczeństwo, a także organizującą wszelkie zachowania jednostek. Dewizą Mussoliniego stało się zawołanie: „Wszystko w ramach państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu”. W celu mobilizowania obywateli do zwiększania wysiłku na rzecz państwa, przeprowadzono olbrzymie akcje społeczne, jak np. kampania zbożowa, dar złota dla ojczyzny i soboty faszystowskie. Państwo totalne przynosiło militaryzację życia cywilnego. Co więcej, faszyzm niósł apoteozę przemocy, życia wśród niebezpieczeństw i twierdził, że walka stanowi istotę życia. Nad wszystkim tym unosił się duch integralnego *nacjonalizmu, zakładającego otwarty ekspansjonizm i walkę z innymi w imię wielkości własnej nacji. W sensie ustroju państwo faszystowskie opierało się na zasadach etatyzmu, hierarchizmu, wodzostwa i monopartyjności. Wszelkie przejawy opozycji bezlitośnie tępiono. Instytucje państwowe zlewały się z partią faszystowską, a ostatecznie o wszystkim decydowała wola wszech władnego wodza (duce) – źródło doktryny i praktyki politycznej. Społeczeństwo zorganizowano w przymusowe korporacje, które były organem administracji państwowej (*Korporacjonizm). „Państwo faszystowskie – mawiał Mussolini – albo jest korporacyjne, albo nie jest faszystowskie”. Klęska Włoch w *drugiej wojnie światowej przyniosła kres państwu faszystowskiemu. (B. B) FEDERALNE BIURO ŚLEDCZE (ang. Federal Bureau of Investigation – FBI) – amerykańska instytucja dochodzeniowa i śledcza umiejscowiona w strukturach Departamentu Sprawiedliwości. FBI utworzone zostało w 1908 przez ówczesnego prokuratora generalnego *USA Charlesa Josepha Bonaparte, w odpowiedzi na prośbę prezydenta Theodore Roosevelta, który domagał się powołania federalnej instytucji zajmującej się walką ze zorganizowaną przestępczością. W latach *pierwszej wojny światowej FBI przeciwdziałała szpiegostwu na terenie kraju. Jednakże w okresie pierwszych 16 lat swego istnienia biuro było raczej małą instytucją, o drugorzędnym znaczeniu. Wszystko uległo zmianie w 1924, kiedy prokurator generalny Harlan Fiske Stone powołał na stanowisko dyrektora generalnego FBI 29-letniego J. Edgara Hoovera (1895–1972). Hoover zarządził natychmiastową reorganizację biura w celu nadania mu większej sprawności działania, a także opracował szczegółowy system selekcji i szkolenia jego pracowników. Hoover stał na czele FBI aż do chwili swej śmierci w 1972, a więc przez 48 lat. Kontrowersyjna osobowość wieloletniego dyrektora i jego autorytarny styl kierowania zaważyły na obliczu FBI. Hoover zlecał podległym sobie pracownikom gromadzenie materiałów obciążających polityków, których osobiście nie lubił. Na własną rękę kolekcjonował informacje dotyczące prywatnego życia wielu czołowych reprezentantów świata polityki, często wchodząc w ewidentny konflikt z wymogami prawa. Wielu badaczy sądzi, iż to właśnie dzięki rozmaitym szantażom Hoover zapewnił sobie tak długie pozostawanie na stanowisku dyrektora biura. W 1976 specjalna komisja Senatu uznała, że wiele metod stosowanych przez Hoovera stało w wyraźnej sprzeczności z zasadami działania w warunkach wolnego i demokratycznego społeczeństwa. FBI prowadzi działalność dochodzeniowo-śledczą we wszelkich sprawach, gdzie zachodzi podejrzenie o złamanie prawa federalnego. Odpowiednie ustawy dokładnie określają 170 zagadnień, które podlegają kompetencji FBI. Dla przykładu wymienić można: szpiegostwo, sabotaż, działalność wywiadowczą obcych państw, zdradę, *terroryzm, bezpieczeństwo wewnętrzne, porwania, przemyt, rabunki bankowe, przestępstwa finansowe i skarbowe, zagarnięcie mienia państwo-wego oraz sprawy związane z energią atomową. Trzy najważniejsze struktury FBI umożliwiające mu wykonywanie naznaczonych zadań to: dział identyfikacyjny, specjalistyczne laboratorium oraz system agentów specjalnych. Dział identyfikacyjny posiada m.in. największy zbiór odcisków palców na świecie, obejmujący ponad 175 mln pozycji. Agentem specjalnym FBI może zostać obywatel amerykański, lokujący się w przedziale wieku od 23 do 37 lat, posiadający odpowiednie wykształcenie lub umiejętności przydatne dla biura, a także legitymujący się doskonałym stanem zdrowia. Każdy agent specjalny przed objęciem służby musi pomyślnie przejść 16-tygodniowe przeszkolenie w Akademii FBI w Quantico w stanie Wirginia. Od 1972 agentami specjalnymi mogą być również kobiety. Na czele FBI stoi dyrektor. Do 1968 był on mianowany 110

przez prokuratora generalnego, który kieruje Departamentem Sprawiedliwości, a później przez prezydenta za radą i zgodą Senatu. Siedziba FBI mieści się w Waszyngtonie. Biuro ma 56 oddziałów w największych miastach kraju oraz w Puerto Rico. (B.B.) FILIPINY – kraj w Azji południowo-wschodniej zajmujący archipelag składający się z ponad 7 tys. wysp o łącznej powierzchni 300 780 km2, zamieszkiwany przez 73,5 mln ludzi (1999). Od 1565 do 1898 archipelag ten znajdował się pod panowaniem Hiszpanii (*Hiszpańskie kolonie), a nazwę Filipiny nadano mu na cześć króla Filipa II. W 1898 Filipiny przeszły pod władzę *Stanów Zjednoczonych w wyniku wojny hiszpańskoamerykańskiej. W marcu 1934 Filipiny uzyskały daleko idącą autonomię polityczną i własne instytucje władzy, w tym i prezydenta, ale wysoki komisarz USA, urzędujący w kraju, zachował prawo weta wobec wszystkich decyzji struktur filipińskich. W czasie *drugiej wojny światowej archipelag został opanowany przez *Japończyków. Niepodległość Republiki Filipin została proklamowana 4 lipca 1946. Instytucje nowego państwa wzorowały się na amerykańskim systemie politycznym. Amerykanie chcieli, aby ich dawna posiadłość stała się oknem wystawowym demokracji w Azji. Nadzieje te nie zostały spełnione, a Filipiny przeważnie były rządzone w sposób dyktatorski. W 1965 rozpoczął swe długie, autorytarne rządy prezydent Ferdinand *Marcos. W 1972 wprowadził on obowiązujący aż do 1981 stan wyjątkowy, na mocy którego zawieszono prawa obywatelskie, zlikwidowano partie polityczne, zniesiono niezależność mediów i aresztowano 60 tys. przeciwników politycznych prezydenta. Krewni i przyjaciele Marcosa obsadzili w tym czasie wszystkie najważniejsze urzędy administracyjne, gospodarcze i wojskowe. Stąd też o Filipinach Marcosa mówiono, że jest to kapitalizm kuzynów. Symbolem opozycji wobec dyktatury był senator Benigno Aquino, którego śmierć 21 sierpnia 1983 – kiedy to został zastrzelony na lotnisku w Manili, w chwilę po powrocie z emigracji w USA – stała się katalizatorem przemian demokratycznych. Wdowa po Benigno Aquino – Corazon, z gospodyni domowej i matki pięciorga dzieci przemieniła się w uwielbianego przez masy filipińskie, charyzmatycznego przywódcę politycznego. Ona to w lutym 1986 podczas wyborów prezydenckich rzuciła wyzwanie Marcosowi. Gdy wbrew wynikom głosowania oficjalnie ogłoszono zwycięstwo Marcosa, na Filipinach wybuchła rewolucja. Dochodziło do wielo milionowych demonstracji, wkrótce też nastąpiły podziały w siłach zbrojnych. 25 lutego 1986, w obliczu beznadziejnej sytuacji, Marcos zdecydował się na opuszczenie Filipin i wyjazd do USA. Nowym prezydentem została pani Corazon Aquino. 2 lutego 1987 w referendum 76% głosujących wypowiedziało się za przyjęciem nowej, demokratycznej konstytucji zaproponowanej przez rząd pani Aquino. Pozostawała ona na stanowisku szefa państwa do 1992 i nie kandydowała w następnych wyborach prezydenckich. W 1992 prezydentem Filipin został wybrany, popierany przez Aquino, generał Fidel Ramos. Nowy prezydent musiał się zmagać z licznymi problemami. Na czoło wysuwały się sprawy ekonomiczne, bowiem gospodarka kraju nie znajdowała się w dobrej kondycji. Innym problemem była dająca się jeszcze odczuć kruchość filipińskiej demokracji, na dodatek zagrożonej przez działalność komunistycznej partyzantki, a także partyzantki muzułmańskiej dążącej do oderwania od Filipin wyspy Mindanao. Ramos okazał się niezwykle utalentowanym przywódcą. Pod jego egidą opracowano program uzdrowienia gospodarki, który w krótkim czasie zaczął przynosić pożądane efekty. Również na polu zwalczania antypaństwowej partyzantki prezydent mógł się pochwalić znaczącymi osiągnięciami. Wszystko to ugruntowało autorytet Ramosa w społeczeństwie. Pojawiły się też wezwania do nowelizacji konstytucji i zniesienia zakazu uniemożliwiającego jednej osobie ubieganie się po raz drugi o prezydenturę. Ramos z satysfakcją przyjmował tego typu głosy, gdyż miał ochotę ubiegać się o reelekcję. Ostatecznie jednak do nowelizacji konstytucji nie doszło. 11 maja 1998 na Filipinach odbyły się wybory prezydenckie. Zwyciężył w nich słynący z ekstrawagancji populistyczny polityk Joseph „Erap” Estrada, który zapowiedział, że misją jego prezydentury będzie pełnienie roli „przyjaciela biednych”. (M.B.) FIŃSKO-RADZIECKA WOJNA 1939–1940 – trwający niespełna cztery miesiące konflikt zbrojny między Finlandią i *ZSRR, nazywany często wojną zimową. Przyczyną wojny były ekspansjonistyczne dążenia ZSRR, które w wyniku paktu *Ribbentrop-Mołotow (23 sierpnia 1939) uzyskały akceptację *Niemiec dla opanowania państw bałtyckich. Łatwość z jaką Moskwa podporządkowała sobie jesienią 1939 Litwę, Łotwę, Estonię i wschodnie tereny *Polski (*Wojna obronna Polski), zachęciły *Stalina do nasilenia – wysuwanych od 1938 – roszczeń terytorialnych i politycznych pod adresem Finlandii. 14 października 1939 władze radzieckie przedstawiły stronie fińskiej listę żądań, która obejmowała: wydzierżawienie na 30 lat bazy wojskowej na Półwyspie Hanko, cesję fińskiej części Półwyspu Rybackiego w Arktyce, przesunięcie granicy na Przesmyku Karelskim na linię Koivisto–Vuoksi oraz przekazanie ZSRR wysp Suursaari, Lavansaari, Tytarsaari i Koivisto. Łącznie w ręce radzieckie przejść miało 2761 km2 terytorium fińskiego, w zamian za co Rosjanie proponowali przekazanie Finlandii 5529 km2 w Karelii Wschodniej. Rekompensata obejmowała jednak obszary o 111

znikomym znaczeniu strategicznym i gospodarczym, w związku z czym strona fińska – godząc się na pewne ustępstwa – usiłowała w czasie rokowań toczących się na przełomie października i listopada, przekonać Rosjan do rozwiązań kompromisowych. Zostały one jednak odrzucone przez Stalina, a 30 listopada wojska radzieckie zaatakowały Finlandię. Równocześnie Moskwa ogłosiła powstanie w nadgranicznym mieście Terijoki rządu ludowego, na którego czele stanął działacz *Międzynarodówki Komunistycznej Otto Kuusinen. Utworzony przez władze radzieckie rząd wezwał Finów do wypowiedzenia posłuszeństwa dotychczasowym władzom, a 2 grudnia podpisał w Moskwie traktat o przyjaźni i współpracy z ZSRR. Wezwania Kuusinena wywołały oburzenie Finów i pogłębiły jedynie ich wolę walki z agresywnym sąsiadem. Stalin rzucił przeciw Finlandii blisko 500 tys. żołnierzy, wyposażonych w 2000 czołgów i 500 samolotów. Finowie mogli temu przeciwstawić zaledwie 200 tys. żołnierzy, 60 czołgów i ok. 100 samolotów. Jednak mimo zdecydowanej przewagi Armia Czerwona nie była początkowo wstanie przełamać umocnień na Przesmyku Karelskim (Linia Mannerheima), a jej oddziały na froncie północnym poniosły liczne porażki w walkach z mniejszymi liczebnie oddziałami fińskimi (m.in. pod Hulkonniemi, Tolva järvi i Salla). Dużo radzieckich jednostek znalazło się w okrążeniu i poddawało się wojskom fińskim wraz z całym wyposażeniem bojowym, którego Finom bardzo brakowało. Stronie fińskiej sprzyjały ciężkie warunki zimowe (duże opady śniegu i silny mróz), które utrudniały Armii Czerwonej użycie ciężkiego sprzętu. Pomocy udzielały Finlandii państwa skandynawskie, *USA, *Wielka Brytania i *Francja. Planowano nawet wysłanie do Finlandii korpusu brytyjsko-francuskiego (w jego skład mieli także wejść żołnierze polscy), przeciw czemu jednak wystąpiły – jako kraje tranzytowe – Norwegia i *Szwecja, pragnące zachować neutralność. 11 lutego 1940, po zgromadzeniu dodatkowych sił pancernych i lotniczych, Rosjanie przełamali Linię Mannerheima w rejonie Lähde, na wschód od Summy. W tej sytuacji Finowie – których siły były już na wyczerpaniu – zdecydowali się na ustępstwa wobec ZSRR. Układ pokojowy, zawarty 12 marca 1940 w Moskwie, przyznał ZSRR cały Przesmyk Karelski z Wyborgiem, zachodnie i północne wybrzeża jeziora Ładoga z miastami Kexholm i Sortavala, szereg wysp w Zatoce Fińskiej, obszar na wschód od Märkäjärvi oraz fińskie części Półwyspu Rybackiego i Średniego. Finlandia zobowiązywała się ponadto wydzierżawić ZSRR na 30 lat Półwysep Hanko. Łącznie Finowie utracili na rzecz ZSRR ok. 38 tys. km2 (10% przedwojennego terytorium), na których mieszkało 450 tys. ludzi. Obronili jednak swoją suwerenność, bowiem rząd Kuusinena uległ rozwiązaniu. W walkach poległo blisko 25 tys. Finów, a 43 tys. zostało rannych. Straty radzieckie oficjalnie wyniosły ponad 48 tys. zabitych i 158 tys. rannych, ale w ocenie fińskiego naczelnego wodza marszałka Carla von *Mannerheima sięgały one 200 tys. poległych. Sukces Stalina w wojnie zimowej był wątpliwy. Zdołał co prawda osiągnąć nabytki terytorialne, ale ZSRR – jako agresor – został usunięty z *Ligi Narodów, a Armia Czerwona obnażyła swoje nie przygotowanie, nie będąc w stanie przez kilka miesięcy pokonać wielokrotnie słabszego przeciwnika. Przebieg tego konfliktu antycypował późniejsze porażki wojsk radzieckich w pierwszej fazie wojny (*Druga wojna światowa) z *Niemcami. (A.D.) FIUME RIJEKA – miasto w *Chorwacji nad Adriatykiem. Po *pierwszej wojnie światowej przynależność państwowa Fiume stała się przedmiotem sporu między *Włochami a *Jugosławią. 7 lutego 1919 na konferencji pokojowej w *Paryżu rząd włoski zażądał przyłączenia miasta do Włoch, argumentując, że większość jego mieszkańców to Włosi. Roszczenie to stało w sprzeczności z postanowieniami traktatu *londyńskiego z 1915, który nie umieszczał Fiume wśród włoskich nabytków terytorialnych po wojnie. Co więcej, przeciwko przyłączeniu miasta do Włoch stanowczo wystąpił prezydent *USA Woodrow *Wilson. Oburzeni jego postawą Włosi w kwietniu 1919 demonstracyjnie opuścili konferencję. Na wieści płynące z Paryża społeczeństwo włoskie zareagowało gwałtownym wzrostem nastrojów nacjonalistycznych (*Nacjonalizm). Powszechnie mówiono o konieczności zbrojnego zajęcia miasta. W Fiume doszło do starć między wysłanymi tam oddziałami alianckimi, a ludnością włoską. W tej atmosferze 12 września 1919 pisarz Gabriele *d’Annunzio wraz z 9 tys. ochotników włoskich dokonał zbrojnego zajęcia miasta, ogłaszając przyłączenie Fiume do Włoch. Akcję d’Annunzia poparli dowódcy armii włoskiej, ale zdystansował się od niej rząd, obawiając się poważnych reperkusji międzynarodowych. Niektórzy ochotnicy d’Annunzia otwarcie nawoływali do *marszu na Rzym i obalenia tchórzliwego rządu. Swoje rządy w Fiume ubarwił d’Annunzio bogatym rytuałem nacjonalistycznym, którego elementy znalazły się potem w symbolice faszystowskiej (*Faszyzm). 12 listopada 1920 rządy włoski i jugosłowiański podpisały w Rapallo traktat, na mocy którego Fiume zostało przekształcone w wolne i niepodległe państwo. d’Annunzio nie uznał traktatu, w efekcie czego rząd skierował przeciwko niemu oddziały wojska. Doszło do niewielkich starć zbrojnych i 25 grudnia 1920 oddziały rządowe opanowały miasto. d’Annunzio został aresztowany, lecz niebawem zwolniono go na mocy amnestii. Wybory do parlamentu fiumeńskiego z kwietnia 1921 dały przewagę partii autonomistów, a jej przywódca Riccardo Zanella, pomimo szerzącej się w mieście przemocy faszystowskiej, zdołał utworzyć rząd. 112

W marcu 1922 republikanie, faszyści i byli legioniści d’Annunzia obalili rząd Zanelli. Przywódcy autonomistów zmuszeni byli uciekać do Jugosławii, a w Fiume powstał rząd A. Depoli, który nie krył swoich chęci przyłączenia miasta do Włoch. Po dojściu do władzy Benito *Mussoliniego (październik 1922) rząd włoski podjął intensywne wysiłki zmierzające do zmiany statusu Fiume. Działania te stosunkowo szybko przyniosły pozytywne dla Włoch rezultaty. Zawarty 27 stycznia 1924 w Rzymie układ między Włochami a Jugosławią przyznał Fiume Włochom. Jugosławia w zamian otrzymała przedmieście Fiume - Susak. Po *drugiej wojnie światowej Fiume znalazło się w granicach Jugosławii, a po jej rozpadzie w 1991 – w granicach Chorwacji. (B.B.) FOCH FERDINAND (1851–1929) – francuski wojskowy, marszałek *Francji, *Polski i *Wielkiej Brytanii. Od dziecka marzył o karierze wojskowej. Wstąpił do armii po wybuchu wojny francusko-pruskiej 1870–71, lecz nie wziął udziału w walkach. Następnie ukończył szkołę artylerii, a w kilka lat później Wyższą Szkołę Wojenną. W latach 1887–91 Foch służył w pułku artylerii stacjonującym w jego rodzinnej miejscowości Tarbes, zaś okres 1891–95 spędził pracując w sztabie generalnym jako specjalista w dziedzinie artylerii. W 1895 został wykładowcą strategii i taktyki w Wyższej Szkole Wojennej, by w 1907 objąć komendanturę tej szkoły. Funkcję tą pełnił przez 4 lata. Od 1907 był generałem brygady, zaś awans na generała dywizji uzyskał w 1911, kiedy to objął dowództwo dywizji w Chaumont. W 1913 Foch był francuskim obserwatorem na manewrach armii niemieckiej. *Pierwsza wojna światowa zastała go w Nancy, gdzie dowodził 20 korpusem armii. We wrześniu 1914 Foch dowodził 9 armią w bitwie nad Marną, a w kilka tygodni potem koordynował obronę wojsk alianckich pod Ypres. W lipcu 1916 dowodził wojskami walczącymi nad Sommą. Następnie został wycofany z działań frontowych i objął kierownictwo biura studiów problemów międzysojuszniczych. W maju 1917 powołano go na stanowisko szefa sztabu generalnego armii francuskiej. Zwracał uwagę na konieczność powierzenia jednej osobie stanowiska dowódcy wszystkich sił sojuszniczych, co zapewniłoby zharmonizowanie działań. Idea ta została początkowo odrzucona. Powrócono do niej po sukcesach niemieckich w początkach 1918. 26 marca 1918 przedstawiciele rządów sprzymierzonych obradujący w Doullens powierzyli właśnie Fochowi naczelne dowództwo wszystkich wojsk koalicji. Foch początkowo postawił na taktykę defensywną, a w lipcu 1918, po przy byciu nowych oddziałów amerykańskich, przeprowadził dobrze przygotowaną ofensywę nad Marną, która zapoczątkowała serię zwycięstw aliantów, trwającą już praktycznie do chwili zawieszenia broni. Uchodzi więc powszechnie za jednego z głównych architektów zwycięstwa wojennego *Ententy. W dowód uznania w 1918 otrzymał tytuły marszałka Francji i Wielkiej Brytanii. Polska nadała mu godność marszałka w maju 1923 podczas jego pobytu w Warszawie. W trakcie rokowań pokojowych 1919–1920 (*Paryska konferencja) Foch zajmował twarde stanowisko wobec *Niemiec, uważając, iż odniesione zwycięstwo należy w pełni wykorzystać militarnie, politycznie i gospodarczo. W 1920 Foch wycofał się z życia publicznego. Zajął się pisaniem pamiętników, a także zasiadał w Akademii Francuskiej. Zmarł 20 marca 1929 w Paryżu. (B.B.) FORD GERALD (ur. 1913) – polityk, 38 prezydent *USA (w latach 1974–77). Urodził się w Omaha w stanie Nebraska. Początkowo nosił nazwisko Leslie King Jr., ale kiedy był 2-letnim chłopcem jego rodzice rozwiedli się. Matka ponownie wyszła za mąż, a ojczym dał mu swoje nazwisko. W 1935 Ford ukończył Uniwersytet Michigan, gdzie studiował ekonomię i nauki polityczne. W latach studenckich zasłynął jako wybitny gracz futbolowy na Uniwersytecie w Yale. Rozpoczął tam też studia prawnicze, które ukończył w 1941. W latach *drugiej wojny światowej służył w lotnictwie marynarki wojennej na Pacyfiku. W 1948 Ford wszedł do Izby Reprezentantów, wygrywając wybory w jednym z okręgów stanu Michigan. W Kongresie zasiadał nieprzerwanie przez 25 lat. Od 1965 był liderem frakcji republikańskiej w Kongresie. 12 października 1973, po rezygnacji podejrzewanego o korupcję wiceprezydenta Spiro I. Agnewa, prezydent Richard *Nixon powierzył Fordowi stanowisko wiceprezydenta. Kiedy z kolei 9 sierpnia 1974 uwikłany w aferę *Watergate Nixon był zmuszony podać się do dymisji, Ford został prezydentem. Był pierwszym w historii *Stanów Zjednoczonych tak wiceprezydentem, jak i prezydentem nie wyłonionym w drodze wyborów. W polityce wewnętrznej Ford koncentrował się na walce z inflacją i recesją, odnosząc na tym polu pewne sukcesy. Stosunki prezydenta ze zdominowanym przez demokratów Kongresem pozostawały złe, o czym świadczy fakt, iż zawetował on ponad 50 ustaw. Wiele wysiłku włożył w wygaszanie negatywnych skutków afery Watergate. Na arenie międzynarodowej Ford kontynuował politykę odprężenia (*Detente), dążąc do porozumienia z *ZSRR i Chinami. Odwiedził Chiny, a w listopadzie 1974 podpisał z radzieckim przywódcą Leonidem *Breżniewem układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (*Rozbrojeniowe układy). W lipcu 1975 złożył podpis pod Aktem Końcowym *KBWE. W 1975 administracja Forda nie potrafiła przeciwdziałać opanowaniu 113

Wietnamu Południowego (*Wietnamska wojna) i *Kambodży przez *komunistów. W wyborach prezydenckich 1976 Ford przegrał nieznacznie z kandydatem demokratów Jimmy *Carterem. (B.B.) FORMOZA *TAJWAN FRAKCJA CZERWONEJ ARMII (niem. Rote Armee Fraktion – RAF) – niemiecka, lewacka organizacja terrorystyczna (*Terroryzm), działająca od 1968 (pod nazwą RAF od 1970), kierowana początkowo przez Andreasa Baadera i Ulrike Meinhof (stąd inna nazwa RAF– grupa Baader-Meinhof). Pierwszą akcją Baadera było podpalenie wraz z Gudrun Ensslin w kwietniu 1968 domu towarowego we Frankfurcie nad Menem. W początkach 1970 ukrywający się Baader i Ensslin nawiązali kontakt z Ulrike Meinhof, co zakończyło proces formowania RAF. Aresztowany 3 kwietnia 1970 Baader, został 14 maja tego roku uwolniony po akcji RAF w Berlinie Zachodnim. Następnie grupa kierownicza RAF udała się na *Bliski Wschód, gdzie przeszła przeszkolenie terrorystyczne w obozach palestyńskich fedainów (*Organizacja Wyzwolenia Palestyny). Po powrocie, zgodnie z hasłem „Bomby przeciw aparatowi ucisku rzucamy również w świadomość mas”, RAF rozpoczęła ofensywę terrorystyczną wymierzoną w banki, urzędy państwowe, prawicowe wydawnictwa, amerykańskie placówki wojskowe. W czerwcu 1972 policja zdołała aresztować przywódców RAF: A.Baadera, U. Meinhof, Holgera Meinsa i Jana Carla Raspego. Uwięzienie terrorystów z tzw. twardego jądra RAF nie oznaczało jednak końca działalności tej organizacji. 10 listopada 1974 – w dzień po śmierci prowadzącego w więzieniu (wraz z innymi przywódcami RAF) głodówkę H. Meinsa – terroryści zamordowali przewodniczącego sądu okręgowego w Berlinie Zachodnim Günthera von Drenkmanna. W 1975 celem akcji RAF stało się doprowadzenie do uwolnienia 32 terrorystów przebywających w zachodnioniemieckich więzieniach. 27 lutego tego roku porwano przewodniczącego zachodnioberlińskiej CDU Petera Lorenza. Po umożliwieniu 6 więzionym terrorystom wyjazdu do Jemenu Południowego, Lorenz został zwolniony. Kiedy jednak komando RAF im. Holgera Meinsa opanowało 24 kwietnia 1975 ambasadę RFN w Sztokholmie, żądając uwolnienia kolejnych 26 terrorystów, w tym członków grupy kierowniczej, władze odmówiły, a policja szwedzka zdobyła szturmem budynek ambasady, aresztując 5 członków RAF (1 zginął). 21 maja 1975 w więzieniu Stammheim w Stuttgarcie rozpoczął się proces przywódców RAF, trwający blisko dwa lata. W jego trakcie U. Meinhof popełniła samobójstwo (9 maja 1976), zaś RAF kontynuowała prowadzenie akcji terrorystycznych (m.in. 1 czerwca 1976 dokonała ataku bombowego na siedzibę dowództwa armii USA we Frankfurcie n. Menem, a 7 kwietnia 1977 zamordowała prokuratora generalnego RFN Siegfrieda Bubacka). 28 kwietnia 1977 Baader, Ensslin i Raspe zostali skazani na karę dożywotniego więzienia. W ramach akcji odwetowej 30 lipca tego roku RAF zabiła – po nieudanej próbie porwania – dyrektora Dresdner Bank Jürgena Ponto, a 5 września porwała prezesa Federalnego Związku Przemysłu Niemieckiego (BDI) i Zjednoczenia Pracodawców (BDA) Hansa Martina Schleyera. W zamian za jego uwolnienie zażądano zgody na wyjazd za granicę 11 więzionych terrorystów, w tym trzech z twardego jądra RAF. W trakcie przedłużających się negocjacji z rządem, wspierający RAF terroryści arabscy porwali 13 października samolot Lufthansy z 87 pasażerami, uprowadzając go do stolicy Somalii Mogadiszu. Pięć dni później niemiecka jednostka antyterrorystyczna GSG9 zdobyła samolot, uwalniając więzionych pasażerów. Tej samej nocy, w niejasnych okolicznościach, popełnili samobójstwo w więzieniu w Stammheim Baader, Ensslin i Raspe, zaś 19 października znaleziono w Miluzie (Francja) ciało Schleyera. Po 1977 działalność RAF osłabła, nie wygasła jednak całkowicie. Dla przykładu, 10 października 1986 Komando Ingrid Schubert zamordowało w Bonn dyrektora departamentu MSZ Gerolda von Braunmühla, a30listopada 1989 w Bad Homburg ofiarą Komanda Wolfgang Beer padł rzecznik Deutsche Bank Alfred Herrhausen. Ostatni spektakularny zamach RAF miał miejsce 1 kwietnia 1991, kiedy członkowie Komanda Ulrich Wessel zastrzelili dyrektora berlińskiego Urzędu Powierniczego Detlera Rohweddera, który kierował procesem prywatyzacji 8 tys. przedsiębiorstw z terenu byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej (*Niemcy). W 1990 wyszły na jaw fakty wspierania RAF przez wschodnioniemiecką policję polityczną Stasi, a kilku poszukiwanych od lat członków tej organizacji aresztowano na terenie byłej NRD. W latach 90-tych przejawy aktywności RAF były coraz słabsze. 13 kwietnia 1992 poinformowano o zaprzestaniu organizowania zamachów na ludzi, a 28 marca 1993 wysadzono w powietrze pusty gmach nowego, supernowoczesnego więzienia w Weiterstadt (Hesja). Wreszcie 20 kwietnia 1998 ukazał się komunikat o rozwiązaniu organizacji. (A.D.) FRANCJA – państwo europejskie o powierzchni 551,5 tys. km2 i liczbie ludności wynoszącej 58,6 mln w 1999 r. W dwudziestowiecznej historii Francji wyróżnić można cztery główne okresy: III REPUBLIKA 1870– 1940 Ustanowiona została po klęsce Francji w wojnie z Prusami (1870–71), w wyniku której utraciła Alzację i Lotaryngię. Pierwsze lata III Republiki upłynęły pod znakiem walki obozu liberalno-republikańskiego z *socjalistami (Komuna Paryska 1871) i monarchistami. W 1875 uchwalona została konstytucja III Republiki, 114

która czyniła z Francji republikę parlamentarną. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament składający się z Izby Deputowanych i Senatu, zaś władza wykonawcza należała do wybieranego przez parlament prezydenta oraz powoływanego przez niego rządu. W praktyce dominującą instytucją władzy był parlament. Życie polityczne cechowało się postępującą destabilizacją, co było konsekwencją poważnych rozbieżności między partiami politycznymi. Stąd też częstym zjawiskiem były kryzysy gabinetowe i zmiany rządu. W latach 1875–1914 przeciętny czas funkcjonowania rządu wynosił 9 miesięcy. Bardzo głośną aferą polityczną III Republiki była tzw. sprawa Dreyfusa. W 1894 francuski oficer żydowskiego pochodzenia Alfred Dreyfus został oskarżony o szpiegostwo na rzecz *Niemiec i skazany na dożywotnią deportację do Gujany. Po 5 latach Dreyfusa ułaskawiono, a w 1906 całkowicie zrehabilitowano. Sprawa Dreyfusa na długie lata podzieliła Francję, stając się przedmiotem sporu między *lewicą a prawicą. W okresie ostatnich dwudziestu lat XIX stulecia i w pierwszej dekadzie XX wieku Francja uzyskała wiele posiadłości kolonialnych (*Francuskie kolonie), stając się drugim, po *Wielkiej Brytanii (*Brytyjskie kolonie) mocarstwem kolonialnym. Francja wyszła zwycięsko z *pierwszej wojny światowej i na mocy traktatu *wersalskiego z 1919 odzyskała Alzację i Lotaryngię. W latach 1923–25 okupowała Zagłębie Ruhry, aby wymusić na rządzie niemieckim poszanowanie traktatów powojennych. W okresie międzywojennym głos Francji bardzo liczył się w Europie i w świecie. Wytyczną polityki kraju była nieufność wobec Niemiec, którym Paryż zarzucał skłonności rewanżystowskie. Francja patronowała próbom budowy systemu bezpieczeństwa europejskiego (m.in. *Mała Ententa czy Pakt *Wschodni). Podobnie jak i w okresie przedwojennym nie było stabilności w polityce wewnętrznej. Rządy zmieniały się jak w kalejdoskopie, w okresie 1918–40 gabinet średnio pracował jedynie 6 miesięcy. Po napaści Niemiec na *Polskę (*Wojna obronna Polski), 3 września 1939 Francja wypowiedziała III Rzeszy wojnę (*Druga wojna światowa), lecz nie przystąpiła do działań zbrojnych. Po klęsce Francji w wojnie z Niemcami (czerwiec 1940) i proklamowaniu przez marszałka Philippe *Pétaina satelickiego Państwa Francuskiego ze stolicą w Vichy, III Republika przestała istnieć. PAŃSTWO FRANCUSKIE VICHY Zgromadzenie Narodowe zebrane 10 lipca 1940 w Vichy upoważniło (569 głosów za, 80 przeciw 17 wstrzymujących się) marszałka Pétaina do ogłoszenia nowej konstytucji. Tego samego dnia Pétain unieważnił konstytucję z 1875 i ogłosiwszy się głową Państwa Francuskiego, przypisał sobie pełnię uprawnień ustawodawczych, wykonawczych oraz naczelne dowództwo nad armią. W ten sposób Pétain rozpoczął budowanie w nie okupowanej przez Niemców części Francji specyficznego ustroju politycznego charakteryzującego się hierarchizmem, autorytaryzmem i paternalizmem. Ustrój ten przeszedł do historii pod nazwą reżimu Vichy. Pétain deklarował się jako przeciwnik starej polityki z okresu III Republiki, wypowiadając walkę partiom politycznym i parlamentaryzmowi, które w jego przekonaniu umożliwiały władzę nad Francją masonerii i międzynarodowemu kapitałowi. Proklamowano rewolucję narodową i społeczną, która miała uczynić z Francji wspólnotę pracy, czyli państwo wolne od niesprawiedliwości kapitalizmu i walki klas. Ideową podstawą tak pojmowanego państwa miała być triada: praca, ojczyzna, rodzina. Wszystko to w sumie tworzyło w sferze polityczno-społecznej strukturę o charakterze korporacyjnym (*Korporacjonizm). W istocie reżim Vichy był formacją marionetkową, w pełni podporządkowaną III Rzeszy, a w sensie wyznawanej i praktykowanej ideologii odwoływał się do *nacjonalizmu i ksenofobii. W listopadzie 1942, po wylądowaniu w Afryce Północnej wojsk angielskich i amerykańskich, również na tzw. wolną część Francji rozciągnięta została okupacja niemiecka. Po wylądowaniu w czerwcu 1944 aliantów w Normandii (*Normandzka operacja) i wyzwoleniu w sierpniu Paryża, członkowie władz Vichy na czele z Pétainem razem z hitlerowcami (*NSDAP) wycofali się do niemieckiego miasta Sigmaringen, gdzie powołali rząd emigracyjny. IV REPUBLIKA 1946–1958 Po zakończeniu *drugiej wojny światowej społeczeństwo francuskie stanęło przed wyborem – czy kontynuować formy instytucjonalne III Republiki, czy też zbudować nowy system polityczny? W referendum z 21 października 1945 aż 96,4 proc. Francuzów opowiedziało się przeciwko III Republice. Zgromadzenie Narodowe w kwietniu 1946 zakończyło prace nad projektem konstytucji. Jednakże projekt ten został odrzucony przez społeczeństwo w referendum z 5 maja. Nowo wybrany parlament przystąpił do opracowywania następnego projektu konstytucji. 13 października nowy projekt został przyjęty w referendum (9 mln za, 7,8 mln przeciw i 7,8 mln wstrzymujących się). Z chwilą wejścia konstytucji w życie, co nastąpiło 27 października, narodziła się IV Republika Francuska. Jej ustrój polityczny opierał się na rozwiązaniach systemu parlamentarno-gabinetowego. Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu, składającego się ze Zgromadzenia Narodowego i Rady Republiki (ta druga izba posiadała bardzo ograniczone kompetencje), natomiast władza wykonawcza spoczywała w gestii wybieranego przez parlament prezydenta i rządu, na czele którego stał premier. W praktyce prezydent wykonywał jedynie funkcje reprezentacyjne, a władzę wykonawczą realizowali członkowie gabinetu. W życiu politycznym brakowało stabilizacji – w okresie 12 lat istnienia IV Republiki działały aż 24 115

rządy. Funkcjonujący parlamentaryzm oraz wszechwładzę partii politycznych ostro napiętnował generał Charles *de Gaulle, który w okresie IV Republiki zupełnie wycofał się z aktywnego życia politycznego. Zasiadający w pierwszych powojennych gabinetach *komuniści zostali definitywnie odsunięci od udziału w rządach w 1947. W dwa lata później Francja znalazła się w gronie założycieli *NATO, a w 1957 współtworzyła *Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Kraj ten odegrał wybitną rolę w procesie integracji politycznej i ekonomicznej Europy Zachodniej, a na tym polu szczególne zasługi położył francuski polityk Robert *Schuman. W latach pięćdziesiątych Francja stanęła w obliczu silnych dążeń niepodległościowych (*Dekolonizacja) wielu swych kolonii (*Francuskie kolonie). Po klęsce zadanej wojskom francuskim przez Wietnamczyków pod Dien Bien Phu w 1954 (*Indochińska wojna), Paryż musiał rozstać się z marzeniami o za chowaniu Indochin. Na mocy układów genewskich z lipca 1954 Francja uznała niepodległość Wietnamu, Laosu (*Laotański konflikt) i *Kambodży. 1 listopada 1954 wybuchło w Algierii antyfrancuskie powstanie, które dało początek długiej wojnie (*Algierska wojna). W 1955 Francja zmuszona była uznać niepodległość Maroka i *Tunezji. Nieudana ekspedycja wojskowa francusko-brytyjska (*Arabsko-izraelskie wojny) w strefie Kanału Sueskiego (31 październik – 7 listopad 1956) zaogniła już i tak napiętą sytuację polityczną we Francji. Instytucje IV Republiki wykazywały całkowitą bezradność wobec potęgującego się kryzysu algierskiego. Po czterech latach wojny władze francuskie zaczęły rozważać możliwość nawiązania rozmów pokojowych z powstańcami algierskimi. W odpowiedzi na to stacjonujące w Algierii wojska francuskie wypowiedziały rządowi posłuszeństwo. W tej sytuacji 1 czerwca 1958 urząd premiera powierzono de Gaulle’owi, a jego rząd wyposażony został w nadzwyczajne pełnomocnictwa, w tym również w prawo opracowania projektu nowej konstytucji. Przyjęcie przez społeczeństwo w referendum 28 września 1958 gaullistowskiej konstytucji (17, 6 mln za, tylko 4,6 mln przeciw), oznaczało kres istnienia IV Republiki i rozpoczęcie ery V Republiki. V REPUBLIKA - OD 1958 Konstytucja V Republiki uczyniła z prezydenta najważniejszą instytucję systemu politycznego, zrywając w ten sposób z tradycjami III i IV Republiki. Prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów. Konstytucja z 1958 poważnie ograniczyła, nawet w zakresie ustawodawstwa, uprawnienia parlamentu, składającego się ze Zgromadzenia Narodowego i Senatu. Pod rządami *de Gaulle’a, który w styczniu 1959 został prezydentem, uporano się z problemem *francuskich kolonii. W 1960 przyznała niepodległość posiadłościom w czarnej Afryce (*Dekolonizacja). W lipcu 1962 uznała niepodległą Algierię (*Algierska wojna). De Gaulle kilka razy wyszedł obronną ręką z zamachów na jego życie organizowanych przez *OAS. Natychmiast po dojściu do władzy generał zainicjował program budowy francuskich sił nuklearnych (Force de Frappe). Już w 1960 Francja przeprowadziła na Saharze pierwszą eksplozję atomową, stając się tym samym posiadaczką broni nuklearnej. W styczniu 1963 de Gaulle i kanclerz RFN (*Niemcy) Konrad *Adenauer podpisali traktat o współpracy francusko-niemieckiej. W wyborach prezydenckich z 1965 generał pokonał *socjalistę Françoisa *Mitterranda, zdobywając w drugiej turze 56% głosów. W marcu 1966 Francja wycofała się z wojskowych struktur *NATO, gdyż de Gaulle uważał, iż organizacja ta zdominowana jest przez żywioł anglosaski. W maju 1968 Paryż był widownią burzliwych manifestacji studenckich, którym towarzyszyły starcia z policją (*Studencka rewolta). Protestowano wówczas także i przeciwko de Gaulle’owi pod hasłem: „Dziesięć lat – to wystarczy!” Wybory parlamentarne z czerwca przyniosły jednak triumfalne zwycięstwo ruchowi gaullistowskiemu. De Gaulle zrezygnował z prezydentury 28 kwietnia 1969, po tym jak dzień wcześniej w referendum 53% Francuzów wypowiedziało się przeciwko jego propozycjom w sprawie reformy Senatu i regionów. Drugim prezydentem V Republiki został Georges *Pompidou. Po jego śmierci w 1974 na kolejnego prezydenta wybrano Valery’ego *Giscarda d’Estaing. Następne wybory prezydenckie z 1981 wyniosły do władzy Mitterranda. Wybory parlamentarne zakończyły się również wygraną socjalistów, którzy po objęciu rządów upaństwowili pięć kluczowych gałęzi przemysłu oraz większość banków. Reformy te nie dały pozytywnych efektów i po kilku latach socjaliści zmuszeni byli wycofać się z nich. Po przegraniu przez partię socjalistyczną wyborów parlamentarnych w 1986, władzę we Francji na dwa lata przejęła koalicja ugrupowań mieszczańskich. W 1988 Mitterrand ponownie zwyciężył w wyborach prezydenckich, a przedterminowe wybory do Zgromadzenia Narodowego z tego roku znów wyniosły do władzy socjalistów. Wybory parlamentarne przeprowadzone w marcu 1993 przyniosły im jednak druzgocącą porażkę i do władzy powróciła zdominowana przez gaullistów prawica dysponująca bezwzględną większością mandatów. W wyborach prezydenckich w maju 1995 wygrał przywódca gaullistów Jaques *Chirac, który został piątym prezydentem V Republiki. Za jego prezydentury dała się odczuć tendencja wiodąca do zacieśnienia współpracy wojskowej Francji d innymi krajami zachodnimi, a zwłaszcza ze *Stanami Zjednoczonymi, co stanowiło zerwanie z realizowaną dotychczas polityką. Wyrazem tego było m.in. ogłoszenie przez Chiraca w czerwcu 1996 częściowego powrotu Francji do struktur wojskowych *NATO. Spowodowało to, że po raz pierwszy od 116

30 lat w pracach Komitetu Wojskowego NATO zaczął uczestniczyć francuski minister obrony. W 1997 doszło we Francji do przedterminowych wyborów parlamentarnych, które dość niespodziewanie przyniosły sukces *lewicy. Premierem został socjalista Lionel Jospin, a Francja weszła znów w okres cohabitation oznaczający stan, w którym urzędujący prezydent i premier wywodzą się z konkurencyjnych obozów politycznych. (B.B) (M.B) FRANCO FRANCISCO (1892–1975) – hiszpański wojskowy i polityk, sprawujący dyktatorskie rządy przez blisko 40 lat. Urodził się w El Ferrol w rodzinie oficera marynarki wojennej. W 1907, jako 15-letni młodzieniec wstąpił do Akademii Wojsk Lądowych w Toledo, którą ukończył po 3 latach w randze podporucznika. W 1912 zgłosił się na ochotnika do służby w Maroku. Od początku zyskał sobie opinię wzorowego oficera. Wyróżniał się odwagą w walkach z arabskimi powstańcami i nieprzeciętnymi talentami dowódczymi. Dzięki temu szybko awansował. W wieku 22 lat był już kapitanem, a w rok później majorem (najmłodszym w całej armii). W 1916 w jednej z potyczek Franco został ciężko ranny, co zmusiło go do powrotu do Hiszpanii. Po rekonwalescencji skierowano go do brygady piechoty stacjonującej w Oviedo. W 1920 niezadowolony z mało atrakcyjnej służby garnizonowej Franco zgłosił się do nowo uformowanej Hiszpańskiej Legii Cudzoziemskiej, obejmując stanowisko dowódcy pierwszego batalionu. W latach 1921–26 Legia przebywała w Maroku, gdzie walczyła z rebelią *Abd el Krima (*Rifeńska Republika). W 1923 Franco objął dowództwo nad wszystkim formacjami Legii. Przeprowadził w Maroku wiele udanych operacji bojowych, ugruntowując swą sławę znakomitego dowódcy. W lutym 1926 w wieku 34 lat został najmłodszym generałem w wojsku hiszpańskim. W 1927 objął komendanturę Generalnej Akademii Wojskowej w Saragossie, którą zorganizował na rozkaz dyktatora Miguela *Primo de Rivery. Na tym stanowisku pozostawał do 1931, wychowując kadetów w duchu patriotyzmu, poszanowania monarchii i tradycji hiszpańskiego oręża. Franco był ceniony na dworze królewskim, czego wyraz stanowiło to, iż 4 czerwca 1929 z rąk króla *Alfonsa XIII otrzymał najwyższe hiszpańskie odznaczenie bojowe oraz tytuł Kawalera Sypialni, awansując tym samym do grona najbardziej szanowanych osobistości w królestwie. Po upadku w kwietniu 1931 monarchii w Hiszpanii rząd republikański rozwiązał prowadzoną przez Franco Generalną Akademię Wojskową. Samego Franco, po długim namyśle, pozostawiono w armii, lecz w sporządzonym przez ministerstwo wojny rankingu generałów zajmował jedno z ostatnich miejsc. W1931 został skierowany jako komendant do prowincjonalnego garnizonu piechoty w La Corunie. Notowania Franco wzrosły, gdy w sierpniu 1932 zdystansował się od zainicjowanego w Sewilli przez grupę konserwatywnych wojskowych buntu, mającego na celu obalenie rządu. W następstwie tego w marcu 1933 objął dowództwo ważnego garnizonu na Balearach. W 1934 po wyborach wygranych przez prawicę Franco objął funkcję tym czasowego doradcy przy sztabie generalnym. W październiku tego roku, opracowaną przez niego, strategią działania posłużono się przy dławieniu anty rządowego powstania w Asturii, kierowanego przez *socjalistów i *anarchistów. W lutym 1935 Franco został mianowany dowódcą wojsk hiszpańskich w Maroku. Nie zabawił tam jednak długo, bowiem w maju przyjął propozycję objęcia funkcji szefa sztabu generalnego armii hiszpańskiej. Wybory parlamentarne z lutego 1936 wyniosły do władzy w Hiszpanii *lewicowy Front Ludowy. Sytuacja polityczna w kraju uległa gwałtownemu zaostrzeniu. *Prawica domagała się od Franco, aby, jako szef armii, unieważnił wyniki głosowania i ogłosił stan wojenny. Generał nie tylko odmówił, ale niespodziewanie zaoferował swe usługi przywódcy republikanów Manuelowi Azanie (1880–1940). Azana ofertę tę odrzucił, a na do datek pozbawił Franco funkcji szefa sztabu, uznając go za eksponenta sił nacjonalistycznych (*Nacjonalizm). To spowodowało, iż głęboko dotknięty Franco zraził się całkowicie do obozu republikańskiego. Objął dowództwo małego garnizonu na wyspie Teneryfie, skąd obserwował rozwój wydarzeń w pogrążającym się w chaosie kraju. Rozmaici wojskowi spiskowcy zabiegali o jego poparcie, ale Franco długo nie mógł zdecydować się na wy stąpienie przeciwko rządowi. Wreszcie w lipcu 1936 poparł bunt wojsk stacjonujących w Maroku i przejął nad nimi dowództwo. Rozgorzała krwawa *hiszpańska wojna domowa. 29 września 1936 Franco został ogłoszony generalissimusem sił zbrojnych, a także szefem rządu. 1 października sam proklamował się głową nacjonalistycznego państwa hiszpańskiego i powołał tzw. techniczną juntę państwową, która stała się czymś w rodzaju rządu tymczasowego. Franco, który nigdy w przeszłości nie sprawował jakichkolwiek funkcji politycznych, teraz szybko objawił się jako sprawny i zdecydowany przywódca polityczny. Instrumentem jego władzy poza armią była powołana do życia w kwietniu 1937 *Falanga Hiszpańska, łącząca w swej ideologii pewne wątki zaczerpnięte z *faszyzmu z tradycjami hiszpańskiego *nacjonalizmu. W kwietniu 1939 cały kraj znalazł się pod kontrolą wojsk Franco, którym wydatnego wsparcia podczas wojny domowej udzieliły nazistowskie *Niemcy i faszystowskie *Włochy. Po wybuchu *drugiej wojny światowej Franco ogłosił neutralność Hiszpanii, aczkolwiek propaganda hiszpańska deklarowała się po stronie państw „Osi” (*Oś 117

Rzym–Berlin–Tokio). Adolfowi *Hitlerowi mimo wielokrotnych prób i wysiłków nie udało się zmienić neutralnego stanowiska Franco. Jedynym wyłomem w tym podejściu było wysłanie przez hiszpańskiego dyktatora na front wschodni 14-tysięcznej Błękitnej Dywizji — 8 tys. jej członków poległo, głównie pod Leningradem (*Leningradu obrona), co Franco uzasadnił koniecznością walki z ateistycznym *komunizmem. Po wojnie Hiszpania, uznana za państwo faszystowskie, znalazła się w trudnej sytuacji i była bojkotowana przez społeczność między-narodową. Z czasem bojkot ten ustał, ponieważ państwa zachodnie uznały antykomunistycznie nastawionego Franco za potencjalnego sojusznika. Do czasu swej śmierci (20 listopada 1975) Franco realizował w Hiszpanii dyktaturę personalną, koncentrując w swych rękach wszystkie najważniejsze funkcje polityczne. Był głową państwa, premierem (do 1973), zwierzchnikiem sił zbrojnych oraz przywódcą Falangi. Po restytucji monarchii w marcu 1947 przejął też obowiązki regenta. Absolutną władzę Franco symbolizował przysługujący mu tytuł caudillo (wódz) (M.B.) FRANCUSKA UNIA (fr. Union Franaise) – wspólnota *Francji i jej posiadłości zamorskich, kolonialnych (*Francuskie kolonie) i zależnych. Utworzona została na pod sta wie konstytucji z 1946. Unia Francuska miała składać się z trzech grup administracyjnych: (1) Terytoriów bezpośrednio należących do Francji (departamentów zamorskich: Gwadelupy, Gujany, Martyniki, Reunionu, Algierii i Sahary; terytoriów zamorskich: Francuskiej Afryki Zachodniej i Równikowej, Komorów, Madagaskaru, Nowej Kaledonii, Polinezji Francuskiej, Saint Pierre i Miquelon, Somali Francuskiego); (2) Państw stowarzyszonych (*Kambodża, Laos, Wietnam, Maroko, *Tunezja) i (3) Terytoriów stowarzyszonych (Kamerun, Togo – mandaty *Ligi Narodów, później terytoria powiernicze *Organizacji Narodów Zjednoczonych). Kambodża, Wietnam i Laos weszły do Unii po podpisaniu w 1949 specjalnych układów, natomiast Tunezja i Maroko odmówiły przystąpienia i w 1956 uzyskały całkowitą niepodległość. Organami Unii były: Wysoka Rada, złożona z przedstawicieli wszystkich członków Unii; Prezydent, którym był z urzędu prezydent Francji; Zgromadzenie, składające się w połowie z delegatów Francji, wybranych przez jej Zgromadzenie Ogólne, a w połowie przez przedstawicieli parlamentów pozostałych członków Unii. W 1958, po zmianie konstytucji, Unia Francuska została zlikwidowana, a w jej miejsce utworzono Wspólnotę Francuską (Communauté Française). Wspólnota Francuska objęła: 1. Departamenty zamorskie (Algieria do 1962, Sahara do 1962, Gwadelupa, Gujana, Reunion, Martynika); 2. Terytoria zamorskie (Nowa Kaledonia, Komory, Polinezja Francuska, Saint Pierre i Miquelon, Somali); 3. Terytoria powiernicze *ONZ (Togo, Kamerun) i autonomiczne republiki powstałe w 1958 w rezultacie referendum, którym w 1960 przyznano niepodległość (Czad, Dahomej, Gabon, Górna Wolta, Kongo-Brazzaville, Madagaskar, Mauretania, Niger, Senegal, Sudan Francuski, Wybrzeże Kości Słoniowej). Ponieważ zasady statutu Wspólnoty określone przez konstytucję nie weszły w życie, wzajemne stosunki między państwami Wspólnoty układają się w oparciu o dwu lub wielostronne umowy. (A.D.) FRANCUSKIE KOLONIE – terytoria w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej o łącznej powierzchni 10,6 mln km2, zamieszkałe przez 55,5 mln ludzi (1914). Posiadłości zamorskie *Francji, poza opanowaną wcześniej Algierią, Wybrzeżem Kości Słoniowej, Gujaną i wyspami na Morzu Karaibskim, zostały zdobyte w drugiej połowie XIX w. Ich trzon u progu XX w. stanowiły następujące obszary: w Afryce: *Tunezja (ostatecznie podbita w1881), Mauretania (1893), Senegambia (1883), Gwinea (1891), Niger (1894), Czad (1894), Kongo Francuskie (1880), Ubangi-Szari (1894), Madagaskar (1896), Somali Francuskie (1888); w Azji – Kochinchina (1863), *Kambodża (1863), Laos (1886), Annam (1885), Tonkin (1883). Kolonie w Azji nazwano Indochinami Francuskimi, natomiast na obszarze Wybrzeża Kości Słoniowej, Senegambii, Gwinei, Nigru i Mauretanii utworzono w 1895 Francuską Afrykę Zachodnią. Z kolei obszar Czadu, Konga Francuskiego i Ubangi-Szari został w 1910 połączony we Francuską Afrykę Równikową. W 1912, po ostrych zatargach z *Niemcami (*Marokańskie kryzysy), Francuzi ustanowili ostatecznie swój protektorat nad Marokiem. W zamian Niemcy uzyskały część Konga Francuskiego. Nowe ziemie – Liban, Syria oraz część Togo i Kamerunu – dostały się pod władanie Paryża po *pierwszej wojnie światowej kosztem *Turcji i Niemiec, jako tzw. mandaty *Ligi Narodów. Kryzys francuskiego imperium kolonialnego rozpoczął się w latach *drugiej wojny światowej, a jego rozpadu nie było w stanie powstrzymać utworzenie w 1946 *Unii Francuskiej, która miała zorganizować na nowych zasadach stosunki między metropolią i jej posiadłościami. Jako pierwsze uzyskały niepodległość Syria (formalnie w 1941, faktycznie w 1946) i Liban (1943). Wietnam, Laos i *Kambodża zerwały ostatecznie z zależnością od Francji w 1954, po ośmioletniej wojnie *indochińskiej. W 1956 zaczęły się kurczyć francuskie posiadłości w Afryce. Niepodległymi państwami stały się wówczas Maroko (2 marca) i *Tunezja (20 marca), w1958 Gwinea (2 października), zaś w 1960 dołączyły do nich: Kamerun (1 stycznia), Togo (27 kwietnia), Sudan Francuski – obecnie Mali (20 czerwca), Madagaskar (26 czerwca), Dahomej – obecnie Benin (1 sierpnia), Niger (3 sierpnia), Górna Wolta – obecnie Burkina Faso (5 sierpnia), Wybrzeże 118

Kości Słoniowej (7 sierpnia), Czad (11 sierpnia), Republika Środkowoafrykańska (13 sierpnia), Kongo Francuskie (15 sierpnia), Gabon (17 sierpnia), Senegal (20 sierpnia), Mauretania (28 listopada). Jeszcze w 1954 wybuchło w Algierii powstanie antyfrancuskie, które zapoczątkowało trwającą do 1962 wojnę *algierską. Zakończyła ją zgoda Paryża na proklamowanie niepodległości tego kraju, co nastąpiło 3 lipca 1962. Jako ostatnie kolonie francuskie w Afryce suwerenność uzyskały: 6 lipca 1975 Komory i 27 czerwca 1977 Somali Francuskie (od referendum z 19 marca 1967 - Francuskie Terytorium Afarów i Issów) – obecnie Dżibuti. Z większością dawnych posiadłości Francja utrzymuje dobre stosunki, które często przybierają formę pomocy gospodarczej i militarnej (np. konflikt *czadyjski). Obecnie Francja posiada poza obszarem Europy terytoria o łącznej powierzchni 157,1 tys. km2. Największa jest Gujana Francuska, zajmująca obszar 91 tys. km2. Obok niej departamentami zamorskimi Francji są: Gwadelupa, Martynika i Reunion. Status terytoriów zamorskich posiadają: *Nowa Kaledonia, Polinezja Francuska, Wallis i Futuna, natomiast zbiorowości terytorialnych: St. Pierre i Miquelon oraz Majotta; odrębną jednostkę tworzą Francuskie Ziemie Polarne. W latach osiemdziesiątych, w Nowej Kaledonii nasiliła się działalność separatystycznego ruchu ludności autochtonicznej (Kanaków), dążących do uzyskania niepodległości. Nie znalazła ona jednak poparcia wśród innych mieszkańców wysp, w tym zwłaszcza Europejczyków stanowiących 37% obywateli. W przeprowadzonym 13 września 1987 referendum, przy frekwencji wynoszącej 59%, aż 98% jego uczestników opowiedziało się za dalszą przynależnością Nowej Kaledonii do Francji. Ponieważ rezultaty referendum były kwestionowane, 26 czerwca 1988 władze francuskie podpisały z przywódcami niepodległościowej partii FLNKS porozumienie na mocy którego w 1998 zostanie przeprowadzone kolejne referendum w sprawie statusu Nowej Kaledonii. (A.D.) FUTBOLOWA WOJNA 1969 – kilkudniowy konflikt zbrojny pomiędzy Salwadorem i Hondurasem (14–18 lipiec 1969). 8 i 15 czerwca 1969 drużyny Hondurasu i Salwadoru rozegrały dwa mecze piłkarskie, których stawką był awans do finałowych rozgrywek o mistrzostwo świata. Oba mecze toczyły się w bardzo nerwowej atmosferze, często dochodziło do spięć między zawodnikami, wybuchały także bójki na trybunach pomiędzy kibicami obu drużyn. Po meczach nastąpiło gwałtowne zaostrzenie się stosunków politycznych między Salwadorem a Hondurasem. W Salwadorze doszło do masowych demonstracji ulicznych przeciwko Hondurasowi. Mnożące się w następnych dniach incydenty graniczne spowodowały zerwanie salwadorskohonduraskich stosunków dyplomatycznych. Rząd Salwadoru na forum międzynarodowym oskarżył Honduras o praktyki ludobójcze wobec chłopów salwadorskich, których 300 tys. nielegalnie osiedliło się w latach wcześniejszych na ziemi honduraskiej. 14 lipca 1969 armia salwadorska przekroczyła granicę Hondurasu. Wybuchły krwawe pięciodniowe walki, w których zginęło około 3 tys. ludzi. Intensywna akcja mediacyjna *Organizacji Państw Amerykańskich (OPA) doprowadziła do przerwania działań zbrojnych 18 lipca. Oddziały salwadorskie opuściły Honduras dwa tygodnie później. Napięcie między obu państwami utrzymywało się jeszcze przez pewien czas, a wyrazem tego były wybuchające stale do 1972 incydenty graniczne. (M.B.) GANDHI INDIRA (1917–1984) – indyjski polityk, córka Jawaharlala *Nehru. Wykształcenie zdobywała w Szwajcarii i *Wielkiej Brytanii. W 1939 przystąpiła do *Indyjskiego Kongresu Narodowego. Podczas *drugiej wojny światowej została przez Brytyjczyków aresztowana i spędziła w więzieniu ponad rok. W 1942 poślubiła adwokata i dziennikarza F. Gandhiego (nie był on spokrewniony z Mahatmą *Gandhim). Po uzyskaniu przez *Indie niepodległości, Indira Gandhi rozpoczęła szybką karierę polityczną u boku swego ojca, stając się niebawem jedną z czołowych postaci Kongresu (*Indyjski Kongres Narodowy). Wdową została w 1959. Po śmierci ojca w 1964 Indira Gandhi weszła do rządu, gdzie objęła stanowisko ministra informacji. W 1966 wygrała rywalizację o przywództwo w Kongresie, co umożliwiło jej uzyskanie fotela premiera. Ambicją Indiry Gandhi stało się przekształcenie Indii w regionalne mocarstwo azjatyckie. Zainicjowała program badań nad energią nuklearną, twierdząc, że będzie ona wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Niemniej jednak w 1974 Indie dokonały udanej podziemnej eksplozji nuklearnej, dzięki temu weszły do klubu mocarstw atomowych. Indira Gandhi wiele uwagi poświęcała umacnianiu władzy centralnej, zwalczała tendencje odśrodkowe i doprowadziła do ograniczenia pozycji maharadżów. Przeprowadziła reformę rolną, a także opracowała plan industrializacji kraju. Chcąc przeciwdziałać szybkiemu wzrostowi ludności, zainicjowała rygorystyczne programy kontroli urodzeń, co podważyło jej autorytet wśród niektórych warstw społeczeństwa. Wszystkie te posunięcia nie były jednak w stanie rozwiązać dramatycznych problemów niedorozwoju Indii i wszechobecnej w tym kraju nędzy. Charyzmatyczna Indira Gandhi słynęła ze zdecydowania, dlatego też nazywano ją nawet „jedynym mężczyzną wśród starych kobiet Kongresu”. Szanowała demokrację, ale tylko wtedy, gdy nie naruszało to jej władzy. W czerwcu 1975 sąd uznał ją winną nadużyć wyborczych i postanowił, że ma się wycofać na 6 lat z życia publicznego. W odpowiedzi Indira Gandhi wprowadziła stan wyjątkowy 119

(1975–77) i wydała decyzję o aresztowaniu 676 opozycjonistów, utrzymując, iż podsycają oni napięcia społeczne. Korzystając wówczas z poparcia partii komunistycznej (*Komunizm) w parlamencie, rządziła niemal dyktatorsko. Nie od ważyła się jednak zawiesić wyborów powszechnych. W 1977 poniosła druzgocącą klęskę wyborczą i wówczas to Kongres, po raz pierwszy w historii Indii, przejść musiał do opozycji. Nowy rząd M. Desaia oskarżył Indirę Gandhi o nadużycie władzy oraz korupcję. W latach 1977/1978 trzy razy stawała przed sądem, a nawet w grudniu 1978 spędziła tydzień w więzieniu. Szybko zdołała wszakże odbudować swoją pozycję polityczną. W wyborach w styczniu 1980 Kongres odniósł przekonywujące zwycięstwo i Indira Gandhi ponownie stanęła na czele rządu. Została zamordowana 31 października 1984 przez *Sikhów będących członkami jej ochrony osobistej. (M.B.) GANDHI MAHATMA (1869–1948) wł. Mohandas Karamchand Gandhi – indyjski przywódca narodowy, nazywany ojcem niepodległych Indii (*Indii niepodległość). W 1888 wy jechał do Londynu, gdzie studiował prawo. Po3latach powrócił jako adwokat do Bombaju, ale tu pojawiły się trudności, gdyż pobyt za granicą spowodował wykluczenie Gandhiego z kasty. W tej sytuacji, w 1893, podjął decyzję o wyjeździe do Afryki Południowej (*RPA). Gandhi szybko włączył się tam do walki przeciwko dyskryminacji imigrantów indyjskich. W 1894 założył Natalski Kongres Indyjski, wzorowany na *Indyjskim Kongresie Narodowym. Przebywając w Afryce Południowej, Gandhi obmyślił specjalny rodzaj walki politycznej, a mianowicie cywilne nieposłuszeństwo bez użycia przemocy (satyagraha), co oznaczało formę walki sprowadzającą się do odmowy uznawania praw niesprawiedliwych i akceptowania kar płynących za ich złamanie (*Non violence). Uzbrojony w taką strategię, w latach 1907–14 kierował masowymi kampaniami biernego oporu wobec dyskryminacyjnych praw panujących w Afryce Południowej. W 1915 Gandhi powrócił do Indii. Sława zdobyta w Afryce Południowej zapewniła mu przywództwo w Indyjskim Kongresie Narodowym. W 1919 zaproponował prowadzenie działań przeciwko brytyjskiemu kolonializmowi (*Brytyjskie kolonie) metodami cywilnego nieposłuszeństwa i walki bez przemocy (non violence). Inicjatywa ta zyskała duże poparcie i Gandhi stanął na czele masowego ruchu protestu. Kampanię nieposłuszeństwa uzupełniał bojkot towarów angielskich oraz rozwój indyjskiego rękodzieła. Symbolicznym wyrazem protestu była rezygnacja wielu Hindusów – wzorem Gandhiego – z noszenia ubrań w stylu zachodnim oraz powrót do tradycyjnego, skromnego ubioru indyjskiego. Pierwszy raz Gandhi trafił do więzienia w 1922 z oskarżenia o nawoływanie do buntu. Gdy opuścił więzienie po dwóch latach, nadano mu przydomek Mahatma (Wielki Duchem). Stał się wówczas niezaprzeczalnym przywódcą ruchu narodowego, mimo iż wielokrotnie potwierdzał, że misja jego ma charakter bardziej moralny i religijny niż polityczny. W latach następnych Gandhi pieszo przemierzał całe Indie, zapoznając ludzi ze swoim przesłaniem miłości i nie używania przemocy (ahimsa). W 1930 Gandhi zorganizował marsz protestu, którego uczestnicy przeszli setki kilometrów, aby dojść do morza i wydobyć z niego sól, co stanowiło symboliczne złamanie brytyjskiego monopolu na produkcję soli. W tym też roku trafił ponownie do więzienia. Został zwolniony po niespełna roku i wziął udział w londyńskiej konferencji na temat przyszłości Indii, która zakończyła się fiaskiem, ponieważ Gandhi stanowczo domagał się likwidacji systemu kastowego, nazywając istnienie niedotykalnych wielkim wstydem hinduizmu. Wznowienie kampanii cywilnego nieposłuszeństwa spowodowało uwięzienie Gandhiego po raz trzeci w 1933. Został uwolniony po roku i na nowo podjął swoją akcję. Jednakże radykalizacja nastrojów powodowała, że coraz częściej protestujący łamali zasadę nie używania przemocy. Władze brytyjskie odpowiadały represjami, w konsekwencji przy okazji rozmaitych protestów dochodziło do ofiar śmiertelnych. Gandhi powiadał wówczas, iż popełnił błąd wielki jak Himalaje inicjując ruch oporu bez uprzedniego upewnienia się, że wszyscy uczestnicy przepełnieni są duchem niestosowania przemocy. Ostatni raz Gandhi trafił do więzienia w 1942, kiedy to odmówił współpracy z Brytyjczykami podczas działań wojennych (*Druga wojna światowa). Stwierdził, że gdy *Japończycy wejdą do Indii, również przeciwko nim, jako nowym okupantom, skieruje kampanię cywilnego oporu. Gandhi wyszedł z więzienia w 1944. Aktywnie uczestniczył w negocjacjach na temat niepodległości *Indii, która została proklamowana 15 sierpnia 1947. 30 stycznia 1948 Gandhi został zastrzelony przez fanatyka zarzucającego mu zbytnią ustępliwość wobec hinduskich muzułmanów. Dla Gandhiego opór bez użycia przemocy był nie tyle metodą walki, co wyznaniem wiary. Chciał przenieść do polityki wymiar moralny i religijny, utrzymując, że we współczesnym świecie zdominowanym przez przemoc trzeba powrócić do prostego życia, skromności i fundamentalnych wartości ludzkich. Sam był przykładem mistycznego proroka, nowego Guru żyjącego w całkowitym ubóstwie i hartującego ducha częstymi głodówkami, którymi posługiwał się także dla celów politycznych. Dla jednych jest Gandhi świętym i jednym z najwybitniejszych ludzi czasów nowożytnych, dla innych zaś – utopistą i niepoprawnym marzycielem. (M.B.) 120

GANDHI RAJIV (1944–1991) – indyjski polityk, syn Indiry *Gandhi i wnuk Jawaharlala *Nehru. Odebrał staranne wykształcenie w Europie i *USA. Przez lata nie wykazywał jakiegokolwiek zainteresowania polityką. Pracował jako pilot indyjskich linii lotniczych Air India. Po śmierci w 1980 swego młodszego brata Sanjaja (zginął w katastrofie samolotowej), który miał kontynuować polityczne tradycje rodu, na prośbę matki zajął się jednak polityką. Niebawem stał się jednym z czołowych przywódców *Indyjskiego Kongresu Narodowego. W kilka godzin po zamordowaniu matki (31 październik 1984), Rajiv Gandhi objął funkcję przewodniczącego Kongresu i został zaprzysiężony na premiera Indii. W grudniu 1984 poprowadził Kongres do triumfalnego zwycięstwa wyborczego. Będąc premierem kontynuował linię polityczną matki. Dążył do zapewnienia Indiom statusu wielkiego mocarstwa światowego, utrzymując przyjazne stosunki tak ze *Stanami Zjednoczonymi, jak i *ZSRR. W polityce wewnętrznej zmagać się musiał z nękającymi Indie konfliktami narodowościowymi, a w szczególności wiele problemów nastręczali mu dążący do niepodległości *Sikhowie. W listopadzie 1989, po dotkliwej porażce wyborczej Kongresu, ustąpił z urzędu premiera w atmosferze oskarżeń o niekompetencję i korupcję. Rajiv Gandhi zginął 21 maja 1991 w Sriperumbudurze w Południowych Indiach w zamachu bombowym zorganizowanym przez terrorystów (*Terroryzm) tamilskich (*Tamilski konflikt). Stało się to, gdy przemierzał kraj, uczestnicząc w kampanii wyborczej przed zapowiedzianymi przedterminowymi wyborami parlamentarnymi. Wdowa po Rajivie – Sonia Gandhi, Włoszka z pochodzenia, odrzuciła złożoną jej przez polityków Kongresu ofertę przewodzenia tej partii w nowej sytuacji i zostania po ewentualnym zwycięstwie wyborczym premierem Indii. (M.B.) GDAŃSK *WOLNE MIASTO GDAŃSK GISCARD d’ESTAING VALERY (ur. 1926) – polityk francuski, prezydent *Francji w latach 1974–81. Kształcił się na prestiżowych uczelniach paryskich – École Polytechnique i École Nationale d’Administration. W 1956 Giscard d’Estaing wszedł do parlamentu, gdzie zasiadał nieprzerwanie aż do 1974, reprezentując okręgi Puy-de-Dome i Clermont. Od 1959 pełnił drugoplanowe funkcje w ministerstwie finansów, zwracając wszakże na siebie uwagę zwierzchników. W 1962 Giscard d’Estaing został mianowany ministrem finansów. Pełnił to stanowisko do 1974 w kolejnych rządach G. *Pompidou, J. Chaban-Delmasa i P. Messmera. Jako minister finansów zrealizował plan stabilizacji finansów państwa, oparty na zamrożeniu cen oraz restrykcjach kredytowych (1963), przeprowadził również dewaluację franka francuskiego (1969). W maju 1974 Giscard d’Estaing został wybrany na prezydenta Francji, pokonując w drugiej turze Françoisa *Mitterranda stosunkiem głosów 50,8 do 49,2. Stał się najmłodszym szefem państwa francuskiego od czasów Ludwika Napoleona. W polityce wewnętrznej stosował dewizę „zmiana bez ryzyka”, a opierając się na zasadach nowoczesnego liberalizmu poszukiwał ewolucyjnych zmian i możliwości interwencyjnych państwa w sferze socjalnej. Natomiast w polityce zagranicznej był zwolennikiem zdynamizowania francuskiej polityki europejskiej, co usiłował osiągnąć poprzez zacieśnienie stosunków z Republiką Federalną Niemiec (*Niemcy) i poszukiwanie możliwości współpracy z państwami socjalistycznymi (*Socjalizm). Był także gorącym zwolennikiem aktywnej obecności Francji na kontynencie afrykańskim. Na jego polecenie w 1979 wojska francuskie interweniowały w Czadzie (*Czadyjski konflikt), Zairze i Republice Środkowoafrykańskiej. W maju 1981 Giscard d’Estaing przegrał wybory prezydenckie z François Mitterrandem stosunkiem głosów 48,3 do 51,7. W latach następnych Giscard d’Estaing rozwijał działalność polityczną w szeregach kierowanej przez siebie Partii Republikańskiej – formacji centrowej o orientacji liberalnej (*Liberalizm), ciesząc się opinią polityka umiarkowanego. (B.B.) GOEBBELS JOSEPH (1897–1945) – działacz *NSDAP, minister propagandy III Rzeszy (*Niemcy). Urodził się w Rheydt (Nadrenia) w rodzinie urzędnika. Studiował filozofię i historię na kilku uniwersytetach niemieckich, uzyskując w 1921 w Heidelbergu tytuł doktora filozofii. Po studiach pracował jako kancelista w kolońskim banku, a później na tamtejszej giełdzie akcyjnej. W 1924 związał się z NSDAP, zostając sekretarzem Gregora Strassera – jednego z ówczesnych liderów partyjnych. W październiku 1926 Adolf *Hitler mianował Goebbelsa Gauleiterem Berlina, którym pozostał już do końca życia. Równocześnie Goebbels zajmował się prasą partyjną, redagując od 1925 pismo „National sozialistische Briefe”, zaś od 1927 „Der Angriff”, który wkrótce stał się jednym z najważniejszych tytułów narodowych socjalistów (*Narodowy socjalizm). Umiejętności propagandowe i agitatorskie Goebbelsa sprawiły, iż w 1928 został szefem propagandy NSDAP. W tym samym roku wszedł, jako jeden z dwunastu *nazistów, w skład nowo wybranego Reichstagu. W walkach wyborczych lat 1928–32 jako pierwszy zastosował na szeroką skalę w propagandzie film dźwiękowy oraz miniaturowe płyty gramofonowe rozsyłane wyborcom. Organizował też masowe imprezy partyjne (w rodzaju słynnych marszów z pochodniami), które zyskiwały NSDAP nowych zwolenników. Sukcesy wyborcze nazistów w początkach lat trzydziestych były w dużej części rezultatem 121

socjotechnicznego mistrzostwa Goebbelsa. Po przejęciu władzy przez NSDAP, został w marcu 1933 mianowany ministrem propagandy i oświecenia publicznego. Z tego stanowiska kierował procesem nazistowskiej indoktrynacji społeczeństwa niemieckiego, stosując najnowsze zdobycze techniki – film dźwiękowy i radio. We wrześniu 1933 został prezesem Niemieckiej Izby Kulturalnej, która nadzorowała życie umysłowe w III Rzeszy. Do inicjatyw Goebbelsa należało m.in. upaństwowienie zawodu dziennikarza (styczeń 1935), ustalenie indeksu zakazanych książek antyhitlerowskich (kwiecień 1935) oraz podjęcie w 1937 akcji usuwania z galerii i muzeów obrazów zdegegerowanych (m.in. Renoira i van Gogha). W 1938, po *Anschlussie Austrii zainicjował kampanię propagandową „Hitler chce pokoju”, która ułatwiła rozbiór Czechosłowacji (*Monachijska konferencja), a następnie przygotowania do ataku na *Polskę. Po wybuchu *drugiej wojny światowej wysiłki Goebbelsa miały na celu skompromitowanie za wszelką cenę przeciwników *Niemiec. Przykładem może być sprawa zatopionego we wrześniu 1939 przez Kriegsmarine brytyjskiego statku pasażerskiego Athenia, o co Goebbels oskarżył Winstona *Churchilla, który chciał jakoby w ten sposób zniszczyć dobre imię III Rzeszy. W1943 Goebbels sugerował Hitlerowi zawarcie pokoju z *Wielką Brytanią w celu przerwania wojny na dwa fronty. Po nieudanym zamachu na Hitlera (*Zamach lipcowy), w trakcie trwania którego wyróżnił się odwagą i oddaniem Führerowi, został mianowany (26 lipiec 1944) pełnomocnikiem Rzeszy ds. wojny totalnej. W styczniu 1945 otrzymał również stanowisko Obrońcy Berlina, co uczyniło zeń faktycznego komendanta wojskowego stolicy. W końcu kwietnia przeniósł się wraz z rodziną do schronu pod Kancelarią Rzeszy. Przed śmiercią Hitler mianował go kanclerzem Rzeszy. Goebbels przeżył Führera o jeden dzień, popełniając 1 maja – po otruciu 6 swoich dzieci – samobójstwo wraz z żoną Magdą. (A.D.) GOLDWATER BARRY (1909–1998) – polityk amerykański. Urodził się w Phoenix w Arizonie w rodzinie emigrantów pochodzących z *Polski. Podczas *drugiej wojny światowej służył w wojsku jako pilot. W późniejszych latach poświęcił się działalności politycznej. W okresie 1953–65 Goldwater był senatorem Partii Republikańskiej reprezentującym Arizonę. Dał się poznać jako konserwatysta (*Konserwatyzm) i bezkompromisowy przeciwnik *komunizmu. Podczas prezydentury J.F. *Kennedy’ego, któremu zarzucał tendencje lewicowe (*Lewica i prawica), Goldwater zyskał sobie opinię przywódcy amerykańskich konserwatystów. W 1964 uzyskał nominację republikanów i stanął do walki o prezydenturę z L. *Johnsonem. Kampanię swą prowadził pod hasłami konieczności przeciwstawienia się rosnącemu zagrożeniu ze strony komunizmu. Domagał się także de centralizacji władzy i ograniczenia uprawnień szczebla federalnego. Posądzany wielokrotnie o ekstremizm polityczny, odpowiadał: „Ekstremizm w obronie wolności nie jest wadą. Umiarkowanie w poszukiwaniu sprawiedliwości nie jest zaletą”. Rywalizację o fotel prezydencki Goldwater zdecydowanie przegrał, zwyciężając jedynie w 5 stanach i zdobywając 27,1 mln głosów, podczas gdy Johnson wygrał w 45 stanach i uzbierał 43,1 mln głosów. W 1969 Goldwater został wybrany jeszcze raz do Senatu. W latach siedemdziesiątych wciąż jeszcze był jednym z najbardziej wpływowych polityków wewnątrz Partii Republikańskiej i odgrywał dużą rolę podczas konwencji partyjnych, wyłaniających kandydatów republikańskich na stanowisko prezydenta. Udzielił m.in. wydatnego wsparcia w 1980 Ronaldowi *Reaganowi, gdy ten ubiegał się o prezydenturę. Następnie z sympatią patrzył na konserwatywny i głęboko patriotyczny program Reagana. Aprobował jego zdecydowanie w polityce międzynarodowej i wolę przeciwstawienia się komunizmowi. Z wielką satysfakcją powitał krach światowego systemu komunistycznego w 1989, co uznał za najbardziej doniosłe wydarzenie w całej historii XX wieku. Goldwater zmarł 29 maja 1998. (M.B.) GOMUŁKA WŁADYSŁAW (1905–1982) – polityk polski, przywódca partii komunistycznej (*Komunizm). Urodził się w Białobrzegach Franciszkańskich k. Krosna, w rodzinie robotniczej. Od 1926 był członkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP), z ramienia której działał w ruchu związkowym. Po pobycie w więzieniu (1932–34) został skierowany na szkolenie do *ZSRR, gdzie przez 10 miesięcy uczęszczał do Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej w Moskwie. We wrześniu 1935 wrócił do kraju obejmując funkcję sekretarza Komitetu Okręgowego KPP na Górnym Śląsku. W siedem miesięcy później został aresztowany i przebywał w więzieniu aż do września 1939. Po wybuchu *drugiej wojny światowej udał się do okupowanego przez Armię Czerwoną Białegostoku, a od 1940 przebywał we Lwowie, gdzie pracował jako kierownik w fabryce papierniczej. W 1941 wrócił do Krosna, a w roku następnym włączył się w organizowanie struktur reaktywowanej na polecenie Moskwy partii komunistycznej – Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Wykazane w tej pracy zdolności kierownicze otworzyły Gomułce drogę do stanowiska sekretarza warszawskiej organizacji partyjnej (sierpień 1942), a następnie członka Sekretariatu KC PPR (styczeń 1943). Po aresztowaniu przez *Niemców w listopadzie 1943 sekretarza KC PPR Pawła Findera, Gomułka zajął jego miejsce. Ponieważ 122

nominacja ta nastąpiła w okresie braku łączności radiowej z Moskwą, był on później nieufnie traktowany przez Józefa *Stalina. Jako sekretarz generalny KC PPR, wicepremier i minister Ziem Odzyskanych, Gomułka odegrał istotną rolę w ustanowieniu na ziemiach polskich, zajętych przez Armię Czerwoną, rządów komunistycznych. Równocześnie jednak starał się zachować pewien zakres niezależności od Moskwy i nie zgadzał się na mechaniczne wykonywanie przez PPR wszystkich poleceń Stalina. Dlatego niechętnie odniósł się do utworzonego w 1947 z inicjatywy radzieckiej Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (*Kominform). Był przeciwny przyspieszaniu *kolektywizacji rolnictwa, starał się też pośredniczyć w konflikcie między *Jugosławią a ZSRR. Wszystko to doprowadziło do oskarżenia Gomułki przez frakcję stalinowską w PPR (Bolesław Bierut, Jakub Berman, Hilary Minc) o tzw. odchylenie prawicowonacjonalistyczne. Na sierpniowo-wrześniowym plenum KC PPR w 1948 Gomułka został potępiony i pozbawiony funkcji szefa partii. Przesuwany na coraz niższe stanowiska w administracji państwowej, został w sierpniu 1951 usunięty z PZPR i aresztowany. Przez następne trzy lata przygotowywano proces pokazowy Gomułki, który miał się stać polskim odpowiednikiem procesów *Kostowa, *Rajka i *Slánskiego. Do postawienia Gomułki przed sądem jednak nie doszło, na co wpływ miał zarówno opór części kierownictwa PZPR jak i śmierć Stalina. W grudniu 1954 zwolniono go z więzienia, ale nie zmieniło to początkowo oficjalnej, negatywnej oceny tzw. gomułkowszczyzny. Dopiero w 1956 – w obliczu narastającego niezadowolenia społecznego – Gomułka uznany został przez część kierownictwa PZPR za męża opatrznościowego. Równocześnie, jako ofiara represji, cieszył się dużą popularnością w społeczeństwie, które liczyło, że zreformuje on zasadniczo system komunistyczny w *Polsce. Powrót Gomułki do władzy nastąpił w wyniku kryzysu politycznego, którego apogeum nastąpiło w październiku 1956 (*Polski Październik). Obejmując funkcję I sekretarza KC PZPR Gomułka zdołał powstrzymać – drogą osobistych rozmów z *Chruszczowem – radziecką interwencję wojskową w Polsce. Równocześnie jednak nie zamierzał dokonywać radykalnych zmian w istniejącym w Polsce systemie rządów, którego podstawę stanowiła wszechwładza PZPR. Dlatego, wkrótce po przełomie październikowym, przeprowadził czystkę w partii, usuwając z niej osoby o liberalnych poglądach (walka z rewizjonizmem) oraz ograniczył zakres swobód obywatelskich (symbolem stała się likwidacja tygodnika „Po prostu” w październiku 1957). Gomułka nie dopuścił do powrotu masowego terroru z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych, zdecydowanie jednak zwalczał wszelkie przejawy opozycji wobec PZPR. W 1958 rozpoczął akcję zwalczania Kościoła katolickiego, który uważał za najpoważniejszego przeciwnika politycznego. Zachowawcze rządy Gomułki, których przejawem była m.in. ostra cenzura i ścisła izolacja od Zachodu, zrodziły niezadowolenie najpierw w środowiskach intelektualistów, a następnie wśród studentów. Towarzyszyło temu pojawienie się grup opozycyjnych wobec Gomułki wewnątrz PZPR (partyzanci Mieczysława Moczara i ślązacy Edwarda Gierka). W marcu 1968 doszło do demonstracji i strajków studenckich, które przeciwnicy Gomułki w PZPR postanowili wykorzystać do obalenia I sekretarza KC PZPR. Gomułka zdołał jednak ubiec przeciwników i utrzymać się przy władzy. Jego pozycja została jednak zachwiana. Tymczasem w związku z odrzuceniem przez Gomułkę planów reform ekonomicznych, pogorszeniu uległa sytuacja gospodarcza. Złych nastrojów społecznych nie był w stanie poprawić międzynarodowy sukces Gomułki, jakim było uznanie przez RFN (*Niemcy) zachodniej granicy Polski (7 grudzień 1970). Wprowadzone w grudniu 1970 podwyżki cen żywności, doprowadziły do wybuchu zamieszek na Wybrzeżu (*Grudniowa rewolta), które I sekretarz polecił stłumić przy pomocy siły. Po kilku dniach krwawych walk stało się jasne, że konflikt wymaga rozwiązania politycznego. Zaktywizowało to przeciwników Gomułki w kierownictwie PZPR, którzy wykorzystując jego chorobę i dysponując poparciem władz radzieckich, usunęli go 19 grudnia 1970 ze stanowiska szefa partii. W lutym 1971 Gomułka, uznany za winnego do pro wadzenia do kryzysu grudniowego, został usunięty z Komitetu Centralnego PZPR, co ostatecznie zakończyło jego karierę polityczną. Zmarł 1 września 1982 w Warszawie. (A.D.) GONZALEZ FELIPE (ur. 1942) – polityk hiszpański. Ukończył prawo na Uniwersytecie w Sewilli. W trakcie studiów związał się z nielegalną organizacją młodzieży socjalistycznej (*Socjalizm). Następnie rozpoczął działalność w szeregach nielegalnej Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (PSOE). U schyłku lat sześćdziesiątych znalazł się w ścisłym kierownictwie tej partii. W czasach frankizmu (*Franco Francisco) Gonzalez często był obrońcą w procesach politycznych oskarżonych o działalność antypaństwową działaczy socjalistycznych i robotniczych. W 1974 na kongresie PSOE w Paryżu został wybrany sekretarzem generalnym partii. Kierował socjalistami hiszpańskimi w przełomowym momencie przechodzenia od frankizmu do demokracji, ujawniając nieprzeciętne zdolności polityczne. W 1977 został wybrany członkiem parlamentu. W listopadzie 1982 Gonzalez poprowadził PSOE do zwycięstwa w wyborach parlamentarnych. 2 grudnia 1982 król *Juan Carlos powierzył mu obowiązki premiera Hiszpanii. Pod jego kierownictwem PSOE 123

zdecydowanie zwyciężała w wyborach parlamentarnych i lokalnych. W 1976 Gonzalez opublikował pracę CO TO JEST SOCJALIZM?, w której wskazał na społeczny dobrobyt, wolność, aktywną rolę gospodarczą państwa oraz samorządność jako fundamentalne wartości demokratycznego *socjalizmu. W 1979 doprowadził do wykreślenia marksizmu jako źródła inspiracji ideowej ze statutu PSOE. Sprawując funkcję premiera, Gonzalez dał się poznać jako polityk niezwykle elastyczny i pragmatyczny. Mimo iż jest socjalistą, nie stronił niekiedy od posunięć ekonomicznych utrzymanych w duchu liberalnym (*Liberalizm). Największym bodaj sukcesem Gonzaleza było wprowadzenie Hiszpanii do *EWG, co miało miejsce 1stycznia 1986. 3 marca 1996 w wyborach parlamentarnych w Hiszpanii zwyciężyła konserwatywna (*Konserwatyzm) Partia Ludowa. W następstwie tego 4 maja 1996 Gonzalez opuścił urząd premiera, przekazując władzę liderowi Partii Ludowej Jose Marii Aznarowi. Gonzalez sprawował funkcję premiera nieprzerwanie przez ponad 13 lat, co czyniło zeń jedne go z najdłużej utrzymujących się u władzy polityków we współczesnej Europie. W 1996 Gonzalez zrezygnował też z kierowania PSOE. Nie wycofał się wszakże całkowicie z polityki. Skoncentrował się na aktywności na forum międzynarodowym, gdzie jego osoba ciesząca się dużym autorytetem uczestniczył w różnych misjach pokojowych i mediacyjnych. (B.B.) GORBACZOW MICHAIŁ (ur. 1931) – polityk radziecki, prezydent *ZSRR. Urodził się we wsi Priwolnoje (Stawropolski Kraj) w rodzinie kołchoźników. Od czternastego roku życia pracował jako operator kombajnu w miejscowym kołchozie. Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął – z rekomendacji Komsomołu, którego był działaczem – studia na Wydziale Prawa moskiewskiego Uniwersytetu im. Łomonosowa. W 1952 wstąpił do partii komunistycznej. Po studiach powrócił do rodzinnego Stawropolskiego Kraju, gdzie rozpoczął pracę w aparacie Komsomołu, a od 1962 w KPZR (*Bolszewicy). We wrześniu 1966 został I sekretarzem Stawropolskiego Komitetu Miejskiego. W tym czasie studiował zaocznie agronomię w Stawropolskim Instytucie Rolniczym. W kwietniu 1970 awansował na stanowisko I sekretarza Stawropolskiego Komitetu Krajowego. Na XXIV zjeździe KPZR, w roku następnym, wybrano go członkiem KC. Sukcesy Gorbaczowa w kierowaniu rolnictwem na podległym mu obszarze oraz jego osobisty dynamizm zwróciły uwagę Jurija *Andropowa i Michaiła *Susłowa, którzy przyjeżdżali na kuracje do Kisłowodska i Mineralnych Wód leżących na terenie Stawropolskiego Kraju. Polecili oni osobę Gorbaczowa Leonidowi *Breżniewowi po śmierci Kułakowa – sekretarza KC PZPR ds. rolnictwa. W rezultacie Gorbaczow zajął w 1978 to stanowisko. Mimo pogłębiania się na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych kryzysu w radzieckim rolnictwie zdołał on nie tylko utrzymać, ale i umocnić swą pozycję w najwyższych władzach partyjnych. Już w 1979 został zastępcą członka, a w rok później najmłodszym członkiem Biura Politycznego (miał o 21 lat mniej niż wynosiła średnia wieku pozostałych członków BP). Po śmierci Breżniewa w 1982, Gorbaczow został najbliższym współpracownikiem nowego sekretarza generalnego Andropowa i kandydatem na jego następcę. W 1984 kolejnym sekretarzem generalnym został jednak 73-letni Konstantin *Czernienko. W 13-miesięcznym okresie jego władzy, ograniczonej ciężką chorobą, Gorbaczow przejął praktycznie ster rządów w ZSRR. 10 marca 1985, w cztery godziny po podaniu informacji o śmierci Czernienki, Gorbaczow został wybrany sekretarzem generalnym KPZR. Wkrótce potem usunął z kierownictwa partii swoich głównych przeciwników – Grigorija Romanowa i Wiktora Griszina. Jako nowy szef partii zainicjował politykę przebudowy (*Pierestrojka), która stanowić miała radykalne zerwanie z breżniewowskim okresem zastoju. W życiu politycznym ZSRR pierestrojka spowodowała stopniowe osłabienie monopolu partii komunistycznej i wszechwładzy KGB (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego), oraz rozpoczęcie procesu autentycznej demokratyzacji. W polityce zagranicznej stanowisko Gorbaczowa doprowadziło do powolnego osłabienia napięcia w stosunkach z *USA oraz załagodzenia konfliktu *chińsko-radzieckiego. W 1989 Gorbaczow zaakceptował obalenie rządów komunistycznych w europejskich krajach satelickich ZSRR oraz zgodził się na zjednoczenie *Niemiec. Pierestrojka nie rozwiązała jednak problemów związanych z narastającym kryzysem gospodarczym w ZSRR i pogłębiających się dążeń niepodległościowych w poszczególnych republikach. Gorbaczow próbował balansować między rosnącym w siłę obozem reform, a domagającymi się odwrotu od pierestrojki zachowawczymi siłami w KPZR, wojsku i KGB. Równocześnie skupiał w swoich rękach coraz większą władzę, obejmując w lutym 1990 nowo utworzone stanowisko prezydenta ZSRR, a następnie uzyskując od parlamentu specjalne pełnomocnictwa. W sierpniu 1991 grupa konserwatywnych funkcjonariuszy państwowych i partyjnych podjęła próbę obalenia Gorbaczowa (*Moskiewski pucz). Zdecydowana postawa sił demokratycznych, kierowanych przez prezydenta Rosji Borysa *Jelcyna zapobiegła zamachowi i doprowadziła do uwolnienia Gorbaczowa z aresztu domowego na Krymie, gdzie był więziony w swej rezydencji przez 3 dni. Po powrocie do Moskwy Gorbaczow zradykalizował swoją politykę ustępując z funkcji sekretarza generalnego KPZR i godząc się na likwidację partii. Osobista pozycja Gorbaczowa znacznie 124

jednak osłabła. Mimo podejmowanych w następnych miesiącach prób powstrzymania rozpadu ZSRR, nie zdołał zapobiec jego przekształceniu we *Wspólnotę Niepodległych Państw, której powstanie proklamowano w grudniu 1991. W tej sytuacji Gorbaczow był zmuszony do ustąpienia 25 grudnia 1991 ze stanowiska prezydenta nieistniejącego już Związku. W czerwcu 1996 kandydował na urząd prezydenta Rosji, uzyskał jednak znikome poparcie. (A.D.) GÖRING HERMANN (1893–1946) – przywódca nazistowski (*Narodowy Socjalizm), marszałek III Rzeszy (*Niemcy). Urodził się w Rosenheim (Bawaria). W latach *pierwszej wojny światowej służył w lotnictwie, osiągając stanowisko dowódcy elitarnej eskadry Richthofena; odznaczony najwyższym orderem bojowym Pour le Merite. W 1921 rozpoczął studia na uniwersytecie w Monachium. W roku następnym zetknął się z Adolfem *Hitlerem i wstąpił do *NSDAP. W 1923 został szefem bojówek partyjnych Sturm-Abteilungen (SA). W listopadzie tego roku, w czasie podjętej przez nazistów nieudanej próby zamachu stanu w Monachium (*Monachijski pucz), Göring został ciężko ranny. Wywieziony przez przyjaciół do *Włoch zdołał uniknąć więzienia i procesu. Do Niemiec powrócił dopiero po czterech latach. W 1928 wybrano go do Reichstagu, gdzie stanął na czele frakcji NSDAP. W 1932 został przewodniczącym Reichstagu, a po przejęciu przez hitlerowców władzy w roku następnym, ministrem lotnictwa Rzeszy oraz premierem Prus. Jako szef rządu pruskiego powołał do życia Gestapo i był inicjatorem stworzenia pierwszych obozów koncentracyjnych (*Nazistowskie obozy). Razem z Heinrichem *Himmlerem kierował w czerwcu 1934 akcją likwidacji przeciwników Hitlera w szeregach NSDAP (*Noc długich noży). W 1935 został naczelnym dowódcą lotnictwa wojskowego (Luftwaffe). W rok później Göring objął kierownictwo gospodarki niemieckiej, zostając pełnomocnikiem ds. planu czteroletniego (tzw. plan zdobycia niezależności surowcowej), który przestawić miał przemysł niemiecki na produkcję wojskową. W 1937 został też szefem olbrzymiego państwowego koncernu górniczo-hutniczego Reichswerke Hermann Göring, który w następnych latach przejmował zakłady przemysłowe na terenach zajętych przez Niemcy. W lutym 1937 otrzymał tytuł marszałka polnego. Jako wysłannik Hitlera bezskutecznie próbował w latach 1935–36 przekonać polskie władze do wspólnej walki z *ZSRR. W 1939, po rozpoczęciu wojny (*Druga wojna światowa), Hitler mianował Göringa swoim następcą. Jego wysoka pozycja w nazistowskiej hierarchii zachwiała się w 1943, kiedy okazało się, iż Luftwaffe nie jest w stanie przeciwstawić się skutecznie nieustannym nalotom lotnictwa alianckiego. W kwietniu 1945 Göring zwrócił się do przebywającego w oblężonym Berlinie Hitlera z pro pozycją przekazania mu władzy. W odpowiedzi Führer pozbawił go prawa sukcesji i wszystkich zajmowanych stanowisk oraz nakazał jego aresztowanie pod zarzutem zdrady stanu, a w wypadku swojej śmierci – rozstrzelanie. W początkach maja 1945 Göring wpadł w ręce oddziału *SS, którego dowódca nie wykonał jednak rozkazu Hitlera. Uwolniony przez jednostkę wojsk lotniczych oddał się w ręce oficerów 36 dywizji Armii USA. Oskarżony o zbrodnie wojenne został postawiony przed trybunałem norymberskim (*Norymberskie procesy). 1 października 1946 został skazany przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy na karę śmierci a 14 dni później popełnił samobójstwo w więzieniu w Norymberdze. (A.D.) GOTTWALD KLEMENT (1896–1955) – polityk komunistyczny (*Komunizm), prezydent Czechosłowacji. W okresie *pierwszej wojny światowej walczył w szeregach armii Austro-Węgier na froncie wschodnim. W 1921 był jednym z twórców Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). W 1927 został sekretarzem generalnym KPCz. Zawsze był reprezentantem ortodoksyjnego i proradzieckiego skrzydła partii. W 1929 Gottwald został wybrany do parlamentu czechosłowackiego, gdzie zasłynął jako krytyk instytucji systemu demokracji parlamentarnej. W latach 1929–43 był członkiem władz *Kominternu. Po układzie monachijskim w 1938 (*Monachium) udał się do Moskwy, gdzie przebywał przez całą wojnę. Powrócił do Pragi w maju 1945. W pierwszym powojennym rządzie czechosłowackim był wice-premierem. Po zwycięstwie komunistów w wyborach w maju 1946 stanął na czele rządu. W lutym 1948 Gottwald kierował przewrotem, który doprowadził do zainicjowania w Czechosłowacji dyktatury komunistycznej (*Komunizm). Zdecydował się na siłowe rozbicie partii nie komunistycznych, bowiem komuniści tracili wpływy i badania opinii publicznej wykazywały, że wypadną bardzo blado w wyborach zapowiedzianych na 1948. W czerwcu 1948 Gottwald został prezydentem Czechosłowacji. Zasłynął jako organizator czystek (*Slánskiego proces) i entuzjastyczny wykonawca poleceń *Stalina. Zmarł 14 marca 1953 w Moskwie, gdzie zachorował na zapalenie płuc, uczestnicząc w uroczy-stościach pogrzebowych Stalina. (M.B.) GOŹDZIKÓW REWOLUCJA 1974 – wojskowy zamach stanu przeprowadzony w Portugalii 25 kwietnia 1974, w wyniku którego obalony został salazaryzm – najdłuższa, trwająca 14495 dni, nie komunistyczna dyktatura w XX-wiecznej Europie. Żołnierze przeprowadzający zamach mieli przypięte do mundurów czerwone goździki, stąd też ich akcja przeszła do historii jako rewolucja goździków. W lipcu 1932 premierem 125

Portugalii został Antonio *Salazar, który zaprowadził w kraju system rządów autorytarnych. Po jego odejściu we wrześniu 1968 z aktywnego życia politycznego – zmarł w dwa lata później – salazaryzm był kontynuowany przez Marcello Caetano. Nad ranem 25 kwietnia 1974 Lizbona została opanowana przez żołnierzy kierowanych przez oficerów – uczestników tajnego Ruchu Sił Zbrojnych. Działania armii spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony ludności. Jedynymi punktami oporu były lizbońskie koszary Narodowej Gwardii Republikańskiej, gdzie znalazł schronienie Caetano oraz siedziba policji bezpieczeństwa PIDE. Władzę w Portugalii przejął Komitet Ocalenia Narodowego, na czele którego stanął generał Antonio Spinola. Komitet ten natychmiast wydał deklarację wprowadzającą pluralizm polityczny oraz zawierającą rozwiązanie problemu portugalskich posiadłości kolonialnych (*Portugalskie kolonie), w duchu przyznania im samodzielności. Wieczorem 25 kwietnia poddały się oddziały Narodowej Gwardii Republikańskiej a Caetano uzyskał gwarancję osobistego bezpieczeństwa i w dniu następnym opuścił kraj, udając się na emigrację do *Brazylii. Jedyne ofiary rewolucji goździków padły późnym wieczorem 25 kwietnia pod siedzibą policji bezpieczeństwa PIDE. Wybuchła tam strzelanina, w której zginęło 5 osób, a 45 odniosło rany. W południe 26 kwietnia funkcjonariusze PIDE poddali się siłom zbrojnym. Generał Spinola pełnił obowiązki prezydenta Portugalii do września 1974, kiedy to został zmuszony do rezygnacji na rzecz bardziej radykalnego politycznie generała Francisco da Costa Gomeza, który był szefem państwa do lipca 1976. Po rewolucji goździków Portugalia weszła w okres gwałtownych przeobrażeń politycznych. Trwała zacięta rywalizacja o władzę, a partia komunistyczna (*Komunizm) otwarcie zmierzała do ustanowienia w kraju systemu marksistowskiego. Z pierwszych od 50 lat wolnych wyborów parlamentarnych, które odbyły się 25 kwietnia 1976, zwycięsko wyszli *socjaliści, zdobywając 35% głosów. Rządy w Portugalii do 1985 sprawowały różnorodne i najczęściej mało stabilne koalicje o orientacji centrolewicowej bądź centroprawicowej. Sytuacja polityczna ustabilizowała się właśnie w 1985 roku, kiedy to władzę prze jęła umiarkowana Partia Socjaldemokratyczna, rządząca Portugalią w latach 1985-95. Za jej rządów Portugalia w 1985 weszła do *EWG. Po generale Gomesie funkcję prezydenta pełnił w latach 1976–86 generał Ramalho Eanes, a w latach 1986-96 pełnił ją przywódca socjalistów Mario Soares. W styczniu 1996 w wyborach prezydenckich zwyciężył socjalista Jorge Sampaio. (M.B.) GÓRNA ADYGA – obszar w północnych Włoszech o powierzchni 13 613 km2, zamieszkały przez niemiecko-języcznych Tyrolczyków. Górna Adyga, należąca do Austro-Węgier, została po *pierwszej wojnie światowej przekazana – zgodnie z postanowieniami traktatu z *Saint-Germain (10 wrzesień 1919) – Włochom. W okresie międzywojennym Austria wielokrotnie poruszała na forum *Ligi Narodów problem przyznania autonomii kulturalnej ludności niemieckojęzycznej w Górnej Adydze. 23 czerwca 1939, po *Anschlussie Austrii, *Niemcy i *Włochy podpisały porozumienie o samookreśleniu, w konsekwencji którego 185 tys. Tyrolczyków opowiedziało się za Niemcami, 38 tys. za Włochami, zaś 43 tys. nie skorzystało z prawa opcji (uznano ich za optantów włoskich). W listopadzie 1939 rozpoczęto akcję repatriacyjną optantów niemieckich, która objęła około 80 tys. ludzi. Ponad połowa z nich wróciła do Górnej Adygi w 1945. Roszczenia Austrii do terytorium Górnej Adygi zostały w końcu 1945 odrzucone przez zwycięskie mocarstwa, co potwierdził ostatecznie układ paryski z 5 listopada 1946, przyznający Włochom to terytorium wraz z zobowiązaniem zapewnienia Tyrolczykom samorządu i autonomii kulturalnej. W następnych latach Austria wiele razy występowała na forum międzynarodowym w sprawie Górnej Adygi – m.in. w 1959 przedstawiła w *Organizacji Narodów Zjednoczonych memoriał postulujący znaczne poszerzenie autonomii tego obszaru. W październiku 1960 Zgromadzenie Ogólne ONZ zaleciło podjęcie przez rządy obu państw negocjacji, które jednak początkowo nie przyniosły rozwiązania. Po fiasku rokowań, w 1961 na terenie Górnej Adygi rozpoczęły się akcje *terrorystyczne wymierzone w obiekty włoskie, na co władze odpowiedziały posunięciami dyskryminującymi Tyrolczyków (w czerwcu tego roku wprowadzono tam stan wyjątkowy). Napięcie w tym regionie oraz w stosunkach włosko-austriackich utrzymywało się przez całą dekadę lat sześćdziesiątych. Tylko w 1963 w Górnej Adydze miało miejsce 30 aktów terrorystycznych, których głównym sprawcą był Komitet Wyzwolenia Tyrolu Południowego (BAS). 17 lipca 1971 doszło do podpisania między Austrią i Włochami kompromisowego porozumienia, w konsekwencji którego parlament włoski przyznał mniejszości niemieckojęzycznej szeroką autonomię. Nie oznaczało to wygaśnięcia nastrojów separatystycznych w tym regionie, które co pewien czas znajdują ujście w demonstracjach Tyrolczyków (ostatnio w 1991). (A.D.) GÓRNY KARABACH – armeńska enklawa na terytorium Azerbejdżanu o powierzchni 4388 km2, zamieszkiwana przez ok. 187 tys. ludzi. Po rewolucji *październikowej i zakończeniu *pierwszej wojny światowej, odzyskujące niepodległość Armenia i Azerbejdżan wdały się w spór dotyczący przebiegu linii 126

granicznej, który szybko przerodził się w starcia zbrojne. Kres walkom położyło podbicie obu krajów przez *bolszewików, co nastąpiło w latach 1920–21. Komuniści początkowo włączyli Karabach do armeńskiej republiki radzieckiej, ale w 1923 *Stalin zadecydował o włączeniu tego obszaru do Azerbejdżanu. Od tej chwili, przez dziesiątki lat rządów komunistycznych (*Komunizm), narastał skrywany antagonizm między Azerami i Ormianami. Prześladowania Ormian na obszarze Karabachu (gdzie stanowią 80% mieszkańców) zmuszały ich do opuszczania Azerbejdżanu, co potęgowało konflikt. Liberalizacja w *ZSRR, związana z proklamowaniem *pierestrojki, spowodowała erupcję nastrojów nacjonalistycznych (*Nacjonalizm) po obu stronach. W 1987 zamieszkujący Karabach Ormianie zaczęli zbierać podpisy pod petycją żądającą przyłączenia Karabachskiego Okręgu Autonomicznego do Armeńskiej SRR. 20 lutego 1988 z oficjalnym postulatem w tej sprawie wystąpiła Rada Deputowanych Karabachu, a w Armenii odbyły się demonstracje popierające żądania przyłączenia tego obszaru. Azerowie natomiast dokonali pogromu Ormian w dniach 27–29 lutego w Sumgaicie, niedaleko Baku. Według oficjalnych danych zginęło wówczas 32 ludzi, ale w rzeczywistości ofiar było znacznie więcej (ok. 400). Moskwa w obawie, że jakakolwiek zmiana granic doprowadzi do wznowienia sporów terytorialnych w innych regionach ZSRR, postanowiła nie uwzględniać żądań armeńskich. Decyzję wydało, 23 marca 1988, Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Konflikt wokół spornego obszaru zaczął się jednak nasilać, a mnożące się zamieszki ulegały stopniowo przekształceniu w niewypowiedzianą wojnę między Armenią a Azerbejdżanem. We wrześniu 1988 władzę w Karabachu przejął komendant lokalnego garnizonu wojsk radzieckich, ale nigdy nie zdołał w pełni zapanować nad sytuacją. Interwencje Armii Czerwonej hamowały jedynie zaciętość wybuchających w różnych miejscach starć. W styczniu 1990 Moskwa skierowała wojsko do Baku, gdzie zapobiegło ono wymordowaniu mieszkających tam jeszcze Ormian, tłumiąc równocześnie krwawo antykomunistyczną rewoltę Azerów. Prowadzone przez następnych kilkanaście miesięcy przez Rosjan i komunistyczny reżim w Baku, operacje pacyfikacyjne ormiańskich wsi w Karabachu, których celem było zmuszenie ludności do opuszczenia tego obszaru, zakończyły się niepowodzeniem. Upadek puczu *moskiewskiego i rozpad ZSRR otworzył nową fazę konfliktu. Obie republiki proklamowały niepodległość (Azerbejdżan 30 sierpnia, Armenia 21 września 1991) i już jako suwerenne państwa kontynuowały wojnę. Nie przeszkodziło to obu stronom w zgłoszeniu akcesu do *Wspólnoty Niepodległych Państw. Uzgodnione, dzięki pośrednictwu Rosji i Kazachstanu, we wrześniu 1991 w Żeleznowodsku porozumienie o zawieszeniu broni nie było przestrzegane; fiaskiem kończyły się również wszystkie późniejsze negocjacje organizowane m.in. pod auspicjami *ONZ i *KBWE. Kiedy w grudniu 1991 Ormianie proklamowali powstanie republiki Nagornokarabachskiej, a Rosjanie wycofali z tego obszaru buforowe oddziały OMON-u, walki wybuchły ze zdwojoną siłą. Lepiej wyposażeni i zorganizowani ormiańscy fedaini, zdołali w początkach 1992 wyprzeć Azerów z większej części Karabachu. Niepowodzenia w walce z Ormianami doprowadziły w marcu 1992 do obalenia w Azerbejdżanie postkomunistycznego prezydenta Ajaza Mutalibowa i przejęcia władzy przez *nacjonalistyczny Front Narodowy. Jednak kolejne kontrofensywy azerskie (w marcu i kwietniu) nie przyniosły poważniejszych rezultatów. W maju Ormianie zdobyli miasto Susza, a następnie korytarz łączący Karabach z Armenią. Zakończyło to trwającą z krótkimi przerwami od 1988 faktyczną blokadę tego regionu przez Azerów. Ormiański sukces wywołał kolejny kryzys w Baku, gdzie 14 maja próbował bezskutecznie na nowo odzyskać władzę Mutalibow. Czerwcowa kontrofensywa Azerów, mimo początkowych sukcesów (zdobyto m.in. przejściowo stolicę Karabachu – Stepanakert), załamała się już w lipcu – Ormianie odzyskali kontrolę nad całym Karabachem i korytarzem z Armenią. Tymczasem jeszcze w maju doszło do incydentów zbrojnych w spokojnym dotąd regionie Nachiczewanu – azerskiej enklawy położonej między Armenią, a *Iranem i *Turcją. Spowodowało to protesty Turcji – odpowiedzialnej za ludobójstwo Ormian w początkach XX w. (*Ormian eksterminacja) i sympatyzującej z Azerami – która posunęła się do groźby użycia swoich wojsk w razie naruszenia integralności Nachiczewanu. Nieprzyjazne Armenii stanowisko zajmuje również, z przyczyn religijnych, Iran (Ormianie są chrześcijanami, a Azerowie muzułmanami). W drugiej połowie 1992 natężenie walk na obszarze Górnego Karabachu wyraźnie osłabło i do starć częściej dochodziło na pograniczu armeńsko-nachiczewańskim. Kolejne zaostrzenie konfliktu nastąpiło na przełomie marca i kwietnia 1993, po ormiańskiej ofensywie, w wyniku której Azerowie utracili (3 kwietnia) miasto Kelbadżar, co znacząco poszerzyło obszar korytarza łączącego Karabach z Armenią. Opracowany w lipcu 1993 pod auspicjami Rosji, *USA, Turcji i KBWE plan pokojowy, zakładający czasowe zawieszenie broni i podjęcie rokowań, nie został wprowadzony w życie, bowiem w październiku 1993 Ormianie rozpoczęli kolejną ofensywę w południowo-wschodnim Azerbejdżanie. Ostatnią znaczącą kontrofensywę Azerowie przeprowadzili w styczniu 1994, ale nie zmieniła ona sytuacji. W maju 1994 podpisano układ rozejmowy, który – mimo wielokrotnych naruszeń – doprowadził do stopniowego wygaśnięcia walk zbrojnych. W trakcie 127

całego konfliktu śmierć poniosło około 16 tysięcy ludzi, a 22 tysiące zostało rannych. W latach 1994–97 na czele uznawanej jedynie przez Armenię Ormiańskiej Republiki Górnego Karabachu stał Robert Koczarian. W marcu 1997 został on mianowany premierem Armenii, co stanowiło potwierdzenie ścisłych związków samozwańczej republiki z Erewaniem. Formalnie jednak Górny Karabach pozostawał obszarem niezależnym zarówno od Azerbejdżanu, jak i od Armenii, co potwierdził wybrany we wrześniu 1997 na prezydenta Karabachu Arkadij Gukasjan. Prowadzone pod patronatem OBWE rozmowy między Baku a Erewaniem na temat przyszłości Górnego Karabachu nie przy niosły rezultatów, ponieważ akceptujący kompromis prezydent Armenii Lewon Ter-Petrosjan został w lutym 1998 zmuszony do ustąpienia, a jego miejsce zajął nieprzejednany b. przywódca Górnego Karabachu Robert Koczarian. (A.D.) GRAN CHACO WOJNA 1932–1935 – konflikt zbrojny pomiędzy Boliwią a Paragwajem, wywołany sporem terytorialnym o obszar Chaco Boreal o pow. około 200 tys. km2. Brak dokładnego wytyczenia w XIX wieku granicy między Paragwajem a Boliwią w rejonie Chaco doprowadził w latach dwudziestych do licznych incydentów granicznych. Boliwia dążyła do zdobycia obszarów Chaco, należącego w większości do Paragwaju, licząc na uzyskanie dogodniejszych szlaków komunikacyjnych z wybrzeżem Atlantyku oraz na rzekome wielkie złoża ropy naftowej na tym terenie. Dla mniejszego Paragwaju sprawa Chaco stała się w początku lat trzydziestych główną kwestią polityczną. W październiku 1931 w stolicy kraju Asuncion doszło do zamieszek i obalenia rządu po tym, jak nie zapobiegł on zajęciu przez Boliwię osady na spornym terytorium. Oba państwa rozpoczęły wówczas intensywne przygotowania wojenne. We wrześniu 1932, po nowej serii incydentów granicznych i miesięcznych walkach regularnych oddziałów, wojska paragwajskie zdobyły strategicznie ważny fort Boqueron, uzyskując wyraźną przewagę. Umożliwiła to nie tylko ich lepsza organizacja, ale także liczebność – w tej fazie wojny przeciwko 5,5 tys. żołnierzy boliwijskich walczyło 12 tys. Paragwajczyków. Ofensywa paragwajska została powstrzymana w grudniu 1932, a w styczniu następnego roku Boliwijczycy przystąpili do kontruderzenia. Natarcie boliwijskie, którym kierował generał niemiecki Hans Kundt, nie przyniosło rozstrzygnięcia. Dowodzący armią Paragwaju generał Jose Estigarribia, wspierany przez doradców: Bielajewa i Erna (byłych oficerów armii carskiej), stworzył system silnych fortyfikacji, które Boliwijczycy usiłowali bezskutecznie zdobyć przez ponad pół roku. We wrześniu 1933 wojska paragwajskie ruszyły do nowej ofensywy, w trakcie której pokonały oddziały Kundta w bitwach pod Alihuata i Campo Via. Mimo to – wskutek dużych strat – Paragwaj zgodził się w grudniu tego roku na zawieszenie broni. Działania wojenne wznowiono wiosną 1934, a w ich trakcie ponownie zaznaczyła się przewaga Paragwaju i to pomimo sukcesu armii boliwijskiej w bitwie pod Canada Strongest w maju tego roku. W listopadzie 1934 Paragwajczycy zdołali ostatecznie przełamać boliwijską linię oporu w rejonie fortu Ballivian, a następnie wkroczyć na około 150 km na teren Boliwii. Armia paragwajska nie była jednak w stanie – z powodu zagrożenia uderzeniem z utrzymywanej przez Boliwijczyków twierdzy Villa Montes – kontynuować natarcia. Z kolei armia boliwijska nie była zdolna do poważnej kontrofensywy. W rezultacie w 1935 walki ustały, a w ich miejsce rozpoczęły się, w maju tego roku, rozmowy pokojowe, w których rolę mediatora odgrywały *USA i inne państwa amerykańskie, a także *Liga Narodów. 9 czerwca 1935 podpisano protokół rozejmowy, a 21 lipca 1938 – po trzech latach negocjacji prowadzonych w Buenos Aires – układ o pokoju, przyjaźni i granicach. Przyznał on prawie 3/4 spornego terenu Chaco Paragwajowi, dając równocześnie Boliwii prawo swobodnej żeglugi po uchodzącej do Atlantyku rzece Paragwaj. W wojnie zginęło około 56 tys. Boliwijczyków i 36 tys. Paragwajczyków. (A.D.) GRECKA WOJNA DOMOWA 1946–1949 – konflikt zbrojny, którego stronami byli monarchiści wspierani przez *Wielką Brytanię i *Stany Zjednoczone oraz *komuniści popierani przez *Jugosławię, Albanię i Bułgarię, a także pośrednio przez *ZSRR. Podczas *drugiej wojny światowej duże wpływy w Grecji uzyskali komuniści. W 1941 kierowany przez nich Grecki Front Wyzwolenia Narodowego (EAM) powołał do życia Grecką Armię Ludowo-Wyzwoleńczą (ELAS), która podjęła walkę partyzancką z *Niemcami. Pod koniec wojny komuniści byli już raczej pewni, że uda im się ustanowić w Grecji ustrój komunistyczny (*Komunizm). Późną jesienią 1944 doszło do pierwszych starć między ELAS a oddziałami greckich rojalistów. Postępy polityczne i wojskowe komunistów zmusiły rząd brytyjski do wysłania do Grecji w październiku 1944 korpusu ekspedycyjnego. Korpus ten tworzył osłonę dla powołanego w styczniu 1945 w Atenach rządu monarchistycznego. Wojska brytyjskie uczestniczyły też bezpośrednio w walkach po stronie rojalistów. 12 lutego 1945 w Varkizie zawarto porozumienie o zawieszeniu broni między siłami rojalistów i oddziałami komunistycznymi. W plebiscycie zorganizowanym w 1946 większość Greków wypowiedziała się za monarchią, w efekcie czego król Jerzy II powrócił do kraju z emigracji. W październiku 1946 siły komunistycznej ELAS zreorganizowały się na północy Grecji pod dowództwem Markosa Vafiadesa, który 128

ogłosił powstanie Demokratycznej Armii Grecji i wezwał ludność do walki z rządem. Komuniści otrzymali pomoc ze strony Jugosławii, Albanii i Bułgarii, zaś wojskom rządowym broni i doradców dostarczyły *Stany Zjednoczone. Początkowo inicjatywa należała do komunistów, którzy w lipcu 1947 powołali w Epirze rząd rewolucyjny. W toku późniejszych działań uwidoczniła się jednak przewaga lepiej wyszkolonych i wyekwipowanych wojsk rządowych. Pozycja sił komunistycznych uległa poważnemu zachwianiu w połowie 1948, kiedy to po zerwaniu Jugosławii z Moskwą Josip Broz *Tito wycofał swe poparcie, wstrzymując wszelką pomoc. W sierpniu 1949 rozpoczęła się wielka ofensywa wojsk rządowych, dowodzonych przez marszałka Aleksandra Papagosa, w wyniku której rozbite zostały najsilniejsze zgrupowania oddziałów komunistycznych. W październiku 1949 komuniści złożyli broń, choć pojedyncze ich oddziały walczyły jeszcze w pobliżu granicy z Albanią do 1950. Podczas greckiej wojny domowej śmierć poniosło 21 tys. żołnierzy i ponad 5 tys. osób cywilnych. Zniszczeniu uległo ok. 12 tys. domów. Po wojnie partia komunistyczna została zdelegalizowana, a 1200 komunistów skazano na karę śmierci. (M.B.) GRECKO-TURECKA WOJNA 1919–1922 – zbrojny konflikt między Grecją i *Turcją spowodowany greckimi roszczeniami terytorialnymi w Azji Mniejszej. Na mocy ustaleń zwycięzców *pierwszej wojny światowej, co potwierdził narzucony Turcji traktat z *Sévres (10 sierpień 1920), Grecja uzyskać miała kosztem Turcji część Rumunii, część Azji Mniejszej ze Smyrną (Izmir) i położonymi wokół niej obszarami, Trację Wschodnią z półwyspem Gallipoli oraz wyspy Imroz i Tendos, razem około 22 tys. km2 obszaru zamieszkałego przez 4,2 mln ludzi. Turecki gubernator Anatolii Mustafa Kemal *Atatürk już w maju przystąpił do reorganizowania armii z myślą o podjęciu walki o uzyskanie sprawiedliwych warunków pokoju. Atatürk odrzucił później podpisane przez rząd sułtański warunki traktatu z Sévres. U schyłku 1919 silne wojska greckie wylądowały w Azji Mniejszej, zajmując Smyrnę. Bardzo szybko doszło do starć między wojskami inwazyjnymi, a od działami tureckich patriotów, którzy nie mogli zgodzić się z okupacją ziem etnicznie tureckich. Siły greckie postępowały brutalnie i na porządku dziennym były prześladowania ludności tureckiej. Grecy przeprowadzali operacje pacyfikacyjne nawet poza przyznanymi im obszarami. Na przestrzeni lat 1920– 21 walki toczyły się ze zmiennym powodzeniem, choć wiele wskazywało na to, że to Grecy panują nad sytuacją. W 1922 wszystko uległo zmianie, a stroną posiadającą zdecydowaną inicjatywę militarną stali się Turcy. Wojska greckie ponosiły porażkę za porażką. Wtedy rząd grecki skłonny był nawet zrezygnować ze Smyrny i zawrzeć z Turkami układ pokojowy. Atatürka nie zadawalały wszakże rozwiązania połowiczne i postanowił zadać Grekom decydujący cios. 26 sierpnia 1922 armia turecka rozpoczęła dużą ofensywę i w trwających 5 dni walkach rozbiła pod Afyonkarahisarem główne siły greckie. 9 września Turcy zdobyli Smyrnę, biorąc do niewoli 50 tys. Greków. W obliczu klęski Greków mocarstwa alianckie zdecydowały się renegocjować z Turcją postanowienia traktatu z Sévres. Na mocy traktatu podpisanego 24 lipca 1923 w Lozannie Turcja odzyskała od Grecji Trację Wschodnią z półwyspem Gallipoli i okręg Smyrny. Z Azji Mniejszej musiało wyemigrować 1,5 mln Greków. Dotkliwa porażka wojenna wstrząsnęła Grecją. Pod koniec września 1922 wybuchła rewolta w wojsku, co zmusiło króla Konstantego I do abdykacji. W niespełna 2 lata później obalono monarchię, proklamując republikę. Pod sąd wojenny oddano kilku ministrów i generałów, których obarczono winą za klęskę w wojnie z Turcją. Niektórzy z nich zostali rozstrzelani. (B.B.) GRENADY INWAZJA 1983 – interwencja amerykańskich sił zbrojnych na karaibskiej wyspie Grenadzie mająca na celu odsunięcie od władzy miejscowego ugrupowania marksistowskiego. Grenada była kolonia *brytyjska, uzyskała niepodległość 7 lutego 1974. Premierem kraju został Eric Gairy. Okazał się władcą nieodpowiedzialnym (np. większość czasu poświęcał badaniom nad UFO), a jego rządy były powszechnie krytykowane przez mieszkańców wyspy. 13 marca 1979, wykorzystując nieobecność w kraju Gairy’ego, lewicowy Ruch Nowego Klejnotu w drodze bezkrwawego zamachu stanu sięgnął po władzę. Na czele ludowego rządu rewolucyjnego stanął Maurice Bishop. Nowe władze nawiązały bliską współpracę z *ZSRR i Kubą. Na Grenadzie pojawili się kubańscy inżynierowie, a także radzieccy doradcy polityczni. Pod nadzorem Kubańczyków przystąpiono do budowy olbrzymiego lotniska o jednoznacznie wojskowym przeznaczeniu. System władzy Grenady zaczął z wolna upodobniać się do mechanizmu typowego dla państwa *komunistycznego, urzeczywistniono bowiem jednopartyjną dyktaturę, poddano społeczeństwo intensywnej indoktrynacji, a wszelkie przejawy niezadowolenia, czy opozycji bezlitośnie dławiono. Rozwój wydarzeń w Grenadzie z rosnącym zaniepoko-jeniem obserwowały *Stany Zjednoczone, obawiające się, iż w ich bezpośrednim sąsiedztwie powstaje drugie po Kubie państwo komunistyczne. *Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) przystąpiła do opracowywania planów obalenia marksistowskich władz Grenady, które jednak nie zyskały aprobaty Kongresu. Tymczasem w Grenadzie 12 października 1983 najbardziej ortodoksyjne skrzydło rządzącej partii, kierowane przez wicepremiera Bernarda Coarda i dowódcę Ludowej 129

Armii Rewolucyjnej generała Hudsona Austina, dokonało zamachu stanu, przechwytując władzę. Bishop, uznany za zdrajcę rewolucji, trafił do więzienia. 19 października został jednak uwolniony przez swych zwolenników. Stanął następnie na czele demonstrantów, którzy usiłowali również uwolnić pozostałych aresztowanych. Wojsko ostrzelało zbliżający się tłum, zabijając około 50 osób. Bishopa ponownie uwięziono, a potem rozstrzelano. Opanowane przez radykałów władze grenadyjskie ogłosiły godziny policyjne, obowiązujące przez całą dobę, odcinając kraj od wszelkiej łączności ze światem zewnętrznym. Stany Zjednoczone pełne obaw o los 1000 Amerykanów przebywających w Grenadzie, postanowiły interweniować zbrojnie. 25 października blisko 2 tys. żołnierzy amerykańskich (wspieranych przez kilkusetosobowy kontyngent wojskowy wystawiony przez kraje karaibskie) wylądowało na Grenadzie. Oddziały interwencyjne natrafiły na stosunkowo silny opór ze strony grenadyjskiej Ludowej Armii Rewolucyjnej i przebywających na wyspie Kubańczyków. Walki trwały tydzień, a w ich toku zginęło 29 żołnierzy amerykańskich, 110 żołnierzy grenadyjskich i 71 Kubańczyków. Po opanowaniu wyspy Amerykanie natrafili na spore ilości broni radzieckiej i kubańskiej. Stwierdzili też obecność doradców wojskowych nie tylko kubańskich, oraz – co było zaskoczeniem – północnokoreańskich i wietnamskich. W 1984 na Grenadzie odbyły się wielopartyjne wybory, a w rok później kraj opuściły wojska interwencyjne. Inwazję na Grenadę przywołuje się często jako przykład stanowczości administracji Ronalda *Reagana i pierwsze zdecydowane przeciwstawienie się *USA rozprzestrzenianiu się *komunizmu na świecie. (M.B.) GROMYKO ANDRIEJ (1909–1989) – długoletni radziecki minister spraw zagranicznych, przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej *ZSRR. Z wykształcenia ekonomista, od 1931 członek partii *bolszewickiej. W latach 1935–39 pracował w Instytucie Ekonomii Akademii Nauk, skąd przeszedł do pracy w resorcie spraw zagranicznych, obejmując kierownictwo departamentu USA. Od tej chwili jego dalsza kariera była ściśle związana z pracą w dyplomacji. W 1943 *Stalin mianował go ambasadorem w *USA i w tym charakterze uczestniczył m.in. w konferencjach jałtańskiej (*Jałta) i poczdamskiej (*Poczdam). Odegrał istotną rolę w negocjacjach dotyczących utworzenia *ONZ, a po powstaniu tej organizacji był w niej stałym przedstawicielem ZSRR. W 1948 został po raz pierwszy wiceministrem spraw zagranicznych. Resort opuścił na krótko w 1952, by objąć stanowisko ambasadora w *Wielkiej Brytanii, ale w roku następnym, już po śmierci Stalina, powrócił do Moskwy, gdzie awansował na I wiceministra spraw zagranicznych. Ministrem spraw zagranicznych został w 1957, po upadku *Mołotowa. Był też od 1956 członkiem KC KPZR. Przez następne lata wiernie służył kolejnym przywódcom radzieckim: *Chruszczowowi, *Breżniewowi, *Andropowowi i *Czernience, stopniowo awansując w hierarchii partyjnej (w 1973 został członkiem Biura Politycznego KC KPZR). Jego dawny podwładny Andropow, obdarzył go w 1983 dodatkowo funkcją I wicepremiera. Jako szef radzieckiej dyplomacji wyróżniał się oschłością i zgryźliwością, co zyskało mu na Zachodzie przydomek Mister No (Pan Nie). Był współautorem szeregu układów *rozbrojeniowych, odpowiadał też za dyplomatyczne przygotowanie interwencji radzieckich na Węgrzech (*Węgierskie powstanie), w Czechosłowacji (*Praska wiosna) i w Afganistanie (*Afgańska wojna). W 1985 odegrał decydującą rolę w powierzeniu funkcji sekretarza generalnego KPZR *Gorbaczowowi. Zainicjowane przez tego ostatniego zmiany kadrowe dotknęły również i MSZ, którego kierownictwo Gromyko opuścił w lipcu 1985, obejmując prestiżowy, ale pozbawiony większego znaczenia urząd przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej. W 1988 przeszedł ostatecznie na emeryturę. Zmarł 2 lipca 1989 w Moskwie. (A.D.) GRUDNIOWA REWOLTA 1970 – strajki, demonstracje oraz walki uliczne robotników z milicją i wojskiem w kilku miastach polskiego Wybrzeża. Błędna polityka ekonomiczna kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) z Władysławem *Gomułką na czele, doprowadziła w drugiej połowie lat sześćdziesiątych do zahamowania rozwoju gospodarczego kraju. W konsekwencji narastało w społeczeństwie niezadowolenie z niskiego poziomu życia oraz braku perspektyw na jego poprawę. Bezpośrednią przyczyną wybuchu protestów stało się ogłoszenie 12 grudnia 1970 znaczących podwyżek cen żywności, w tym zwłaszcza mięsa i mąki. 14 grudnia w Stoczni Gdańskiej wybuchł strajk, który w następnych dniach rozszerzył się na inne miasta Wybrzeża: Gdynię (15 grudnia), Elbląg (15 grudnia), Słupsk (16 grudnia) i Szczecin (17 grudnia). Robotnicy przerywając pracę wychodzili z zakładów i tłumnie kierowali się w kierunku siedzib władz partyjnych i administracyjnych. Gomułka uznał wystąpienia robotników za przejaw kontrrewolucji i nakazał siłom wojskowo-milicyjnym stłumienie ich za wszelką cenę, w tym także przy użyciu broni palnej. W rezultacie od 14 do 18 grudnia doszło do walk ulicznych z udziałem dziesiątek tysięcy ludzi, w trakcie których zniszczono 19 obiektów publicznych, w tym m.in. siedziby Komitetów Wojewódzkich PZPR w Gdańsku i Szczecinie. Do zamieszek ulicznych na mniejszą skalę doszło też w grudniu 1970 w Krakowie i Wałbrzychu, natomiast do strajków w Warszawie, Wrocławiu, Nysie, Białymstoku i Oświęcimiu. W starciach zginęło co 130

najmniej 45 osób (w tym 2 milicjantów i 1 żołnierz), a 1164 zostały ranne. 19 grudnia, kiedy trwały jeszcze strajki w Szczecinie, ale fala protestów zaczęła już opadać, grupa funkcjonariuszy partyjnych i państwowych – uzyskawszy poparcie władz *ZSRR, zaniepoko-jonych przedłużającym się kryzysem – usunęła Gomułkę ze stanowiska I sekretarza KC PZPR. Przewrót ułatwiła choroba Go mułki, który – skrajnie wyczerpany wypadkami minionych dni – nie był w stanie uczestniczyć w posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR. Na następcę Gomułki wysunięto dotychczasowego I sekretarza KW PZPR w Katowicach Edwarda Gierka. Jego kandydatura została zatwierdzona na zwołanym pośpiesznie 20 grudnia plenum Komitetu Centralnego PZPR. W utorowaniu Gierkowi drogi do władzy główną rolę odegrali: Edward Babiuch, Stefan Olszowski, Józef Tejchma, Franciszek Szlachcic i Wojciech Jaruzelski. Wszyscy oni awansowali w rezultacie przewrotu w hierarchii partyjnej lub państwowej. Nowa ekipa kierownicza PZPR nie zamierzała początkowo cofnąć wprowadzonych przez Gomułkę podwyżek, licząc, że osobista popularność nowego szefa partii spacyfikuje wzburzone nastroje. Kiedy w styczniu 1971 w Szczecinie wybuchły nowe strajki, Gierek udał się na Wybrzeże, gdzie w bezpośrednich rozmowach z robotnikami wynegocjował przerwanie protestu. Jednak w lutym 1971 doszło do masowych strajków w zakładach włókienniczych w Łodzi, co ostatecznie zmusiło władze do cofnięcia podwyżek cen żywności. Rewolta grudniowa doprowadziła nie tylko do zmiany kierownictwa rządzącej PZPR, ale także otworzyła nowy okres w historii *Polski. Ekipa Gierka poszerzyła bowiem zakres swobód społecznych (nie naruszając jednak monopolistycznych rządów PZPR) i przystąpiła do gruntownej modernizacji kraju, wykorzystując w tym celu na szeroką skalę zachodnie kredyty. (A.D.) GRUZIŃSKA WOJNA DOMOWA 1991–1994 – ciąg konfliktów zbrojnych w Gruzji, związanych z walką o władzę oraz tendencjami separatystycznymi mniejszości narodowych. Proces *pierestrojki w *ZSRR zaowocował w Gruzji szybkim odrodzeniem się dążeń niepodległościowych. Ich nasilenie nastąpiło po masakrze uczestników pokojowej demonstracji w Tbilisi (9 kwietnia 1989), której na rozkaz KC gruzińskiej partii *komunistycznej dokonały oddziały wojsk wewnętrznych; zginęło wówczas 19 osób. Żywiołowo rozwijający się od tego momentu wielonurtowy ruch niepodległościowy, skupił się ostatecznie w koalicji Okrągły Stół – Wolna Gruzja, która w październiku 1990 wygrała wybory do republikańskiej Rady Najwyższej Gruzji. Wkrótce po wyborach, wewnątrz koalicji doszło do tarć między jej liderem Zwiadem Gamsahurdią, a nie akceptującą jego autorytaryzmu grupą działaczy z Dżabą Joselianim, Georgi Czanturią i Georgi Haindrawą na czele. Gamsahurdia, w którego rękach znalazł się aparat przymusu, rozpętał bezpardonową walkę o pełnię władzy. Już w lutym 1991 kazał uwięzić Joselianiego, a w kwietniu zwolennicy Gamsahurdii – dysponujący większością w parlamencie – wybrali go prezydentem obdarzając olbrzymimi kompetencjami. Początkowo Gamsahurdia – walczący o pełną niepodległość Gruzji – dysponował poparciem przeważającej części społeczeństwa, czego dowodem był wynik powszechnych wyborów prezydenckich przeprowadzonych 26 maja 1991. Uzyskał w ich trakcie 86,5% głosów, przy frekwencji wynoszącej 84%. Jednak jego dyktatorskie zapędy, ograniczanie wolności politycznych i rozwijanie kultu własnej osoby budziły rosnący sprzeciw coraz większej liczby polityków, w tym również wielu jego dotychczasowych współpracowników i sojuszników. Wszelkie przejawy krytyki Gamsahurdia uznawał za dowody pracy agenturalnej dla KGB (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) i odpowiadał na nie represjami. Sytuacja w Gruzji uległa gwałtownemu zaostrzeniu, kiedy we wrześniu 1991 prezydent zdymisjonował premiera Tengiza Siguę i aresztował przywódców Narodowo-Demokratycznej Partii Gruzji – głównej siły opozycyjnej. Doszło wówczas do buntu oddziałów Gwardii Narodowej, których dowódca Tengiz Kitowani wypowiedział Gamsahurdii posłuszeństwo. Prezydent – oskarżany przez opozycję m.in. o poparcie puczu *moskiewskiego – ściągnął z prowincji kilka tysięcy swoich zwolenników i przy ich pomocy wyparł formacje Gwardii Narodowej z Tibilisi. Nie oznaczało to jednak zdławienia rebelii. 23 grudnia oddziały Gwardii Narodowej wkroczyły do Tbilisi, gdzie dzień wcześniej doszło do antyprezydenckich demonstracji, zakończonych ostrzelaniem manifestantów z broni palnej. Gwardziści rozpoczęli oblężenie ufortyfikowanego gmachu parlamentu, w którym urzędował Gamsahurdia. Walki w centrum Tbilisi, z użyciem broni ciężkiej, trwały dwa tygodnie i zginęły w nich co najmniej 84 osoby, a 348 odniosło rany. 6 stycznia 1992 Gamsahurdia uciekł z Tbilisi i udał się do pobliskiej Armenii. Władzę w Gruzji przejęła Rada Wojskowa z Tengizem Siguą, Dżabą Joselianim i Tengizem Kitowanim na czele. Tymczasem 16 stycznia Gamsahurdia przyleciał do Suchumi, skąd udał się do miasta Zugdidi w Megrelii (zach. Gruzja). Oddziały wierne Radzie Wojskowej w ciągu kilkunastu dni przełamały opór, ale nie oznaczało to zakończenia konfliktu, ponieważ obalony prezydent, który ostatecznie schronił się w Czeczenii (*Czeczeński konflikt), w dalszym ciągu dysponował wieloma zwolennikami (nazywanymi od imienia ex-prezydenta zwiadowcami). 7 marca 1992 do Gruzji przybył były radziecki minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze (z pochodzenia Gruzin), który wkrótce stanął na czele nowego ciała 131

rządzącego – Rady Państwa. Przez następne miesiące Rada zwalczała zorganizowane przez zwolenników Gamsahurdii oddziały partyzanckie (24 czerwca zwiadowcy bezskutecznie próbowali przejąć władzę w Tbilisi i na kilka godzin opanowali siedzibę TV), jednak głównym problemem władz republikańskich stały się dążenia separatystyczne dwóch mniejszości narodowych – Abchazów i Osetyńców. Ci ostatni, zamieszkujący Południową Osetię, dążyli do połączenia się z Północną Osetią stanowiącą część Rosji. Skrajnie nacjonalistyczna (*Nacjonalizm) polityka Gamsahurdii, który w końcu 1991 zlikwidował autonomię Osetii, zaostrzyła wrogość między Osetyńcami, a zamieszkującymi ten region Gruzinami i zaowocowała wybuchem walk między obu społecznościami. Narastającego konfliktu nie potrafiły powstrzymać nowe władze gruzińskie i w czerwcu 1992 doszło w Osetii do gwałtownych starć, w wyniku których zginęło kilkaset osób. 14 lipca – na mocy porozumienia Szewardnadze z *Jelcynem – do Południowej Osetii wkroczyły oddziały rosyjskie, których zadaniem było rozdzielenie walczących stron. Jeszcze bardziej krwawe okazały się dążenia separatystyczne Abchazów, zamieszkujących wysuniętą na zachód część Gruzji. 23 lipca 1992 parlament Abchazji proklamował niepodległość, co było wstępem do oderwania się od Gruzji. Tbilisi odpowiedziało na to 14 sierpnia wysłaniem wojska do stolicy regionu Suchumi. Oddziały gruzińskie miały przy okazji zniszczyć działające w Abchazji formacje zbrojne zwolenników Gamsahurdii. W ciągu kilku dni Gruzini opanowali główne miasta Abchazji, ale opór przeniósł się w góry i zamienił w długo trwałą wojnę partyzancką. Do najostrzejszych walk doszło w październiku 1992, kiedy Abchazi zdobyli miasto Gagra oraz w grudniu 1992 i styczniu 1993, gdy próbowali zająć Suchumi. We wrześniu 1993 Gamsahurdia osiągnął porozumienie z Abchazami, co poważnie zagroziło władzom w Tbilisi. Zagrożony upadkiem Szewardnadze zdecydował się wówczas na szukanie poparcia w Moskwie. W październiku oddziały gruzińskie, wspierane przez wojska rosyjskie, przeszły do kontrofensywy. W jej rezultacie w listopadzie Abchazi zdecydowali się na zawieszenie broni, a pokonany Gamsahurdia zginął 31 grudnia 1993 w tajemniczych okolicznościach. Za pomoc Moskwy Szewardnadze zapłacił zgodą na stacjonowanie wojsk rosyjskich na obszarze swojego kraju oraz przystąpieniem Gruzji do *Wspólno ty Niepodległych Państw (9 grudnia 1993). W kwietniu i maju 1994 – pod presją Rosji – Abchazi i Gruzini podpisali porozumienia pokojowe przewidujące rozmieszczenie sił zbrojnych WNP w tzw. strefie bezpieczeństwa w Abchazji. Liczba zabitych w konflikcie gruzińskim jest trudna do określenia, ale przypuszczalnie sięga kilkunastu tysięcy; szacuje się, że w trakcie walk z Abchazji uciekło około 200 tys. Gruzinów. (A.D.) GUEVARA CHE ERNESTO (1928–1967) – południowoamerykański rewolucjonista. Urodził się w dobrze sytuowanej rodzinie argentyńskiej. Ukończył medycynę na uniwersytecie w Buenos Aires (1953). Podróżując po krajach Ameryki Łacińskiej i natykając się na wszechobecną biedę i rażącą niesprawiedliwość społeczną, doszedł do przekonania, że jedynym środkiem mogącym zmienić rzeczywistość polityczną tego regionu jest rewolucja. W 1955 spotkał w *Meksyku, przebywającego tam na emigracji, Fidela *Castro, którego od tego czasu wspierał w przygoto-waniu rewolucji na Kubie. W grudniu 1956 razem z Castro wylądował na Kubie. Guevara walczył potem przez dwa lata w oddziałach partyzanckich przeciwko wojskom F. *Batisty (*Kubańska wojna domowa) i miał znaczący udział w końcowym zwycięstwie. Otrzymał obywatelstwo kubańskie i stał się jednym z najbardziej wpływowych przedstawicieli nowych władz. Był prezesem Banku Narodowego (1959) i ministrem przemysłu (1961–65). Bardziej jednak niż praca na stanowiskach rządowych pociągała go teoria rewolucji. Guevara opisał taktykę i strategię rewolucyjnej walki partyzanckiej, m.in. w książce WOJNA PARTYZANCKA (1961). Rewolucyjna walka partyzancka opierać się miała – twierdził Guevara – na trzech zasadach: 1. siły ludowe są w stanie zwyciężyć w wojnie regularną armię; 2. nie istnieją żadne wstępne ekonomiczne lub polityczne warunki rewolucji, sam bowiem wybuch powstania takie warunki tworzy; 3. w Ameryce Łacińskiej wieś jest naturalną bazą dla oddziałów partyzanckich. Guevara był przekonany, że rewolucja jest sprawą partyzantów, a nie polityków. Ci drudzy mogą być przydatni dopiero po przechwyceniu władzy. W swych koncepcjach gloryfikował zatem znaczenie woli rewolucyjnej i walki zbrojnej, krytykował parlamentarne i legalistyczne metody osiągania celów politycznych. Utrzymywał, że w warunkach południowoamerykańskich sama rewolucja jest ważniejsza od *komunizmu, a przywódca partyzancki bardziej poruszy lud niż najlepszy nawet ideolog komunizmu. Guevara zawsze był też radykalnym krytykiem polityki *USA, którym zarzucał nieokiełznany imperializm (np. w głośnym przemówieniu na forum *Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1964). W 1965 zrezygnował z kariery politycznej na Kubie, udając się do Afryki w poszukiwaniu nowego frontu rewolucyjnego. Organizował tam bataliony im. Patrice Lumumby, które brały udział w konflikcie *kongijskim. Jesienią 1966 Guevara przybył potajemnie do Boliwii, gdzie w rejonie Santa Cruz utworzył oddziały partyzanckie. Akcja rewolucyjna w Boliwii zakończyła się klęską, a Guevara nie otrzymał od ludności spodziewane go poparcia. W październiku 1967 jego oddział został 132

okrążony przez wojsko boliwijskie. Ranny w walce Guevara został pojmany i zabity. Był legendą już za życia, a tragiczny jego koniec uczynił zeń symbol rewolucjonisty XX wieku, źródło inspiracji dla wielu ruchów i organizacji lewicowych (*Nowa lewica) i kontestacyjnych (*Studencka rewolta). (B.B.) HAITAŃSKI KRYZYS 1994 – kryzys związany z przedłużającą się w Haiti dyktaturą wojskową. *Organizacja Narodów Zjednoczonych, a w szczególności *Stany Zjednoczone, dążyły do usunięcia jej, nawet z zastosowaniem sił zbrojnych, oraz przywrócenia do władzy legalnego prezydenta Jean-Bertranda Aristide’a. Niepodległa od 1804 Republika Haiti (pow. 27,8 tys. km2, ludność 7,5 mln w 1999) zajmuje zachodnią część wyspy Haiti. Dochód narodowy wynoszący jedynie 470 dolarów na głowę mieszkańca czyni z Haiti najbiedniejszy kraj na półkuli zachodniej. Szacuje się, że aż 85% Haitańczyków żyje poniżej progu ubóstwa. Historia polityczna Haiti to niekończący się splot chaosu politycznego, walk wewnętrznych oraz następujących po sobie dyktatur. Najdłuższą z dyktatur i najbardziej znaną na świecie były autorytarne rządy rodziny Duvalierów w latach 1957–86. Do pierwszych wolnych wyborów prezydenckich w Haiti doszło dopiero w 1990. Zwyciężył w nich 37-letni były ksiądz katolicki reprezentujący lewicową *teologię wyzwolenia JeanBertrand Aristide, na którego głosowało 67% wyborców. Demokratycznie wybrany prezydent sprawował władzę zaledwie kilka miesięcy. Haitańska oligarchia i armia poczuły się zagrożone radykalnymi reformami politycznymi i gospodarczymi prezydenta. Zamach stanu z września 1991 pozbawił władzy Aristide’a, który zmuszony był udać się na wygnanie do Waszyngtonu. Rządy przejęła 3-osobowa junta, którą tworzyli generał Raoul Cedras – głównodowodzący sił zbrojnych, generał Phillippe Biamby – szef sztabu i pułkownik Michel Francois – komendant policji. USA stanęły po stronie Aristide’a, usiłując umożliwić mu powrót do władzy. Latem 1993, pod auspicjami Waszyngtonu, strony haitańskiego konfliktu wynegocjowały porozumienie zakładające przekazanie przez juntę rządów obalonemu prezydentowi. Członkowie junty zmienili jednak potem zdanie i w rezultacie porozumienie to pozostało tylko na papierze. W październiku 1993 ONZ nałożyła na Haiti częściowe embargo, a po odmowie junty rezygnacji z rządów, w maju 1994 Haiti zostało objęte całkowitym embargiem handlowym. Gdy i ten krok nie wywarł na haitańskich wojskowych większego wrażenia, 31 lipca 1994 Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję dopuszczającą interwencję zbrojną sił wielo-narodowych w celu przywrócenia demokracji w Haiti. W odpowiedzi mianowany przez juntę tymczasowym prezydentem Haiti 81-letni Emile Jonassaint 1 sierpnia ogłosił stan wojenny na obszarze całego kraju, powiadając, iż „świat wypowiedział wojnę biednemu Haiti, które nie zrobiło nikomu nic złego”. W pobliże Haiti Amerykanie skierowali okręty desantowe z przeszło 2 tys. żołnierzy na pokładzie. Opracowano dokładne plany uderzenia na Haiti, a w akcji wziąć udział miało 20 tys. żołnierzy. Przywódca junty generał Cedras oznajmił, że licząca 7 tys. żołnierzy armia haitańska stawi zacięty opór wojskom inwazyjnym, chcąc w ten sposób wywołać psychozę strachu w USA, które musiały liczyć się ze śmiercią pewnej liczby swych żołnierzy. W połowie września samoloty amerykańskie zrzuciły na dwa największe miasta haitańskie – Portau-Prince i Cap Haitien ponad 3 mln ulotek z podobizną Aristide’a oraz zapowiedzią jego powrotu do kraju. 15 września prezydent Bill *Clinton postawił juncie ultimatum, żądając, aby jej członkowie natychmiast opuścili Haiti, gdyż w przeciwnym wypadku dojdzie do interwencji wojskowej. Jednocześnie Clinton nazwał juntę najbardziej brutalnym reżimem na półkuli zachodniej i oskarżył ją o dokonanie w ciągu 3 lat swoich rządów 3 tys. zabójstw politycznych. Tymczasem udział w międzynarodowej interwencji deklarowało już 21 państw, w tym również *Polska. Działania wojskowe rozpocząć się miały w nocy z 25 na 26 września. Clinton zezwolił jednak byłemu prezydentowi USA Jimmy *Carterowi na podjęcie misji mediacyjnej ostatniej szansy. Usługi Cartera zaaprobowali też haitańscy wojskowi, którzy wreszcie uświadomili sobie powagę sytuacji. Na kilka godzin przed terminem inwazji, kiedy w powietrzu znajdowało się już 61 samolotów amerykańskich ze spadochroniarzami przygotowanymi do desantu, Carter osiągnął porozumienie z członkami junty. Porozumienie to przewidywało, że po uchwaleniu przez haitański parlament powszechnej amnestii członkowie junty do 15 października zrzekną się swych stanowisk i wyjadą z kraju, umożliwiając w ten sposób ponowne objęcie urzędu prezydenckiego przez Aristide’a. Tym samym lądujące na Haiti wojska amerykańskie okazały się nie wojskami interwencyjnymi, ale oddziałami pokojowymi nadzorującymi proces przywracania demokracji. 11 października generał Cedras podał się do dymisji (to samo uczynili dwaj pozostali członkowie junty), a w dwa dni później wyjechał z rodziną i współpracownikami do *Panamy, która zaoferowała mu azyl polityczny. 15 października do kraju przybył prezydent Aristide, któremu ludność zgotowała gorące przyjęcie. W oczach haitańskiej biedoty Aristide jest bowiem człowiekiem zdolnym do odmienienia oblicza Haiti i ustanowienia sprawiedliwego ładu społecznego. Czeka go wszakże bardzo trudne zadanie, któremu będzie mógł podołać jedynie wtedy, gdy Haiti uzyska poważne wsparcie finansowe i gospodarcze ze strony społeczności międzynarodowej. (M.B.) 133

HAJLE SELLASJE (1892–1975) – cesarz Etiopii w latach 1930–75. Właściwe nazwisko Ras Tafari Makonnen. W wieku 16 lat został gubernatorem Hararu – jednej z najbogatszych prowincji Etiopii, zaś w wieku 24 lat – regentem, sprawując władzę w imieniu cesarzowej Zenobii. W okresie trwającej 14 lat regencji dał się poznać jako zwolennik umiarkowanej, stopniowej modernizacji kraju, zabiegał o upowszechnienie oświaty oraz rozwój systemu opieki zdrowotnej. Odnotował także znaczące sukcesy na arenie między narodowej, wprowadzając Etiopię w 1924 do *Ligi Narodów i podpisując w 1928 z *Włochami dwudziestoletni traktat o przyjaźni. W 1928 został królem, zaś 2 listopada 1930 cesarzem Etiopii. Jednocześnie otrzymał tytuł negus neghesti (król królów) oraz przyjął nazwisko Hajle Sellasje. W 1931 ogłosił nowoczesną konstytucję, która zmierzała do odnowienia państwa i konsolidacji władzy monarchy. Jako cesarz kontynuował wysiłki modernizacyjne, przeprowadził reformę sądownictwa, wojska i policji. Włoska inwazja na Etiopię w 1935 (*Abisyńska wojna) przerwała te działania. Po zaciętej obronie Etiopia skapitulowała i w maju 1936 Hajle Sellasje udał się na emigrację. Po przystąpieniu Włoch do *drugiej wojny światowej, organizował pomoc dla uchodźców etiopskich w Kenii i Sudanie. W maju 1941 razem z wojskami angielskimi powrócił do Addis Abeby. Na nowo podjął pracę nad przekształceniem Etiopii w nowocześnie urządzone państwo. W 1955 proklamował nową konstytucję, która wprowadziła głosowanie powszechne. W polityce międzynarodowej przyjmował postawę prozachodnią, czego wyrazem było uczestnictwo wojsk etiopskich w wojnie *koreańskiej po stronie *USA. Był bardzo aktywny w procesie *dekolonizacji Afryki, wspierając rozmaite dążenia niepodległościowe. Tym samym uzyskał wielki prestiż i stał się jednym z najbardziej wpływowych przywódców afrykańskich. Współtworzył w 1963 *Organizację Jedności Afrykańskiej (OJA). Koncentrując się na problematyce międzynarodowej, za nie dbał jednak sprawy wewnętrzne i stopniowo tracił kontakt z rzeczywistością polityczną i społeczną Etiopii. Jego autorytet gwałtownie załamał się w latach siedemdziesiątych. We wrześniu 1974 został usunięty od władzy przez marksistowskich wojskowych. Żył w izolacji, oskarżony o korupcję, nepotyzm i defraudację olbrzymich funduszy państwowych. Zmarł w sierpniu 1975. (M.B.) HAMMARSKJÖLD DAG (1905–1961) – sekretarz generalny *Organizacji Narodów Zjednoczonych w latach 1953–61. Był człowiekiem apolitycznym, nigdy nie należał do żadnej szwedzkiej partii politycznej. W okresie 1933–36 Hammarskjöld był profesorem ekonomii politycznej na Uniwersytecie Sztokholmskim. Następnie do 1945 pełnił funkcję sekretarza generalnego ministerstwa finansów. Później pracował jako rządowy ekspert do spraw finansowych i bankowych. Niezależnie od tego w latach 1941–48 był prezesem Narodowego Banku *Szwecji. W 1951 został powołany na wiceministra spraw zagranicznych. W kwietniu 1953 Zgromadzenie Ogólne *ONZ jednomyślnie wybrało go na sekretarza generalnego tej organizacji. W 4 lata później wybrany był na to stanowisko ponownie. Hammarskjöld cieszył się opinią znakomitego sekretarza generalnego ONZ. Wykazał się dużymi zdolnościami politycznymi w poszukiwaniu rozwiązań skomplikowanych konfliktów międzynarodowych jak chociażby konflikt francusko-tunezyjski o *Bizertę, czy sytuacja na *Bliskim Wschodzie (*Arabsko-izraelskie wojny). We wrześniu 1961 Hammarskjöld udał się do Konga z misją mediacyjną (*Kongijski konflikt). Wypełniając tę misję, zginął 18 września 1961 w katastrofie lotniczej, której okoliczności do dzisiaj nie zostały w pełni wyjaśnione. Pośmiertnie w 1961 przyznano mu Pokojową Nagrodę Nobla. Hammarskjöld był człowiekiem głęboko religijnym. Jego, opublikowane w 1965, NOTATKI pełne są rozważań o Bogu i naturze świata. (B.B.) HAVEL VACLAV (ur. 1936) – czeski polityk, eseista i dramaturg. Urodził się w zamożnej rodzinie mieszczańskiej. Niewłaściwe pochodzenie zamknęło przed nim w *komunistycznej *Czechosłowacji możliwość odbycia studiów. Po służbie wojskowej (1953–59) Havel najpierw pracował jako laborant, a potem jako pracownik techniczny teatru. Pierwszą swą sztukę pt. PRZYJĘCIE opublikował w 1963. Stałym tematem jego twórczości było pokazywanie absurdów wytwarzanych przez zbiurokratyzowaną strukturę komunistycznego państwa. Po zdławieniu *Praskiej Wiosny w 1968, Havel aktywnie włączył się do ruchu opozycyjnego, szybko stając się jednym z czołowych *dysydentów. W 1975 w politycznym eseju LIST DO DR GUSTAVA HUSAKA Havel napisał, że Czechosłowacja jest krajem dwóch całkowicie obcych sobie klas – wszechwładnej kasty rządzącej i ofiar czechosłowackiego apartheidu politycznego. Był jednym z sygnatariuszy, którzy 1 stycznia 1977 powołali do życia *Kartę 77 – ruch na rzecz obrony praw człowieka i równocześnie opozycyjną wobec *komunizmu organizację polityczną. W 1978 Havel opublikował słynny esej SIŁA BEZSILNYCH, w którym wskazywał na konieczność przeciwstawienia komunizmowi ludzkiej godności i życia wprawdzie, co – jak utrzymywał – okaże się dla tego ustroju zabójcze. W 1979 trafił do więzienia za działalność antypaństwową. Został przedterminowo zwolniony w 1983 z uwagi na zły stan zdrowia. Wielokrotnie w latach osiemdziesiątych był szykanowany i przesłuchiwany przez policję. Oskarżenie było 134

wciąż to samo – działalność antypaństwowa. Ostatni raz Havel został aresztowany w styczniu 1989, gdy skazano go na 9 miesięcy więzienia za nawoływanie do demonstracji ulicznych. Proces ten spotkał się z silną krytyką między narodowej opinii publicznej, w rezultacie czego Havel został warunkowo zwolniony 17 maja. W listopadzie 1989 jego nazwisko głośno skandowali demonstrujący na ulicach Pragi uczestnicy *aksamitnej rewolucji, która ostatecznie doprowadziła do obalenia w Czechosłowacji systemu komunistycznego. 19 listopada Havel znalazł się w gronie czołowych twórców Forum Obywatelskiego. 29 grudnia 1989 Havel – symbolizujący opozycję antykomunistyczną jak nikt inny – został jednogłośnie wybrany przez parlament na prezydenta Czechosłowacji. Kiedyś napisał, że „polityka w tym kraju jest teatrem absurdu”. Istotnie coś w tym musi być – jeszcze w maju przyszły prezydent przebywał w więzieniu jako wróg państwa. 5 lipca 1990 Havel został ponownie wybrany na prezydenta, ale tym razem 50 członków pochodzącego już z wolnych wyborów Zgromadzenia Federalnego, głosowało przeciwko niemu. Jako prezydent, Havel lubił powtarzać, iż jego programem jest kapitalizm z ludzką twarzą, trawestując w ten sposób marzenia liderów Praskiej Wiosny o socjalizmie z ludzką twarzą. Havel dążył do utrzymania jedności państwa czechosłowackiego, która kwestionowana była przez nacjonalistyczne (*Nacjonalizm) ugrupowania słowackie. Był przekonany, że interes narodowy Słowaków może być zaspokojony w ramach dobrze zorganizowanej Czecho-słowacji. Poniósł jednak na tym polu dotkliwą porażkę polityczną (*Czechosłowacji rozpad). Współżycie Czechów i Słowaków w jednym państwie okazało się niemożliwe. W wyborach parlamentarnych 5–6 czerwca 1992 na Słowacji zdecydowanie zwyciężyły siły polityczne wrogie idei kontynuacji Czechosłowacji i krytyczne wobec samego Havla. Po przyjęciu 17 lipca przez parlament w Bratysławie deklaracji o suwerenności Słowacji, Havel zapowiedział ustąpienie ze stanowiska prezydenta, nie chcąc biernie przypatrywać się rozkładowi Czechosłowacji. 20 lipca złożył urząd. Po zaniku Czechosłowacji i powstaniu 1 stycznia 1993 niepodległych Czech i Słowacji, Havel stał się w naturalny sposób pierwszo-planowym kandydatem na stanowisko głowy państwa czeskiego. 26 stycznia 1993 parlament czeski wybrał go pierwszym prezydentem Republiki Czeskiej. Havel stał się zatem pierwszym na świecie politykiem będącym prezydentem dwóch różnych państw – Czechosłowacji i Czech. 20 stycznia 1998 Havel został wybrany na drugą 5-letnią kadencję. Najwyższy w państwie urząd sprawuje unikając angażowania się w bieżące rozgrywki polityczne i starając się odgrywać rolę autorytetu moralnego. Niezmiennie cieszy się wysokim zaufaniem społecznym, a większość obywateli w pełni akceptuje jego działania i realizowany model prezydentury. Havel, który w wyniku reprywatyzacji odzyskał znaczną część majątku rodzinnego, co uczyniło zeń człowieka bardzo zamożnego, udziela się w rozmaitych akcjach charytatywnych, nie szczędząc na te cele środków z osobistych aktywów. Tego rodzaju aktywność ugruntowuje dodatkowo duży autorytet szefa państwa. W ostatnich latach Havel boryka się z poważnymi kłopotami zdrowotnymi. Wielokrotnie przebywał w szpitalu prze chodząc liczne skomplikowane operacje. (M.B.) HIMMLER HEINRICH (1900–1945) – jeden z głównych przywódców III Rzeszy. Urodził się w Monachium w rodzinie nauczyciela. W 1917 wstąpił ochotniczo do wojska, gdzie skierowano go do szkoły oficerskiej, którą ukończył we wrześniu 1918, w przeddzień kapitulacji *Niemiec w *pierwszej wojnie światowej. Po zakończeniu działań wojennych służył w ochotniczych oddziałach paramilitarnych (Freikorps). W 1922 wstąpił do *NSDAP. Początkowo dowodził jedną z bojówek SA, a w 1923 wziął udział w nieudanym puczu *monachijskim. Himmler odegrał główną rolę w organizacji i rozbudowie utworzonych w 1925 Drużyn Ochronnych (Schutzstaffeln *SS), a w 1929 został mianowany Reichsführerem SS. Po przejęciu władzy przez NSDAP w styczniu 1933, Himmler objął stanowisko szefa policji bawarskiej, a później zwierzchnika policji politycznej w Meklemburgii, Lubece, Badenii, Hessen-Anhalt i Bremie. Decydującym momentem w karierze Himmlera była tzw. *noc długich noży (30 czerwca 1934), w czasie której kierowane przezeń oddziały SS zamordowały kilkuset dowódców SA oraz przeciwników politycznych *Hitlera. Wkrótce potem Himmlerowi podporządkowano Gestapo, a 17 czerwca 1936 wszystkie organizacje policyjne Rzeszy. Po rozpoczęciu *drugiej wojny światowej, 7 października 1939, Hitler mianował go Komisarzem Rzeszy ds. Umocnienia Niemczyzny. Ta ostatnia funkcja miała związek z kultywowaniem przez Himmlera rasistowskiej teorii aryjskiej rasy panów oraz fascynacją ideami neopoganizmu. Pracami w tym zakresie zajmowały się powołane przez Himmlera instytucje: Urząd Rasy i Osadnictwa SS oraz Deutsche Ahnerbe (Niemieckie Dziedzictwo). Z kolei utworzona z jego inicjatywy organizacja Lebensborn, zajmowała się propagowaniem i wspieraniem przyrostu naturalnego. W 1939 nastąpiła ostateczna integracja SS i policji, czego wyrazem było utworzenie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), na którego czele stanął Himmler. Po wybuchu drugiej wojny światowej podległe mu formacje odegrały główną rolę w akcji ludobójstwa Żydów (*Holocaust) i Słowian, a także w eksploatacji niewolniczej siły roboczej obywateli krajów okupowanych. Himmler osobiście 135

nadzorował operację tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (Endlösung), decydując m.in. o zastąpieniu – jako mniej efektywnych – stosowanych początkowo masowych rozstrzeliwań, komorami gazowymi. Równocześnie ze wzrostem zaangażowania SS w akcję eksterminacji ludności niearyjskiej, rosły wpływy tej organizacji i samego Himmlera w systemie politycznym III Rzeszy. W 1940 rozpoczęto formowanie oddziałów wojskowych SS (Waffen SS), w których pod koniec wojny służyło blisko milion żołnierzy. W sierpniu 1943 Himmler został ministrem spraw wewnętrznych i generalnym pełnomocnikiem ds. administracji w Rzeszy, stając się w praktyce drugą po Hitlerze osobą w państwie. Odegrał główną rolę w masowej likwidacji osób podejrzanych o współudział w nieudanym *zamachu lipcowym na Hitlera (20 lipca 1944). Mianowany przez Hitlera dowódcą wojsk rezerwowych, przy pomocy aparatu policyjnego wcielał do służby wojskowej wszystkich zdolnych jeszcze do noszenia broni Niemców. W grudniu 1944, jako dowódca Grupy Armii Górny Ren, nadzorował kontrofensywę niemiecką w Ardenach (*Ardeńska kontrofensywa). Po jej załamaniu pełnił jeszcze funkcję dowódcy Grupy Armii Wisła, z której zrezygnował 20 marca 1945. W końcu kwietnia 1945, w Lubece, przedstawił wysłannikowi rządu szwedzkiego propozycję kapitulacji Niemiec na froncie zachodnim, co miało stanowić wstęp do wspólnej walki wojsk niemieckich i anglo-amerykańskich z Armią Czerwoną. Został za to usunięty przez Hitlera z partii i pozbawiony wszystkich stanowisk. Aresztowany przez żołnierzy brytyjskich, po pełnił samobójstwo 22 maja w Głównej Kwaterze 2 Armii Brytyjskiej w Luneburgu. (A.D.) HINDENBURG PAUL von BENECKENDORFF (1847–1934) – niemiecki polityk, feldmarszałek, prezydent Republiki Weimarskiej (*Niemcy). Urodził się w Poznaniu, w rodzinie junkierskiej. Otrzymał staranne wykształcenie wojskowe. Ukończył szkołę kadetów (1866) i akademię wojskową (1877). Brał udział w wojnie prusko-austriackiej i francusko-pruskiej. W latach 1877–1911 pracował kolejno: w sztabie generalnym (od 1877), w akademii wojskowej jako nauczyciel taktyki (1888), w ministerstwie wojny (1889), a także służył w jednostkach armii niemieckiej m.in. w Koblencji, Karlsruhe i Magdeburgu. W 1911, już jako generał, zrezygnował ze służby czynnej i osiadł w Hannowerze, gdzie przebywał do momentu wybuchu *pierwszej wojny światowej. Po załamaniu się niemieckiego frontu w Prusach Wschodnich został 22 sierpnia 1914 mianowany dowódcą 8 Armii. Odniósł efektowne zwycięstwo pod Tannenbergiem (23–30 sierpień), dzięki czemu zdołał zatrzymać ofensywę wojsk rosyjskich w Prusach Wschodnich. Od listopada 1914 dowodził już całym niemieckim frontem wschodnim. 27 listopada został mianowany feldmarszałkiem. W 1916 jako następca Falkenhayna stanął na czele niemieckiego sztabu generalnego. Obok faktycznego zwierzchnictwa nad armią, uzyskał także znaczny wpływ na politykę wojenną *Niemiec. Jesienią 1916 przedstawił swój program na czas wojny, który zakładał całkowite podporządkowanie przemysłu celom wojennym (Hilfsdienstpflicht). W 1917 rozpoczął przygotowania do wielkiej ofensywy na froncie zachodnim, która jednak – mimo początkowych sukcesów – zakończyła się porażką armii niemieckiej. Jesienią 1918, po abdykacji cesarza *Wilhelma II, Hindenburg poparł decyzję o zawieszeniu broni, a następnie organizował powrót armii niemieckiej do domu. Po podpisaniu traktatu *wersalskiego osiadł w Hannowerze i zajął się pisaniem pamiętników Z MOJEGO ŻYCIA (1920). Po śmierci Friedricha Eberta ubiegał się o urząd głowy państwa. Dzięki poparciu ugrupowań prawicowych pokonał kandydata Centrum Wilhelma Marxa i 26 kwietnia 1925 został wybrany prezydentem. Mimo, że był zwolennikiem monarchii, nie złamał konstytucji i nie zdecydował się na przejęcie pełni władzy w celu likwidacji ustroju republikańskiego. Popierał politykę zagraniczną ministra Gustava *Stresemanna, która zrywała z dotychczasową zasadą biernego oporu i opierała się na zasadzie otwartości oraz współpracy z zagranicą. W 1932 Hindenburg po raz kolejny wybrany został prezydentem, ale tym razem głosami SPD i Centrum, które poparły go by zapobiec wyborowi na prezydenta Adolfa *Hitlera. Z inicjatywy Hindenburga powołane zostały gabinety Franza von Papena i Kurta von Schleichera, które jednak nie były zdolne do uzyskania większości w parlamencie i rozwiązania narastającego kryzysu politycznego, powodowanego parciem do władzy *nazistów i *komunistów. Z upoważnienia Hindenburga Papen prowadził negocjacje z nazistami, które doprowadziły do tego, że 30 stycznia 1933 Hindenburg mianował Hitlera kanclerzem, poprzez co otworzył *NSDAP drogę do władzy. Sam prezydent wycofał się z aktywnego życia politycznego. Zmarł 2 sierpnia 1934 w posiadłości Neudeck, którą w 1927 otrzymał od rządu pruskiego jako prezent. Pochowany został w Tannenbergu. (A.D.) HIROHITO (1901–1989) – 124 cesarz *Japonii. Syn cesarza Yoshihito. Od wczesnego dzieciństwa przygotowywano go do pełnienia obowiązków władcy. Kiedy skończył 8 lat zorganizowano dla niego specjalną klasę w cesarskiej akademii wojennej, w której pobierał nauki od wyższych stopniem oficerów. Poślubił księżniczkę Nagako, wybierając ją spośród kilku przedstawionych mu kandydatek. Hirohito był pierwszym członkiem japońskiej rodziny panującej, który odbył podróż zagraniczną. Stało się to w 1921, kiedy 136

zwiedził *Stany Zjednoczone i kilka krajów Europy Zachodniej. Podróż ta wywarła na nim olbrzymie wrażenie, był zafascynowany liberalnymi stosunkami społecznymi panującymi w świecie zachodnim. Niebawem po powrocie z tej podróży Hirohito został regentem, ponieważ jego ojciec poważnie zachorował. Na tron cesarski wstąpił 25 grudnia 1926. Postępującej w latach trzydziestych militaryzacji *Japonii nie umiał albo też nie chciał się przeciwstawić. *Nacjonalistyczni wojskowi, sprawujący rzeczywistą władzę, kolejnych podbojów dokonywali w jego imieniu. W 1941 Hirohito pod presją generała Hideki *Tojo podpisał akt wypowiedzenia wojny *Stanom Zjednoczonym i *Wielkiej Brytanii (*Druga wojna światowa). W połowie sierpnia 1945 Hirohito, wbrew stanowisku wyższych dowódców armii, podjął osobistą decyzję o zakończeniu wojny i bezwarunkowej kapitulacji Japonii. Wtedy też przemówił przez radio do narodu, który pierwszy raz usłyszał głos swego cesarza. Po wojnie pojawiły się żądania postawienia Hirohito przed sądem jako współodpowiedzialnego za japońskie zbrodnie wojenne. Dowodzący wojskami okupacyjnymi w Japonii amerykański generał Douglas *MacArthur stanowczo je odrzucił, sądząc, że posunięcie to doprowadziłoby do poważnych zaburzeń, gdyż w myśl wyznawanej przez Japończyków religii shintoistycznej, cesarz jest uznawany za Boga. Hirohito ze swej strony czynił wszystko, aby przekształcić kraj w nowoczesną monarchię konstytucyjną. Podczas opracowywania nowej konstytucji kilkakrotnie wykazał większy realizm niż czołowi japońscy politycy. W orędziu do narodu wygłoszonym 1 stycznia 1946 Hirohito potwierdził ludzki status cesarza, wyrzekając się tym samym boskości. „Więzi między Nami i Naszym narodem – powiedział – nie powinny być opierane na fałszywej koncepcji, że cesarz jest boski i że Japończycy są rasą stojącą wyżej od innych ras i przeznaczoną do rządzenia światem”. Konstytucja ogłoszona 3 listopada 1946 (weszła w życie 3 maja 1947) czyniła z cesarza symbol państwa i jedności narodu, pozostawiając mu wyłącznie funkcje reprezentacyjne i honorowe. Hirohito zresztą czuł się doskonale w roli monarchy konstytucyjnego. Zawsze był człowiekiem nieśmiałym i nie przepadał za polityką. Jako cesarz w powojennej Japonii nie miał zbyt wielu obowiązków, a zatem mógł poświęcić się temu, co naprawdę lubił. Pisał mianowicie utwory poetyckie oraz prowadził studia z zakresu biologii morza, w tej drugiej dziedzinie dokonując zresztą po ważnych odkryć, uznanych przez międzynarodowe środowiska naukowe. Stary i schorowany Hirohito zmarł 7 stycznia 1989. Był najdłużej panującym cesarzem w historii Japonii. Licząca 63 lata era jego panowania jest określana jako era Showa, czyli światłego pokoju. (M.B.) HIROSZIMA I NAGASAKI 1945 – dwa japońskie miasta zaatakowane przez Amerykanów (*USA) podczas *drugiej wojny światowej bronią atomową. Na Hiroszimę bomba atomowa spadła 6 sierpnia 1945. W wyniku tego ataku zginęło 80 tys. ludzi, czyli prawie co trzeci mieszkaniec miasta, oraz zniszczeniu uległo ok. 62 tys. budynków (na ok. 75 tys.). Na Nagasaki bomba atomowa została zrzucona 3 dni później, tj. 9 sierpnia 1945. Zadała ona śmierć 75 tys. ludzi i zniszczyła połowę miasta. Uderzenia atomowe na Hiroszimę i Nagasaki oraz konsekwencje jakie one wywołały, zmusiły *Japonię do podjęcia decyzji o bezwarunkowej kapitulacji. (M.B.) HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936–1939 – działania wojenne w Hiszpanii, toczone pomiędzy republikańskim rządem tzw. frontu ludowego (republikanie, socjaliści, komuniści, anarchiści, separatyści katalońscy i baskijscy) i występującymi przeciwko niemu siłami pod wodzą generała Francisco *Franco (falangiści, karliści, monarchiści, konserwatyści). Nieomal od początku hiszpańska wojna domowa nabrała charakteru międzynarodowego, mimo iż państwa europejskie deklarowały politykę nieinterwencji. Wsparcia finansowego i materialnego w postaci dostaw sprzętu wojskowego oraz wysłania ochotników i kadr instruktorskich rządowi republikańskiemu udzielił *ZSRR. Co więcej, do walk po stronie rządu przyłączyli się napływający z różnych państw ochotnicy, zorganizowani następnie w tzw. brygady międzynarodowe (łącznie ok. 32–37 tys. żołnierzy reprezentujących 54 narodowości). Natomiast po stronie generała Franco walczyły jednostki wojskowe włoskie (łącznie 150–200 tys. ludzi), niemieckie (łącznie 50 tys., w tym słynny Legion Condor wyposażony w 100 samolotów bojowych) oraz portugalskie (łącznie 15 tys. ludzi). Wojna domowa w Hiszpanii została zapoczątkowana w połowie lipca 1936 rewoltą wojskowych, skierowaną przeciwko lewicującej polityce rządu republikańskiego, sprawującego władzę w Hiszpanii po wygraniu wyborów w lutym 1936, a przewodzili jej generałowie Franco, Mola, Sanjurio. 17 lipca 1936 wybuchł bunt hiszpańskiego garnizonu wojskowego w Maroku na którego czele stanął komendant wojskowy Wysp Kanaryjskich generał Franco. Korzystając z pomocy marynarki i lotnictwa niemiecko-włoskiego, szybko przerzucił te oddziały do Hiszpanii, rozpoczynając natarcie na Madryt. 13 sierpnia doszło do ostatecznego połączenia oddziałów Franco i Moli w mieście Talavera de la Reina, skąd do Madrytu pozostało około 100 kilometrów. Stolica Hiszpanii miała zostać zdobyta uderzeniem wzdłuż rzeki Tag, rozpoczętym we wrześniu. Operacja ta, trwająca aż do grudnia, została powstrzymana przez zorganizowane naprędce oddziały milicji ludowej, które zaciekle broniły 137

Madrytu. W międzyczasie generał Franco uzyskał nominację na szefa rządu ze strony swoich zwolenników (1 października). W 1937 zorganizowana przez rząd republikański armia ludowa odniosła znaczące sukcesy nad rzeką Jarama (luty), pod Guadalajarą (gdzie rozbiła w marcu cztery włoskie dywizje) i pod Teruel (grudzień). Z początkiem 1938 wojska frankistowskie podjęły kontrofensywę, odbijając w lutym Teruel, a w połowie kwietnia docierając do Morza Śródziemnego, co spowodowało podział Hiszpanii republikańskiej na dwie części: Katalonię i region madrycko-śródziemnomorski. Armia republikańska usiłowała jeszcze powstrzymać ofensywę wojsk generała Franco, organizując przeciwnatarcie nad rzeką Ebro (lipiec-listopad), które jednak nie zakończyło się sukcesem. W styczniu 1939 oddziały generała Franco zajęły Barcelonę, a w lutym opanowały całą Katalonię. 27 lutego rządy *Francji, *Wielkiej Brytanii oraz *Włoch uznały rząd generała Franco, zrywając swe stosunki z rządem republikańskim. W obliczu takiego rozwoju wypadków, w obozie republikańskim doszło do wyraźnego rozłamu. Część wojskowych oraz polityków optowała za zawarciem honorowego pokoju z Franco, czemu sprzeciwiali się *komuniści, głoszący hasło walki do końca. Wszystko to doprowadziło nawet do walk wewnętrznych w Madrycie. Generał Franco odrzucił możliwość jakichkolwiek pertraktacji, żądając bezwarunkowej kapitulacji. Jego oddziały 28 marca zdobyły Madryt. 1 kwietnia generał Franco ogłosił oficjalnie zakończenie wojny. Trwająca 986 dni wojna domowa pochłonęła około 1 mln ofiar oraz przyniosła ruinę kraju i spadek poziomu życia ludności o blisko 50%. (B.B.) HISZPAŃSKIE KOLONIE – obszary w Afryce, obejmujące w 1914: północne Maroko (Rif i Ifni) zdobyte w 1912, *Saharę Zachodnią (Rio de Oro) uzyskaną w 1884 i Gwineę Równikową (Rio Muni) zajętą ostatecznie w połowie XIX wieku. Hiszpania, która w XVI–XVII wieku stworzyła olbrzymie imperium kolonialne obejmujące znaczną część zachodniej półkuli, utraciła je w XIX w. w konsekwencji ruchów narodowowyzwoleńczych w Ameryce. Kontroli nad ostatnimi znaczącymi posiadłościami kolonialnymi (Kubą, *Filipinami i Puerto Rico) pozbawiły Madryt *Stany Zjednoczone w rezultacie wojny z1898. Szukając rekompensaty, Hiszpania wsparła francuskie działania na rzecz podboju Maroka. W rezultacie, zgodnie z postanowieniami układu francusko-hiszpańskiego z 29 listopada 1912, Madryt ustanowił swój protektorat nad mniejszą, północną częścią Maroka. Kiedy w wyniku długotrwałego konfliktu *marokańskiego, *Francja zdecydowała się 2 marca 1956 przyznać niepodległość Maroku, Hiszpania zmuszona była 7 kwietnia 1956 zrezygnować ze swojej części tego kraju. W 1958, z uwagi na trendy dekolonizacyjne (*Dekolonizacja), Hiszpania uznała *Saharę Zachodnią i Gwineę Równikową za swoje prowincje zamorskie, co miało rozwiązać ostatecznie problem ich statusu prawnego przez formalną inkorporację. Wywołało to protesty ze strony *ONZ i Ruchu państw *niezaangażowanych. 28 marca i 1 kwietnia 1968 Komisja ONZ ds. dekolonizacji zażądała przyznania niepodległości Gwinei Równikowej, co nastąpiło – po przeprowadzeniu tam referendum – 12 października 1968. Do referendum nie doszło natomiast, mimo postulatów ONZ, na obszarze Sahary Zachodniej, o przyłączenie której rywalizowały Maroko i Mauretania. 14 listopada 1975 władze hiszpańskie – nękane przez walczący o niepodległość Sahary Front Polisario – podpisały z Marokiem i Mauretanią układ, na mocy którego oba państwa przejęły kontrolę nad tym obszarem z dniem 28 II 1976. W chwili obecnej Hiszpania posiada jedynie dwa miasta-enklawy nadmorskie na obszarze Maroka – Ceutę (19 km2) i Melillę (12,3 km2) oraz wysepki u śródziemnomorskich wybrzeży marokańskich: Penon des Alhucemas, Penon de Vélez de la Gomera i Chafarinas. W Melili i Ceucie, których zwrotu domaga się Maroko, doszło 1 lutego 1987 do zamieszek wywołanych przez mniejszość muzułmańską, która stanowi odpowiednio 30% i 20% ludności obu miast-enklaw. (A.D.) HITLER ADOLF (1889–1945) – polityk niemiecki, dyktator, twórca *narodowego socjalizmu i III Rzeszy (*Niemcy). Urodził się w Braunau, w Austrii, w rodzinie celnika. Po ukończeniu szkoły średniej bezskutecznie starał się dostać do wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Mimo niepowodzenia pozostał w Wiedniu, gdzie przez kilka lat – utrzymując się z renty po rodzicach i pomocy krewnych – malował obrazy oraz studiował książki historyczne i polityczne. W tym okresie ukształtowały się późniejsze poglądy Hiltera, których fundamenty stanowiły skrajny *nacjonalizm i *antysemityzm. W 1913 Hitler przeniósł się do Monachium, by w sierpniu 1914 – mimo posiadanego obywatelstwa austriackiego – zgłosić się na ochotnika do służby w armii niemieckiej. W czasie walk na froncie zachodnim *pierwszej wojny światowej, Hitler dosłużył się stopnia kaprala i dwukrotnie został odznaczony Krzyżem Żelaznym. Kapitulacja *Niemiec była dla niego szokiem, który stał się podstawą głoszonej później teorii ciosu w plecy (Dolchstosslegende), czyli wyjaśniania przyczyn porażki Rzeszy rzekomym spiskiem *socjalistów, *liberałów i Żydów. Po demobilizacji Hitler pracował jako cywilny instruktor oświatowy niemieckiej armii – Reichswehry. Równocześnie – na polecenie swoich wojskowych przełożonych – włączył się we wrześniu 1919 w charakterze informatora w działalność Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP), która w lutym 1920 zmieniła nazwę na Narodowosocjalistyczna 138

Niemiecka Partia Robotnicza (*NSDAP). Hitlera szybko wciągnęła działalność polityczna w NSDAP, gdzie najpierw został szefem wydziału propagandy, a 29 lipca 1921 przewodniczącym (Führerem) NSDAP. W chwili przejęcia przez Hitlera kierownictwa nad partią liczyła ona ok. 3 tysięcy członków, ale jego umiejętności agitacyjne w połączeniu ze sprzyjającymi warunkami społecznymi (kryzys ekonomiczny, frustracja wywołana przegraną wojną, niestabilny system polityczny) spowodowały szybki rozrost NSDAP, która w 1923 osiągnęła liczebność ok. 30 tys. Rosnąca popularność partii, dysponującej kilkutysięczną rzeszą bojówkarzy skupionych w SA i *SS, skłoniła Hitlera do podjęcia próby zamachu stanu w Bawarii, co miało być punktem wyjścia do przejęcia władzy w całych Niemczech. Jednak przeprowadzony w dniu 8 listopada 1923 tzw. pucz *monachijski nie powiódł się. Hitler został aresztowany i skazany na 5 lat więzienia, które wszakże opuścił już w grudniu 1924. W czasie pobytu w więzieniu w Landsbergu, Hitler napisał swoje główne dzieło MEIN KAMPF (MOJA WALKA), które stało się następnie biblią *narodowego socjalizmu. Po odzyskaniu wolności skoncentrował się na odbudowie osłabionej – i formalnie zdelegalizowanej – NSDAP. Szczególnie istotne stało się rozszerzenie struktur partyjnych na obszarze północnych i wschodnich Niemiec. Mimo wysiłków Hitlera popularność NSDAP rosła wolno i w wyborach do Reichstagu w maju 1928 partia ta zdobyła zaledwie 800 tys. głosów. Gwałtowny wzrost poparcia dla *nazistów i Hitlera nastąpił dopiero po wybuchu w 1929 *wielkiego kryzysu gospodarczego, który boleśnie dotknął niemiecką gospodarkę. Kilkumilionowa rzesza bezrobotnych stała się celem zmasowanej kampanii propagandowej ze strony Hitlera i jego partii. Przywódca NSDAP przemieszczał się błyskawicznie samolotami po obszarze całego kraju, uczestnicząc w niezliczonych wiecach i marszach partyjnych, które przyciągały tysiące Niemców. Do propagowania swoich poglądów wykorzystywał też – co było wówczas nowością – radio i płyty gramofonowe. Talenty oratorskie i charyzmat Hitlera przyciągnęły do NSDAP miliony wyborców. W 1932 Hitler kandydował w wyborach prezydenckich i przeszedł wraz z Paulem von *Hindenburgiem do drugiej tury. Ostatecznie *Hindenburg wygrał dzięki poparciu *socjaldemokratów, ale Hitler uzyskał 13,4 mln głosów (ponad 40%), co uczyniło zeń czołowego niemieckiego polityka. Zręcznie wykorzystując narastający kryzys Republiki *Weimarskiej (*Niemcy) i obawy elity władzy przez rewolucją komunistyczną, Hitler zdołał przekonać do siebie niechętne mu dotąd kręgi *konserwatywnej *prawicy. Wykorzystując poparcie przywódców prawicy narodowej (m.in. Alfreda Hugenberga, Franza von Papena) oraz działaczy gospodarczych (m.in. Hjalmara Schachta, Kurta von Schrödera), Hitler zdołał skłonić prezydenta Hindenburga do powierzenia mu 30 stycznia 1933 funkcji kanclerza. Objęcie przez Hitlera funkcji szefa rządu dało początek dyktaturze nazistowskiej w Niemczech i budowie totalitarnej (*Totalitaryzm) III Rzeszy. W ciągu kilku miesięcy hitlerowcy, posługując się prowokacją (podpalenie Reichstagu) oraz terrorem bojówek SA i SS, doprowadzili do delegalizacji wszystkich partii politycznych poza NSDAP i przyznania rządowi – 29 marca 1933 – całkowitej swobody w wydawaniu dekretów z mocą ustawy. W czerwcu 1934, w czasie tzw. *nocy długich noży, Hitler rozprawił się krwawo z kilkuset osobami podejrzewanymi przezeń o nielojalność lub opozycyjność; dotyczyło to zwłaszcza dowództwa SA z Ernstem Röhmem na czele. 1 sierpnia 1934, w przeddzień śmierci Hindenburga, przyjęta została ustawa, na mocy której dotychczasowe kompetencje prezydenta i kanclerza uległy połączeniu; przejął je w całości, jako Führer, Adolf Hitler. Ostatnim etapem poszerzania jego władzy stało się usunięcie w 1938 dotychczasowego kierownictwa Wehrmachtu i zajęcie przez Hitlera stanowiska naczelnego wodza. W polityce wewnętrznej rządy Führera odznaczały się masowym terrorem skierowanym przeciwko rzeczywistym i domniemanym przeciwnikom politycznym (*Nazistowskie obozy), totalizacją życia społecznego oraz nasilającymi się prześladowaniami mniejszości żydowskiej co formalnie usankcjonowały ustawy norymberskie (*Kryształowa noc). Równocześnie, zainicjowana przez Hitlera na szeroką skalę polityka interwencjonizmu gospodarczego, której konsekwencją była m.in. rozbudowa przemysłu zbrojeniowego i sieci komunikacyjnej (autostrady, linie kolejowe, kanały), doprowadziła do przejściowego podniesienia poziomu życia społeczeństwa, czego najbardziej spektakularnym przejawem stało się znaczące ograniczenie bezrobocia. W polityce zagranicznej pierwszoplanowym celem Hitlera było zrzucenie z Niemiec ograniczeń traktatu *wersalskie go, co miało stanowić punkt wyjścia do budowy narodowosocjalistycznego imperium w Europie i stworzenia Niemcom tzw. przestrzeni życiowej (Lebensraum). Wykorzystując słabość i niezdecydowaną politykę *Francji oraz *Wielkiej Brytanii (*Appeasement) Hitler złamał ograniczenia dotyczące liczebności niemieckich sił zbrojnych (1935), dokonał remilita-ryzacji Nadrenii (1936), *Anschlussu Austrii (1938) i zagarnięcia – po ustaleniach z *Monachium – *Sudetów (1938), a następnie całych Czech (1939). Na arenie międzynarodowej partnerami III Rzeszy stały się, za sprawą Hitlera, *faszystowskie *Włochy i *Japonia (*Oś Rzym–Berlin–Tokio, *Antykominternowski pakt). W sierpniu 1939 Hitler doszedł do porozumienia z J.*Stalinem w sprawie podziału Europy Środkowo-Wschodniej (*Ribbentrop–Mołotow pakt). Porozumienie to 139

ułatwiło Führerowi podjęcie ostatecznej decyzji o ataku na *Polskę, która odrzuciła niemieckie żądania terytorialne. Rozpętana przez Hitlera 1 września 1939 *druga wojna światowa przyniosła początkowo III Rzeszy i jej wodzowi szereg militarnych sukcesów. Po podboju Polski w 1939 (*Wojna obronna Polski), Wehrmacht opanował Danię, Norwegię, Belgię, Holandię i Francję (1940), a następnie *Jugosławię i Grecję (1941). W gronie satelitów Niemiec znalazły się też Słowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria i Finlandia. Po opanowaniu prawie całej Europy, Hitler nakazał w 1942 realizację zbrodniczego planu eksterminacji ludności żydowskiej (*Holocaust), po którym miało nastąpić wyniszczenie bądź przesiedlenie z obszaru Polski, Białorusi i Ukrainy większości Słowian. Głównym błędem Hitlera okazała się decyzja o zaatakowaniu *ZSRR (22 czerwca 1941), przy równoczesnym niezrealizowaniu planu inwazji przeciw walczącej z Niemcami Wielkiej Brytanii (*Bitwa o Anglię). W 1943, w związku z przejęciem inicjatywy na froncie wschodnim przez Armię Czerwoną (*Stalingradzka bitwa) i lądowaniem aliantów we Włoszech, sytuacja militarna Niemiec zaczęła się pogarszać. Zaktywizowało to słabą dotąd opozycję antynazistowską i doprowadziło 20 lipca 1944 do nieudanego zamachu na Hitlera (*Zamach lipcowy). Führer reagował na zbliżający się upadek III Rzeszy coraz większym fanatyzmem i rozkazem walki do ostatniego żołnierza. W grudniu 1944 nakazał przeprowadzenie kontrofensywy *ardeńskiej, która miała zmienić sytuację na froncie zachodnim i skłonić Anglosasów do rozmów w sprawie separatystycznego pokoju. Po jej załamaniu nie opuszczał już podziemnej siedziby Kancelarii Rzeszy w *Berlinie, łudząc się, że ocali go cudowna broń (Wunderwaffe) bądź też konflikt w łonie koalicji antyhitlerowskiej. 30 kwietnia 1945, w chwili gdy oddziały radzieckie szturmowały już Berlin, popełnił samobójstwo. (A.D.) HO CHI MIN (1890–1969) – polityk, rewolucjonista, twórca komunistycznego Wietnamu. Urodził się w rodzinie chłopskiej pod nazwiskiem Nguyen Tat Tan. Początkowo pracował jako nauczyciel, a później jako kelner na statku, co umożliwiło mu podróżowanie po świecie. W czasie *pierwszej wojny światowej zamieszkał w Londynie, gdzie podjął pracę w kuchni jednego z hoteli. W latach 1917–23 przebywał w Paryżu. Tam też zainaugurował swoją działalność polityczną. Pisywał artykuły do prasy *lewicowej, a w 1920 był wśród założycieli Komunistycznej Partii Francji. W okresie 1923–25 przebywał w Moskwie, stając się ekspertem władz radzieckich w sprawach azjatyckich. W 1924 podczas kongresu *Międzynarodówki Komunistycznej wyraził pogląd, że w walce z kolonializmem podstawową rolę rewolucyjną odegra chłopstwo. W 1930 powrócił do Azji jako przedstawiciel Międzynarodówki Komunistycznej i uczestniczył w zakładaniu Komunistycznej Partii Indochin. Podczas pobytu w *Hongkongu w 1931 został aresztowany za działalność wywrotową, ale niebawem władze brytyjskie uwolniły go. W 1940 podjął próbę zorganizowania powstania przeciwko francuskim władzom kolonialnym w Indochinach (*Francuskie kolonie) i po niepowodzeniu tego przedsięwzięcia schronił się w Chinach. Przebywając tam, powołał do życia Ligę Niepodległości Wietnamu (Viet Minh). W latach 1941–42 z rozkazu *Czang Kaj-szeka był więziony. Po uwolnieniu powrócił do Wietnamu, włączając się do walki z okupującymi kraj Japończykami. Wówczas to otrzymał pseudonim Ho Chi Min (Ho – Poszukiwacz Światła). Po klęsce *Japonii 2 września 1945 proklamował powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Kiedy do Indochin powrócili Francuzi, Ho Chi Min odmówił przystania na propozycję nadania Wietnamowi autonomii, utrzymując program pełnej niepodległości. W konsekwencji przez 8 kolejnych lat (1946–54) toczyła się krwawa wojna francusko-wietnamska (*Indochińska wojna). Klęska wojsk francuskich w maju 1954 pod Dien Bien Phu zmusiła Francję do wycofania się z Indochin. Na mocy porozumień genewskich (maj – czerwiec 1954) Wietnam został podzielony na dwa państwa, między którymi granica przebiegała wzdłuż siedemnastego równoleżnika. Ho Chi Min został prezydentem Wietnamu Północnego. Szybko przystąpił do organizowania zbrojnej opozycji wobec władz popieranego przez *USA Wietnamu Południowego. Po pojawieniu się w 1965 w Wietnamie Południowym wojsk amerykańskich, podjął decyzję wysłania tam na pomoc rebeliantom regularnych oddziałów armii północnowietnamskiej. Rozgorzała dziesięcioletnia niezwykle brutalna wojna *wietnamska, która zakończyła się zwycięstwem komunistów, już po śmierci Ho w 1969. Po zdobyciu przez nich w kwietniu 1975 Sajgonu został on przemianowany na Miasto Ho Chi Mina. Znany brytyjski historyk Alan Bullock napisał: „Wietnamski ruch stworzony przez Ho Chi Mina i długo przez niego kierowany, okazał się zdolny do osiągnięcia unikalnego zwycięstwa nie tylko nad Francją, lecz również nad USA – najpotężniejszym państwem na świecie”. (M.B.) HODŻA (HOXHA) ENVER (1908–1985) – działacz komunistyczny, długoletni przywódca Albanii. Urodził się w Gjirokastra w rodzinie kupieckiej. Ukończył studia przyrodnicze na Uniwersytecie Montpelier i prawnicze w Brukseli. Po powrocie do Albanii w 1936 związał się z grupą *komunistów działających w mieście Korcza. W listopadzie 1941 stanął na czele nowopowstałej Komunistycznej Partii Albanii (KPA). Pod kierownictwem Hodży partia komunistyczna zorganizowała ruch partyzancki, walczący z włoskimi, a później 140

także niemieckimi wojskami okupacyjnymi. Po ostatecznym wyparciu *Niemców z Albanii w listopadzie 1944, Hodża zainicjował walkę z przeciwnikami politycznymi KPA, którą prowadziła przede wszystkim tajna policja polityczna Sigurimi. Równocześnie koncentrował w swoim ręku coraz większy zakres władzy, obejmując, obok funkcji sekretarza generalnego KPA, stanowiska premiera, naczelnego wodza i ministra spraw zagranicznych. Zmuszony układem sił we władzach partyjnych, tolerował w latach 1945–47 bliską współpracę z *Jugosławią, której orędownikiem był Koçi Dzodze – główny konkurent Hodży w kierownictwie KPA. Po wybuchu w 1948 konfliktu radziecko-jugosłowiańskiego, Hodża przeforsował zerwanie z Belgradem, eliminując równocześnie Koçi Dzodze i jego zwolenników. W 1949 zostali oni postawieni przed sądem i straceni. Konsekwentnie promoskiewska polityka Hodży zaczęła się zmieniać po śmierci *Stalina i poprawie stosunków radziecko-jugosłowiańskich. Konflikt Hodży z *Chruszczowem, mający charakter zarówno polityczny jak i ideologiczny, doprowadził w 1961 do zerwania stosunków dyplomatycznych z *ZSRR i faktycznego wystąpienia Albanii z Układu *Warszawskiego oraz *Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Miejsce głównego sojusznika Albanii zajęły wówczas Chiny. Trwało to do1978, kiedy Hodża oskarżył Pekin o wielkomocarstwowy szowinizm i burżuazyjny nacjonalizm oraz prowadzenie tolerancyjnej polityki wobec rewizjonizmu radzieckiego i jugosłowiańskiego. Od tej chwili aż do końca rządów Hodży Albania pozostawała w całkowitej izolacji międzynarodowej. W polityce wewnętrznej działalność Hodży odznaczała się skrajnym dogmatyzmem komunistycznym, czego wyrazem był np. oficjalny kult Stalina czy też ogłoszenie Albanii w 1967 pierwszym państwem ateistycznym. Hodża stosował bezwzględny terror nawet wobec najbliższych współpracowników, których nie tylko usuwano ze stanowisk w kolejnych czystkach (najważniejsze miały miejsce w latach 1949–51, 1961, 1966, 1974, 1981–82), ale również pozbawiano życia. Hodża zmarł 11 kwietnia 1985 w Tiranie. (A.D.) HOLENDERSKIE KOLONIE – terytoria zamorskie należące do Holandii. Przez długie lata perłą holenderskich kolonii była *Indonezja (1,9 mln km2), którą Holandia opanowała w XVII wieku. Indonezję Holendrzy nazywali Holenderskimi Indiami Wschodnimi. Poza Indonezją Holandia posiadała położoną w Ameryce Południowej Gujanę Holenderską (163 tys. km2), zwaną też Surinamem. Gujanę Holendrzy uzyskali w 1667 od *Wielkiej Brytanii w zamian za Nowy Amsterdam (Nowy Jork), którym władali od początku XVII wieku. W XVII wieku Holandia skolonizowała też obszar późniejszych Antyli Holenderskich (1 tys. km2), które nazywano Holenderskimi Indiami Zachodnimi. Bezpośrednio po za kończeniu *drugiej wojny światowej Holandia stanęła w obliczu utraty swej największej posiadłości kolonialnej – Indonezji. 17 sierpnia 1945 indonezyjscy działacze niepodległościowi proklamowali powstanie Republiki Indonezji. Holendrzy w odpowiedzi wprowadzili swe wojska do Indonezji. W konsekwencji wybuchła wojna indonezyjskoholenderska. W listopadzie 1946 rząd holenderski uznał suwerenność Indonezji nad 3 wyspami archipelagu – Jawą, Sumatrą i Madurą. Po kilku miesiącach spokoju, w lipcu 1947 walki wybuchły na nowo. Holandia ostatecznie uznała suwerenność Indonezji nad całym archipelagiem w grudniu 1949, zatrzymując sobie wszakże zachodnią część Nowej Gwinei (Irian Zachodni). W styczniu 1962 po kilkunastu latach sporów między Holandią i Indonezją o przynależność Irianu Zachodniego, Indonezyjczycy skierowali tam oddziały wojska, zajmując ten obszar siłą. W początkach lat siedemdziesiątych władze holenderskie postanowiły przyznać niepodległość Surinamowi. Ostatecznie niepodległa Republika Surinamu powstała 25 listopada 1975. Znaczna część ludności Surinamu sprzeciwiała się niepodległości, a z chwilą, gdy stała się ona faktem, około 200 tys. Surinamczyków (40% mieszkańców) – głównie Hindusów i Indonezyjczyków – udało się na emigrację do Holandii. Do chwili obecnej Holandia utrzymuje w swym posiadaniu leżące na Karaibach Antyle Holenderskie. W skład Antyli Holenderskich wchodzą następujące wyspy: Curacao, Bonaire, St. Eustatius, Saba i południowa część wyspy St. Martin (pozostała część tej wyspy należy do Francji). 1 stycznia 1986 od Antyli Holenderskich oddzieliła się wyspa Aruba, tworząc osobną jednostkę polityczną. Antyle Holenderskie i Aruba konstytucyjnie mają taki sam status polityczno-prawny jak europejskie prowincje Holandii. Cieszą się ponadto szeroką autonomią wewnętrzną, a rząd holenderski zastrzega dla swojej kompetencji jedynie sprawy związane z polityką zagraniczną i obroną. Niektóre ugrupowania polityczne Antyli Holenderskich i Aruby opowiadają się za niepodległością, lecz stanowisko to jak dotychczas nie znajduje aprobaty większości ludności tych terytoriów. (M.B.) HOLOCAUST – termin zaczerpnięty z greki (holocauston – całopalenie), oznaczający zorganizowane przez III Rzeszę (*Niemcy) ludobójstwo Żydów. Prześladowania Żydów w *Niemczech rozpoczęły się wkrótce po dojściu Adolfa *Hitlera do władzy (1933). Ich eskalację wyznaczały takie wydarzenia jak wprowadzenie rasistowskich ustaw norymberskich (1935) i wielki pogrom nocy *kryształowej (1938). Jednak właściwa eksterminacja rozpoczęła się w latach *drugiej wojny światowej. W miastach na okupowanym obszarze 141

*Polski naziści stworzyli getta, gdzie w nieludzkich warunkach przetrzymywano ludność żydowską, dziesiątkowaną przez głód i choroby. Po ataku na *ZSRR (22 czerwca 1941), za oddziałami Wehrmachtu podążały cztery specjalne grupy operacyjne *SS (Einsatzgruppen) liczące łącznie 3 tys. esesmanów, których podstawowym zadaniem było mordowanie Żydów. Do końca 1941 Einsatzgruppen zlikwidowały 482 tys. osób pochodzenia żydowskiego. Była to tylko przygrywka do właściwej operacji ludobójczej, której nadano miano ostatecznego rozwiązania (Endlösung) kwestii żydowskiej. Decyzja o jej rozpoczęciu zapadła 20 stycznia 1942 na konferencji w Wannsee (przedmieście *Berlina). W jej trakcie szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhard Heydrich zarządził – na polecenie Hitlera i Heinricha *Himmlera – likwidację około 11 mln Żydów, zamieszkujących obszary znajdujące się pod kontrolą Rzeszy. Do końca 1944 prowadzono akcję wysiedlania ludności żydowskiej i mordowania jej w obozach zagłady, których budowę rozpoczęto jeszcze w drugiej połowie 1941 (*Nazistowskie obozy). Większość z nich została zlokalizowana na ziemiach polskich, ponieważ na tym właśnie obszarze mieszkało najwięcej Żydów (w *Polsce międzywojennej było ich około 3 mln). Główne obozy zagłady powstały w Oświęcimiu-Brzezince (zamordowano tam według różnych szacunków 1–3 mln Żydów), Treblince (ok. 760 tys.), Bełżcu (ok. 600 tys.), Chełmnie (ok. 300 tys.), Majdanku (ok. 250 tys.), Sobiborze (ok. 250 tys.). Akcja eksterminacyjna przebiegała w sposób zorganizowany i planowy, a sam proces masowego uśmiercania kojarzył się z technologią przemysłową. Żydów, pod pretekstem przesiedlania w nowy rejon zamieszkania, przewożono koleją do obozów zagłady. Tam – tłumacząc konieczność kąpieli po wielodniowej podróży – prowadzono ich do pomieszczeń przypominających łaźnie, gdzie byli zabijani przy po mocy gazu (najczęściej stosowano Cyklon B). Ciała – obrabowane z wszelkich kosztowności, które wzbogacały budżet *SS – poddawano następnie kremacji w pobliskich piecach. Przebieg całej operacji Endlösung nadzorował i koordynował szef gestapowskiego referatu IVB4 w RSHA Adolf Eichmann. Niemcy starali się skłonić wszystkie państwa satelickie do wydawania im mieszkających na ich terenie Żydów. Niektóre kraje, jak np. Węgry w okresie rządów M. *Horthyego, czy też Dania, próbowały odwlekać wysiedlenia ludności żydowskiej. Zagrożeni zagładą Żydzi wielokrotnie chwytali za broń. Zwykle następowało to przy okazji likwidacji gett i wywożenia ich mieszkańców do obozów zagłady. Największym przejawem oporu było powstanie w getcie warszawskim, trwające od 19 kwietnia do 16 maja 1943, do stłumienia którego Niemcy zmuszeni byli użyć 1,3 tys. esesmanów. Powstania i ucieczki zdarzały się również w obozach zagłady; do najgłośniejszych należały bunty w Treblince (2 sierpnia 1943) i Sobiborze (14 października 1943). Dokładna liczba zamordowanych Żydów nie została nigdy ustalona, szacuje się jednak, iż w latach drugiej wojny światowej życie straciło 5–6 mln osób tego pochodzenia. W 1952 RFN (*Niemcy) podpisała z *Izraelem układ, na mocy którego wypłaciła temu państwu, w ciągu następnych dwunastu lat, 3 miliardy marek tytułem materialnego odszkodowania za Holocaust. Natomiast 450 milionów marek otrzymał Światowy Kongres Żydów. Sprawa odszkodowań dla ofiar Holocaustu powróciła na forum publiczne w połowie lat 90-tych, kiedy Żydzi amerykańscy za żądali od banków szwajcarskich zwrotu pieniędzy zdeponowanych przed wojną przez ofiary ludobójstwa. Porozumienie podpisane w sierpniu 1998 między konsorcjum banków szwajcarskich a organizacjami żydowskimi przewiduje, że w ciągu trzech lat ofiary Holocaustu, ich spadkobiercy oraz różne żydowskie instytucje otrzymają kwotę 1,25 miliarda USD. (A.D.) HONECKER ERICH (1912–1994) – wieloletni przywódca Niemieckiej Republiki Demokratycznej (*Niemcy). Urodził się w Neunkirchen (Saara) w rodzinie górnika. W latach 1927–29 terminował jako dekarz, a następnie poświęcił się działalności politycznej. Jeszcze w 1926 został członkiem młodzieżowej organizacji komunistycznej (KJV), a w 1929 wstąpił do partii *komunistycznej (DKP). Do chwili aresztowania w 1935, systematycznie awansował w strukturach partyjnych, osiągając funkcję członka Komitetu Centralnego DKP. Skazany przez sąd na 10 lat więzienia, przebywał w nim aż do upadku III Rzeszy (*Niemcy). W radzieckiej strefie okupacyjnej został szefem młodzieżowej organizacji FDJ, którą kierował do 1955. Po studiach odbytych w Moskwie w latach 1956–57, awansował z kandydata na członka Biura Politycznego SED (1958). Z jego ramienia nadzorował funkcjonowanie armii i tajnej policji Stasi. 3 maja 1971 zastąpił Waltera Ulbrichta na stanowisku I sekretarza KC (od 1976 sekretarza generalnego) SED. Jako szef partii dążył do umocnienia systemu komunistycznego w NRD (*Komunizm), co znalazło swój wyraz w zwiększaniu kontroli wszystkich sfer życia obywateli przez komórki SED i Stasi. W stosunkach z Republiką Federalną Niemiec (*Niemcy) Honecker chętnie korzystał z pomocy finansowej Bonn, a równocześnie stale podkreślał trwały charakter podziału Niemiec (*Niemiec zjednoczenie) na dwa państwa oraz dążył do destabilizacji zachodniego sąsiada, czego wyrazem było m.in. aktywne wspieranie przez Stasi lewackich *terrorystów z *Frakcji Czerwonej Armii (RAF). Skrajny serwilizm wobec Moskwy, przyczynił się do nadania mu przydomka „wierny Erich”. W okresie jego rządów NRD wielokrotnie wyręczała lub wspomagała *ZSRR, wysyłając specjalistów, broń i 142

pieniądze do wielu krajów Trzeciego Świata, w których władzę sprawowały ugrupowania proradzieckie. W latach 1980–81 domagał się od Moskwy zdławienia *Solidarności i deklarował udział armii NRD-owskiej w interwencji zbrojnej. Jego proradziecka postawa uległa zmianie po dojściu do władzy w ZSRR M. *Gorbaczowa i zainicjowaniu przezeń *pierestrojki. W licznych wystąpieniach dystansował się od polityki Gorbaczowa, równocześnie starając się ograniczyć wiedzę społeczeństwa na temat procesów zachodzących w ZSRR, co znalazło wyraz m.in. w ograniczeniu dostępności prasy radzieckiej w NRD. Po masowych demonstracjach, które nastąpiły w trakcie wizyty Gorbaczowa związanej z obchodami czterdziestolecia NRD, Honecker zmuszony był ustąpić z funkcji szefa partii (18 października 1989). W grudniu 1989 – oskarżony o nadużywanie władzy i korupcję – został na krótko uwięziony, a następnie przebywał w areszcie domowym. W obliczu postępującego żywiołowo procesu *zjednoczenia Niemiec, schronił się 3 kwietnia 1990 w radzieckim szpitalu wojskowym w Beelitz pod *Berlinem. Kiedy w grudniu 1990 prokuratura berlińska wydała nakaz aresztowania Honeckera, Rosjanie odmówili jego wydania, a 13 marca 1991 wywieźli wraz z żoną Margot do Moskwy. Władze niemieckie ostro przeciw temu zaprotestowały, ale ZSRR zignorował żądania deportowania byłego przywódcy NRD. Sytuacja zmieniła się dopiero po upadku puczu *moskiewskiego. Zagrożony ekstradycją Honecker, schronił się 11 grudnia 1991 w ambasadzie Chile w Moskwie. Po długo trwałych negocjacjach niemiecko-rosyjsko-chilijskich, 29 lipca 1992 opuścił ambasadę i został przewieziony do Berlina. Wytoczony mu tam proces (m.in. o spowodowanie śmierci 49 osób zabitych podczas prób pokonania muru berlińskiego) został przerwany z przyczyn humanitarnych, a 13 stycznia 1993 nieuleczalnie chory na raka Honecker odleciał do Chile, gdzie przebywała jego żona i córka. Zmarł 29 maja 1994 w Santiago de Chile. (A.D.) HONGKONG – część brytyjskiego imperium kolonialnego (obszar 1,1 tys. km2, 6,5 mln mieszkańców w 1999) – od 1 lipca 1997 specjalny region administracji Chińskiej Republiki Ludowej, wcześniej część brytyjskiego imperium kolonialnego (*Brytyjskie kolonie). Brytania nabyła Hongkong w 1842, półwysep Kowloon w 1860, a Nowe Terytoria – obszar na kontynencie położony wokół Kowloonu – w 1898. Hongkong i Kowloon Brytyjczycy uzyskali na wieczność, podczas gdy Nowe Terytoria na 99 lat. 8 grudnia 1941 *Japończycy zaatakowali Hongkong (*Druga wojna światowa) i po dwutygodniowych zaciętych walkach opanowali całą kolonię. Kolonialne władze brytyjskie powróciły do Hongkongu we wrześniu 1945. Po przejęciu władzy w Chinach w 1949 przez *komunistów, do Hongkongu w ciągu kilku następnych lat zbiegło ponad 1 mln osób. Także i w późniejszym okresie wielu Chińczyków szukało tam schronienia. Zbliżanie się roku 1997, kiedy to większość terytorium kolonii miała powrócić do Chin, spowodowało zainicjowanie w 1982 brytyjsko-chińskich rozmów na temat przyszłości Hongkongu. 19 grudnia 1984 ogłoszono wspólną deklarację, która postanawiała, że Hongkong powróci do Chin z dniem 1 lipca 1997. Deklaracja ta została oficjalnie ratyfikowana przez obie strony i weszła w życie 27 maja 1985. Chiny zobowiązały się, że począwszy od 1997 Hongkong przez 50 lat zachowa dotychczasowy system gospodarczy i jako specjalny region administracyjny będzie cieszył się całkowitą autonomią polityczną, wyłączając sprawy zagraniczne i obronę, które znajdą się w gestii władz chińskich. Wielu mieszkańców Hongkongu wyraża wątpliwości co do tego, czy Chiny dotrzymają warunków umowy. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych dało się zauważyć w Hongkongu pewne załamanie gospodarcze, będące konsekwencją odpływu kapitału oraz ludzi. Niepewna przyszłość polityczna Hongkongu powoduje, że jest on obecnie najkruchszym z daleko wschodnich małych tygrysów – oprócz Hongkongu do grona tego zalicza się *Tajwan i *Singapur – które od przeszło 20 lat są najszybciej rozwijającymi się krajami nie tylko w Azji, lecz w całym świecie. Często o Hongkongu mówi się jako o kapitalistycznym raju, gdyż nie ma tam żadnych ceł, podatków czy barier finansowych. Podstawowe gałęzie przemysłu hongkongijskiego to przemysł tekstylny, elektroniczny i szeroko rozumiane przetwórstwo. Aż 90% produkcji przeznacza się na eksport. Poważne dochody uzyskuje się z operacji finansowych na Dalekim Wschodzie. W latach osiem-dziesiątych średnie tempo wzrostu gospodarczego wynosiło około 7% w skali roku. Dochód narodowy na głowę mieszkańca przewyższa 15 tys. $ – dla porównania, w Chinach wynosi on niespełna 500 $. Stąd też po 1997 Chiny zamierzają wykorzystać potencjał Hongkongu jako siłę napędową własnej gospodarki. 24 maja 1999 w Hongkongu odbyły się częściowe wybory do Rady Legislacyjnej, spełniającej funkcje lokalnego parlamentu. Przyniosły one sukces Partii Demokratycznej, która nie jest dobrze widziana w Pekinie. Ugrupowania prochińskie zyskały za to większość mandatów nie obsadzonych w drodze wyborów, lecz typowanych przez członków różnych stowarzyszeń zawodowych i związkowych. Pierwsze w pełni wolne wybory do parlamentu Hongkongu zostały za powiedziane na 2007. W latach 1997-1999 – wbrew formułowanym często obawom – Chiny jednak honorowały daleko idącą samodzielność Hongkongu i nie 143

decydowały się na otwartą ingerencję w jego sprawy, realizując swoje interesy powściągliwie i dyskretnie. (M.B.) HOOVER HERBERT (1874–1964) – polityk amerykański, prezydent *Stanów Zjednoczonych w latach 1929–1933. Urodził się w West Branch w stanie Iowa. W wieku 9 lat został sierotą i jego wychowaniem zajął się wuj z Oregonu, surowy kwakier. W 1895 Hoover z doskonałym wynikiem ukończył geologię na Uniwersytecie Stanforda. Następnie pracował jako inżynier w Nevadzie i *Australii, by z czasem stać się współwłaścicielem i dyrektorem dużej firmy, posiadających kopalnie węgla i złota w wielu krajach świata. W latach 1899–1901 prowadził działalność w Chinach, a w trakcie powstania *bokserów 1900 zajmował się niesieniem pomocy ofiarom walk oraz cudzoziemcom. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej Hoover, cieszący się opinią człowieka wielce majętnego, stanął w Londynie na czele amerykańskiego komitetu pomagającego ludziom dotkniętym skutkami wojny. Potem przewodniczył analogicznemu komitetowi funkcjonującemu w Belgii. Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny (kwiecień 1917) Hoover został mianowany szefem agencji ds. żywności. Zasłynął jako organizator programu wysyłki żywności do Europy. Akcja ta objęła ponad 30 krajów, do których jego agencja przekazała żywność o wartości ponad 100 mln dolarów. W latach 1921–28 Hoover piastował funkcję sekretarza (ministra) handlu, ugruntowując swoją opinię wybitnego organizatora. W 1928 zapewnił sobie nominacje prezydencką Partii Republikańskiej. W wyborach przekonująco zwyciężył kandydata demokratów Alfreda E. Smitha, którego pokonał aż w 40 stanach. W styczniu 1929 rozpoczął urzędowanie w Białym Domu jako 31 prezydent w historii USA. Na nieszczęście dla Hoovera jego kadencja przypadła na wyjątkowo trudny okres. W październiku 1929 doszło do olbrzymiego krachu na giełdzie, co dało początek kryzysowi ekonomicznemu w skali nigdy dotychczas nie notowanej (*Wielki kryzys). Prezydent przekonany, iż gospodarka odrodzi się w sposób naturalny, początkowo wzdragał się przed podjęciem stanowczych działań przez państwo, apelując o indywidualną filantropię, a następnie reagował w sposób chaotyczny, nie potrafiąc w żaden sposób sprostać wyzwaniu. W wy borach prezydenckich 1932 Hoover przegrał bardzo wyraźnie z demokratą Franklinem Delano *Rooseveltem, którego później stanowczo atakował za nadmierny radykalizm społeczny. W latach 1947–49 i 1953–55 Hoover kierował pracami dwóch komisji federalnych zajmujących się usprawnieniem funkcjonowania administracji rządowej. Zmarł 20 października 1964 w Nowym Jorku w wieku 90 lat (M.B.) HORTHY MIKLOS (1868–1957) – węgierski wojskowy i polityk, regent Węgier w latach 1920–44. Urodził się we wpływowej rodzinie protestanckiej o dużych tradycjach wojskowych. W wieku 14 lat wstąpił do austrowęgierskiej akademii marynarki wojennej w *Fiume (Rijeka). W okresie 1909–14 był adiutantem cesarza Franciszka Józefa. W czasie *pierwszej wojny światowej Horthy brał udział w walkach morskich na Adriatyku, dając wielokrotnie popisy kunsztu dowódczego. W 1918 został admirałem. Był ostatnim głównodowodzącym floty Austro-Węgier. Po wojnie powrócił na Węgry. Aktywnie przeciwstawił się próbie ustanowienia w kraju państwa komunistycznego (*Węgierska Republika Rad). W Szegedzie zorganizował armię narodową, która podjęła walkę z *komunistami. 16 listopada 1919 Horthy na czele swoich wojsk wkroczył do Budapesztu, przejmując tym samym władzę nad krajem. W styczniu 1920 parlament węgierski dokonał restytucji monarchii, a 1 marca powierzył Horthy’emu obowiązki regenta. W 1921 odmówił on przekazania tronu królowi Karolowi IV (1887–1922), który jako ostatni cesarz Austro-Węgier pojawił się dwukrotnie w Budapeszcie, podejmując wysiłki na rzecz odzyskania władzy. Wedle niektórych źródeł Horthy zamierzał osadzić na tronie węgierskim swego syna Istvana. W latach 1921–31 regent przejawiał małą aktywność polityczną, pozostawiając dużą swobodę szefowi rządu księciu Istvanowi Bethlenowi. Potem jednak, z uwagi na wzrost napięcia w Europie, zaczął żywiej interesować się sprawami publicznymi, a w 1937 parlament upoważnił go do przejęcia osobistych rządów. Jakkolwiek Horthy osobiście nie znosił Adolfa *Hitlera, to uważał, iż w interesie państwowym Węgier leży nawiązanie bliskich stosunków z *Niemcami. Z poparciem Niemiec, na mocy *arbitraży wiedeńskich z 1938 i 1940, Węgry Horthy’ego uzyskały znaczące nabytki terytorialne kosztem Czechosłowacji i Rumunii. W kwietniu 1941 wojska węgierskie uczestniczyły w ataku Niemiec na *Jugosławię. W czerwcu 1941, pod silną presją Hitlera, Horthy zdecydował się na wypowiedzenie wojny *ZSRR. Oddziały węgierskie wzięły potem udział w walkach na froncie wschodnim. Horthy starał się wszakże przez cały czas utrzymywać sekretne kontakty z aliantami zachodnimi. Po klęskach wojennych Niemiec wykorzystał te kanały, ogłaszając 15 października 1944 wyjście Węgier z wojny. Niemcy zareagowali uwięzieniem Horthy’ego, a władzę na Węgrzech przejął *faszysta Ferenc *Szalasi. Horthy został uwolniony przez wojska amerykańskie w maju 1945. Jugosławia domagała się od *USA przekazania jej byłego regenta węgierskiego, którego chciała osądzić jako zbrodniarza wojennego. Amerykanie odmówili, 144

zezwalając Horthy’emu na wyjazd do Portugalii, gdzie przebywał do końca życia. Zmarł 9 lutego 1957 w Estoril. (B.B.) HUSAJN SADDAM (ur. 1937) – długoletni przywódca *Iraku. Urodził się w biednej chłopskiej rodzinie sunnickiej, mieszkającej we wsi al-Oudża niedaleko miasta Takrit. W 1957 wstąpił do Rewolucyjnej Socjalistycznej Partii *Baas. W dwa lata później, jako uczestnik nieudanego zamachu na prezydenta Abdela Karima Kasema, zmuszony był szukać schronienia w Syrii, a następnie w Egipcie. Do Iraku powrócił w 1963 po ostatecznym obaleniu Kasema (tzw. Rewolucja Ramadanu) i objął kierownictwo podziemnej, elitarnej grupy bojowej partii Baas (Jihaz Hunain). Po zamachu stanu dokonanym w 1968 przez grupę wyższych oficerów związanych z Baas, Husajn został wiceprzewodniczącym Rady Dowództwa Rewolucji. Z kolei po nieudanym zamachu generała Nazima Kzara 30 czerwca 1973, którego stłumieniem osobiście kierował, stał się faktycznym dyktatorem, pozbawiając znaczenia prezydenta Hassana al-Bakra. Proces umacniania władzy Husajna zakończyło objęcie przezeń stanowiska prezydenta w lipcu 1979. W tym też roku przeprowadził wielką czystkę, w czasie której wymordowano kilkanaście tysięcy ludzi, w tym starych przywódców Baas. Politykę wewnętrzną Husajna cechuje obok bezwzględności, daleko posunięty nepotyzm – kluczowe stanowiska w państwie obsadzone są przez członków jego rodziny oraz ziomków z miasta Takrit. W 1980, wykorzystując chaos w sąsiednim *Iranie ogarniętym rewolucją *islamską, Husajn rozpoczął wojnę z tym krajem licząc na zdobycze terytorialne (*Iracko-irańska wojna). Jednak po ośmiu latach wyniszczających walk przywrócony został stan granic sprzed 1980. W polityce zagranicznej Husajn często zmieniał sojuszników, trwale jednak trzymając się orientacji antyizraelskiej (*Bliski Wschód). W 1990 rozbudowana do gigantycznych rozmiarów armia iracka skierowana została przez Husajna na Kuwejt, co stało się powodem wybuchu *wojny w Zatoce Perskiej. Mimo klęski, jaką przyniosła Irakowi i wybuchu w jej konsekwencji powstań Kurdów (*Kurdyjski problem) i szyitów, Husajn zdołał utrzymać się u władzy. Z energią przystąpił następnie do odbudowy zniszczeń wojennych i remilitaryzacji kraju. W październiku 1994 przeprowadził koncentrację wojsk irackich na granicy z Kuwejtem, co miało zmusić *ONZ do cofnięcia obowiązujących w dalszym ciągu sankcji antyirackich. Celu tego jednak nie zdołał zrealizować z powodu zdecydowanego oporu *USA, które demonstracyjnie przerzuciły do Kuwejtu znaczną ilość swoich żołnierzy. Mimo kolejnych konfliktów z Zachodem w drugiej połowie lat 90-tych, pozycja Husajna była wciąż silna. W październiku 1995, po raz pierwszy od czasu objęcia władzy, przeprowadził on „referendum”, w którym 99,96 proc. Irakijczyków miało wyrazić zgodę na przedłużenie jego prezydenckiej kadencji o następne 7 lat. (A.D.) IIBARRURI GOMEZ DOLORES (1895–1989) – dziennikarka i działaczka hiszpańskiego ruchu komunistycznego *Komunizm). Urodziła się w mieście Gallarta. W 1917 wstąpiła do partii socjalistycznej. Pisała często w prasie partyjnej używając pseudonimu LaPasionaria. W 1920 była współtwórczynią powstającej Komunistycznej Partii Hiszpanii. W dziesięć lat później weszła w skład KC, a w 1932 została członkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC KPH. Wielokrotnie więziona, redagowała różne pisma partyjnych, w tym, po 1936, centralny organ KPH „El Mundo Obrero”. W 1935 była delegatem KPH na VII kongres *Międzynarodówki Komunistycznej. W 1936 została – z listy Frontu Ludowego – deputowaną do Kortezów, a w rok później ich wiceprzewodniczącą. W latach *hiszpańskiej wojny domowej pełniła funkcję I zastępcy sekretarza generalnego KPH. Słynne stało się wówczas jej stwierdzenie: „Lepiej umrzeć stojąc niż żyć na klęczkach”. Po upadku rządu republikańskiego w 1939, Ibarruri udała się na emigrację do *Francji, a następnie do *ZSRR. W 1942 wybrano ją sekretarzem generalnym KC KPH (od 1960 przewodnicząca KPH). Ibarruri była współzałożycielką międzynarodowego ruchu kobiet sterowanego przez komunistów, a w 1945 została wiceprzewodniczącą Światowej Federacji Kobiet. W 1963 otrzymała Leninowską Nagrodę Pokojową. Po ustanowieniu w Hiszpanii systemu demokratycznego, Ibarruri powróciła w maju 1977 do kraju, gdzie wybrano ją deputowaną do Kortezów. Autorka wielu książek, m.in. EL INICO CAMINO (1967) i wielotomowego zbioru GUERRA Y REVOLUCION EN ESPANA (1960–77). Najpopularniejsza postać hiszpańskiego ruchu komunistycznego. Zmarła 12 listopada 1989. (A.D.) I WOJNA ŚWIATOWA *PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWAII WOJNA ŚWIATOWA *DRUGA WOJNA ŚWIATOWAIMPERIALIZM – polityka wyrażająca dążenia kraju do rozszerzenia władzy poza własne terytorium. Częstokroć imperializm oznacza chęć urzeczywistnienia panowania politycznego i ekonomicznego w skali światowej. W konsekwencji państwo mające tego rodzaju aspiracje, zmierza do utworzenia imperium, czyli podporządkowania sobie rozległych terytoriów zamieszkałych przez różne narody. Imperium takie podlega ośrodkowi decyzyjnemu tworzącego go państwa, choć typy zarządzania mogą być bardzo różne – od skrajnej centralizacji do stosunkowo dużej autonomii poszczególnych jednostek. Polityce imperialistycznej zazwyczaj towarzyszy imperialna ideologia, uzasadniająca wyższość jakiejś cywilizacji, 145

państwa, narodu czy modelu politycznego. Imperializm i nieodmiennie idąca z nim w parze chęć budowania imperiów towarzyszą ludzkości nieomal od zarania jej dziejów. Historia polityczna świata nader często była tożsama z historią powstawania, rozrostu i upadku jednych imperiów oraz powstawania nowych na ich gruzach. Imperia powstają drogą militarnych podbojów albo też podporządkowania politycznego i ekonomicznego. Pojęcie imperializmu weszło do obiegu u schyłku XIX wieku i było wielce popularne także w wieku XX. Niekiedy okres między 1880 a 1914 określa się mianem wieku imperializmu, bowiem wówczas mocarstwa europejskie zaciekle rywalizowały o zdobycie kolonii i sfer wpływów w świecie. Kolonializm jest właśnie jedną z form imperializmu politycznego. Oznacza on działania państwa zmierzające do zdobycia kolonii, czyli obszarów, które są politycznie podporządkowane metropolii, eksploatowane przez nią ekonomicznie, a ich ludność nie cieszy się takimi samymi prawami jak obywatele państwa imperialnego. Największe imperium kolonialne zbudowała *Wielka Brytania (*Brytyjskie kolonie), a oprócz niej imperia tego rodzaju posiadały: *Francja (*Francuskie kolonie), Holandia (*Holenderskie kolonie), Hiszpania (*Hiszpańskie kolonie), Portugalia (*Portugalskie kolonie), Belgia (*Belgijskie kolonie), *Niemcy (*Niemieckie kolonie) i *Włochy (*Włoskie kolonie). Imperia kolonialne zaczęły upadać po *drugiej wojnie światowej, kiedy to na fali procesów *dekolonizacyjnych podporządkowane dotąd narody uzyskiwały niepodległość. Niezależnie od imperializmu politycznego istniał i istnieje imperializm kulturowy. Pod tym pojęciem rozumiemy narzucanie przez silniejsze narody słabszym ich filozofii życia, wzorców zachowań oraz idei społecznych. Wreszcie wspomnieć trzeba o neoimperializmie, czyli podporządkowywaniu sobie przez państwa silne politycznie i ekonomicznie słabszych partnerów, a tymi ostatnimi często są nowo niepodległe państwa Trzeciego Świata. Imperializm zajmuje eksponowane miejsce w teorii *komunizmu. Jest tam kojarzony z bezwzględnymi działaniami monopolistycznego kapitału zmierzającego do zysków i władzy w płaszczyźnie globalnej. Kapitał ten realizować ma swe cele poprzez podporządkowane mu polityczne instytucje państwa. Zdaniem W. *Lenina, imperializm jest najwyższym stadium kapitalizmu, w którym dążące do podziału świata mocarstwa kapitalistyczne znajdują się w ostrym konflikcie, często przybierającym postać wojny. Lenin potępiał imperializm, lecz zbudowane przez niego państwo *ZSRR, stosowało w swej polityce wszystkie metody właściwe dla imperializmu i także zmierzało do zbudowania swego imperium politycznego. Odmiennie jednak niż mocarstwa kolonialne, ZSRR – podobnie zresztą jak i III Rzesza (*Niemcy) – konstruował imperium poprzez opanowywanie sąsiadujących z nim państw. (B.B.) INDII NIEPODLEGŁOŚĆ 1947 – wydarzenia towarzyszące powstaniu suwerennego państwa indyjskiego. Po *drugiej wojnie światowej w Indiach, będących częścią brytyjskiego imperium kolonialnego, zintensyfikowały się nastroje niepodległościowe. Głoszący hasła wyzwoleńcze *Indyjski Kongres Narodowy zyskiwał coraz silniejsze poparcie, a jego liderzy na czele z Mahatmą *Gandhim uchodzili za niekwestionowanych przywódców narodowych. W kraju mnożyły się akcje strajkowe, dochodziło także do bezprecedensowych buntów w szeregach indyjskich sił zbrojnych. W tej sytuacji Brytyjczycy doszli do przekonania, że należy jak najszybciej przystąpić do opracowywania warunków, na jakich Indie miałyby uzyskać samodzielność. Przybyły w marcu 1947 do Indii nowy wicekról lord Louis Mountbatten niezwłocznie przystąpił do negocjacji z przywódcami politycznymi społeczności hinduskiej i muzułmańskiej. W ich wyniku na początku czerwca 1947 przyjęto plan podziału dotychczasowych Indii Brytyjskich na dwa państwa – Indie i Pakistan. W lipcu 1947 parlament brytyjski jednomyślnie przyjął ustawę o niepodległości Indii (Indian Independence Act). 15 sierpnia 1947 Indie stały się państwem niepodległym. Tego samego dnia proklamowano niepodległość Pakistanu. Zarówno Indie, jak i Pakistan uzyskały status dominium, a zatem monarcha brytyjski był nadal głową obu tych państw. Po ogłoszeniu niepodległości Indii i Pakistanu rozpoczęła się masowa migracja ludności. Wielomilionowe rzesze hindusów opuściły Pakistan, zaś z Indii wyjechali nie mniej liczni muzułmanie. W trakcie tych olbrzymich ruchów migracyjnych wielokrotnie dochodziło do rozmaitych aktów przemocy i starć hindusko-muzułmańskich, w wyniku których zginęło 500 tys. ludzi. 26 listopada 1949 Zgromadzenie Konstytucyjne uchwaliło konstytucję Indii, a weszła ona w życie 26 stycznia 1950. Z tą chwilą Indie stały się republiką. Pakistan został republiką 23 marca 1956. (M.B.) INDOCHIŃSKA WOJNA 1946–1954 – konflikt między zdominowanym przez komunistów wietnamskim ruchem narodowowyzwoleńczym (Viet Minh) a armią francuską. Po wybuchu antyjapońskiego powstania w 1945, Viet Minh zmusił do abdykacji cesarza Bao Daja i proklamował 2 września tego roku utworzenie w północnej części kraju Demokratycznej Republiki Wietnamu (DRW). Tymczasem na południu (Kochinchina) przywrócili swoją kolonialną administrację Francuzi. 6 marca 1946 *Francja uznała DRW, uzyskując w zamian prawo wprowadzenia swoich oddziałów na północne obszary Wietnamu oraz deklarację przystąpienia tego państwa do Unii *Francuskiej. Wkrótce stosunki między opanowanymi przez komunistów władzami 146

DRW a francuskim korpusem ekspedycyjnym, liczącym ok. 70 tys. żołnierzy, zaczęły się pogarszać i w listopadzie 1946 doszło do otwartych walk w Hajfongu, co zapoczątko-wało wojnę. Jej pierwszy etap, trwający do 1950, charakteryzował się wyraźną przewagą wojsk francuskich, które od 1947 panowały nad wszystkimi ważniejszymi ośrodkami i liniami komunikacyjnymi. Formacje Wietnamskiej Armii Ludowej (WAL), dowodzone przez Vo Nguyen Giapa, zmuszone zostały do ukrycia się w górach i dżungli, skąd prowadziły akcje partyzanckie. Podejmowane przez Francuzów w latach 1947–49 operacje pacyfikacyjne, które miały zlikwidować ostatecznie siły Viet Minhu, zakończyły się niepowodzeniem. Dążąc do włączenia antykomunistycznych kręgów społeczeństwa wietnamskiego do walki z Viet Minhem, Francuzi proklamowali w marcu 1949 powstanie zjednoczonego Państwa Wietnamskiego na czele z Bao Dajem. Rząd Bao Daja nie zyskał jednak szerszego poparcia. Tymczasem przejęcie przez komunistów władzy w Chinach w październiku 1949, dało Viet Minhowi możliwość przezbrojenia i przeszkolenia oddziałów na terytorium ChRL. W rezultacie, w ciągu września i października 1950 WAL podjęła wielką ofensywę, która zapoczątkowała drugi etap wojny, odznaczający się względną równowagą sił. Sukces ofensywy Le Hong Phang umożliwił Wietnamczykom wyparcie Francuzów z pół nocnych rejonów nadgranicznych, co ułatwiło w następnych latach odbiór rosnących dostaw sprzętu wojskowego z Chin i *ZSRR. W 1951 WAL podejmowała kilkakrotnie nieudane próby zdobycia delty Rzeki Czerwonej, bronionej przez Francuzów w oparciu o tzw. linię de Lattre’a, złożoną z ponad 1200 bunkrów. W początku lat pięćdziesiątych Francuzi kontrolowali w dalszym ciągu ważniejsze miasta i drogi, ale reszta północnej części kraju znajdowała się we władzy Viet Minhu. Mimo, że w końcu 1952 oddziały francuskie liczyły 250 tys. ludzi, wspieranych przez 217 tys. żołnierzy z sojuszniczej Wietnamskiej Armii Narodowej, siły Viet Minhu zaczęły przejmować inicjatywę. Pomocy finansowej Francuzom udzielały *Stany Zjednoczone, które w 1953 pokryły 45% kosztów pobytu wojsk francuskich w Wietnamie; w czasie spotkania premiera Josepha Laniela z prezydentem Dwightem *Eisenhowerem na Bermudach (4–8 grudnia 1953) zapewnił on szefa francuskiego rządu, że USA pokryją 80% wydatków w roku następnym. Tymczasem w 1953 ofensywa wiosenna armii DRW pozwoliła komunistom opanować obszary nad granicą wietnamsko-laotańską i zaatakować północny Laos. Pragnąc powstrzymać postępy WAL na kierunku laotańskim, Francuzi stworzyli w listopadzie 1953 – drogą desantu powietrznego – rozbudowywaną w następnych miesiącach bazę, w leżącej na północno-zachodnim krańcu Wietnamu kotlinie Dien Bien Phu. Jej zadaniem była nie tylko obrona Laosu, ale także związanie i zniszczenie jak największej liczby wojsk DRW. W marcu 1954 siły wietnamskie rozpoczęły, po 3-miesięcznym oblężeniu, szturmowanie garnizonu Dien Bien Phu, w którym znajdowało się 13 tys. żołnierzy. Po 55 dniach obrony Francuzi ulegli sześciokrotnej przewadze Viet Minhu i skapitulowali 7 maja 1954. Klęska ta oznaczała przełom psychologiczny w wojnie i przyspieszyła zakończenie podjętych w kwietniu 1954 rokowań pokojowych. 20 lipca 1954 podpisano w Genewie układy dzielące Wietnam wzdłuż rzeki Ben Hai (zbliżonej biegiem do 17 równoleżnika): w północnej części istnieć miała DRW, rządzona przez *Ho Chi Minha, zaś w południowej Państwo Wietnamskie na czele z Bao Dajem. Wciągu dwóch lat miały być przeprowadzone na terenie całego Wietnamu wolne wybory, które wyłoniłyby rząd ogólnokrajowy. Francja wyraziła również zgodę na przyznanie niepodległości Laosowi i *Kambodży. Nadzór nad wykonaniem porozumień powierzono Międzynarodowej Komisji Kontroli, w skład której weszli reprezentanci Indii, *Kanady i *Polski. W wojnie indochińskiej zginęło 21 tys. Francuzów oraz 74 tys. żołnierzy sojuszniczej Wietnamskiej Armii Narodowej. Liczba poległych żołnierzy WAL nie jest znana. (A.D.) INDONEZJA – państwo w Azji Południowo-Wschodniej zajmujące Archipelag Indonezyjski (pow. 1919,4 tys km2, ludność 200,7 mln w 1999). Indonezja stanowiła największą posiadłość kolonialną Holandii (*Holenderskie kolonie). W 1927 powstała Narodowa Partia Indonezji (PNI), która postawiła sobie za cel walkę o niepodległość kraju. Szybko przywództwo PNI objął Achmed *Sukarno. Zataczający coraz szersze kręgi ruch niepodległościowy spotkał się z przeciwdziałaniem władz holenderskich, które uwięziły jego przywódców, a potem niektórych z nich wydaliły z kraju. 10 stycznia 1942 wojska japońskie rozpoczęły zajmowanie wysp indonezyjskich. Ostatnie oddziały holenderskie skapitulowały na Jawie 8 marca. Wielu indonezyjskich działaczy niepodległościowych współpracowało z Japończykami, ciesząc się, iż zadali oni cios znienawidzonym europejskim kolonizatorom. Japończycy zezwolili na działanie marionetkowego rządu indonezyjskiego. Korzystając z sytuacji wytworzonej klęską *Japonii, Sukarno 17 sierpnia 1945 proklamował powstanie niepodległej Republiki Indonezji. We wrześniu w Indonezji, pod pretekstem rozbrajania Japończyków, znalazły się wojska brytyjskie. Pierwsze oddziały holenderskie pojawiły się 3 października. Już w połowie października wybuchły walki między Indonezyjczykami a Holendrami, wspieranymi przez Brytyjczyków. Szczególnie ciężkie walki, trwające 3 tygodnie, toczyły się wokół miasta Surabaja na Jawie, 147

które ostatecznie znalazło się w rękach wojsk kolonialnych. Napięcie utrzymywało się przez cały rok 1946, a indonezyjscy partyzanci atakowali konwoje wojskowe i budynki administracji kolonialnej. Jesienią zaczęły wycofywać się z Indonezji wojska brytyjskie, a ich ewakuacja została zakończona 30 listopada 1946. Tymczasem do kraju napływały nowe oddziały holenderskie, których liczebność u schyłku 1946 osiągnęła 130 tys. żołnierzy. Na mocy porozumienia z 13 listopada 1946 Holandia uznała Republikę Indonezji, obejmującą Jawę, Sumatrę i Madurę. Porozumienie to nie zadowoliło jednak indonezyjskich radykałów, którzy dążyli do przejęcia wszystkich holenderskich posiadłości kolonialnych w tym regionie. W konsekwencji często dochodziło do utarczek między oddziałami indonezyjskimi a wojskami holenderskimi. W lipcu Holendrzy rozpoczęli dużą ofensywę wojskową na Jawie, opanowując znaczną część tej wyspy. Po interwencji *ONZ 17 stycznia 1948 obie strony podpisały porozumienie o zawieszeniu broni. Zostało ono złamane 19 grudnia, kiedy to Holendrzy ponownie zaatakowali oddziały indonezyjskie. W wyniku tej akcji zajęli całą Jawę. Postępowanie Holendrów potępiła ONZ i wiele państw świata. Indonezyjczycy przeszli do działań partyzanckich. Po kilku miesiącach władze holenderskie zdecydowały się na negocjacje. W sierpniu 1949 w Hadze doszło do rozmów holendersko-indonezyjskich na temat warunków przejmowania suwerenności nad Holenderskimi Indiami Wschodnimi przez Indonezję. 27 grudnia 1949 Holendrzy wycofali się z Indonezji, choć zatrzymali Irian Zachodni na Nowej Gwinei. Podczas czteroletniej wojny zginęło 80 tys. Indonezyjczyków i 25 tys. Holendrów. Do 9 sierpnia 1954 Indonezja pozostawała w unii państwowej z Holandią. Kiedy w 1957 Holendrzy odmówili rozmów o przyszłości politycznej Irianu Zachodniego, stosunki indonezyjsko-holenderskie ponownie się zaostrzyły. Władze Indonezji wydały postanowienie o nacjonalizacji wszelkiej własności holenderskiej na terenie kraju. W styczniu 1962 Indonezyjczycy zbrojnie opanowali Irian Zachodni. Rząd Indonezji od początku prowadził aktywną politykę antykolonialną, a kraj aspirował do rangi jednego z przywódców Trzeciego Świata. Prezydent Sukarno z roku na rok coraz bardziej pogrążał się w radykalnej lewicowości wchodząc w alians z komunistami. Towarzyszył temu wzrost tendencji autokratycznych. W 1960 Sukarno rozwiązał parlament, a w 1963 mianowany został prezydentem dożywotnim. W latach 1963–65 Indonezja znajdowała się w poważnym konflikcie z Malezją, którą indonezyjski przywódca uważał za narzędzie brytyjskiego kolonializmu. Między oboma państwami dochodziło do starć zbrojnych. W październiku 1965 prochińscy komuniści indonezyjscy, po całkowitym ubezwłasno-wolnieniu prezydenta Sukarno, podjęli próbę przejęcia władzy. Ich działania spotkały się ze stanowczą reakcją armii, której dowódcy od pewnego czasu z niepokojem obserwowali rozwój wydarzeń w kraju. Wojsko zabiło 300 tys. osób, uznanych za komunistów. Po interwencji armii Sukarno został pozbawiony jakiegokolwiek wpływu na sprawy państwowe. 12 marca 1967 usunięto go ze stanowiska prezydenta, które objął dowódca sił zbrojnych generał *Suharto. Indonezja zerwała stosunki dyplomatyczne z Chinami, a w polityce zagranicznej przyjęła opcję antykomunistyczną i pro-amerykańską. W grudniu 1975 wojska indonezyjskie weszły do *Timoru Wschodniego, który był kolonią portugalską. W lipcu 1976 terytorium to zostało oficjalnie przyłączone do Indonezji. Przez długie lata Indonezja była krajem stabilnym – nie przeżywała wstrząsów politycznych, a gospodarka rozwijała się dynamicznie. W okresie 1967-1997 produkt krajowy brutto wzrósł z 80 do ponad 1300 dolarów na głowę mieszkańca. W 1997 pojawiło się niespodziewanie załamanie gospodarcze, co było konsekwencją wielkiego kryzysu na rynkach finansowych Dalekiego Wschodu. Zaczęto kwestionować długoletnie rządy prezydenta Sukarno – zarzucano mu korupcję i nepotyzm. W marcu 1988 Sukarno został wybrany po raz siódmy na prezydenta, co jeszcze zaogniło, już i tak napiętą sytuację. Protesty i zamieszki, dotychczas występujące jedynie w Dżakarcie i kilku największych miastach, rozlały się na cały kraj. Pod naporem wydarzeń zaczęły się kruszyć fundamenty istniejącego systemu władzy. Większość elity politycznej zdała sobie sprawę z nieuchronności zmian. W maju 1998 zmuszono do ustąpienia prezydenta Sukarno, rządzącego przez blisko 33 lata. Funkcję szefa państwa przejął dotychczasowy wiceprezydent Jusuf Habibie. Zapowiedział reformy demokratyczne i powstrzymanie pogłębiającego się kryzysu gospodarczego. 7 czerwca 1999 w Indonezji, po raz pierwszy od 44 lat przeprowadzono w pełni konkurencyjne i wolne wybory parlamentarne. Zdecydowanie zwyciężyła w nich Demokratyczna Partia Indonezji – Walka (PDI–P), zostawiając w pobitym polu rządzący dotychczas ruch Golków. Przywódczyni PDI–P Megawati Sukarnoputri, córka pierwszego prezydenta Indonezji Sukarno, nie kryje swych ambicji prezydenckich i zamierza ubiegać się o stanowisko głowy państwa. (M.B.) INDYJSKI KONGRES NARODOWY – partia polityczna kierująca walką o wyzwolenie Indii spod brytyjskiego panowania kolonialnego (*Brytyjskie kolonie), a w nie podległych Indiach odgrywająca czołową rolę polityczną. Indyjski Kongres Narodowy został utworzony w 1885 w Bombaju. Początkowo organizacja – której przewodził G. K. Gokhale – stawiała sobie cele dość umiarkowane, a mianowicie zabiegała o zwiększenie udziału ludności indyjskiej w administracji lokalnej oraz nawoływała do rozbudowy szkolnictwa. 148

Sytuacja uległa zmianie kiedy na czele Kongresu stanął radykał B. G. Tilak, który po raz pierwszy w 1906 otwarcie postawił sprawę samostanowienia Indii, nie wykluczając przy tym podjęcia walki zbrojnej. W 1915 Tilaka zastąpił Mohandas Karamchand *Gandhi zwany Mahatmą (Wielki Duchem). Gandhi podzielał niepodległościowe poglądy swego poprzednika, niemniej jednak niepodległość Indii chciał osiągnąć nie przez walkę zbrojną, lecz w drodze kampanii cywilnego nieposłuszeństwa wobec władz kolonialnych. Odtąd idee cywilnego nieposłuszeństwa (satyagraha) i walki bez użycia przemocy (ahimsa) stały się oficjalną ideologią Kongresu. W 1929 przewodniczącym Kongresu został Jawaharlal *Nehru, jakkolwiek nadal o obliczu organizacji decydował przede wszystkim Gandhi. W latach trzydziestych Kongres przeprowadził cały szereg kampanii obywatelskich i politycznych, zmuszając władze kolonialne do poczynienia pewnych ustępstw. I tak w 1935 Indie otrzymały konstytucję, która dawała większą władzę jednostkom prowincjonalnym, obsadzanym przez reprezentantów ludności indyjskiej. W okresie *drugiej wojny światowej Kongres nie poparł Wielkiej Brytanii, ale także nie próbował wykorzystać sytuacji. Pomimo tego, w sierpniu 1942 Brytyjczycy internowali czołowych przywódców Kongresu. Zostali oni uwolnieni dopiero w 1945. Wieloletnia walka Kongresu o wolność Indii zakończyła się sukcesem w 1947. 15 sierpnia 1947 Indie stały się niepodległym państwem (*Indii niepodległość). Przez trzydzieści następnych lat Kongres samodzielnie rządził Indiami, a z jego ramienia urząd premiera pełnili – Jawaharlal Nehru (1947–64), L. B. Shastri (1964–66) oraz Indira *Gandhi (1966–77). W marcu 1977 Kongres po raz pierwszy przegrał wybory i przeszedł do opozycji. Do władzy powrócił ponownie w 1980, a Indira Gandhi odzyskała wówczas fotel premiera. Po śmierci w 1984 Indiry Gandhi w wyniku zamachu, liderem Kongresu i premierem Indii został jej syn Rajiv *Gandhi. Pod jego kierownictwem partia odniosła zwycięstwo w wy borach w 1984. Rajiv Gandhi pozostawał premierem do grudnia 1989, kiedy to Kongres po raz drugi przeszedł do opozycji. W maju 1991 Rajiv Gandhi poniósł śmierć z rąk zamachowców. Z wyborów 1991 Kongres wyszedł jako najsilniejsza partia, ale nie mając większości absolutnej w parlamencie, po raz trzeci znalazł się w opozycji. Koalicja kilku partii szybko się jednak załamała. W czerwcu 1991 Narasima Rao stanął na czele mniejszościowego rządu sformowanego przez Kongres. W ostatnim czasie umiarkowany politycznie Kongres stoi w obliczu wzmagającego się fanatyzmu religijnego wśród hindusów i muzułmanów. Poważne wyzwanie rzucili mu hinduscy radykałowie z partii Bharatija Dżanata, której wpływy stale rosną. Po zburzeniu w grudniu 1992 przez hinduskich fanatyków islamskiego meczetu w mieście Ajodhja w całym kraju doszło do krwawych starć między muzułmanami a hindusami, w których zginęło setki osób. Opowiadający się za świeckim charakterem państwa Kongres był atakowany zarówno przez religijnych fundamentalistów hinduskich jak i muzułmańskich. Sprawujący władzę w latach 1991–1996 mniejszościowy rząd Kongresu pod wodzą Narasimy Rao zerwał z ideami indyjskiego socjalizmu, tak charakterystycznymi dla dotychczasowej polityki tej partii. Rząd ten przeprowadził śmiałe reformy liberalizujące gospodarkę i skutecznie wykreował w Indiach bogatą klasę średnią. Polityczna pozycja Kongresu podlegała jednak stałej erozji – głównie na skutek licznych afer korupcyjnych, w które zamieszani byli jego czołowi politycy. Kongres przegrał zatem wyraźnie wybory w kwietniu 1996. Zwycięstwo przypadło nacjonalistom z Dżanaty, lecz ich lider Atal Bihari Vajpayee był premierem jedynie 13 dni, gdyż jego rząd nie uzyskał akceptacji w parlamencie. Władzę objęła ostatecznie lewicowa koalicja Zjednoczonego Frontu z premierem Deve Gowdą na czele. Kongres nie wszedł do tego rządu, ale udzielił mu wsparcia w parlamencie. Po dwóch latach Kongres cofnął poparcie rządowi, licząc na przejęcie władzy. Przedterminowe wybory w marcu 1998 wygrała jednak Dżanata, a Vajpayee zdołał tym razem stworzyć rząd. Wobec tego rządu Kongres pozostawał w zdecydowanej opozycji. Gabinet nacjonalistów upadł w kwietniu 1999, gdy parlament większością jednego głosu uchwalił wobec niego wotum nieufności. Przywódczyni Kongresu Soni Gandhi, wdowie po Rajivie Gandhim, Włoszce z pochodzenia, nie udało się utworzyć rządu. W tej sytuacji parlament został rozwiązany, a we wrześniu 1999 odbyły się kolejne wybory parlamentarne. Kongres żywił nadzieję, że rosnąca popularność Soni Gandhi zapewni mu wygraną. Rachuby te jednak nie ziściły się. Wybory przyniosły zwycięstwo Dżanacie, która wyraźnie zdystansowała Kongres. Zmuszony jest on więc nadal do działania w opozycji. (M.B.) INDYJSKO-CHIŃSKI KONFLIKT *CHIŃSKO-INDYJSKI KONFLIKT INICJATYWA ŚRODKOWOEUROPEJSKA ISE – forma współpracy międzynarodowej, stworzona w celu przezwyciężenia podziałów między krajami położonymi w Europie Środkowej. ISE powstała w listopadzie 1989, w Budapeszcie z inspiracji *Włoch i początkowo – jako tzw. Inicjatywa Czterostronna – obejmowała poza nimi Austrię, *Jugosławię i Węgry. W maju 1990, po przystąpieniu Czechosłowacji, powstało Pentagonale, a następnie – w konsekwencji zgłoszenia akcesu przez *Polskę – Heksagonale. Nazwę Inicjatywa Środkowoeuropejska przyjęto w marcu 1992, na spotkaniu delegatów państw członkowskich w 149

Klagenfurcie. Do końca 1994 w ISE znalazły się następujące państwa: Austria, *Bośnia, *Chorwacja, Czechy, *Macedonia, Polska, Słowacja, *Słowenia, Węgry i Włochy. W 1994 podjęto decyzję o utworzeniu Rady Stowarzyszeniowej ISE, do której należeć ma Białoruś, Bułgaria, Rumunia i Ukraina. ISE nie posiada statutu, budżetu ani też stałego sekretariatu. Bieżącą obsługę organizacyjną spotkań organizowanych w ramach ISE zapewnia państwo, które w danym roku sprawuje przewodnictwo (jego kolejność wynika z porządku alfabetycznego nazw krajów w języku angielskim). Do głównych zadań ISE należy: rozwijanie współpracy sąsiedzkiej we wszystkich sferach, zapewnienie stabilizacji politycznej w regionie oraz niwelowanie różnic między krajami postkomunistycznymi i kapitalistycznym w tej części Europy. (A.D.) IRA *IRLANDZKA ARMIA REPUBLIKAŃSKA IRACKO-IRAŃSKA WOJNA 1980–1988 – długotrwały, wyniszczający konflikt między dwoma najsilniejszymi państwami w regionie Zatoki Perskiej. Główną przyczyną wojny było dążenie irackiego dyktatora Saddama *Husajna do osiągnięcia mocarstwowej pozycji na *Bliskim Wschodzie. Bezpośrednim powodem wojny stał się spór wokół granicznego szlaku wodnego Szatt-el-Arab o długości 90 km, stanowiącego wspólne ujście Tygrysu i Eufratu do Zatoki Perskiej. W 1969 rosnący w siłę *Iran wypowiedział zawarte jeszcze przed *drugą wojną światową porozumienie graniczne, które wytyczało granicę na Szatt-elArab wzdłuż wschodniego (irańskiego) brzegu rzeki. 6 marca 1975, w Algierze, pod presją Iranu, który osiągnął w tym czasie apogeum potęgi militarnej i politycznej, Husajn wyraził zgodę aby granica przebiegała środkiem głównego kanału. Jednak w 1979, w związku z wybuchem rewolucji *islamskiej w Iranie, *Irak zażądał rewizji porozumienia algierskiego. Po odmowie Teheranu 22 września 1980 armia iracka uderzyła na Iran. Napadając na Iran Husajn liczył na błyskawiczny sukces – tylko krótka, zakończona zwycięstwem ofensywa, dawała trzy razy mniejszemu terytorialnie i ludnościowo Irakowi szansę na zwycięstwo. Atak armii irackiej nastąpił w trzech głównych kierunkach. Najważniejszy był front południowy, obejmujący obszar zlewiska Tygrysu i Eufratu oraz Szatt-el-Arab. Na tym odcinku do walki, której celem (w pierwszej fazie) miało być zdobycie irańskiego brzegu Szatt-el-Arab oraz leżących w jego pobliżu miast Choramszar i Abadan, ruszyło 50 tysięcy żołnierzy. Uderzyli oni na Choramszar od północy, z rejonu miasta Al-Tannuma, omijając dzięki temu konieczność forsowania wód Szatt-el-Arab. Zgodnie z przewidywaniami Husajna, regularna armia iracka znajdowała się w rozsypce i nie stawiała poważniej-szego oporu nacierającym wojskom. Niespodziewanie jednak obronę Choramszaru podjęli stacjonujący tam Strażnicy Rewolucji (Pazdarani) oraz ludność cywilna. Mimo zdecydowanej przewagi militarnej i organizacyjnej Irakijczyków, Pazdarani powstrzymali na przedpolach miasta ich natarcie. W tej sytuacji Husajn zdecydował się na obejście Choramszaru. 12 października iraccy saperzy zbudowali na rzece Karun most pontonowy, przez który setki czołgów ruszyły na południe, w kierunku wielkiego ośrodka rafineryjnego Abadan, odcinając równocześnie broniący się Choramszar od reszty kraju. Także w Abadanie grupy Strażników Rewolucji i powstałe pod ich kierunkiem oddziały obrony cywilnej skutecznie stawiły czoła Irakijczykom. Formacje regularnej armii irańskiej przejęły główny ciężar obrony miasta dopiero po kilku tygodniach. W końcu października front południowy uległ względnej stabilizacji – jego linia przebiegała na terytorium Iranu, ale Abadan i część irańskiego brzegu Szatt-el-Arab nie zostały zdobyte. Na drugim kierunku irackiego ataku leżały miasta Dezful i Ahwaz, położone w bogatej w ropę naftową prowincji Chuzestan. Oddziały Husajna z łatwością pokonały około stukilometrowe odcinki dzielące oba miasta od granicy. Podobnie jednak jak na południu, tak i na froncie środkowym, miasta okazały się dla Irakijczyków przeszkodami nie do pokonania. Mimo zmasowanego ostrzału artyleryjskiego i rakietowego oraz szeregu bombardowań, oba ośrodki zostały obronione. Z kolei na froncie północnym, położonym na obszarze prowincji Kermanszah, 14 tysięcy żołnierzy irackich zdołało zająć graniczne miasta Kasr-e-Szirin i Naft-e-Szech oraz – po miesiącu walk – Mehren. 5 stycznia 1981 Iran podjął pierwszą dużą kontrofensywę, co było równoznaczne z przejęciem przez Teheran inicjatywy strategicznej w tej wojnie. Atak nastąpił na froncie środkowym, a jego celem było wyparcie Irakijczyków z rejonu miast Susangerd i Ahwaz. Po zaledwie 4 dniach, źle przygotowane natarcie irańskie załamało się. 19 marca ruszyła kolejna ofensywa irańska. Jej kulminacyjnym momentem było odzyskanie miasteczka Choghalvand w Chuzestanie, co jednak pozostało bez wpływu na ogólną sytuację na froncie. Natomiast wrześniowa ofensywa przeprowadzona na froncie południowym pozwoliła na odblokowanie Abadanu, kończąc jego trwające okrągły rok oblężenie. W końcu listopada Irańczycy ponownie zaatakowali na froncie środkowym. Listopadowa ofensywa pozwoliła Irańczykom zdobyć położone blisko granicy miasto Bostan i przerwać iracką linię obrony w Chuzestanie. 22 marca 1982, po czterech miesiącach względnego spokoju, Irańczycy przystąpili na froncie środkowym do ofensywy opatrzonej kryptonimem Fath (Zwycięstwo). Żołnierze irańscy w ciągu 8 dni zmusili stacjonującą w rejonie miast Dezful i Suse IV Armię iracką do cofnięcia się o około 50 km. W rezultacie 150

Irańczycy odzyskali prawie cały obszar zachodniego Chuzestanu o powierzchni ok. 2 tys. km2, który od blisko półtora roku znajdował się pod okupacją iracką. W miesiąc później Irak spotkała kolejna klęska, tym razem na froncie południowym. Rozpoczęta 29 kwietnia i trwająca do 25 maja ofensywa Święte Miasto zakończyła się zdobyciem przez Irańczyków miasta Choramszar, odzyskaniem wszystkich okupowanych ziem nad Szatt-elArab i wzięciem do niewoli około 22 tys. Irakijczyków. 13 lipca 1982 Teheran rozpoczął na froncie południowym ofensywę Ramadan, której cel, po raz pierwszy w historii konfliktu, był położony na terytorium Iraku. Ofensywa Ramadan zakończyła się zdobyciem kilku przyczółków o szerokości 3–7 km, położonych na irackim brzegu Szatt-el-Arab. Do końca 1982 Iran podjął jeszcze kilka mniejszych operacji na froncie południowym. Kolejna duża ofensywa, opatrzona kryptonimem Wel Fadżr (Przed świtem), rozpoczęła się 7 lutego 1983 na froncie środkowym atakiem Irańczyków w rejonie miasta Misan (Al-Amara). Po załamaniu się pierwszego uderzenia Irańczycy podjęli jeszcze dwa natarcia – 10 i 14 lutego. Oba zakończyły się porażką. Także drugi etap ofensywy Wel Fadżr, rozpoczęty 10 kwietnia, nie zmienił sytuacji. Wojna weszła ostatecznie w fazę pozycyjną, a ukształtowana w 1982 linia frontu ulegała tylko nieznacznym przesunięciom. Po kilku latach jałowych ataków, dopiero w 1986 Iran zdołał odnieść bardziej znaczący sukces. Rozpoczęta 9 lutego tego roku ofensywa na wysunięty na południe półwysep Faw (Fao) zakończyła się zajęciem portu irackiego AlFaw oraz opanowaniem wschodniego brzegu kanału Chawr-Abd-Allah, oddzielającego Irak od Kuwejtu. Tym samym Irak został odcięty od Zatoki Perskiej. Podczas obrony tego obszaru zginęło 10–15 tys. Irakijczyków i jeszcze większa liczba Irańczyków. W pierwszej połowie 1986 Iran podjął również ofensywę na froncie północnym, ale nie przyniosła ona poważniejszych efektów. Zdecydowanemu nasileniu uległa natomiast toczona na wodach Zatoki Perskiej wojna tankowców. O ile w 1985 obie strony zatopiły lub uszkodziły 46 statków, o tyle w następnym liczba ta wzrosła do 105. W styczniu 1987 Irańczycy, którzy we wrześniu i grudniu 1986 odnieśli niewielkie sukcesy na froncie południowym, postanowili zdobyć ważny iracki ośrodek przemysłowy i wojskowy – miasto Basra. Jednak mimo przełamania większości irackich linii obronnych i podejścia na przedpola intensywnie ostrzeliwanej Basry, 26 lutego Iran zmuszony był przyznać, że natarcie zakończyło się porażką. Styczniowo-lutowa bitwa o Basrę należała do najbardziej krwawych starć w całej wojnie. Kerbela-5 (kryptonim ataku na Basrę) była ostatnią wielką operacją militarną Iranu w tej wojnie. Kiedy w kwietniu 1988 armia iracka odbiła półwysep Faw (Fao) oraz osiągnęła niewielkie sukcesy w rejonie Basry i w Kurdystanie, a Amerykanie – w odwet za ataki na neutralne statki – zniszczyli sporą część irańskiej floty wojennej, w Teheranie zwyciężyło ostatecznie przekonanie o konieczności przerwania konfliktu. Zawieszenie broni między Irakiem a Iranem weszło w życie 20 sierpnia 1988. Rozpoczęły się – toczone w Genewie – długotrwałe negocjacje pokojowe, których finał nastąpił dopiero w 1990, po irackiej agresji na Kuwejt (*Wojna w Zatoce Perskiej). Bagdad, licząc się z możliwością interwencji sił *ONZ, potrzebował 24 dywizji (300 tys. żołnierzy), które stacjonowały na liczącej około 1200 km granicy iracko-irańskiej. 15 sierpnia 1990 Husajn wystosował list do prezydenta Iranu Haszemiego Rafsandżaniego, w którym zgodził się na natychmiastowe wycofanie wojsk irackich z zajmowanych jeszcze terytoriów irańskich, wymianę jeńców oraz przebieg granicy międzypaństwowej środkiem szlaku wodnego Szatt-el-Arab. Szacuje się, że w wojnie zginęło około 1 miliona ludzi, z czego około 2/3 to ofiary po stronie irańskiej. Koszty wojny ocenia się na ok. 400 miliardów dolarów, przy czym blisko 60% tej kwoty obciąża konto Iranu. (A.D.) IRAK – państwo na *Bliskim Wschodzie o powierzchni 438,3 tys. km2 i ludności liczącej 21,2 mln (1999) Do końca *pierwszej wojny światowej późniejsze terytorium Iraku znajdowało się w granicach *Turcji. Jednak już w 1916, na mocy układu *Sykesa-Picota, Anglia i Francja ustaliły, że obszar ten znajdzie się pod panowaniem brytyjskim. W 1920 Anglicy objęli oficjalnie władzę nad Irakiem, jako terytorium mandatowym *Ligi Narodów. Wtedy też ustalono kształt granic nowego państwa, które objęło Mezopotamię i północny okręg Mosulu. Do tego ostatniego zgłaszała pretensje Turcja, ale 5 czerwca 1926, pod presją Londynu, pogodziła się z ostateczną utratą tego terytorium w zamian za udział w dochodach z wydobywanej tam ropy naftowej. Ustanowienie zwierzchnictwa brytyjskiego nad Irakiem, wy wołało niezadowolenie miejscowej ludności arabskiej i kurdyjskiej (*Kurdyjski problem), co znalazło wyraz w trzech powstaniach stłumionych przez oddziały angielskie w 1920 i 1922. W 1921 Anglicy ustanowili w Iraku ustrój monarchiczny, obsadzając tron królewski haszemickim emirem Fajsalem. Był on całkowicie zależny od *Wielkiej Brytanii, której interesy reprezentował w Bagdadzie wysoki komisarz Percy Cox. 14 grudnia 1927 został podpisany układ brytyjskoiracki, na mocy którego Londyn – zastrzegając sobie specjalne przywileje militarne (m.in. prawo do posiadania baz wojskowych) – zgodził się na przyznanie niepodległości Irakowi. Nastąpiło to 3 października 1932, po przyjęciu tego państwa w skład Ligi Narodów. W 1933 zmarł król Fajsal, a tron po nim objął jego syn Ghazi I. W 1936 został on zmuszony przez generała Bakra Sidqi, wsławionego masakrą niepokornych Asyryjczyków, 151

do mianowania nowego rządu, w którym generał odgrywał decydującą rolę. Wkrótce Sidiqi został obalony, co zapoczątkowało ciąg kolejnych zamachów, które jednak nie stworzyły realnej alternatywy dla monarchii. Kiedy w 1939 Ghazi I zginął w wypadku samochodowym, królem został jego czteroletni syn Fajsal II, w którego imieniu władzę sprawował formalnie wuj-regent Abd al-Illah, zaś faktycznie pozostawała ona w rękach proangielsko zorientowanego premiera, generała Nur Saida. W kwietniu 1941 nastąpiła rewolta proniemiecko nastawionych *nacjonalistów, którą kierował Raszyd Ali al-Gailani. Zmusili oni Nur Saida do opuszczenia Bagdadu, ale wkrótce zostali pokonani przez wojska brytyjskie, które do 1945 okupowały kraj. 15 stycznia 1948 w Portsmouth został podpisany kolejny układ angielsko-iracki, który – wbrew żądaniom nacjonalistów – utrzymał szczególne prawa Wielkiej Brytanii na obszarze Iraku. Zamieszki, wywołane w Bagdadzie przez przeciwników układu, zostały krwawo stłumione przez rządzącego w dalszym ciągu Nur Saida. Kres jego władzy, życiu oraz istnieniu monarchii, położył 14 lipca 1958 zamach grupy nacjonalistycznych oficerów dowodzonych przez brygadiera Abd al-Karim Kasema. Kasem – zdecydowany przeciwnik orientacji prozachodniej i zwolennik tzw. pozytywnego neutralizmu tj. współpracy z *ZSRR – podjął decyzję o wystąpieniu Iraku z Paktu Bagdadzkiego (późniejsze *CENTO) oraz ustanowionej 14 lutego 1958 Federacji Iracko-Jordańskiej. 8 lutego 1963 kolejnego puczu (nazwanego później Rewolucją Ramadanu) dokonał płk Abd as-Salam Aref, który przeprowadził go w sojuszu z socjalistyczną partią *Baas. Już w listopadzie 1963 Aref odsunął baasistów od władzy. Jako prezydent znacjonalizował przemysł iracki, a 25 maja 1964 zadecydował o zawarciu unii z Egiptem, która jednak okazała się nietrwała. Gdy 13 kwietnia 1966 Aref zginął w tajemniczej katastrofie lotniczej, urząd prezydenta objął jego brat Abd as-Rahman Aref. 17 lipca 1968 po raz drugi, i tym razem ostateczny, po władzę w Iraku sięgnęła drogą zamachu stanu partia Baas. Nowym prezydentem został Hassan Al-Bakr, ale w jego otoczeniu coraz większą rolę zaczął odgrywać Saddam *Husajn. Kiedy w czerwcu 1973 generał Nazim Kzar próbował obalić Al-Bakra, Husajn – stłumiwszy zamach – stał się faktycznym przywódcą kraju. W 1979 usunął ostatecznie Al-Bakra i mianował się prezydentem. W okresie rządów Husajna, marzącego o zbudowaniu nowego imperium babilońskiego, Irak zamienił się w *totalitarne państwo z monstrualnie rozbudowanym aparatem policyjnym, który jednak nie był w stanie uporać się z nieustannie odżywającym na północy kraju ruchem narodowowyzwoleńczym Kurdów. Rosnące dochody z ropy naftowej, spowodowały pod niesienie w latach siedemdziesiątych stopy życiowej społeczeństwa irackiego. Kres prosperity położyła decyzja Husjana o rozpoczęciu wojny z *Iranem (*Iracko-irańska wojna) we wrześniu 1980. Ośmioletni konflikt kosztował życie kilkuset tysięcy Irakijczyków i doprowadził do ekonomicznego wyniszczenia kraju. Pragnąc zrekompensować poniesione straty, Husajn zaanektował w 1990 Kuwejt, co dało początek *wojnie w Zatoce Perskiej. Klęska poniesiona w niej przez reżim bagdadzki, doprowadziła do wybuchu powstań Kurdów i szyitów, które jednak Husajn zdołał stłumić. Północna część kraju, gdzie powstał autonomiczny region kurdyjski, znalazła się poza kontrolą Bagdadu. Od 1990 Irak jest obłożony sankcjami *ONZ i znajduje się w międzynarodowej izolacji. W październiku 1994 Husajn, próbując zmusić ONZ do cofnięcia sankcji, rozpoczął koncentrowanie wojsk na granicy z Kuwejtem. Jednak błyskawiczna kontrakcja USA, które przerzuciły znaczną ilość żołnierzy do Kuwejtu, przekreśliła szantaż Husajna. Do kolejnego kryzysu w stosunkach z USA doszło we wrześniu 1996, kiedy Amerykanie przeprowadzili atak rakietowy na Irak w odwecie za krwawe represje Husajna wymierzone w mniejszość kurdyjską. Ponowny atak lotnictwa USA i Wielkiej Brytanii wywołało w grudniu 1998 uniemożliwienie przez władze w Bagdadzie pracy funkcjonariuszom ONZ-owskiej Specjalnej Komisji ds. Rozbrojenia Iraku (UNSCOM), która pilnować ma zakazu produkowania przez ten kraj broni masowej zagłady. (A.D.) IRAN – państwo w Azji nad Zatoką Perską (pow. 1633 tys km2, ludność 60,7 mln w 1999). Tradycje perskiej (irańskiej) państwowości sięgają 2500 lat. W wiek XX Iran wszedł jako państwo rządzone absolutystycznie przez szachów z dynastii Kajarów. Na te renie kraju ścierały się wpływy *Wielkiej Brytanii i Rosji. W 1907 oba te państwa zawarły porozumienie o rozgraniczeniu swych stref politycznego i gospodarczego oddziaływania. Podczas *pierwszej wojny światowej Iran zachował neutralność, która jednak często była naruszana przez wojska brytyjskie, rosyjskie i tureckie. Po wojnie kraj pogrążył się w anarchii. Korzystając z ogólnego zamieszania w 1921 dowódca założonej przez carskich oficerów brygady kozaków pułkownik Reza Khan (1878–1944) dokonał zamachu stanu. Rządził krajem początkowo jako dowódca armii, a następnie jako premier. W marcu 1924 Reza Khan ogłosił, że zamierza obalić perską monarchię i na jej miejsce powołać republikę. Jednakże masowe demonstracje zwolenników zachowania monarchii odwiodły go od tego pomysłu, choć nie od pragnienia usunięcia dynastii Kajarów. 13 grudnia 1925 sam Reza Khan został oficjalnie proklamowany przez Madżlis (parlament irański) nowym szachem i zasiadł na Pawim Tronie perskich władców jako Reza Szach I Pahlavi. Tym samym rozpoczęło się trwające blisko 55 lat panowanie dynastii 152

Pahlavi w Iranie. Reza Szach opierał się na armii i rządził w sposób typowy dla orientalnych despotyzmów. Tym niemniej wykorzystywał swoją władzę do modernizacji Iranu. Budował szkoły, drogi i linie kolejowe, nakazał ubierać się po europejsku, a kobiety zdjąć mogły ze swych twarzy czador. Ideałem szacha było państwo świeckie, oddzielone od instytucji religijnych. Stąd też poważnie ograniczył wpływy duchowieństwa islamskiego. Zamknął wiele szkół koranicznych i zakazał uroczystości religijnych w miejscach publicznych. Po wybuchu *drugiej wojny światowej Reza Khan otwarcie sprzyjał hitlerowskim *Niemcom. Alianci obawiali się, że Iran stać się może przyczółkiem *Hitlera na *Bliskim Wschodzie. 26 sierpnia 1941 Brytyjczycy i Rosjanie wysłali swe wojska do Iranu z myślą rozciągnięcia na ten kraj alianckiej strefy wpływów i równocześnie obalenia Rezy Szacha. 185 tys. armia irańska tylko przez 3 dni była w stanie opierać się 25 tys. korpusowi brytyjsko-radzieckiemu, a potem skapitulowała. Reza Szach został zmuszony do abdykacji. 16 września 1941 na tronie zasiadł jego 22-letni syn Mohammad Reza Pahlavi (1919–80). We wrześniu 1943 Iran wypowiedział wojnę hitlerowskim Niemcom. Wojska brytyjskie i radzieckie opuściły Iran wiosną 1946. W kraju utrzymywały się silne nastroje antybrytyjskie i antyamerykańskie, większość społeczeństwa opowiadała się za nacjonalizacją znajdujących się w obcych rękach złóż ropy naftowej. W 1951 w zamachu szach został ciężko postrzelony. W kilka tygodni później, w odstępie paru dni, zabito premiera i ministra edukacji. W tej napiętej atmosferze stanowisko premiera objął – w kwietniu 1951 – radykał i populista Mohammed Mosaddek (1881–1967). Przeprowadził on częściową nacjonalizację przemysłu naftowego, a także zapowiedział rewolucję społeczną i otwarcie na kraje komunistyczne. Zaniepokojony o losy monarchii szach Mohammad Reza Pahlavi 13 sierpnia 1953 zdymisjonował Mosaddeka. Premier odmówił przyjęcia dymisji, wzywając swych zwolenników do wyjścia na ulice. W Teheranie doszło do gwałtownych 5-dniowych zamieszek, które zdołały stłumić dopiero silne oddziały wojska. W następstwie tych wydarzeń Mosaddek został aresztowany za złamanie konstytucji, a potem skazano go na 3 lata odosobnienia. Szach zdecydował się wtedy na koncentrację władzy w swych rękach. W latach 1951–61 przeprowadził szereg liberalnych reform. Chcąc pozyskać chłopów, rozdzielił wśród nich własne rozległe dobra koronne. W 1962 monarcha przyspieszył jeszcze modernizację kraju, ogłaszając program Białej rewolucji. W jej ramach przeprowadzono podział wielkiej własności ziemskiej, znacjonalizowano lasy, pastwiska i akweny, ugruntowano świecki charakter sądownictwa i szkolnictwa, a ponadto przyznano prawa wyborcze kobietom. Biała rewolucja spotkała się z niezwykle gwałtownym atakiem ze strony duchowieństwa islamskiego, które uznało, że stanowi ona śmiertelne zagrożenie dla religii. Na przywódcę islamskiej opozycji zaczął stopniowo wyrastać ajatollah *Chomeini. W czerwcu 1963 Chomeini niedwuznacznie wezwał do obalenia szacha. Szach wydał wówczas polecenie aresztowania go. Uwięzienie przywódcy religijnego wywołało gwałtowne zamieszki antyrządowe w wielu miastach, które pociągnęły za sobą ofiary śmiertelne. W listopadzie 1964 Chomeini został zmuszony do wyjazdu z Iranu. Mohammadowi Rezie Pahlaviemu udało się zdławić opozycję, co zawdzięczał poparciu wojska i sprawności służby bezpieczeństwa SAVAK, którą zorganizowano przy udziale doradców izraelskich. W październiku 1971 bardzo uroczyście celebrowano obchody 2500-lecia monarchii irańskiej. Szach roztaczał wizje mocarstwowości Iranu i jego przywództwa w Trzecim Świecie. Kraj silnie związany ze *Stanami Zjednoczonymi począł odgrywać rolę „policjanta” Zatoki Perskiej, decydując w dużym stopniu o sprawach regionu. Mimo, iż poziom życia społeczeństwa znacznie się podniósł, co umożliwiły olbrzymie dochody płynące ze sprzedaży ropy naftowej, wielu Irańczyków z nieufnością podchodziło do posunięć szacha, upatrując w nich zagrożenie dla tradycyjnych wartości i stylu życia. Krytykowano panoszącą się korupcję oraz nadużycia władzy. Nastroje te podsycało duchowieństwo islamskie. W latach siedem dziesiątych podziemną walkę z rządami szacha podjęli islamiści Chomeiniego, a oprócz nich także nacjonalistycznie zorientowani mudżahedini ludowi i *komuniści z partii Tudeh. Mnożyły się akcje sabotażowe i terrorystyczne. W odpowiedzi szach sięgnął po ostre represje, a policja polityczna SAVAK uzyskała nadzwyczajne uprawnienia. Od początku 1978 w miastach irańskich na porządku dziennym były gwałtowne starcia policji z demonstrantami, w wyniku których często padały ofiary śmiertelne. Rząd dusz wyraźnie już sprawowała nielegalna Rada Rewolucji Islamskiej, powołana z inicjatywy Chomeiniego. Pod koniec roku kraj znalazł się w całkowitym chaosie (*Islamska rewolucja). Sytuacja Mohammada Rezy Pahlaviego stawała się beznadziejna. 16 stycznia 1979 szach wraz z żoną cesarzową Farah Divą i najbliższą rodziną na pokładzie samolotu opuścił Iran. Oficjalnie ogłoszono, że monarcha udał się na wakacje. Na emigracji szach mieszkał w Maroku, Meksyku, USA, Panamie i Egipcie. Zmarł w Kairze 27 lipca 1980. 1 lutego 1979 do Iranu powrócił Chomeini, owacyjnie witany przez ponad 3 mln ludzi. 1 kwietnia uroczyście proklamowano powstanie Islamskiej Republiki Iranu. W ten oto sposób Iran stał państwem teokratycznym, w którym duchowieństwo islamskie uzyskało decydujący głos w sprawach państwowych. W latach 1980–1988 Iran pozostawał w krwawym 153

konflikcie zbrojnym z Irakiem (*Iracko-irańska wojna). W styczniu 1980 na prezydenta Iranu wybrany został Abolhasau Bani Sadr. Usiłował on realizować politykę pragmatyczną, przeciwdziałając skrajnej islamizacji kraju. W rezultacie szybko znalazł się w konflikcie z wpływowymi fundamentalistami i stracił poparcie Chomeiniego, który wydał polecenie aresztowania go. W czerwcu 1981 Bani Sadr zbiegł do Francji. 2 października 1981 w wyborach prezydenckich zwyciężył wysoki duchowny szyicki Ali Chamenei, który dał się poznać jako reprezentant konserwatywnego skrzydła islamistów. Po śmierci ajatollaha Chomeiniego w 1989, Chamenei przejął po nim najważniejszą w państwie funkcję przywódcy duchowo–politycznego. Pierwotnie tę funkcję przejąć miał ajatollach Ali Montazeri, lecz pod wpływem nacisków konserwatystów Chomeini cofnął mu nominację. W lipcu 1989 wybory prezydenckie wygrał pragmatyk Ali Akbar Haszemi Rafsandiani. Za jego prezydentury poprawiły się nieco stosunki Iranu z Zachodem, podjęto również ambitny program reform gospodarczych. Iran potępił agresję Iraku na Kuwejt, ale też zdystansował się do interwencji między narodowej koalicji przeciwko Bagdadowi (*Wojna w Zatoce Perskiej). W 1995 USA zarzuciły Iranowi wspieranie *terroryzmu między narodowego, obejmując go całkowitym embargiem handlowym. Wybory do Islamskiego Zgromadzenia Konsultacyjnego w kwietniu 1996 wygrali konserwatyści. Wybory prezydenckie w maju 1997 zakończyły się z kolei triumfalnym sukcesem uważanego za liberała i reformatora Mohammeda Chataniego, na którego głosowało aż 75% Irańczyków. Nowy prezydent zainicjował politykę otwarcia na świat, obiecał też Irańczykom większy zakres wolności i podwyższenie stopy życiowej. Międzynarodowe media niebawem określiły Chataniego mianem „rzecznika islamskiego społeczeństwa obywatelskiego”. W listopadzie ajatollah Ali Montazeri skrytykował panujący w kraju reżim polityczny, za co został osadzony w areszcie domowym. Zamierzenia prezydenta Chataniego od początku natrafiały na zdecydowany opór islamskich fundamentalistów, zgrupowanych wokół przywódcy duchowo-politycznego ajatollaha Alego Chamenei. Pozycję prezydenta pogarszał fakt, że to nie on, lecz jego oponenci dysponowali najważniejszymi instrumentami władzy, w tym kontrolą nad wojskiem i siłami bezpieczeństwa. W efekcie więc poddany presji Chatami miał bardzo ograniczone pole manewru. W lipcu 1998 konserwatyści doprowadzili do uwięzienia pod zarzutem korupcji związanego z Chatanim liberalnego burmistrza Teheranu Gholamhosjana Karbasziego. W okresie listopada i grudnia 1998 miała miejsce fala zabójstw niezależnych intelektualistów. W lutym 1999 reformatorzy wyraźnie wygrali w pierwszych od 20 lat wyborach samorządowych. Gdy w lipcu 1999 władze zamknęły jedną z gazet sprzyjających skrzydłu reformatorskiemu, w Teheranie doszło do wystąpień studentów w obronie wolności słowa. Zorganizowany w tym miesiącu pokojowy wiec studentów został brutalnie zaatakowany przez bojówki strażników rewolucji wspierane przez policję. Po tym zdarzeniu przez kilka dni na ulicach Teheranu miały miejsce wielotysięczne demonstracje, w których obok studentów brali także udział liczni mieszkańcy miasta. Dochodziło do zamieszek i starć z siłami porządkowymi. Niepokoje ogarnęły również inne większe miasta w kraju. Uczestnicy manifestacji szybko zaczęli się radykalizować, by w końcu otwarcie zażądać demokratycznych zmian w Iranie oraz ustąpienia ajatollaha Alego Chamenei. Rozwojem wydarzeń zaniepokoił się sam prezydent Chatani. Najpierw wzywał studentów do zachowania umiaru, a w ostateczności odciął się od nich. Inicjatywę przejęli fundamentaliści, którzy 14 lipca 1999 zorganizowali w Teheranie kilkusettysięczną demonstracją w obronie islamskiej republiki oraz osobiście ajatollaha Alego Chamenei. Wydarzenia z lipca 1999 były najpoważniejszymi wystąpieniami antyrządowymi w 20-letniej historii Islamskiej Republiki Iranu. (M.B.) IRLANDII WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ – działania irlandzkich patriotów, zmierzające do wywalczenia niezależności od *Wielkiej Brytanii. Wybuch *pierwszej wojny światowej zaktywizował środowisko irlandzkich działaczy niepodległościowych. Przywódca partii Sinn Fein (My Sami) Roger Casement utworzył w Niemczech, spośród irlandzkich jeńców wojennych, brygadę mającą walczyć o niepodległość. W kwietniu 1916 na kilku okrętach wyprawił się do Irlandii. Okręty zostały szybko zatopione przez Brytyjczyków, jednakże Casement zdołał wylądować na wybrzeżu irlandzkim. Niebawem jednak został pojmany i stracony. 24 kwietnia 1916 wybuchło w Dublinie powstanie niepodległościowe (tzw. powstanie wielkanocne). Powstańcy opanowali gmach poczty, gdzie proklamowali utworzenie rządu tymczaso-wego. Przeciwko 3 tys. powstańców władze brytyjskie skierowały silne oddziały wojska. Przez kilka dni na ulicach miasta toczyły się ciężkie walki, w których Brytyjczycy wykorzystywali artylerię. Ostatecznie powstanie zostało zdławione. Niektórzy przywódcy powstania zostali rozstrzelani (np. Tom Clarcke), inni zaś trafili do więzień (w tym Eamon *De Valera i hrabina Dunin-Markiewiczowa). Po opanowaniu sytuacji Brytyjczycy dość szybko odstąpili od represji i postawili na dialog z irlandzkimi niepodległościowcami. Stało się to pod naciskiem sympatyzującego ze sprawą irlandzką prezydenta USA Woodrow *Wilsona. W 1917 ogłoszono amnestię dla uczestników powstania. W wyborach powszechnych do parlamentu brytyjskiego z grudnia 1918, na 106 miejsc 154

przeznaczonych dla Irlandczyków, aż 73 zdobyli kandydaci Sinn Fein. Zbojkotowali oni brytyjską Izbę Gmin i przekształciwszy się w parlament irlandzki, 21 stycznia 1919 proklamowali powstanie Republiki Irlandii. Krok ten stał się przyczyną wybuchu wojny domowej, bowiem mieszkańcy północnej prowincji Ulster (w zdecydowanej większości protestanci) stanęli na stanowisku zachowania łączności z Wielką Brytanią. Ulsterczyków wspierała policja i oddziały brytyjskich ochotników (tzw. Black-and-Tans). Obie strony w walce nie stroniły od metod terrorystycznych, stąd też zamachy bombowe i morderstwa przeciwników politycznych były na porządku dziennym. Pod koniec czerwca 1921 brytyjski premier David *Lloyd George zgłosił propozycję zwołania konferencji przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Ulsteru i Irlandii Południowej. 11 lipca walczące strony zawarły rozejm. 6 grudnia po przewlekłych rokowaniach, w Londynie podpisany został traktat brytyjsko-irlandzki, który przewidywał powołanie do życia Wolnego Państwa Irlandzkiego, posiadającego status dominium i będącego członkiem *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Wolne Państwo Irlandzkie zostało oficjalnie proklamowane dokładnie w rok później, tj. 6 grudnia 1922. W granicach Irlandii nie znalazł się jednak Ulster, który 7 grudnia 1922 stał się jedną z części Zjednoczonego Królestwa. Przyjęcie przez Irlandię statusu dominium spotkało się z krytyką radykalnie nastawionego republikańskiego nurtu, któremu przewodził De Valera. W Sinn Fein doszło do rozłamu na tle stosunku do traktatu z Wielką Brytanią. Niebawem oba skrzydła sinnfeinistów wystąpiły przeciwko sobie zbrojnie. Mnożyły się zamachy terrorystyczne, w których śmierć ponieśli dwaj pierwsi premierzy rządu irlandzkiego i równocześnie przywódcy umiarkowanego skrzydła Sinn Fein. 11 kwietnia 1923 pod Tipperary oddziały De Valery zostały rozbite przez siły rządowe. W sierpniu De Valera został pojmany, lecz po roku, na mocy amnestii wyszedł z więzienia. Wtedy też postanowił zaprzestać walki zbrojnej i dążyć do republikańskiej i w pełni niezależnej Irlandii metodami parlamentarnymi. W 1926 powołał do życia własną partię polityczną Fianna Fail (Żołnierze Losu), która w rok później weszła do parlamentu. Przejściowe gwałtowne zaostrzenie sytuacji politycznej nastąpiło po tym, gdy 10 lipca 1927 na ulicy Dublinu zasztyletowany został wicepremier Kevin O’Higgins. Przełomowe znaczenie dla dalszego rozwoju politycznego Irlandii miały wybory z 6 marca 1932, które przyniosły porażkę rządzącej od lat partii Fine Gael (Jedność Irlandzka), kontynuującej tradycje umiarkowanego skrzydła Sinn Fein. Nowym premierem został De Valera. Odmówił on złożenia określonej przez konstytucję przysięgi na wierność monarsze brytyjskiemu. Spowodowało to wybuch wojny celnej między Wielką Brytanią a Irlandią. W 1933 parlament irlandzki zniósł kwestionowaną przez De Valerę przysięgę, w rezultacie czego kraj uczynił istotny krok w kierunku republiki i pełnej niepodległości. W kwietniu 1937 na wniosek rządu De Valery parlament uchwalił nową konstytucję, która likwidowała Wolne Państwo Irlandzkie, tworząc w jego miejsce suwerenne, niepodległe i demokratyczne państwo Eire z prezydentem na czele. Była to swoista prowokacja pod adresem Wielkiej Brytanii, gdyż formalnie Eire nadal miało status dominium. W latach *drugiej wojny światowej Irlandia była jedynym brytyjskim dominium, które nie przystąpiło do walki, zachowując neutralność. Długoletnia walka Irlandczyków o pełną niezależność uzyskała symboliczne zakończenie w kwietniu 1949, kiedy to oficjalnie proklamowano Republikę Irlandii, która wyszła z *Commonwealthu. Władze Irlandii do dnia dzisiejszego uważają za krzywdzące dla narodu irlandzkiego pozostawanie Ulsteru pod władzą Wielkiej Brytanii, choć jednocześnie stanowczo odcinały się od terrorystycznych metod walki *Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA). Dlatego też z dużą satysfakcją powitały ogłoszoną przez IRA 1 września 1994 deklarację o wyrzeczeniu się przemocy oraz terroru. Dublin bardzo intensywnie wspierał potem wysiłki zmierzające do ustanowienia w Ulsterze trwałego pokoju. W wyniku porozumienia z 10 marca 1998 o autonomii dla Ulsteru utworzono składającą się z reprezentantów rządu Ulsteru oraz rządu Republiki Irlandii Radę Północ-Południe. Za jej pośrednictwem Irlandia po raz pierwszy w historii uzyskała pewien wpływ na losy Ulsteru. (M.B.) IRLANDZKA ARMIA REPUBLIKAŃSKA IRA – tajna organizacja irlandzka, walcząca do niedawna metodami terrorystycznymi o przyłączenie, znajdującej się pod władzą brytyjską, Irlandii Północnej do niepodległej Republiki Irlandii. Powstała w styczniu 1919 jako zbrojne ramię irlandzkiego ruchu nacjonalistycznego Sinn Fein (My Sami). Celem miała być walka z Brytyjczykami, aż do ustanowienia w Irlandii niepodległej republiki. Bojownicy IRA uczestniczyli w latach 1919–22 w wielu akcjach skierowanych przeciwko *Wielkiej Brytanii. Najbardziej spektakularną akcją terrorystyczną było zastrzelenie w czerwcu 1921 w Londynie marszałka Henry Wilsona – szefa sztabu wojsk brytyjskich. Wystąpienia IRA od początku spotykały się ze stanowczą odpowiedzią rządu brytyjskiego, wykorzystującego do działań represyjnych również specjalny korpus ochotników tzw. Black-and-Tans. 6 grudnia 1921 podpisany został w Londynie traktat, na mocy którego doszło do podziału Irlandii na dwie części: prowincje południowe otrzymały status dominium i utworzyły Wolne Państwo Irlandzkie, zaś prowincje północne jako Irlandia Północna stały się 155

częścią Zjednoczonego Królestwa (*Irlandii niepodległość). W następstwie tego traktatu nastąpił rozłam wśród nacjonalistów irlandzkich. Skrzydło umiarkowane zaaprobowało warunki traktatu, zaś skrzydło radykalne – grupujące także IRA – wyraziło wolę kontynuowania walki o zjednoczenie wyspy i pełną niepodległość Irlandii. W konsekwencji tego sporu w Irlandii wybuchła wojna domowa (1922–23), w której IRA wystąpiła po stronie przeciwników dominialnego statusu Irlandii, kierowanych przez Eamonna *De Valerę. Po ustaniu walk w maju 1923 IRA nie wyrzekła się swych celów, zawsze sytuując się na najbardziej radykalnych pozycjach. W 1926 De Valera zrezygnował z dalszego prowadzenia walki zbrojnej i postawił na metody polityczne, zakładając organizację Fianna Fail (Żołnierze Losu). Po akcjach terrorystycznych przeprowadzanych na przestrzeni lat 1930–31, IRA została zdelegalizowana. Decyzję tę cofnął w 1932 De Valera, kiedy stanął na czele rządu irlandzkiego po wygraniu przez Fianna Fail – przy wydatnym wsparciu IRA – wyborów. Działając oficjalnie, IRA przyczyniła się do rozbicia faszystowskiego ugrupowania irlandzkiego Błękitnych Koszul. Po kilku latach IRA ponownie się zradykalizowała. Pogorszyło to jej stosunki z rządem De Valery, który w 1936 podjął nawet decyzję o internowaniu wielu jej członków. Ponad 400 bojowników IRA walczyło w *hiszpańskiej wojnie domowej po stronie republikańskiej. W 1939 IRA została ponownie zdelegalizowana przez władze irlandzkie, po tym jak dokonała kilku zamachów bombowych na terytorium Wielkiej Brytanii. W okresie *drugiej wojny światowej IRA opowiadała się za neutralnością Irlandii. Po wojnie, przez kilka lat IRA wykazywała małą aktywność. Sytuacja ta uległa zmianie w drugiej połowie lat pięćdziesiątych, kiedy to IRA podjęła ofensywę i działaniami terrorystycznymi chciała doprowadzić do paraliżu brytyjskiego systemu władzy w Irlandii Północnej. Pod koniec lat sześćdziesiątych nasiliła jeszcze swą aktywność, występując w obronie ludności katolickiej. Wówczas też w ideologii IRA pojawiły się wątki o proweniencji socjalistycznej. U progu lat siedemdziesiątych w szeregach IRA ujawnił się podział. Niebawem doszło do wyodrębnienia się nowej organizacji pod nazwą Tymczasowej IRA (Provisional), która uznała za celowe zintensy-fikowanie walki zbrojnej. Natomiast oficjalna IRA ogłosiła zawieszenie broni, przechodząc na pozycje walki politycznej, inspirowanej marksizmem. Tymczasowa IRA w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przeprowadziła wiele zamachów terrorystycznych na obszarze Irlandii Pół nocnej i Wielkiej Brytanii. Najbardziej głośne działania IRA z tego okresu to zabicie 21 osób w zamachu bombowym w Birmingham (21 listopad 1974) oraz seria zamachów bombowych i morderstw w Londynie (październik/grudzień 1975). Częstym celem ataków IRA była osoba premier Wielkiej Brytanii Margaret *Thatcher, na którą przeprowadzono kilka nieudanych zamachów. Dużym rozgłosem w świecie odbiła się głodówka uwięzionych przywódców IRA, domagających się dla siebie statusu więźnia politycznego. Od maja do września 1981 śmierć poniosło 9 głodujących. Bardzo spektakularnym posunięciem IRA był bombowy atak w 1991 na siedzibę brytyjskich premierów na Downing Street, gdzie cudem tylko nie doszło do ofiar śmiertelnych. Przełom w strategii działania IRA nastąpił 1 września 1994, kiedy organizacja ta ogłosiła deklarację pokojową mówiącą o zawieszeniu akcji zbrojnych oraz kontynuowaniu walki o zjednoczenie Irlandii wyłącznie metodami politycznymi. W następstwie tego władze brytyjskie zapowiedziały, że podejmą rozmowy z partią Sinn Fein, która jest politycznym skrzydłem IRA, po upływie 90 dni, co miało stanowić okres próbny potwierdzający, iż północnoirlandzcy republikanie istotnie zrezygnowali z działań terrorystycznych. 13 października decyzję o zawieszeniu broni podjęły ze swej strony paramilitarne organizacje protestanckich terrorystów. Z kolei 21 października w Belfaście premier brytyjski John Major uznał, że IRA przeszła przez okres karencji, udowadniając tym samym, iż ogłoszony przez nią rozejm jest trwały. Rozejm utrzymywał się 17 miesięcy, co stanowiło najdłuższy od 25 lat okres pokoju w Ulsterze. IRA przerwała rozejm w lutym 1996, przeprowadzając w Londynie zamach bombowy, w konsekwencji którego dwie osoby poniosły śmierć. Na szczęście jednak północnoirlandzki proces pokojowy nie załamał się. W lipcu 1997 IRA ponownie ogłosiła rozejm, a jej polityczne ramię, partia Sinn Fein włączona została do rozmów pokojowych z udziałem protestanckich lojalistów i przedstawicieli rządu brytyjskiego. 10 marca 1998 podpisano przełomowe porozumienie w sprawie autonomii Ulsteru. Przewidywało ono, że Irlandia Północna wprawdzie pozostanie częścią Zjednoczonego Królestwa, ale jako jednostka autonomiczna dysponować będzie parlamentem i lokalnym rządem. 22 maja 1998 71% uczestników referendum w Ulsterze opowiedziało się za nowym ustrojem prowincji. Wybory do Zgromadzenia Narodowego w Belfaście przeprowadzono 25 czerwca 1998. Najwięcej mandatów (28) przypadło umiarkowanej Ulsterskiej Partii Unionistycznej (UUP). Sinn Fein zajęła czwarte miejsce, zdobywając 18 mandatów. Na czele 12-osobowego rządu Ulsteru jako pierwszy minister stanąć miał lider UUP David Trimble, zaś z ramienia Sinn Fein zasiąść w nim mieli szef tej partii Gerry Adams i jego zastępca Martin McGuiness. Wielokrotnie podejmowane próby powołania rządu ulsterskiego nie powiodły się jednak. Przyczyną tego był brak zgody protestantów na wejście do rządu przedstawicieli 156

republikańskiej Sinn Fein przed całkowitym rozbrojeniem IRA. IRA twierdziła, że obecnie opowiada się nie za walką zbrojną, lecz za pokojowym zjednoczeniem Irlandii, lecz jeszcze nie nadszedł czas, aby mogła pozbawić się uzbrojenia. (B.B.) ISE*INICJATYWA ŚRODKOWOEUROPEJSKA ISLAMSKA REWOLUCJA – wydarzenia rozgrywające się w *Iranie w latach 1978–79, które doprowadziły do obalenia monarchii Pahlavich oraz ustanowienia teokratycznej republiki islamskiej. Od początku 1978 w Iranie narastała opozycja przeciwko rządom szacha Mohammada Rezy Pahlaviego. Wielotysięczne tłumy owładnięte ideami walczącego islamu wylegały na ulice irańskich miast, skandując nazwisko przebywającego od 1964 na wygnaniu ajatollaha *Chomeiniego. Niszczono uznane za symbole zła kina, teatry, nocne lokale, nowoczesne sklepy i banki. W gwałtownych starciach z policją ginęły dziesiątki osób. Strajki popierające islamistów, które rozlały się po całym kraju na jesieni, sparaliżowały gospodarkę Iranu. Ciężko chory na raka szach nie potrafił sprostać wyzwaniu, tym bardziej, iż instrumenty władzy wymykały mu się z rąk. W obliczu beznadziejności sytuacji Mohammad Reza Pahlavi w połowie stycznia 1979 podjął decyzję o wyjeździe (wraz z rodziną i najbliższym otoczeniem) z kraju. 1 lutego do Iranu powrócił Chomeini, który stał się błyskawicznie pierwszoplanową postacią na scenie politycznej. Ajatollah zignorował powołany jeszcze przez szacha rząd Szapura Bachtiara i przystąpił do budowy własnych struktur władzy, powołując 5 lutego gabinet pod przewodnictwem Mehdi Bazargana. 11 lutego w Teheranie rozgorzały walki miedzy gwardią cesarską wierną wobec rządu Bachtiara, a zwolennikami Chomeiniego, po stronie których opowiedziały się siły powietrzne. Walki zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem chomeinistów, co doprowadziło do upadku Bachtiara. Opanowane przez kler islamskie rady rewolucyjne wyszły z podziemia, stopniowo przejmując władzę w całym kraju. Rewolucyjne trybunały islamskie skazywały na śmierć licznych przedstawicieli obalonych władz, a także wyższych wojskowych. Przywódca rewolucji ajatollah Chomeini ogłosił, iż dążyć będzie do utworzenia republiki islamskiej, a w konsekwencji – przekazania rządów duchowieństwu. Iran miał się odtąd opierać na zasadach islamu. Treścią polityki i prawa stały się nakazy Koranu. Kierunek ideowo-polityczny nowych władz zamykał się w haśle: „Ani Wschód, ani Zachód, po prostu rewolucja islamska”. W marcu 1979 odbyło się referendum, w którym społeczeństwo zaakceptowało założenia republiki islamskiej. 1 kwietnia ogłoszono powstanie Islamskiej Republiki Iranu. W grudniu na drodze kolejnego referendum przyjęto islamską konstytucję. Chomeini otrzymał tytuł fakiha, tj. dożywotniego przywódcy rewolucji. Błyskawicznie postępowała islamizacja życia publicznego. Prawo państwowe zostało utożsamione z prawem religijnym. W istocie wyeliminowana została wolność sumienia i wyznania. Wprowadzono ścisłą segregację płci, wyodrębniając w obiektach publicznych i środkach transportu osobne miejsca dla mężczyzn i kobiet. Kobiety ponownie musiały przywdziać zasłony na twarz (czadory) i stały się własnością swoich mężów. Opanowane przez fundamentalistów państwo szybko nabrało charakteru *totalitarnego. Społeczeństwo zorganizowano w myśl wskazań szyickiego islamu, który jako ideologia był wcielany w życie przez aparat represyjny władzy i sfanatyzowanych ochotników. Skupiające przekonanych ortodoksów islamskich zmilitaryzowane formacje Strażników Rewolucji (Pazadarani) przystąpiły do drobiazgowej kontroli zachowań obywateli Iranu, nie stroniąc przy tym od stosowania brutalnych represji wobec niepokornych. Na fali rozpętanego przez Chomeiniego antyamerykanizmu 4 listopada 1979 uzbrojeni studenci islamscy wdarli się do ambasady USA w Teheranie, biorąc jako zakładników 63 przebywających tam Amerykanów. Napastnicy zażądali od *Stanów Zjednoczonych wydania szacha, aby można było go osądzić. 6 listopada podał się do dymisji premier Bazargan, który obawiał się nieobliczalnych konsekwencji czynu studentów. Uzyskali oni jednak pełne poparcie Chomeiniego, uznającego okupację ambasady za znakomitą karę wymierzoną wielkiemu szatanowi, jak władze irańskie zwykły określać USA. 7 kwietnia USA zerwały stosunki dyplomatyczne z Iranem. 25 kwietnia Amerykanie podjęli nieudaną próbę uwolnienia zakładników, w trakcie której zginęło 8 żołnierzy uczestniczących w akcji. Uwięzieni w ambasadzie zakładnicy zostali ostatecznie uwolnieni 20 stycznia 1981, czyli po 444 dniach niewoli. W wyborach prezydenckich w styczniu 1980 zwyciężył popierany przez Chomeiniego Abolhasan Bani Sadr. Z przeprowadzonych 3 miesiące później wyborów parlamentarnych zwycięsko wyszła Partia Rewolucji Islamskiej, reprezentująca linię na wskroś dogmatyczną i teokratyczną. Poważne zaniepokojenie kierunkiem rozwoju sytuacji politycznej i urzeczywistnieniem w Iranie teokracji poczęli okazywać mudżahedini ludowi, niedawni współtowarzysze islamistów w walce z szachem. W odpowiedzi na manifestowane niezadowolenie władze aresztowały setki mudżahedinów. Niebawem uchodzący za pragmatyka prezydent Bani Sadr stracił sympatię Chomeiniego i został uznany przez funda mentalistów za zdrajcę. W czerwcu 1981 Chomeini polecił go aresztować. Byłemu prezydentowi wraz z przywódcą mudżahedinów Massudem Radżavim udało się jednak uciec z Iranu. Po ucieczce Bani Sadra 157

uwięziono kilka tysięcy osób. Na porządku dziennym były tortury i egzekucje. Metodami terroru w walce z fundamentalistycznym reżimem posłużyli się też mudżahedini. 28 lutego 1981 zdetonowali oni w Teheranie, w siedzibie Partii Rewolucji Islamskiej, dużej mocy bombę, której wybuch spowodował śmierć 72 osób należących do ścisłej elity władzy. 30 sierpnia kolejna bomba eksplodowała w siedzibie premiera, zabijając nowo wybranego prezydenta Mohammada Ali Redżaja i premiera Mohammada Dżavada Bahonara. Odpowiedzią władz była olbrzymia fala aresztowań i egzekucji. Do końca 1981 stracono ponad 2 tys. osób, a w okresie następnych 4 lat – kolejnych 7 tysięcy. Rewolucja islamska znajdowała się wówczas w fazie rządów terroru. W maju 1983 władze rozprawiły się z komunistyczną partią Tudeh, której zarzucono szpiegostwo na rzecz *ZSRR. W więzieniach znalazło się ponad 1000 komunistów. Władze irańskie zamierzały rozszerzać rewolucję islamską poza granice kraju. Wydarzenia irańskie miały stanowić początek wielkiego religijnego i politycznego odrodzenia islamu. Inspirowania przykładem Iranu fundamentaliści islamscy działają w wielu krajach, zdobywając władzę w Afganistanie i Sudanie i prowadząc m.in. w Algierii (*Algierski kryzys), Egipcie, Maroku, Sudanie walkę *terrorystyczną z tamtejszymi rządami. (M.B.) IZOLACJONIZM – kierunek w polityce zagranicznej, który zakłada obronę interesów i praw narodowych bez utrzymywania stałych związków i sojuszy z innymi państwami, a także deklaruje ogólny brak zainteresowania sprawami międzynarodowymi. W szczególności izolacjonizm był tendencją typową dla polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Źródeł izolacjonizmu upatruje się w wystąpieniu George’a Washingtona 17 września 1796, kiedy stwierdził on, że Stany Zjednoczone powinny z jednej strony rozwijać współpracę gospodarczą z innymi państwami, z drugiej zaś – wystrzegać się stałych i krępujących sojuszy politycznych. Właściwe założenia izolacjonizmu zostały sformułowane przez prezydenta Jamesa Monroe (*Monroe doktryna) w orędziu do Kongresu z 2 grudnia 1823, w którym stanowczo zadeklarował, że kontynenty amerykańskie powinny zostać zamknięte dla wpływów państw europejskich, a wszelkie ich usiłowania w tej dziedzinie USA uznają za akty wrogie. Ze swej zaś strony USA podjęły zobowiązanie nie mieszania się w sprawy Europy. Takimi założeniami kierowała się polityka USA do końca wieku XIX i na początku wieku XX. Wyłom w tej strategii stanowił udział USA w *pierwszej wojnie światowej. Nastroje izolacjonistyczne odżyły ponownie niemal natychmiast z chwilą zakończenia wojny. Wyrazem tego było nie wyrażenie przez Kongres zgody na ratyfikowanie traktatu *wersalskiego i wejście USA do *Ligi Narodów. W latach dwudziestych izolacjonizm powrócił nie tylko jako podstawa polityki zagranicznej, ale również określał zasady polityki imigracyjnej i finansowej. Pozostawał także wytyczną polityki amerykańskiej w latach trzydziestych za prezydentury Franklina Delano *Roosevelta, który w sposób rygorystyczny przestrzegał nieangażowania się USA w sprawy europejskie. Przejawem tej polityki były akty o neutralności (1935–39), które zakazywały jakiejkolwiek pomocy dla stron walczących w wojnach domowych czy konfliktach międzynarodowych, zabraniały sprzedaży broni dla nich oraz zakazywały obywatelom amerykańskim podróżowania na statkach państw prowadzących wojnę. USA porzuciły postawę izolacjonistyczną wraz z wybuchem *drugiej wojny światowej, kiedy to od początku opowiedziały się po stronie państw walczących z *faszyzmem i *narodowym socjalizmem. Przystąpienie USA do wojny stanowiło definitywny kres izolacjonizmu. Po wojnie USA jako supermocarstwo przyjęły strategię diametralnie odmienną od izolacjonizmu, a mianowicie strategię aktywnej polityki w odniesieniu do wszystkich problemów światowych. (B.B.) IZRAELSKO–JORDAŃSKIE POROZUMIENIE 1994 – układ pokojowy zawarty 26 października 1994 między Izraelem a Jordanią, kończący stan wojny, w jakim państwa te znajdowały się przez 46 lat. Uroczystość podpisania układu odbyła się w Ejn Ewrona na granicy jordańsko-izraelskiej, a uczestniczyło w niej 5 tys. osób. Układ podpisali premierzy obu krajów: Izraela – Icchak Rabin oraz Jordanii – Abd as-Salam Madżali. W ceremonii uczestniczył również król Jordanii Husajn oraz prezydent *Stanów Zjednoczonych Bill *Clinton, który złożył swój podpis pod dokumentem jako świadek i zarazem patron procesu pokojowego na *Bliskim Wschodzie. Jordania stała się drugim po Egipcie (*Camp David) państwem arabskim, mającym uregulowane stosunki z Izraelem. Zawarcie porozumienia w 1994 poprzedziły trwające dwa lata intensywne zakulisowe negocjacje izraelsko-jordańskie, w których aktywną rolę odgrywała dyplomacja amerykańska. Układ składa się z 30 artykułów i 5 aneksów, regulujących najistotniejsze dla stosunków dwóch państw sprawy, jak przebieg granic, wzajemne bezpieczeństwo, problem wody i kwestię Jerozolimy. Na mocy układu Izrael zgodził się przekazać Jordanii ponad 300 km2 pustyni Negew i w kilku miejscach wąskie odcinki ziemi wzdłuż rzeki Jordan. Tereny te z kolei Jordania wydzierżawi izraelskim osadnikom. Oba kraje zobowiązały się wspólnie występować przeciwko zagrażającym im fundamentalistom islamskim. Jordania ze swej strony zobowiązała się nigdy nie wpuszczać na swe terytorium wojsk *Iraku, który to kraj po *wojnie w Zatoce Perskiej Izrael 158

uważa za największe zagrożenie dla swego bezpieczeństwa. Izrael zapowiedział, iż będzie dzielił się z Jordanią wodą z Jordanu. Oba państwa zamierzają też wspólnie wybudować kanał łączący Morze Martwe z Zatoką Akaba. Król Husajn uzyskał zwierzchnictwo nad Wzgórzem Świątynnym w Jerozolimie, które jest świętym miejscem dla islamu. Może więc wyznaczać jerozolimskiego muftiego i ma władzę nad meczetami w tym mieście. Suwerenność polityczną nad Jerozolimą, jak dotychczas, sprawował będzie Izrael. Porozumienie izraelsko-jordańskie nastąpiło po podpisaniu 13 września 1993 porozumienia *izraelsko-palestyńskiego, zaś oba te układy mają przełomowe znaczenie dla sytuacji politycznej na *Bliskim Wschodzie. (B.B.) IZRAELSKO–PALESTYŃSKIE POROZUMIENIA – układy pokojowe między Izraelem a *Organizacją Wyzwolenia Palestyny. Pierwszy podpisano 13 września 1993 w Waszyngtonie. Układ stanowił zwieńczenie tajnych negocjacji między obu stronami, które toczyły się głównie w Norwegii. Układ noszący nazwę Deklaracja zasad w imieniu Izraela podpisał minister spraw zagranicznych Szimon Peres, a w imieniu OWP Abu Mazen. Wszystko to dokonało się w obecności premiera Izraela Icchaka Rabina, przywódcy OWP Jasera *Arafata, prezydenta *Stanów Zjednoczonych Billa *Clintona, przewodniczącego Komisji Wspólnoty *Europejskiej Jacquesa Delorsa oraz ministrów spraw zagranicznych: Norwegii Jorgena Holsta i Rosji Andrieja Kozyriewa. Zawierając porozumienie OWP wyrzekła się swego fundamentalnego celu, jakim było zniszczenie Izraela i założenie na zajmowanym przez niego obszarze niepodległego państwa palestyńskiego. Układ przewiduje powołanie do życia na pięć lat Autonomii Palestyńskiej, obejmującej swym zasięgiem Strefę Gazy i miasto Jerycho (w sumie 420 km2). Będzie to obszar znajdujący się pod władzą palestyńskiego samorządu. Palestyńczycy są przekonani, iż autonomia jest równoznaczna z zaczątkiem państwa palestyńskiego, na którą to interpretację nie zgadzają się Izraelczycy. Ostateczny los tego obszaru będzie w związku z tym przedmiotem dalszych negocjacji. 5 maja 1994 Rabin i Arafat podpisali w Kairze układ o nazwie Na początek Gaza i Jerycho, stanowiący pogłębienie ustaleń przyjętych w Waszyngtonie i regulujący techniczne sprawy związane z funkcjonowaniem Autonomii Palestyńskiej.11 sierpnia 1995 szef izraelskiej dyplomacji Peres i lider OWP Arafat w egipskiej miejscowości Taba zawarli wstępne porozumienie o tzw. drugim etapie Autonomii Palestyńskiej. Przewiduje ono podpisanie w przyszłości układu, który będzie zawierał postanowienie o rozszerzeniu autonomii na Zachodni Brzeg i umożliwi także rozpisanie wyborów do rad palestyńskich. Porozumienie izraelsko-palestyńskie ma historyczne znaczenie dla *Bliskiego Wschodu, gdyż umożliwia poszukiwanie trwałego pokoju w tym regionie. Utorowało ono także drogę *izraelsko-jordańskiemu porozumieniu pokojowemu, które zawarte zostało w październiku 1994. Proces pokojowy na *Bliskim Wschodzie znalazł się w impasie, kiedy w maju 1996 stanowisko premiera w Izraelu objął lider prawicowego Likudu Benjamin Natanjahu. Nie wyrażał on zgody kompromisowe rozwiązania dotyczące wycofywania się Izraela z kolejnych ziem okupowanych. W czerwcu 1988 rząd Izraela zaakceptował plan rozszerzenia granic Jerozolimy. Spotkało się to z ostrym sprzeciwem Palestyńczyków, wedle których ostateczny status Jerozolimy powinien być przedmiotem dalszych rokowań, a nie arbitralnych decyzji. 28 września 1998 doszło w Waszyngtonie do spotkania z udziałem prezydenta USA Clintona, premiera Izraela Natanjahu i lidera Autonomii Palestyńskiej Arafata. Ulegając amerykańskim perswazjom Izrael zgodził się wówczas na wycofanie swoich wojsk z 13% terytoriów palestyńskich. Kolejna runda prowadzonych w USA negocjacji izraelsko-palestyńskich miała miejsce w październiku 1998. Zakończyła się podpisaniem 23 października 1998 następnego porozumienia pokojowego między Izraelem a Palestyńczykami (tzw. Porozumienie z Wye Plantation). Potwierdzono w nim wycofanie wojsk izraelskich z 13% ziem okupowanych i przekazanie ich pod zarząd Autonomii Palestyńskiej. Z kolei 14,2% ziem okupowanych i już administrowanych przez Autonomię miało znaleźć się pod całkowitą kontrolą palestyńską. Izrael zgodził się ponadto uwolnić 750 więźniów palestyńskich, Palestyńczycy ze swej strony zobowiązali się położyć kres *terroryzmowi oraz zmniejszyć swoje siły policyjne z 36 tys. Do 24 tys. osób. Jednakże premier Natanjahu blokował wejście w życie tego porozumienia. Oczekiwano, że proces pokojowy nabierze impetu po przejęciu władzy w Izraelu przez reprezentującego Partię Pracy Ehuda Baraka, który zwyciężył w wyborach w maju 1999. Barak jest bowiem zwolennikiem dialogu z Palestyńczykami. Istotnie, szybko doszło do poprawy stosunków. 4 września 1999 Barach i Arafat zawarli w egipskiej miejscowości Szarm el-Szejk układ, który uszczegóławiał postanowienia porozumień z Wye Plantation, a także nadawał im nową dynamikę. Na jego mocy Izrael przekazał Palestyńczykom kolejne 7% powierzchni Zachodniego Brzegu Jordanu, a etapy dalszego wycofywania się Izraela z tych terenów wyznaczono na dni 15 listopada 1999 i 20 stycznia 2000. Izrael zwolnił z więzień 350 Palestyńczyków, w zamian władze Autonomii Palestyńskiej zobowiązały się zwalczać terroryzm i obiecały wstrzymać się z ogłoszeniem niepodległości. Ustalono też, że rozpoczną się negocjacje na temat pozostających 159

jeszcze kwestii spornych (np. problem Jerozolimy i los 3,5 mln palestyńskich uchodźców), zaś ich rozstrzygnięcie stworzy warunki do osiągnięcia ostatecznego pokoju izraelsko-palestyńskiego. (B. B) JAŁTA 1945 KONFERENCJA W JAŁCIE – spotkanie tzw. wielkiej trójki, tj. prezydenta *USA Franklina Delano *Roosevelta, premiera *Wielkiej Brytanii Winstona *Churchilla i przywódcy *ZSRR Józefa *Stalina, które miało miejsce w dniach 4–11 lutego 1945. Celem konferencji było podjęcie decyzji w sprawie działań w końcowej fazie *drugiej wojny światowej, a przede wszystkim wypracowanie zasad powojennego porządku politycznego w Europie. Niezależnie od posiedzeń plenarnych z udziałem szefów państw, w Jałcie toczyły się rozmowy przedstawicieli sztabów wojskowych i ministrów spraw zagranicznych, którym zlecano niejako techniczne opracowywanie decyzji podjętych przez wielką trójkę. W Jałcie zdecydowano o podziale *Niemiec na strefy okupacyjne – amerykańską, brytyjską, radziecką i francuską (tę ostatnią postanowiono dodatkowo utworzyć z części terytoriów strefy amerykańskiej i brytyjskiej). Naczelni dowódcy czterech armii okupacyjnych tworzyć mieli Radę Kontroli z siedzibą w Berlinie. W sprawie Niemiec postanowiono ponadto, że kraj ten musi ulec demilitaryzacji i denazyfikacji. Niemcy, w za mian za wyrządzone narodom sprzymierzonym szkody wojenne, wypłacić miały reparacje. Podjęto też decyzję o ukaraniu zbrodniarzy wojennych. Postanowiono jednak, że bardziej szczegółowe decyzje w sprawie Niemiec zostaną podjęte na specjalnej konferencji zorganizowanej po zakończeniu wojny (*Poczdam). Wiele miejsca w Jałcie poświęcono kwestii polskiej, którą uregulowano zgodnie z oczekiwaniami strony radzieckiej. Uzgodniono, iż wschodnia granica *Polski ma przebiegać wzdłuż *linii Curzona, z nie wielkimi odchyleniami (5 do 8 km) na korzyść Polski. W odniesieniu do pozostałych granic Polski uczestnicy konferencji uznali, że powinna ona kosztem Niemiec „uzyskać znaczny przyrost terytorialny na północy i na zachodzie”. Co się tyczy rządu polskiego, w Jałcie postanowiono, iż musi zostać utworzony Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej z udziałem przedstawicieli działającego w Polsce rządu popieranego przez Moskwę oraz reprezentantów polskiego rządu emigracyjnego. Stalin obiecał, że w Polsce – podobnie jak i w innych krajach zajętych przez wojska radzieckie – odbędą się wolne i demokratyczne wybory. W Jałcie podjęto rozstrzygnięcia w sprawie granic *Włoch z Austrią i *Jugosławią. Jedna z uchwał jałtańskich mówiła o konieczności szybkiego powołania do życia koalicyjnego rządu w Jugosławii, z udziałem komunistów i polityków emigracyjnych. Bardzo ważną sprawą była decyzja o przystąpieniu ZSRR do wojny z *Japonią, w okresie dwóch, trzech miesięcy po kapitulacji Niemiec, o co bardzo zabiegał Roosevelt. W zamian za to ZSRR uzyskiwał gwarancje dla swej strefy wpływów w *Mongolii, a także miał otrzymać południowy Sachalin, *Kuryle, bazę morską w Port Arthur oraz udział w zarządzie kolei mandżurskiej. Kolejnym doniosłym postanowieniem była decyzja o powołaniu do życia nowej, międzynarodowej organizacji pokojowej. Konferencja założycielska tej organizacji miała odbyć się 25 kwietnia 1945 w San Francisco (*Organizacja Narodów Zjednoczonych). (B.B.) JAN XXIII (1881–1963) – wł. Angelo Giuseppe Roncalli, papież (1958–63). Urodził się w biednej rodzinie chłopskiej w okolicach Bergamo na północy *Włoch. Mając 10 lat postanowił zostać księdzem. Właściwe wykształcenie i wiedzę zdobył w seminarium w Bergamo. Studiował także w seminarium papieskim w Rzymie. W 1904 otrzymał święcenia kapłańskie. W latach 1905–14 był sekretarzem biskupa diecezji Bergamo oraz wykładowcą w miejscowym seminarium duchownym. W czasie *pierwszej wojny światowej odbył służbę sanitarną. W czerwcu 1920 został wezwany do Rzymu i objął kierownictwo Dzieła Rozkrzewiania Wiary. Cztery lata później, po otrzymaniu sakry biskupiej, otrzymał nominację na wizytatora apostolskiego w Bułgarii. Tak rozpoczęła się kariera dyplomatyczna Roncalliego, którą kontynuował w Istambule (1933–44), a następnie w Paryżu (1945–53), gdzie otrzymał w 1953 kapelusz kardynalski. W tym samym roku został mianowany patriarchą Wenecji, dając szybko poznać się jako dobry i łagodny duszpasterz. 28 października 1958 po śmierci *Piusa XII A. G. Roncalli w wieku 77 lat został wybrany papieżem, przybierając imię Jana XXIII. Nikt nie sądził wówczas, że będzie tym papieżem, który zapoczątkuje tzw. aggiornamento, czyli proces uwspółcześniania i dostosowywania Kościoła katolickiego do wymogów dyktowanych przez współczesny świat. Tym czasem ten, jak się zdawało, przejściowy papież już w trzecim miesiącu swego pontyfikatu ogłosił zamiar zwołania soboru powszechnego, który miałby podjąć próbę przeprowadzenia reformy Kościoła. W miarę upływu czasu Jan XXIII określił cele owego soboru, sprowadzając je do poszukiwania przez Kościół katolicki dróg prowadzących do zjednoczenia chrześcijan oraz uczynienia go zdolnym do rozwiązywania problemów współczesnego świata i znalezienia przezeń nowych sposobów ewangelizacji. Po okresie prac przygotowawczych, nad którymi czuwał, 11 października 1962 Jan XXIII otworzył obrady *Soboru Watykańskiego II. Pod jego przewodnictwem przebiegały też prace I sesji soborowej, trwającej do 8 grudnia 1962. W ogóle cały pontyfikat oraz nauczanie Jana XXIII przebiegały pod znakiem Vaticanum II i były przepojone duchem reformowania Kościoła oraz głęboką troską o człowieka i świat współczesny. Co więcej, 160

głoszona przezeń nauka społeczna miała przede wszystkim charakter pastoralny, a nie doktrynalny. Chciał wychowywać nie zaś pouczać, udzielać rad i wskazań, a nie dawać gotowych wzorów postępowania i zamkniętych rozwiązań ustrojowych. Takie też przesłanie niosły dwie jego największe encykliki: MATER ET MAGISTRA (1961) traktująca o przemianach świata współczesnego w świetle zasad nauki chrześcijańskiej oraz PACEM IN TERRIS (1963) dotycząca stosunków międzynarodowych, a przede wszystkim kwestii pokoju. Encyklika PACEM IN TERRIS skierowana – po raz pierwszy – do wszystkich ludzi dobrej woli, a nie tylko do wiernych Kościoła katolickiego, była czymś w rodzaju testamentu Jana XXIII, który zmarł 3 czerwca 1963, pozostawiając dzieło kontynuowania Soboru Watykańskiego II swemu następcy *Pawłowi VI. (B. B)JAN PAWEŁ I (1912–1978) – wł. Albino Luciani, papież sprawujący urząd zaledwie przez 33 dni w 1978. Urodził się na północy *Włoch w jednej z najbiedniejszych rodzin niewielkiej wioski Forno di Canale. Ukończył najpierw tzw. małe seminarium, zaś w 1928 wstąpił do wyższego seminarium duchownego w Belluno. Tam też otrzymał w 1935 święcenia kapłańskie. Przez kolejne dwa lata pracował jako wikary w miejscowości Agordo. Następnie był wykładowcą w seminarium duchownym w Belluno oraz urzędnikiem w lokalnej kurii biskupiej. W 1937 rozpoczął również studia zaoczne na Gregorianum, zdobywając licencjat (1942) oraz doktorat (1947). W grudniu 1958 ks. Luciani został biskupem diecezji Vittorio Veneto, a w grudniu 1969 patriarchą Wenecji. W 4 lata później otrzymał godność kardynała. 26 sierpnia 1978, po śmierci *Pawła VI, został wybrany w drugim dniu konklawe papieżem. Obrał imię Jan Paweł I na znak kontynuowania dzieła swych poprzedników (*Jana XXIII i Pawła VI). 29 września 1978 Radio Watykańskie w godzinach porannych podało informację, iż Jan Paweł I zmarł dnia poprzedniego, przypuszczalnie około godz. 23.00, z powodu rozległego zawału serca. Wiadomość ta wydawała się tak nieprawdopodobną (33 dni pontyfikatu), że początkowo nie chciano w nią uwierzyć. Kolejnym papieżem wybrany został 16 października 1978 kardynał Karol Wojtyła, metropolita krakowski, który przyjął imię *Jan Paweł II. (B.B.) JAN PAWEŁ II (ur. 1920) – Karol Wojtyła, papież od 1978. Urodził się w Wadowicach niedaleko Krakowa. Gdy miał 9 lat, zmarła mu matka. W 1938 ukończył gimnazjum wadowickie oraz rozpoczął studia polonistyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obok zajęć uniwersyteckich czas pochłaniała mu działalność artystyczno-literacka oraz aktywność w sodalicji mariańskiej. Wybuch *drugiej wojny światowej przerwał studia Wojtyły. Przez krótki okres czasu pracował jako goniec sklepowy, następnie zaś do sierpnia 1944 jako robotnik w kamieniołomach w Zakrzówku i w fabryce Solvay. Był związany do połowy 1943 z konspiracyjnym Teatrem Rapsodycznym. Stopniowo jednak coraz bardziej angażował się w działalność koła wiedzy religijnej. W październiku 1942 został klerykiem konspiracyjnego seminarium duchownego i rozpoczął studia na Wydziale Teologicznym UJ. W sierpniu 1944 otrzymał niższe święcenia kapłańskie. Po wyzwoleniu Krakowa w styczniu 1945, kontynuował studia teologiczne, pełniąc również od wiosny obowiązki młodszego asystenta Wydziału Teologicznego UJ. 1 listopada 1946 otrzymał święcenia kapłańskie. Nieomal natychmiast został skierowany na dalsze studia do Rzymu. Odbywał je do czerwca 1948 na Papieskim Uniwersytecie Angelicum i zakończył obroną pracy doktorskiej z teologii. Po powrocie do kraju był wikarym w Niegowici (lipiec 1948 – marzec 1949) oraz parafii św. Floriana w Krakowie (marzec 1949 – wrzesień 1951). W latach 1951–53 przygotowywał pracę habilitacyjną, którą obronił na Wydziale Teologicznym UJ. Następnie prowadził wykłady z katolickiej etyki społecznej i etyki filozoficznej w krakowskim, częstochowskim i śląskim Seminarium Duchownym oraz na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. 28 września 1958 otrzymał sakrę biskupią, zaś w lipcu 1962 został wybrany przez Kapitułę Krakowską wikariuszem kapitulnym. Nominację na arcybiskupa krakowskiego otrzymał 18 stycznia 1964. Uczestniczył w *Soborze Watykańskim II. *Paweł VI wręczył mu nominację kardynalską w Rzymie 26 czerwca 1967. Po śmierci *Jana Pawła I, 16 października 1978 został wybrany papieżem, obierając imię Jan Paweł II. Był pierwszym od przeszło 400 lat papieżem nie włoskim. Zaskoczonym i zdziwionym tym faktem, w pierwszym swym wystąpieniu po wyborze, skierowanym do zgromadzonych na Placu św. Piotra powiedział, iż kardynałowie powołali nowego biskupa Rzymu i „wezwali go z kraju dalekiego, dalekiego, ale tak zawsze bliskiego we wspólnocie i tradycji chrześcijańskiej”. 13 maja 1981 podczas audiencji generalnej na Placu św. Piotra doszło do próby zamachu na życie Jana Pawła II. Zamachowcem okazał się 23-letni Turek Mahmet Ali Agca. Papież ranny w brzuch i w palec został przewieziony do polikliniki Gemelli i poddany parogodzinnej operacji. Szpital opuścił po 21 dniach pobytu, niemniej jednak komplikacje spowodowały, że na dobre wrócił do Watykanu w dopiero połowie sierpnia. Pontyfikat Jana Pawła II upływa pod znakiem kontynuowania dzieła poprzedników oraz podróży pasterskich. Odbył ich ponad 80, stąd też nazywany jest papieżem-pielgrzymem. W centrum nauczania Jana Pawła II znajduje się konkretny, rzeczywisty człowiek, którego los związany jest nierozerwalnie z Bogiem Stwórcą i Bogiem Odkupicielem. Z tego powodu cechą jego nauczania jest 161

antropocentryzm i humanizm chrystocentryczny. Jan Paweł II stale przypomina o godności i prawach osoby ludzkiej oraz o tym, iż z chrześcijańskiej koncepcji osoby wypływa właściwa wizja społeczeństwa i stosunków między narodami. Podczas jego pontyfikatu opracowano nowy KATECHIZM. Najważniejsze jego encykliki społeczne to: LABOREM EXERCENS (1981), SOLLICITUDO REI SOCIALIS (1987), CENTESSIMUS ANNUS (1991). W październiku 1999 trwający już 21 lat pontyfikat Jana Pawła II stał się dziesiątym najdłuższym pontyfikatem w dziejach Kościoła katolickiego. (B.B.) JAPONIA – państwo w Azji Wschodniej. Nazywana jest przez swoich mieszkańców Nipponem (kraj pochodzący od słońca). Zajmuje archipelag o łącznej powierzchni 377,8 tys. km2 składający się z czterech dużych wysp (Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, Sikoku) oraz blisko 4 tys. małych wysp i wysepek. Ludność Japonii przekracza 125,6 mln (1999). Według japońskiej tradycji, pierwszy cesarz Jimmu wstąpił na tron 11 lutego 660 roku przed naszą erą. Panujący od 7 stycznia 1989, tj. po śmierci *Hirohito, cesarz Akihito jest 125 cesarzem w historii Japonii. Ciągłość państwowości japońskiej urzeczywistnia się w nieprzerwanym istnieniu od ponad 2600 lat monarchii, w której tron obsadzany jest przez członków jednej i tej samej dynastii panującej. Fakt ten czyni z Japonii najstarszą cywilizację polityczną świata. Obecnie Japonia jest jedynym już cesarstwem na świecie. Wyjątkowo długowiecznym systemem władzy w Japonii był szogunat (1192–1867). W imieniu cesarza władzę w tym okresie sprawowali szogunowie czyli dowódcy wojskowi. Japonia długo izolowała się od świata. Do wyjścia z tej izolacji i otwarcia się w sensie politycznym i ekonomicznym została zmuszona w połowie XIX wieku przez *USA i mocarstwa europejskie. W 1867 cesarz Mutsuhito doprowadził do likwidacji szogunatu, proklamując tzw. restaurację Meidżi, której celem była szybka modernizacja kraju. Zwieńczeniem tego okresu stało się uchwalenie w 1889 konstytucji, wzorującej się w zakresie organizacji państwa na modelu pruskim. Była to w ogóle pierwsza konstytucja na kontynencie azjatyckim. Japonia była pierwszym krajem nie należącym do szeroko rozumianej cywilizacji zachodniej, który w czasach nowożytnych odegrał pierwszoplanową rolę na arenie między narodowej, choć nie zawsze była to rola pozytywna. W wiek XX Japonia weszła jako stosunkowo silne gospodarczo i politycznie państwo, stawiające sobie za cel dominację na Dalekim Wschodzie oraz w regionie Pacyfiku. Wyrazem takiej postawy było jej uczestnictwo w tłumieniu chińskiego powstania *bokserów (1898–1901), a także wejście w konflikt z Rosją, zakończony zwycięską dla Japonii wojną (*Rosyjsko-japońska wojna). Pomyślne dla Japonii konsekwencje *pierwszej wojny światowej spowodowały wzrost nastrojów nacjonalistycznych i imperialnych. Kiedy fanatyczni wojskowi opanowali już całkowicie życie polityczne kraju, podbojem *Mandżurii w 1931 zainaugurowano otwarty ekspansjonizm. W lipcu 1937 Japonia zaatakowała Chiny (*Chińsko-japońska wojna), co było bezpośrednią zapowiedzią *drugiej wojny światowej w Azji, w której uczestniczyła ona w charakterze sojusznika hitlerowskich Niemiec (*Antykominternowski pakt). W latach wojny pod panowaniem japońskim, na ogół wyjątkowo okrutnym, znalazły się olbrzymie obszary w Azji Południowo-Wschodniej. Japonia była jedynym krajem, przeciwko któremu użyto broni atomowej (*Hiroszima). Udział w wojnie zakończył się dla Japonii bezwarunkową kapitulacją podpisaną 2 września 1945 i pierwszą w wielowiekowej historii obcą okupacją terytorium kraju. Jednak właśnie po druzgocącej klęsce wojennej, w momencie zdawałoby się nie rokującym żadnych nadziei, narodziła się nowa Japonia, która wkrótce zaskoczyła świat tempem swego rozwoju ekonomicznego, skalą zainicjowanych przeobrażeń społecznych oraz umiejętnością szybkiego wypracowania efektywnie funkcjonującego systemu demokratycznego. W 1945 w Japonii powstał typ cesarstwa, które można określić jako cesarstwo narodu, ponieważ właśnie wtedy naród japoński stał się podmiotem suwerennej władzy, co potwierdziła konstytucja ogłoszona 3 listopada 1946. Weszła ona wżycie 3 maja 1947, po dostosowaniu obowiązują-cego ustawodawstwa do jej wymogów. W 1951 Japonia zawarła układ z USA o wzajemnej obronie, a w roku następnym przywrócono Japonii suwerenność państwową. Okres życia jednej generacji wystarczył Japonii, aby osiągnęła ona na nowo status jednej z największych potęg światowych. Kraj ten przeżył swoisty cud gospodarczy. Produkt narodowy Japonii obecnie ustępuje tylko produktowi USA. W przeliczeniu na głowę mieszkańca produkt ten jest porównywalny z poziomem amerykańskim – w obu przypadkach wynosi ponad 20 tys. $ w skali roku – choć jeszcze w 1960 w Japonii był on sześć razy mniejszy. Na samą Japonię przypada aż 15% ogólnoświatowej produkcji i handlu. Roczna nadwyżka w bilansie handlowym kraju ostatnio zawsze przewyższa 100 mld $. Japonia dysponuje największymi rezerwami finansowymi na świecie, a na dziesięć największych banków międzynarodowych aż sześć należy wyłącznie do kapitału japońskiego. Od lat Japonia ma największe tempo wzrostu ekonomicznego wśród państw wysokorozwiniętych. W przeszłości nierzadko wynosiło ono 10%, zaś w latach osiemdziesiątych było już niższe, oscylując między 4 a 5% rocznie. W sensie politycznym Japonia jest demokracją parlamentarną. Konstytucja powojenna ustrój cesarski wprawdzie zachowała, lecz równocześnie zredukowała go do wymiaru 162

czysto symbolicznego. „Cesarz – głosi konstytucja – jest symbolem Państwa i jedności narodu, wywodzącym swoje stanowisko z woli narodu, do którego należy władza suwerenna”. Rzeczywista władza polityczna należy do parlamentu (organ ustawodawczy), który składa się z Izby Reprezentantów i Izby Radców oraz rządu (organ wykonawczy). W życiu politycznym kraju przez długie lata dominowała Partia Liberalno-Demokratyczna, rządząca samodzielnie Japonią w okresie 1955–93. W wyborach z lipca 1993 liberalni demokraci wprawdzie utrzymali pozycję największego ugrupowania, lecz stracili większość absolutną w parlamencie. W konsekwencji, wobec braku partnerów koalicyjnych, po 38 latach pożegnać musieli się z władzą. Rządy przejęła siedmio partyjna koalicja, która utrzymała się jedynie rok. W czerwcu 1994 powstał dwupartyjny gabinet koalicyjny skupiający socjalistów i liberalnych demokratów, co oznaczało powrót tych ostatnich do władzy. Niebawem do koalicji dokooptowano niewielką partię Sahigake. Urząd premiera sprawował socjalista Tomiichi Murayama. Był politykiem nieudolnym i nie potrafił odpowiednio reagować na pojawiające się problemy polityczne i gospodarcze. 20 marca 1995 sekta Najwyższa Prawda podłożyła pojemniki z gazem trującym w tokijskim metrze, w wyniku czego zmarło 11 osób, a ponad 5 tys. odniosło różne obrażenia (było to szokiem dla mieszkańców Japonii, która do tej pory była wolna od *terroryzmu). Sekta została zdelegalizowana, a wielu jej członków zostało skazanych na długoletnie więzienie i nawet na śmierć. Najsilniejsza partia rządzącej koalicji, Partia Liberalno-Demokratyczna (PLD), zaczęła otwarcie domagać się przyznania jej stanowiska premiera. Stało się temu zadość 11 stycznia 1996, kiedy jej lider Ryutaro Hashimoto został nowym premierem. Tarcia w koalicji, a także żądania opozycji doprowadziły do rozpisania na dzień 20 października 1996 przyspieszonych wyborów do Izby Reprezentantów. Wybory te wy grała PLD, a wzmocniony politycznie Hashimoto pozostał szefem rządu. Jego nowy gabinet skoncentrował się na walce ze skutkami najdotkliwszej od 20 lat recesji w Japonii, odnosząc na tym polu pewne sukcesy. Wybory do Izby Radców 12 lipca 1998 przyniosły jednak dotkliwą porażkę liberalnym demokratom, w konsekwencji czego Hashimoto podał się do dymisji. Kolejnym premierem 30 lipca 1998 został reprezentujący również PLD Keizo Obuchi. (M.B.) JAPOŃSKO-CHIŃSKA WOJNA *CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937–1945 JELCYN BORYS (ur. 1931) – pierwszy w historii prezydent Rosji. Urodził się we wsi Butka (obwód swierdłowski) w rodzinie chłopskiej. Ukończył Uralski Instytut Politechniczny (1955), a następnie pracował w budownictwie, dochodząc w połowie lat sześćdziesiątych do stanowiska dyrektora Swierdłowskiego Kombinatu Budownictwa Mieszkaniowego. W 1968 Jelcyn, należący od siedmiu lat do KPZR (*Bolszewicy), rozpoczął pracę w aparacie partyjnym, obejmując stanowisko kierownika wydziału w swierdłowskim Komitecie Obwodowym. W 1976 został I sekretarzem tego komitetu i kierował jego działalnością do kwietnia 1985, kiedy to Michaił *Gorbaczow – wkrótce po przejęciu władzy – powierzył mu funkcję kierownika Wydziału Budownictwa KC, a w lipcu tego roku, sekretarza KC. Jelcyn należał do grupy prowincjonalnych działaczy partyjnych, których Gorbaczow ściągnął do centrali w ramach akcji odmładzania kadr. W grudniu 1985 Jelcyn przeszedł na stanowisko I sekretarza Komitetu Moskiewskiego, a w marcu 1986 wybrano go zastępcą członka Biura Politycznego. Radykalizm poglądów Jelcyna oraz jego zdecydowana walka ze zjawiskami korupcji i nadużyć w Moskwie, szybko przysporzyły mu licznych wrogów w aparacie władzy. Po ostrych atakach na Jelcyna na plenum KC za zachowanie nieodpowiedzialne i niemoralne odsunięto go w listopadzie 1987 od kierowania stołeczną organizacją KPZR, a następnie – w lutym 1988 – wykluczono z Biura Politycznego. Usunięty z aparatu partyjnego, pracował w Państwowym Komitecie *ZSRR ds. Budownictwa jako jego I wiceprzewodniczący. Nie zrezygnował jednak z działalności politycznej, a jego coraz to ostrzejsza krytyka władz ZSRR i samego Gorbaczowa zaowocowała rosnącą popularnością w społeczeństwie. W marcu 1989 wybrano go deputowanym ludowym ZSRR, a w rok później członkiem Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej. W maju 1990 został przewodniczącym Rady Najwyższej RFSRR. W lipcu tego roku na XXVIII zjeździe KPZR skrytykował oficjalny projekt programu partyjnego, a w ostatnim dniu obrad złożył oświadczenie o wystąpieniu z szeregów partii. Jako przewodniczący RN Federacji Rosyjskiej, Jelcyn stopniowo umacniał swoją pozycję przywódcy ruchu na rzecz upodmiotowienia Rosji w ramach ZSRR. Po zmianie konstytucji Federacji i utworzeniu stanowiska prezydenta zgłosił swoją kandydaturę. W czerwcu 1991, w pierwszych w historii powszechnych wyborach prezydenta RFSRR, Jelcyn zwyciężył w pierwszej turze uzyskując 57,3% głosów i pokonując zdecydowanie pięciu innych kandydatów (w tym byłego premiera ZSRR Nikołaja Ryżkowa). W dniach *moskiewskiego puczu (sierpień 1991) Jelcyn odegrał decydującą rolę w organizowaniu oporu przeciw tzw. Komitetowi Stanu Wyjątkowego. Upadek puczu wzmocnił osobiste znaczenie Jelcyna, dając mu realną władzę na terenie Rosji oraz – kosztem Gorbaczowa – faktyczną pozycję lidera znajdującego się w stanie transformacji ZSRR. Z jego inicjatywy dokonano w grudniu 1991 ostatecznej 163

likwidacji państwa związkowego i utworzenia w jego miejsce *Wspólnoty Niepodległych Państw, w której główną rolę odgrywa rządzona przez Jelcyna Federacja Rosyjska. W styczniu 1992 rozpoczęto w Rosji i kilku innych państwach Wspólnoty realizację radykalnego programu ekonomicznego zaproponowanego przez Jelcyna, który stworzyć ma na części obszaru byłego ZSRR podstawy gospodarki rynkowej. Jego wprowadzenie nie powstrzymało jednak postępującej zapaści gospodarki rosyjskiej, wywołało natomiast ataki na Jelcyna, którego oskarża się zarówno o dążenie do dyktatury, jak i o nieudolność. Ostre ataki ze strony środowisk nacjonalistycznych spowodowało też podpisanie przez Jelcyna 3 stycznia 1993 układu rozbrojeniowego START II (*Rozbrojeniowe układy) oraz jego umiarkowana polityka wobec krajów członkowskich Wspólnoty Niepodległych Państw. W grudniu 1992, niechętny prezydentowi Zjazd Deputowanych Ludowych, odwołał ze stanowiska premiera bliskiego Jelcynowi Jegora Gajdara i mianował szefem rządu Wiktora Czernomyrdina. Nasileniu uległa też walka prezydenta z aspirującym do przejęcia władzy przewodniczącym Rady Najwyższej Rusłanem Chasbułatowem. Konflikt prezydenta z parlamentem osiągnął apogeum w 1993, w czasie rewolty *październikowej, kiedy Jelcyn podjął decyzję o jego rozwiązaniu i ogłoszeniu nowych wyborów, na co deputowani odpowiedzieli złożeniem go z urzędu. Prezydenta poparło jednak wojsko, które stłumiło demonstracje zwolenników opozycji antyjelcynowskiej oraz zdobyło gmach parlamentu okupowany przez deputowanych i ich zwolenników. Sukces ten przejściowo umocnił pozycję prezydenta, ale równocześnie uczynił z niego zakładnika sił zbrojnych. Wyraźne uzależnienie Jelcyna od wielko-mocarstwowych aspiracji rosyjskiej generalicji i niektórych polityków, znalazło swój wyraz w jego zdecydowanie wrogiej postawie wobec niepodległościowych dążeń Czeczenów (*Czeczeński konflikt). 3 lipca 1996 Jelcyn wygrał ponownie wybory prezydenckie, pokonując w drugiej turze kandydata komunistów Giennadija Ziuganowa. Druga kadencja jego rządów stała pod znakiem pogarszającego się stanu zdrowia prezydenta, który na długie miesiące znikał w klinikach i sanatoriach. Choroba i pogarszająca się sytuacja gospodarcza Rosji (zaostrzona po kryzysie finansowym z sierpnia 1998) nie przeszkodziły jednak Jelcynowi w utrzymywaniu decydującego wpływu na kształt rosyjskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Znalazło to swój wyraz zarówno w dymisjonowaniu kolejnych premierów próbujących odgrywać samodzielną rolę (w 1998 Wiktora Czernomyrdina i Siergieja Kirijenki, a w 1999 Jewgienija Primakowa), jak i w fiasku próby usunięcia prezydenta z urzędu, jaką w maju 1999 podjęła zdominowana przez *komunistów Duma. (A.D.) JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962–1969 – kilkuletni konflikt zbrojny pomiędzy rojalistami i zwolennikami republiki w Jemenie Północnym. Jemen Północny uzyskał niepodległość w 1918 po upadku imperium otomańskiego (*Turcja). W latach 1918–48 krajem rządził Imam Yahya. W lutym 1948 zginął on z ręki zamachowca. Władzę przejął wówczas jego syn Imam Ahmed. Rządy Imama Ahmeda charakteryzowały się dużą brutalnością, a sam król miał opinię sadysty. Imam Ahmed zmarł 18 września 1962 (niektóre źródła utrzymują, iż został zamordowany), a na tronie zasiadł jego syn Mohamed al Badr. Panował jednak tylko 8 dni, bowiem 26 września władzę przejęła, dokonując zamachu stanu, grupa popieranych przez Egipt wojskowych, na czele których stał pułkownik (a potem generał) Abdullah Sallal. Proklamowano obalenie monarchii i powstanie Jemeńskiej Republiki Arabskiej. Al Badr cudem wydostał się z obleganego przez zamachowców pałacu w stolicy Jemenu Północnego Sanie i uciekł na północ kraju, gdzie żyły plemiona sprzyjające monarchii. Rozpoczęła się wojna domowa, w którą wmieszały się obce państwa. Odwołujące się do naseryzmu (Gamal Abdel *Naser) nowe władze wezwały na pomoc Egipt. Już w kwietniu 1963 w Jemenie Północnym przebywało 30 tys. żołnierzy egipskich, a w ciągu kilku następnych miesięcy ich liczba wzrosła do 70 tys. Natomiast oddziały rojalistów uzyskały wsparcie wojskowe od *Arabii Saudyjskiej. Wojska rządowe wspierane przez Egipcjan kontrolowały wybrzeże kraju, szlaki komunikacyjne oraz większe miasta. W rękach rojalistów natomiast znajdowały się górzyste obszary w północnym, środkowym i wschodnim Jemenie. Lotnictwo egipskie często bombardowało terytoria zajęte przez rojalistów, posługiwało się też bronią chemiczną. Po przegranej przez Egipt wojnie sześciodniowej 1967 z Izraelem (*Arabsko-izraelskie wojny), oddziały egipskie zostały wycofane z Jemenu Północnego. Wojna domowa trwała jednak dalej, choć jej intensywność osłabła. 5 listopada 1967 w bezkrwawym przewrocie wojsko obaliło prezydenta Sallala. W kwietniu 1970 Jemen Północny i Arabia Saudyjska podpisały porozumienie pokojowe, co oznaczało jednocześnie definitywne zakończenie jemeńskiej wojny domowej. U schyłku maja pod auspicjami saudyjskimi powołano w Jemenie Północnym rząd koalicyjny z udziałem reprezentantów obu stron niedawnego konfliktu. Zachowano wszakże republikański ustrój państwowy. Wojna domowa w Jemenie Północnym spowodowała śmierć 150 tys. ludzi. (M.B.) JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1994 – konflikt zbrojny w Jemenie, którego pod łożem były secesjonistyczne dążenia południowej części kraju. 30 listopada 1967, po wycofaniu się Brytyjczyków z 164

Jemenu Południowego (*Aden), dominujący tam politycznie Front Wyzwolenia Narodowego (NLF) proklamował powstanie Ludowej Republiki Jemenu Południowego. Nowe państwo, którego stolicą został Aden, od początku było jednopartyjną dykta turą lewicową. W 1969 najbardziej ekstremistyczne skrzydło rządzącej partii przechwyciło władzę, czyniąc z Jemenu Południowego jedyne arabskie państwo marksistowskie. 30 listopada 1970 zmieniono nazwę państwa na Jemeńska Republika LudowoDemokratyczna. 22 maja 1990 kraj ten zjednoczył się z niepodległą od 1918 Arabską Republiką Jemenu (*Jemeńska wojna domowa 1962–1969), tworząc Zjednoczoną Republikę Jemeńską. Szefem państwa został przywódca Jemenu Północnego Ali Abdullah Saleh, zaś stanowisko wiceprezydenta przypadło byłemu dyktatorowi Jemenu Południowego Ali Salemowi al-Baidowi. Od początku jednak w nowym państwie ujawniły się głębokie przeciwieństwa między Północą a Południem, wynikające z zadawnionych różnic historycznych, politycznych i gospodarczych. Po trzech latach zjednoczenie stało się całkowitą fikcją. W lipcu 1993 Baid porzucił swe obowiązki w stolicy kraju Sanie, uchodząc do Adenu. Niebawem oskarżył Północ o próbę aneksji Południa pod pretekstem zjednoczenia. W efekcie zaczęły ponownie funkcjonować dwie administracje jemeńskie. Od początku 1994 stale dochodziło do starć zbrojnych między jednostkami wojskowymi wywodzącymi się z obu części kraju. W dniach 27–30 kwietnia w Amranie, na północ od Sany, toczyły się zacięte walki w których zginęło około 400 żołnierzy. 1 maja w kilku rejonach kraju wybuchły regularne walki między wojskami Północy i Południa, co oznaczało rozpoczęcie wojny. Lotnictwo zwaśnionych stron przystąpiło do nalotów na Aden i Sanę. 5 maja prezydent Saleh ogłosił stan wyjątkowy i wezwał do rozprawy ze zbuntowanym Południem. 22 maja 1994, a więc dokładnie w czwartą rocznicę zjednoczenia, Baid ogłosił w Adenie secesję Południa, proklamując powstanie Demokratycznej Republiki Jemenu. Tymczasem na frontach trwały ciężkie walki, choć z czasem szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę Północy. Jej oddziały uchwyciły inicjatywę, przechodząc do ofensywy na obszarze Południa i oblegając Aden. 7 lipca oddziały północno jemeńskie weszły do Adenu, co oznaczało ostateczną klęskę zbuntowanego Południa. Jedność polityczna Jemenu została ponownie przywrócona, a zwycięstwo militarne ugruntowało pozycję polityczną prezydenta Saleha. Przywódcy pokonanego Południa, w tym również Baid, zbiegli za granicę. (M.B.) JOHNSON LYNDON BAINES (1908–1973) – polityk amerykański, 36 prezydent *Stanów Zjednoczonych (w latach 1963–69). Urodził się w pobliżu Stonewall w Teksasie. W 1930 ukończył jeden z college’ów nauczycielskich w Teksasie, a następnie studiował prawo na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie. Od wczesnego dzieciństwa interesował się polityką, marząc, iż w przyszłości zostanie prezydentem USA. Johnson zadebiutował na scenie politycznej w 1931, kiedy zaangażował się w sztabie wyborczym kandydującego do Kongresu republikanina R. M. Kleberga. W latach 1932–35 pracował jako sekretarz w Kongresie USA. W 1935 powrócił do Teksasu, gdzie kierował agencją ds. młodzieży, realizującą jeden z programów Nowego Ładu (*Roosvelt Franklin Delano). W 1937 Johnson został wybrany do Kongresu z ramienia Partii Demokratycznej. Zasiadał w Izbie Reprezentantów nieprzerwanie do 1948, a w okresie *drugiej wojny światowej przez pewien czas służył w marynarce wojennej. W sensie politycznym dał się poznać jako gorący zwolennik polityki prezydenta Franklina D. Roosevelta. W 1948 Johnson wygrał wybory do Senatu w Teksasie i w 6 lat później odnowił swój mandat. Jeszcze w trakcie pierwszej kadencji senatorskiej (1953) wybrano go liderem frakcji demokratycznej w Senacie. Pełniąc to stanowisko wykazał się dużym talentem politycznym. Jego zasługą było, że dotychczas mało zintegrowani w Senacie demokraci stali się zwartą grupą o jednoznacznym profilu, co umożliwiło im przeforsowanie wielu znaczących inicjatyw, jak np. ustaw o prawach obywatelskich w 1957 i 1960. W 1960 mający już poważną bazę polityczną Johnson, postanowił ubiegać się o urząd prezydenta. W rywalizacji o nominację demokratów przegrał jednak nieznacznie z Johnem F. *Kennedym. Posmak sensacji miała zgoda Johnsona kandydowania na wiceprezydenta USA u boku Kennedy’ego, gdyż wcześniej obaj politycy zawzięcie się zwalczali. Po zwycięstwie wyborczym demokratów, w styczniu 1961 Johnson został zaprzysiężony na wiceprezydenta. 22 listopada 1963 po zabójstwie Kennedy’ego objął urząd prezydenta. Szybko zapewnił sobie opinię sprawnego i pracowitego szefa państwa, a z inspiracji jego administracji uchwalono szereg ważnych ustaw, m.in. o gwarancjach praw obywatelskich, redukcji podatków czy walce z ubóstwem, nierównością i dyskryminacją rasową. Johnson lansował koncepcję Great Society (Wielkiego Społeczeństwa), która wzorowana była na rooseveltowskim Nowym Ładzie. W listopadzie 1964 w wyborach prezydenckich Johnson zdeklasował kandydata republikanów Barry *Goldwatera, uzyskując od niego przeszło 15 mln głosów więcej. Starał się następnie kontynuować swój program szerokich reform społecznych, inicjując ustawy o opiece medycznej dla starszych, edukacji, budownictwie i imigracji. Niestety, począwszy od 1965 prezydentura Johnsona została zdominowana przez 165

wojnę *wietnamską. Johnson obawiając się postępów *komunizmu, podjął decyzję o wysłaniu wojsk do Indochin. Przedłużająca się wojna wywołała wzrost nastrojów pacyfistycznych w USA, szczególnie wśród młodzieży, studentów i intelektualistów (*Studencka rewolta). Podczas masowych demonstracji krytykowano Johnsona, którego autorytet polityczny ulegał szybkiej destrukcji. 31 marca 1968 Johnson oznajmił, iż nie będzie ponownie ubiegał się o prezydenturę. W styczniu 1969, po wygaśnięciu kadencji, wyjechał do Teksasu, gdzie zamieszkał na swoim rancho w pobliżu Johnson City. Poświęcał czas na pisanie pamiętników oraz nadzorowanie budowy biblioteki swojego imienia na Uniwersytecie Teksańskim w Austin. Zmarł 22 stycznia 1973. (B.B.) JORDAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970–1971 – konflikt zbrojny, którego uczestnikami były wojska jordańskie oraz stacjonujące w Jordanii oddziały palestyńskie (*Organizacja Wyzwolenia Palestyny). Palestyńczycy przysparzali władzom Jordanii po ważnych problemów natury politycznej i wojskowej. W lutym 1970 rząd w Ammanie wydał postanowienie zakazujące uzbrojonym Palestyńczykom pojawiać się w miejscach publicznych. W odpowiedzi 10 ugrupowań palestyńskich, wśród których najsilniejsze było Al-Fatah Jasera *Arafata, powołało do życia Palestyńskie Dowództwo Walki Zbrojnej, decydując się tym samym na konfrontację z Jordanią. Niebawem rzeczywiście doszło do starć między wojskami jordańskimi a oddziałami palestyńskimi. Po trzech dniach rząd cofnął wydane uprzednio ograniczenie. Walki wybuchły ponownie 7 czerwca, kiedy to partyzanci z Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny zaatakowali jedno z więzień, chcąc uwolnić przetrzymywanych tam Palestyńczyków. Walki w Ammanie toczyły się przez cztery dni, a życie kraju zostało sparaliżowane. Zaniepokojony rozwojem wydarzeń król Jordanii Husajn przystał na szereg żądań Palestyńczyków, w tym zdymisjonował znienawidzonego przez nich dowódcę armii generała Sherifa bin Jamala. Kolejny kryzys miał miejsce w dniach 6–9 września. Komandosi z Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny opanowali wówczas w Kairze i Ammanie 4 samoloty, biorąc za zakładników ich załogi i pasażerów. W zamian za wypuszczenie zakładników domagali się uwolnienia z więzień brytyjskich, zachodnioniemieckich, szwajcarskich i izraelskich przetrzymywanych tam Palestyńczyków. Po kilku dniach zakładnicy zostali zwolnieni, lecz Palestyńczycy wysadzili w powietrze samoloty. 15 września ponownie rozgorzały walki między armią jordańską i oddziałami palestyńskimi. W dniu następnym król Husajn wprowadził w kraju stan wojenny oraz powołał rząd wojskowy. Walki ogarnęły całą Jordanię, lecz szczególnie intensywne starcia miały miejsce w Ammanie i w najbliższym sąsiedztwie stolicy. Siły rządowe dążyły za wszelką cenę do zniszczenia stołecznych baz palestyńskich. Tymczasem granice Jordanii przekroczyło 250 czołgów syryjskich, wysłanych przez władze w Damaszku na pomoc Palestyńczykom. Z pomocą syryjską Palestyńczycy zdobyli dwa miasta położone na północy kraju – Irbid i Ramthę. Jednakże w następnych dniach udanie kontratakowało jordańskie lotnictwo, zadając syryjskiemu korpusowi pancernemu dotkliwe straty, co spowodowało, że 23 września Syryjczycy wycofali się z walki. Kraje arabskie obawiające się, że Izrael korzystając z sytuacji może podjąć działania zbrojne i zdobyć jakieś obszary, przystąpiły do dynamicznej akcji mediacyjnej. W jej rezultacie 25 września strony jordańskiego konfliktu podpisały porozumienie o zawieszeniu broni. Jak się przypuszcza, w walkach zginęło w sumie po obu stronach około 10 tys. ludzi. Następna fala walk jordańsko-palestyńskich wybuchła na początku 1971. W kwietniu armia rządowa opanowała wszystkie bazy palestyńskie w Ammanie i okolicy, a ostatnie zbrojne formacje palestyńskie zostały wydalone z Jordanii w lipcu 1971. Król Jordanii Husajn zawdzięczał zwycięstwo w wojnie domowej z Palestyńczykami niezwykłej determinacji swych wojsk, a szczególnie lojalności i oddaniu regimentów beduińskich. (M.B.) JUAN CARLOS (ur. 1938) – król Hiszpanii od 22 listopada 1975. Jest wnukiem króla *Alfonsa XIII, który po ustanowieniu w Hiszpanii republiki w 1931 udał się na emigrację, a synem Don Juana de Burbon. Dzieciństwo spędził we Włoszech. Do Hiszpanii przyjechał w 1947, aby podjąć naukę. W 1955 wstąpił do Generalnej Akademii Wojskowej w Saragossie. Następnie ukończył jeszcze dwie akademie wojskowe – Szkołę Marynarki Wojennej w Pontevedra i Akademię Generalną Lotnictwa w Murcii. Studiował także nauki polityczne i prawo na Uniwersytecie Madryckim. 14 maja 1962 poślubił w Atenach księżniczkę grecką Zofię, córkę króla Pawła. 22 lipca 1969 Francisco *Franco wyznaczył Juana Carlosa na przyszłego króla Hiszpanii. Tron objąć miał po śmierci Franco, który od chwili przywrócenia w Hiszpanii monarchii (1947) sprawował funkcję regenta. W dwa dni po śmierci Franco Juan Carlos przejął rządy. Przyczynił się następnie walnie do odtworzenia w Hiszpanii systemu demokratycznego. W lutym 1981 przeciwstawił się próbie wojskowego zamachu stanu, zmierzającego do zawrócenia Hiszpanii z drogi demokracji. Był pierwszym królem Hiszpanii, który odwiedził obydwie Ameryki, a także pierwszym w ogóle koronowanym monarchą, który udał się z oficjalną wizytą do Chińskiej Republiki Ludowej (1981). Dużą zasługą Juana Carlosa było doprowadzenie do przystąpienia Hiszpanii do *NATO (1982), o co bardzo zabiegał na forum międzynarodowym. Udzielił 166

również poparcia rządowi w kwestii wejścia Hiszpanii do Wspólnoty *Europejskiej (1986). Juan Carlos będąc królem Hiszpanii dał się poznać jako nowoczesny monarcha konstytucyjny, wpływający na sprawy polityczne swego kraju. (B.B.) JUGOSŁAWIA – państwo w południowej Europie, na Bałkanach (powierzchnia 102,2 tys. km2, 10,6 mln ludności w 1999). Marzenia południowych Słowian o własnym państwie, ujawniające się przez cały wiek XIX, zmaterializowały się dopiero wraz z upadkiem Austro-Węgier. 4 grudnia 1918 proklamowano powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Mimo, iż przedwojenna Jugosławia usiłowała realizować demokratyczny system rządów, założony przez konstytucję z 1921, to jednak rezultaty były mało przekonywujące. Życie publiczne zdominował chaos, głębokie podziały polityczne i waśnie narodowe. Szczególnie ostre konflikty zachodziły pomiędzy Serbami (*Serbia) i Chorwatami (*Chorwacja). Namiętności polityczne osiągnęły szczyt, kiedy 20 czerwca 1928 czarnogórski poseł Raczić zastrzelił w parlamencie trzech czołowych przywódców chorwackich. Wydarzenie to wywołało olbrzymie zamieszanie w całym kraju, a w Zagrzebiu doszło wręcz do powstania zbrojnego. W takiej atmosferze król *Aleksander I Karadziordziewicz 6 stycznia 1929 uchylił konstytucję, przejmując całą władzę. W październiku 1929 zmieniono nazwę państwa na Królestwo Jugosławii. Po dwóch latach osobistych rządów, 3 września 1931 król nadał państwu nową konstytucję, która wzmacniała władzę wykonawczą oraz ograniczała swobody polityczne. 9 października 1934 król Aleksander został zastrzelony w Marsylii przez macedońskiego terrorystę, opłaconego przez nacjonalistów chorwackich (*Ustasze). W drugiej połowie lat trzydziestych doszło do pewnego uspokojenia sytuacji politycznej. Podjęty został dialog serbsko-chorwacki, który zaowocował podpisaniem w sierpniu 1939 ugody, dającej Chorwacji autonomię. Wybuch *drugiej wojny światowej postawił Jugosławię w obliczu wielu zagrożeń. Władze starały się zachować neutralność, przyjmując politykę gestów i ustępstw wobec *Niemiec. 25 marca 1941 Jugosławia przystąpiła do Paktu Trzech (*Oś Rzym–Berlin–Tokio). Społeczeństwo odpowiedziało na to masowymi protestami, w wyniku czego już po dwóch dniach rząd został obalony. Na czele nowych władz stanął antyniemiecko nastawiony generał Duszan Simović. Zmiana polityczna w Belgradzie uznana została przez Niemcy za akt wrogi i stała się bezpośrednią przyczyną inwazji na Jugosławię. 6 kwietnia 1941 hitlerowskie Niemcy, wspierane przez *Włochy, Bułgarię i Węgry, napadły na Jugosławię. Po 10 dniach obrony wojska jugosłowiańskie skapitulowały, a król Piotr II wraz z rządem udał się na emigrację. Terytorium Jugosławii zostało podzielone między najeźdźców i przyłączone do ich państw. Na obszarze Chorwacji oraz *Bośni i Hercegowiny współpracujący z okupantami ustasze utworzyli Niezależne Państwo Chorwackie. Ruch oporu przeciwko okupantom od początku był podzielony. Z jednej strony tworzyły go oddziały *czetników Dražy *Mihajlovicia, lojalne wobec króla i rządu emigracyjnego, z drugiej – komunistyczni partyzanci Josipa Broz *Tito. Żaden okupowany kraj w Europie nie posiadał tak rozbudowanych oddziałów partyzanckich jak Jugosławia. Między czetnikami i komunistami, po nieudanych próbach osiągnięcia kompromisu, szybko doszło do starć zbrojnych. Gdy latem 1943 zachodni alianci na kategoryczne żądanie *Stalina zawiesili wszelką pomoc dla Mihajlovicia, jego pozycja polityczna i wojskowa poczęła raptownie słabnąć. Od września 1944 Armia Czerwona, operująca na obszarze Serbii, wspierała oddziały Tity w zwalczaniu czetników. Po wojnie komuniści szybko przejęli władzę. W 1945 rozbito opozycję polityczną, zmuszono także do dymisji, po niespełna pół roku, trzech nie komunistycznych członków rządu, którzy znaleźli się tam wskutek ustaleń konferencji *jałtańskiej. W wyborach w listopadzie 1945 społeczeństwo głosowało już na jedną listę, przedstawioną przez komunistów, która – jak oficjalnie podano – uzyskała 90% głosów. 29 listopada 1945 proklamowano powstanie komunistycznej federacyjnej Jugosławii. Początkowo Jugosławia naśladowała wzory radzieckie, jednakże po zerwaniu z Moskwą, w połowie 1948 wkroczyła na drogę narodowego komunizmu i od tej chwili sytuowała się już zawsze na zewnątrz światowego bloku komunistycznego. W 1950 Tito zainaugurował koncepcję tzw. socjalizmu samorządowego, czerpiąc inspirację z marksistowskiej tezy o obumieraniu państwa w warunkach socjalizmu. Socjalizm samorządowy stał się oficjalnym dogmatem politycznym i fundamentem ustroju państwowego. Rzeczywista władza należała wszakże do Tity. W 1953 specjalnie dla niego utworzono urząd prezydencki o rozbudowanych uprawnieniach. Tito był pięciokrotnie wybierany szefem państwa, aż wreszcie w maju 1974 uczyniono go prezydentem dożywotnim. Do swej śmierci (4 maja 1980) wszechwładnie rządził Jugosławią. Swoisty charyzmat Tity, ale również jego stanowczość i rządy silnej ręki, rozbrajały aspiracje demokratyczne społeczeństwa. W latach osiemdziesiątych Jugosławia pogrążyła się w kryzysie ekonomicznym. Kryzys ten zaostrzył chronicznie występujące w tym kraju konflikty narodowościowe. W 1989 do Jugosławii dotarła fala demokratyzacji i pluralizmu, która wcześniej objęła państwa Europy Wschodniej. Na przestrzeni 1990 we wszystkich sześciu republikach Jugosławii odbyły się wolne wybory parlamentarne. Jedynie w Serbii i Czarnogórze z wyborów 167

tych wyszły zwycięsko zreformowane partie komunistyczne. W *Słowenii, Chorwacji, *Macedonii oraz Bośni i Hercegowinie wygrały partie reprezentujące interesy narodowe. 25 czerwca 1991 – mimo sprzeciwu Serbów – Słowenia i Chorwacja proklamowały swoją niepodległość oraz wyjście z Jugosławii. Niebawem wybuchły krwawe walki miedzy armią jugosłowiańską i ochotnikami serbskimi z jednej strony, a oddziałami słoweńskimi i chorwackimi z drugiej. Działania zbrojne w Słowenii wygasły po kilku dniach, natomiast w Chorwacji rozpoczęła się długotrwała wojna. Walki trwały tu do końca 1991 i szacuje się, że w ich wyniku śmierć poniosło 10 tys. osób, a szkody wywołane przez wojnę oblicza się na 30 mld $. 15 października 1991 w ślad Słowenii i Chorwacji poszła Bośnia i Hercegowina, podejmując decyzję o niepodległości. Macedonia zapowiedziała, iż samodzielność państwową ogłosi w styczniu 1992, co też uczyniła. Tak więc pragnienie utrzymania istnienia państwa jugosłowiańskiego wyraziły jedynie dwie republiki – Serbia i Czarnogóra. 3 stycznia 1992 władze obu tych republik zorganizowały w Belgradzie konferencję założycielską tzw. Trzeciej Jugosławii, w skład której miałyby wejść Serbia, Czarnogóra i zamieszkane przez Serbów rejony w Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny. 1 marca w Czarnogórze odbyło się referendum na temat przynależności tej republiki do nowej Jugosławii. Za pozostaniem Czarnogóry w Jugosławii opowiedziało się 95,9% głosujących. 27 kwietnia parlament w Belgradzie przyjął konstytucję Federacyjnej Republiki Jugosławii (FRJ), zwanej potocznie Trzecią Jugosławią, składającej się z Serbii i Czarnogóry. FRJ uznała się za legalnego sukcesora dawnej Jugosławii. 20 maja Jugosłowiańska Armia Ludowa przekształciła się w Armię Jugosłowiańską. 23 maja serbska opozycja demokratyczna połączyła się w ramach nowo utworzonego Demokratycznego Ruchu Serbii (DEPOS). 30 maja Rada Bezpieczeństwa ONZ obarczyła Jugosławię odpowiedzialnością za toczący się w Bośni i Hercegowinie konflikt zbrojny, nakładając równocześnie na nią ostre sankcje ekonomiczne. 31 maja odbyły się wybory do parlamentu Jugosławii, zbojkotowane przez główne ugrupowania opozycyjne. W tej sytuacji w wyborach uczestniczyło jedynie 56% uprawnionych do głosowania i zakończyły się one zwycięstwem rządzących postkomunistów z Socjalistycznej Partii Serbii (SPS). W następnych miesiącach w Belgradzie stale dochodziło do masowych wieców, organizowanych przez opozycję, których uczestnicy domagali się rezygnacji prezydenta Serbii Slobodana Miloszevicia, zarzucając mu dyktatorskie metody sprawowania władzy oraz prowokowanie konfliktów zbrojnych na ziemiach byłej Jugosławii. 27 czerwca z emigracji na stałe powrócił do Belgradu spadkobierca tronu serbskiego książę Aleksander Karadzior-dziewicz. 14 lipca urząd premiera Jugosławii objął 62-letni biznesmen amerykański serbskiego pochodzenia Milan Panić. Zapowiedział on, iż jego rząd będzie dążył do osiągnięcia pokoju w Bośni i Hercegowinie, cofnięcia sankcji ONZ, a także przeprowadzi w kraju reformy polityczne i ekonomiczne. Panić z energią przystąpił do realizacji swego programu, odbył wiele podróży zagranicznych, gdzie dał się poznać jako elastyczny polityk, rzeczywiście dążący do rozładowania konfliktu jugosłowiańskiego. Ta jego strategia spotkała się z oporem serbskich postkomunistów i nacjonalistów, którzy we wrześniu przeprowadzili w parlamencie nieudaną akcję pozbawienia go stanowiska premiera. 20 grudnia Panić stanął do wyborów na prezydenta Serbii jako rywal Miloszevicia. W wyborach zwyciężył Miloszević, uzyskując 50% głosów, zaś Panić zgromadził jedynie 35%. Przeprowadzone tego samego dnia wybory parlamentarne przyniosły wygraną Socjalistycznej Partii Serbii (SPS). Pokonany Panić ustąpił z zajmowanego stanowiska. Wyniki wyborów grudniowych, które zakończyły się zwycięstwem sił politycznych stojących na gruncie Wielkiej Serbii, tj. postkomunistów i ściśle współpracujących wtedy z nimi nacjonalistów z Serbskiej Partii Radykalnej (SPR) Vojislava Szeszelja – bardzo oddaliły perspektywę pokojowego rozwiązania kryzysu jugosłowiańskiego. 3 marca 1993 nowym premierem Jugosławii został wybrany Czarnogórzec Radoje Kontić. Pod koniec maja parlament głosami socjalistów i radykałów pozbawił władzy prezydenta Dobricę Ciosicia, któremu zarzucano uległość wobec wrogów Jugosławii. 1 czerwca opozycja zorganizowała w Belgradzie potężną manifestację antyrządową. Doszło do gwałtownych starć z siłami policyjnymi, w wyniku których śmierć poniosła 1 osoba, a 120 odniosło rany. W trakcie demonstracji aresztowany został, wraz żoną, przywódca serbskiej opozycji Vuk Draszković. W więzieniu poddano Draszkoviciów brutalnym represjom. 9 lipca prezydent Serbii Miloszević – pod silnym naciskiem społeczności międzynarodowej – podjął decyzję o zwolnieniu Draszkoviciów z więzienia. Pod koniec 1993 gwałtownie popsuły się stosunki między rządzącymi socjalistami, a wspierającymi ich dotąd radykałami. Prezydent Miloszević oskarżył przywódcę radykałów Szeszelja i jego ludzi o zbrodnie wojenne, chcąc wyraźnie zdystansować się od skrajnych nacjonalistów i w ten sposób poprawić swój wizerunek w oczach między-narodowej opinii publicznej. Po jednej z bójek w parlamencie – często prowokowanych przez radykałów – Szeszelj otrzymał wyrok 6 miesięcy więzienia w zawieszeniu. 29 września 1994 został on aresztowany za znieważenie przewodniczącego parlamentu. W październiku 1994 władze jugosłowiańskie potępiły Serbów bośniackich za niechęć do pokojowego rozwiązania konfliktu bośniackiego, a także ogłosiły 168

blokadę na dostawy dla ich wojsk. W odpowiedzi na ten krok Rada Bezpieczeństwa ONZ złagodziła sankcje przeciwko Jugosławii. W sierpniu 1995 Jugosławia nie przyszła z pomocą wojskową zaatakowanym przez Chorwatów Serbom z Krajiny.(M.B.) KKADAFI MUAMMAR (ur. 1942) – polityk libijski, jeden z najbardziej ekscentrycznych przywódców politycznych w XX wieku. Urodził się w rodzinie poganiacza wielbłądów z berberyjskiego plemienia Ghadaffa. W 1963 wstąpił do Akademii Wojskowej w Benghazi, którą ukończył po 2 latach, otrzymując stopień oficerski. W 1966 Kadafi wyjechał do *Wielkiej Brytanii na 18-miesięczne studia specjalistyczne w Akademii Wojskowej w Dorset. Podczas pobytu w Anglii po raz pierwszy ujawnił swą nieobliczalność oraz ekscentryczny charakter. Z uporem odmawiał odwiedzenia Londynu, gdyż wielkie miasta Zachodu uważał za siedliska grzechu i rozpusty. Po powrocie do kraju szybko włączył się w działalność opozycyjną przeciwko monarchii, organizując wraz z grupą wojskowych spiskową organizację – Związek Wolnych Oficerów. 1 września 1969 kierowani przez Kadafiego spiskowcy przystąpili do akcji, chcąc obalić prozachodniego króla Idrisa Senussi. Zamach stanu powiódł się i już po kilku godzinach spiskowcy sprawowali kontrolę nad krajem. Awansowany błyskawicznie z kapitana na pułkownika Kadafi, proklamował powstanie Arabskiej Republiki Libii. Jako przewodniczący Rady Dowództwa Rewolucji skupił w swych rękach funkcje głowy państwa, premiera oraz zwierzchnika sił zbrojnych. Na uwagę zasługuje fakt, że w chwili przejęcia dyktatorskich rządów Kadafi miał zaledwie 27 lat. Od początku postawił sobie za cel ustanowienie państwa odwołującego się do wskazań islamu. W 1971 z jego inicjatywy do libijskiego kodeksu karnego wprowadzono prawo islamskie. Zlikwidowano sklepy z alkoholem, nocne lokale i domy gry. Kadafi osobiście z pistoletem w dłoni nadzorował zamknięcie kabaretu rozrywkowego w Trypolisie. Islamizacji towarzy-szyła dogmatyczna arabizacja. Z miejsc publicznych usunięto wszelkie napisy w języku angielskim i włoskim, ze szkół i uniwersytetów wycofano naukę języków obcych, a Kadafi domagał się, aby obcokrajowcy przybywający do Libii posiadali paszporty wystawione w języku arabskim. Obok islamizacji i arabizacji kolejną wielką kampanią Kadafiego była akcja oczyszczania Libii z wszelkich obcych wpływów. Nakazano likwidację amerykańskich i brytyjskich baz wojskowych. Skonfiskowano własność mieszkających w Libii Włochów i Żydów. Upaństwowiono banki i znacjonalizowano majątki zagranicznych koncernów naftowych. Zdecydowanie antyzachodnia i *nacjonalistyczna postawa przysporzyła Kadafiemu popularności w świecie arabskim. Libijski przywódca, owładnięty ideą jedności politycznej Arabów, wielokrotnie zawierał układy federacyjne z rozmaitymi państwami arabskimi, ale za każdym razem przedsięwzięcia te kończyły się fiaskiem. W kwietniu 1973 Kadafi ogłosił rewolucję ludową, która związana była z dalszą radykalizacją jego postawy politycznej. Utworzono ponad 400 komitetów ludowych, które przejęły kontrolę nad instytucjami państwowymi, zakładami pracy, środkami przekazu i szkołami. Doszło do masowych aresztowań ludzi uznanych za przeciwników politycznych. Kadafi wydał też rozkaz palenia heretyckich książek, czyli takich, które propagują importowane ideologie *komunizm, ateizm i kapitalizm. Ideologicznej krytyce ateistycznego komunizmu towarzyszyła wszakże bliska współpraca Libii na arenie międzynarodowej z *ZSRR. Kadafi często odgrywał rolę narzędzia radzieckiej polityki w regionie *Bliskiego Wschodu. W kwietniu 1974 Kadafi przekazał większość swych funkcji politycznych innym osobom, aby poświęcić się pracy ideologicznej, ponieważ chciał odegrać rolę geniusza arabskiej myśli politycznej. Nie oznaczało to wszakże, iż wyrzekł się realnej władzy. W 1978 opublikował ZIELONĄ KSIĄŻKĘ, w której ogłosił tzw. trzecią teorię światową. Zakładała ona bezpośrednie odwołanie się do KORANU oraz odrzucenie zarówno kapitalizmu, jak i komunizmu. Zdaniem Kadafiego, wszystkie istniejące w świecie systemy polityczne – za wyjątkiem libijskiego – są fałszywymi demokracjami i w istocie dyktaturami. Dzieje się tak dlatego, że opierają się one na przedstawicielstwie politycznym i partiach politycznych, podczas gdy w prawdziwej demokracji władzę musi sprawować sam lud. Idee wypełniające ZIELONĄ KSIĄŻKĘ już od marca 1977 stały się podstawą ustroju państwowego Libii. Wtedy to właśnie Kadafi rozwiązał wszystkie dotychczasowe instytucje polityczne, a całą władzę – jak oświadczył – przekazał 178 lokalnym zgromadzeniom ludowym, w ramach których zgrupowano ludność kraju. Delegacje tych zgromadzeń na szczeblu centralnym tworzą Powszechny Kongres Ludowy. Kongres ten wyłania zaś 6osobowy Sekretariat Generalny, sprawujący funkcje właściwe dla głowy państwa, a także Komitet Ludowy, który jest odpowiednikiem rządu. Kadafi początkowo stanął na czele Sekretariatu Generalnego, lecz po kilku latach zrezygnował, zadawalając się przysługującym mu tytułem przewodnika rewolucji. Kadafi jest przekonany, iż zmiany przeprowadzone w 1977 uczyniły z Libii pierwszy na świecie kraj, w którym zniknęła władza polityczna rozumiana jako panowanie jednych ludzi nad drugimi. Wszystkim tym przeobrażeniom towarzyszyła zmiana nazwy państwa na Libijską Arabską Dżamahirię Ludowo-Socjalistyczną. W połowie lat siedemdziesiątych Kadafi stał się główną ostoją międzynarodowego *terroryzmu. Na terenie Libii powstało 169

wiele obozów szkoleniowych dla terrorystów z całego świata. Bardzo zaostrzyły się stosunki między Libią a Egiptem, bowiem libijski przywódca gwałtownie atakował prezydenta Anwara *Sadata za jego próby porozumienia się z Zachodem i Izraelem. W lipcu 1977 doszło nawet do poważnych starć na granicy libijskoegipskiej. Libia zaczęła na szeroką skalę realizować programy zbrojeniowe. ZSRR dostarczał Kadafiemu najnowocześniejsze uzbrojenie. W latach osiemdziesiątych świat niepokoił się doniesieniami o zainteresowaniach Kadafiego bronią atomową i chemiczną. Eksport rewolucji libijskiej stał się oficjalnym celem jego polityki. W strukturze rządu Libii znalazło się biuro ds. eksportu rewolucji, zajmujące się koordynacją rozmaitych działań spiskowych i terrorystycznych. Kadafi bezceremonialnie ingerował w wewnętrzne sprawy Czadu (*Czadyjski konflikt), Maroka, Sudanu, *Tunezji i kilku innych państw afrykańskich. W lutym 1982 Kadafi ogłosił upolitycznienie islamu, zobowiązując się do dostarczenia broni i pieniędzy każdemu, kto wystąpi przeciwko prozachodnim rządom państw arabskich, a w szczególności przeciwko *Arabii Saudyjskiej. W latach 1985–1986 wywiad libijski przeprowadził serię zamachów terrorystycznych w Europie Zachodniej, wymierzonych w żołnierzy *USA oraz amerykańskie bazy wojskowe. Waszyngton uznał wtedy oficjalnie Libię Kadafiego za państwo terrorystyczne. W konsekwencji, 15 kwietnia 1986 eskadra 18 amerykańskich samolotów wojskowych zbombardowała Trypolis i Benghazi. Amery kanie zaatakowali libijskie instalacje wojskowe, choć dążyli również do wyeliminowania Kadafiego, bowiem bomby spadły też na koszary Al-Azzizija w Trypolisie, gdzie zamieszkiwał libijski dyktator. Sam Kadafi ocalał, lecz śmierć poniosła jego 16-miesięczna przybrana córka, a dwóch synów odniosło rany. Radykalizm Kadafiego osłabł z chwilą rozkładu światowego systemu komunistycznego, który stanowił wygodną osłonę dla jego poczynań. Z osobą Kadafiego związanych jest wiele dziwactw. Mieszka on w koszarach wojskowych, często też przebywa w namiocie beduińskim na pustyni. Pokazuje się w wymyślnych strojach lub niezwykle wyszukanych mundurach wojskowych. W podróże zagraniczne zabiera ze sobą wielbłądy, bowiem bez ich świeżego mleka nie może się ponoć obyć, nigdy podobno nie dotyka pieniędzy, które napawają go odrazą. Zgłaszał też swą kandydaturę na prezydenta Włoch, innym zaś razem domagał się przyłączenia do Libii Wenecji tytułem rekompensaty za włoską obecność kolonialną (*Włoskie kolonie) na ziemi libijskiej, a także żądał wprowadzenia do Rady Bezpieczeństwa *ONZ wszystkich krajów świata. (M.B.) KADAR JANOS (1912–1989) – polityk węgierski, długoletni przywódca węgierskiej partii komunistycznej (*Komunizm). Urodził się w *Fiume (Rijeka), w rodzinie robotniczej. W 1931 został członkiem partii komunistycznej, a od 1941 sprawował funkcje w jej władzach naczelnych. W kwietniu 1944 podjął próbę przedostania się do *Jugosławii, by stamtąd nawiązać kontakt z centralą w Moskwie. Został jednak schwytany na granicy i wtrącony do więzienia, skąd udało mu się zbiec jesienią 1944. W 1945 wszedł w skład Biura Politycznego, będąc jednocześnie zastępcą komendanta milicji w Budapeszcie. W 1946 powierzono mu stanowisko zastępcy sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Węgier, a po dwóch latach ministra spraw wewnętrznych (sierpień 1948 – czerwiec 1950). W 1951 został na polecenie Matyasa *Rákosiego aresztowany i poddany okrutnemu śledztwu. W 1954 wyszedł z więzienia, został zrehabilitowany i podjął pracę w budapeszteńskim aparacie partyjnym. Po wybuchu powstania *węgierskiego objął stanowisko I sekretarza KC WPP (25 października 1956), a po rozwiązaniu tej partii, w pięć dni później, zajął się organizowaniem Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (WSPR). Po kilku dniach popierania polityki Imre *Nagya przeszedł na stronę radziecką. W porozumieniu z władzami *ZSRR proklamował utworzenie Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego i został jego premierem. Po krwawym stłumieniu przez wojska radzieckie powstania węgierskiego był aż do 1988 I sekretarzem KC WSPR; w latach 1956–58 i 1961– 65 pełnił też funkcję premiera. W powszechnej opinii uważano go za osobiście odpowiedzialnego za procesy polityczne i śmierć Nagya. Realizował politykę liberalizacji systemu ekonomicznego (m.in. przy pomocy znanego polskiego ekonomisty Oskara Lange), co jednak przyniosło ograniczone efekty. W okresie *Praskiej Wiosny w 1968 – mimo początkowych oporów – poparł interwencję wojsk Układu *Warszawskiego w Czechosłowacji. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych tolerował działalność opozycji demokratycznej. 20 maja 1988 zmuszony został do ustąpienia ze stanowiska szefa partii, co zapoczątkowało proces dekomunizacji Węgier (*Węgier odejście od komunizmu). Zmarł 6 lipca 1989. (A.D.) KAGANOWICZ ŁAZAR (1893–1991) – polityk radziecki. Urodził się we wsi Kabany w guberni kijowskiej, w rodzinie żydowskiej. W 1911 pracując jako robotnik w fabryce obuwia wstąpił do SDPRR/b/ (*Bolszewicy). W latach *rosyjskiej wojny domowej 1918–20 pracował w aparacie politycznym Armii Czerwonej. W 1920 wybrano go zastępcą członka, a w 1924 sekretarzem KC WKP/b/; zajmował się m.in. umacnianiem władzy radzieckiej w Turkiestanie. Pracując w aparacie KC związał się ściśle ze *Stalinem, wspierając go w walce o władzę. W 1926 został zastępcą, a w 1930 członkiem Biura Politycznego; z jego ramienia nadzorował proces 170

*kolektywizacji na Ukrainie, Syberii Zachodniej i północnym Kaukazie. W 1932 kierował tłumieniem strajków w Iwanowo-Wozniesieńsku. W latach 1930–35 był pierwszym sekretarzem moskiewskiej organizacji partyjnej. Na XVII zjeździe WKP/b/ został wybrany przewodniczącym Komisji Kontroli Partyjnej, co uczyniło go jednym z najważniejszych współorganizatorów *wielkiej czystki w latach następnych. W 1937 otrzymał stanowisko ludowego komisarza przemysłu ciężkiego. W następnych latach objął też kierownictwo przemysłu naftowego (1939) i resortu komunikacji oraz funkcję wice premiera, którą sprawował do 1946. W latach *drugiej wojny światowej zasiadał też w Państwowym Komitecie Obrony i radach wojennych kilku frontów. W końcu lat czterdziestych, mimo iż nadal zasiadał w najwyższych władzach partyjnych, jego znaczenie spadło w związku z kampanią antysyjonistyczną. Po śmierci Stalina został I wicepremierem rządu radzieckiego. Pozostając w opozycji do polityki *Chruszczowa, usiłował go bez powodzenia obalić wraz z *Mołotowem i *Malenkowem na plenum KC KPZR w czerwcu 1957. Usunięty z władz partyjnych, przez cztery lata pracował jako dyrektor Uralskiego Kombinatu Potasowego. Po XXII zjeździe usunięto go z KPZR i wysłano na emeryturę. (A.D.) KAIR 1943 KONFERENCJA W KAIRZE – spotkanie prezydenta *Stanów Zjednoczonych Franklina Delano *Roosevelta, premiera *Wielkiej Brytanii Winstona *Churchilla oraz prezydenta Republiki Chińskiej *Czang Kaj-szeka w Kairze w dniach 22–26 listopada 1943, którego przedmiotem były sprawy wojskowo-polityczne dotyczące Dalekiego Wschodu. W wyniku obrad postanowiono, iż po pokonaniu *Japonii, zwróci ona Chinom *Mandżurię, okupowaną od 1895 Formozę (*Tajwan), a także Wyspy Peskadorskie. Korea natomiast, okupowana przez Japonię od 1905, miała uzyskać wolność i niepodległość. Zaplanowano też pozbawienie Japonii wysp na Pacyfiku (w większości w regionie tzw. Mikronezji), które zagarnęła po *pierwszej wojnie światowej lub otrzymała w ramach mandatu nad byłymi koloniami niemieckimi (*Niemieckie kolonie). Powyższe ustalenia zostały włączone i tym samym ogłoszone w tzw. deklaracji kairskiej z 1 grudnia 1943. (B.B.) KAMBODŻA – państwo w południowo-wschodniej Azji (powierzchnia 181 tys. km2, 10,5 mln mieszkańców w 1999). W 1864 Kambodża stała się francuskim protektoratem (*Francuskie kolonie), jednak jej mieszkańcy nigdy nie wyrzekli się myśli o niepodległości. W marcu 1945, wykorzystując słabość *Francji, ogłoszono samodzielność kraju. Niebawem jednak Francuzi ponownie objęli kontrolę nad całymi Indochinami. W 1953 Kambodża uzyskała niepodległość. Na czele nowego państwa stanął przywódca ruchu narodowego król Norodom *Sihanouk. W dwa lata później zrezygnował z tytułu królewskiego, poprzestając na stanowisku premiera i ministra spraw zagranicznych. Sihanouk uznał, że jako socjaliście, za którego się uważał, nie przystoi mu być królem. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych niekończąca się wojna w sąsiednim Wietnamie (*Indochińska wojna, *Wietnamska wojna) zaczęła wpływać destabilizująco na sytuację wewnętrzną w Kambodży. W kraju pojawiła się wspierana przez Wietnam partyzantka komunistyczna – Czerwoni Khmerowie, na której czele stanął *Pol Pot. W marcu 1970 doszło do bezkrwawego zamachu stanu. Dotychczasowy premier, proamerykański generał Lon Nol obalił Sihanouka. Ogłosił zniesienie monarchii i ustanowił Republikę Khmerską, której prezydentem został w 1972. Sihanouk w Pekinie powołał do życia królewski rząd jedności narodowej na wygnaniu, w skład którego weszli też przedstawiciele Czerwonych Khmerów. Lon Nol uwikłał Kambodżę w konflikt wietnamski po stronie *USA. W Kambodży rozgorzały walki pomiędzy wojskami Lon Nola wspieranymi przez Amerykanów, a zdominowaną przez Czerwonych Khmerów partyzantką, której pomagał 40 tys. korpus wietnamski. W wyniku tych trwających 5 lat walk zginęło ponad 400 tys. osób. Gdy USA postanowiły wycofać się z Wietnamu, los Lon Nola został przesądzony. 17 kwietnia 1975 oddziały Czerwonych Khmerów wkroczyły do stolicy Phnom Penh, przechwytując władzę nad krajem. Sihanouk powrócił do kraju i we wrześniu 1975 objął funkcję szefa państwa. Już po 7 miesiącach został zmuszony do rezygnacji i znalazł się w areszcie domowym. W ciągu czteroletnich rządów (kwiecień 1975 – styczeń 1979) Czerwoni Khmerowie zabili, zamęczyli i zagłodzili blisko 3 miliony ludzi, czyli jedną trzecią społeczeństwa. Poszukując idealnego *komunizmu usunęli oni pieniądz jako źródło wyzysku, by w jego miejsce wprowadzić totalny system przydziałów: każdemu obywatelowi przysługiwała dzienna porcja żywności i raz do roku skromne ubranie. Zamknięto szkoły i uczelnie, zlikwidowano telewizję, zakazano wydawania czasopism oraz książek. Jedyna oficjalna gazeta ukazywała się kilka razy w miesiącu, podobnie rzadko emitowano audycje radiowe. Zamknięto wszystkie świątynie i kościoły. Zlikwidowano miasta jako wylęgarnie pasożytów i przymusowo przeniesiono całą ludność na wieś. Obywateli pozbawiono wszelkich praw, nawet prawa wyboru współmałżonka, o czym decydowały władze. Każdemu wyznaczono pracę fizyczną (15–18 godzin dziennie). Najdrobniejsze protesty czy próby oporu karano śmiercią. W grudniu 1978, 200 tys. żołnierzy wietnamskich wkroczyło do Kambodży 171

(stało się to bezpośrednią przyczyną wybuchu *chińsko-wietnamskiej wojny). Przeważające siły wietnamskie szybko rozgromiły Czerwonych Khmerów i 7 stycznia 1979 zajęły Phnom Penh. Około 300 tys. mieszkańców kraju zbiegło do Tajlandii. 40 tys. Czerwonych Khmerów schroniło się w dżungli, przechodząc do walki partyzanckiej. Uwolniony przez nich Sihanouk potępił inwazję wietnamską i udał się na powtórną emigrację do Pekinu. 10 stycznia 1979 pod auspicjami Wietnamu i pod osłoną jego armii, proklamowano Kampuczańską Republikę Ludową. Większość stanowisk w nowym rządzie objęli nawróceni na wietnamską wersję socjalizmu byli Czerwoni Khmerowie. Ludobójstwo jednak nie ustało. Tylko w okresie 1979–80 zostało zabitych lub umarło z głodu 250 tys. ludzi. Zbrojną walkę z wietnamską okupacją obok czerwonokhmerowskiej Narodowej Armii Demokratycznej Kampuczy podjęły również nacjonalistyczny Narodowo-Wyzwoleńczy Front Ludu Khmerskiego (niekiedy zwany Błękitnymi Khmerami) i kierowana przez Sihanouka Narodowa Armia Sihanoukowska. W czerwcu 1982 powołały one na emigracji koalicyjny rząd Demokratycznej Kampuczy z Sihanoukiem jako prezydentem. Rząd ten jest uznawany przez *Organizację Narodów Zjednoczonych i większość państw świata za jedyny legalny oraz prawomocny rząd Kambodży. W 1989 prowietnamskie władze kambodżańskie przeprowadziły szereg posunięć liberalizacyjnych – proklamowano wieczystą neutralność, zmieniono nazwę kraju na Państwo Kambodży, przywrócono tradycyjną flagę, hymn i godło, z buddyzmu uczyniono religię państwową oraz wprowadzono w gospodarce elementy wolnego rynku. Wietnam uświadomił też sobie, że dalsza militarna obecność w Kambodży jest zbyt kosztowna dla jego podupadłej gospodarki. 26 września 1989 Wietnam ogłosił, że ostatnia grupa jego żołnierzy opuściła Kambodżę. Przez cały 1990 i 1991 na arenie międzynarodowej nie ustawały wysiłki zmierzające do politycznego rozwiązania konfliktu kambodżańskiego. Wielokrotnie spotykali się też przedstawiciele wszystkich ugrupowań kambodżańskich. Wreszcie 23 października 1991 w Paryżu wszystkie strony konfliktu kambodżańskiego podpisały porozumienie pokojowe, które formalnie zakończyło trwającą 13 lat wojnę do mową w Kambodży. Porozumienie to – wynegocjowane pod auspicjami ONZ – podpisali również przedstawiciele 18 państw świata. Na jego mocy utworzono koalicyjną Najwyższą Radę Narodową, która do maja 1993 – kiedy to odbyły się wolne wybory – sprawowała funkcję tymczasowego rządu Kambodży. Księciu Norodomowi Sihanoukowi powierzono obowiązki głowy państwa. W wyniku porozumienia paryskiego powołano także do życia Tymczasowy Zarząd Narodów Zjednoczonych w Kambodży (UNTAC). Zarząd ten nadzorował sytuację polityczną w Kambodży do maja 1993. *Siły Zbrojne ONZ i towarzyszący im obserwatorzy cywilni – w sumie 20 tys. osób – przebywali w Kambodży od marca 1992, a ich zadaniem było czuwanie nad przestrzeganiem zawieszenia broni. W czerwcu prowadzona przez siły ONZ akcja rozbrajania formacji partyzanckich i armii rządowej załamała się za sprawą Czerwonych Khmerów, którzy zarzucili ONZ brak neutralności i sprzyjanie stronie rządowej. Czerwoni Khmerowie przestali wpuszczać inspektorów ONZ na kontrolowane przez siebie obszary. Równocześnie w połowie roku 1992 na północy kraju wybuchły nowe walki między Czerwonymi Khmerami a wojskami rządowymi. W konsekwencji Czerwoni Khmerowie zapowiedzieli bojkot nadchodzących wyborów, zaś na opanowanych przez siebie obszarach (około 15% terytorium kraju), które nazywają strefami wyzwolonymi, przystąpili do budowy własnej administracji. Akcje Czerwonych Khmerów i ich lidera *Pol Pota poszły w górę w oczach społeczeństwa kambodżańskiego. Początkowo wydawało się, że nie mają oni wśród Kambodżan żadnych szans. Potem wszakże w obliczu panoszącej się w środowiskach rządowych korupcji i nepotyzmu, wielu ludzi zaczęło z sympatią spoglądać w stronę ascetycznych Czerwonych Khmerów, którzy nadzwyczaj zręcznie usiłowali prezentować się w roli obrońców ludu i zapewniali, że nie ma powrotu do krwawej przeszłości w razie przejęcia przez nich władzy. Wybory parlamentarne przeprowadzone ostatecznie w dniach 23–28 maja 1993 odbyły się bez udziału Czerwonych Khmerów. Do rywalizacji przystąpiło 20 partii, ale faktycznie liczyły się tylko dwie – skupiająca rządzących komunistów Kambodżańska Partia Ludowa i grupująca sikhanoukowskich monarchistów partia FUNCINPEC. Czerwonym Khmerom – mimo zapowiedzi – nie udało się sparaliżować wyborów, w których udział wzięło 90% uprawnionych do głosowania. 45% głosujących opowiedziało się za monarchistami, a 38% za rządzącymi dotychczas komunistami. Po długich i trudnych negocjacjach w czerwcu 1993 obie te formacje powołały do życia rząd koalicyjny. Rząd ten miał dwóch premierów, którymi byli: syn Sihanouka książę Norodom Ranariddh i szef byłego rządu komunistycznego Hun Sen. We wrześniu 1993 parlament przyjął nową konstytucję, która przekształciła Kambodżę w monarchię konstytucyjną. Norodom Sihanouk został ogłoszony królem. Wejście w życie konstytucji oznaczało zakończenie w Kambodży misji pokojowej ONZ. Do połowy listopada 1993 oddziały błękitnych hełmów opuściły kraj. Wyniki wyborów z maja 1993 i dalsza ewolucja sytuacji politycznej pokazały, że Czerwoni Khmerowie nie mogą liczyć na ponowne przejęcie władzy. Postępowała marginalizacja tego ugrupowania, ich szeregi topniały, dziesiątkowane przez siły 172

rządowe, dezercje i choroby. Latem 1996 zawieszenie broni ogłosił Ieng Sary, przez lata najbliższy współpracownik Pol Pota. Po jego deklaracji uznającej rząd w Phnom Penh szeregi Czerwonych Khmerów opuściło blisko 10 tys. partyzantów. Z ciężko chorym na malarię Pol Potem pozostało już tylko około 2 tys. Ludzi. W końcu i oni zbuntowali się przeciwko swemu długoletniemu przywódcy. Pol Pot został uwięziony przez swych współ towarzyszy, którzy urządzili mu w dżungli pokazowy proces i obarczyli osobistą odpowiedzialnością za ludobójstwo w latach rządów Czerwonych Khmerów. Pozostający w swoistym areszcie w dżungli Pol Pot zmarł 16 kwietnia 1998. Trudna koegzystencja monarchistów i postkomunistów przetrwała do lipca 1997, kiedy w Kambodży nastąpiło przesilenie polityczne. 5 lipca 1997 w Phnom Penh wybuchły walki między oddziałami Narodoma Ranaviddha i wojskami Huu Sena. Po dwóch dniach walki zakończyły się zwycięstwem silniejszych militarnie postkomunistów i Huu Sen oświadczył, że książę Ranaviddh, który zbiegł do Francji, nie jest już premierem. Przebywający w Pekinie na leczeniu król Norodom Sihanouk uznał tę sytuację za niedopuszczalny zamach stanu. Podobną ocenę wyraziła społeczność międzynarodowa, w tym ONZ. Pod międzynarodową presją Huu Sen zdecydował się po wrócić na drogę demokracji i zezwolił na wybory parlamentarne. Wygrała je, zgodnie z oczekiwaniami, Kambodżańska Partia Ludowa Huu Sena, na którą głosowało 41% wyborców, podczas gdy na monarchistów Ranaviddha 31%. Obaj politycy w połowie listopada 1998 osiągnęli porozumienie i utworzyli rząd koalicyjny. Na jego czele stanął Huu Sen. (M.B.) KAMIENIEW LEW (1883–1936) – właściwe nazwisko Rosenfeld – działacz bolszewicki (*Bolszewicy). Jako student wydziału prawa Uniwersytetu Moskiewskiego związał się w 1901 z SDPRR, a po rozłamie w tej partii, z jej skrzydłem bolszewickim. Po rewolucji 1905 roku (*Rosyjska rewolucja) opuścił Rosję, by powrócić w 1914 z zadaniem objęcia kierownictwa nad frakcją bolszewicką w Dumie (*Duma Państwowa). Aresztowany w listopadzie tego roku, do rewolucji *lutowej przebywał na zesłaniu. Od marca 1917 należał do ścisłego kierownictwa bolszewickiego. Był wraz z *Zinowiewem przeciwnikiem leninowskiej (*Lenin) koncepcji powstania zbrojnego jesienią 1917; w ramach protestu złożył nawet przejściowo mandat członka KC, którym był od kwietnia 1917. W 1918 został przewodniczącym Moskiewskiej Rady Delegatów (był nim do 1926), a w rok później członkiem Biura Politycznego. W okresie choroby Lenina kierował partią wraz z Zinowiewem i *Stalinem, popierając tego ostatniego w jego walce z *Trockim. W latach 1922–26 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych. W połowie lat dwudziestych usiłował wraz z Zinowiewem i Trockim zorganizować opozycję wobec Stalina. W 1926 usunięty z wszystkich ważniejszych stanowisk był kolejno: ludowym komisarzem handlu, posłem *ZSRR we *Włoszech, dyrektorem Instytutu Marksa–Engelsa–Lenina. Trzykrotnie usuwany (1927, 1932, 1934) i dwukrotnie przyjmowany (1928, 1933) do WKP/b/ został ostatecznie w 1934 aresztowany. Za działalność antyradziecką skazano go w 1935 na 5 (później 10) lat więzienia. W lipcu 1936 Kamieniew został ponownie postawiony przed sądem w procesie przeciwko terrorystycznemu centrum trockistowsko-zinowiewskiemu (tzw. pierwszy proces moskiewski). Skazany na śmierć i stracony (*Wielka czystka). W 1988 został zrehabilitowany. (A.D.) KANADA – państwo w Ameryce Północnej (pow. 9,97 mln km2, ludność 30,2 mln w 1999). Jest drugim po Rosji krajem świata pod względem wielkości. W XVII wieku została skolonizowana przez Francję, a w XVIII wieku w wyniku wojny brytyjsko-francuskiej przeszła pod władzę *Wielkiej Brytanii. W 1867 Kanada uzyskała status dominium brytyjskiego. Zawsze jednak cieszyła się dużą niezależnością. Kanada uczestniczyła po stronie aliantów w *pierwszej i *drugiej wojnie światowej, wysyłając liczne wojska do Europy. W 1931 stała się niepodległym dominium w ramach *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1982 Kanada ostatecznie potwierdziła swoją pełną suwerenność państwową, wprowadzając w życie własną konstytucję. Z formalnego punktu widzenia kraj jest monarchią konstytucyjną o parlamen-tarnym systemie rządów. Głową państwa pozostaje monarcha brytyjski, którego reprezentuje gubernator generalny. W praktyce władza należy jednak do rządu kierowanego przez premiera. Premierem zostaje przywódca partii politycznej, która zwyciężyła w wyborach. Z kolei władza ustawodawcza spoczywa w gestii dwuizbowego parlamentu, składającego się z Izby Gmin (wyłanianej co 5 lat w wyborach powszechnych) oraz Senatu (jego członkowie mianowani są przez gubernatora generalnego). Życie polityczne upływa pod znakiem dominacji dwóch partii – Partii PostępowoKonserwatywnej (PCP) i Narodowej Liberalnej Federacji Kanady (NLFC). Z szeregów tych partii rekrutowali się wszyscy XX-wieczni premierzy kanadyjscy. Wybory parlamentarne z 1994 przyniosły jednak dość niespodziewanie całkowitą klęskę rządzącym od kilku lat konserwatystom. Partia ta wprowadziła do parlamentu tylko dwóch posłów, co grozi jej marginalizacją polityczną. Kanada jest państwem federacyjnym, a w jej skład wchodzi 10 prowincji cieszących się sporą autonomią: Alberta, Brytyjska Kolumbia, Manitoba, Nowy Brunszwik, Nowa Funlandia, Nowa Szkocja, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, *Quebec i Saskatchewan. Od wielu lat francuskojęzyczna prowincja Quebec znajduje się w konflikcie z resztą kraju, co 173

jest skutkiem panujących w niej tendencji separatystycznych. Niektóre radykalne środowiska quebeckie stawiają nawet postulat oderwania Quebecu od Kanady i proklamowania samodzielnego państwa. Kanada jest członkiem założycielem *NATO. 2 lutego 1998 Kanada jako pierwsze państwo członkowskie Sojuszu oficjalnie ratyfikowało dokumenty o przyjęciu do NATO Polski, Czech i Węgier. W swej polityce zagranicznej opiera się na idei bliskiej współpracy i przyjaźni ze *Stanami Zjednoczonymi oraz Wielką Brytanią. Kraj odgrywa bardzo znaczącą rolę na arenie międzynarodowej, aktywnie uczestnicząc w rozwiązywaniu problemów politycznych i wysyłając swych żołnierzy w ramach misji pokojowych *ONZ w zapalne rejony świata. Kanada jest krajem wysoko rozwiniętym, a jej dochód narodowy na głowę mieszkańca należy do najwyższych w świecie. (M.B.) KAPPA PUCZ 1920 – nieudana próba prawicowego przewrotu w Republice Weimarskiej, podjęta w dniach 13–17 marca 1920. W październiku 1919, z inicjatywy wysokiego pruskiego urzędnika Wolfganga Kappa, powstała organizacja Narodowe Zjednoczenie (Nationale Vereinigung), która postawiła sobie za cel odsunięcie od władzy socjaldemokratów i ustanowienie w *Niemczech prawicowej dyktatury, zdolnej do przezwyciężenia kryzysu politycznego państwa spowodowanego postanowieniami traktatu *wersalskiego oraz działaniami komunistów (*Komunizm). W NV znalazło się wielu wojskowych (m.in. generał Erich Ludendorff i generał Walther Lüttwitz) oraz działaczy partii nacjonalistycznych. Próba rozwiązania przez rząd ochotniczej brygady marynarzy (Freikorps Marinebrigade) Hermanna Ehrhardta, na której pomoc liczyli zamachowcy, ujawnienie przygotowywanego puczu przez policję oraz pozbawienie generała Lüttwitza funkcji komendanta wojskowego *Berlina, skłoniły przywódców NV do natychmiastowego działania. 13 marca pięciotysięczna Marinebrigade wkroczyła do Berlina. Ponieważ wojsko odmówiło walki z puczysta mi, rząd i prezydent Friedrich Ebert uciekli do Stuttgartu. Kapp, który objął urząd kanclerza, zawiesił swobody demokratyczne i przystąpił do formowania rządu. Pucz poparła część sił prawicowych w północnych i wschodnich Niemczech. Jednak zdecydowana większość partii politycznych i korpusu oficerskiego, a przede wszystkim społeczeństwo, wystąpiły przeciw zamachowcom. Już 14 marca kraj ogarnął strajk generalny, który komuniści próbowali następnie w Zagłębiu Ruhry przekształcić w zbrojne powstanie. W kilku miastach doszło do walk ulicznych. W konsekwencji złej organizacji i braku szerszego poparcia 17 marca pucz załamał się. Kapp i Lüttwitz zbiegli do *Szwecji, a 18 marca rząd powrócił do stolicy. Pucz był jednym z przejawów słabości systemu politycznego Republiki Weimarskiej, ujawnił też dwuznaczną postawę armii wobec ustroju demokratycznego (*Weimarski syndrom). (A.D.) KARAIBSKI KRYZYS 1962 – konflikt między *ZSRR a *Stanami Zjednoczonymi związany z zainstalowaniem radzieckich rakiet na terytorium Kuby. Po nieudanej inwazji w Zatoce *Świń (1961), Fidel *Castro przyspieszył proces przemian socjalistycznych na Kubie, z czym wiązało się stałe poszerzanie współpracy z ZSRR i jego krajami satelickimi (*Radziecki blok). Podczas pobytu na początku lipca 1962 w Moskwie kubańskiej delegacji wojskowej na czele z Raulem Castro, podjęto przypuszczalnie ostateczną decyzję o udzieleniu pomocy militarnej rewolucyjnej Kubie. W końcu lipca tego roku na Kubę zaczęły przybywać pierwsze dostawy radzieckiej broni strategicznej. Według szacunków wywiadu amerykańskiego, do połowy października 1962 około sto radzieckich statków dostarczyło na Kubę m.in.: 42 wyrzutnie rakiet balistycznych ziemia-ziemia średniego zasięgu (do 1100 mil), 144 wyrzutnie rakiet ziemia-powietrze (SAM), 42 myśliwce bombardujące IŁ-28 oraz 42 myśliwce MIG-21. Równocześnie na Kubę przybyło około 22 tys. radzieckich żołnierzy i techników. 4 września prezydent John F. *Kennedy – nie znający jeszcze szczegółów radzieckich dostaw na Kubę – oświadczył, iż USA nie zgodzą się nigdy na rozmieszczenie na tej wyspie rakiet ziemiaziemia, ani jakiejkolwiek innej strategicznej broni ofensywnej. W kilka dni później ambasador ZSRR w Waszyngtonie A. Dobrynin zapewnił Roberta Kennedy’ego – brata prezydenta USA, iż na Kubie nie zostaną zainstalowane rakiety ziemia-ziemia. 12 września ukazało się w tej sprawie oświadczenie agencji TASS stwierdzające m.in.: „Związkowi Radzieckiemu nie jest potrzebne przemieszczenie znajdujących się w jego posiadaniu środków dla odparcia agresji, dla kontruderzenia, do jakiegokolwiek kraju, na przykład na Kubę”. Równocześnie specjaliści radzieccy – korzystając ze sprzyjających warunków atmosferycznych – kontynuowali na Kubie montaż wyrzutni rakiet balistycznych. 15 października, po po prawie pogody, amerykański samolot zwiadowczy U-2 sfotografował zbudowane już wyrzutnie rakiet ziemia-ziemia, które znajdowały się w rejonie San Cristobal – kilkadziesiąt kilometrów na południowy-zachód od Hawany. W kierownictwie USA doszło w następnych dniach do dramatycznej dyskusji na temat sposobu reakcji na radziecką prowokację. Radykałowie na czele z Deanem Achesonem proponowali zmasowany atak powietrzny na wyrzutnie. Umiarkowani (Robert Kennedy, Robert McNamara) opowiadali się natomiast za zastosowaniem wojskowej blokady Kuby. W tym samym czasie Rosjanie – nie wiedząc jeszcze o amerykańskim odkryciu – 174

nadal zapewniali USA o nieobecności na Kubie radzieckich rakiet. 18 października minister spraw zagranicznych ZSRR Andriej *Gromyko potwierdził to w rozmowie z prezydentem Kennedym. Wreszcie 22 października prezydent USA w przemówieniu telewizyjnym poinformował naród amerykański o zaistniałej sytuacji, nazywając wcześniejsze twierdzenia Gromyki kłamstwem. Kennedy zapowiedział też wprowadzenie z dniem 24 października kwarantanny na wodach otaczających Kubę. 183 amerykańskie okręty wojenne rozpoczęły tego dnia blokadę wyspy, rewidując wszystkie statki płynące na Kubę. Dwadzieścia radzieckich transportowców z kolejną partią sprzętu wojskowego zatrzymało się tuż przed linią graniczną obszaru kwarantanny. Siły nuklearne USA i ZSRR postawione zostały w stan najwyższej gotowości. Dowództwo amerykańskich sił zbrojnych rozpoczęło przygotowania do inwazji wyspy, w której uczestniczyć miało 340 tys. żołnierzy. 24 października rząd ZSRR zaprotestował przeciw blokadzie Kuby i po raz kolejny oświadczył, iż na wyspie nie ma nuklearnej broni ofensywnej. W Armii Radzieckiej wstrzymano urlopy i demobilizację starszych roczników, a na Kubę udał się członek najwyższych władz KPZR A. Mikojan. 25 października Kennedy wysłał do Moskwy depeszę zawierającą żądanie przywrócenia na Kubie stanu poprzedniego, czyli wycofania rakiet. 26 października Nikita *Chruszczow przesłał odpowiedź, w której proponował USA przerwanie blokady i oficjalne zobowiązanie się do nieinterwencji na Kubie. W zamian obiecywał demontaż rakiet. Tego samego dnia jeden z amerykańskich samolotów zwiadowczych został zestrzelony nad Kubą przez radziecką rakietę przeciwlotniczą. Spowodowało to nasilenie przez dowództwo armii USA presji na prezydenta w celu natychmiastowego rozpoczęcia ataku na wyspę. Rankiem 27 października Chruszczow przesłał Kennedy’emu drugi list, w którym do dotychczasowych żądań dołączył kolejne – USA miały usunąć z terenu Turcji rakiety średniego zasięgu Jupiter. Był to najbardziej krytyczny moment w trakcie kryzysu karaibskiego. Kennedy zignorował nowe żądanie Moskwy (zostało ono jednak w późniejszym terminie spełnione) i odpowiedział pozytywnie na pierwszy list Chruszczowa, zapewniając, iż nie dojdzie do inwazji na Kubę, jeśli Rosjanie usuną z jej terytorium broń ofensywną. 28 października Chruszczow wyraził zgodę na demontaż wyrzutni oraz na inspekcję i obserwację amerykańską w czasie operacji ich wywożenia z Kuby. Takie rozwiązanie kryzysu wywołało negatywną reakcję F. Castro i doprowadziło do przejściowego ochłodzenia stosunków radziecko-kubańskich. Kryzys karaibski był najpoważniejszym konfliktem radzieckoamerykańskim, który postawił świat w obliczu wojny nuklearnej. Przyczynił się do wzrostu popularności Kennedy’ego, natomiast osłabił pozycję Chruszczowa, któremu przedstawiono – w dwa lata później, kiedy odsuwano go od władzy – zarzut awanturnictwa w polityce zagranicznej. Konsekwencją kryzysu było też utrwalenie na Kubie komunistycznego rządu F.Castro, któremu przestała zagrażać bezpośrednia ingerencja amerykańska. (A.D.) KARTA 77 – czechosłowackie ugrupowanie opozycyjne przeciwstawiające się systemowi komunistycznemu (*Komunizm). Karta 77 została utworzona 1 stycznia 1977 jako ruch obrony praw człowieka. Deklarację założycielską Karty 77 podpisały 243 osoby. Każdego roku Karta 77 spośród swoich sygnatariuszy wyłaniała trzech rzeczników, którzy ogłaszali jej deklaracje polityczne. Vaclav *Havel, uczestnik Karty 77, w swoim bardzo znanym eseju z 1978 SIŁA BEZSILNYCH pisał, że ugrupowanie to jest „wspólnotą, która a priori pozostaje otwarta dla każdego i w której nikomu a priori nie wyznacza się podrzędnej pozycji”. W okresie 1977–87 Karta 77 opublikowała 443 dokumenty poświęcone rozmaitym aspektom życia politycznego, społecznego i kulturalnego Czechosłowacji, a także podjęła 591 interwencji w obronie prześladowanych ludzi, których jedyną winą było to, że inaczej myśleli. Uczestnicy organizacji podlegali silnym represjom ze strony władz. W okresie pierwszych 10 lat istnienia Karty 77, 13 spośród 29 jej rzeczników trafiło do więzienia i byli oni skazani łącznie na 39 lat pozbawienia wolności. W kwietniu 1978 pod auspicjami Karty 77 został utworzony Komitet Obrony Ludzi Niesłusznie Represjonowanych (VONS), który stał się instytucją wielce zasłużoną w odsłanianiu prawdziwego oblicza systemu totalitarnego. Na początku 1980 Karta 77 miała 1017 sygnatariuszy. Ugrupowanie czechosłowackiej opozycji nawiązało ścisłe kontakty z podobnymi organizacjami działającymi w innych krajach Europy Wschodniej. Szczególnie bliskie związki łączyły Kartę 77 z polskim Komitetem Samoobrony Społecznej KOR i później ruchem *Solidarność. Fundamentalnym założeniem Karty 77 była pokojowa walka ze wszelkimi przejawami totalitaryzmu. Havel pisał, że komunizm jest dyktaturą opierającą się na powszechnym kłamstwie i ideologicznej mistyfikacji. Stąd też najdoskonalszą opozycją wobec komunizmu miała być ludzka godność oraz życie wprawdzie, co stanowiło ową siłę bezsilnych, do której odwoływała się Karta 77. Długotrwałe zmaganie się tej organizacji z komunistyczną władzą znalazło swój epilog w historycznych wydarzeniach 1989, które doprowadziły do obalenia komunizmu w Czechosłowacji. W styczniu 1989 Karta 77 razem z 4 innymi ugrupowaniami opozycyjnymi zorganizowała w Pradze serię demonstracji dla uczczenia 20 rocznicy samospalenia się Jana Palacha, który w 1969 uczynił to w 175

proteście przeciwko zdławieniu *Praskiej Wiosny i obecności w kraju wojsk radzieckich. Manifestacje te zostały brutalnie rozpędzone przez siły policyjne. 16 osób odniosło rany, a 516 trafiło do więzienia, w tym Havel. U schyłku czerwca Karta 77 opublikowała dokument KILKA ZDAŃ, w którym podkreślono konieczność radykalnych zmian w kraju, domagając się demokracji, pluralizmu i tolerancji. W ciągu kilku dni dokument ten podpisało 2000 osób. Następna konfrontacja między Kartą 77 a komunistyczną władzą miała miejsce 21 sierpnia w 21 rocznicę zdławienia Praskiej Wiosny, kiedy to w kilku miastach doszło do masowych demonstracji. W Pradze siły bezpieczeństwa aresztowały 370 osób. Kolejne manifestacje odbyły się 28 października w 71 rocznicę proklamowania niepodległej Czechosłowacji. Punktem kulminacyjnym tych protestów były wydarzenia z listopada, które przeszły do historii pod nazwą *aksamitnej rewolucji. Stanowiła ona radykalny zwrot w historii nie tylko Karty 77, ale w ogóle Czechosłowacji, bowiem w jej wyniku usunięta została dyktatura, która 41 lat rządziła krajem. Począwszy od 17 listopada, przez kolejnych 12 dni setki tysięcy osób demonstrowało na ulicach Pragi swe przywiązanie do demokracji, a działacze Karty 77 byli animatorami tych wydarzeń i równocześnie bohaterami narodowymi w ocenie manifestujących tłumów. 19 listopada Karta 77 razem z kilkoma innymi mniejszymi ugrupowaniami opozycyjnymi utworzyła Forum Obywatelskie (Občanskie Forum), a na Słowacji jego odpowiednikiem zostało Społeczeństwo Przeciw Przemocy (Verejnost Proti Nasili). 29 grudnia weteran opozycji Vaclav Havel został wybrany prezydentem Czechosłowacji. W pierwszych demokratycznych wyborach powszechnych z czerwca 1990, oba ugrupowania odwołujące się do dziedzictwa Karty 77 uzyskały wspólnie ponad 50% głosów. Karta77 została oficjalnie rozwiązana w 1992. (M.B.) KARTA ATLANTYCKA *ATLANTYCKA KARTA 1941 KASZMIR – terytorium będące obiektem sporu indyjsko-pakistańskiego. Po uzyskaniu w 1947 niepodległości przez Indie (*Indii niepodległość) i Pakistan, natychmiast pojawił się problem przynależności państwowej Kaszmiru. 80% jego ludności stanowili muzułmanie, którzy pragnęli połączenia z Pakistanem. Wyznający hinduizm maharadża Kaszmiru Hari Singh ciążył natomiast ku Indiom. W październiku 1947 w Kaszmirze wybuchła muzułmańska rebelia, której uczestnicy proklamowali świętą wojnę oraz zapowiedzieli przyłączenie tego obszaru do Pakistanu. 24 października, kiedy powstańcy byli już niespełna 30 km od stolicy Kaszmiru Srinagaru, maharadża zaapelował do rządu indyjskiego o pomoc. Do Kaszmiru weszły silne wojska indyjskie, które uderzyły na powstańców. Na pomoc tym ostatnim pospieszyły oddziały pakistańskie. Rozgorzały krwawe indyjsko-pakistańskie walki, które, jak się miało okazać, trwały 14 miesięcy. 1 stycznia 1949 pod auspicjami *ONZ został pod pisany rozejm, ustanawiający dotychczasową linię frontu w Kaszmirze faktyczną granicą indyjsko-pakistańską. W posiadaniu Indii znalazło się dwie trzecie obszaru Kaszmiru, zaś Pakistan otrzymał jedną trzecią. Kaszmir ponownie stał się terenem wojny indyjsko-pakistańskiej w 1965. 9 kwietnia dwa indyjskie posterunki wojskowe zostały ostrzelane przez pakistańską artylerię. Do końca czerwca trwały walki, choć nie na wielką skalę. Wówczas to, po mediacji rządu brytyjskiego, udało się wynegocjować przerwanie ognia. Niespodziewanie, znacznie silniejsze walki wybuchły ponownie na początku sierpnia. Obie strony oskarżały się o pogwałcenie rozejmu. Ciężkie starcia trwały do 23 września, kiedy to pod naciskiem Rady Bezpieczeństwa ONZ Indie i Pakistan podpisały kolejne zawieszenie broni. W wyniku działań Pakistan utracił pewne obszary w Radżastanie i Kaszmirze. Na dodatek Hindusi zdobyli strategicznie ważne terytorium pakistańskie w pobliżu Sialkotu. Według oficjalnych danych straty indyjskie w wojnie 1965 wyniosły 2,2 tys. zabitych, 7,6 tys. rannych i 1,5 tys. zaginionych. Szacuje się, iż straty pakistańskie były podobne. Wojnę formalnie zakończył układ pokojowy podpisany przez Indie i Pakistan 11 stycznia 1966 w Taszkiencie. W maju 1984 doszło do poważnych starć i pojedynków artyleryjskich między oddziałami indyjskimi i pakistańskimi w okolicy lodowca Sianchin w Kaszmirze. W 1985 z kolei samoloty pakistańskie zbombardowały indyjskie pozycje wojskowe w rejonie lodowca, a później miały miejsce zacięte walki powietrzne. Do chwili obecnej Kaszmir jest obszarem wielce niespokojnym. Zdecydowana większość jego mieszkańców opowiada się za zjednoczeniem z Pakistanem, bądź za proklamowaniem niepodległego państwa kaszmirskiego. W styczniu 1990 w Kaszmirze wybuchło antyindyjskie powstanie. Separatyści kaszmirscy przystąpili do walki partyzanckiej z wojskami indyjskimi. Często atakowane były posterunki wojskowe i policyjne, dochodzi także do demonstracji antyrządowych w miastach. Na to wszystko władze indyjskie odpowiadały ostrymi represjami. Szacuje się, że od stycznia 1990 walki w Kaszmirze pochłonęły ponad 15 tys. ofiar śmiertelnych. Do kolejnego poważnego zaognienia sytuacji w Kaszmirze doszło w 1999, co w konsekwencji zagroziło wybuchem otwartej wojny między Indiami a Pakistanem. W połowie maja 1999 ponad 600 doskonale uzbrojonych separatystów kaszmirskich – wśród których zdaniem władz indyjskich znajdowali się również pakistańscy wojskowi, czemu Pakistan zdecydowanie zaprzeczał – przekroczyło linię 176

demarkacyjną i okopało się po indyjskiej stronie Kaszmiru. Rozpoczęli ataki rakietowe na indyjskie konwoje wojskowe i próbowali przejąć kontrolę nad jedną ze strategicznych dróg w rejonie. W odpowiedzi Indie przystąpiły do intensywnego ostrzału artyleryjskiego pozycji separatystów. Gdy nie przyniosło to oczekiwanych rezultatów, po dwóch tygodniach Indie skierowały do walki lotnictwo. Pakistan niebawem oskarżył Indie o to, że ich samoloty naruszają pakistańską przestrzeń powietrzną. 27 maja pakistańska obrona przeciwlotnicza zestrzeliła dwa indyjskie myśliwce. Indie i Pakistan przystąpiły do intensywnej wymiany ognia artyleryjskiego. Zaniepokojona społeczność międzynarodowa wezwała obie strony do wstrzymania ognia. *Stany Zjednoczone wywarły silną presję na Pakistan, aby doprowadził do wycofania partyzantów z Kaszmiru. Indie i Pakistan nawiązały wreszcie dialog na poziomie politycznym i wojsko wym. 11 lipca osiągnięto porozumienie przewidujące wycofanie się oddziałów separatystów z zajmowanych przez nich pozycji. Indie ze swej strony obiecały, że nie będą atakować wycofujących się partyzantów, o ile zakończą oni ewakuację do 16 lipca. Termin ten został dotrzymany. Walki w Kaszmirze od maja do lipca 1999 – według danych indyjskich – przyniosły śmierć 670 żołnierzom pakistańskim, 150 separatystom i 327 żołnierzom indyjskim. (M.B.) KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA – składowa część nauczania Kościoła katolickiego, przynosząca zbiór moralnych ocen zjawisk życia społecznego z wykluczeniem ich strony technicznej. Na jej oznaczenie używa się również zamiennie takich określeń jak: nauka społeczna Kościoła, nauczanie społeczne Kościoła, wskazania społeczne Kościoła, katolicka etyka społeczna. To nauka, która istniała w Kościele od początku, jako konsekwencja wynikającej z Ewangelii wizji człowieka, przeznaczonego do życia wspólnotowego i społecznego. W ujęciu nowoczesnym ukształtowała się jednak w XIX wieku, w dobie odrodzenia filozofii tomistycznej oraz rozwoju katolicyzmu społecznego. Nauka społeczna Kościoła ma zarówno wymiar moralny i pastoralny, jak i charakter teoretyczny i praktyczny. Jest bowiem refleksją nad rzeczywistością społeczną w świetle Objawienia i prawa naturalnego oraz ukierunkowywaniem wiernych, aby w życiu społecznym nie zapominali o miłości i solidarności. Ustala także zasady moralne życia społecznego i wskazuje na możliwość ich praktycznego zastosowania. Nie formułuje natomiast żadnych programów czy ideologii politycznych, konstruowanych z myślą o władzy. Jest po prostu moralnością społeczną. Stąd też jej zasady są do pogodzenia z różnymi realizacjami systemowymi, o ile te są zgodne z chrześcijańską koncepcją człowieka i społeczeństwa. Nie zawsze jednak i nie wszyscy tak oceniali katolicką naukę społeczną. Przedstawiciele rozmaitych kierunków i doktryn politycznych widzieli w niej i przedstawiali ją czy to jako eklektyczną doktrynę społeczno-polityczną pośrednią między liberalizmem a socjalizmem, czy pewnego rodzaju odmianę tzw. burżuazyjnych doktryn liberalnych, czy wreszcie – wersję katolickiego socjalizmu. Tego typu stanowiska nie uwzględniały faktu, iż Kościół zajmuje pozycję transcendentną wobec doktryn społeczno-ekonomicznych, a jego nauczanie społeczne spoczywając na innym planie – jest wykładem prawd i reguł dotyczących moralnych aspektów życia społecznego, wyprowadzonych z prawa naturalnego i prawa objawionego. W historii wykształciły się różne formy nauki społecznej Kościoła. Należą do nich: encykliki, listy apostolskie, przemówienia, orędzia, uchwały soborów i synodów oraz refleksja teoretyczna uczonych, myślicieli i działaczy katolickich. Dlatego wyróżnia się tak zwane nauczanie odgórne i oddolne bądź nurt oficjalny i nieoficjalny. W nurcie oficjalnym pierwszoplanowa rola przypada encyklikom społecznym papieży. Pierwszą tego rodzaju encykliką było RERUM NOVARUM Leona XIII z 15 maja 1891. Wszystkie kolejne encykliki społeczne były z reguły ogłaszane w jej rocznicę. Nauka społeczna Kościoła odczytując rzeczywistość społeczną ocenianą w świetle prawa moralnego oraz wskazując na naprawę stosunków społecznych – przypomina podstawowe zasady organizacji życia społecznego. Zasady owe wyprowadzane są z przyjętej przez Kościół katolicki arystotelesowsko-tomistycznej tezy, iż człowiek jest z natury istotą społeczną. Z tej też przyczyny dwie tendencje życia społecznego: od osoby ludzkiej do dobra wspólnego i od dobra wspólnego do osoby ludzkiej, stanowią fundament katolickich zasad społecznych, a mianowicie: solidarności, pomocniczości, sprawiedliwości społecznej, miłości społecznej, prymatu osoby, praw człowieka, wolności, prawdy, równości i dialogu, kompromisu i demokracji. Nauka społeczna Kościoła odznacza się 3 cechami – niezmiennością, rozwojowością i ewolucyjnością. Jest to bowiem nauka stała w swych zasadach i kryteriach ocen oraz zarazem nauka nowa, ponieważ podlega zmianom dyktowanym przez rozwój życia społecznego. Zmianie uległ również charakter nauki społecznej Kościoła, przede wszystkim jeśli idzie o papieskie encykliki społeczne, które od modelu doktrynalnego i statycznego przeszły do modelu pastoralnego i dynamicznego, co zainicjował *Jan XXIII. Przemiana w tym zakresie polegała na odejściu od formułowania konkretnych ideałów ustrojowych na rzecz położenia nacisku na konieczność przestrzegania zasad moralności chrześcijańskiej. (B.B.) KATYŃ – miejscowość w Rosji, położona 14 kilometrów na zachód od Smoleńska, w rejonie której NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) wymordowała w kwietniu i maju 1940 około 4200 polskich 177

oficerów i podchorążych, wziętych do niewoli po agresji radzieckiej na Polskę 17 września 1939 (*Wojna obronna Polski). Byli oni wcześniej więzieni w obozie w Kozielsku, jednym z trzech największych obozów internowania polskich oficerów (w Starobielsku zgromadzono ok. 3900 oficerów i podchorążych, zaś w Ostaszkowie około 5500 oficerów i żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, żandarmerii oraz policji). Także jeńcy z pozostałych dwóch obozów zostali w 1940 zamordowani na polecenie najwyższych władz radzieckich. Miejsce ich kaźni stało się znane dopiero w 1990: jeńców ze Starobielska zabijano w charkowskiej siedzibie NKWD i grzebano w pobliskim lesie, natomiast zgromadzonych w Ostaszkowie zgładzono najprawdopodobniej w pobliżu Miednoje (obwód twerski). 13 kwietnia 1943 Niemcy ogłosili o odnalezieniu na okupowanym terytorium radzieckim, pod Katyniem, zwłok polskich oficerów zamordowanych przez NKWD. Władze *ZSRR zdecydowanie zaprzeczyły, oskarżając nazistów o popełnienie tej zbrodni, a 25 kwietnia tego roku – wykorzystując fakt zwrócenia się Rządu Polskiego na Uchodźstwie do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie z prośbą o zbadanie sprawy (uczynili to także Niemcy) – zerwały z nim stosunki dyplomatyczne. Przebywająca w Katyniu w 1943, powołana przez Niemców, komisja międzynarodowa oraz przybyła tam Komisja Techniczna Polskiego Czerwonego Krzyża, stwierdziły odpowiedzialność władz radzieckich za zamordowanie 4200 ekshumowanych wojskowych. Po zajęciu Katynia przez oddziały Armii Czerwonej, ZSRR powołał własną komisję dla zbadania odpowiedzialności za masowy mord. 24 stycznia 1944 komisja ta opublikowała sprawozdanie stwierdzające, że wnioski ...”co do zastrzelenia polskich jeńców przez Niemców w jesieni 1941 roku zostały całkowicie potwierdzone przez istotne dowody i dokumenty wydobyte z grobów katyńskich”. Rosjanie włączyli zarzut odpowiedzialności hitlerowców za zbrodnię katyńską do aktu oskarżenia w procesie *norymberskim, jednak w jego trakcie okazało się, że nie są w stanie przedstawić wiarygodnych dowodów obciążających Niemców. Ostatecznie w wydanych 30 września 1946 wyrokach końcowych nie było ani słowa o sprawie Katynia. W 1951 Kongres *USA powołał komisję, która miała za zadanie zbadanie odpowiedzialności za mord katyński. Jej raport opublikowany 2 lipca 1952 stwierdzał, że ...”dowody związane z pierwszą fazą dochodzeń potwierdzają definitywnie i nieodparcie, że radziecki NKWD dokonał masakry oficerów polskiej armii w lesie Katynia, niedaleko Smoleńska, w Rosji, nie później niż na wiosnę 1940 roku”. Przez cały okres istnienia *Polski Ludowej władze komunistyczne podtrzymywały radziecką wersję wydarzeń w Katyniu, starając się równocześnie ograniczyć do minimum informacje o tej sprawie. Oskarżanie ZSRR o popełnienie zbrodni katyńskiej było uważane za wystąpienie o charakterze opozycyjnym. Do odpowiedzialności za zamordowanie polskich oficerów władze radzieckie przyznały się oficjalnie dopiero 13 kwietnia 1990. W październiku 1992 władze rosyjskie przekazały Polsce kopię decyzji Ławrientija *Berii z 5 marca 1940 (zatwierdzonej przez *Stalina, Woroszyłowa, *Mołotowa i Mikojana) zawierającej polecenie bezzwłocznego rozstrzelania 25700 oficerów i osób cywilnych polskiego pochodzenia. (A.D.) KBWE *KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIEKE KKONEN URHO KALEVA (1900–1986) – fiński polityk i mąż stanu, dwukrotny premier Finlandii (1950– 1953; 1954–1956), a także wieloletni prezydent tego kraju (1956–81). Ukończył prawo na Uniwersytecie Helsińskim w 1928, zaś w 1936 uzyskał doktorat z prawa cywilnego. W latach dwudziestych związał się z ruchem agrarnym (*agraryzm). Z ramienia Partii Agrarnej (przemianowanej później na Partię Centrum) przez 20 lat zasiadał w parlamencie (1936–56). W 1940 był jednym z dwóch członków parlamentu, którzy głosowali przeciwko jakimkolwiek ustępstwom terytorialnym Finlandii na rzecz *ZSRR (*Fińsko-radziecka wojna). W 1943 Kekkonen, przekonany o przegranej *Niemiec, zaczął opowiadać się za przyjęciem przez Finlandię polityki życzliwej neutralności wobec ZSRR, upatrując w tym jedyny sposób zachowania fińskiej suwerenności (tzw. finlandyzacja). W swej karierze politycznej Kekkonen pełnił wiele parlamentarnych i ministerialnych funkcji. Wreszcie w 1950, za prezydentury Juho Kusti Paasikiviego, został po raz pierwszy premierem na okres trzech lat, zaś w 1954 ponownie objął to stanowisko na okres dwóch lat. Przez cały ten czas Kekkonen wspierał Paasikiviego, realizując politykę przyjaznej neutralności Finlandii w stosunku do jej sąsiada ZSRR (tzw. linia Paasikivi-Kekkonen). 15 marca 1956 Kekkonen został wybrany przez zgromadzenie elektorów prezydentem. Wybór ten był ponawiany w 1962, 1968, 1973 i 1978. Urząd prezydenta sprawował do 1981, kiedy to z powodów zdrowotnych przekazał swe obowiązki ówczesnemu premierowi Mauno Koivisto. Zmarł 31 sierpnia 1986 w Helsinkach. Od początku lat dziewięćdziesiątych Finlandia zaczęła odchodzić od polityki przyjaznej neutralności wobec Związku Radzieckiego, co w praktyce oznaczało tzw. dekekkonizację kraju. Obecnie w Finlandii ukazuje się wiele publikacji krytycznie oceniających sylwetkę polityczną Kekkonena, któremu zarzuca się powiązania nie tylko z radziecką elitą władzy, ale również z radzieckimi służbami specjalnymi. (B.B.) 178

KENNEDY JOHN FITZGERALD (1917–1963) – amerykański polityk, 35 prezydent *Stanów Zjednoczonych, sprawujący ten urząd w latach 1961–63. Urodził się w Brooklinie w stanie Massachusetts we wpływowej i bogatej rodzinie katolickiej pochodzenia irlandzkiego. W 1938 przez pół roku był sekretarzem swego ojca Josepha Patricka Kennedy’ego (1888–1969), kiedy ten pełnił obowiązki ambasadora USA w *Wielkiej Brytanii. W 1940 Kennedy uzyskał dyplom z nauk politycznych na prestiżowym Uniwersytecie Harvarda. Jego praca dyplomowa poświęcona analizie nieprzygotowania Wielkiej Brytanii do *drugiej wojny światowej ukazała się w formie książkowej pt. WHY ENGLAND SLEPT, odnosząc znaczący sukces wydawniczy. Jesienią 1941 Kennedy wstąpił do marynarki wojennej, a w dwa lata później wysłano go na Południowy Pacyfik, gdzie uczestniczył w walkach z Japończykami (*Druga wojna światowa) jako dowódca torpedowca. W 1943 w jednej z potyczek z wrogiem jego okręt uległ zatopieniu, a on sam odniósł bardzo poważne obrażenia. Z uzyskanym wysokim odznaczeniem za odwagę na krótko wrócił na leczenie do kraju, by potem na własne życzenie ponownie znaleźć się w służbie czynnej. W 1946 Kennedy, kandydujący jako przedstawiciel Partii Demokratycznej, uzyskał mandat w Izbie Reprezentantów, który potem odnawiał trzykrotnie. Występując na forum Kongresu dał się poznać jako przedstawiciel lewicowego (*Lewica i prawica) skrzydła demokratów. Widział konieczność stworzenia lepszych warunków pracy, powiększenia świadczeń socjalnych oraz rozwoju budownictwa publicznego. W polityce zagranicznej opowiadał się za twardą postawą wobec *komunizmu i krytykował administrację prezydenta Harry *Trumana za dopuszczenie do opanowania przez komunistów Chin. Z każdym rokiem Kennedy stawał się coraz bardziej wpływowym kongresmanem, a wielu sądziło, iż niebawem obejmie funkcję speakera (przewodniczącego) Izby Reprezentantów. W swoim okręgu wyborczym nie miał liczących się rywali. Tymczasem w 1952 Kennedy postanowił sprawdzić się w trudnej i nie pewnej walce o fotel senatorski ze stanu Massachusetts, a jego konkurentem był popularny polityk Henry Cabot Lodge, którego akcję wyborczą wspierał sam republikański kandydat na prezydenta generał Dwight D. *Eisenhower. Po brawurowej kampanii, w którą zaangażowana była cała rodzina Kennedych, John Kennedy pokonał rywala różnicą 70 tys. głosów i zasiadł w Senacie. 12 września 1953 Kennedy poślubił słynącą z urody Jacqueline Lee Bouvier (1929–94). W Senacie – podobnie jak wcześniej w Izbie Reprezentantów – szybko zyskał uznanie i cieszył się reputacją błyskotliwego polityka. Wyborcy cenili go za to, iż wielką wagę przykładał do utrzymywania bliskich kontaktów z nimi i w Waszyngtonie zawsze gotów był reprezentować ich interesy. W 1956 Kennedy – z pomocą T. Sorensena – opublikował książkę PROFILES IN COURAGE, w której przedstawiał sylwetki ośmiu wybitnych amerykańskich przywódców politycznych słynących z odwagi przekonań. Za pracę tę uzyskał literacką nagrodę Pulitzera. Był już wtedy jednym z najwybitniejszych polityków Partii Demokratycznej i niewiele zabrakło, aby w 1956 ubiegał się o wiceprezydenturę u boku demokratycznego kandydata Adlaia E. Stevensona. W 1958 ponownie zapewnił sobie miejsce w Senacie. W styczniu 1960 Kennedy oficjalnie oznajmił, że będzie zabiegał o nominację prezydencką demokratów. Uzyskał ją następnie, wykazując w prawyborach swoją wyższość nad Hubertem H. Humpureyem i Lyndonem B. *Johnsonem. Jako oficjalny nominat Partii Demokratycznej ogłosił program Nowych Rubieży (New Frontiers), obiecując w razie zwycięstwa podjęcie konsekwentnych działań na rzecz zwiększenia dobrobytu Amerykanów. Zapowiadał też stanowcze przeciwstawienie się komunizmowi przez rozbudowę amerykańskiego potencjału militarnego. Młody, charyzmatyczny i dynamiczny Kennedy potrafił zjednywać sobie wyborców, choć jego republikański przeciwnik Richard *Nixon również był postacią bardzo popularną. W efekcie w 1960 rozegrała się jedna z najbardziej zaciętych w historii USA batalii o prezydenturę. Kennedy pokonał Nixona różnicą jedynie 118550 głosów. W styczniu 1961 zasiadł w Białym Domu jako 35 prezydent Stanów Zjednoczonych. Był najmłodszym prezydentem w dziejach USA, a także pierwszym i jak dotąd jedynym katolikiem, który objął ten urząd. Już w pierwszych miesiącach swej prezydentury Kennedy stanął wobec poważnych wyzwań na arenie międzynarodowej. W kwietniu 1961 fiaskiem zakończyła się wspierana przez Amerykanów inwazja w Zatoce *Świń, którą przygotowała jeszcze poprzednia administracja Eisenhowera, chcąc odsunąć od władzy na Kubie reżim Fidela *Castro. Negatywne konsekwencje tej akcji obciążyły jednak konto Kennedy’ego. Później w polityce zagranicznej Kennedy odnosił już w zasadzie same sukcesy. W czerwcu 1961, grożąc mobilizacją Gwardii Narodowej i jednostek rezerwistów, wyperswadował przywódcy radzieckiemu Nikicie *Chruszczowowi pomysł zawarcia separatystycznego traktatu pokojowego z Niemiecką Republiką Demokratyczną (*Niemcy). W dniach kryzysu *karaibskiego (październik 1962), kiedy świat znalazł się na krawędzi wojny nuklearnej, wykazał zdecydowanie, doprowadzając do wycofania radzieckich rakiet z Kuby. Zainicjował rozmowy, które zaowocowały podpisaniem 5 sierpnia 1963 traktatu o zakazie prób z bronią nuklearną w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (*Rozbrojeniowe układy). 26 czerwca 1963, wizytując podzielony murem 179

*Berlin, Kennedy znakomicie wczuł się w nastrój otaczających go tłumów wypowiadając sławetne zdanie „Ich bin ein Berliner” (Jestem berlińczykiem). Przysporzyło mu to sympatii nie tylko w Niemczech, ale i w całej Europie, doświadczającej na sobie skutków zmagań dwóch bloków politycznych. Zwrócić też trzeba uwagę na zasługi Kennedy’ego jako pomysłodawcy pomocy dla Ameryki Łacińskiej w ramach programu Sojusz dla postępu i twórcy Korpusu Pokoju – organizacji grupującej amerykańskich wolontariuszy gotowych wyjeżdżać na dłuższy czas do krajów słabiej rozwiniętych, aby służyć im na miejscu pomocą. Jeśli chodzi o politykę wewnętrzną, to w 1963 Kennedy doprowadził do obniżenia podatków, dotrzymując w ten sposób zobowiązania wyborczego. Opowiadał się za rozbudową świadczeń socjalnych. Wspierał ponadto badania kosmosu. Po 1037 dniach jego prezydentura została gwałtownie przerwana 22 listopada 1963, kiedy to w Dallas oddał do niego śmiertelne strzały Lee Harvey Oswald, który sam w 2 dni później zginął na posterunku policji z ręki Jacka Ruby’ego. Kulisy zabójstwa Kennedy’ego nigdy nie zostały wyświetlone do końca i sprawa ta wciąż bulwersuje nie tylko amerykańską opinię publiczną. (M.B.) KENYATTA JOMO (1893–1978) – polityk kenijski. Był jednym z najbardziej kontrowersyjnych przywódców afrykańskich. W 1953 brytyjski gubernator Kenii wyraził się o nim jako o liderze ciemności i śmierci, zaś w kilkanaście lat później Kenyatta – będąc prezydentem Kenii – cieszył się w świecie dużą estymą, a Brytyjczycy widzieli w nim jednego ze swoich największych przyjaciół w Trzecim Świecie. Kenyatta urodził się w plemieniu Kikuju. W 1928 został sekretarzem Centralnego Związku Kikuju, organizacji politycznej, reprezentującej interesy tego największego plemienia kenijskiego. W latach 1932–44 mieszkał w Wielkiej Brytanii, gdzie zajmował się działalnością naukową i publicystyczną. Po powrocie do Kenii stanął na czele nowo utworzonego Afrykańskiego Związku Narodowego Kenii (KANU), proklamując walkę o niepodległość kraju stosując reformy, a nie rewolucję. 8 kwietnia 1953 Kenyatta trafił do więzienia z niesłusznego oskarżenia o wspieranie radykalnego politycznie i stosującego *terroryzm ugrupowania niepodległo-ściowego *Mau Mau. Z więzienia wyszedł w kwietniu 1959, choć jeszcze do sierpnia 1962 pozostawał pod ścisłym nadzorem policyjnym. Pozbawiając Kenyattę wolności, Brytyjczycy nieświadomie ugruntowali jego polityczny prestiż i autorytet jako przywódcy narodowego. Stał się on symbolem dążeń niepodległościowych. Kiedy 1 czerwca 1963 Kenia uzyskała autonomię wewnętrzną, Kenyatta objął stanowisko premiera. 12 grudnia 1963 Kenia stała się państwem w pełni niepodległym. Z chwilą proklamowania rok później republiki, Kenyatta został wybrany na prezydenta. Będąc szefem państwa głosił koncepcję zebrania siły (Harambee). Powściągał antagonizmy plemienne oraz zachęcał białych do inwestowania, a nawet osiedlania się w Kenii. Mimo że urzeczywistnił system jednopartyjny, to jednak Kenia na tle innych państw afrykańskich jawiła się jako kraj o stosunkowo dużej wolności politycznej. Rządząca KANU, w odróżnieniu od zdecydowanej większości sprawujących władzę partii afrykańskich, nie miała – i nie ma nadal – w swoim programie jakichkolwiek pierwiastków ideologii socjalistycznej. W polityce zagranicznej Kenyatta wybrał opcję prozachodnią i antykomunistyczną. Zmarł 22 sierpnia 1978. Prezydentem Kenii został wówczas Daniel Arap Moi (ur. 1924). Rządzi on do dzisiaj, kontynuując linię polityczną swego poprzednika. (M.B.) KGB *KOMITET BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWOWEGO KIEREŃSKI ALEKSANDER (1881–1970) – polityk rosyjski. Z wykształcenia prawnik, pracował jako adwokat w Petersburgu. W 1905 związał się z partią *eserowców i występował jako obrońca w procesach politycznych. W 1912 został posłem do IV Dumy (*Duma Państwowa), gdzie był przewodniczącym frakcji trudowików. W 1913 był więziony przez 8 miesięcy. W okresie rewolucji *lutowej członek Tymczasowego Komitetu Dumy Państwowej, wiceprzewodniczący Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, a od marca 1917 minister sprawiedliwości w rządzie ks. Lwowa. Jako zdecydowany zwolennik dalszego udziału Rosji w wojnie (*Pierwsza wojna światowa), został w maju tego roku ministrem spraw wojskowych i marynarki, a w lipcu także premierem Rządu Tymczasowego. Po buncie Korniłowa objął stanowisko naczelnego wodza. W listopadzie 1917, po wybuchu rewolucji *październikowej, opuścił Piotrogród usiłując bezskutecznie zmobilizować do walki z *bolszewikami wojska Frontu Północnego. Od maja 1918 przebywał w Paryżu, działając w kręgach tamtejszej emigracji i pracując jako publicysta. W 1940 wyjechał do USA. Autor wielu książek, m.in. LA RÉVOLUTION RUSSE 1917 (1928), RUSSIA AND HISTORY’S TURNING POINT (1967). Pod koniec życia usiłował bezskutecznie skłonić władze radzieckie do wyrażenia zgody na swój powrót do ojczyzny. (A.D.) KIESINGER KURT GEORG (1904–1988) – zachodnioniemiecki polityk, kanclerz federalny w latach 1966–1969. Z wykształcenia był prawnikiem. Od 1933 r. należał do *NSDAP. Początkowo pracował w Sądzie Administracyjnym Rzeszy, a od 1940 r. zajmował kierownicze stanowisko w wydziale propagandy radiowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Po zakończeniu *drugiej wojny światowej został na krótko osadzony w 180

areszcie. Po oczyszczeniu go z zarzutów rozpoczął praktykę adwokacką w Tybindze. Dość szybko związał się z CDU i z jej ramienia został w 1949 r. deputowanym do parlamentu federalnego; w latach 1958–66 był premierem rządu Badenii-Wirtembergii. W centralnych władzach CDU zasiadał od 1950 r. W latach 1962–63 pełnił funkcję przewodniczącego Bundesratu, a w latach 1963–64 i 1965–66 pierwszego zastępcy przewodniczącego. 1 grudnia 1966 został kanclerzem rządu wielkiej koalicji CDU/CSU i SPD. Stojąc na czele rządu skupiającego dwie silne, dotychczas zwalczające się partie nie był w stanie osiągnąć tak mocnej pozycji jak jego poprzednicy, ale zdołał zapewnić w miarę harmonijne funkcjonowanie swemu gabinetowi. Jego rządowi udało się przezwyciężyć kryzys gospodarczy, który był główną przyczyną dymisji L. *Erharda. Zdołał także doprowadzić do uchwalenia przez Bundestag w 1968 r. poprawki do konstytucji i szeregu ustaw szczegółowych dotyczących sprawy stanu wyjątkowego, które spowodowały wygaśnięcie prawa *Wielkiej Brytanii, *Francji i *Stanów Zjednoczonych do wprowadzania stanu wyjątkowego na terytorium RFN. W zakresie wschodniej polityki zagranicznej Kiesinger realizował wraz z W. *Brandtem, wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych, zaproponowaną w 1963 r. przez Egona Bahra formułę zmian poprzez zbliżenie. W 1967 r. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z Rumunią i zawarła z Czechosłowacją układ o ustanowieniu wzajemnych przedstawicielstw handlowych, zaś w 1968 r. wznowiła stosunki dyplomatyczne z Jugosławią (zerwane wcześniej na skutek uznania przez Belgrad NRD). Jednak zdecydowany przełom w polityce wschodniej przyniosły dopiero rządy jego następcy W. Brandta i koalicji SPD/FDP. Kiesinger kontynuował politykę na rzecz integracji europejskiej i utworzenia Wspólnoty *Europejskiej. W okresie jego rządów doprowadzono do utworzenia unii celnej w ramach *EWG, zniesiono resztę ceł i zakończono proces dostosowywania narodowych taryf celnych do wspólnej taryfy zewnętrznej EWG. W wyborach do Bundestagu 28 września 1969 CDU otrzymała co prawda największe poparcie (46% głosów), ale FDP, której udało się uzyskać zaledwie 6% głosów, postanowiła poprzeć SPD (43% głosów) i utworzyć wraz z nią rząd. 21 października 1969 Kiesingera na stanowisku kanclerza zastąpił W. Brandt. Przez następne trzy kadencje Bundestagu Kiesinger zasiadał w nim jako deputowany. Zachował także funkcję jednego z honorowych przewodniczących CDU. Zmarł 9 marca 1988. (A.D.) KIM IR SEN (1912–1994) – komunistyczny dyktator północnokoreański. W 1924 wy emigrował razem z ojcem do Chin. Dwa lata później przystąpił do chińskiej komunistycznej organizacji młodzieżowej. W 1929 został aresztowany za działalność polityczną i spędził w więzieniu kilka miesięcy. W 1932 zorganizował mały oddział partyzancki, który podjął walkę z okupacyjnymi wojskami japońskimi, operując w północnowschodnich Chinach i północnej Korei. W latach *drugiej wojny światowej Kim Ir Sen zintensyfikował operacje partyzanckie. Latem 1945 jako kapitan Armii Czerwonej uczestniczył u boku wojsk radzieckich w wyzwalaniu Korei spod okupacji japońskiej. W grudniu 1945 Kim Ir Sen został wybrany pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Korei (od 1948 Partia Pracy Korei). W 1948 proklamował powstanie Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej i objął funkcję premiera. Podczas wojny przeciwko *Korei Południowej (*Koreańska wojna) Kim Ir Sen dowodził wojskami północnokoreańskimi. W 1953 uzyskał stopień marszałka. W grudniu 1972 objął urząd prezydenta, rezygnując ze stanowiska premiera. Od tamtej pory, do śmierci w 1994, pozostawał szefem państwa, przywódcą partii i głównodowodzącym sił zbrojnych. Kim Ir Sen ustanowił w Korei Północnej wysoce represyjny system polityczny, sprawujący totalitarną kontrolę nad wszelkimi zachowaniami obywateli (*Komunizm). Ograniczył przy tym kontakty ze światem zewnętrznym do absolutnego minimum. Kim Ir Sena przedsta-wiano w północnokoreańskiej literaturze jako najwybitniejszego polityka wszechczasów i wszystkich narodów. Oficjalnym tytułem państwowym używanym wobec niego było określenie wielki wódz. Dzień urodzin Kim Ir Sena, który przypadał 15 kwietnia, stanowił święto państwowe wolne od pracy. Kult jednostki zbudowany wokół Kim Ir Sena wyniósł go do rangi nieomal boskiej. Gdy w latach osiemdziesiątych Kim Ir Sen wyznaczył swego najstarszego syna Kim Jong Ila na politycznego następcę i przyszłego lidera kraju, ten otrzymał tytuł ukochany wódz i również dzień jego urodzin (16 lutego) uczyniono świętem narodowym Korei Północnej. W płaszczyźnie teoretycznej Kim Ir Sen wsławił się jako twórca filozofii Dżucze. Filozofię Dżucze uważa się w Korei Północnej za szczytowy punkt rozwoju myśli ludzkiej. Dżucze wychodzi od stwierdzenia, że człowiek charakteryzuje się 3 cechami podstawowymi – samodzielnością, zdolnością do twórczości i świadomością. Opierając się na tych ustaleniach – jak utrzymywał Kim Ir Sen – Dżucze była w stanie wykryć prawa rządzące historią. Wśród nich 3 prawa mają fundamentalne znaczenie: pierwsze mówi, że tylko masy ludowe są podmiotem rozwoju społeczno-historycznego; drugie zakłada, iż historia ludzkości jest historią walki mas ludowych o swoją samodzielność; zaś według trzeciego – wszelki ruch społeczny jest ruchem mas ludowych, a ruch komunistyczny stanowi najwyższą formę twórczego ruchu w historii świata. Różnego rodzaju idee Dżucze i myśli Kim Ir Sena uwieczniano poprzez wyżłabianie 181

ich w skałach koreańskich gór. W drugiej połowie 1991 światową opinię publiczną zaniepokoiły powtarzające się informacje, iż Korea Północna prowadzi bardzo intensywne prace nad wyprodukowaniem broni atomowej. Kim Ir Sen ze swej strony nieustannie utrzymywał, że koreański program nuklearny jest realizowany w ściśle pokojowych celach. W początkach 1993 rozeszły się pogłoski, iż Kim Ir Sen jest poważnie chory na serce. Okazało się, iż miały one realne podstawy. Kim Ir Sen zmarł bowiem na zawał serca 8 lipca 1994. Cały naród koreański pogrążył się w oficjalnej żałobie. W ciągu kilku dni aż 18 mln mieszkańców (na 22 mln w ogóle), osobiście oddało hołd wielkiemu wodzowi. Zgodnie z oczekiwaniami sukcesję polityczną po ojcu przejął Kim Jong Il. W ten sposób Korea Północna stała się dziedziczną monarchią komunistyczną, co jest zdumiewającym fenomenem ustrojowym. (M.B.) KING MARTIN LUTER (1929–1968) – amerykański działacz murzyński, pastor baptystów. Po ukończeniu teologii na Uniwersytecie Bostońskim, w 1954 objął funkcję pastora w kościele baptystów w Montgomery w stanie Alabama. W 1955 King rozpoczął swoją aktywność publiczną, organizując w Montgomery kampanię, skierowaną przeciwko obowiązującej w publicznych środkach transportu segregacji rasowej. Akcja ta przyniosła mu duże uznanie czarnej społeczności. King szybko stał się jednym z liderów ogólnokrajowego ruchu walczącego o równouprawnienie Czarnych i ich prawa obywatelskie. Dążył do tego, aby ruch ten opierał się na zasadach walki bez użycia przemocy (*Non violence) i często odwoływał się do doświadczenia Mahatmy *Gandhiego. Wiosną 1963, po zorganizowaniu serii akcji protestacyjnych, King został aresztowany w Birmingham w Alabamie pod zarzutem nawoływania do niepokojów. Dynamika ruchu stworzonego przez niego wciąż jednak rosła. King był jednym z organizatorów słynnego marszu na Waszyngton, w którym wzięło udział ponad 200 tys. osób (28 sierpnia 1963). Celem tego przedsięwzięcia było wymuszenie na administracji prezydenta Johna *Kennedy’ego podjęcia konkretnych działań w obronie równouprawnienia Czarnych. W październiku 1964 King uzyskał Pokojową Nagrodę Nobla. Począwszy od 1966 ruch Kinga zaczął rozszerzać pole swojego działania. Obok dotychczasowych celów pojawiły się cele ekonomiczne (walka z ubóstwem i bezrobociem) oraz polityczne (sprzeciw wobec amerykańskiego zaangażowania w wojnie *wietnamskiej). W ruchu wówczas ujawniły się wówczas podziały. Przeciwko Kingowi wystąpili radykałowie, którzy jego hasłu walki bez przemocy przeciwstawili hasło walki o władzę czarnych. 4 kwietnia 1968 w Memphis, King został zamordowany przez białego rasistę. Okoliczności tego morderstwa nie zostały do końca wyjaśnione – nie udało się ustalić, czy zabójca działał w pojedynkę, czy też był uczestnikiem większego spisku. W 1986 Kongres *Stanów Zjednoczonych uchwalił, iż corocznie trzeci poniedziałek stycznia będzie obchodzony jako Dzień Martina Lutera Kinga. (B.B.) KIROW SIERGIEJ (1886–1934) – właściwe nazwisko Kostrikow – działacz bolszewicki. Urodził się w Urżumie (gubernia wiacka), w rodzinie robotniczej. Od 1904 należał do SDPRR(b) (*Bolszewicy). Po rewolucji *październikowej pracował w aparacie politycznym Armii Czerwonej, m.in. na antydenikinowskim froncie południowym (*Rosyjska wojna domowa), a następnie w aparacie partyjnym na Kaukazie. W 1926 został I sekretarzem Leningradzkiego Komitetu Gubernialnego, a w cztery lata później *Stalin włączył go w skład Biura Politycznego. Jako szef partii w Leningradzie, Kirow zyskał sporą popularność. W pełni ujawniła się ona w lutym 1934, w trakcie XVII zjazdu WKP(b). W czasie głosowania nad składem KC Kirow uzyskał najmniejszą liczbę skreśleń (3), podczas gdy Stalin miał ich najwięcej ze wszystkich kandydatów (270). Prawdziwe wyniki ukryto, ale od tego momentu Stalin zaczął upatrywać w Kirowie potencjalnego przeciwnika i konkurenta. Niespodziewanie 1 grudnia 1934 Kirow został zastrzelony w Leningradzie, we własnym gabinecie. Zabójcą był szeregowy członek partii Leonid Nikołajew, który wcześniej dwukrotnie próbował dokonać zamachu na Kirowa. Okoliczności towarzyszące tej zbrodni, a także tajemnicze zgony osób zamieszanych w sprawę (m.in. szefa ochrony Kirowa), pozwalają przypuszczać, iż nastąpiła ona z polecenia Stalina. Wykorzystał on zabójstwo Kirowa dla zapoczątkowania kolejnej fali represji, która przeszła do historii pod nazwą *wielkiej czystki. Nikołajewa uznano za członka rzekomej organizacji terrorystycznej (tzw. centrum leningradzkiego) i wraz z 13 „wspólnikami”, jeszcze w grudniu 1934 postawiono przed sądem. Po dwudniowym procesie wszystkich oskarżonych rozstrzelano. Wkrótce potem nastąpiły aresztowania przywódców tzw. centrum moskiewskiego, na czele z *Zinowiewem i *Kamieniewem, których w 1936 zmuszono do uznania się za mocodawców Nikołajewa. Natomiast Kirow został pochowany ze wszystkimi honorami bohatera, a jego imieniem Stalin kazał nazywać szkoły, ulice, zakłady pracy, a nawet miasta. (A.D.) KISSINGER HENRY ALFRED (ur. 1923) – polityk i dyplomata amerykański. Urodził się w Niemczech, w rodzinie żydowskiej. W 1938 wyemigrował wraz z rodzicami do USA. Obywatelstwo amerykańskie otrzymał w 1943. W 1952 ukończył nauki polityczne na Harvardzie, gdzie w okresie 1958–71 przyjął posadę profesora, specjalizując się w stosunkach międzynarodowych. Na amerykańskiej scenie politycznej Kissinger pojawił się 182

1968, kiedy został doradcą Richarda *Nixona podczas jego kampanii politycznej, związanej z ubieganiem się o prezydenturę. Od 1969 do 1973 pełnił funkcję specjalnego doradcy prezydenta Nixona do spraw bezpieczeństwa narodowego. Następnie w latach 1973–1974 był sekretarzem stanu USA i utrzymywał się na tym stanowisku również za prezydentury Geralda *Forda (1974–1977). Przez wszystkie te lata Kissinger kierował amerykańską polityką zagraniczną, a do najważniejszych jego osiągnięć zaliczyć można: doprowadzenie do normalizacji stosunków z Chińską Republiką Ludową (podróż Nixona do Pekinu w 1972), zakończenie wojny *wietnamskiej (układy paryskie styczeń 1973), za co jego kandydatura została zgłoszony do Pokojowej Nagrody Nobla (1973) oraz mediacje, w celu załagodzenia konfliktu *bliskowschodniego (konferencja na temat *Bliskiego Wschodu w Genewie, wrzesień 1975). Cała polityczna i dyplomatyczna działalność Kissingera oparta była na koncepcji zachowania równowagi sił w świecie i przestrzegania stref wpływów obu supermocarstw (USA i *ZSRR). Innymi słowy, chodziło mu o utrzymanie status quo w świecie oraz udaremnianie konfliktów, które mogłyby temu zagrozić. Styl pracy Kissingera charakteryzował się tym, że spektakularne rozwiązania, do których zawsze dążył, osiągał poprzez wytrwałą i tajną dyplomację. Kiedy stanowisko prezydenta USA objął Jimmy *Carter, Kissinger powrócił do pracy uniwersyteckiej. Najważniejsze jego książki to: BROŃ NUKLEARNA I POLITYKA ZAGRANICZNA, KONIECZNOŚĆ WYBORU: PERSPEKTYWY AMERYKAŃSKIEJ POLITYKI ZAGRANICZNEJ, ROK EUROPY, LATA BIAŁEGO DOMU oraz DYPLOMACJA. (B.B.) KLAUS VACLAV (ur. 1941) – polityk czeski. W 1963 ukończył handel zagraniczny w praskiej Wyższej Szkole Ekonomicznej. Po służbie wojskowej podjął pracę naukową w Instytucie Ekonomii Czechosłowackiej Akademii Nauk, gdzie uzyskał doktorat oraz habilitację. W 1969, kiedy jeszcze utrzymywały się efekty politycznej odwilży *Praskiej Wiosny, Klaus uzyskał zgodę na wyjazd do *Stanów Zjednoczonych. Odbył tam na Uniwersytecie Cornella podyplomowy kurs z zakresu ekonomii. Następnie przebywał krótko w celach naukowych we *Włoszech. Po powrocie do kraju został przeniesiony z Akademii Nauk do pracy w Czechosłowackim Banku Narodowym. Uchodził za świetnego fachowca, ale również miał opinię człowieka wyniosłego, eksponującego nadmiernie swoją wyższość. Chcąc zapewnić sobie karierę zawodową, Klaus zabiegał o członkostwo w Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz), gdyż wiedział, że bez partyjnej legitymacji w warunkach realnego socjalizmu niewiele osiągnie i będzie musiał zadowolić się drugorzędnymi funkcjami. Nie znalazł jednak dwóch poręczycieli, czyli osób wprowadzających do partii, ponieważ w środowisku bano mu się udzielić rekomendacji, uważając go za człowieka niebezpiecznego. W 1987 Klaus przeszedł z banku do Instytutu Prognostyki Czechosłowackiej Akademii Nauk. U schyłku lat osiemdziesiątych organizował nieoficjalne seminaria, podczas których nonkonformistyczni ekonomiści dyskutowali o możliwościach transformacji gospodarczej kraju, a także zapoznawali się ze światową myślą ekonomiczną, głównie liberalną. Faktem jest jednak, że do czasu *aksamitnej rewolucji 1989 Klaus był postacią zupełnie nieznaną na scenie politycznej. W 1989, już po upadku systemu komunistycznego w Czechosłowacji, przyłączył się do utworzonego przez byłych opozycjonistów, w tym Vaclava *Havla, Forum Obywatelskiego (OF). Teoretyczne przygotowanie ekonomiczne sprawiło, iż Klaus stał się twórcą programu gospodarczego OF, awansując równocześnie błyskawicznie do władz tego ruchu. W grudniu 1989 objął funkcję ministra finansów w rządzie federalnym. W lutym 1991, po podziale OF, stanął na czele konserwatywnej Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS), której do chwili obecnej jest niekwestionowanym liderem. W obliczu pogłębiających się rozbieżności między Czechami a Słowacją (*Czecho-Słowacji rozpad), w 1992 Klaus skoncentrował się na aktywności w republikańskich strukturach Czech, zostając wpierw ministrem finansów Czech, a potem premierem rządu czeskiego. W czerwcu 1992 ODS pod wodzą Klausa, zdecydowanie wygrała wybory parlamentarne na terytorium Czech. Klaus nie przejawiał determinacji w walce o utrzymanie istnienia Czechosłowacji, stojąc na stanowisku, że jeśli Słowacy chcą powołać własne państwo, to nie wolno im w tym przeszkadzać, a także uważając, iż rozstanie się z uboższą Słowacją będzie z ekonomicznego punktu widzenia korzystne dla Czech. Po proklamowaniu 1 stycznia 1993 niepodległości Czech i Słowacji, Klaus został pierwszym premierem rządu nowego państwa – Republiki Czeskiej i stanowisko to piastował do końca listopada 1997. Z wyborów parlamentarnych 1996 ODS Klausa wyszła ponownie jako najsilniejsze czeskie ugrupowanie polityczne, choć on sam nie krył rozczarowania faktem, że kierowana przez niego koalicja nie zapewniła sobie bezwzględnej większości w Izbie Poselskiej. Sprawując dość długo urząd premiera, Klaus objawił się jako technokrata o wysokich kwalifikacjach merytorycznych, nie pozbawiony równocześnie zdolności przywódczych. Nie koncentrował się na ideologii czy debatach politycznych lecz na rozwiązywaniu konkretnych problemów społecznych i gospodarczych. Pod jego rządami Czechy przez kilka lat uzyskiwały najlepsze wskaźniki gospodarcze spośród wszystkich krajów postkomunistycznych, a on sam cieszył się opinią jednego z najwybitniejszych polityków tego obszaru. Na wiosnę 1997, w dobie pewnego załamania 183

gospodarczego w Czechach, autorytet polityczny Klausa uległ poważnemu nadszarpnięciu. W czerwcu 1997 jego rząd zdołał uzyskać wotum zaufania w parlamencie przewagą zaledwie jednego głosu i zaczęto powszechnie mówić o bliskim już nadejściu ery postklausowskiej. 30 listopada 1997, po ujawnieniu nielegalnego finansowania ODS, Klaus złożył rezygnację z funkcji premiera,. Uchylił się jednak od przyjęcia osobistej odpowiedzialności i postanowił nie wycofywać się z życia politycznego. Utrzymał przywództwo ODS, w której jednak nastąpił rozłam, a secesjoniści powołali do życia nową partię – Unię Wolności (US). W przed terminowych wyborach parlamentarnych w czerwcu 1998 partia Klausa uzyskała drugi wynik z 27% głosów, tracąc do zwycięskiej Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej (CSSD) niecałe 5%. Obie największe partie 9 lipca 1998 podpisały umowę polityczną. Przewidywała ona powołanie jednopartyjnego mniejszościowego rządu socjaldemokratów pod kierownictwem lidera tej partii Miloša Zemana, natomiast ODS przypadły najważniejsze stanowiska w parlamencie. Sam Klaus objął funkcję przewodniczącego Izby Poselskiej, która pozwala mu nadal wpływać w istotny sposób na politykę kraju. (M.B.) KŁAJPEDA – miasto portowe nad Morzem Bałtyckim, stanowiące w okresie między wojennym przedmiot sporu litewsko-niemieckiego. Artykuł 99 traktatu *wersalskiego zobowiązywał Niemcy do przekazania Kłajpedy, wraz z otaczającym ją obszarem oraz ujściem rzeki Niemen (łącznie 2657 km2), pod zarząd mocarstw sprzymierzonych. W październiku 1920 Kłajpeda przeszła w gestię *Ligi Narodów, a w jej imieniu władzę wmieście sprawowała komisja międzynarodowa, kierowana przez prefekta francuskiego. W 1921 parlament *Litwy zażądał przyłączenia Kłajpedy do państwa litewskiego, zapewniając jednocześnie, że otrzyma ona szeroką autonomię. Przeciwko takiej ewentualności stanowczo wystąpiła silna społeczność Niemców kłajpedzkich, którzy pragnęli uczynić z Kłajpedy wolne miasto. Gdy Litwini zorientowali się, że Liga Narodów skłania się do rozwiązania sugerowanego przez Niemców, postanowili działać metodą tworzenia faktów dokonanych. 15 stycznia 1923 popierani przez rząd litewski powstańcy zajęli Kłajpedę. Na mocy konwencji paryskiej z 8 maja 1924 Liga Narodów uznała przyłączenie Kłajpedy do Litwy, stawiając wszakże warunek, aby obszar ten posiadał autonomię i ponadto, aby Polska miała prawo swobodnego tranzytu przez port kłajpedzki. Litwa nie zastosowała się do tego drugiego wymogu, co pogorszyło jeszcze stosunki polsko-litewskie, już i tak bardzo napięte na skutek konfliktu o *Wileńszczyznę. W lokalnych władzach kłajpedzkich od połowy lat dwudziestych zdecydowanie dominowali Niemcy. Po dojściu *Hitlera do władzy w 1933, organizacje Niemców kłajpedzkich szybko stanęły na gruncie ideologii nazistowskiej (*Narodowy socjalizm) i przystąpiły do zwalczania instytucji litewskich. Stosunki Litwy z Niemcami pogorszyły się, kiedy w 1934 gubernator Navakas rozwiązał zdominowaną przez Niemców radę miejską Kłajpedy, o której stosunku do Litwy najdobitniej świadczył fakt, że obradowała ona pod hitlerowską swastyką, odmawiając wywieszenia godła państwowego Litwy. W 1934 władze litewskie uwięziły także najbardziej radykalnych działaczy niemieckich. Wszystko to wywołało gwałtowną reakcję Hitlera, który oskarżył Litwę o prześladowanie ludności niemieckiej i uznał, że działania Litwy naruszają autonomię Kłajpedy. *Wielka Brytania, *Francja i *Włochy dały wiarę propagandzie niemieckiej i uznały, że działania Litwy naruszają autonomię Kłajpedy. Pod ich naciskiem zmuszony został do rezygnacji gubernator Navakas. Przesilenie to zakończyło się więc zwycięstwem Niemców, którzy od tej pory poczuli się panami sytuacji w Kłajpedzie. Jesienią 1938 Niemcy kłajpedzcy otwarcie postawili sprawę przyłączenia miasta do Trzeciej Rzeszy. Niemieckie bojówki w pełni wówczas kontrolowały Kłajpedę. W marcu 1939 Hitler w ultymatywnej formie zażądał od Litwy Kłajpedy. Bezsilna w obliczu potęgi niemieckiej i pozbawiona jakiegokolwiek wsparcia na arenie międzynarodowej Litwa zmuszona została do poddania się dyktatowi. 22 marca podpisano układ niemiecko-litewski, na mocy którego Kłajpeda weszła w skład Rzeszy. Niemcy sprawowały władzę nad Kłajpedą do stycznia 1945, kiedy to wojska radzieckie weszły do miasta. (B.B.) KOHL HELMUT (ur. 1930) – polityk niemiecki, kanclerz Republiki Federalnej Niemiec i zjednoczonych *Niemiec (*Niemiec zjednoczenie) w latach 1982–1998. Urodził się w Ludwigshafen nad Renem w rodzinie urzędnika skarbowego. W końcowym okresie *drugiej wojny światowej służył w oddziałach rezerwowych, stacjonujących w Obersalzbergu. Wzięty do niewoli przez żołnierzy amerykańskich, został wkrótce zwolniony i rozpoczął naukę w gimnazjum. W 1950 zapisał się na Wydział Filozoficzno-Historyczny Uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem, a w osiem lat później uzyskał na Uniwersytecie w Heidelbergu tytuł doktora filozofii. Działalność polityczną od początku prowadził w Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (CDU), wstępując w 1947 do jej młodzieżowego odpowiednika Junge Union, a w 1949 do samej partii (*Chrześcijańska demokracja). W 1955 wybrano go do władz krajowych CDU w Nadrenii-Palatynacie, zaś w 1959 został deputowanym do parlamentu krajowego tego landu. W 1969 Kohl objął funkcję premiera rządu NadreniiWestfalii, awansując równocześnie na stanowisko wiceprzewodniczącego zarządu federalnego CDU. Na 184

zjeździe ogólnokrajowym CDU w 1973 został wybrany przewodniczącym całej partii. W 1976, jako lider CDU, ubiegał się z ramienia koalicji CDU/CSU o urząd kanclerza RFN, prowadząc kampanię pod hasłami: „Wolność zamiast socjalizmu” i „Z miłości do Niemiec”. Po porażce koalicji chadeckiej w wyborach utracił – na rzecz przywódcy CSU Franza Josefa Straussa – dominującą pozycję w sojuszu CDU/CSU. Odzyskał ją dopiero po przegranej Straussa w wyborach w 1980. W 1981 ogólnokrajowy zjazd CDU w Mannheim potwierdził przywództwo Kohla wybierając go olbrzymią przewagą głosów (96%) przewodniczącym partii na kolejną kadencję. 1 października 1982 Kohl – po długotrwałych negocjacjach z FDP – doprowadził do rozpadu rządzącej koalicji SPD/FDP i w oparciu o chadecko-liberalną większość w Bundestagu, utworzył nowy rząd, w którym objął stanowisko kanclerza. Jako szef rządu nawiązywał do spuścizny Konrada *Adenauera, określając się jego politycznym wnukiem. Głosił hasło zjednoczenia Niemiec poprzez zjednoczenie Europy. Za podstawę polityki zagranicznej uważał sojusz z USA i udział RFN w Pakcie Północnoatlantyckim (*NATO). Niemniej po dojściu w 1985 do władzy w *ZSRR Michaiła *Gorbaczowa, dążył do uzyskania dla RFN pozycji głównego zachodniego partnera gospodarczego Moskwy oraz pośrednika w kontaktach ZSRR – Europa Zachodnia. Opowiadał się za przyznaniem ZSRR dużych kredytów finansowych ze Wspólnoty *Europejskiej. Wykorzystując międzynarodową koniunkturę i zburzenie muru berlińskiego (*Berlin) w październiku 1989, doprowadził w lipcu 1990 do unii gospodarczej między RFN i Niemiecką Republiką Demokratyczną, a następnie do Konferencji 2+4, która ostatecznie zadecydowała o zjednoczeniu obu państw niemieckich. Po zwycięskich dla koalicji CDU/CSU–FDP ogólnoniemieckich wyborach parlamentarnych, Kohl został w październiku 1990 pierwszym kanclerzem zjednoczonych Niemiec. Mimo osłabienia tempa wzrostu stopy życiowej w Niemczech, spowodowanego długotrwałą recesją i ogromnymi kosztami zjednoczenia, w wyborach do Bundestagu w październiku 1994 koalicja CDU/CSU–FDP odniosła kolejne zwycięstwo, zapewniając Kohlowi stanowisko kanclerza na kolejną kadencję. Klęska wyborcza nastąpiła dopiero we wrześniu 1998, kiedy CDU/CSU została pokonana przez socjaldemokratów z Gerhardem Schröderem na czele. Kohl był najdłużej urzędującym kanclerzem w XX wieku, a do pobicia rekordu Ottona von Bismarcka zabrakło mu zaledwie 3 lat. Odegrał szczególną rolę w pokojowym *zjednoczeniu Niemiec oraz przyspieszeniu procesów integracji europejskiej w latach 90. (A.D.) KOLABORACJA (łac. collaborare – współpraca) – dobrowolna współpraca polityczna, gospodarcza lub kulturalna obywateli podbitego państwa z władzami okupacyjnymi. Pojęcie to rozpowszechniło się w latach *drugiej wojny światowej, jako negatywne określenie osób współpracujących z hitlerowcami na terenach podbitych przez III Rzeszę. Symbolem kolaboracji stało się nazwisko Vidkuna *Quislinga – norweskiego polityka, który w 1940 stanął na czele rządu utworzonego pod patronatem niemieckich okupantów. Zjawiska kolaboracji na dużą skalę występowały też we *Francji, gdzie w Vichy Philippe *Pétain utworzył satelitarne wobec Berlina Państwo Francuskie oraz m.in. w *Chorwacji Ante Pavelicia, Słowacji Jozefa *Tiso, Rumunii Iona *Antonescu, Węgrzech Miklosa *Horthy i Ferenca *Szalasiego. Ruchy niepodległościowe w Trzecim Świecie określały mianem kolaborantów ludzi współpracujących z władzami kolonialnymi. Kolaboracja jest zwykle uważana za zdradę kraju i ścigana jako jedno z najcięższych przestępstw przeciwko państwu. Nie zawsze jednak możliwa jest jednoznaczna ocena zjawiska kolaboracji, czego dowodzą sprzeczne oceny działalności P. Pétaina czy A. *Własowa. (A.D.) KOLEKTYWIZACJA – proces likwidacji prywatnej własności ziemi zgodnie z założeniami ideologii komunis-tycznej (*Komunizm), przyjmującej, iż zespołowa (spółdzielcza lub państwowa) gospodarka rolna jest bardziej efektywna od indywidualnej. Przymusową kolektywizację rolnictwa w *ZSRR, będącą jednym z głównych środków likwidacji *NEP-u, zainicjował w końcu 1929 Józef *Stalin. Kolektywizacja miała doprowadzić do „likwidacji kułactwa jako klasy”. Do połowy 1930 rozkułaczono, tj. pozbawiono majątku, 320 tysięcy gospodarstw indywidualnych, tworząc w ich miejsce kołchozy. Na wieś skierowano 25 tys. komunistów, którzy mieli przekonać chłopów o wyższości gospodarki kolektywnej. Tam, gdzie nie pomagała perswazja, kierowano jednostki OGPU (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). Do tłumienia setek masowych buntów chłopskich używano także regularnych oddziałów Armii Czerwonej. Na samym tylko Kaukazie w okresie od kwietnia do sierpnia 1930 rozbito 78 chłopskich grup oporu. Większość kułaków (tj. bogatszych chłopów) oraz ich rodziny przesiedlano w nieludzkich warunkach na wschodnie i północne tereny ZSRR; w niektórych regionach liczba wysiedlonych sięgała 15-20% ogółu ludności. We wrześniu 1931 kolektywizacja objęła 60% gospodarstw. Wielu chłopów – oskarżonych o sabotaż – trafiło do *łagrów. Pozbawieni własności rolnicy masowo wybijali bydło. W ciągu kilku lat kolektywizacji pogłowie bydła spadło o 149,4 mln tj. o ponad połowę. Gwałtownie obniżyła się też wydajność upraw (np. w 1932 zbierano 5,7 kwintala/ha zbóż, podczas gdy w 1913 aż 8,2). Spowodowało to głód na wielkich obszarach Ukrainy i Rosji 185

centralnej. Według różnych ocen kolektywizacja, której zasadniczą część zakończono w 1935, pochłonęła co najmniej 5–8 mln ofiar śmiertelnych. Kolektywizacja rolnictwa została przeprowadzona we wszystkich (z wyjątkiem *Polski) krajach satelickich ZSRR (*Radziecki blok), nigdzie jednak nie doprowadziła do masowego ludobójstwa i tak drastycznej zapaści produkcji rolnej. (A.D.) KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1948–1957 – rewolta najniższych warstw społeczeństwa kolumbijskiego, wspierana przez lewicujące ugrupowanie liberałów. Wojnę zapoczątkowało zamordowanie w Bogocie 9 kwietnia 1948, popularnego wśród biedoty, populistycznego polityka Jorge Eliecera Gaitána. Zabójstwo spowodowało wybuch gwałtownych, trwających tydzień zamieszek w stolicy (nazwanych później Bogotazo), w trakcie których spalono centrum miasta, a śmierć poniosło ok. 1200 ludzi. Rozruchy w Bogocie zdołano w końcu stłumić, ale nie zapobiegło to rozprzestrzenieniu się konfliktu na obszar całego kraju. Rewolta w stolicy przerodziła się w długotrwałą wojnę ubogich chłopów tworzących anarchizujące bandy, rabujące i mordujące zamożniejszych od siebie. Ze szczególną zaciekłością palono kościoły i zabijano księży. Na bunt chłopski nałożył się konflikt między rządzącymi konserwatystami i lewicującymi liberałami, którzy starali się wykorzystać rewoltę do przejęcia władzy. Zagrożeni konserwatyści próbowali opanować sytuację drogą eskalacji terroru (*Terroryzm). Kiedy w 1950 ruch chłopski, wspierany w pewnym stopniu przez liberałów, osiągnął apogeum, w Bogocie doszło do zmiany prezydenta – urzędującego od 1946 Mariano Ospinę Pereza zastąpił Laureano Gomez. Nie zdołał on jednak stłumić powstania (violencia), a jego bezsilność doprowadziła w 1953 do zamachu stanu i przejęcia władzy przez generała Rojasa Pinillę. Rządy wojskowych, po przejściowej poprawie sytuacji ekonomicznej i związanym z tym osłabieniem violencii, załamały się w 1957. Władza znalazła się w rękach Frontu Narodowego, utworzonego przez konserwatystów i liberałów, których przywódcy – Laureano Gomez i Alberto Lleras Camargo, doszli do porozumienia w okresie dyktatury Pinilli. Objęcie w sierpniu 1958 urzędu prezydenta przez Camargo położyło ostatecznie kres konfliktowi. Dokładna liczba ofiar blisko dziesięcioletniej wojny nie jest znana, ale niektóre szacunki mówią nawet o ok. 100 tys. zabitych. (A.D.) KOMINFORM – wł. BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH. Powstało na naradzie przedstawicieli 9 partii komunistycznych (*Komunizm), odbytej w dniach 22–27 września 1947 w Szklarskiej Porębie. Partiami-założycielami Kominformu były kompartie: radziecka, polska, jugosłowiańska, włoska, francuska, czechosłowacka, rumuńska, węgierska i bułgarska. Oficjalnie celem powstania Kominformu miało być – jak głosił komunikat – „organizowanie wymiany doświadczeń między partiami i – w miarę potrzeby, koordynacja ich działalności na zasadzie wzajemnego porozumienia”. W rzeczywistości powstanie Kominformu było związane z poszukiwaniem przez *Stalina – po koniecznym z przyczyn propagandowych rozwiązaniu w 1943 *Międzynarodówki Komunistycznej – nowego narzędzia centralizacji działań europejskiego ruchu komunistycznego w obliczu rozpoczynającej się *zimnej wojny. Zastrzeżenia wobec przyszłej roli Kominformu i wiążących się z tym prób ujednolicenia działań poszczególnych partii zgłosił Władysław *Gomułka, co stało się jednym z głównych powodów konfliktu wewnętrznego w Polskiej Partii Robotniczej i odsunięcia Gomułki od władzy w sierpniu 1948 pod zarzutem odchylenia prawicowonacjonalistycznego (*Polska). Początkowo siedzibą Kominformu był Belgrad. Tam też mieściła się w pierwszym okresie redakcja organu prasowego Kominformu – dwutygodnika „O trwały pokój, o demokrację ludową!” W 1948, w związku z narastaniem konfliktu radziecko-jugosłowiańskiego, Kominform stał się jedną z głównych platform zwalczania Josipa Broz *Tito i titoizmu przez Stalina. Głównymi powodami sporu były: wrogość Tity wobec zwiększania roli doradców radzieckich w *Jugosławii oraz niechęć Stalina w stosunku do jugosłowiańskich planów utworzenia federacji bałkańskiej. 27 marca 1948 KC WKP/b/ (*Bolszewicy) skierował do Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Jugosławii list z zarzutami dwulicowości wobec *ZSRR, niedoceniania roli Armii Czerwonej w wyzwoleniu Jugosławii, ugodowości wobec imperialistów oraz umacniania elementów kapitalistycznych na wsi. Kopia listu została przesłana wszystkim partiom członkowskim Kominformu. 13 kwietnia Tito odrzucił oskarżenia radzieckie, proponując jednak równocześnie nawiązanie rozmów. 4 maja Stalin zażądał bezdyskusyjnego złożenia przez przedstawicieli KPJ samokrytyki na najbliższym posiedzeniu Kominformu. 17 maja KC KPJ oficjalnie odmówił wysłania swojej delegacji na spotkanie Kominformu, które odbyło się w końcu czerwca w rumuńskiej miejscowości Ploesti. W jego trakcie referat potępiający KPJ wygłosił Andriej *Żdanow, a uczestnicy uchwalili komunikat stwierdzający, iż kierownictwo KPJ „schodzi z pozycji klasy robotniczej i zrywa z marksistowską teorią klas i walki klasowej”. Równocześnie wyrażono nadzieję, że zdrowe elementy w KPJ zdołają zapobiec przekształceniu Jugosławii ...”w kolonię państw imperialistycznych”. Było to otwarte wyzwanie do obalenia Tity i jego zwolenników. Ponieważ jednak Tito zdołał przy pomocy *terroru stłumić siły proradzieckie w KPJ, krytyka Jugosławii na 186

kolejnych posiedzeniach Kominformu stale się zaostrzała, wypełniając większość czasu ich trwania. Dla przykładu, na spotkaniu w listopadzie 1949 G. Gheorghiu-Dej wygłosił referat pod charakterystycznym tytułem „KPJ we władzy morderców i szpiegów”. Kominform zaczął tracić rację bytu po śmierci Stalina, a zwłaszcza po znormalizowaniu w 1955 stosunków radziecko-jugosłowiańskich i18 kwietnia 1956 został ostatecznie rozwiązany. (A.D.) KOMINTERN *MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA KOMITET BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWOWEGO (ros. Komitet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti KGB) – radziecka służba specjalna, spełniająca funkcje policji politycznej, wywiadu i kontrwywiadu. W grudniu 1917, wkrótce po przejęciu przez *bolszewików władzy (*Październikowa rewolucja), utworzona została Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (CzK), na czele której stanął Feliks *Dzierżyński. Zadaniem CzK była realizacja polityki czerwonego terroru tj. masowych represji wobec rzeczywistych i domniemanych przeciwników politycznych WKP/b/ oraz stworzenie systemu *łagrów. W lutym 1922 CzK została przemianowana na Państwowy Zarząd Polityczny (GPU), a w grudniu tego roku – w związku z utworzeniem *ZSRR – na Zjednoczony PZP (OGPU). W pierwszej połowie lat dwudziestych OGPU koncentrował swoją działalność na wyeliminowaniu resztek opozycji antybolszewickiej oraz na tworzeniu, głównie w oparciu o ruch komunistyczny, proradzieckiego lobby na całym świecie. W początkach lat trzydziestych podstawowym zadaniem OGPU stało się złamanie oporu chłopstwa wobec przymusowej *kolektywizacji. W lipcu 1934 funkcje OGPU przejął Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB), który włączono w skład Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD). Aparat NKWD, kierowany kolejno przez Henryka Jagodę i Mikołaja Jeżowa, przeprowadził w latach 1934–38 *wielką czystkę, w trakcie której zamordowano kilka milionów ludzi, natomiast kilkanaście milionów trafiło do gigantycznego systemu Głównego Zarządu Obozów Koncentracyjnych (GUŁag). W lutym 1941 z NKWD wyłączono sprawy bezpieczeństwa, które przejął nowoutworzony Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB). Na przełomie lat 1942–43 powstała trzecia służba policyjna – SMIERSZ (ros. smiert szpionom), której zadaniem było utrzymywanie dyscypliny w Armii Czerwonej oraz działalność kontrwywiadowcza. W 1946 SMIERSZ został zlikwidowany, a NKWD i NKGB przemianowane odpowiednio na: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MWD) i Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (MGB). W marcu 1953, wkrótce po śmierci *Stalina, Ławrentij *Beria doprowadził do włączenia MGB w skład MWD i sam stanął na czele tego resortu. Po usunięciu Berii, 13 marca 1954 z MWD wyodrębniono ponownie służbę polityczną – Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGB). KGB, podobnie jak jego poprzednicy, odgrywał szczególną rolę w radzieckim systemie politycznym, będąc głównym narzędziem totalnej władzy partii komunistycznej. Wyrazem skali wpływów i znaczenia KGB w państwie i partii było objęcie w 1982 przez jego długoletniego przewodniczącego Jurija *Andropowa stanowiska sekretarza generalnego KPZR. W latach osiemdziesiątych KGB składał się z pięciu Zarządów Głównych (I – operacje zagraniczne; II – kontrola społeczeństwa; III – nadzór sił zbrojnych; IV – ochrona pogranicza; V – zwalczanie opozycji) dzielących się na służby i wydziały oraz z kilkunastu samodzielnych zarządów i niezależnych wydziałów. Znaczenie KGB osłabło po rozpoczęciu przez Michaiła *Gorbaczowa *pierestrojki, a zwłaszcza po nieudanym puczu *moskiewskim w sierpniu 1991, którego współautorem był szef Komitetu Władimir Kriuczkow. Po utworzeniu w grudniu 1991 *Wspólnoty Niepodległych Państw poszczególne republiki rozpoczęły tworzenie własnych służb specjalnych. W Rosji ostateczny kres istnieniu KGB (z którego już wcześniej wyłączono niektóre służby) położył dekret prezydenta Borysa *Jelcyna z 21 grudnia 1993, na mocy którego w miejsce Komitetu utworzono Federalną Służbę Kontrwywiadowczą. (A.D.) KOMUNIZM – doktryna społeczno-polityczna głosząca ideał bezklasowego społeczeństwa egalitarnego, w którym zniesiona zostaje – jako podstawa wyzysku – własność prywatna i zastąpiona własnością państwową. Tego rodzaju społeczeństwo ma być ponadto ujednolicone pod względem przekonań i postaw politycznych oraz poddane trwałej władzy partii komunistycznej, której hegemonia wynikać ma z jej naukowego programu ideologicznego. Stąd też, uzbrojony w taką koncepcję komunizm, nie miał szacunku dla pluralizmu i wielopartyjności, wręcz przeciwnie, był ich zaciekłym przeciwnikiem. Idee wspólnotowego społeczeństwa realizującego zamkniętą wizję polityczną towarzyszyły ludzkości od wieków. Często spotkać można opinię, iż dalekim prekursorem współczesnego komunizmu był Platon. Wszelako komunizm jako zintegrowana koncepcja teoretyczna pojawił się w XIX wieku i był dziełem Karola Marksa (1818–83). Marksistowski komunizm przyniósł radykalną krytykę kapitalizmu i głosił konieczność jego obalenia poprzez rewolucję proletariacką. W jej wyniku powstać miało społeczeństwo socjalistyczne zbudowane na ideale równości. Wedle komunizmu, cała historia jest historią walk klasowych. Człowiek jest istotą produktywną, co odróżnia 187

go od świata zwierzęcego. Działalność produkcyjna człowieka i kształtujące się w jej trakcie stosunki społeczne mają zasadnicze znaczenie dla całego procesu historycznego. W swej analizie historii komunizm posługiwał się dialektyką, wedle której rozwój stanowi rezultat konfliktu sprzeczności. Komunizm głosił radykalną i dychotomiczną wizję społeczeństwa. W tej optyce współczesne społeczeństwo jawi się jako społeczeństwo dwóch przeciwstawnych sobie klas: klasy kapitalistów, kontrolującej kapitał i przechwytującej zyski oraz klasy robotniczej, nie posiadającej niczego poza własną pracą i poddawanej stałemu wyzyskowi. Robotnicy – w myśl wskazań doktryny komunistycznej – winni przekształcić się w siłę rewolucyjną i przechwycić władzę. Myśliciele komunistyczni nie taili, że socjalizm narodzi się jako system wysoce represyjny. Dyktatura proletariatu, poprzedzająca właściwy porządek komunistyczny, miała być instrumentem służącym do rozgromienia przeciwników klasowych proletariatu i osłoną dla dzieła powszechnego wywłaszczania, czyli – innymi słowy – upaństwawiania własności. Uzbrojone w taką doktrynę partie komunistyczne ruszyły w XX wieku na podbój świata. Ustrój polityczny odwołujący się do wskazań Marksa powstał w 1917 w Rosji (*Październikowa rewolucja). Przywódca komunistów rosyjskich Włodzimierz *Lenin (1870–1924) dodał do już istniejącej doktryny kilka nowych wątków. W jego interpretacji komunizm przekształcił się w ideologię otwarcie totalitarnej dyktatury partii komunistycznej, która jako awangarda proletariatu rządzić ma w imieniu ludu. Marksistowsko-leninowskie partie komunistyczne po *drugiej wojnie światowej przechwyciły władzę w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. W latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych komunizm rozszerzał swoje wpływy, opanowując wiele krajów Azji i Afryki. Na kontynencie amerykańskim model komunistyczny pojawił się tylko na Kubie (*Kubańska wojna domowa) i w *Nikaragui. Partie komunistyczne odnosiły też znaczące sukcesy w wielu krajach demokratycznych (*Włochy, *Francja, Hiszpania, Portugalia, Chile, *Japonia i Indie), choć nigdy drogą parlamentarną nie udało im się dojść do władzy. Niezwykłym i wielce symptomatycznym paradoksem było to, że sukcesom politycznym komunizmu towarzyszył całkowity uwiąd jego doktryny, która szybko przekształciła się w schematyczny zbiór dogmatów i sloganów. Wraz z upadkiem u schyłku lat osiemdziesiątych ustrojów realnego socjalizmu w Europie, komunizm wszedł w swoją fazę schyłkową. Wyrazem tego jest między innymi fakt, że wiele partii komunistycznych na świecie wyrzeka się dotychczasowej doktryny. (B.B.) KOMUNIZM WOJENNY – polityka społeczno-ekonomiczna stosowana w Rosji Radzieckiej (*ZSRR) od połowy 1918 do początków 1921. Zakładała centralne zarządzanie produkcją i dystrybucją towarów ze znacjonalizowanego przemysłu, państwowy monopol handlu oraz system obowiązkowych dostaw żywności. Komunizm wojenny wprowadził powszechny obowiązek i militaryzację pracy oraz bezwzględną reglamentację artykułów spożywczych (tzw. dyktatura żywnościowa). Celowo prowadzona przez władze polityka dewaluacji rubla miała doprowadzić do całkowitego wyeliminowania wolnego rynku i ustanowienia gospodarki bezpieniężnej. Komunizm wojenny, a zwłaszcza polityka rekwizycji żywności należącej do chłopów, w ramach realizowania dostaw obowiązkowych, doprowadziły do głodu i powszechnej pauperyzacji włościaństwa, a w konsekwencji do wybuchu licznych powstań chłopskich. W latach 1918–1921 było ich kilkaset. W 1920 zrewoltowani chłopi stanowili siłę poważnie zagrażającą władzy *bolszewików. Chłopska armia Nestora Machno (*Machowszczyzna) działająca na Ukrainie, liczyła ponad 40 tys. żołnierzy, a armia Aleksieja Antonowa, która opanowała dużą część guberni tambowskiej – 50 tys. Do stłumienia tych buntów bolszewicy musieli rzucić regularne oddziały wojska, wyposażone w lotnictwo i broń pancerną. W miastach komunizm wojenny spowodował systematyczne pogarszanie się zaopatrzenia i gwałtowne obniżenie stopy życiowej. Po obcięciu w styczniu 1921 o jedną trzecią przydziałów chleba, Piotrogród został sparaliżowany przez falę strajków i demonstracji. W marcu 1921 w pobliskiej twierdzy Kronsztad doszło do wybuchu anty bolszewickiego powstania marynarzy i robotników. Powstanie *kronsztadzkie upadło po dwóch tygodniach walk, ale kierownictwo RKP/b/ uznało, że polityka komunizmu wojennego nie jest możliwa do utrzymania. Na X zjeździe RKP/b/ (8–16 marzec 1921) *Lenin proklamował zastąpienie komunizmu wojennego tzw. *NEPem. (A.D.) KONCENTRACYJNE OBOZY *ŁAGRY *NAZISTOWSKIE OBOZY KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE KBWE – konferencja państw europejskich oraz *Stanów Zjednoczonych i *Kanady stanowiąca forum współpracy dla umocnienia pokoju i bezpieczeństwa, przestrzegania praw człowieka, a także rozwijania współpracy w różnorodnych dziedzinach. Zasady dotyczące stosunków między państwami KBWE oraz środki prowadzące do wzrostu zaufania zostały określone podczas spotkania na szczycie przywódców 35 państw z Europy (oprócz Albanii) oraz Ameryki Północnej (USA i Kanada) w Helsinkach (30 lipca – 1 sierpnia 1975), które poprzedzone było kilkuletnim procesem rokowań i negocjacji. Podpisany wówczas dokument (Akt Końcowy KBWE z 1 sierpnia 1975) 188

obejmował szeroki zakres spraw związanych ze stosunkami pomiędzy państwami sygnatariuszami, budową środków zaufania, respektowaniem praw człowieka i fundamentalnych wolności, współpracą w zakresie spraw ekonomicznych, kulturalnych, technicznych i naukowych. Główną część Aktu Końcowego KBWE stanowiła 10-punktowa Deklaracja dotycząca zasad rządzących stosunkami między członkami KBWE, wyliczająca elementy trwałego pokoju, bezpieczeństwa i współpracy. Oto one, przytoczone in extenso: suwerenna równość, poszanowanie praw wynikających z suwerenności; powstrzymywanie się od groźby użycia siły lub jej użycia; nienaruszalność granic; integralność terytorialna państw; pokojowe załatwianie sporów; nieingerencja w sprawy wewnętrzne; poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii i przekonań; równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia; współpraca między państwami, wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego. Akt Końcowy w części zatytułowanej Dalsze kroki po konferencji stanowił, iż celem wprowadzenia w życie jego postanowień, państwa sygnatariusze zobowiązują się kontynuować rozpoczęty proces polepszania wzajemnych stosunków, działania na rzecz bezpieczeństwa i rozwoju współpracy na organizowanych w przyszłości spotkaniach, z których pierwsze odbyło się w Belgradzie w 1977. Stąd też miały miejsce kolejne konferencje KBWE: Belgrad (1977–78), Madryt (1980–83), Sztokholm (1984–85), Wiedeń (1986–89), Helsinki (1992). Dochodziło również do spotkań ekspertów państw KBWE. Podczas konferencji na szczycie w Paryżu (listopad 1990) została przyjęta Paryska Karta dla Nowej Europy, deklarująca koniec zimnej wojny. Na jej mocy, sprawy bezpieczeństwa europejskiego rozpatrywane mają być na Spotkaniach Szefów Państw i Rządów, posiedzeniach Rady Ministrów Spraw Zagranicznych (nowe forum dla regularnych politycznych konsultacji) oraz w Komitecie Wysokich Przedstawicieli (przygotowujący grupy spraw rozpatrywanych przez Radę Ministrów Spraw Zagranicznych). Utworzone zostały również trzy stałe instytucje KBWE: Sekretariat w Pradze, Centrum Zapobiegania Konfliktom w Wiedniu i Biuro Wolnych Wyborów w Warszawie (przekształcone następnie w Biuro do spraw Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka). 19 czerwca 1991 przyjęto Albanię na członka KBWE. Dokonało się to na berlińskim spotkaniu Rady Ministrów Spraw Zagranicznych KBWE. W trakcie tego spotkania określono też mechanizm negocjacji w odniesieniu do kryzysowych sytuacji w Europie. 10 września 1991 Rada Ministrów Spraw Zagranicznych KBWE obradująca w Moskwie zaakceptowała Estonię, Litwę i Łotwę jako członków KBWE. Wreszcie 3 stycznia 1992 członkami KBWE zostały państwa wchodzące w skład *Wspólnoty Niepodległych Państw (z wyjątkiem Gruzji), a 24 marca 1992 – *Chorwacja, Słowenia i Gruzja. Tak więc w KBWE uczestniczy obecnie 48 państw. W grudniu 1994 na szczycie KBWE w Budapeszcie podjęto decyzję przekształceniu KBWE w Organizację Bezpie-czeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). (B.B.) KONGIJSKI KONFLIKT 1960–1965 – okres kilkuletnich niepokojów i konfliktów zbrojnych, który nastąpił po proklamowaniu 30 czerwca 1960 niepodległości Konga Belgijskiego (państwo to na początku nosiło nazwę Kongo-Leopoldville, potem Kongo-Kinszasa, a od 1971 Zair). Prezydentem Konga został J. Kasavubu, a premierem P. Lumumba. Szybko między obu tymi politykami wybuchła zacięta rywalizacja o władzę. W całym kraju panowały zamieszki i mnożyły się akty przemocy wobec Europejczyków. W takiej atmosferze sprzyjający białym M. Czombe ogłosił secesję najbogatszej prowincji – Katangi. 9 sierpnia 1960 Rada Bezpieczeństwa *Organizacji Narodów Zjednoczonych podjęła decyzję o wysłaniu do Konga kontyngentu sił zbrojnych ONZ, w celu przywrócenia porządku i zapewnienia ochrony życia mieszkańców. We wrześniu głównodowodzący armii kongijskiej pułkownik J. D. *Mobutu przeprowadził zamach stanu, usuwając premiera Lumumbę. Lumumba nie zrezygnował z walki i mobilizował dla siebie poparcie korzystając ze wsparcia Ghany, Gwinei i Indii. W mieście Stanleyville w prowincji Kasai zwolennicy Lumumby powołali do życia separatystyczny rząd, który wysunął hasło zbudowania w kraju ustroju socjalistycznego. Zmierzający do Stanleyville Lumumba (grudzień 1961) został pojmany przez oddziały rządu centralnego i następnie 17 stycznia 1961 zamordowany przez żołnierzy wojsk katangijskich M. Czombego. W sierpniu 1961 doszło do starć pomiędzy oddziałami Czombego a siłami ONZ. Udający się na rozmowy z Czombe sekretarz generalny ONZ D. *Hammarskjöld 17 września 1961 poniósł śmierć w katastrofie lotniczej, która miała miejsce na granicy Katangi z Zambią. Walki sił ONZ z wojskami Katangi trwały do stycznia 1963, kiedy to ostatecznie Czombe został pokonany i zmuszony do wyjazdu do Europy. 14 stycznia 1963 Katanga ponownie znalazła się w składzie państwa kongijskiego. Siły ONZ opuściły Kongo w czerwcu 1964. Niemal natychmiast pojawiło się następne zarzewie wojny domowej. W lipcu w Stanleyville doszło do lewicowej rebelii, w wyniku której proklamowano powstanie socjalistycznego Konga. Rebelianci uzyskali duże wsparcie finansowe i militarne ze strony Chin. Rozwój wydarzeń w Kongu zaniepokoił prowadzących w tym kraju interesy przedsiębiorców amerykańskich i belgijskich. Pod ich naciskiem rząd kongijski zgodził się na powrót 189

Czombego do kraju i na powierzenie mu stanowiska premiera. Wspierany przez białych najemników i doradców belgijskich Czombe zreorganizował armię kongijską, która w listopadzie 1964 w zasadzie rozbiła rebelię. Niektórzy rebelianci próbowali jeszcze odmienić sytuację, biorąc kilkuset zakładników, w tym również Białych. Zostali oni jednak uwolnieni przez belgijskich spadochroniarzy. Niepokoje znowu wybuchły w Kongu w maju 1965, kiedy wyszło na jaw, że Czombe uczestniczył w fałszowaniu wyników wy borów. W konsekwencji tej afery został on w sierpniu zdymisjonowany przez prezydenta Kasavubu. Ostatnim akordem kryzysu kongijskiego był przeprowadzony przez Mobutu 25 listopada 1965 wojskowy zamach stanu. Po przejęciu władzy Mobutu doprowadził do ustabilizowania się sytuacji w kraju, urzeczywistniając system rządów autorytarnych. (M.B.) KONSERWATYZM – orientacja polityczna, którą cechuje przywiązanie do tradycji i wiara w ewolucyjne pochodzenie wszelkich trwałych form społecznych. Za jego twórcę uchodzi Edmund Burke (1729–97). Mianem konserwatystów określa się także zwolenników starego porządku, niezależnie od motywów i programu jakie nimi kierują. U podstaw konserwatyzmu leży przekonanie o wrodzonej skłonności człowieka do czynienia zła, anarchii i zniszczenia. Jedynie życie we wspólnocie, zespolonej tradycją, kulturą i religią sprawia, że jednostka jest w stanie przezwyciężyć te skłonności oraz w pełni korzystać z wolności. Konserwatyści krytykują zarówno centralizm (socjalizm, *faszyzm) jak i indywidualizm (*liberalizm polityczny), gdyż przyczyniają się one do rozbicia życia wspólnotowego. Sprzeciwiają się ideologiom opartym na oświeceniowym racjonalizmie, które odrzucają wszelkie autorytety, zakładają możliwość dowolnego kształtowania natury ludzkiej jak i budowy społeczeństwa według obranego planu. Konserwatyści konstruują ewolucyjno-adaptacyjny obraz rozwoju społeczeństw, przedkładają ciągłość i stabilność nad gwałtowne zmiany. Są przeciwni egalitaryzmowi, gdyż ich zdaniem prowadzi on do zaniku autorytetów i atomizacji społeczeństwa. W większości akceptują demokratyczny ustrój polityczny, chociaż bardziej ufają wykształconym elitom niż zmiennym i podatnym na manipulację masom. Renesans konserwatyzmu politycznego i związanego z nim liberalizmu gospodarczego nastąpił w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Do cech wspólnych różnych nurtów tzw. nowej prawicy (neokonserwa-tyzmu) należą: przekonanie o prymacie wolności nad równością, wrogość wobec zasady rządów większości, konieczność podziału i rozpraszania władzy, uznanie własności prywatnej za fundament porządku społecznego, wiara w niezmienność natury człowieka oraz przeświadczenie o naturalnej nierówności ludzi. Programy nowej prawicy zakładają m.in.: przeciwdziałanie procesom ponadnarodowej integracji politycznej (jak np. Wspólnota *Europejska), ograniczanie świadczeń społecznych, imigracji zarobkowej oraz biurokracji publicznej, zmniejszenie sektora państwo-wego w gospodarce drogą głębokiej prywatyzacji, utrzymanie tradycyjnego systemu prawnego (np. kary śmierci). W *Stanach Zjednoczonych za głównych reprezentantów szeroko rozumianego neokonserwatyzmu uznać można: Russela Kirka, Willmoore Kendala, Michaela Novaka, Irviga Kristola oraz Patricka Buchanana. Wśród francuskich przedstawicieli tego kierunku rozgłos uzyskali m.in. Andre Glucksmann, Bernard Henri Levy oraz Alain de Benoist. W *Niemczech za reprezentantów nowej prawicy uważa się m.in. Hartwiga Singera, Lothara Penza, Gerta Waldmanna, Alexandra Ecksteina i Wolfganga Straussa. Za ideowych patronów neokonserwatyzmu uważani są Milton Friedman i Friedrich August von Hayek. W swym programie do zasad konserwatyzmu odwołuje się m.in. Partia Konserwatywna w Wielkiej Brytanii, Partia Republikańska w USA, RPR (gaulliści) we *Francji, Partia Liberalno-Demokratyczna w *Japonii, a w *Polsce Unia Polityki Realnej i Partia Konserwatywna. Wyrazem politycznej ofensywy nowej prawicy były sukcesy wyborcze i wieloletnie rządy Ronalda *Reagana w USA oraz Margaret *Thatcher w Wielkiej Brytanii. Ta ostatnia, mówiąc o swoich wspólnych z Reaganem poglądach, stwierdziła: „Oboje uważamy, że wolne społeczeństwo gwarantuje o wiele wyższą stopę życiową i stanowi o godności i wolności, które to wartości są podstawą naszego credo. (...) Chcemy silnego rządu w sprawach, które należą do wyłącznej kompetencji rządu. Rząd powinien być silny w zakresie obrony narodowej, utrzymania i umacniania prawa, zachowania wartości waluty, obrony integralności oraz wolności kraju i jednostki. (...) Nie powinien on wszakże ingerować zanadto w sprawy, na których obywatele znają się od niego lepiej”. (A.D.) KOREAŃSKA WOJNA 1950–1953 – konflikt międzynarodowy będący kulminacyjnym wydarzeniem okresu *zimnej wojny. W końcu *drugiej wojny światowej, terytorium Korei – okupowane dotąd przez Japończyków – zostało zajęte w części północnej przez wojska radzieckie, zaś w części południowej przez armię amerykańską. Linia podziału, ustalona 2 września 1945, przebiegała wzdłuż 38 równoleżnika. Toczone od grudnia 1945 negocjacje w sprawie utworzenia zjednoczonego państwa koreańskiego nie dały – wskutek narastania zimnej wojny – pozytywnego rezultatu. 19 maja 1948 na obszarze znajdującym się pod administracją amerykańską odbyły się wybory do parlamentu, który wkrótce proklamował powstanie 190

Republiki Koreańskiej ze stolicą w Seulu i dokonał wyboru prezydenta; został nim Li Syng Man. Utworzony przezeń rząd, specjalna Komisja *ONZ nadzorująca wybory, uznała za jedyny rząd narodowy zjednoczonej Korei. W odpowiedzi *ZSRR zorganizował w sierpniu wybory na północy, które przyniosły zwycięstwo komunistycznej Partii Pracy Korei, kierowanej przez *Kim Ir Sena. Powstałe w ich wyniku Najwyższe Zgromadzenie Narodowe proklamowało 2 września 1948 Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną ze stolicą w Phenianie. Między obu państwami koreańskimi od momentu ich powstania panowały wrogie stosunki, będące odzwierciedleniem narastania napięcia między supermocarstwami. Mnożyły się incydenty graniczne. Wreszcie 25 czerwca 1950, licząca 188 tys., wyposażonych przez ZSRR, żołnierzy armia KRL-D, zaatakowała terytorium Korei Południowej. Do 14 września trwała nieprzerwana ofensywa oddziałów północno koreańskich, które zdołały zająć 95% terenu całej Korei, pozostawiając w rękach południowców jedynie mały obszar na wschód od rzeki Naktong. W dwa dni po rozpoczęciu agresji zebrała się Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, która – pod nieobecność przedstawiciela ZSRR bojkotującego posiedzenia Rady Bezpieczeństwa w ramach solidarności z komunistycznymi Chinami – uchwaliła siedmioma głosami (Ekwador, *Francja, Kuba, Norwegia, *Tajwan, *Stany Zjednoczone i *Wielka Brytania) wysłanie do Korei *Sił Zbrojnych ONZ. W praktyce główny ciężar stworzenia sił ONZ spadł na USA, ponieważ kontyngenty *Australii, Belgii, Etiopii, *Filipin, Francji, Grecji, *Kanady, Kolumbii i Luksemburga miały symboliczny charakter. Niewielkie siły amerykańskie stacjonujące w Korei Południowej zostały wzmocnione przez oddziały przerzucone z *Japonii. 15 września nastąpił desant morski 50 tys. żołnierzy amerykańskich na głębokich tyłach armii północnokoreańskiej w rejonie miasta Inczhon (30 km na zachód od Seulu). Równocześnie od południa ruszyło kontruderzenie VIII Armii USA oraz dwóch korpusów południowokoreańskich, co zmusiło wojska Kim Ir Sena do ucieczki na północ. Wciągu kilku dni Amerykanie wyparli oddziały północnokoreańskie za 38 równoleżnik. 1 października generał Douglas *MacArthur, dowodzący wojskami amerykańskimi, nakazał kontynuowanie natarcia na terytorium KRL-D. W pobliżu Phenianu Amerykanie wysadzili desant powietrzny, a w Zatoce Wschodniokoreańskiej, w okolicach miasta Wonsan, desant morski. W rezultacie, wojska ONZ zajęły większość obszaru KRL-D i w trzeciej dekadzie października zbliżyły się do granicy chińsko-koreańskiej. 25 października do wojny po stronie KRL-D przystąpiła armia chińskich ochotników, dowodzona przez Peng Te-huaja. Olbrzymia armia chińska zaczęła spychać Amerykanów na południe. Prezydent *Truman – pozostający pod presją europejskich sojuszników – obawiając się, iż wojna koreańska może się przekształcić w światową, nie zgodził się na propozycje generała MacArthura bombardowania chińskich baz zaopatrzeniowych i obiektów wojskowych oraz użycia taktycznej broni nuklearnej. W rezultacie Chińczycy odnosili kolejne sukcesy, zajmując 6 grudnia Phenian, a 4 stycznia 1951 Seul. Po sforsowaniu rzeki Han oddziały chińskie osiągnęły w marcu tego roku linię 37 równoleżnika. W rezultacie kontrofensywy amerykańskiej z maja 1951, linia frontu przesunęła się w okolice 38 równoleżnika. Rozpoczął się trwający ponad dwa lata etap wojny pozycyjnej. Mimo podejmowanych przez obie strony działań ofensywnych, do poważniejszych zmian linii frontu już nie doszło. 17 czerwca 1953 parafowano układ o linii demarkacyjnej, która przecinała ukośnie 38 równoleżnik. 27 lipca tego roku w Panmundżonie podpisana została umowa, na mocy której linia demarkacyjna w formie neutralnego pasa o szerokości 4 km, oddzieliła KRL-D od Korei Południowej. Podział Półwyspu Koreańskiego na dwa państwa został w ten sposób ostatecznie utrzymany. W wojnie zginęło około 4 mln Koreańczyków, 250 tys. Chińczyków i 34 tys. Amerykanów. Lata wojny koreańskiej stano wiły szczytowy okres zimnej wojny i spowodowały gwałtowny wzrost wydatków na zbrojenia w państwach *NATO i bloku komunistycznego. (A.D.) KOREA POŁUDNIOWA – kraj w Azji Wschodniej zajmujący południową część Półwyspu Koreańskiego (pow. 99,3 tys. km2, liczba ludności 46 mln w 1999). W 1910 Korea utraciła swą niepodległość i przez następne 35 lat pozostawała pod władzą *Japonii. Upadek imperium japońskiego w rezultacie *drugiej wojny światowej zrodził nadzieje na odzyskanie wolności. W wyniku działań wojennych w południowej części Korei znalazły się wojska amerykańskie, zaś w północnej – radzieckie. Linia rozdziału tych wojsk przebiegała wzdłuż 38 równoleżnika. Rozmaite deklaracje i porozumienia przewidywały zjednoczenie kraju po przeprowadzeniu wolnych wyborów. Nigdy jednak do nich nie doszło. Zamiast tego w Phenianie i Seulu powstały rywalizujące ze sobą rządy, co w połączeniu z obecnością wojsk dwóch supermocarstw, ugruntowało podział Korei. W 1948 na południu kraju proamerykański polityk Li Syng Man proklamował powstanie Republiki Koreańskiej (Korea Południowa), a na północy komunista *Kim Ir Sen utworzył Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną (Korea Północna). Granicę między oboma państwami wyznaczał 38 równoleżnik. 25 czerwca 1950 blisko 200 tys. armia północnokoreańska uderzyła na Koreę Południową, co oznaczało początek trwającej trzy lata (do lipca 1953) wojny *koreańskiej. W wojnie tej po stronie Korei 191

Południowej walczyły *Siły Zbrojne ONZ. W ich skład weszły oddziały z 16 państw, lecz trzon stanowiły wojska amerykańskie. Natomiast po stronie Korei Północnej walczyła olbrzymia armia chińskich „ochotników”, której liczebność oceniano na 1,2 mln ludzi. Wojna koreańska była najpoważniejszym konfliktem zbrojnym w drugiej połowie XX wieku. Przyniosła śmierć około 4 mln istnień ludzkich. Wojna ta zaostrzyła nienawiść między oboma państwami koreańskimi, co oznaczało ugruntowanie podziału kraju. Li Syng Man sprawował dyktatorską władzę w Korei Południowej do 26 kwietnia 1960, kiedy to zmuszony został do rezygnacji w następstwie burzliwych wystąpień studenckich. 16 maja 1961 armia dokonała zamachu stanu. Na czele nowych władz wojskowych stanął generał Park Czung Hee. W 1963 objął on stanowisko prezydenta. Sprawował władzę przez następnych 16 lat, urzeczywistniając ścisłą dyktaturę wojskową, która limitowała prawa i wolności obywatelskie oraz żelazną ręką dławiła wszelkie przejawy postaw opozycyjnych. Autokratycznie rządzona Korea Południowa była jednym z najbliższych sojuszników USA w Azji. Od 1965 wojska południowokoreańskie walczyły w Wietnamie po stronie Amerykanów (*Wietnamska wojna). 26 października 1979 Park Czung Hee został zastrzelony przez szefa służb specjalnych. Nowym prezydentem został Choi Kyu Hah. Dokonał on liberalizacji systemu politycznego, uwolnił więźniów politycznych oraz zapowiedział serię reform instytucjonalnych. Uelastycznienie polityki władz postanowiła wykorzystać opozycja. Cały kraj ogarnęły protesty społeczne, którym ton nadawali studenci. W mieście Kwangczu w 1980 wybuchło prawdziwe powstanie antyrządowe. Do jego stłumienia wojsko użyło broni maszynowej, czołgów i lotnictwa. W ciągu dziewięciodniowych walk śmierć poniosło 200 osób, a 1 tys. odniosło rany. Nie mogący zapanować nad sytuacją prezydent Choi Kyu Hah 16 sierpnia 1980 podał się do dymisji. Władzę przejął szef wywiadu wojskowego generał Czun Du Hwan, który 27 sierpnia objął urząd prezydenta. Dyktatorską władzę sprawował przez 7 kolejnych lat. W czerwcu 1987 Czun Du Hwan oznajmił, iż sam wyznaczy następnego prezydenta. Decyzja ta wywołała lawinę protestów społecznych w całym kraju. Na ulicach Seulu studenci przez kilka tygodni toczyli regularne bitwy z oddziałami policji. W obliczu masowych demonstracji społecznych Czun Du Hwan zmienił zdanie, godząc się na przeprowadzenie wyborów prezydenckich oraz przejście od dyktatury wojskowej do rządów demokratycznych. Kandydatem armii i popieranej przez nią Demokratycznej Partii Sprawiedliwości (DPS) na prezydenta został generał Ro Te Wu, który błyskawicznie przedzierzgnął się z wojskowego w polityka cywilnego. Ro Te Wu zwyciężył w wyborach prezydenckich z 16 grudnia 1987, pozostawiając w pobitym polu dwóch weteranów południowokoreańskiej opozycji politycznej – Kim Jung Sama i Kim Dae Junga. Nowy prezydent zainicjował proces pojednania narodowego, twierdząc, że najlepszym stabilizatorem młodej demokracji będzie zgodna współpraca rządu i opozycji w rozwiązywaniu problemów kraju. Mimo utrzymujących się demonstracji ulicznych w Seulu, Ro Te Wu zdołał odnotować znaczące sukcesy. Udało mu się między innymi pozyskać do współpracy jednego z liderów opozycji Kim Jung Sama, który doszedł do przekonania, iż w kraju istotnie zapanowała demokracja, a więc trzeba porzucić dawne uprzedzenia. W 1990 partia rządowa i ugrupowanie Kim Jung Sama połączyły się, tworząc nową Partię Liberalno-Demokratyczną (PLD). Kim Jung Sam został kandydatem tej partii w wyborach prezydenckich z 18 grudnia 1992, które zakończyły się jego zwycięstwem. Pokonał on pozostającego w opozycji wobec systemu władzy Kim Dae Junga oraz właściciela potężnego koncernu Hyundai, miliardera Hung Ju Junga. W kwietniu 1996 partia rządząca, która w międzyczasie zmieniła nazwę na Partia Nowej Korei, zwyciężyła w wyborach parlamentarnych, znacznie zwiększając liczbę miejsc w parlamencie. Międzynarodową opinię publiczną zaskoczyła surowość wyroków, jakie w sierpniu 1996 sąd w Seulu orzekł wobec byłych prezydentów-dyktatorów Korei Południowej: Czun Du Hwana (kara śmierci) i Ro Te Wu (długoletnie więzienie). Wyroki te zostały następnie złagodzone przez prezydenta Kim Jung Sama. 18 grudnia 1997 niespodziewane zwycięstwo w wyborach prezydenckich odniósł wieczny opozycjonista Kim Dae Jung, który różnicą 1,6% głosów pokonał kandydata rządzącej partii Lee Hue Czanga. Spodziewano się, że objęcie władzy przez Kim Dae Junga zaowocuje licznymi zmianami politycznymi. Tymczasem tak się nie stało, a nowy szef państwa postawił na kontynuację dotychczasowej linii politycznej. Na świecie Korea Południowa znana jest przede wszystkim ze swych osiągnięć gospodarczych. Od wielu lat należy ona do najszybciej rozwijających się państw świata, będąc jednym ze słynnych dalekowschodnich małych tygrysów. Kraj eksportuje ponad 50% swej produkcji przemysłowej. Najważniejszymi gałęziami gospodarki południowokoreańskiej są: przemysł stoczniowy, petrochemiczny, maszynowy, elektroniczny i budownictwo. Ciągle wzrasta produkcja samochodów, których każdego roku eksportuje się ponad 300 tys. Ich sprzedaż za granicą przynosi Korei Południowej, poczynając od 1985, dochód rzędu 14 mld dolarów rocznie. Ogromny wpływ na gospodarkę Korei mają olbrzymie firmy, nazywane czebolami (m.in. LG, Hyunndai, Samsung), zajmujące się najróżniejszymi gałęziami przemysłu. Poważnych problemów przysporzył Korei Południowej wielki kryzys 192

finansowy, który w 1997 ogarnął Daleki Wschód. Zachwiał on gospodarką kraju, która praktycznie od 40 lat rozwijała się bez wstrząsów i załamań. Największe kłopoty przeżywały czebole, których brak płynności finansowej, spowodowany głównie nadmiernym zadłużeniem na całym świecie i anachroniczną strukturą zarządzania, odbił się na całej gospodarce. Na pomoc Korei pospieszyły międzynarodowe instytucje finansowe oraz Stany Zjednoczone, przekazując 58 mld dolarów na stabilizację gospodarki. Stałym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Korei Południowej jest politycznie nieobliczalna, pozostająca w stanie zapaści gospodarczej i przeżywająca klęskę głodu na olbrzymią skalę, Korea Północna. (M.B.) KORFU INCYDENT – wydarzenie z 1923, które spowodowało zaognienie stosunków włosko-greckich i doprowadziło do okupacji wyspy Korfu przez Włochów. Bezpośrednią jego przyczynę stanowiło zamordowanie 27 sierpnia przez niezidentyfikowanych sprawców, w pobliżu miejscowości Janina, szefa włoskiej misji wojskowej generała Enrico Telliniego (wraz z towarzyszącymi mu dwoma oficerami i szoferem), który z ramienia Rady Ambasadorów miał zająć się wytyczaniem granicy grecko-albańskiej. 24 godziny później Benito *Mussolini wykorzystując fakt, iż zabójstwo zostało dokonane na terytorium greckim – wystosował do Aten ultimatum wzorowane na ultimatum Austro-Węgier do *Serbii z 1914 (*Pierwsza wojna światowa). Domagał się w nim od rządu greckiego m.in: błyskawicznego ujęcia sprawców mordu, obecności przy śledztwie włoskiego attaché wojskowego, kary śmierci dla winowajców oraz zapłacenia przez Grecję 50 mln lirów odszkodowania. Grecja odpowiedziała 30 sierpnia, zgłaszając gotowość do negocjacji, aczkolwiek zaprotestowała przeciwko treści i formie włoskiej noty. 31 sierpnia włoska flota wojenna, będąca w pogotowiu już od 27 sierpnia, otoczyła wyspę Korfu, a jej komendant zażądał poddania się Włochom. Po odmowie Włosi rozpoczęli bombardowanie wyspy, a nocą ją zajęli. Mussolini zapowiedział, że okupacja Korfu trwać będzie tak długo, aż spełnione zostaną żądania włoskie. W tej sytuacji Grecja odwołała się do *Ligi Narodów. Ostatecznie jednak pod wpływem *Wielkiej Brytanii Mussolini ustąpił i 27 września przerwał okupację wyspy. Grecja ze swej strony wypłaciła Włochom odszkodowanie w wysokości 50 mln lirów, co zważywszy na koszt operacji wojskowej wynoszący około 8 mln lirów, przyniosło Mussoliniemu znaczny zysk. (B.B.) KORFU PAKT 1917 – układ zawarty 20 lipca 1917 na greckiej wyspie Korfu między rządem serbskim Nikoli Paszicia i Narodowym Komitetem Jugosłowiańskim Ante Trumbicia, proklamujący jedność narodów jugosłowiańskich (*Jugosławia) oraz zapowiadający utworzenie wspólnego państwa Serbów (*Serbia), Chorwatów (*Chorwacja) i Słoweńców (*Słowenia). Cele układu urzeczywistnione zostały jesienią 1918. Powołana do życia na początku października 1918 w Zagrzebiu Rada Narodowa Serbów, Chorwatów i Słoweńców uznała się za reprezentanta interesów narodów jugosłowiańskich i 19 października odrzuciła manifest cesarza Karola proponujący przekształcenie Austro-Węgier w federacyjny związek państw narodowych. Następnie ogłosiła wyjście ziem jugosłowiańskich z Austro-Węgier oraz objęła władzę nad zamieszkałą przez Słowian południowych częścią monarchii habsburskiej. 1 grudnia podpisano akt zjednoczeniowy wszystkich ziem jugosłowiańskich, zaś 4 grudnia regent *Aleksander Karadziordziewicz oficjalnie proklamował powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Dekretem królewskim z 3 października 1929 Królestwo SHS zostało przekształcone w Królestwo Jugosławii. (B.B.) KORPORACJONIZM – doktryna zawierająca pewien ideał ustroju społecznego, którego fundament opierać się powinien na prawnie zorganizowanych zawodach (korporacjach), łączących związanych zawodem pracodawców i pracobiorców. Korporacjonizm był reakcją na ujemne skutki XIX-wiecznego *liberalizmu gospodarczego. Nie proponował jednak zniesienia instytucji własności prywatnej, lecz przezwyciężenie atomizacji społeczeństwa i likwidację walki klas. Odwołując się do organicznej wizji społeczeństwa twierdził, iż można pokonać społeczne „nadużycia” kapitalizmu ideą solidaryzmu społecznego i zgodnym współdziałaniem kapitału i pracy. Korporacje bowiem, wytwarzając wspólnotę interesów pracodawców i pracobiorców oraz rozwijając ducha współpracy – są w stanie zabezpieczać tak interesy zawodowe, jak i dobro publiczne. Generalnie wyróżnia się dwa rodzaje korporacjonizmu: demokratyczny (społecznie autonomiczny) i autorytarny (państwowy). W pierwszym, korporacje są czymś w rodzaju samorządu grup zawodowych, który gwarantuje zorganizowanym jednostkom ich prawa i chroni je przed totalizmem państwa, przy jednoczesnym zorientowaniu ich na rozwijanie wspólnego dobra. Tworzeniu korporacji nie towarzyszy natomiast zniesienie wolności organizowania się w odrębne organizacje klasowe (związki zawodowe). W efekcie korporacje stają się organizacjami autonomicznymi, którym przypada rola pośrednika między jednostkami a państwem mającym spełniać rolę subsydiarną i kontrolującą w życiu społeczno-gospodarczym. W drugim natomiast – korporacje są instytucją państwową, a właściwie organem administracji państwowej. Zniesiona przy tym zostaje wolność związkowa i wprowadzony monopol reprezentacji zawodu wyznaczonej przez państwo. To całkowite uzależnienie i poddanie korporacji pod kontrolę państwa – przynosi ostateczne zlanie organizacji 193

państwa z organizacją korporacyjną. Korporacjonizm demokratyczny był rozwijany zarówno na gruncie *katolickiej nauki społecznej, wyprowadzającej swe podstawowe założenia z filozofii tomistycznej, jak i w kręgach myślicieli politycznych, którzy nie opierali swych fundamentalnych zasad na społecznej filozofii chrześcijańskiej. Idea ustroju korporacyjnego w kołach katolickich stała się przed miotem szczególnego zainteresowania od drugiej połowy XIX wieku, a jej reprezentantami byli: A. du Mun, La Tour du Pin (Francja) oraz bp W. E. Ketteler, ks. F. Hitze (*Niemcy). Na początku XX wieku korporacjonizm katolicki utracił na sile, schodząc na dalszy plan. Ponownie pojawił się w latach dwudziestych i trzydziestych. Co więcej, uzyskując wówczas encykliką *Piusa XI QUADRAGESSIMO ANNO (1931) sankcję, stał się korporacjonizm katolickim programem przebudowy ustroju społeczno-gospodarczego, mającym zrealizować postulat św. Tomasza, iż państwo to jedność złożona z wielości. Najpełniej ideały katolickiego korporacjonizmu znalazły zastosowanie w Portugalii Antonio *Salazara. W okresie między wojennym korporacjonizm demokratyczny był realizowany w niektórych kantonach Szwajcarii, a także w Luksemburgu i Holandii. Po wojnie elementy korporacjonizmu demokratycznego zostały wprowadzone do ustawodawstwa niektórych krajów (Austria, RFN, Szwecja, Norwegia). Natomiast korporacjonizm autorytarny jako forma ustrojowa państwa związany był z *faszyzmem, a swe najpełniejsze wcielenie znalazł we Włoszech faszystowskich. W latach siedemdziesiątych grupa politologów i socjologów (m.in. Gerhard Lehmbruch, Ray Pahl, Jack Winkler, Philippe Schmitter) podjęła na nowo problem atrakcyjności i funkcjonalności korporacjonizmu we współczesnych demokracjach liberalnych. Korporacjonizm, nazywany korporacjonizmem liberalnym, społecznym czy demokratycznym – przedstawiany jest nie tyle jako sposób artykulacji interesów, co przede wszystkim jako forma podejmowania decyzji dotyczących spraw społeczno-gospodarczych, w której uczestniczą trzy podmioty: świat biznesu, pracy oraz administracja państwowa. (B.B.) KOSOWSKI KONFLIKT 1999 – przeprowadzane przez *NATO bombardowania i ataki rakietowe na Jugosławię ( 24 marca – 10 czerwca 1999 ) podjęte w obronie kosowskich Albańczyków prześladowanych i poddawanych czystkom etnicznym przez Serbów. Konflikt między przeważającymi liczebnie w Kosowie Albańczykami a Serbami narastał od dawna. W 1989 przywódca *Serbii *Slobodan Miloszewić odebrał autonomię Kosowu, oskarżając Albańczyków o dyskryminowanie mniejszości Serbskiej. W odpowiedzi na ten krok kosowscy Albańczycy zaczęli budować struktury podziemnego państwa. Na prezydenta państwa wybrano Ibrahima Rugovę, czego władze jugosłowiańskie nie przyjęły do wiadomości. W 1996 powstała Armia Wyzwolenia Kosowa (UCK), która podjęła ataki na serbskich wojskowych i policjantów. Do poważnego zaostrzenia konfliktu w Kosowie doszło w 1998. Gdy Serbowie zamordowali 80 Albańczyków, latem 1998 UCK przystąpiła do wielkiej ofensywy i w toku zaciętych walk z Serbami opanowała około 40% procent terytorium Kosowa. Rada Bezpieczeństwa *ONZ wezwała obie strony konfliktu kosowskiego do natychmiastowego zaprzestania walk. Akcje pacyfikacyjne prowadzone przez Serbów nie zostały jednak zakończone. W październiku 1998 NATO zagroziło więc atakiem na obiekty wojskowe w Serbii. Wówczas władze w Belgradzie ogłosiły rozejm. Walki jednak nie wygasły, a z Kosowa napływały informacje o wciąż przeprowadzanych przez Serbów czystkach etnicznych. W lutym i marcu 1999 we francuskim Rambouillet trwały prowadzone pod auspicjami NATO negocjacje między Serbami a przedstawicielami kosowskich Albańczyków. 18 marca plan pokojowy został podpisany wyłącznie przez Albańczyków, a Serbowie odmówili jego przyjęcia. W efekcie NATO zdecydowało się na zbrojne wystąpienie przeciwko Jugosławii. 24 marca 1999 Sojusz rozpoczął bombardowania i ataki rakietowe na ten kraj. Akcja natowska została podjęta bez zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ i spotkała się ze sprzeciwem Rosji i Chin. W Rosji odezwały się nawet głosy wzywające do udzielenia Jugosławii pomocy wojskowej. W Jugosławii ogłoszono stan wojenny. Zaostrzyły się prześladowania opozycji. Natomiast w Kosowie Serbowie dopuszczali się zbrodni i gwałtów na wielką skalę. Spowodowało to exodus Albańczyków, których około miliona – blisko połowa populacji – zbiegło z Kosowa, chroniąc się w sąsiednich krajach – Albanii, *Macedonii i Czarnogórze. Bomby i rakiety NATO spadały na obiekty wojskowe, przedsiębiorstwa, elektrownie, mosty, drogi i linie kolejowe. Ogółem użyto 23 tysięcy bomb i rakiet. Infrastruktura przemysłowa Jugosławii została w dużym stopniu zniszczona. Prowadząc działania wojenne NATO realizowało koncepcję wojny czystej, starając się zminimalizować straty wśród ludności cywilnej. Mimo to zginęło około 1200 osób cywilnych. Ogromna przewaga techniki wojskowej Sojuszu oraz prowadzenie wojny wyłącznie z powietrza spowodowały, iż w działaniach wojennych nie zginął żaden żołnierz NATO. Jedynie trzech żołnierzy amerykańskich dostało się do niewoli, gdy zostali pojmani przez Serbów na pograniczu jugosłowiańsko – macedońskim. 10 czerwca 1999, po 78 dniach nalotów, Jugosławia przyjęła warunki NATO. Jej wojska opuściły Kosowo, do którego wkroczyły międzynarodowe siły pokojowe. Kosowo tylko nominalnie pozostaje częścią Jugosławii, bowiem faktycznie znalazło się pod 194

zarządem międzynarodowym, będąc czymś w rodzaju protektoratu. Często powiada się, że konflikt kosowski 1999 był pierwszą w dziejach ludzkości wojną w obronie praw człowieka, nie zaś wojną o panowanie nad terytorium lub o wpływy polityczne. Świadczy to także o tym, że stopniowo kształtuje się nowa formuła prawa międzynarodowego, według której kwestie humanitarne są ważniejsze niż suwerenność państwowa. (M.B.) KOSTOWA PROCES 1949 – największy bułgarski proces pokazowy w okresie stalinowskim (*Stalin). Proces był rezultatem, inspirowanej przez Moskwę we wszystkich państwach satelickich, kampanii poszukiwania ukrytych wrogów w najwyższych władzach partyjnych i państwowych. W marcu 1949 pozbawiono wszystkich stanowisk, a wkrótce potem aresztowano, dotychczasowego wicepremiera i członka Biura Politycznego BPK Trajczo Kostowa. Decyzję w tej sprawie podjął szef partii Georgi *Dymitrow, który przypuszczalnie w ten sposób starał się zrehabilitować przed Stalinem, za wysunięty w 1948 razem z Josipem Broz *Tito pomysł utworzenia tzw. federacji bałkańskiej, co wywołało niezadowolenie radzieckiego dyktatora. Przygotowania do procesu Kostowa kontynuowano mimo śmierci Dymitrowa (2 lipca 1949), a nad ich przebiegiem czuwał Wyłko Czerwenkow – nowy sekretarz generalny partii. Oskarżony m.in. o titoizm i działalność na rzecz zachodnich wywiadów, Kostow, stanął przed sądem wraz z 10 byłymi wyższymi funkcjonariuszami aparatu władzy. Ich proces odbył się w Sofii, w dniach 7–14 grudnia 1949. W przeciwieństwie do pozostałych oskarżonych, którzy przyznali się do wszystkich zarzutów, Kostow zdecydowanie odrzucił oskarżenia i – ku konsternacji sądu – zaprotestował przeciwko metodom zastosowanym w śledztwie. 14 grudnia skazano go na karę śmierci i po dwóch dniach powieszono. Przed zamordowaniem zmuszono go torturami do podpisania oświadczenia, które następnie opublikowano w prasie. Stwierdził w nim, że przyznaje się do winy, a wyrok uważa za absolutnie sprawiedliwy. Spośród pozostałych oskarżonych pięciu otrzymało wyroki dożywotniego więzienia, trzech – 15 lat, a ostatni dwaj – 12 i 8 lat. Proces Kostowa zapoczątkował kilkuletni okres masowych czystek, organizowanych pod wysuniętym w styczniu 1950 przez Czerwenkowa hasłem szukania wroga z legitymacją partyjną. O spreparowaniu zarzutów wobec Kostowa zaczęto publicznie mówić w 1956, a całą sprawę Todor *Żiwkow wykorzystał w toczącej się walce o władzę do osłabienia pozycji Czerwenkowa. Ostateczna rehabilitacja Kostowa nastąpiła w 1962. (A.D.) KOSYGIN ALEKSIEJ (1904–1980) – polityk radziecki, premier *ZSRR. Przyszedł na świat w rodzinie robotniczej w Petersburgu. Ukończył leningradzki Instytut Włókienniczy im. Kirowa. W latach 1924–30 pracował w aparacie spółdzielczym w Irkucku; w 1927 wstąpił do partii komunistycznej (*Bolszewicy). W 1937 został dyrektorem fabryki tekstylnej, a w roku następnym przeszedł do pracy w przetrzebionym czystkami leningradzkim aparacie partyjnym (*Wielka czystka). W 1939 mianowano go komisarzem ludowym przemysłu włókienniczego, a w 1940 jednym z licznych wicepremierów. W czasie wojny otrzymał dodatkowo stanowisko premiera rządu Federacji Rosyjskiej, na którym pozostawał do 1946. Na stanowisku wicepremiera rządu ZSRR Kosygin pracował – z krótką przerwą po śmierci *Stalina, kiedy jego kariera uległa zachwianiu – do 1964, systematycznie umacniając swoją osobistą pozycję, czego potwierdzeniem stało się jego wejście w 1960 w skład Prezydium KC KPZR (od 1966 Biura Politycznego). Po obaleniu w październiku 1964 *Chruszczowa, Kosyginowi – uważanemu przez autorów przewrotu za osobę pozbawioną osobistych ambicji politycznych – powierzona została funkcja premiera. Jako szef rządu podjął próbę rozszerzenia, zapoczątkowanych w czasach Chruszczowa, eksperymentów gospodarczych, polegających na wprowadzeniu zasad rentowności do funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych. Równocześnie jednak Kosygin – w ramach zwalczania błędów Chruszczowa w przemyśle – reaktywował szereg ministerstw gospodarczych szczebla związkowego, co do prowadziło do zwiększenia centralizacji zarządzania i przesądziło o niepowodzeniu reform. Polityczne znaczenie Kosygina słabło później w miarę umacniania się *Breżniewa i jego najbliższych współpracowników, czego najbardziej spektakularnym wyrazem była uchwała o kolegialności w pracy Rady Ministrów ZSRR z 1978. Mimo to Kosygin pozostawał na stanowisku premiera prawie do samej śmierci. (A.D.) KOSZYCKI INCYDENT 1941 – niemiecka prowokacja przeprowadzona 26 czerwca 1941 w Koszycach, której celem było wciągnięcie Węgier do wojny ze *Związkiem Radzieckim (*Druga wojna światowa). 22 czerwca 1941 hitlerowskie *Niemcy uderzyły na ZSRR. W cztery dni później leżące we wschodniej Słowacji Koszyce, które na mocy uzgodnień monachijskiej konferencji z 1938 przypadły Węgrom (*Monachium), zostały zbombardowane przez 3 samoloty. Władze węgierskie uznały, iż samoloty były radzieckie, a fakt zbombardowania Koszyc w specjalnej nocie określiły jako „akt nie sprowokowanej agresji ze strony ZSRR”. 27 czerwca 1941 Węgry wypowiedziały wojnę ZSRR, uznając incydent koszycki za casus belli. Wojska węgierskie uczestniczyły następnie w walkach na froncie wschodnim po stronie Niemiec. Historycy są zgodni w ocenie, że zbombardowanie Koszyc było niemiecką prowokacją zorganizowaną po to, aby Węgry 195

przystąpiły do wojny. Ponad wszelką wątpliwość udowodniono, iż 3 samoloty, które 26 czerwca 1941 pojawiły się nad Koszycami, były wyprodukowane w Niemczech oraz zrzuciły bomby, które wówczas znajdowały się na wyposażeniu lotnictwa niemieckiego (M.B.) KOŚCIOŁA NAUKA SPOŁECZNA *KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA KRONSZTADZKIE POWSTANIE 1921 – bunt marynarzy floty bałtyckiej przeciw dyktaturze *bolszewików. Realizowana w Rosji Radzieckiej w latach 1919–20 polityka *komunizmu wojennego doprowadziła do skrajnej pauperyzacji społeczeństwa i stała się powodem licznych wybuchów niezadowolenia. Początkowo najwięcej wystąpień miało miejsce na wsi, gdzie chłopi zagrożeni rekwizycjami żywności masowo chwytali za broń, ale z czasem zaczęły się też nasilać protesty w miastach. Po wydaniu w styczniu 1921 dekretu redukującego o jedną trzecią przydziały chleba, w końcu następnego miesiąca w Piotrogrodzie wybuchł strajk, który szybko ogarnął całe miasto. Nastroje buntu udzieliły się też blisko 18tysięcznej załodze pobliskiej twierdzy Kronsztad, położonej na wyspie Kotlin w Zatoce Fińskiej. Jako pierwsze zbuntowały się załogi okrętów liniowych „Sewastopol” i „Pietropawłowsk”. Na zwołanym z ich inicjatywy 1 marca wiecu załogi garnizonu, uchwalono rezolucję zawierającą m.in. żądania przeprowadzenia nowych wyborów do sowietów, wprowadzenia swobody działania dla wszystkich partii socjalistycznych i związków zawodowych, uwolnienia więźniów politycznych skazanych za działalność w tych ostatnich, likwidacji bolszewickich wydziałów politycznych we wszelkich instytucjach państwowych oraz umożliwienia chłopom swobodnego dysponowania ziemią. Postulaty te bolszewicy uznali za kontrrewolucyjne, a delegacja marynarzy, która przybyła do Piotrogrodu dla zaznajomienia tamtejszych robotników z żądaniami Kronsztadu została uwięziona. W odpowiedzi na to, w twierdzy aresztowano kilkuset komunistów występujących przeciw rewolcie i wybrano Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, na czele którego stanął marynarz Stepan Petriczenko. 5 marca do Piotrogrodu przybył *Trocki, który wraz z *Kamieniewem nadzorował pacyfikację powstania. 7 marca – po bezskutecznych wezwaniach do kapitulacji – bolszewicy rozpoczęli ostrzał artyleryjski twierdzy, zaś następnego dnia podjęli pierwszą próbę szturmu. Po kilku godzinach prowadzone z różnych kierunków natarcie załamało się, a powstańcy wzięli do niewoli kilkuset żołnierzy z oddziałów rządowych. W następnych dniach bolszewicy kontynuowali ostrzał Kronsztadu, ściągając równocześnie posiłki. Począwszy od 14 marca przeprowadzano próbne ataki, ale główne natarcie, z udziałem ponad 50 tys. żołnierzy dowodzonych przez Michaiła Tuchaczewskiego, nastąpiło nad ranem 17 marca. Po całodniowych, zaciętych walkach, oddziały rządowe opanowały twierdzę. Około 8 tys. powstańców zdołało uciec po skutej lodem Zatoce do pobliskiej Finlandii. Pozostali zostali rozstrzelani lub trafili do *łagrów. W samych walkach o Kronsztad zginęło ponad 700 żołnierzy bolszewickich i 600 rebeliantów. Powstanie kronsztadzkie było najbardziej spektakularnym (zrewoltowani marynarze stanowili w czasie rewolucji *październikowej główną siłę zbrojną popierającą bolszewików) i jednym z najpoważniejszych buntów antykomunistycznych po zakończeniu *rosyjskiej wojny domowej. Jego konsekwencją było zarzucenie przez *Lenina polityki komunizmu wojennego i proklamowanie *NEP-u. (A.D.) KRYSZTAŁOWA NOC 1938 (niem. Kristallnacht) – wielki pogrom Żydów przeprowadzony przez nazistów (*NSDAP, *Narodowy socjalizm) w nocy z 9/10 listopada 1938. Bezpośrednią przyczyną pogromu było zastrzelenie przez żydowskiego emigranta Herszela Grynszpana sekretarza niemieckiej ambasady w Paryżu Ernsta von Ratha (7 listopada). Grynszpan dokonał zamachu na wiadomość o losie swojej rodziny, która wraz z 17 tys. Żydów polskiego pochodzenia została w październiku wysiedlona z terytorium Niemiec. Ponieważ władze polskie odmówiły początkowo przyjęcia deportowanych Żydów, koczowali oni na granicy polskoniemieckiej. Pogrom, formalnie mający być spontanicznym wybuchem, został przygotowany przez lokalne komórki NSDAP, SA i *SS. Tysiące uzbrojonych bojówkarzy, do których przyłączyli się pewni bezkarności kryminaliści, przez całą noc biło wyciąganych z domów Żydów, a także niszczyło i rabowało ich dobytek; do największych ekscesów doszło w Norymberdze, Hamburgu, Monachium i Frankfurcie. Nazwa pogromu – związana z masowym tłuczeniem szyb oraz kryształów posiadanych przez zasobniejszych Żydów – została rozpowszechniona przez nazistów i miała symbolizować wyłącznie materialny charakter zniszczeń. Tymczasem w trakcie pogromu zamordowano kilkadziesiąt osób, setki zraniono, a około 20 tys. zatrzymanych tej nocy Żydów, skierowano do nazistowskich *obozów koncentracyjnych. Hitlerowcy spalili ponad 250 synagog i zniszczyli 7500 sklepów. Powstałe zniszczenia władze oszacowały na ok. 100 milionów marek; kwotą tą obciążono – w formie kontrybucji – społeczność żydowską. W dwa dni po pogromie wprowadzono przepisy rozszerzające – m.in. o działalność produkcyjną i handlową – listę zawodów, których wykonywanie przez Żydów zostało zakazane. Zabroniono też Żydom prowadzenia pojazdów mechanicznych i odwiedzania 196

miejsc publicznych takich jak kina czy teatry. Kristallnacht zapoczątkowała okres wzmożonych represji antyżydowskich, których apogeum stał się *Holocaust. (A.D.) KUBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1956–1959 – konflikt wewnętrzny zakończony obaleniem istniejącej od 1952 dyktatury prezydenta Fulgencio *Batisty i objęciem rządów przez Fidela *Castro. Wojnę domową zapoczątkowało nieudane powstanie w Santiago de Cuba, rozpoczęte 30 listopada 1956 przez działaczy Ruchu 26 lipca oraz lądowanie na Kubie 2 grudnia tego roku 82-osobowego oddziału Castro, który wyruszył z bazy w Meksyku. Grupa desantowa została bardzo szybko rozbita przez wojska Batisty, ale Castro wraz z kilkunastu ocalałymi podwładnymi zdołał zbiec w góry Sierra Maestra, gdzie przystąpił do tworzenia partyzantki. W styczniu 1957 oddział Castro wykonał pierwszą akcję bojową, atakując posterunek wojskowy La Plata. W następnych miesiącach około 80-osobowy oddział do ko nywał sporadycznych ataków na różne obiekty wojskowe w prowincji Oriente. Nie stanowiło to militarnego zagrożenia dla reżimu Batisty, ale zapewniło Castro – m.in. wskutek przychylnych dlań artykułów w prasie amerykańskiej – spory rozgłos i popularność. W 1957 najpoważniejsze wystąpienia przeciw Batiscie były dziełem innych ośrodków niż castrowski Ruch 26 Lipca. 13 marca tego roku grupa ponad stu członków Związku Studentów Kubańskich, dowodzonych przez Jose Antonio Echevarię, podjęła nieudaną próbę przejęcia władzy w Hawanie. Rebelianci zdołali opanować na krótko część pałacu prezydenckiego, ale ostatecznie oddziały wierne rządowi stłumiły zamach. 5 września 1957 doszło do buntu blisko 400 marynarzy z bazy morskiej w Cienfuegos. Rewolta była częścią szerszego spisku antybatistowskiego w armii, wybuchła jednak wcześniej niż planowali jego przywódcy i zakończyła się porażką. W trakcie walk w Cienfuegos zginęło ok. 200 marynarzy, 600 cywilów i ponad 100 żołnierzy z oddziałów rządowych. Wiosną 1958 Castro zdecydował się na rozszerzenie obszaru działania swojej partyzantki, która objęła góry Sierra del Cristal i Sierra de Nicaro, rejon miast Manzanilla i Bayamo, a nawet pobliże stolicy prowincji Oriente – miasto Santiago de Cuba. Rozwój liczebny oddziałów Castro, liczących w pierwszej połowie 1958 już kilkuset dobrze uzbrojonych ludzi, zaniepokoił w końcu Batistę, który w maju 1958 nakazał przeprowadzenie wielkiej antypartyzanckiej operacji wojskowej pod kryptonimem Verano. Trwająca dwa miesiące operacja zakończyła się niepowodzeniem, a w jej wyniku półtora tysiąca żołnierzy zginęło, zostało rannych lub dostało się do niewoli. Obroniwszy swoje pozycje, Castro przystąpił do kontrofensywy. W październiku 1958 oddziały partyzanckie dowodzone przez Ernesto Che *Guevarę, Camilo Cienfuegosa i Jaime Vegę rozpoczęły walkę w kolejnych dwóch prowincjach: Las Villas i Camagüey. Siły rządowe nie były już w stanie powstrzymać żywiołowego rozwoju formacji rebelianckich, do których masowo zaczęli wstępować zachęceni obietnicą reformy rolnej chłopi. Oddziały Cywilnego Zjednoczonego Frontu Walki Rewolucyjnej (FCR), który powstał w lipcu 1958 w wyniku sojuszu Ruchu 26 Lipca z innymi ugrupowaniami opozycyjnymi, bez większego trudu przejmowały kontrolę nad coraz większym obszarem kraju. Ostateczna ofensywa nastąpiła w końcu grudnia 1958. Po trwającym tydzień szturmie, oddziały rebelianckie zdobyły 1 stycznia 1959 roku Santiago de Cuba. Tego samego dnia skapitulowały koszary im. Leoncia Vidal, ostatni punkt oporu sił batistowskich w mieście Santa Clara – stolicy prowincji Las Villas. Opór stawiany przez wojsko i policję załamał się ostatecznie na wiadomość o ucieczce Batisty, który w noc sylwestrową odleciał do Dominikany. 2 stycznia 1959 rebelianci wkroczyli do Hawany. W ciągu kilku następnych miesięcy Castro pozbył się wszystkich oponentów i przystąpił do tworzenia na Kubie systemu komunistycznego (*Komunizm). Wojna domowa pochłonęła ok. 30 tys. ofiar. (A.D.) KUBAŃSKI KRYZYS *KARAIBSKI KRYZYS 1962 KULT JEDNOSTKI (ros. kult licznosti) – formuła używana w literaturze *komunistycznej jako krytyczne określenie sposobu sprawowania władzy przez Józefa *Stalina. Pojęcie to spopularyzował Nikita *Chruszczow, który w wygłoszonym na *XX zjeździe KPZR (1956) tajnym referacie O KULCIE JEDNOSTKI I JEGO NASTĘPSTWACH ostro skrytykował Stalina, zarzucając mu m.in. samowolę, mordowanie działaczy komunistycznych, błędy w polityce zagranicznej oraz w dowodzeniu armią w latach *drugiej wojny światowej, a także stworzenie monstrualnego kultu własnej osoby. Chruszczow i inni działacze komunistyczni, próbowali w ten sposób wytłumaczyć wszystkie zbrodnie okresu stalinowskiego patologiczną osobowością sekretarza generalnego. Tymczasem zjawisko kultu wodza, któremu z definicji przypisywana jest nieomylność oraz nieograniczona władza, było konsekwencją *totalitarnego systemu rządów i występowało również w innych państwach. W krajach komunistycznych największe rozmiary przybrał kult Envera *Hodży w Albanii, Nicolae *Ceausescu w Rumunii, *Mao Tse-tunga w Chinach i *Kim Ir Sena w Korei Północnej. Kult wodza był też rozwijany w państwach *faszystowskich (*Włochy Benito *Mussoliniego, *Niemcy Adolfa *Hitlera), gdzie stanowił główny element oficjalnej propagandy oraz w niektórych krajach rządzonych przez reżimy autorytarne (*Irak Saddama *Husajna, *Iran Rudollaha *Chomeiniego, Libia Muammara *Kadafiego). Formy 197

kultu są wszędzie podobne i najczęściej sprowadzają się do: 1. wszechobecności wizerunków oraz wypowiedzi przywódcy w środkach masowego przekazu, instytucjach użyteczności publicznej, literaturze naukowej i pięknej, muzyce, plastyce, teatrze, filmie; 2. fałszowania historii w celu przedstawienia wodza jako osoby genialnej, od dziecka walczącej o dobro partii, narodu i całej ludzkości; 3. kreowania przywódcy na męża stanu w skali globalnej oraz twórcę jedynie słusznej doktryny politycznej, rozwiązującej wszelkie problemy polityczne, społeczne i gospodarcze. (A.D.) KULTURALNA REWOLUCJA 1965–1969 – okres gwałtownych wstrząsów politycznych i społecznych w Chinach. Po całkowitym fiasku *wielkiego skoku i oficjalnym odwołaniu tego programu w 1962, pozycja polityczna *Mao Tse-tunga uległa poważnemu zachwianiu. Jesienią 1965, inicjując rewolucję kulturalną, Mao Tse-tung pragnął odzyskać pełnię władzy oraz wyeliminować konkurujących z nim członków kierownictwa partyjnego. 7 maja 1966 Mao Tse-tung w liście do jednego z czołowych przywódców komunistycznych Lin Piao zawarł koncepcję zbudowania w Chinach koszarowego *komunizmu poprzez objęcie całości życia społecznego formami organizacyjnymi właściwymi dla wojska. List ten szybko stał się programem rewolucji kulturalnej. W czerwcu 1966 zawieszono w szkołach i na wyższych uczelniach zajęcia, wzywając młodzież do rozprawy ze strukturami władzy zdominowanymi przez oderwaną od ludu biurokrację, która zdradziła ideały rewolucyjne. W ten sposób powstały skrajnie *lewicowe młodzieżowe formacje Czerwonej Gwardii (hunwejbini). Mao Tse-tung wezwał hunwejbinów, aby urzeczywistnili absolutnie egalitarne społeczeństwo, zrywając z całą dotychczasową kulturą. Latem 1966 na ulicach chińskich miast zapłonęły ogniska, w których palono wybitne dzieła literatury światowej i chińskiej. Hunwejbini ruszyli też do niszczenia i bezczeszczenia różnorodnych zabytków historycznych. 5 sierpnia 1966 Mao Tse-tung ogłosił hasło – bombardować sztaby, co stanowiło sygnał do podjęcia zakrojonej na dużą skalę rozprawy z ludźmi zasiadającymi w różnych instytucjach władzy. W ciągu następnych miesięcy hunwejbini przeprowadzili masowe pogromy, a wielu przywódców chińskich zostało upokorzonych i wysłanych do obozów reedukacji politycznej. Hunwejbini uzyskali prawo nadzorowania komitetów partyjnych. Wszelkie autorytety zastąpiono agresywnym kultem Mao Tse-tunga – Wielkiego Nauczyciela, Wielkiego Wodza, Wielkiego Głównodowodzącego i Wielkiego Sternika. W sierpniu 1966 podjęto decyzję o wydaniu wszystkich prac Mao Tse-tunga w nakładzie 35 mln egzemplarzy. Działalność partii komunistycznej miała się od tej chwili opierać na ideach Mao, nie zaś na tradycyjnym marksizmie-leninizmie. W styczniu 1967 dotychczasowe ośrodki władzy zastąpiono komitetami rewolucyjnymi, które miały zjednoczyć – jak to określono – trzy strony, a mianowicie rewolucyjnych członków partii, wojskowych i hunwejbinów. Niebawem jednak Mao Tse-tung zorientował się, że działalność hunwejbinów, którą charakteryzowały dwa hasła – bunt to słuszna sprawa i obalić wszystko, doprowadziła do takiego zanarchizowania stosunków społecznych, że w ogóle funkcjonowanie państwa stanęło pod znakiem zapytania. Przez cały 1967 starał się on zatem podporządkować czerwonogwardzistów wojsku, a także osłabić ich wpływy. Do czerwca 1968 w całym kraju trwały wprawdzie masowe osądzania działaczy partyjnych idących kapitalistyczną drogą, ale armia nie pozwalała już na drastyczne wystąpienia i ekscesy. W lipcu 1968 Mao Tse-tung ogłosił koniec walki z użyciem przemocy. Niebawem przystąpiono do likwidacji organizacji hunwejbinów. Mao Tse-tung osiągnął swój cel – władza jego została rozszerzona, a wszyscy rywale polityczni wyeliminowani. IX zjazd Komunistycznej Partii Chin obradujący w kwietniu 1969 zaaprobował odsunięcie od władzy wszystkich przeciwników Mao Tse-tunga oraz usprawiedliwił poczynania rewolucji kulturalnej. (M.B.) KUOMINTANG – chińska partia polityczna założona w 1891 przez *Sun Jat-sena. W swej ideologii od początku łączyła republikanizm z nacjonalizmem chińskim. Kuomintang odegrał dużą rolę w zwycięstwie rewolucji 1911, która obaliła panowanie w Chinach cesarzy wywodzących się z dynastii mandżurskiej, kładąc podwaliny pod nowoczesne państwo. Za życia Sun Jat-sena Kuomintang był organizacją skupiającą idealistów marzących o urzeczywistnieniu w Chinach sprawiedliwego społeczeństwa równych obywateli. Kuomintang jego następcy *Czang Kaj-szeka był już zupełnie inny – pozbawiony rewolucyjnego idealizmu, wyrachowany i przede wszystkim zainteresowany władzą. Z pewnością na ten stan rzeczy rzutowała tocząca się w Chinach niemal nieprzerwanie od 1911 do 1937 wojna domowa, a także wkomponowana w tę wojnę rywalizacja Kuomintangu z Komunistyczną Partią Chin, powstałą w 1921. Kierowany przez Czang Kaj-szeka Kuomintang sprawował w Chinach władzę w latach 1928–49. Pokonany przez komunistów w wojnie domowej 1947–49, Kuomintang utrzymał pod swą władzą tylko *Tajwan i kilka sąsiadujących z nim wysepek. Przez długie lata był jedyną legalnie działającą partią polityczną na Tajwanie. Dopiero u schyłku lat osiemdziesiątych dopuszczono do działania partie opozycyjne i przeprowadzono konkurencyjne wybory, z których jednak Kuomintang wyszedł zwycięsko. Współczesny Kuomintang głosi idee paternalizmu politycznego oraz efektywności gospodarczej. Istotnie, pod jego rządami Tajwan zanotował imponujący rozwój ekonomiczny, 198

stając się nowoczesnym krajem, którego ludność cieszy się wysoką stopą życiową.. W 1990 Kuomintang liczył 2,5 mln członków. W przeprowadzonych 19 grudnia 1992 na Tajwanie pierwszych pełnych wielopartyjnych wyborach parlamentarnych Kuomintag zwyciężył, zdobywając 53% głosów. Zwycięstwo to zapewniło mu dalsze samodzielne rządy na wyspie. 23 marca 1996 w przeprowadzonych na Tajwanie powszechnych wyborach prezydenckich – pierwszych w historii Chin – zwyciężył dotychczasowy szef państwa i zarazem lider Kuomitangu Lee Teng-huej, uzyskując 54% głosów. (M.B.) KURDYJSKI PROBLEM – poważny konflikt polityczny, u źródeł którego leżą aspiracje Kurdów do posiadania własnego państwa i bezwzględne dławienie tych aspiracji przez państwa, na obszarze których żyją Kurdowie, tj. *Turcję, *Irak i *Iran. Liczebność Kurdów szacuje się na 20 do 25 mln osób. Najwięcej Kurdów żyje w Turcji (10–12 mln), Iranie (8–9 mln) i Iraku (3–4 mln). Poza tym żyją oni jeszcze w Syrii (1–2 mln), *Niemczech (400 tys.), Azerbejdżanie (200 tys.), *Francji (150 tys.), *Szwecji (100 tys.) i w mniejszej liczbie w kilku innych krajach. Kurdowie są największym narodem na świecie, który nie ma własnego państwa. Traktat z *Sévres (1920), zawarty z pokonaną w *pierwszej wojnie światowej Turcją, oznaczał koniec imperium otomańskiego, a w sprawie kurdyjskiej zawierał postanowienie, że nad zamieszkałymi przez Kurdów obszarami protektorat sprawować będzie *Liga Narodów, co miało być wstępem do utworzenia niepodległego Kurdystanu. Jednakże, zawarty po *grecko-tureckiej wojnie 1919–22 traktat w Lozannie (1923), zrewidował wcześniejsze ustalenia, przynosząc podział Kurdystanu na większą część turecką i mniejszą część iracką. Po zakończeniu *drugiej wojny światowej hasła niepodległościowe pierwsi zaczęli głosić Kurdowie irańscy. W 1946, korzystając z osłony wojsk radzieckich, proklamowali oni powstanie kurdyjskiej Republiki Mahabadzkiej. Po wycofaniu się Rosjan, państwo to zostało szybko rozbite przez Irańczyków. Sami Kurdowie zyskali wtedy opinię popleczników *komunizmu w świecie muzułmańskim, co pogorszyło ich wizerunek na Zachodzie. Bunty ludności kurdyjskiej krwawo stłumiły także w latach 1944–46 władze tureckie. W 1961 wybuchło powstanie Kurdów irackich pod wodzą Mustafy Barzaniego. Powstanie to tliło się przez wiele lat, aż wreszcie wygasło w 1974, z chwilą gdy władze irackie obiecały przyznać Kurdom ograniczoną autonomię. Kiedy wyszło na jaw, że Bagdad nie zamierza dotrzymać obietnicy, w 1975 Kurdowie ponownie sięgnęli po broń. Rozgorzały zaciekłe walki, w których Kurdowie początkowo odnosili sukcesy. Z czasem szala zwycięstwa przechyliła się na korzyść wojsk irackich. Saddam *Husajn postanowił ostatecznie rozprawić się z powstaniem za pomocą broni chemicznej. Zastosował ją na szeroką skalę, zabijając wiele tysięcy Kurdów. W Syrii, na początku lat siedemdziesiątych, miejscowi Kurdowie wysunęli postulat częściowej autonomii. W odpowiedzi na to syryjski przywódca Hafez *Asad wysłał przeciwko Kurdom elitarne oddziały wojskowe, które przeprowadziły brutalną pacyfikację terenów przez nich zamieszkanych. Po wybuchu w 1980 wojny *iracko-irańskiej, w Iraku na nowo zaktywizowała się partyzantka kurdyjska, wspierana tym razem przez Iran. Ze swej strony Irak zachęcał Kurdów irańskich do zbrojnego wystąpienia przeciwko władzom w Teheranie. W efekcie Kurdowie zaangażowali się po obu stronach granicy w działania zbrojne, przynoszące poważne straty w ludziach, ale nie dające wymiernych rezultatów politycznych. W 1988 wojska irackie zaatakowały bronią chemiczną kurdyjskie miasteczko Halabdża, zabijając ponad 5 tys. osób. Na klęskę Iraku w *wojnie w Zatoce Perskiej w 1991 Kurdowie zareagowali kolejnym zrywem powstańczym. Przebieg tego powstania do pewnego stopnia przypominał wydarzenia z 1975. Początkowo Kurdowie dowodzeni przez Masuda Barzaniego (syna Mustafy Barzaniego) i Dżalala Talabaniego odnieśli zwycięstwo nad wojskami irackimi i opanowali prawie cały obszar Kurdystanu irackiego. Później jednak okazali się bezbronni wobec ciężkiej artylerii, broni pancernej i lotnictwa przeciwnika. Irakijczycy przystąpili do krwawego tłumienia powstania. Tysiące Kurdów uciekło za granicę. Wówczas to państwa zwycięskiej koalicji antyirackiej, działając z upoważnienia *Organizacji Narodów Zjednoczonych, zdecydowały się utworzyć w północnym Iraku strefę bezpie-czeństwa dla ludności kurdyjskiej. Samoloty i śmigłowce Iraku otrzymały zakaz latania powyżej 36 równoleżnika. Na tym obszarze powstała administracja kurdyjska, a w maju 1992 odbyły się tam nawet wybory do parlamentu kurdyjskiego. Kurdowie tureccy od dziesiątków lat znajdują się w nieustannym konflikcie z Ankarą, który przyjmuje rozmaite natężenie. Turcja konsekwentnie nie uznaje istnienia narodu kurdyjskiego, utrzymując, iż Kurdowie są tureckimi góralami. Na obszarach zamieszkanych przez Kurdów obowiązuje permanentny stan wyjątkowy, a władze stosują drakońskie środki wobec ludności kurdyjskiej. W swej walce z Turcją Kurdowie nie cofają się przed użyciem środków terroru. Często w innych krajach organizują zamachy bombowe na tureckie ambasady, konsulaty, przedstawicielstwa handlowe i lotnicze. Ostatnia wielka fala ataków *terrorystycznych Kurdów na obiekty tureckie w Europie Zachodniej miała miejsce w czerwcu i lipcu 1993. Wówczas też po raz pierwszy bojownicy kurdyjscy przeprowadzili akcję uprowadzania zachodnich turystów przebywających w Turcji, chcąc w ten sposób zwrócić uwagę świata na swój los, jak i zlikwidować poważne 199

dla gospodarki tureckiej źródło dochodów. W 1994 władze tureckie postawiły przed sądem kilku kurdyjskich deputowanych do parlamentu Turcji, którym grozi kara śmierci z oskarżenia o powiązania z partyzanckimi ugrupowaniami Kurdów. W marcu 1995 35 tys. żołnierzy tureckich wkroczyło do strefy kurdyjskiej w północnym Iraku w celu zniszczenia baz Kurdyjskiej Partii Robotniczej (PKK). Tragedia Kurdów od lat rozgrywa się na oczach świata, demonstrującego swoją kompletną bezradność wobec tego zjawiska. Problem wygasnąć może jedynie wtedy, gdy ambicje polityczne Kurdów da się pogodzić z interesami Iraku, Iranu i Turcji, a w dającej się przewidzieć przyszłości nie widać ku temu realnych przesłanek. Problem kurdyjski przykuł na chwilę uwagę świata w latach 1998/99 za sprawą przywódcy PKK Abdullaha Oçalana. Kiedy w listopadzie 1998 poprosił on o azyl polityczny we Włoszech, Turcja zażądała jego ekstradycji. Odmowa Rzymu spowodowała gwałtowny wzrost napięcia w stosunkach włosko-tureckich. Ostatecznie Oçalana wydalono z Włoch. W kilku krajach bezskutecznie zabiegał o schronienie. W lutym 1999 Oçalan został pojmany w Kenii przez tureckie służby specjalne i następnie przewieziony do Turcji, gdzie postawiono go przed sądem. W lipcu 1999 kurdyjskiego przywódcę uznano za winnego zdrady stanu i działalności terrorystycznej, skazując go na karę śmierci. Ewentualne wykonanie tego wyroku grozi ponowną eskalacją konfliktu między Turcją a Kurdami, w tym aktami terroru oraz wybuchem walk na większą skalę. (M.B.) KURYLSKI PROBLEM – spór pomiędzy *Japonią a *ZSRR o przynależność państwową Kurylów. Kuryle są archipelagiem 56 wysp o łącznej powierzchni 15,6 tys. km2. Ciągną się na przestrzeni 1200 km od południowego krańca Kamczatki do północno wschodniego krańca Hokkaido, oddzielając Morze Ochockie od Oceanu Spokojnego. W XVII i XVIII wieku Kuryle stanowiły cel wielu rosyjskich wypraw badawczych i łowieckich. W1855 Japonia weszła w posiadanie grupy najbardziej wysuniętych na południe Wysp Kurylskich, a w 1875 przejęła kontrolę nad całym archipelagiem. Pod koniec *drugiej wojny światowej Kuryle po ciężkich walkach zostały opanowane przez wojska radzieckie. Na mocy postanowień konferencji *jałtańskiej 1945 Kuryle przekazano ZSRR. Władze radzieckie wydaliły z wysp ludność japońską, a na jej miejsce przybyli Rosjanie. Japonia nigdy nie pogodziła się z tym stanem rzeczy i do dnia dzisiejszego stanowczo podnosi swe prawa do posiadania 4 południowych Wysp Kurylskich – Habomai, Szikotan, Kunaszir i Etorofu. Spór o Kuryle spowodował, że dopiero w 1956 Japonia i ZSRR podpisały deklarację o zakończeniu między nimi wojny. Przy tej okazji rząd radziecki ogłosił komunikat, w którym zapowiadał gotowość zwrotu Habomai i Szikotanu Japonii po zawarciu przez oba państwa traktatu pokojowego. Jednakże do podpisania tego traktatu nigdy nie doszło, między innymi na skutek ciągłych utarczek w sprawie Kurylów. W latach siedemdziesiątych ZSRR poważnie rozbudował instalacje wojskowe na wyspach i wzmocnił stacjonujące tam oddziały, co jeszcze pogorszyło stosunki z Japonią. Upadek *komunizmu w ZSRR (*Pierestrojka), a następnie likwidacja samego ZSRR spowodowały odżycie w Japonii nadziei na szybkie odzyskanie Wysp Kurylskich. Japonia rozpoczęła intensywną kampanię polityczną, chcąc zainteresować międzynarodową opinię publiczną problemem Kurylów i zmobilizować ją po swojej stronie. Tokio jednoznacznie dało do zrozumienia, iż Rosja po przekazaniu Japonii wysp może liczyć na szeroką pomoc gospodarczą. Borys *Jelcyn początkowo zajmował postawę elastyczną i zdawał się być gotowym do rozpoczęcia negocjacji w sprawie Kurylów. Jednakże natrafiwszy na zdecydowany opór ze strony kół politycznych, wojskowych oraz większości społeczeństwa, zmienił zdanie i stanął na stanowisku nienaruszalności statusu politycznego Wysp Kurylskich. Rosja obecnie jest gotowa jedynie wycofać swe oddziały stacjonujące na wyspach, zaś kategorycznie wyklucza możliwość oddania Kurylów Japonii. Nie rozwiązany problem kurylski wyjątkowo niekorzystnie rzutuje na całość stosunków japońsko-rosyjskich i powoduje, iż pozostają one napięte. (M.B.) LAOTAŃSKI KONFLIKT 1949–1975 – długotrwała wojna domowa w Laosie – państwie leżącym w Azji Południowo-Wschodniej. Laos znalazł się pod władzą *Francji w 1893 (*Francuskie kolonie). W latach *drugiej wojny światowej był okupowany przez wojska japońskie i syjamskie. Po wojnie powrócili Francuzi, przywracając swą władzę kolonialną. Szybko zorganizowała się antyfrancuska partyzantka, która przystąpiła do działań na obszarze całego kraju. W 1949 Laos uzyskał niepodległość w ramach Wspólnoty Francuskiej (*Francuska Unia), lecz przejęcie władzy przez elementy profrancuskie nie mogło zadowolić partyzantów, którzy kontynuowali swe działania. W 1950 ruch partyzancki przeobraził się w narodową armię, wyłaniając równocześnie rząd, który sprawował efektywną władzę nad jedną trzecią kraju. Działania wojenne przerwano w 1953, kiedy Francja zdecydowała się uznać pełną suwerenność Laosu. Kraj cieszył się jednak spokojem nader krótko. Niebawem rozpoczęła się zacięta rywalizacja o władzę między trzema głównymi siłami politycznymi – rojalistycznymi neutralistami, którym przewodził książę Souvanna Phouma, komunistyczną Pathet Lao kierowaną przez Souphanouvonga (był przyrodnim bratem Souvanna Phouma) oraz konserwatystami, którym ton nadawali proamerykańscy wojskowi. Po nieudanym eksperymencie rządu 200

jedności narodowej (1957–58), władzę przejęli prawicowi wojskowi. Wybuchła nowa wojna domowa, która trwała do 1962, kiedy to po międzynarodowej konferencji w sprawie Laosu, zwaśnione strony postanowiły uformować wspólny rząd z Souvanna Phoumą na czele. Jednakże już w 1964 komunistyczna Pathet Lao wystąpiła z koalicji, rozpoczynając antyrządowe działania zbrojne, wspierane przez operujące w Laosie jednostki północnowietnamskie. W rok później do konfliktu laotańskiego włączyły się *Stany Zjednoczone, których lotnictwo rozpoczęło bombardowania pozycji Pathet Lao i Wietnamczyków (*Wietnamska wojna). Począwszy od 1967 Wietnam nasilił swe zaangażowanie wojskowe w Laosie. Regularne jednostki wietnamskie często atakowały obszary znaj dujące się pod kontrolą laotańskich sił rządowych. W 1971 do Laosu weszły wojska proamerykańskiego Wietnamu Południowego z zamiarem zablokowania szlaków komunikacyjnych wykorzystywanych przez komunistów. Po dwóch miesiącach ciężkich walk siły te wycofały się do Wietnamu. Od tej chwili inicjatywę militarną posiadała niezmiennie strona komunistyczna. W początkach 1973 w rękach Pathet Lao znajdowała się już większość kraju. W tej sytuacji rząd Laosu zdecydował się na rozmowy pokojowe z komunistami. 21 lutego1973 w stolicy kraju Vientiane podpisano układ o przerwaniu działań wojennych. We wrześniu powstał rząd koalicyjny z udziałem rojalistów i komunistów. W maju 1975 Pathet Lao przechwyciła władzę w Laosie. 2 grudnia 1975 zlikwidowano monarchię, a na jej miejsce powołano Laotańską Republikę Ludowo-Demokratyczną, której prezydentem został przywódca Pathet Lao Souphanouvong. W następnych latach Laos stał się de facto satelitą Wietnamu. (M.B.) LATERAŃSKIE PAKTY 1929 – układy zawarte pomiędzy Stolicą Apostolską a *Włochami 11 lutego 1929 w Rzymie, w sali papieskiej apostolskiego Pałacu Laterańskiego. Układy te podpisali sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej kardynał Pietro Gasparri i premier Włoch Benito *Mussolini, występujący jako pełnomocnicy odpowiednio: papieża *Piusa XI oraz króla Włoch *Wiktora Emanuela III. Pakty Laterańskie składały się z traktatu politycznego, do którego – jako jeden z załączników – dołączony był układ finansowy. Przynosiły one określenie na nowo stosunków pomiędzy Stolicą Apostolską a Włochami, a także regulowały stosunki kościelne i religijne w państwie włoskim. Traktat polityczny rozwiązywał ostatecznie tzw. kwestię rzymską powstałą w 1870, kiedy to w wyniku włączenia Rzymu do Królestwa Włoch przestało istnieć państwo kościelne. Postanowiono, że Stolica Apostolska uzyska suwerenność międzynarodową oraz pełnię władzy i jurysdykcji na obszarze nowo utworzonego Państwa Miasta *Watykańskiego (Stato della Cittá del Vaticano). Co więcej, potwierdzona też została zasada, że „religia katolicka, apostolska i rzymska jest jedyną religią państwa”. Układ finansowy rozwiązywał sprawę zobowiązań finansowych Włoch względem Stolicy Apostolskiej, a to oznaczało wypłacenie Watykanowi 750 mln lirów oraz przekazanie mu 5% obligacji włoskiej pożyczki państwowej o wartości 1mld lirów (co dawało 85,5 mln lirów rocznie). Konkordat z kolei określał pozycję prawną i majątkową Kościoła katolickiego w państwie włoskim, przynosząc Kościołowi i duchowieństwu wiele ulg i przywilejów, a także ochronę i opiekę prawną ze strony państwa. Nadto konkordat przynosił uznanie skutków cywilnoprawnych małżeństw zawartych zgodnie z prawem kanonicznym oraz oddawał sprawy dotyczące unieważnienia małżeństwa wyłącznie pod kompetencję sądów kościelnych. Wprowadzał również obowiązek nauki religii w szkołach podstawowych i średnich, traktując ją „za podstawę i ukoronowanie publicznego nauczania”. Pakty weszły w życie 7 czerwca 1929 po wymianie dokumentów ratyfikacyjnych. We Włoszech powojennych, zgodnie z konstytucją z 1947, Pakty Laterańskie stanowiły podstawę dla stosunków między państwem a Kościołem, a ich zmiana przyjęta przez obydwie strony nie wymagała procedury rewizji konstytucji (art. 7). Podpisane 18 lutego 1984 przez watykańskiego sekretarza stanu kardynała Agostino Casaroliego i premiera Republiki Włoskiej Bettino Craxiego Porozumienie (14 art.) wraz z Protokołem uzupełniającym (7 art.), przyniosło modyfikację Paktów Laterańskich, uwzględniając z jednej strony przemiany społeczno-polityczne w państwie włoskim, z drugiej natomiast – zmiany w Kościele katolickim od czasu Vaticanum II (*Sobór Watykański II). Zgodnie z porozumieniem (art. 7, p. 6) w wyniku prac komisji dwustronnej 15 listopada 1984 przyjęty został uzgodniony tekst Protokołu dotyczący kwestii finansowych i podatkowych (75 artykułów). Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych odnoszących się do rewizji układów laterańskich odbyła się w Watykanie 3 czerwca 1985. Najważniejsze zmiany wprowadzone porozumieniami z 1984 sprowadzały się do zniesienia postanowienia, iż katolicyzm jest religią państwową; ograniczenia jurysdykcji kościelnej w zakresie spraw małżeńskich; zniesienia zapisu o udzielaniu przez państwo duchownym „urzędowej ochrony przy wykonywaniu ich funkcji religijnych”; wprowadzenia fakultatywności nauki religii oraz określenia na nowo zasad finansowania Kościoła we Włoszech (m.in. utworzenie Instytutu Centralnego i instytutów diecezjalnych dla utrzymania kleru, a także funduszu budynków kultu). (B.B.) 201

LAVAL PIERRE (1883–1945) – francuski polityk, premier III Republiki Francuskiej oraz tzw. Państwa Francuskiego (Vichy). Na początku XX wieku Laval, zanim na dobre zajął się polityką, wykonywał zawód prawnika. Zasłynął wówczas w Paryżu jako obrońca związkowców i lewicy (* Lewica i prawica), co wiązało się z jego sympatiami politycznymi, bowiem od 1903 był członkiem Partii Socjalistycznej. Z jej ramienia w 1914 został wybrany deputowanym. Laval ostro krytykował przystąpienie *Francji do *pierwszej wojny światowej. Po przegranych wyborach parlamentarnych w 1919, w roku następnym opuścił szeregi Partii Socjalistycznej, przechodząc na pozycje bardziej prawicowe. W 1924 ponownie był wybrany członkiem Zgromadzenia Narodowego, zaś w 1927 został senatorem. Sprawował wiele funkcji ministerialnych: ministra robót publicznych (1925), podsekretarza stanu (1925), ministra sprawiedliwości (1926), ministra pracy (1930), ministra spraw zagranicznych (1934, 1935). Dwukrotnie też był premierem rządu francuskiego (1931–32; 1935–36). Po klęsce Francji w 1940 (*Druga wojna światowa), Laval wszedł w skład gabinetu marszałka Philippe *Pétaina, zostając wicepremierem. Wierząc w ostateczne zwycięstwo Niemiec, był przekonany, iż Francja powinna stać u ich boku, by tym sposobem zapewnić sobie w przyszłości silną pozycję. Na własną rękę podjął negocjacje z Niemcami, co spotkało się ze sprzeciwem Pétaina, który zdymisjonował go w grudniu 1940. Jednak w1942, pod presją Niemców, Pétain mianował Lavala premierem Vichy. Od tej chwili Laval stał się faktycznym dyktatorem, realizującym politykę współpracy z Niemcami. Wysyłał robotników francuskich do niemieckich fabryk, utworzył francuską milicję faszystowską, zwalczał stanowczo ruch oporu, prześladował Żydów. Niemniej jednak obstawał przy neutralności Francji i nie zdecydował się na przystąpienie do wojny po stronie Niemiec. Co więcej, po wylądowaniu aliantów w Normandii (*Normandzka operacja) usiłował odtworzyć francuskie Zgromadzenia Narodowe jako jedyną prawowitą instytucję władzy. W następstwie tego w 1944 został aresztowany przez Niemców, ale zdołał zbiec do Hiszpanii. Powrócił do Francji w lipcu 1945, aby przeciwstawić się formułowanym przeciwko niemu oskarżeniom o zdradę. Stanął przed sądem. Po procesie, który odbiegał od wymogów praworządności, został skazany na karę śmierci, a następnie stracony 15 października 1945 po tym, jak podjął próbę otrucia się. (B.B.) LEE KUAN YEW (ur. 1923) – twórca niepodległości *Singapuru i wieloletni premier tego kraju (od czerwca 1959 do listopada 1990). Uważany przez wielu za najzręczniejszego polityka powojennego świata. Studiował prawo w Londynie i Cambridge. W 1951 powrócił do Singapuru, zostając doradcą prawnym związków zawodowych. W 1954 znalazł się w gronie założycieli Partii Akcji Ludowej (PAP), która rozpoczęła działalność pod hasłami usunięcia rządów kolonialnych z Malajów i Singapuru. W 1959 PAP zwyciężyła w wyborach do parlamentu singapurskiego, a Lee Kuan Yew stanął na czele rządu. W 1963 doprowadził do przyłączenia Singapuru do Malajów, by w dwa lata później proklamować niepodległość Singapuru. Przez długie lata zapewniał krajowi sprawne przywództwo, skupiając się na stymulowaniu wzrostu ekonomicznego i polepszaniu poziomu życia społeczeństwa. Pod jego rządami Singapur odnotował bezprecedensowe sukcesy gospodarcze i handlowe, stając się najbardziej rozwiniętym krajem Trzeciego Świata. Mimo istnienia wolnych wyborów jego partia częstokroć zdobywała wszystkie miejsca w parlamencie. Z konsekwencją nie tolerującą półśrodków Lee Kuan Yew usiłował urzeczywistnić w warunkach Singapuru surowe społeczeństwo rygoryzmu etycznego. Był fanatykiem purytanizmu i uczciwości w polityce. Powołał do życia osobliwy urząd państwowy – Biuro Badania Praktyk Korupcyjnych, który wyposażył w olbrzymie kompetencje, zalecając mu bezwzględne tępienie wszelkich przejawów korupcji, nieuczciwości i nepotyzmu. Po zerwaniu z obozem światowej socjaldemokracji (*socjalizm demokratyczny), co nastąpiło w 1976, Lee Kuan Yew skierował się ku konfucjanizmowi, a za idealny ustrój uznał system paternalistyczny, który może wykazać się rzeczywistymi osiągnięciami, a co za tym idzie jest akceptowany przez społeczeństwo. Jego polityka zawsze zawierała pewną dozę autorytaryzmu i cechowała ją niechęć do słuchania głosów krytycznych, które traktował – w obliczu ekonomicznych sukcesów kraju – jako propagandę bez pokrycia. W polityce międzynarodowej zajmował postawę prozachodnią i radykalnie antykomunistyczną. W latach siedemdziesiątych niektóre środowiska lansowały jego kandydaturę na sekretarza generalnego *ONZ, czym jednak nie był zainteresowany. Ustąpił ze stanowiska premiera w 1990, obejmując posadę senior ministra. Ta nowa funkcja pozwala Lee Kuan Yewowi na dalsze sprawowanie ogólnego przywództwa politycznego w Singapurze, choć równocześnie zwalnia go z obowiązków sprawowania funkcji administracyjnych. (M.B.) LEFEBVRE MARCEL (1905–1991) – arcybiskup francuski, przywódca ruchu tradycjonalistów katolickich, którzy odrzucili ustalenia *Soboru Watykańskiego II, a w ostateczności zerwali z Rzymem. Urodził się na północy Francji, w miejscowości Tourcoing, w wielodzietnej, niezwykle religijnej rodzinie. Ukończył misyjne Zgromadzenie Ducha Świętego. Studiował także na Uniwersytecie Świętego Grzegorza w Rzymie. Lata 1929– 62 spędził w Afryce Zachodniej. W okresie tym został mianowany apostolskim delegatem na Afrykę 202

francuskojęzyczną (1947) oraz otrzymał godność arcybiskupa (1955). Wówczas Lefebvre dał się poznać jako gorący zwolennik kolonializmu i wyższości cywilizacji europejskiej, a także przeciwnik afrykanizacji Kościoła lokalnego. Stąd też jego działalność spotkała się z krytyką miejscowych władz i w efekcie papież *Jan XXIII w 1962 odwołał go z Afryki. Lefebvre został arcybiskupem Tulle we Francji oraz przełożonym Misjonarzy Ducha Świętego. W czasie trwania II Soboru Watykańskiego kategorycznie sprzeciwił się próbom unowocześnienia Kościoła. W 1968 opuścił swoje zgromadzenie, kiedy uznał, iż wprowadza ono reformy soborowe. W roku następnym Lefebvre utworzył w Szwajcarii Wspólnotę Kapłańską imienia Świętego Piusa X, a w 1971 wyższe seminarium duchowne w Ecône. Wspólnota, której przewodził, odwoływała się do wskazań Soboru Trydenckiego (1566), posługiwała się łacińską liturgią opracowaną przez Piusa V (1570), uznawała SYLABUS Piusa IX (1864) oraz KATECHIZM Piusa X (1912). 21 listopada 1974 Lefebvre ogłosił swoje Wyznanie Wiary, w którym zarzucił Kościołowi, iż uległ on wpływom rewolucji francuskiej, tendencjom modernistycznym i neoprotestanckim prowadzącym do zniszczenia Kościoła, ruiny kapłaństwa, unicestwienia świętości i sakramentów oraz zaniku życia religijnego. Nadto wezwał do walki o wieczny Rzym wierny dziewiętnastu wiekom tradycji kościelnej. W czerwcu 1976 wyświęcił nowych kapłanów bez zgody lokalnego biskupa. W odpowiedzi na ten akt *Watykan zawiesił Lefebvra w prawie wyświęcania księży i odprawiania mszy, nie decydując się jednak na ekskomunikowanie. Przez następne lata Lefebvre wysyłał wiele listów do Rzymu oraz dwukrotnie spotkał się z papieżem *Pawłem VI w 1976 oraz *Janem Pawłem II w 1982. We wrześniu 1982 Wspólnota Kapłańska imienia Świętego Piusa X wybrała 31-letniego ojca Franza Schmidbergera wikariuszem generalnym z prawem sukcesji. Pięć lat później Lefebvre ogłosił, iż ma zamiar konsekrować swego biskupa-następcę. Rozpoczęły się rozmowy między Lefebvrem a Watykanem. Zrywając ustalenia, Lefebvre 30 czerwca 1988 konsekrował czterech biskupów, co oznaczało zerwanie z Rzymem. Stolica Apostolska potwierdziła to zerwanie dekretem z 1 lipca oraz listem apostolskim papieża z 2 lipca. Decyzja watykańska wywołała zamieszanie wśród członków wspólnoty arcybiskupa Lefebvra. Część z nich (60) powróciła na łono Kościoła katolickiego, tworząc Wspólnotę Kapłańską Świętego Piotra. Lefebvre zmarł 25 marca 1991. Stworzona przez niego wspólnota liczy obecnie około 200 tys. wiernych, w tym 204 kapłanów i 300 seminarzystów. Jej nowy przełożony ks. F. Schmidberger jest tak samo nieprzejednany wobec Watykanu jak założyciel wspólnoty. (B.B.) LEGIA CUDZOZIEMSKA – francuska formacja wojskowa skupiająca w swych szeregach obcokrajowców. Legia Cudzoziemska powstała w 1831 na mocy decyzji króla Ludwika Filipa. Początkowo w jej skład wchodziły jednostki narodowe, lecz pomysł ten szybko zarzucono i od 1835 Legia opiera się na jednostkach mieszanych. Chrzest bojowy Legia Cudzoziemska przeszła w Algierii, gdzie walczyła w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. Później legioniści walczyli w wojnie krymskiej (1854–55), we *Włoszech (1858– 59), w *Meksyku (1863) oraz w wojnie francusko-pruskiej (1870). W tym ostatnim przypadku Legia Cudzoziemska po raz pierwszy uczestniczyła w walkach na ziemi francuskiej. W latach dwudziestych obecnego stulecia legioniści tłumili antyfrancuskie powstania w Maroku (*Rifeńska republika), Libanie i Syrii. Mimo, iż Legia brała udział w walkach na frontach *pierwszej i *drugiej wojny światowej w Europie, to była przede wszystkim formacją kolonialną, przeznaczoną do obrony zamorskich interesów Francji. 13 Półbrygada Legii Cudzoziemskiej była pierwszym oddziałem francuskim, który wypowiedział posłuszeństwo marszałkowi P. *Pétainowi i poparł Wolnych Francuzów generała *de Gaulle’a. Po II wojnie światowej kierowano legionistów do walk w obronie francuskiego imperium kolonialnego (*Francuskie kolonie). Legia Cudzoziemska biła się w Indochinach (*Indochińska wojna) i w Afryce. Uczestniczyła też w 1956 w brytyjsko-francuskiej akcji zbrojnej w strefie Kanału Sueskiego (*Arabsko-izraelskie wojny). W okresie postkolonialnym władze często wysyłały oddziały Legii do Afryki, gdzie wspierały one rządy przyjazne Francji. W ostatnich latach Legia Cudzo ziemska uczestniczyła w wielu operacjach w ramach misji pokojowych *ONZ – np. w Libanie (*Libański konflikt), Somalii (*Somalijski konflikt) i na terenach byłej *Jugosławii (od 1992). Do 1962 kwatera główna Legii Cudzoziemskiej mieściła się w Sidi bel Abbes w Algierii, później została przeniesiona do Aubagne w pobliżu Marsylii. Jednostki Legii stale stacjonują w kilku miejscach: w Aubagne, Orange, Castelnaudry, na Korsyce, we francuskiej Gujanie, w Dżibuti i na Komorach oraz na wyspach Pacyfiku, gdzie strzegą francuskich poligonów nuklearnych. Do Legii Cudzoziemskiej wstąpić może mężczyzna w wieku od 18 do 40 lat, sprawny fizycznie i cieszący się nienagannym zdrowiem. Osoby zakwalifikowane do służby odbywają trzymiesięczne szkolenie rekruckie. Po jego pomyślnym przejściu dostaje się przydział do jednej z jednostek Legii. Osoba, która służyła w Legii co najmniej 5 lat, otrzymuje prawo do obywatelstwa francuskiego. W szeregach Legii Cudzoziemskiej służyli ludzie pochodzący z ponad 100 państw. W latach między wojennych w Legii przeważali Rosjanie, oficerowie i żołnierze byłej armii 203

carskiej. Po II wojnie światowej wyjątkowo dużo było Niemców i Włochów. Potem dominowali obywatele państw Trzeciego Świata. Ostatnio bardzo wielu legionistów pochodzi z krajów słowiańskich. Władze francuskie ujawniły w lutym 1993, iż spośród 8,5 tys. żołnierzy Legii blisko 20% to Słowianie, a w ich gronie przeważają Polacy. (B.B.) LEND-LEASE ACT – nazwa ustawy uchwalonej 11 marca 1941 przez Kongres *USA, przyznającej prezydentowi prawo do „sprzedaży, zamiany, dzierżawy czy wypożyczenia wszelkiego sprzętu wojennego państwom, których wsparcie uważać on będzie za żywotny interes obronny dla Stanów Zjednoczonych”. Pierwszymi krajami, które otrzymały wojskową pomoc amerykańską w oparciu o ten akt, były *Wielka Brytania i Chiny. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej USA przyznały *ZSRR kredyt w wysokości 1 mld $, a 24 lutego 1942 zadecydowały o objęciu pomocą, uzasadnioną zasadami aktu, wszystkich Narodów Zjednoczonych. Do marca 1945, kiedy Lend-Lease Act stracił swą ważność, USA udzieliły wsparcia 42 krajom koalicji w łącznej wysokości 50,6 mld $. Najwięcej – 31 mld – otrzymała Wielka Brytania, m.in. w postaci 25 tys. czołgów i ponad 50 tys. samolotów. Na pomoc o wartości 11 mld, jakiej udzielono ZSRR, złożyło się m.in. 18 tys. samolotów, 7,5 tys. czołgów, ponad 400 tys. ciężarówek i 4,4 mln ton żywności. 11 czerwcu 1942 Moskwa i Waszyngton zawarły układ (master lend-lease agreement) zobowiązujący ZSRR – w zamian za dostawy – do nie odstępowania ich stronie trzeciej bez zgody USA. Amerykański sprzęt wojskowy – dostarczany przez Arktykę, Zatokę Perską, Morze Czarne i Daleki Wschód – pomógł Armii Czerwonej przejść do działań ofensywnych na froncie wschodnim. W okresie powojennym toczyły się (1953–54, 1960) negocjacje amerykańsko-radzieckie dotyczące spłaty części uzyskanych przez ZSRR w ramach Lend-Lease Act kredytów. Spór związany z tą sprawą zakończyło ostatecznie porozumienie podpisane 18 października 1972. (A.D.) LENIN WŁADIMIR ILJICZ (1870–1924) – właściwe nazwisko Uljanow – twórca partii bolszewickiej (*Bolszewicy), teoretyk *komunizmu. Urodził się w Symbirsku, w rodzinie dyrektora szkoły. Po zdaniu jako ekstern egzaminów na Wydział Prawa Uniwersytetu Petersburskiego (1891), zaangażował się całkowicie w ruch rewolucyjny, wiążąc się od początku z jego skrzydłem marksistowskim. W 1895 był współtwórcą Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej. Wkrótce aresztowany, został zesłany na Syberię. Zwolniony w 1900 wyjechał za granicę, gdzie rozpoczął redagowanie pisma „Iskra”, które było organem powstałej w 1898 SDPRR. W 1902 Lenin opublikował pracę CO ROBIĆ? Głosiła ona, że proletariat nie jest w stanie samodzielnie osiągnąć poziomu świadomości wystarczającego dla dokonania rewolucji socjalistycznej, gdyż jest zbytnio pochłonięty walką o doraźną poprawę stopy życiowej. W tej sytuacji – dowodził Lenin – kierownictwo ruchu robotniczego spocząć winno w rękach scentralizowanej i zorganizowanej na zasadach żelaznej dyscypliny partii zawodowych rewolucjonistów, którzy, skupieni wyłącznie na pracy politycznej, będą potrafili przedłożyć podstawowy cel (rewolucję), ponad ewentualne bieżące zdobycze proletariatu. Teoria partii-zakonu, w połączeniu z zaczerpniętą z Marksa i zreinterpretowaną formułą dyktatury proletariatu jako niezbędnego stadium w porewolucyjnej drodze do komunizmu, stworzyła fundament pod *totalitarny reżim bolszewicki ustanowiony w Rosji po 1917. Forsowanie przez Lenina powyższych koncepcji na III zjeździe SDPRR (1903), doprowadziło do podziału partii na frakcje bolszewików i *mienszewików. Po wybuchu *rosyjskiej rewolucji 1905 powrócił na krótko do Rosji, gdzie jednak nie odegrał po ważniejszej roli. Znalazłszy się ponownie na emigracji kontynuował walkę z mienszewikami o wpływy w SDPRR, zwalczając równocześnie rozmaite odchylenia polityczne i ideologiczne wśród bolszewików. W 1912 zdecydował się na dokonanie ostatecznego rozłamu i utworzenie niezależnej SDPRR (bolszewików). Po wybuchu *pierwszej wojny światowej schronił się w neutralnej Szwajcarii, gdzie organizował antywojenne struktury europejskiej socjaldemokracji (konferencje w Zimmerwaldzie i Kientalu), stanowiące później podstawę *Międzynarodówki Komunistycznej. W 1916 Lenin opublikował broszurę IMPERIALIZM JAKO NAJ WYŻSZE STADIUM KAPITALIZMU, w której rozwinął teorię słabego ogniwa. Zakładała ona – wbrew Marksowi – możliwość zwycięstwa rewolucji socjalistycznej w jednym kraju i to takim, w którym stosunki kapitalistyczne są słabo rozwinięte (np. w Rosji). W czasie pobytu w Szwajcarii Lenin nawiązał, za pośrednictwem Aleksandra Parvusa, kontakty z władzami niemieckimi. *Niemcy zainteresowane były podsycaniem ruchów rewolucyjnych w Rosji i wyłączeniem jej z wojny. Po wybuchu rewolucji *lutowej, Lenin powrócił do kraju przez Niemcy, Szwecję i Finlandię, w zaplombowanym wagonie oddanym do jego dyspozycji przez Niemców. W kwietniu 1917 opublikował tzw. Tezy kwietniowe, zakładające możliwość natychmiastowego przerodzenia się rewolucji burżuazyjnej w socjalistyczną. Wywołało to duże kontrowersje w szeregach bolszewików. W lipcu 1917 Rząd Tymczasowy wydał nakaz aresztowania Lenina, oskarżając go o przygotowanie puczu i korzystanie z pomocy finansowej wywiadu niemieckiego. W następnych miesiącach, ukrywający się w Finlandii Lenin, wywierał rosnącą presję 204

na wahający się KC SDPRR/b/, żądając rozpoczęcia powstania zbrojnego i przejęcia władzy. Po rozpoczęciu rewolucji *październikowej został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych i niekwestionowanym przywódcą państwa radzieckiego. W lutym 1918, mimo silnych oporów w partii, przeforsował zawarcie separatystycznego pokoju z państwami centralnymi w Brześciu (*Brzeski traktat). Kierował walką z formacjami białych (*Rosyjska wojna domowa) oraz budową podstaw władzy radzieckiej w Rosji. Po załamaniu się próby zadekretowania stosunków komunistycznych w gospodarce (tzw. *komunizm wojenny), masowych buntach chłopskich i powstaniu *kronsztadzkim, proklamował w marcu 1921 *NEP, co osłabiło narastające nastroje antybolszewickie. W 1919 tworząc *Międzynarodówkę Komunistyczną (Komintern) zorganizował światowy ruch komunistyczny, co miało zapoczątkować eksport rewolucji do innych krajów. Dostrzegając rosnące rozbieżności w partii, przeforsował na X zjeździe RKP/b/ zakaz działalności frakcyjnej. Najbardziej charakterystyczną cechą leninizmu było połączenie w jednej doktrynie głębokiego fanatyzmu w wyborze celów, ze skrajnym pragmatyzmem w doborze środków. „Etyką jest to – mówił Lenin w 1920 – co służy zburzeniu dawnego społeczeństwa (...). Dla komunisty cała etyka sprowadza się do tej zwartej, solidarnej dyscypliny oraz do świadomej walki masowej przeciwko wyzyskiwaczom. Nie wierzymy w wieczystą etykę i demaskujemy fałsz wszelkich bajek o etyce”. Pogarszający się od czasu eserowskiego zamachu na jego życie (sierpień 1918) stan zdrowia Lenina, w maju 1922 praktycznie wyłączył go z bieżącej pracy (paraliż). W grudniu 1922 Lenin podjął nieudaną próbę usunięcia swojego wcześniejszego faworyta *Stalina z funkcji sekretarza generalnego (tzw. testament Lenina). Zmarł 21 stycznia 1924 w mieście Gorki pod Moskwą. Do końca istnienia *ZSRR postać Lenina otoczona była bałwochwalczym kultem. Zabalsamowane zwłoki Lenina umieszczono w mauzoleum wzniesionym na Placu Czerwonym w Moskwie, a wszelkie próby jego krytyki uznawano za działalność antypaństwową. (A.D.) LENINGRADU OBRONA 1941–1944 – jedno z najbardziej dramatycznych wydarzeń rozpoczętej 22 czerwca 1941 wojny niemiecko-radzieckiej (*Druga wojna światowa). Sukcesy oddziałów Wehrmachtu, posuwających się z dużą szybkością w głąb terytorium *ZSRR sprawiły, iż w Leningradzie rozpoczęto 23 lipca 1941 przygotowania do obrony miasta. 20 sierpnia Niemcy zajęli stację Czudowo, przerywając linię kolejową Leningrad-Moskwa, zaś dziesięć dni później zdołali przeciąć ostatnie połączenie kolejowe miasta z centrum ZSRR. 4 września ciężka artyleria niemiecka rozpoczęła ostrzał miasta, który trwał do stycznia 1944; wkrótce potem rozpoczęły się naloty Luftwaffe. 8 września Wehrmacht zajął Szlisselburg, a jego żołnierze dotarli do południowego brzegu jeziora Ładoga, co oznaczało rozpoczęcie lądowej blokady Leningradu. W niemieckim pierścieniu znalazły się 8, 23, 44 i 55 armie radzieckie, Newska Grupa Operacyjna i marynarze Floty Bałtyckiej; łącznie około 250 tys. żołnierzy. Mianowany 10 września dowódcą Frontu Leningradzkiego generał Georgij *Żukow otrzymał od *Stalina rozkaz obrony miasta za wszelką cenę. W Leningradzie rozpoczęto wówczas budowę barykad. Toczone w drugiej połowie września walki o Wzgórza Pułkowskie, otwierające drogę do miasta, nie przyniosły rozstrzygnięcia. Nie powiodły się podejmowane przez Armię Czerwoną próby przebicia się wzdłuż linii kolejowej do Wołchowa i przełamania w ten sposób blokady. Na przełomie września i października linia frontu wokół miasta ustabilizowała się, co dało początek długotrwałej, wyniszczającej walce pozycyjnej. 26 października nowym dowódcą Frontu Leningradzkiego został generał Michaił Chozin (8 czerwca 1942 zastąpił go generał Leonid Goworow). W odciętym Leningradzie podstawowym problemem stało się zaopatrzenie w żywność. Stale obniżane racje kartkowe osiągnęły najniższy poziom w listopadzie i grudniu 1941: 125 gramów chleba dziennie. Buntom głodowym zapobiegł terror NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego), którego funkcjonariusze dokonywali w oblężonym mieście licznych aresztowań. Panujący głód tylko w niewielkim stopniu łagodziły dostawy żywności przez zamarznięte jezioro Ładoga. Po raz pierwszy dostarczono żywność tą tzw. drogą życia 23 listopada 1941. W grudniu zaprzestała pracy większość zakładów oraz komunikacja miejska, a w styczniu 1942 rozpoczęto przez jezioro Ładoga ewakuację ludności cywilnej (do kwietnia 1943 miasto opuściło 448 tys. ludzi). W sierpniu 1942 oddziały radzieckie uprzedziły przygotowywany przez Niemców atak i podejmując długotrwałe wyniszczające walki na południowy zachód od jeziora Ładoga, zmusiły Wehrmacht do porzucenia planu połączenia się z oddziałami fińskimi na Przesmyku Karelskim, co zamknęłoby wokół miasta pierścień okrążenia. 12 stycznia 1943 oddziały Armii Czerwonej rozpoczęły operację oznaczoną kryptonimem Iskra, której celem było równoczesne uderzenie na blokujących miasto Niemców z obszaru Leningradu i terenu miasta Wołchow. W jej rezultacie 18 stycznia tego roku wojska radzieckie zajęły Szlisselburg, co było równoznaczne z przełamaniem blokady miasta, gdyż Leningrad uzyskał połączenie lądowe z regionem wołchowskim. Możliwość zaopatrzenia koleją i samochodami poprawiła w zasadniczy sposób sytuację w mieście, choć niemiecka obecność wojskowa w pobliżu Leningradu trwała jeszcze rok. Ostateczne odrzucenie Wehrmachtu spod Leningradu nastąpiło w 205

styczniu 1944. Według szacunków radzieckich w okresie oblężenia miasta zmarło z głodu 641 tys. mieszkańców, a ponad 20 tys. zginęło w wyniku ostrzału artyleryjskiego i bombardowań. (A.D.) LEWICA I PRAWICA – najbardziej popularne kryterium podziału opcji politycznych. Jego geneza nie jest w pełni jasna. Według najbardziej rozpowszechnionej wersji wywodzi się z okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, kiedy to w 1789 radykalni deputowani zasiedli w Zgromadzeniu Narodowym po lewej stronie przewodniczącego. Pojęcia lewica i prawica są często krytykowane jako nie oddające w pełni istoty obecnych podziałów politycznych, a nawet oskarżane o zamazywanie innych, jakoby istotniejszych sposobów klasyfikacji idei i programów. Jak dotąd jednak nie stworzono bardziej uniwersalnego i przekonywującego kryterium podziału stanowisk politycznych. Do tradycyjnych wyznaczników lewicowości należą: 1. przekonanie o możliwości racjonalnego kierowania rozwojem całej cywilizacji ludzkiej, której przyszłość jest uzależniona wyłącznie od woli człowieka; 2. prymat interesu grupowego i społecznego nad jednostkowym; 3. uznanie równości społecznej za wartość naczelną, w skrajnych przypadkach ważniejszą niż wolność; 4. wiara w wyższość gospodarki kontrolowanej i sterowanej przez państwo nad klasycznym systemem wolnorynkowym; 5. dążenie do maksymalnej rozbudowy zakresu polityki społecznej państwa, której fundament stanowi bezpłatna oświata i służba zdrowia, a także silnie rozwinięty system opieki socjalnej. Z kolei za cechy prawicy uchodzą: 1. niechęć do radykalnych zmian motywowana brakiem wiary w możliwość całkowicie swobodnego kreowania rzeczywistości społecznej przez człowieka; 2. opowiedzenie się za równomiernym i ewolucyjnym przekształcaniem rzeczywistości społecznej; 3. uznanie za wartość zasadniczą ograniczonej przez tradycyjne wzorce kulturowe wolności jednostki; 4. przywiązanie do tradycji, religii i własności prywatnej jako do gwarantów stabilizacji społecznej; 5. wrogość wobec nadmiernej ingerencji państwa w życie gospodarcze. Za kierunki lewicowe uważa się m.in. *socjalizm, *syndykalizm i *komunizm, za prawicowe zaś *konserwatyzm *liberalizm (i *libertarianizm). Sporna wydaje się natomiast kwalifikacja *faszyzmu i *narodowego socjalizmu, w których pierwiastki prawicowe łączą się z lewicowymi. (A.D.) LIBAŃSKI KONFLIKT 1975–1990 – długotrwały konflikt zbrojny (1975–90), toczony przez libańskie społeczności wyznaniowe (chrześcijanie maronici, muzułmanie, druzowie), który angażował również w poważnym stopniu siły zewnętrzne (Palestyńczycy, Syria, Izrael). W latach 1516–1918 Liban znajdował się pod władzą *Turcji. W rezultacie *pierwszej wojny światowej znalazł się pod kontrolą *Francji, sprawującej rządy z mandatu *Ligi Narodów. Wprawdzie już w 1926 pod auspicjami Francji utworzono Republikę Libańską, ale de facto kraj ten niepodległość uzyskał dopiero 22 listopada 1943. W 1946 Liban opuściły wojska francuskie i brytyjskie. Mechanizm władzy państwowej w Libanie oparty został na tzw. systemie konfesjonalnym, mającym w założeniu zapewnić równowagę polityczną między różnymi społecznościami wyznaniowymi. I tak, prezydent oraz dowódca armii musieli być chrześcijanami maronitami, premier – muzułmaninem sunnitą, a przewodniczący parlamentu – muzułmaninem szyitą. W parlamencie na 6 chrześcijan przypadało 5 muzułmanów. Zbudowany w ten sposób ustrój państwowy przez wiele lat funkcjonował w zasadzie po prawnie, libańska gospodarka rozwijała się, zaś stolica kraju – Bejrut, stał się największym centrum finansowym w regionie. Liban zasłużenie cieszył się sławą Szwajcarii Bliskiego Wschodu. Jednakże gruntowne przeobrażenia struktury społecznej Libanu, będące konsekwencją masowego napływu do kraju uchodźców palestyńskich oraz zmiany proporcji ludnościowych na korzyść muzułmanów, którzy zażądali większych udziałów we władzy, a także negatywny wpływ na sytuację wewnętrzną wydarzeń rozgrywających się na *Bliskim Wschodzie – doprowadziły w połowie lat siedemdziesiątych do wybuchu niezwykle groźnego konfliktu zbrojnego, który wręcz zagroził istnieniu państwowości libańskiej. 13 kwietnia 1975, mszcząc się za zabicie 4 chrześcijan, członkowie jednej z bojówek Falangi Libańskiej (prawicowa partia reprezentująca chrześcijan) napadli na autobus wiozący grupę Palestyńczyków, zabijając 27 osób. Wydarzenie to stało się początkiem wojny domowej. Rozgorzały krwawe walki między oddziałami chrześcijańskimi z jednej strony, a muzułmańskimi, druzyjskimi i palestyńskimi z drugiej. Tak rząd libański, jak i armia tego kraju, okazały się wobec konfliktu zupełnie bezradne. Kiedy szala zwycięstwa przechyliła się na stronę muzułmańską, zaniepokojona perspektywą zdominowania Libanu przez Palestyńczyków Syria, postanowiła interweniować po stronie chrześcijan. W czerwcu 1976 w Libanie znalazło się 20 tys. żołnierzy syryjskich. Latem tego samego roku do Libanu Południowego wkroczyły oddziały izraelskie, chcąc zniszczyć usytuowane tam bazy *Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP). Działania wojenne wygasły w październiku 1976, z chwilą podpisania międzynarodowego porozumienia wojskowego z udziałem Libanu, OWP, Syrii, Egiptu, *Arabii Saudyjskiej i Kuwejtu. Przewidywało ono wysłanie do Libanu 30-tysięcznego korpusu arabskiego (zdecydowaną większość jego składu stanowili żołnierze syryjscy), a ponadto zobowiązywało OWP do wycofania się do swych baz i nie mieszania się w sprawy wewnętrzne Libanu. Podczas 19-miesięcznych walk 206

zginęło około 50 tys. ludzi. Kraj uległ faktycznemu rozczłonkowaniu. Wschodni Liban znalazł się pod kontrolą Syrii, muzułmanie opanowali Tripoli na Północy i znaczną część Południa, zaś Bejrut został podzielony wzdłuż tzw. zielonej linii na strefę chrześcijańską (wschód) oraz muzułmańską (zachód). Porozumienie kończące wojnę domową zostało szybko pogwałcone, gdyż poszczególne frakcje libańskie przystąpiły do zaciętej rywalizacji o poszerzenie swych wpływów. Dochodziło do licznych starć między chrześcijanami a muzułmanami. Izrael aktywnie wspierał chrześcijan walczących na południu z Palestyńczykami. W marcu 1978 wojska izraelskie rozpoczęły okupację Libanu południowego, która trwała kilka miesięcy. Po wy cofaniu się, Izraelczycy przekazali swe pozycje współpracującej z nimi Armii Południowego Libanu majora Saada Haddada. Z kolei w 1978 wojska syryjskie włączyły się do walk, wspierając muzułmanów. W lipcu oraz ponownie we wrześniu i październiku Syryjczycy intensywnie ostrzeliwali z broni ciężkiej chrześcijańskie sektory Bejrutu. Sytuacja jeszcze bardziej skomplikowała się, gdy walczyć ze sobą zaczęły poszczególne formacje zbrojne chrześcijan (falangiści z szamunistami) i muzułmanów (sunnicka milicja Murabitun z szyicką Amal). Po wielu atakach przeprowadzonych przeciwko Izraelowi przez Palestyńczyków z terytorium libańskiego, Izraelczycy postanowili zareagować bardzo ostro i 6 czerwca 1982 ich 60-tysięczna armia wkroczyła do Libanu. Wojska izraelskie szybko spychały bojowników OWP, dochodząc po dwóch tygodniach walk do Bejrutu. Palestyńczycy i Syryjczycy zostali zamknięci w Zachodnim Bejrucie. Po kilku tygodniach walk osiągnięto porozumienie, na mocy którego w sierpniu i wrześniu oblężone w Bejrucie oddziały palestyńskie ewakuowano z Libanu. Z Libanu wycofały się też wojska syryjskie. Pojawili się tam natomiast żołnierze amerykańscy, francuscy i włoscy tworzący kontyngent sił pokojowych *ONZ. Korzystając z osłony wojsk izraelskich falangiści przeforsowali wybór swego przywódcy Baszira Dżemajela na prezydenta Libanu. 14 września, na kilka dni przed objęciem urzędu, zginął jednak w zamachu bombowym. Prezydentem został jego brat Amin Dżemajel. W odwecie za śmierć B. Dżemajela 16 i 17 września falangiści dokonali masakry w obozach uchodźców palestyńskich Sabra i Szatila, zabijając ponad 1000 osób. 18 kwietnia 1983 eksplozja bomby zniszczyła ambasadę *USA w Bejrucie, śmierć poniosło 63 ludzi. We wschodnim Libanie, kontrolowanym przez Syrię, trwały walki między oddziałami OWP wiernymi Jaserowi *Arafatowi i prorosyjskimi formacjami palestyńskimi. Arafat poniósł porażkę i w grudniu 1982 wraz ze swymi ludźmi musiał definitywnie opuścić Liban. 23 października 1983 terroryści muzułmańscy przeprowadzili samobójcze ataki na kwatery żołnierzy amerykańskich i francuskich w Bejrucie, co spowodowało śmierć 241 Amerykanów i 58 Francuzów. W dwa tygodnie później podobny atak na kwaterę wojsk izraelskich w południowym Libanie przyniósł śmierć 60 osobom. We wrześniu 1983 Izrael rozpoczął wycofywanie swych wojsk z Libanu, zakończone ostatecznie w czerwcu 1985. Międzynarodowe Siły Pokojowe wobec fiaska swojej misji i dużego ryzyka dalszych strat w wyniku zamachów bombowych, wyjechały z kraju w lutym 1984. Prezydent A. Dżemajel zwrócił się wówczas w kierunku Syrii, dochodząc do wniosku, iż w jej rękach znajduje się klucz do rozwiązania konfliktu. francuskich kwietniu 1985 powstał w Libanie rząd jedności narodowej, grupujący przedstawicieli wszystkich ważniejszych ugrupowań religijnych, wojskowych i politycznych. Spokoju wszakże nie udało się osiągnąć, ponieważ wciąż na porządku dziennym były walki między zwaśnionymi milicjami. Premier rządu Raszid Karami zginął w zamachu w 1987, co dodatkowo pogorszyło sytuację. Liban w praktyce podzielił się na kilka stref kontrolowanych przez rozmaite formacje. Do słowników politycznych wszedł termin libanizacja, oznaczający rozkład państwowości wskutek objęcia władzy nad poszczególnymi wąskimi fragmentami terytorium kraju przez rywalizujące z sobą klany polityczne i powiązane z nimi milicje zbrojne. W lutym 1987 wojska syryjskie weszły do zachodniego Bejrutu, kładąc kres ostrym walkom między druzami i szyitami. Południowa część stolicy Libanu stała się w tym czasie z kolei bazą szyickich fundamentalistów popieranych przez *Iran. We wrześniu 1988 doszło do poważnego kryzysu instytucjonalnego, bowiem po wygaśnięciu kadencji A. Dżemajela przez długi okres czasu parlament nie był w stanie wybrać jego następcy. Wyłoniły się dwa konkurujące ze sobą rządy, z których każdy cieszył się poparciem części armii. W marcu 1989 głównodowodzący armii libańskiej i szef jednego z tych rządów generał Michel Aoun ogłosił wojnę wyzwoleńczą, domagając się wycofania z kraju 40 tys. żołnierzy syryjskich. Bejrut stał się następnie widownią 6-miesięcznych ciężkich walk. Akcja generała Aouna była rozpaczliwą próbą ratowania resztek suwerenności Libanu. W październiku 1989, w wyniku działań *Ligi Państw Arabskich, w Taif w Arabii Saudyjskiej zebrało się 70 deputowanych do libańskiego parlamentu wybranych podczas ostatnich wyborów z 1972 (w późniejszym okresie walki zbrojne udaremniły możliwość przeprowadzenia głosowania powszechnego). Postanowili oni, iż od tej chwili tak w parlamencie, jak i rządzie będzie równa liczba chrześcijan oraz muzułmanów. Wybrali także na prezydenta prosyryjsko zorientowanego René Mouawada. Rozstrzygnięć z Taif nie zaaprobował generał Aoun, widząc w nich próbę usankcjonowania dominacji syryjskiej nad Libanem. 207

22 listopada 1989 Mouawad zginął w zamachu, a nowym prezydentem został kolejny zwolennik bliskich związków z Syrią – Elias Hrawi. W Bejrucie tymczasem wybuchły walki wewnątrz obozu chrześcijańskiego. Przeciwko generałowi Aounowi wystąpił szef Falangi Samir Geaga, który poparł decyzje zapadłe w Taif oraz uznał Hrawiego za legalnego prezydenta. Syryjczycy wielokrotnie atakowali pozycje oddziałów wiernych wobec Aouna, natrafiając jednak zawsze na heroiczny opór. W trakcie *wojny w Zatoce Perskiej, Syria postanowiła wykorzystać pomyślną dla siebie koniunkturę, gdyż była uczestnikiem antyirackiej koalicji, i rozprawić się ostatecznie z Aounem. Zgromadzono w Bejrucie duże siły, które nie obawiając się reakcji międzynarodowej, przystąpiły do zdecydowanych działań. 11 października 1990, otoczony w pałacu prezydenckim generał Aoun skapitulował, gdy otrzymał gwarancje azylu politycznego we Francji. Tym samym walki w Libanie wygasły, a kraj ten znalazł się całkowicie w sferze wpływów Syrii. W latach dziewięćdziesiątych Liban stał się de facto syryjskim protektoratem. Damaszek stale utrzymuje w nim 35-tysięczną armię i w pełni kontroluje życie polityczne kraju wpływając na obsadę stanowisk rządowych i urzędu prezydenckiego. Od października 1998 prezydentem Libanu jest generał Emile Lahoud. W 1999 Izrael – poszukując możliwości poprawy stosunków z Syrią – zapowiedział likwidację tzw. Strefy bezpieczeństwa w Libanie kontrolowanej przez proizraelską Armię Południowego Libanu. (M.B.) LIBERALIZM – ideologia oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka, zgodnie z którą harmonijny rozwój jest efektem wolnej i nieskrępowanej działalności jednostek. Za optymalny system polityczny uznaje demokrację parlamentarną z zagwarantowanymi prawami dla mniejszości. Założenia liberalizmu zrodziły się w Anglii na przełomie XVII i XVIII wieku, pod wpływem filozofii oświecenia. Za twórców liberalizmu uchodzą m.in. John Locke, Adam Smith, Jeremy Bentham, Charles Louis de Montesquieu i Alexis deTocqueville. Mianem liberalizmu określa się także postawę społeczną, charakteryzującą się znaczną tolerancją oraz szacunkiem dla wolności człowieka i jego prawa do odmiennych poglądów. Okres największej świetności liberalizmu przypadał na wiek XIX. Jego zasady realizowane były w większości państw europejskich i *Stanach Zjednoczonych. Kres tej popularności położył rozwój ruchów *nacjonalistycznych i *totalitarnych (*faszyzm i *komunizm), które uważały liberalizm za jednego z głównych wrogów. Po *drugiej wojnie światowej liberalizm stał się podstawą programów wielu partii politycznych, które w 1947 utworzyły Międzynarodówkę Liberalną. Następstwem ewolucji historycznej jaką przeszedł liberalizm było wyodrębnienie się w jego ramach różnych nurtów. Neoliberalizm, będący kontynuacją liberalizmu klasycznego, odwołuje się do zasady indywidualizmu, która nakazuje uznać prymat jednostki i jej interesów nad zbiorowością. Za naczelne wartości uznaje wolność jednostki i prawo do własności prywatnej. Opowiada się za gospodarką wolnokonkurencyjną i ograniczonym do minimum interwencjonizmem państwowym (leseferyzm). Rola państwa powinna ograniczać się do zagwarantowania jednostkom warunków umożliwiających im realizację swych zamierzeń. Neoliberałowie gwałtownie kryty kują zarówno założenia leżące u podstaw *socjalizmu jaki i zasady tzw. państwa dobrobytu (*Welfare state). Uważają, że centralne planowanie oraz wszelkie formy etatyzmu stanowią zagrożenie dla wolności jednostki i prowadzą do zahamowania rozwoju gospodarczego. Najwybitniejszymi przedstawicielami neoliberalizmu są Ludwig von Mises, Friedriech August von Hayek i Milton Friedman. Neoliberalizm zyskał popularność w okresie rządów Ronalda *Reagana w USA i Margaret *Thatcher w *Wielkiej Brytanii. U podstaw liberalizmu socjalnego, którego wyrazem po drugiej wojnie światowej stała się doktryna państwa dobrobytu, leży przekonanie, iż gospodarka kapitalistyczna utraciła zdolność do samoregulacji. Dlatego konieczne jest znaczne rozszerzenie interwencjonizmu państwowego. Przybierać on ma zarówno formę ingerencji pośredniej, dokonywanej poprzez określoną politykę w zakresie płac, cen i podatków, jak i bezpośredniej, jaką jest działalność gospodarcza państwa. Założenia teoretyczne liberalizmu socjalnego sformułowali m.in. John Maynard Keynes, Gunnar Myrdal, John Kenneth Galbraith. Większość partii socjaldemokratycznych po odejściu od marksizmu, uznała liberalizm socjalny za swój program. Doczekał się on prób realizacji m.in. w Hiszpanii, *Szwecji i *Australii. (A.D.) LIBERIA – państwo w Afryce Zachodniej nad Oceanem Atlantyckim (pow. 111,4 tys. km2, ludność 2,9 mln w 1999). Liberia została założona w 1822 przez wyzwolonych Murzynów amerykańskich, którzy osiedlili się w Afryce. 26 lipca 1847 oficjalnie proklamowana została niepodległą republiką. Liberia stała się w ten sposób drugim po Etiopii niepodległym państwem afrykańskim. Przyjęta konstytucja kraju nawiązywała do wzorów amerykańskich. W 1911 niepodległość Liberii uznały *Wielka Brytania i *Francja, które wcześniej wielokrotnie zdradzały chęć podporządkowania sobie tego kraju. W 1944 Liberia wypowiedziała wojnę *Niemcom i *Japonii. Po wojnie zawarła układ wojskowy ze *Stanami Zjednoczonymi. W 1945 przystąpiła do *Organizacji Narodów Zjednoczonych, a w 1963 należała do grona założycieli *Organizacji Jedności 208

Afrykańskiej. Od początku istnienia Liberii życie polityczne zdominowane było przez przybyłych z USA Czarnych, a później przez ich potomków. Ludność miejscowa uzyskała prawa wyborcze dopiero w 1945. Niemniej jednak, praktycznie aż do 1980, pełnia władzy politycznej należała do potomków Afroamerykanów. 12 kwietnia 1980 grupa młodszych oficerów, wywodzących się z ludności tubylczej, dokonała krwawego zamachu stanu, w wyniku którego przejęła rządy. Prezydent William Tolbert został zabity, a nowym szefem państwa obwołał się przywódca zamachowców sierżant Samuel K. Doe, błyskawicznie promowany na generała. Zapowiedział powrót do rządów cywilnych przed 1985. W lipcu 1984 urządził kontrolowane wybory prezydenckie, których rzecz jasna okazał się zwycięzcą. Doe wyszedł też obronną ręką z próby zamachu stanu, która nastąpiła niebawem po wyborach. W grudniu 1989 w Liberii rozgorzała wojna domowa. Partyzanci z Narodowego Frontu Patriotycznego Liberii (NPLF), na czele których stał Charles Taylor, opuścili swe bazy w Wybrzeżu Kości Słoniowej i przystąpili do walki z liberyjskimi oddziałami rządowymi. Partyzanci okazali się znacznie silniejsi i już w marcu 1990 kontrolowali niemal cały kraj, rozpoczynając też oblężenie stolicy Liberii Monrowii. Doe przez kilka miesięcy bronił się w oblężonym mieście. Krwawa wojna domowa wywołała reakcję 16 państw, tworzących Wspólnotę Zachodnioafrykańską (ECOWAS). Wiosną 1990 kraje te wysłały swe wojska, wśród których zdecydowanie dominowały oddziały nigeryjskie, do Liberii. Wojskom interwencyjnym nie udało się jednak położyć kresu toczącej się wojnie. We wrześniu 1990 partyzanci Taylora pojmali i następnie zabili prezydenta Doe. Jego śmierć nie zakończyła bratobójczego konfliktu. Pod osłoną wojsk ECOWAS 22 listopada 1990 na nowego prezydenta Liberii zaprzysiężony został Amos Sawyer. Sąsiadujące z Liberią kraje nie chciały oddać władzy przywódcy partyzanckiemu Taylorowi, gdyż ma on opinię awanturnika. Taylor nie pogodził się z tą decyzją, wypowiadając wojnę nie tylko oddziałom prezydenta Sawyera, ale także wojskom interwencyjnym. Rozgorzały ciężkie walki, w których śmierć poniosło ponad 20 tys. osób. W ich wyniku Taylor przejął kontrolę nad zdecydowaną większością kraju, z wyjątkiem Monrowii i pasa ziemi wzdłuż granicy z Sierra Leone. Przedłużający się konflikt w Liberii stał się dla państw członkowskich ECOWAS, a w szczególności dla *Nigerii, czymś w rodzaju drugiego Wietnamu. Krwawa wojna domowa, której stronami były oddziały różnych komendantów wojskowych, trwała do września 1995. Zginęło w niej ok. 150 tys. Osób, a połowa ludności kraju musiała opuścić swe domostwa. 1 września 1995 strony konfliktu podpisały układ pokojowy, który przewidywał powołanie koalicyjnego rządu i przeprowadzenie w sierpniu 1996 wyborów prezydenckich. W wyborach tych zwycięstwo odniósł Charles Taylor. Sytuacja w Liberii wciąż jednak nie jest spokojna. Często dochodzi do starć zbrojnych między zwaśnionymi formacjami, chociaż na znacznie mniejszą skalę niż dawniej. (M.B.) LIBERTARIANIZM – kierunek polityczny wywodzący się z klasycznego *liberalizmu, dążący do maksymalnego ograniczenia funkcji państwa i poszerzenia w ten sposób wolności jednostki. Za główne zagrożenie swobód obywatelskich uważana jest biurokracja państwowa i partie zmierzające do zwiększenia roli administracji publicznej w życiu społecznym. Libertarianie dążą do stopniowej likwidacji podatków i postulują zastąpienie ich dobro wolnymi datkami na rzecz państwa, którego rola miałaby się sprowadzać do zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego (zawodowa armia) i wewnętrznego (policja, sądownictwo) obywatelom. Występują przeciw mieszaniu się rządu do spraw gospodarczych (zakaz stosowania dotacji, kredytów preferencyjnych, ceł granicznych), barierom imigracyjnym, przymusowi szkolnemu, obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i służbie wojskowej. Ostro krytykują wszelkie formy cenzury, a także zakaz posiadania i używania narkotyków oraz wydawnictw pornograficznych. Libertarianizm zakłada wprowadzenie pełnej wymienialności pieniądza na złoto i pozbawienie państwa wpływu na jego emisję. W polityce zagranicznej za optymalne stanowisko uchodzi ścisły neutralizm. Największą popularnością kierunek ten cieszy się w *Stanach Zjednoczonych, gdzie działa m.in. Partia Libertariańska (utworzona w 1971 r.) oraz wiele innych organizacji o podobnych założeniach programowych (m.in. Center of Libertarian Studies i The Mises Institute). Libertarianie odwołują się do poglądów F. Hayeka, L. von Misesa i M. Friedmana, a za najwybitniejszych propagatorów tej idei w okresie powojennym uważa się m.in.: Davida Berglanda, Ayn Rand, Davida Nolana, Roberta Nozicka i Roberta W. Poole’a. Ten ostatni jest redaktorem najbardziej wpływowego pisma libertariańskiego w USA – miesięcznika „Reason”. W Polsce niektóre elementy założeń libertariańskich występują w programie Unii Polityki Realnej. (A.D.) LIE TRYGVE HALVDAN (1896–1968) – polityk norweski, pierwszy sekretarz *Organizacji Narodów Zjednoczonych (1946–53). Z wykształcenia był prawnikiem. Działalność polityczną prowadził w szeregach norweskiej partii socjaldemokratycznej (*Socjalizm demokratyczny). Z jej ramienia w latach dwudziestych wszedł do norweskiego parlamentu. W latach 1935–46 zasiadał w każdym rządzie Norwegii, piastując funkcje ministra sprawiedliwości (1935–1939), ministra handlu (1939) i ministra spraw zagranicznych w rządzie na 209

emigracji w Londynie (1940–45). W 1945, wraz z rządem, powrócił do wyzwolonej Norwegii. Lie cieszył się już wtedy dużym autorytetem między na rodowym, co zdecydowało o jego wyborze na pierwsze go sekretarza generalnego ONZ, podczas sesji Zgromadzenia Ogólnego w Londynie (styczeń–luty 1946). Jako sekretarz generalny podjął próbę wprowadzenia do ONZ Chin komunistycznych, twierdząc, że tak duże państwo nie może pozostawać poza tą organizacją. Próba ta zakończyła się jednak niepowodzeniem. Po wybuchu wojny *koreańskiej w 1950, Lie organizował siły ONZ, które wspierały *Koreę Południową. To jego zaangażowanie spotkało się z ostrą krytyką państw komunistycznych. Z funkcji sekretarza generalnego zrezygnował w marcu 1953, powracając do norweskiego życia politycznego. W latach 1963–64 był ministrem przemysłu, a w latach 1964–ministrem handlu i żeglugi. Wśród prac Lie na uwagę zasługują książki o charakterze wspomnieniowym, jak np. Z ANGLIĄ NA PIERWSZEJ LINII, W SPRAWIE POKOJU: SIEDEM LAT Z ORGANIZACJĄ NARODÓW ZJEDNOCZONYCH i W KIERUNKU OJCZYZNY. (B.B.) LIGA NARODÓW – pierwsza powszechna organizacja międzynarodowa, której celem było utrzymanie pokoju i współpracy na świecie. Powstała z inicjatywy prezydenta *Stanów Zjednoczonych Woodrow *Wilsona, a jej Pakt został przyjęty jako część traktatu *wersalskiego, podpisanego 28 czerwca 1919. Formalnie najwyższą władzą LN było jej Zgromadzenie Ogólne, zbierające się raz w roku w Genewie z udziałem trzech delegatów z każdego państwa członkowskiego, ale faktycznie największe znaczenie posiadała Rada Ligi. Miała się ona składać z 5 stałych członków (*Japonii, *Francji, *Włoch, *Wielkiej Brytanii i USA, które jednak nie weszły ostatecznie do LN) oraz 4 niestałych, wybieranych przez zgromadzenie na 3-letnią kadencję. Wzajemne kompetencje Zgromadzenia i Rady nie były jasno rozgraniczone. Bieżącą pracą LN kierował jej Sekretarz Generalny, któremu podlegał podzielony na sekcje sekretariat. Stanowisko sekretarza piastowali: James Eric Drummond (1920–33), Joseph Avenol (1933–40) i Sean Lester (1940–46). Członkiem LN mogło zostać każde państwo, dominium a nawet kolonia posiadająca samorząd, o ile kandydatura zyskała akceptację 2/3 członków Zgromadzenia. Liczba członków LN, pierwotnie skupiającej 32 państwa założycielskie, ulegała ciągłym zmianom. Najwięcej krajów – 58 – było w niej reprezentowanych w 1937. Art. 16 Paktu LN stwierdzał m.in.: „Jeżeli jeden z członków Ligi ucieka się do wojny (...) uważany będzie ipso facto za dopuszczającego się aktu wojennego przeciwko wszystkim członkom Ligi”. Liga nie zdołała jednak stworzyć skutecznego mechanizmu przeciwstawiania się agresji. Podejmowane przez nią w latach dwudziestych inicjatywy rozbrojeniowe nie przyniosły żadnych poważniejszych rezultatów. Fiaskiem skończyła się też, odbywająca się w Genewie pod patronatem LN w latach 1932–34, powszechna konferencja w sprawie redukcji i ograniczenia zbrojeń. Upadek Ligi zapoczątkowała jej niezdolność do zdecydowanej reakcji na rozpoczętą w 1931 japońską agresję w *Mandżurii. Po potępieniu tego faktu przez Zgromadzenie Ligi, Japonia ogłosiła o wystąpieniu z organizacji (27 marca 1933). Wkrótce potem (14 październik 1933) – protestując przeciw podtrzymywaniu ograniczeń nałożonych na armię niemiecką przez traktat wersalski – z Ligi wystąpiły nazistowskie *Niemcy (przyjęte w 1926). Kolejnym ciosem dla prestiżu LN była nieskuteczność sankcji gospodarczych nałożonych 18 listopada 1935 na Włochy po ataku na Etiopię (*Abisyńska wojna). Ich zniesienie 15 lipca 1936, wkrótce po ogłoszeniu przez Rzym dekretu o aneksji Etiopii, oznaczało całkowitą bezradność LN wobec rozszerzania się zjawiska stosowania siły w stosunkach międzynarodowych. Brak jakiejkolwiek reakcji LN na *hiszpańską wojnę domową, *Anschluss Austrii, aneksję Czech i Moraw oraz niemiecki atak na Polskę (*Wojna obronna Polski), stanowił potwierdzenie faktycznego zniknięcia Ligi z międzynarodowej sceny politycznej. Nie mogła tego zmienić jej decyzja z grudnia 1939 o usunięciu ze swego składu *ZSRR, w związku z napaścią tego państwa na *Finlandię (*Fińsko-radziecka wojna). Formalne rozwiązanie Ligi Narodów nastąpiło w 1946. (A.D.) LIGA PAŃSTW ARABSKICH – regionalna organizacja państw arabskich, zwana również Ligą Arabską, grupująca obecnie 22 członków, w tym *Organizację Wyzwolenia Palestyny. Utworzona została 22 marca 1945 w Kairze, na konferencji 7 krajów (Egipt, Syria, Liban, *Irak, Transjordania – obecnie Jordania, *Arabia Saudyjska, Jemen Północny). Kolejno do Ligi Arabskiej przystępowały następujące państwa: Libia (1953), Sudan (1956), Tunezja i Maroko (1958), Kuwejt (1961), Algieria (1962), Jemen Południowy (1967), Bahrajn, Oman, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie (1971), Mauretania (1973), Somalia (1974), Organizacja Wyzwolenia Palestyny (1976), Dżibuti (1977) i Komory (1993). Organem zwierzchnim Ligi jest Rada działająca poprzez sesje, organizowane najczęściej dwa razy do roku. Uchwały Rady podjęte jednomyślnie obowiązują wszystkich członków Ligi, zaś przyjęte większością głosów – wyłącznie te państwa, które za nimi się opowiedziały. Na co dzień pracami Ligi Arabskiej kieruje Sekretariat Generalny z siedzibą w Kairze. Początkowo Liga koncentrowała się głównie na działalności ekonomicznej, społecznej i kulturalnej. Stąd też powołano cały szereg organizacji i instytucji, mających za zadanie koordynować współpracę oraz wymianę 210

doświadczeń w tym właśnie zakresie, by wymienić przykładowo: Radę Gospodarczą (1950), Arabską Instytucję Finansową Rozwoju Gospodarczego (1959), Arabską Organizację do Spraw Nauki, Kultury i Oświaty (1965), Federację Arabskich Agencji Prasowych (1965), Arabską Radę Lotnictwa Cywilnego (1967) czy Organizację Miast Arabskich (1967). Szybko jednak znaczenia – i to dużego – nabrała polityczna aktywność Ligi, dotycząca przede wszystkim stosunków arabsko-izraelskich (*Arabsko-izraelskie wojny; *Izraelsko-jordańskie porozumienie; *Libański konflikt) w ogóle, a w tym szczególnie palestyńsko-izraelskich (*Izraelsko-palestyńskie porozumienia). Kiedy więc Egipt podpisał traktat pokojowy z Izraelem 26 marca 1979 (*Camp David), decyzją pozostałych członków Ligi został zawieszony w prawach członkowskich, a siedzibę organizacji przeniesiono z Kairu do Tunisu. Ponownie kraj ten włączono do Ligi Arabskiej w 1989. Sprawą, która odbiła się głośnym echem i poróżniła państwa arabskie była *wojna w Zatoce Perskiej (1990–91). W tym wypadku większość członków Ligi opowiedziała się jednak za interwencją przeciwko Irakowi. (B.B.) LITWINOW MAKSIM (1876–1951) – radziecki dyplomata, minister spraw zagranicznych (1930–39). Urodził się w Białymstoku jako Meir Walach. Podczas służby w armii carskiej zetknął się z ideami *komunizmu. W 1898 przyłączył się do partii socjaldemokratycznej. Za działalność rewolucyjną został aresztowany w 1901. W roku następnym zbiegł do *Wielkiej Brytanii. Od 1903 był związany z *bolszewikami. Po rewolucji *październikowej został przedstawicielem władz radzieckich w Londynie. Aresztowany w Anglii w październiku 1918 za działalność propagandową, w styczniu 1919 został wymieniony za brytyjskiego agenta Roberta Bruce Lockharta. Po powrocie do kraju podjął pracę w komisariacie spraw zagranicznych. Stał się szeroko znany, kiedy kierował delegacją radziecką podczas konferencji rozbrojeniowych *Ligi Narodów (1927–1930), na którym to forum zgłosił wiele inicjatyw rozbrojeniowych. 9 lutego 1929 został w Moskwie podpisany tzw. protokół Litwinowa. Było to porozumienie między ZSRR, *Polską, Estonią, Łotwą i Rumunią, zawarte z inicjatywy radzieckiego dyplomaty, a zakładające przyjęcie przez sygnatariuszy ustaleń paktu *Brianda-Kelloga (wyrzeczenie się wojny jako sposobu rozwiązywania sporów). 21 lipca 1930 Litwinow formalnie został komisarzem spraw zagranicznych, aczkolwiek faktycznie już od kilku lat kierował pracami tego resortu. Reprezentował *ZSRR na konferencji rozbrojeniowej w Genewie (1932), a także na światowej konferencji gospodarczej w Londynie (1933). Negocjował ustanowienie stosunków dyplomatycznych między ZSRR a *Stanami Zjednoczonymi (1934). Krytycznie spoglądał na wzrost potęgi *Niemiec hitlerowskich, uważając, iż zagrożą one pokojowi w Europie. Na forum Ligi Narodów przedkładał więc plany zorganizowania zbiorowego systemu bezpieczeństwa skierowanego przeciwko Niemcom (*Wschodni pakt). Wynegocjował też wymierzone w Niemcy traktaty, zakładające współpracę i wzajemną pomoc między ZSRR a *Francją (2 maj 1935) oraz ZSRR a Czechosłowacją (16 maj 1935). Kiedy *Stalin postanowił porozumieć się z *Hitlerem (*Ribbentrop-Mołotow pakt), 3 maja 1939 zdymisjonował Litwinowa ze stanowiska ministra spraw zagranicznych, (był pochodzenia żydowskiego, a na dodatek silnie identyfikowano go z opcją antyniemiecką). Po napaści Niemiec na ZSRR (*Druga wojna światowa) w 1941 Litwinow powrócił do pracy dyplomatycznej. W latach 1941–43 pełnił obowiązki ambasadora w Stanach Zjednoczonych, a w okresie 1943–46 wiceministra spraw zagranicz-nych. Wycofał się ze służby dyplomatycznej w sierpniu 1946. Zmarł 31 grudnia 1951 w Moskwie. (B.B.) LLOYD GEORGE DAVID (1863–1945) – polityk brytyjski, premier *Wielkiej Brytanii w latach 1916–22. Urodził się w Manchesterze. Od połowy 1864 wychowywała go matka, wspierana usilnie przez swego brata Richarda Lloyda. Mając dwadzieścia kilka lat został radcą prawnym. Karierę polityczną rozpoczął w 1890, kiedy to został wybrany z ramienia Partii Liberalnej do Izby Gmin, w której zasiadał do 1945, czyli przez okres 55 lat. Bardzo szybko ujawnił swój talent polityczny, dając się poznać jako doskonały mówca parlamentarny. Zasłynął również jako przeciwnik wojny *burskiej i w ogóle polityki imperialnej konserwatystów. W 1905 wszedł po raz pierwszy w skład rządu, zostając przewodniczącym komisji ds. handlu. Wówczas też zyskał sobie opinię wytrwałego negocjatora, uczestnicząc w wygaszaniu strajków. Od kwietnia 1908 do lipca 1918 pełnił funkcję kanclerza skarbu. Wzorując się na ustawo-dawstwie niemieckim, przeprowadził wiele reform społecznych (m.in. Ustawa emerytalna z 1908, Ustawa o narodowym systemie ubezpieczeń zdrowotnych z 1911). Był także twórcą tzw. Budżetu Ludowego (1909), przewidującego wprowadzenie dodatkowych podatków dla osób, których dochody przekraczały 3 tys. funtów rocznie oraz zakładającego opodatkowanie wielkich posiadłości ziemskich. Zablokowanie tego budżetu przez Izbę Lordów wywołało poważny kryzys polityczny i instytucjonalny. Kiedy więc w 1911 przyjęta została ustawa ograniczająca uprawnienia Izby Lordów, Lloyd George zasłynął przemówieniami przeciwko arystokracji i bogatym Brytyjczykom. W lipcu 1915 został ministrem uzbrojenia. Objawił na tym stanowisku dużą energię i temperament, co przyczyniło się – w opinii wielu – w istotny sposób do zwycięstwa aliantów w *pierwszej wojnie światowej. Lloyd George 211

zorganizował bowiem w sposób nowoczesny produkcję zbrojeniową, wypracował też nowy, skuteczny sposób dostaw dla frontu. W czerwcu 1916 został mianowany ministrem wojny. Urząd ten pełnił przez 5 miesięcy, do chwili powołania go w grudniu 1916 na stanowisko premiera koalicyjnego rządu liberałów i konserwatystów. Na tym najważniejszym w kraju stanowisku Lloyd George potwierdził swoją opinię zdecydowanego przywódcy, potrafiącego skutecznie działać w trudnej sytuacji. Reprezentował Wielką Brytanię na pokojowej konferencji w *Paryżu w latach 1919–1920, wchodząc w skład tzw. wielkiej czwórki, która decydowała o podejmowanych rozstrzygnięciach. W czasie obrad konferencji reprezentował postawę mniej twardą w stosunku do *Niemiec niż Georges *Clémenceau, kierując się obawą przed nadmiernym wzrostem znaczenia *Francji. Dał się poznać jako zwolennik zachowania równowagi na kontynencie europejskim. Po wojnie najważniejszym problemem, przed którym stanął kierowany przezeń rząd stanowiła sprawa irlandzka (*Irlandii walka o niepodległość). W grudniu 1921 Lloyd George zgodził się przyznać Irlandii daleko idącą samodzielność, co praktycznie oznaczało utworzenie Wolnego Państwa Irlandzkiego, mającego status dominium i będącego członkiem *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth). Przestał być premierem w październiku 1922, kiedy to umacniający się konserwatyści doprowadzili do kryzysu gabinetowego, pozbawiając go władzy. Wówczas to Lloyd George zajął się działalnością wewnątrzpartyjną, ale sytuacja wstrząsanych kryzysami liberałów pogarszała się z każdym dniem. W latach 1926–31, kierując Partią Liberalną, nie zdołał przeciwdziałać jej postępującemu upadkowi i marginalizacji politycznej. W 1931 rozczarowany opuścił szeregi Partii Liberalnej, tworząc swoje własne ugrupowanie – Niezależną Partię Liberalną, która nigdy nie odegrała jednak poważniejszej roli. W latach trzydziestych początkowo z sympatią spoglądał na dokonania hitlerowskich Niemiec. Później jednak dostrzegł zagrożenie płynące z ich strony, czego wyrazem było jego stanowcze przeciwstawienie się układowi monachijskiemu (*Monachium). W 1940 Winston *Churchill zaproponował Lloydowi Georgeowi miejsce w gabinecie wojennym, lecz ten odmówił, powołując się na swój zaawansowany wiek i zły stan zdrowia. Na dwa miesiące przed śmiercią, która nastąpiła 26 marca 1945, Lloyd George otrzymał tytuł lordowski. Pozostawił po sobie dzieła: WSPOMNIENIA WOJENNE (1933–36) oraz pracę PRAWDA O TRAKTATACH POKOJOWYCH (1938). (B.B.) LOCARNO 1925 KONFERENCJA W LOCARNO – spotkanie w szwajcarskim uzdrowisku Locarno, trwające od 5 do 16 października 1925 z udziałem przedstawicieli *Niemiec, Belgii, *Francji, *Wielkiej Brytanii i *Włoch oraz delegacji polskiej i czechosłowackiej, w wyniku którego zawarto szereg układów, podpisanych ostatecznie 1 grudnia 1925 w Londynie. Układy locarneńskie składały się z paktu gwarancyjnego między Niemcami, Belgią, Francją, Wielką Brytanią i Włochami (tzw. Pakt Reński); arbitrażowych porozumień między Niemcami a Belgią oraz Niemcami a Francją; noty byłych państw alianckich w stosunku do Niemiec, określającej wzajemne zobowiązania wynikające z art. 16 Paktu *Ligi Narodów; traktatów gwarancyjnych między Francją i *Polską oraz Francją i Czechosłowacją. Układ zbiorowy przynosił potwierdzenie terytorialnego status quo ustalonego traktatem pokojowym podpisanym w Wersalu 28 czerwca 1919 (*Wersalski traktat), w tym przede wszystkim nienaruszalności granicy niemiecko-belgijskiej oraz niemiecko-francuskiej. Utrzymywał także w mocy postanowienia traktatu wersalskiego dotyczące strefy zdemilitaryzowanej. Niemcy, Belgia i Francja zobowiązały się wzajemnie do nie atakowania siebie z wyjątkiem realizacji prawa do koniecznej obrony lub działań wynikających zart.16 Paktu Ligi Narodów czy też uchwał podjętych przez organa naczelne Ligi. W razie natomiast zaistnienia kwestii spornych, których nie dałoby się rozwiązać na drodze dyplomatycznej, miały one być przekazane do rozpatrzenia komisji pojednawczej lub trybunałowi rozjemczemu. Wszystkie państwa, które były sygnatariuszami paktu gwarancyjnego wyrzekały się agresji, a także zobowiązywały się do wspólnego wystąpienia przeciwko naruszającemu pokój. Nadto, w Locarno zaakceptowano, przyjęty na konferencji londyńskiej w 1924, plan Dawesa (*Dawesa i Younga Plany). Podjęto również decyzję o przyłączeniu Niemiec do Ligi Narodów, co nastąpiło 8 września 1926. Zawarte natomiast między Francją i Polską oraz Francją i Czechosłowacją traktaty – przynosiły zobowiązania stron do udzielenia sobie pomocy militarnej w razie ataku ze strony Niemiec. Z układów locarneńskich wynikało jasno, iż gwarantowały one pokój w Europie Zachodniej. Niemcy bowiem otwarcie wyrzekały się użycia siły zbrojnej dla zmiany swych granic zachodnich. Problemem otwartym pozostawała sprawa granic wschodnich. Jedyne ich zabezpieczenie stanowić miała ogólna deklaracja ze strony Niemiec, iż będą one dążyć do zmiany granic wschodnich stosując metody pokojowe. (B.B.) LONDYŃSKI TRAKTAT 1915 – układ zawarty 28 kwietnia 1915 w Londynie między Ententą (*Trójporozumienie) a *Włochami, na mocy którego Włochy, w zamian za przyrzeczenie im znacznych nabytków terytorialnych zobowiązały się przystąpić do wojny po stronie państw koalicyjnych i zaatakować Austro-Węgry. Włochy były członkiem *Trójprzymierza od 1882. Już jednak w 1900 zawarły z *Francją tajne 212

porozumienie w sprawie Trypolisu (tureckiej prowincji), zaś w 1902 podpisały z Francją traktat, w którym wyrzekały się podjęcia jakiejkolwiek akcji zaczepnej przeciwko niej. 3 sierpnia 1914 Włochy ogłosiły swoją neutralność, a powołując się na traktat o Trójprzymierzu – oświadczyły, iż nie są zobowiązane do udzielenia pomocy militarnej Austro-Węgrom, gdyż Wiedeń nie konsultował z rządem włoskim swych działań przeciwko *Serbii. Cała sprawa miała jednak szerszy kontekst. Włochy od początku *pierwszej wojny światowej nie były do końca pewne, po której z walczących stron się opowiedzieć. Co prawda, traktat o Trójprzymierzu gwarantował Włochom pewne nabytki terytorialne zarówno na Półwyspie Bałkańskim, jak i ziemiach włoskich należących do Austro-Węgier, trudno wszakże było liczyć, iż na tej drodze zostaną zaspokojone włoskie dążenia. Z kolei ich urzeczywistnienie poprzez związanie się Włoch z Ententą, oznaczało wojnę z AustroWęgrami. W tej sytuacji rząd włoski kierowany wówczas przez Antonio Salandrę (1852–1931) ogłosił, że w polityce zamierza kierować się wyłącznie świętym włoskim egoizmem. Nie rezygnując formalnie ze swej neutralności, podjął rokowania z dwoma walczącymi stronami, celem wysondowania, od której z nich Włochy mogłyby więcej uzyskać. Z rozmów z Austro-Węgrami wynikało, iż mimo nacisków ze strony *Niemiec, nie będą one gotowe pójść na znaczne ustępstwa terytorialne względem Włoch. Wreszcie, gdy Wiedeń przystał na ustępstwa, było już za późno. Włochy bowiem uzyskały więcej w rokowaniach z Ententą, co nastąpiło po ostatecznym przełamaniu oporu Rosji, przeciwnej włoskim żądaniom na Bałkanach. Ostatecznie, 26 kwietnia 1915 w Londynie, został zawarty tajny traktat między Włochami a Ententą. Na jego podstawie Włochom obiecano, iż po zwycięstwie koalicji otrzymają Tyrol, *Triest, Gorycję, Gradiscę, półwysep Istryjski wraz z przyległymi wyspami, Dalmację i wyspy dalmatyńskie, a także nabytki terytorialne w Albanii oraz w Azji Mniejszej. Oprócz tego *Wielka Brytania zobowiązała się udzielić Włochom kredytu w wysokości 50 mln funtów. Włochy natomiast ze swej strony przyrzekły przystąpić do wojny po stronie Ententy i w ciągu miesiąca zaatakować Austro-Węgry. 23 maja Włochy wypowiedziały wojnę Austro-Węgrom. Działania na tzw. froncie włoskim przebiegały nad rzeką Isonzo oraz w Alpach Karnijskich i w Dolomitach, a Austro-Węgry zostały zmuszone do zaangażowania na tym froncie ponad połowy swych sił zbrojnych, osłabiając tym samym znacznie swój potencjał militarny na froncie rosyjskim i serbskim. (B.B.) LUKSEMBURG RÓŻA (1871–1919) – działaczka polskiej i niemieckiej socjaldemokracji. Urodziła się w żydowskiej rodzinie w Zamościu. W 1893 należała do współzałożycieli Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKPiL), a następnie do czołowych działaczy lewego skrzydła niemieckiej SPD. W opublikowanej w 1898 rozprawie doktorskiej ROZWÓJ PRZEMYSŁOWY POLSKI udowadniała niemożność odbudowy państwa polskiego z przyczyn ekono-micznych i społecznych. Jako jeden z ekonomicznych czołowych teoretyków marksistowskich oraz przywódców II *Międzynarodówki, prowadziła zdecydowaną walkę z rewizjonizmem reprezentowanym przez Edwarda Bernsteina. W okresie rewolucji 1905 przebywała w Warszawie, a rezultatem zdobytych tam doświadczeń była broszura MASSENSTREIK, PARTEI UND GEWERKSCHAFTEN (1906). Propagowała w niej koncepcję spontanicznych, masowych strajków jako najważniejszej formy działań rewolucyjnych. W 1913 ukazała się jej główna praca teoretyczna AKUMULACJA KAPITAŁU, w której próbowała przeprowadzić ekonomiczny dowód nieuchronnego krachu kapitalizmu, a to wskutek wypierania form produkcji niekapitalistycznej, od których zależy jego istnienie. W latach *pierwszej wojny światowej była wielokrotnie aresztowana za wystąpienia antywojenne i nawoływanie do przekształcenia wojny imperialistycznej w rewolucję. W 1916 wydała broszurę KRYZYS SOCJALDEMOKRACJI, w której napiętnowała zdradę przywódców partii socjaldemokratycznych popierających prowadzenie wojny. Broszura przyczyniła się do powstania w 1916 Związku Spartakusa, który w dwa lata później współtworzył niemiecką partię komunistyczną (KPD). Luksemburg krytycznie odniosła się do polityki *bolszewików po zwycięstwie rewolucji *październikowej. Atakowała *Lenina za zastąpienie żywiołowego ruchu mas dyktaturą partii oraz za przyznanie chłopom ziemi w indywidualne użytkowanie. Po upadku cesarstwa w *Niemczech współorganizowała wystąpienia rewolucyjne. 15 stycznia 1919 została, wraz z innym przywódcą KPD Karolem Liebknechtem, zamordowana przez żołnierzy Freikorpsu (paramilitarnej organizacji kombatantów). (A.D.) LUTOWA REWOLUCJA 1917 – rewolucja w Rosji carskiej, kolejna po wydarzeniach 1905 r. (*Rosyjska rewolucja). Wybuch rewolucji lutowej związany był z potęgującym się chaosem i rozpadem struktur państwa carskiego, jaki nastąpił w latach *pierwszej wojny światowej. W początkach 1917 w Piotrogrodzie i innych miastach Rosji zaczął nasilać się ruch strajkowy spowodowany brakami w zaopatrzeniu w żywność i wywołaną tym drożyzną. Dochodziło do ataków zdesperowanego tłumu na piekarnie i sklepy. 24 lutego (9 marca) w stolicy demonstrowało około 200 tys. ludzi, którzy skandowali m.in. Precz z carem. Nieliczne oddziały wojska, którego morale w poprzednich miesiącach systematycznie spadało, nie były w stanie 213

opanować sytuacji. Przez kolejne dwa dni na ulicach Piotrogrodu trwały rozruchy, w których używano broni palnej. 27 lutego (12 marca) zbuntował się i przeszedł na stronę demonstrantów Wołyński Pułk Zapasowy. W ślad za nim kolejne oddziały wojskowe odmawiały posłuszeństwa dowódcy Piotrogrodzkiego Okręgu Wojskowego generałowi S. Chabałowowi. Łącznie na stronę manifestantów przeszło w ciągu kilkudziesięciu godzin 66 tys. żołnierzy. Tego samego dnia na po siedzeniu *Dumy odczytano treść podpisanego dwa dni wcześniej dekretu cara *Mikołaja II, zawieszającego obrady parlamentu. W odpowiedzi deputowani powołali Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej (TKDP), złożony z przedstawicieli różnych ugrupowań politycznych, na czele którego stanął Michał Rodzianko. Również 27 lutego (12 marca) zebrała się po raz pierwszy Rada Delegatów Robotniczych (RDR – później dokooptowano do niej przedstawicieli żołnierzy), której przewodniczącym został Mikołaj Czcheidze, a jego zastępcami Aleksander *Kiereński i Matwiej Skobielew. W składzie Rady Delegatów Robotniczych dominowali przedstawiciele partii *eserowców i *mienszewików. W stolicy rozpoczęto aresztowania wysokich funkcjonariuszy carskiego aparatu państwowego; sam Mikołaj II przebywał wówczas poza Piotrogrodem. 1 (14) marca rozpoczęły się negocjacje między TKDP a przywódcami RDR w sprawie powołania nowego rządu. 3 (16) marca powstał Rząd Tymczasowy, na którego czele stanął książę Jerzy Lwow. Dzień wcześniej Mikołaj II przebywający w Pskowie został zmuszony do abdykacji. Zrzekł się władzy na rzecz swego brata Michała, który jednak odmówił objęcia tronu. Rosja stała się republiką. W marcu proces likwidacji samodzierżawia rozszerzył się na teren całego kraju; zlikwidowano ochranę (policję polityczną) i cenzurę publikacji, więzienia opuścili więźniowie polityczni wszelkich orientacji. Mimo powstania Rządu Tymczasowego, znaczny wpływ na sprawowanie władzy miała Rada Piotrogrodzka, co oznaczało faktyczną dwuwładzę. Oba organy wydawały zarządzenia i dekrety oraz ogłaszały deklaracje. Rząd Tymczasowy nie będąc w stanie opanować sytuacji w kraju, ani zmobilizować wojska do większej aktywności na froncie ulegał ciągłym rekonstrukcjom wewnętrznym. W maju do tworzących dotąd rząd przedstawicieli partii centrowych dokooptowano mienszewików i eserowców. Równocześnie umacniał się w kraju system rad robotniczych, a 3 (16) czerwca rozpoczął się I Wszechrosyjski Zjazd Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W lipcu, po kolejnych niepowodzeniach na froncie, zasiadający w rządzie członkowie partii konstytucyjnych demokratów (kadetów) podjęli próbę nakłonienia pozostałych ministrów do przejęcia przez gabinet pełni władzy i rozbrojenia robotników. Doprowadziło to do masowych demonstracji i starć ulicznych w Piotrogrodzie oraz kilku innych miastach, które usiłowali wykorzystać dla swoich celów *bolszewicy. W konsekwencji ustąpił rząd księcia Lwowa, a 8 (21) lipca premierem został A. Kiereński, którego gabinetowi Centralny Komitet Wykonawczy RDRiŻ przyznał, na wniosek mienszewików i eserowców, nieograniczone pełnomocnictwa i nieograniczoną władzę. Oznaczało to koniec okresu dwuwładzy w Rosji. (A.D.) LUTOWY PRZEWRÓT 1948 – wydarzenia, które doprowadziły do ustanowienia w Czechosłowacji systemu komunistycznego (*Komunizm). W 1945 w Czechosłowacji nastąpiła restytucja demokratycznych instytucji państwa z okresu międzywojennego. W maju 1945 do kraju przybył z emigracji wraz z rządem prezydent Edward *Benesz. Wybory z 26 maja 1946 przyniosły zwycięstwo komunistom, którzy uzyskali 38,1% głosów. Przywódca komunistów Klement *Gottwald stanął na czele rządu koalicyjnego, w którym obok 9 komunistów zasiadało 17 polityków reprezentujących partie demokratyczne. Szybko w łonie koalicji rządowej ujawniły się poważne różnice poglądów. Od połowy 1947 komuniści już nie kryli, że dążyć będą do osiągnięcia bezwzględnej hegemonii w kraju. W tym przekonaniu utwierdziły ich głosy poparcia płynące z *ZSRR. U schyłku 1947 komunistyczny minister spraw wewnętrznych Vaclav Nosek zarządził usunięcie z sił bezpieczeństwa nie komunistów. W odpowiedzi na ten krok, reprezentujący liberalnych socjalistów minister sprawiedliwości Prokop Drtina, na posiedzeniu rządu 13 lutego 1948 stwierdził, iż resort spraw wewnętrznych od pewnego czasu służy nie państwu, lecz jednej partii i domagał się cofnięcia decyzji Noska. Większość członków gabinetu podzieliła tę ocenę, ale premier Gottwald ją zignorował. Ze swej strony komuniści oskarżyli inne partie o destabilizowanie rządu. 20 lutego ministrowie reprezentujący liberalnych socjalistów, katolickich ludowców i słowackich demokratów podali się do dymisji. Ustępujący ministrowie sądzili, że zmuszą w ten sposób cały gabinet do rezygnacji. Chcieli przedterminowych wyborów, gdyż wszystkie sondaże informowały o spadku popularności partii komunistycznej. Komuniści zażądali od prezydenta Benesza przyjęcia dymisji ministrów i przystąpili do mobilizacji własnych sił. Ich oponenci zaś biernie oczekiwali na rozwój wydarzeń. 21 lutego na wiecu w Pradze Gottwald wezwał do tworzenia tzw. komitetów działania, których zadaniem było dokonanie masowych czystek we wszelkich instytucjach społecznych i politycznych. Pod egidą komunistów powstawały zbrojne oddziały milicji rewolucyjnej, które stopniowo przejmowały kontrolę nad ulicami miast i fabrykami. Siły bezpieczeństwa dokonywały aresztowań wśród działaczy partii nie komunistycznych oraz 214

opanowywały ich siedziby. Poza sporadycznymi wystąpieniami praskich studentów, nie zanotowano manifestacji popierających ugrupowania nie komunistyczne. Prezydent Benesz i parlament zachowali całkowitą bierność, poza tym, że Benesz odmawiał przyjęcia dymisji ministrów trzech partii. W ciągu kilku dni partie, z których pochodzili ustępujący ministrowie, zostały praktycznie zdruzgotane. Pod naporem wydarzeń 25 lutego Benesz przyjął dymisję ministrów i jednocześnie zaakceptował listę członków nowego rządu, w którym oprócz 11 komunistów było 13 ministrów reprezentujących marginalne ugrupowania lewicowe. Tym samym pełnia władzy znalazła się w rękach partii komunistycznej. Czołowi politycy dawnych ugrupowań mieszczańskich zbiegli za granicę albo znaleźli się w więzieniach. 9 maja 1948 parlament uchwalił nową konstytucję, w której Czechosłowację określono mianem „państwa demokracji ludowej budującego socjalizm”. W maju odbyły się wybory, w których głosowano już na jedną tylko listę opanowanego przez komunistów Frontu Narodowego. W wyborach tych oficjalnie wzięło udział 93,5% uprawnionych obywateli, spośród których 89,2 proc. głosowało na listę Frontu Narodowego. 6 czerwca Benesz uznał dalsze sprawowanie przez siebie urzędu za niemożliwe i zrezygnował z prezydentury. Niebawem na jego miejsce wybrano Gottwalda. Oznaczało to opanowanie przez komunistów wszystkich już bez wyjątku organów władzy państwowej. (M.B.) ŁAGRY – radzieckie obozy odosobnienia i pracy przymusowej. Pierwsze łagry powstały w 1918 z inicjatywy Włodzimierza *Lenina i Lwa *Trockiego. Kierowano do nich przeciwników politycznych oraz pospolitych przestępców. Ustawa z 17 lutego 1919 nakazywała uwięzienie w łagrach elementów obcych i wrogich klasowo, a więc przede wszystkim ludzi wywodzących się z arystokracji, burżuazji, drobnomieszczaństwa, ale także bogatych chłopów (kułaków). Liczba łagrów stale rosła: w 1920 było ich – według danych oficjalnych – 84, a w trzy lata później już 355. W latach dwudziestych, do podstawowych zadań łagrów należało wyniszczenie tych warstw społecznych, które ze względów ideologicznych zostały przeznaczone przez komunistów do likwidacji (*Komunizm). W końcu lat dwudziestych, po odejściu przez *Stalina od polityki *NEP-u oraz proklamowaniu programu przyspieszonej *kolektywizacji i industrializacji, głównym zadaniem łagrów – obok funkcji eksterminacyjnych – stało się dostarczenie taniej, niewolniczej siły roboczej. W styczniu 1929 wszystkie łagry, których część podlegała dotąd władzom sądowym, podporządkowano OGPU (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). W roku następnym zreorganizowano sposób zarządzania łagrami, tworząc Główny Zarząd Obozów Pracy Poprawczej (ros. Gławnoje Uprawljenije Łagieriej – GUŁag). GUŁag stał się szybko, w rezultacie masowych aresztowań związanych z procesem kolektywizacji, gigantycznym przedsiębiorstwem realizującym przy pomocy darmowej pracy zeków wielkie inwestycje budowlane (m.in. Kanał Białomorski, kanał Wołga-Don, liczne drogi i linie kolejowe) oraz różne rodzaje produkcji (górnictwo, metalurgia, leśnictwo, rolnictwo). W drugiej połowie lat trzydziestych do łagrów trafiła duża liczba ofiar *wielkiej czystki. Szacuje się, że w latach 1930–53 w łagrach przebywało stale kilkanaście milionów ludzi. Liczba ofiar śmiertelnych pracy przymusowej w łagrach nie jest znana. Po rozpoczęciu przez *Chruszczowa procesu destalinizacji oraz fali powstań w łagrach, duża część zeków została w latach 1953–56 zwolniona, ale łagry – będące specyficzną radziecką formą więzienia ludzi – nie zostały zlikwidowane. Przetrwały również komunizm i rozpad *ZSRR, a w 1992 w już rosyjskich łagrach więzionych było ok.1,5 mln ludzi. (A.D.) MAASTRICHT TRAKTAT 1992 – układ o utworzeniu Unii *Europejskiej, zawarty przez państwa należące do *Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Wstępne porozumienie w tej sprawie zawarto podczas szczytu przywódców państw EWG w holenderskim mieście Maastricht, jaki odbył się 9–10 grudnia 1991, natomiast formalne podpisanie traktatu nastąpiło 2 lutego 1992. Za cel układu uznano: „coraz ściślejszą unię miedzy narodami Europy, w ramach której decyzje będą podejmowane możliwie najbliżej obywatela”. W sprawach ekonomicznych najważniejszym ustaleniem była decyzja o stworzeniu unii walutowej, której rezultatem ma być wprowadzenie (najpóźniej w 1999) wspólnego dla wszystkich państw pieniądza – ECU, którego emisję będzie kontrolował Europejski Bank Centralny. Ponadto, zadecydowano o stworzeniu europejskiego kodeksu pracy, ujednolicającego przepisy socjalne we wszystkich państwach członkowskich. W zakresie polityki wewnętrznej zgodzono się, że obywatele państw Wspólnoty będą mogli brać udział w wyborach komunalnych w innym kraju unii, o ile mieszkają w nim odpowiednio długo. Traktat zakłada równocześnie zniesienie na obszarze Wspólnoty wszelkich ograniczeń w podejmowaniu pracy i osiedlaniu się. Dwunastka będzie uzgadniać wspólną politykę imigracyjną, a na straży jej bezpieczeństwa wewnętrznego stanąć ma Europol – Europejska Agencja Policyjna. W Maastricht postanowiono również ściślej koordynować politykę zagraniczną państw członkowskich, a decyzje w niektórych sprawach podejmować większością głosów, nie zaś tylko jednomyślnie, jak to było dotychczas. Unia *Zachodnioeuropejska została uznana za zbrojne ramię Wspólnoty, ale równocześnie podkreślono konieczność jej ścisłej współpracy z *NATO i *Stanami Zjednoczonymi. Ostateczne ustalenia traktatu były rezultatem kompromisu między państwami dążącymi do jeszcze ściślejszej 215

integracji (*Francja, *Niemcy, Belgia, Grecja), a tymi, które obawiały się nadmiernego ograniczenia własnej suwerenności (przede wszystkim *Wielka Brytania, ale również Dania, Portugalia i Irlandia). W rezultacie za rzucono koncepcję stworzenia wspólnych europejskich sił zbrojnych zorganizowanych na wzór brygady francusko-niemieckiej, a z preambuły traktatu usunięto sformułowania o przyszłej federacji europejskiej. W ponad dwudziestu protokołach dodatkowych, niektóre państwa zastrzegły sobie ewentualne nie przyjęcie części przepisów obowiązujących na obszarze pozostałych państw Wspólnoty. Między innymi Irlandia zastrzegła sobie prawo utrzymania zakazu aborcji, a Dania zapowiedziała, że nie będzie sprzedawać niektórych nieruchomości cudzoziemcom. Najwięcej zastrzeżeń poczyniła jednak *Wielka Brytania, która zagwarantowała sobie prawo do ustalania własnej polityki socjalnej oraz możność nie uczestniczenia w unii monetarnej. Podpisanie traktatu zostało powitane z entuzjazmem przez lewicowe i centrowe elity polityczne, wzbudziło natomiast opory w szeregach części partii prawicowych (*Lewica i prawica), obawiających się nadmiernego ograniczenia suwerenności swoich krajów oraz dyktatu rozbudowanego aparatu administracyjnego Wspólnoty, którego funkcjonariusze są nazywani eurokratami z Brukseli. 2 czerwca 1992, ku zaskoczeniu całej Wspólnoty, 51% Duńczyków głosowało w referendum przeciw ratyfikacji traktatu. Był to poważny cios dla idei Maastricht, którego nie zrekompensował pozytywny dla traktatu wynik referendum w konserwatywnej Irlandii (17 czerwca 1992). W tej sytuacji prezydent Francji F. *Mitterand – jeden z głównych architektów układu – zdecydował się na demonstracyjne rozpisanie referendum w swoim kraju. Masowe poparcie Francuzów dla traktatu miało rozwiać mnożące się w Wielkiej Brytanii i innych krajach Wspólnoty zastrzeżenia wobec nadmiernej integracji. Jednak wynik referendum (20 września 1992 traktat poparło 51,5% Francuzów), ujawnił, jak silne są obawy społeczne przed wyrzeczeniem się nawet części suwerenności państwowej. 13 grudnia 1992 na szczycie dwunastki w Edynburgu Dania uzyskała zgodę pozostałych państw Wspólnoty na wejście do unii na specjalnych warunkach. Otworzyło to możliwość zaakceptowania przez ten kraj traktatu z Maastricht, co ostatecznie nastąpiło w rezultacie referendum odbytego 18 maja 1993. W Wielkiej Brytanii debata polityczna nad traktatem trwała ponad rok. Ostatecznie premier John Major, walczący z silną opozycją w szeregach własnej Partii Konserwatywnej, zdecydował się połączyć głosowanie nad traktatem z wotum zaufania dla swojego rządu. Presja szefa rządu okazała się skuteczna i 23 lipca 1993 parlament ratyfikował (339 głosami przeciw 299) traktat z Maastricht. Zgoda Anglików oznacza, że nowa Unia *Europejska, której zasady opracowano w Maastricht, powstanie, choć w znacznie luźniejszej niż to pierwotnie planowano postaci. (A.D.) MACARTHUR DOUGLAS (1880–1964) – generał amerykański. Kształcił się w akademii wojskowej w West Point. W latach 1903–05 przebywał na *Filipinach i w *Japonii, gdzie gruntownie poznał rzeczywistość Dalekiego Wschodu. Podczas *pierwszej wojny światowej walczył we *Francji w randze pułkownika. W 1919 w wieku 39 lat został komendantem akademii wojskowej w West Point. W latach 1930–35 pełnił funkcję szefa sztabu generalnego sił zbrojnych USA. Od 1935 do 1941 był wojskowym doradcą rządu Filipin. W lipcu 1941 objął dowództwo sił amerykańskich na Dalekim Wschodzie. Po niespodziewanym ataku japońskim na amerykańską bazę wojskową Pearl Harbour 7 grudnia 1941, MacArthur bohatersko walczył na Półwyspie Bataan (Filipiny). Na rozkaz prezydenta Franklina Delano *Roosevelta, w 1942 przeniósł się do *Australii i objął tam dowództwo sektora południowo-zachodniego frontu na Dalekim Wschodzie. Razem z admirałem Ch. Nimitzem był odpowiedzialny za kierowanie działaniami przeciwko Japończykom. W latach 1942–43 MacArthur dowodził kontrofensywą, w wyniku której zajęta została Nowa Gwinea wraz z pobliskimi wyspami, następnie w latach 1944–45 odzyskał Filipiny i przygotowywał się do podjęcia działań na terytorium Japonii. Okazało się to zbyteczne, gdyż po zrzuceniu amerykańskich bomb atomowych na *Hiroszimę i Nagasaki Japonia poddała się. 2 września 1945 na pokładzie pancernika Missouri MacArthur przyjął akt kapitulacji Japonii. W latach 1945–1950 był dowódcą amerykańskich sił okupacyjnych w Japonii. Wywarł wielki wpływ na kształtowanie się systemu demokratycznego w tym kraju, współtworzył japońską konstytucję z 1946. W lipcu 1950, po wybuchu wojny *koreańskiej, objął dowództwo wojsk amerykańskich, a później sił *Organizacji Narodów Zjednoczonych, które interweniowały na Półwyspie Koreańskim. Po włączeniu się Chin do walki po stronie północnokoreańskiej, domagał się zaatakowania terytorium chińskiego, włączywszy nawet możliwość użycia broni atomowej. Jego poglądów w tej materii nie podzielał prezydent Harry *Truman. W wyniku zaistniałych rozbieżności, MacArthur w kwietniu 1951 został pozbawiony wszystkich swych funkcji wojskowych na Dalekim Wschodzie. Po powrocie do USA, gdzie witano go jako bohatera, miał nadzieję na rozpoczęcie kariery politycznej i uzyskanie nominacji prezydenckiej w kampanii w 1952. Ostatecznie jednak nominacji takowej nie uzyskał. Zmarł w 1964. (B.B.) 216

MACCARTYZM – kampania polityczna w Stanach Zjednoczonych, prowadzona w imię fanatycznego antykomunizmu przez republikańskiego senatora ze stanu Wisconsin Josepha Raymonda McCarthy’ego (1909–57), która miała miejsce w latach 1950–53. W lutym 1950 McCarthy oświadczył, że odkrył komunistyczny spisek w Departamencie Stanu. Senator oskarżył wielu pracowników tej instytucji o to, że są komunistami lub komunistycznymi agentami (*Komunizm). Oskarżenia te zbiegły się ze skazaniem byłego dyplomaty Algera Hissa na 5 lat więzienia za przekazanie *ZSRR dwustu tajnych dokumentów państwowych i wywołały antykomunistyczną psychozę. Mimo, iż McCarthy nie potrafił w przekonywujący sposób udokumentować swych zarzutów, to jednak nie wycofał się z nich, a wręcz przeciwnie – przystąpił do nowych ataków. Tym razem o sprzyjanie komunizmowi oskarżył wielu czołowych polityków Partii Demokratycznej, w tym Deana Achesona i George’a Marshalla. Wywołany przez McCarthy’ego klimat polityczny ułatwił w 1952 zwycięstwo w wyborach prezydenckich kandydatowi republikanów Dwightowi *Eisenhowerowi. W styczniu 1953 McCarthy stanął na czele senackiej podkomisji śledczej, która miała badać lojalność obywateli i instytucji wobec państwa. Przez 12 miesięcy komisja ta dokonywała swoistych polowań na czarownice, wszędzie dopatrując się istnienia komunistycznych agentów. W październiku 1953 McCarthy zaatakował dowództwo sił zbrojnych, a szczególnie mocno sekretarza Departamentu Obrony Roberta Stevensa. Wojskowi ujawnili wówczas, że swego czasu McCarthy zabiegał o protekcję, domagając się specjalnego traktowania jednego ze swych znajomych, który został wezwany do odbycia służby wojskowej. Toczące się w tej sprawie dochodzenia ujawniły winę McCarthy’ego. Jednocześnie wyszło na jaw, że wielokrotnie formułując polityczne oskarżenia, świadomie rozmijał się on z prawdą. W listopadzie 1954 McCarthy został usunięty z funkcji przewodniczącego podkomisji śledczej, a 2 grudnia Senat stosunkiem głosów 67 do 22 potępił jego działalność. W kilka dni później McCarthy zarzucił lewicowość samemu prezydentowi Eisenhowerowi. Nikt już jednak nie słuchał jego głosu. McCarthy do reszty stracił autorytet i powszechnie był uważany za niebezpiecznego maniaka. (B.B.) MACEDONIA – państwo na Bałkanach o powierzchni 25,7 tys. km2 i 2,19 mln ludności (1999) powstałe w 1991 po częściowym rozpadzie *Jugosławii. Do pierwszej wojny *bałkańskiej (1912) Macedonia znajdowała się w granicach *Turcji, a na jej terenie działała od 1893 nacjonalistyczna Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna (VMRO). Organizacja ta nie posiadała spójnego programu: część jej działaczy dążyła do niepodległości, inni – tzw. werchowiści – opowiadali się za przyłączeniem Macedonii do Bułgarii, jeszcze inni byli nastawieni progrecko lub proserbsko. W lipcu 1903 prześladowana przez władze tureckie VMRO spowodowała wybuch powstania, które zostało jednak szybko i krwawo stłumione. W październiku 1903 Franciszek Józef i *Mikołaj II, którzy spotkali się w Mürzsteg, zażądali od Turcji przyznania Macedończykom większych swobód. Turcja ograniczyła się jednak do działań pozornych, tymczasem prześladowania ludności niemuzułmańskiej, które spowodowały wybuch kolejnego powstania w 1911, budziły coraz większe niezadowolenie *Serbii i Bułgarii, roszczących pretensje do obszaru Macedonii. W 1912 doszło na tym tle do pierwszej wojny bałkańskiej. W jej wyniku Turcja utraciła Macedonię, a spory wokół jej podziału między trzema zwycięskimi państwami (Bułgarią, Serbią i Grecją) doprowadziły do drugiej wojny bałkańskiej (1913). W zawartym po jej zakończeniu pokoju bukareszteńskim (10 sierpnia 1913) Grecja uzyskała Macedonię południową z Salonikami, Serbia główną część spornego regionu (tzw. Macedonię Wardarską), zaś przegrana Bułgaria jedynie wschodni skrawek (tzw. Kraj Piryński). W czasie *pierwszej wojny światowej Bułgarzy – pozostający w sojuszu z państwami centralnymi (*Trójprzymierze) – zajęli serbską Macedonię, ale utracili ją we wrześniu 1918, co potwierdził traktat z *Neuilly (1919). Władze Królestwa SHS (późniejszej Jugosławii), w którego granicach znalazła się większa część regionu (poza grecką Macedonią płd.), negowały fakt istnienia odrębnej narodowości macedońskiej i uznawały ten obszar za Serbię południową (Južna Srbija). Polityka prześladowania Macedończyków, tym razem realizowana przez Belgrad, doprowadziła do odnowienia w początku lat dwudziestych działalności VMRO, którą kierował Ivan Mihajlov. VMRO, współpracująca z separatystami chorwackimi, prowadziła w okresie międzywojennym ożywioną działalność terrorystyczną, której apogeum stał się udany zamach na króla Jugosławii *Aleksandra I (9 października 1934). W latach 1941–44 Macedonia Wardarska ponownie znalazła się w granicach Bułgarii. Po zajęciu przez komunistyczną partyzantkę *Tity, Macedonia, jako republika związkowa, została włączona do utworzonej 29 listopada 1945 Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii. Wraz z całym państwem jugosłowiańskim przeszła przez wszystkie etapy budowy narodowego *komunizmu oraz kryzys polityczny, jaki zaczął narastać po śmierci Tity. Podobnie jak w innych republikach związkowych, u progu lat dziewięćdziesiątych w Macedonii narastały dążenia niepodległościowe. W przeprowadzonym 8 września 1991 referendum, zdecydowana większość mieszkańców Macedonii opowiedziała się za niepodległością. W przeciwieństwie do *Słowenii, *Chorwacji oraz *Bośni i Hercegowiny, ogłoszenie niepodległości przez Macedonię i opuszczenie 217

przez nią federacji jugosłowiańskiej, nie pociągnęło za sobą konfliktu zbrojnego z Serbią. Niespodziewanie natomiast przeciw uznaniu niepodległości Macedonii zaprotestowała Grecja, która domaga się od tego kraju zmiany nazwy (sama określa go mianem Republiki Skopje), twierdząc, iż słowo Macedonia jest zarezerwowane dla jej północnego regionu. Gwałtowny sprzeciw Aten jest związany z obawami odrodzenia się w greckiej Macedonii tendencji do zjednoczenia z północnym sąsiadem. W czerwcu 1992 Grecja wymogła na pozostałych państwach członkowskich Wspólnoty *Europejskiej, decyzję nieuznawania Macedonii do czasu zmiany przez nią swej oficjalnej nazwy. Ostatecznie – mimo protestów Aten – w grudniu 1993 większość państw Wspólnoty nawiązała stosunki dyplomatyczne Macedonią. 8 kwietnia 1993 – po półtorarocznych negocjacjach – Macedonia została też przyjęta do *ONZ pod nazwą Była Jugosłowiańska Republika Macedonii. We wrześniu 1995 doszło w końcu do podpisania w Nowym Jorku porozumienia greckomacedońskiego. Grecy uznali Macedonię w zamian za wyrzeczenie się przez nią roszczeń terytorialnych oraz zmianę godła państwowego. 9 listopada 1995 Macedonia została członkiem Rady Europy. W polityce zagranicznej Macedonia aspiruje do członkostwa w NATO i Unii Europejskiej. Potwierdzeniem tych dążeń była jej postawa w czasie konfliktu o Kosowo (*Kosowski konflikt 1999) w 1999, kiedy przyjęła na swoim terytorium ok.150 tys. albańskich uchodźców i udzieliła wszechstronnej pomocy siłom NATO walczącym z Serbią. (A.D.) MACHNOWSZCZYZNA – chłopsko-anarchistyczne powstanie i ruch rewolucyjny. Do jego wybuchu doszło jesienią 1917 w guberni jekaterinosławskiej (Ukraina), skąd rozszerzyło się na sąsiednie tereny, leżące między Donem a dolnym biegiem Dniestru. Od października 1918 na jego czele stał nauczyciel Nestor Iwanowicz Machno (1884–1934), który pozostawał pod wpływem doktryny *anarchistycznej M. Bakunina i P. Kropotkina. W oddziałach machnowców walczyło w szczytowym okresie (1920) 40–50 tys. ludzi, głównie chłopów. Machnowcy w swym anarchistyczno-socjalrewolucyjnym programie żądali wywłaszczenia posiadaczy ziemskich i przekazania ich majątków chłopom. Ponadto domagali się od władz radzieckich, by przyznały lokalnym wspólnotom daleko idącą polityczną, a przede wszystkim kulturową autonomię i zapewniły im możliwości indywidualnego rozwoju. Głównym przeciwnikiem tego ruchu byli biali, w konsekwencji czego machnowcy (tworzący tzw. Rewolucyjną Powstańczą Armię Ukrainy) walczyli podczas *rosyjskiej wojny domowej wraz z Armią Czerwoną przeciwko Semenowi *Petlurze i białej armii Antona Deninkina. Od wiosny 1919 dochodziło jednak równocześnie do starć między machnowcami a siłami *bolszewików. Mimo to w październiku 1920 Machno porozumiał się z dowództwem radzieckiego Frontu Południowego i wziął udział w walce z armią generała Piotra Wrangla. Po jego pokonaniu Armia Czerwona przystąpiła do zbrojnej rozprawy z machnowszczyzną. W sierpniu 1921 oddziały powstańcze zostały ostatecznie rozbite, a sam Machno udał się na emigrację. Zmarł w 1934 w Paryżu. (A.D.) MAFIA – włoska organizacja przestępcza o ogólnoświatowym zasięgu, której struktury decyzyjne znajdują się na Sycylii. Mafia głęboko zakorzeniona jest w tradycji i kulturze Sycylii. Już w średniowieczu istniały na wyspie tajne stowarzyszenia występujące przeciwko obcym władcom – Arabom, Normanom i Hiszpanom. Większość badaczy wywodzi etymologię słowa mafia od arabskich słów mu’afah (opieka) oraz mahyas (gwarantować komuś pewne rzeczy). Nowożytna mafia ukształtowała się w latach siedemdziesiątych XIX wieku, niebawem po zjednoczeniu *Włoch. Była organizacją o wyraźnych celach przestępczych, które łączyła z ambicjami sprawowania funkcji równoległych do tych, jakie wykonywało państwo (np. wymierzanie sprawiedliwości czy wyznaczanie norm społecznego zachowania). Masowa emigracja włoska do USA, w początkach XX wieku, spowodowała przeniesienie się mafii także i na drugą półkulę. Miasta amerykańskie bardzo szybko stały się znaczącymi ośrodkami przestępczości mafijnej. We Włoszech trudne czasy nastały dla mafii z chwilą dojścia do władzy faszystów (*Narodowa Partia Faszystowska). Benito *Mussolini postanowił rozprawić się z organizacją, która podważyć mogła jego wszechwładzę. Na Sycylię skierowano silne oddziały wojska wspierane przez faszystowskie bojówki. Tysiące rzeczywistych lub częściej domniemanych mafiosów aresztowano i skazano na długie lata więzienia. Zasada zbiorowej odpowiedzialności, połączona z brutalnymi represjami, okazała się jednak skuteczna. W okresie faszystowskim mafia została rozbita, nie wykazując praktycznie żadnej aktywności. Nienawidzący Mussoliniego ludzie mafii udzielili wszechstronnej pomocy lądującym w lipcu 1943 na Sycylii wojskom alianckim. Oni też w znacznej części opanowali tworzącą się na wyspie nową administrację. W tym momencie historycznym szukać należy korzeni głębokich związków mafii z polityką. Lata powojenne to okres nieustannego rozrostu potęgi mafii. Demokracja okazała się systemem politycznym, w którym ta przestępcza organizacja czuje się naprawdę znakomicie. Od lat sześćdziesiątych wpływy mafii nie ograniczają się już do tradycyjnych rejonów jej oddziaływania, tj. do Sycylii, Kalabrii i Neapolu, lecz obejmują całe terytorium kraju. Mafia wyszła też poza Włochy i do tradycyjnych kontaktów ze 218

swą odpowiedniczką w USA dorzuciła kontakty ze wszystkimi liczącymi się organizacjami przestępczymi na świecie. Na południu Włoch w wielu miejscowościach właśnie mafia, a nie instytucja państwa, sprawuje efektywną władzę i ustanawia własne prawa. Nagradza ludzi jej podporządkowanych i karze niewygodnych. Nie cofa się przy tym przed zabijaniem swych przeciwników. Lista ofiar mafii jest bardzo długa i obejmuje polityków, sędziów, policjantów, karabinierów oraz zwykłych obywateli, którzy mieli odwagę wystąpić przeciwko niej. Mafia kontroluje przemyt i sprzedaż narkotyków, nielegalne kasyna gry, nielegalne zakłady piłkarskiego totalizatora, pornografię i prostytucję. Wielomiliar-dowe dochody uzyskiwane z działalności nielegalnej są następnie wykorzystywane do całkowicie legalnej działalności bankowej oraz gospodarczej. Stąd też zorganizowana przestępczość jest potentatem tak czarnego rynku, jak i normalnej gospodarki. Szacuje się, że roczne dochody mafii przekraczają 120 mld dolarów. Aktywa mafii powiększają także olbrzymie kwoty pochodzące z wymuszeń od przedsiębiorców i handlowców (pizzo i racket). W niektórych rejonach niemożliwe jest prowadzenie jakiejkolwiek działalności gospodarczej bez regularnego opłacania się światu przestępczemu. Mafia wywiera wpływ również na życie polityczne kraju. Jej ludzie są obecni w szeregach wszystkich włoskich partii politycznych, a szczególne związki łączyły mafię z dominującą przez długie lata w życiu publicznym kraju *Chrześcijańską Demokracją (DC). Zorganizowana przestępczość oplata siecią powiązań i zależności rozmaite grupy społeczne, a zatem ma duży wpływ na zachowania wyborcze. Część głosów, głównie pochodzących z południa, zawsze traktuje się jako głosy zanieczyszczone, jako że są one sterowane przez mafię i w konsekwencji wspierają kandydatów, których związki ze światem przestępczym są oczywiste. Oblicza się, że na Sycylii mafia kontroluje około 200 tys. głosów. Mafia jest organizacją zbudowaną w sposób hierarchiczny. Na czele każdej rodziny mafijnej stoi „szef” (capo). Dysponuje on swoim sztabem przybocznym, składającym się z „doradców” (consiglieri). Poniżej w strukturze mafijnej znajdują się „dowódcy” (caporegimi), a na samym dole sytuują się „żołnierze” (soldati), przeznaczeni do wykonywania tzw. brudnej roboty. Możliwe jest jednak awansowanie z niższej kategorii do wyższej, a o tym decydują zasługi dla organizacji. Szefowie rodzin tworzą „kopułę” (copola), będącą czymś w rodzaju mafijnego parlamentu. Na czele całej organizacji stoi „szef wszystkich szefów” (capo di tutti capi), którego mianuje „kopuła”. Włoskie służby policyjne szacują, że obecnie na Sycylii działają 142 rodziny skupiające 3564 mafiosów. Stosunki wewnątrz świata przestępczego reguluje tradycyjny kodeks, a czołowe miejsce zajmuje w nim omertŕ, czyli przysięga milczenia, zakazująca ujawniania jakichkolwiek spraw mafii. Członkowie mafii nazywają siebie „ludźmi honoru” (gli-uomini d’onore), a swoją organizację określają mianem „Nasza Sprawa” (Cosa Nostra). Sycylijska mafia jest największą i najgroźniejszą włoską organizacją przestępczą. Obok niej działają także i inne o podobnym charakterze – neapolitańska camorra, kalabryjska ’ndrangheta oraz powstała w latach siedemdziesiątych apulijska sacra corona unita. (M.B.) MAGINOTA LINIA – pas fortyfikacji i umocnień na północno-wschodniej granicy Francji, zbudowany w latach trzydziestych. Pomysłodawcą i głównym konstruktorem linii był francuski polityk André Maginot (1877–1932), który w latach 1929–31 pełnił funkcję ministra wojny. Budowa Linii Maginota została ukończona w 1938. Linia miała zabezpieczyć Francję przed atakiem niemieckich sił zbrojnych, stanowiąc francuską arcybarykadę. Fortyfikacje Linii Maginota rozciągały się wyłącznie wzdłuż granicy francuskoniemieckiej, nie pokrywając granicy francusko-belgijskiej. Wykorzystali to Niemcy w czasie *drugiej wojny światowej. Po zaatakowaniu w maju 1940 Belgii, okrążyli Sommę i uderzyli na Sedan omijając Linię Maginota i czyniąc ją zupełnie bezużyteczną dla obrony Francji. (B.B.) MAJOWY PRZEWRÓT 1926 – zamach stanu zorganizowany i przeprowadzony przez Józefa *Piłsudskiego oraz wierne mu oddziały wojskowe przy wsparciu politycznym lewicy (*Lewica i prawica) w dniach 12–14 maja 1926. Piłsudski po wycofaniu się z życia politycznego w 1923 i zaszyciu w Sulejówku, obserwując z oddali rozwój wydarzeń politycznych, nie krył swego rozczarowania. Wielokrotnie krytycznie oceniał polski parlamentaryzm i faktyczne funkcjonowanie demokratycznego mechanizmu w Polsce. Uderzał przy tym w tony moralizatorsko-paternalistyczne, wskazując na potrzebę skupienia całej energii społecznej i jej ześrodkowania w jednej potężnej harmonii czynu dla dobra państwa. Wynikało z tego jasno, że Piłsudski jest zaniepokojony i zniecierpliwiony rozwojem sytuacji w Polsce. Marszałkowi wtórowała prasa piłsudczykowska w Polsce, przygotowując tym samym od strony propagandowej niezadowolone z sytuacji wewnętrznej społeczeństwo do przewrotu politycznego, który zresztą miał być alternatywą wobec groźby nacjonalistycznoprawicowego zamachu stanu. Piłsudski wraz z grupą bliskich i zaufanych ludzi, dawnych pewowiaków i członków PPS-u (Gustaw Orlicz-Dreszer, Bogusław Miedziński, Bronisław Pieracki, Aleksander Prystor, Bolesław Wieniawa-Długoszowski, Walery Sławek, Adam Koc, Józef Beck, Jędrzej Moraczewski, Marian Malinowski, Rajmund Jaworowski) – rozpoczął na dobre przygotowania do przejęcia władzy jesienią 1925. 219

Ostatnia faza przygotowań przypadła na wiosnę 1926. Wówczas też minister spraw wojskowych generał Lucjan Żeligowski, działając z inspiracji pułkownika B. Wieniawy-Długoszowskiego, wydał polecenie, by na 10 maja zgromadzić w Rembertowie, w pobliżu Sulejówka, wybrane oddziały wojskowe, które pod komendą Piłsudskiego miały przeprowadzić tam ćwiczenia. Bieg wydarzeń uległ radykalnemu przyspieszeniu po utworzeniu 10 maja centroprawicowego rządu Wincentego *Witosa, co wywołało gwałtowną reakcję ze strony lewicy. Jednocześnie Piłsudski tego dnia udzielił wywiadu prasowego, w którym zapowiedział, iż „staje do walki, tak jak i poprzednio, z głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych partyj i stronnictw nad Polską, zapomnieniem o imponderabiliach, a pamiętaniem tylko o groszu i korzyści”. Wywiad ten w większości został zatrzymany przez cenzurę, a w Warszawie zwolennicy Piłsudskiego zaczęli rozpowszechniać informację o możliwości aresztowania marszałka. Wieczorem zaś rozpuścili plotkę o ostrzelaniu jego willi w Sulejówku. Posłużyło to grupie piłsudczyków kierowanych przez Wieniawę-Długoszowskiego za pretekst do urządzenia w stolicy hałaśliwej demonstracji. Tymczasem do Rembertowa napływały oddziały wierne Piłsudskiemu. 12 maja stacjonowało tam ok. 1200 żołnierzy. Rankiem tego dnia przybył do Rembertowa również sam Piłsudski i na czele zgromadzonego wojska ruszył na Warszawę, zajmując bez problemów Pragę. Rząd Witosa nazwał organizatorów tej akcji spiskowcami i burzycielami ładu i porządku, a prezydent Stanisław Wojciechowski (1869–1953) wezwał wojsko do obrony legalnych władz. Na pomoc rząd zawezwał oddziały z Pomorza, Poznańskiego i Małopolski. W Warszawie i okolicy został ogłoszony stan wyjątkowy. Do pierwszych starć doszło wieczorem 12 maja, po zakończonej fiaskiem rozmowie między Piłsudskim a Wojciechowskim na moście Poniatowskiego. Wojskami wiernymi marszałkowi kierował generał OrliczDreszer i pułkownik Beck jako szef sztabu, zaś oddziałami rządowymi – generał Tadeusz Rozwadowski i jego szef sztabu pułkownik Władysław Anders. W walkach 12 maja wojska Piłsudskiego uzyskały znaczącą przewagę i zajęły ostatecznie dzielnice prawobrzeżne, centrum, a także istotne punkty w południowej części miasta, opanowując przy tym Sztab Generalny, Komendę Miasta, dworce, centralę telefoniczną, Ministerstwo Komunikacji i Dyrekcję Okręgową Kolei. Sytuacja strony rządowej uległa pewnej poprawie następnego dnia, kiedy do stolicy przybyły pierwsze posiłki wojskowe, wierne gabinetowi Witosa. Ich dalszy napływ został jednak wstrzymany wskutek ogłoszenia przez PPS 14 maja strajku powszechnego, który sparaliżował kolejowe transporty wojskowe z Poznańskiego. 14 maja oddziały Piłsudskiego przeprowadziły udane operacje, powstrzymując najpierw pod Warszawą wojska idące na odsiecz rządowi, a następnie przełamując obronę wojsk rządowych i opanowując miasto. W tej sytuacji prezydent i rząd wraz z około 2 tys. żołnierzy wycofali się do Wilanowa. Na odbytym tam posiedzeniu Rada Ministrów postanowiła, iż w obliczu zajęcia Warszawy przez Piłsudskiego oraz niebezpieczeństwa wojny domowej – należy zaniechać walk. Równocześnie rząd podał się do dymisji, a prezydent złożył swój urząd na ręce marszałka Sejmu Macieja Rataja. Ten zaś po porozumieniu się z Piłsudskim nakazał natychmiastowe zawieszenie broni. W wyniku walk – według danych wojskowych – zabitych zostało 379 osób (215 żołnierzy i 164 cywilów), a rany odniosło 920. Przewrót majowy oznaczał początek końca systemu parlamentarno-gabinetowego w II Rzeczypospolitej (*Polska) i otwarcie trwającego ponad 13 lat okresu autorytarnych rządów sanacji. (B.B.) MAKARIOS III (1913–1977) – wł. Michail Christodhulos Muskos, cypryjski przywódca religijny i polityk. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W wieku 13 lat został nowicjuszem klasztoru prawosławnego. Studiował teologię w Atenach oraz w *Stanach Zjednoczonych. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1946. W 1948 został biskupem Kiti. Następnie w 1950 wybrano go arcybiskupem (czyli głową) Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego na *Cyprze. Z tej okazji przyjął imię Makariosa III. W swojej działalności nie ograniczał się wy łącznie do spraw religijnych, lecz szeroko interesował się zagadnieniami politycznymi, stając się szybko niekwestionowanym przywódcą Cypryjczyków. Opowiadał się za polityczną jednością (enosis) Cypru z Grecją i stanowczo piętnował brytyjskie władze kolonialne. W 1956, w reakcji na zaangażowanie po lityczne Makariosa, Brytyjczycy deportowali go na Seszele. Powrócił do ojczyzny w marcu 1959. Zmienił swe wcześniejsze poglądy i tym razem stanął na stanowisku niepodległości Cypru, którą to perspektywę zaaprobowały władze brytyjskie. Makarios był głównym architektem niepodległości Republiki Cypryjskiej, która powstała 16 sierpnia 1960. Stąd też stał się naturalnym kandydatem na stanowisko głowy nowego państwa i istotnie – objął cypryjską prezydenturę. Usiłował doprowadzić do zgodnego współżycia społeczności cypryjskich Greków i Turków w ramach wspólnego państwa, co wszakże często okazywało się zadaniem ponad jego siły. Makarios wielokrotnie cudem uchodził z życiem z zamachów, które przeciwko niemu organizowali zwolennicy połączenia Cypru z Grecją. 15 lipca 1974 zachęceni przez greckich *czarnych pułkowników oficerowie Cypryjskiej Gwardii Narodowej zbrojnie zaatakowali pałac prezydencki w Nikozji, zmuszając następnie Makariosa do udania się na emigrację. Proklamowanie przyłączenia się Cypru do Grecji 220

spowodowało wojskową inwazję *Turcji na wyspę. Efektem tego był trwający do dzisiaj podział Cypru na część grecką i turecką. Po upadku czarnych pułkowników w Grecji, co spowodowało załamanie się rządów ich popleczników na Cyprze, Makarios wrócił do kraju. Bezskutecznie próbował przywrócić integralność Cypru i podporządkować legalnym władzom obszary pozostające pod turecką okupacją. Makarios III zmarł na atak serca 3 sierpnia 1977. (M.B.) MALAJSKI KONFLIKT 1948–1960 – okres starć zbrojnych na Malajach pomiędzy Brytyjczykami a partyzantką komunistyczną, dążącą do przejęcia władzy. Podczas *drugiej wojny światowej – Malaje należące do *brytyjskich kolonii – znalazły się pod okupacją japońską. Walce zbrojnej z Japończykami przewodzili komuniści. W ich oddziałach partyzanckich walczyli także Brytyjczycy, przerzuceni na Malaje w celu wspierania ruchu oporu. Po powrocie władzy brytyjskiej w 1945, zalegalizowano Komunistyczną Partię Malajów, co stanowiło wyraz uznania dla jej postawy podczas wojny. W styczniu 1946 komuniści rozwiązali swe oddziały partyzanckie, a dowódcy partyzanccy otrzymali wysokie odznaczenia brytyjskie. Współpraca Brytyjczyków z komunistami okazała się jednak wyjątkowo krótkotrwała. Komuniści wysunęli program zbudowania na obszarze Malajów i *Singapuru państwa o jednoznacznie marksistowskiej orientacji (*Komunizm). Organizowane przez komunistów na przestrzeni lat 1946 i 1947 masowe manifestacje oraz strajki, spotkały się z przeciwdziałaniem władz brytyjskich. Do więzień trafiło wielu czołowych przywódców komunis-tycznych, którym postawiono zarzut nawoływania do niepokojów społecznych. W maju 1948 lider komunistów Chin Peng zdecydował się na podjęcie walki zbrojnej. W malajskich dżunglach komuniści zaczęli formować oddziały partyzanckie, przystępując do atakowania przedstawicieli władz, niszczenia posiadłości ziemskich oraz plantacji kauczuku. W odpowiedzi Brytyjczycy ogłosili w czerwcu 1948 na Malajach i w Singapurze stan wyjątkowy, który trwać miał – jak się później okazało – aż 12 lat. 23 lipca1948 Komunistyczna Partia Malajów została zdelegalizowana. Komunistyczny ruch partyzancki początkowo odnosił spore sukcesy, opanowując nawet przejściowo kilka miast. Od 1953 inicjatywa militarna należała już nieprzerwanie do lepiej wyszkolonych i wyekwipowanych wojsk brytyjskich. W latach 1953–57 partyzantka komunistyczna poniosła ciężkie straty w ludziach (blisko 6 tys. zabitych) i sprzęcie. Władze zorganizowały pilnie strzeżone tzw. wsie strategiczne, do których przegrupowano ludność, odcinając w ten sposób partyzantom zaplecze oraz źródła zaopatrzenia. W 1957 komuniści byli już niemal całkowicie rozgromieni, co pozwoliło Brytyjczykom na uregulowanie statusu politycznego Malajów. Po konsultacjach z nie komunistycznymi ugrupowaniami politycznymi, 31 sierpnia 1957 proklamowano niepodległość Federacji Malajów, która w 1963 po włączeniu do niej pozostałych posiadłości brytyjskich w południowo-wschodniej Azji, przekształcona została w Federację Malezji. Singapur w 1957 oddzielono od Malajów, utrzymując jego status kolonialny. W 1963 Singapur wszedł w skład Malezji, ale po dwóch latach wystąpił z niej, tworząc samodzielne państwo. Pokonani komuniści do 1960 podejmowali jeszcze sporadyczne akcje zbrojne, a i później w dżunglach malajskich natrafiano na ślady działań niewielkich grupek partyzanckich, które wszakże nie były już wtedy zdolne do jakichkolwiek działań. Brytyjczykom nigdy nie udało się pojmać przywódcy komunistów i organizatora oddziałów partyzanckich Chin Penga. Zbiegł on do ChRL, gdzie jeszcze w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych od czasu do czasu ogłaszał deklaracje, nawołujące Malajów do walki z władzami Malezji, które uznawał za narzędzie imperializmu brytyjskiego. (M.B.) MALENKOW GIEORGIJ (1902–1988) – polityk radziecki, premier *ZSRR. Urodził się w rodzinie urzędniczej. W latach *rosyjskiej wojny domowej służył w Armii Czerwonej, a po jej zakończeniu studiował w moskiewskiej Wyższej Szkole Technicznej, gdzie wyróżnił się w akcji zwalczania opozycji trockistowskiej *Trocki Lew). W 1925 rozpoczął pracę jako sekretarz techniczny Biura Organizacyjnego RKP/b/ (*Bolszewicy), a później BP KC RKP/b/. Zetknięcie się Malenkowa ze *Stalinem przesądziło o jego dalszej karierze. W 1930 przeszedł do pracy w wydziale organizacyjnym Komitetu Moskiewskiego, a w 1934 objął kluczowe stanowisko kierownika wydziału kadr KC WKP/b/. Należał do głównych organizatorów *wielkiej czystki w latach 1934–38. Po jej zakończeniu awansował w 1939 na stanowisko sekretarza KC. W latach *drugiej wojny światowej był wiceprzewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych, a od 1944 przewodniczącym komitetu do spraw terenów wyzwolonych. W 1946 został członkiem Biura Politycznego, pozostając nadal na stanowisku wicepremiera. Po śmierci *Żdanowa (1948) i odsunięciu od wpływów *Mołotowa oraz *Kaganowicza, Malenkow stał się na jakiś czas drugą osobą w państwie po Stalinie. Nadzorował pracę aparatu partyjnego oraz szeregu kluczowych gałęzi gospodarki. Po śmierci Stalina został premierem oraz na krótko przywódcą partii. Poparł *Chruszczowa w walce z *Berią, a następnie przekazał mu faktyczne kierownictwo KPZR. Jako szef rządu Malenkow zainicjował politykę rozwoju przemysłu lekkiego i złagodzenia obciążeń podatkowych kołchoźników. W styczniu 1955 Chruszczow doprowadził do przesunięcia 221

Malenkowa na stanowisko wicepremiera i ministra elektrowni. W czerwcu 1957 Malenkow przyłączył się do grupy Mołotowa i Kaganowicza, którzy usiłowali bez powodzenia obalić Chruszczowa. Pozbawiony wszystkich stanowisk, został dyrektorem elektrowni w Ust’ Kamieniogorsku. W 1961, po XXII zjeździe KPZR, wykluczono go z partii i wysłano na emeryturę. Zmarł 14 stycznia 1988. (A.D.) MAŁA ENTENTA – nazwa używana w okresie międzywojennym na oznaczenie systemu sojuszy 3 państw: Czechosłowacji, Rumunii i *Jugosławii. Ideę sojuszu łączącego kraje powstałe po rozpadzie Austro-Węgier jako pierwszy przedstawił na jesieni 1918 polityk rumuński Take Ionescu. Chciał on, aby kraje te wystąpiły zwartym frontem na konferencji pokojowej. Właściwym jednak architektem samego sojuszu okazał się czechosłowacki minister spraw zagranicznych Edward *Benesz, który w 1919 podał pomysł układu obronnego łączącego Czechosłowację, Rumunię i Jugosławię przeciwko zagrożeniu węgierskiemu. Benesz też przeprowadził pierwsze rozmowy polityczne w tej sprawie. Wysiłki Benesza nie zakończyły się natychmiastowym zawarciem sojuszu. Mimo wszystko trzy państwa wystąpiły wspólnie na konferencji pokojowej z Austrią w *Saint Germain (wrzesień) i Węgrami w *Trianon (czerwiec 1920). Ta postawa wywołała ożywione komentarze w całej Europie, bowiem traktowano ją jako zapowiedź zawarcia konkretnego sojuszu. Poczynania trzech państw spotykały się od początku z krytyczną reakcją Węgier. W lutym 1920 węgierski dziennik „Pesti Hirlap” nazwał związek Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii „Małą Ententą”, co miało zabarwienie szydercze, gdyż sugerowało, że kraje o niewielkim znaczeniu próbują zachowywać się jak mocarstwa – Anglia i Francja, złączone od lat *Ententą. Do zawarcia trójstronnego sojuszu czechosłowackorumuńsko-jugosłowiańskiego nigdy wprawdzie nie doszło, jakkolwiek wypracowano układy dwustronne. Pierwszym był traktat sojuszniczy podpisany 14 sierpnia 1920 w Belgradzie między Czechosłowacją i Jugosławią. Następnie 23 kwietnia 1921 zawarto w Bukareszcie traktat czechosłowacko-rumuński. Wreszcie 7 czerwca 1921 w Belgradzie osiągnięto przymierze obronne rumuńsko-jugosłowiańskie. Celem tych dwustronnych układów, łączących 3 państwa, było wspólne wystąpienie w przypadku zagrożenia ze strony Węgier. Traktaty obronne odnawiane były w 1923, a następnie w 1926. W 1929 przedłużono ich obowiązywanie na 5 lat i jednocześnie ustalono, że będą one odnawiane automatycznie co 5 lat. W lutym 1933 podczas konferencji w Genewie trzej partnerzy postanowili nadać Małej Entencie ścisłą formę organizacyjną, czego wyrazem było powołanie stałej rady, którą tworzyli ministrowie spraw zagranicznych, a także jako jej organów pomocniczych – sekretariatu i rady gospodarczej. W ten sposób współpraca Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii, mająca początkowo charakter przymierza obronnego, przekształciła się w pewnego rodzaju wspólnotę polityczno-gospodarczą. Kryzys Małej Ententy rozpoczął się w drugiej połowie lat trzydziestych, jego powodem była nieumiejętność wypracowania wspólnego stanowiska wobec *Trzeciej Rzeszy. Mała Ententa przestała praktycznie istnieć w momencie zakończenia konferencji w *Monachium (wrzesień 1938), a formalnie jej egzystencję zakończyła decyzja podjęta przez Rumunię i *Jugosławię w lutym 1939. (B.B.) MANDELA NELSON (ur. 1918) – południowoafrykański przywódca czarnych mieszkańców *Republiki Południowej Afryki). Urodził się w rodzinie wodza plemienia Thembu, co otwarło mu drogę do zdobycia wykształcenia. Po odbyciu studiów prawniczych, założył w Johannesburgu kancelarię adwokacką. Bardziej jednak pociągała go działalność polityczna. Już w 1944 Mandela znalazł się wśród założycieli Ligi Młodzieżowej *Afrykańskiego Kongresu Narodowego (ANC). W 1950 został przewodniczącym tej Ligi. Radykalni działacze młodzieżowi szybko przejęli kontrolę nad całym ruchem Czarnych. W 1952 Mandela stanął na czele ogólnokrajowej kampanii przeciwko systemowi segregacji rasowej obowiązującemu w RPA (*Apartheid). W tym też roku objął funkcję wiceprzewodniczącego ANC. Pierwszy raz do więzienia trafił w 1956, z oskarżenia o zdradę stanu. Więzienie opuścił po 5 latach. Podjął wówczas działalność nielegalną, stając na czele organizacji Włócznia Narodu (Umkonto we Sizwe) – zbrojnego ramienia ANC. W 1962 Mandela wyjechał do Algierii, gdzie odbył przeszkolenie w organizowaniu walki partyzanckiej. Po powrocie do kraju nie zdążył jednak wykorzystać swych umiejętności, gdyż natychmiast aresztowany został przez policję. Tym razem skazano go na 5 lat więzienia za działalność wywrotową. Kiedy Mandela przebywał już w więzieniu, w lipcu 1963 policja południowoafrykańska rozbiła bazę Włóczni Narodu i zdobyła plany operacji terrorystycznych, przygotowanych przez tę organizację, które miały poprzedzić powstanie zbrojne oraz ustanowienie rządu rewolucyjnego. W październiku 1963 Mandela stanął przed sądem oskarżony o terroryzm i próbę obalenia przemocą ustroju państwa. Mandela przyznał się do winy, argumentując, że w sytuacji, gdy obowiązujące prawo nie dopuszcza możliwości legalnej walki z apartheidem, opozycja staje przed wyborem – „zaakceptować stan permanentnego poniżenia albo rzucić wyzwanie rządowi, on zaś z całą świadomością zdecydował się na to drugie rozwiązanie”. W czerwcu 1964 Mandela otrzymał wyrok dożywotniego więzienia. Kolejne 26 lat spędził w więzieniu o zaostrzonym rygorze. Władze RPA wielokrotnie stwarzały mu ofertę 222

zwolnienia, żądając w zamian wyrzeczenia się przezeń *terrorystycznych metod walki. Mandela zawsze odrzucał tego rodzaju układ. Wyszedł ostatecznie na wolność 11 lutego 1990, kiedy rząd południowoafrykański podjął decyzję o zreformowaniu ustroju państwa i zapowiedział odejście od apartheidu. Mandela uczestniczył następnie w rokowaniach z władzami, zajmując zawsze radykalną i bez kompromisową postawę. 1 lutego 1991 prezydent RPA Frederik W. *de Klerk oficjalnie proklamował zniesienie apartheidu. W następnych miesiącach Mandela dość niespodziewanie przeobraził się z radykała w polityka umiarkowanego, rozumiejącego potrzebę zawarcia jakiegoś kompromisu z przedstawicielami Białych. Opowiadał się za spokojnymi i ewolucyjnymi przeobrażeniami systemu politycznego kraju. Powstrzymywał Czarnych radykałów, dążących do szybkiego pozbawienia Białych władzy, przestrzegając, iż tego rodzaju postawa może spowodować wybuch wojny domowej w RPA. Mandela poprowadził ANC do wielkiego zwycięstwa wyborczego w pierwszych powszechnych (wielorasowych) wyborach parlamentarnych w RPA, które miały miejsce pod koniec kwietnia 1994. W maju 1994 nowo wyłoniony parlament na swym pierwszym posiedzeniu wybrał przez aklamację Nelsona Mandelę na prezydenta RPA. Inauguracja prezydentury Mandeli, która to ceremonia odbyła się 10 maja 1994 w Pretorii, dokonała się z udziałem około 4 tys. gości z całego świata i była największym zgromadzeniem szefów państw i rządów od pogrzebu J.F Kennede’go w 1963. Sprawując urząd prezydenta Mandela dbał o to, żeby proces budowania wielorasowej demokracji w Afryce Południowej przebiegał ewolucyjnie i bez wstrząsów. Bardzo interesował się sprawami Afryki i wielokrotnie angażował się na rzecz rozwiązywania konfliktów na całym kontynencie. Umocniło to jeszcze jego pozycję najwybitniejszego przywódcy afrykańskiego końca XX wieku. 16 czerwca 1999, po zakończeniu kadencji prezydenckiej, Mandela przeszedł na polityczną emeryturę. (M.B.) MANDŻURIA – północno-wschodnia część Chin. W latach 1895–1905 znajdowała się pod kontrolą Rosji. Po klęsce Rosji w wojnie z *Japonią (*Rosyjsko-japońska wojna), Mandżuria znalazła się w sferze wpływów japońskich, chociaż w sensie formalnym należała do Chin. W 1931 Japonia rozpoczęła zbrojną okupację całej Mandżurii. W lutym 1932 na ziemiach mandżurskich Japończycy utworzyli marionetkowe państewko Mandżukuo, na czele którego stanął ostatni chiński cesarz *Pu I. W 1934 Mandżukuo zostało przekształcone w cesarstwo, a Pu I otrzymał tytuł cesarza. Stosunki dyplomatyczne z istniejącym do 1945 Mandżukuo, oprócz Japonii utrzymywały jedynie *Niemcy i *Włochy. Po zakończeniu *drugiej wojny światowej władzę nad Mandżurią przejęli chińscy komuniści, korzystający ze wsparcia wojsk radzieckich. Mandżuria stała się bastionem sił komunistycznych, kiedy w latach 1946–49 prowadziły one walkę z *Kuomintangiem. Co ciekawe, aż do 1955 mandżurskie miasto Port Arthur (Luszun) znajdowało się w rękach *ZSRR, który utrzymywał tam wielką bazę militarną. Obecnie Mandżuria jest najbogatszą i najbardziej uprzemysłowioną częścią Chin. (M.B.) MANNERHEIM CARL GUSTAW von (1867–1951) – konserwatywny polityk fiński, prezydent Finlandii w latach 1944–46, jedyny w historii niepodległej Republiki Fińskiej marszałek. Pochodził z arystokratycznej rodziny, mającej szwedzkie korzenie. W 1889 wstąpił do carskiej armii rosyjskiej w stopniu porucznika kawalerii (Finlandia wówczas była bowiem związana unią personalną z Rosją). Brał udział w wojnie *rosyjsko-japońskiej (1904–05). W czasie *pierwszej wojny światowej awansował na generała. Walczył wtedy na froncie wschodnim przeciwko Niemcom. Po wybuchu rewolucji *październikowej powrócił do Finlandii. W styczniu 1918 objął dowództwo nad ochotniczą armią białych, walczącą w fińskiej wojnie domowej przeciwko *bolszewikom. Po czteromiesięcznej kampanii jego oddziały wspomagane przez Niemców, pokonały bolszewików. Mannerheim zamierzał wówczas zaatakować Petersburg, aby zdławić rosyjski bolszewizm. Plan ten jednak wywołał kontrowersje, gdyż Finowie obawiali się, iż uwikła to ich kraj w długoletnią wojnę z Rosją. W efekcie więc Mannerheim porzucił myśl o wyzwoleniu Rosji. W grudniu 1918 został wybrany przez parlament regentem. Na stanowisku tym pozostał przez 7 miesięcy, do czasu proklamowania Republiki Fińskiej w 1919. W okresie 1919–31 całą swą energię poświęcił na organizowanie ochotniczych służb ochrony zdrowia oraz służb pomocy społecznej. Do życia publicznego powrócił w 1931, kiedy został przewodniczącym Narodowej Rady Obrony. Funkcję tę sprawował przez 8 lat. W okresie tym Finlandia zbudowała tzw. linię Mannerheima, czyli pas fortyfikacji i umocnień, mający zabezpieczyć ją przed potencjalną agresją ze strony Związku Radzieckiego. Po wybuchu wojny *fińsko-radzieckiej (listopad 1939) Mannerheim objął dowództwo fińskich sił zbrojnych. Powstrzymywał natarcie Armii Czerwonej na linii Mannerheima przez 13 tygodni, dając popis kunsztu dowodzenia. Wobec olbrzymiej przewagi przeciwnika, strona fińska musiała jednak pójść na ustępstwa i zdecydować się na przyjęcie ciężkich warunków pokojowych. Po zaatakowaniu *ZSRR przez *Niemcy hitlerowskie w czerwcu 1941, Mannerheim zarządził przyłą-czenie się wojsk fińskich do ataku, mając nadzieję, że w ten sposób jego kraj odzyska utracone 223

uprzednio terytoria. W sierpniu 1944 został wybrany przez parlament prezydentem Republiki Fińskiej. Wierzono, iż zdoła wynegocjować separatystyczny pokój ze Związkiem Radzieckim, co zresztą osiągnął we wrześniu, choć za cenę znacznych ustępstw terytorialnych na rzecz ZSRR. W marcu 1945 Mannerheim podjął decyzję terytorialnych wypowiedzeniu przez Finlandię wojny Niemcom. Urząd prezydenta sprawował do marca 1946, kiedy to zrezygnował ze względu na zły stan zdrowia. Zmarł 27 stycznia 1951 w Lozannie w Szwajcarii. Pozostawił po sobie PAMIĘTNIKI, które ukazały się drukiem w 1952. (B.B.) MAOIZM – chińska wersja marksizmu-leninizmu wypracowana przez *Mao Tse-tunga. Maoizm stanowił swoiste połączenie komunistycznej ortodoksji ideologicznej z innowacjami, wynikającymi z doświadczeń chińskich komunistów. Centralna idea maoizmu to przekonanie, że walka zbrojna przyjmująca postać wojny ludowej jest podstawową formą aktywności rewolucyjnej. Wojna taka jest w istocie jedyną realną metodą dochodzenia do *komunizmu. „władza polityczna – głosił Mao Tse-tung – wyrasta z luf karabinów”. Podmiotem tak rozumianej rewolucji jest przede wszystkim chłopstwo, a nie proletariat miejski. W tym punkcie maoizm modyfikował marksistowską koncepcję klasy rewolucyjnej i dostosował ją do realiów Trzeciego Świata. Powodzenie rewolucji – wedle maoizmu – zależy przede wszystkim od woli ludzkiej i chęci działania, nie ma praktycznie żadnych czynników obiektywnych i praw rozwoju społecznego. „Ludzie i tylko ludzie – pisał Mao Tse-tung – są decydującą siłą tworzącą historię świata”. Stąd też maoizm objawił się jako aktywistyczna i niedeterministyczna wersja marksizmu. Głosząc tezę, że komunizm można budować zawsze i w każdych warunkach – o ile tylko posiada się władzę polityczną – stawał się maoizm radykalnym dopełnieniem leninizmu (Głosząc tezę, że komunizm można budować zawsze i w każdych warunkach – o ile tylko posiada się władzę polityczną – stawał się maoizm radykalnym dopełnieniem leninizmu (*Lenin). Maoizm reprezentował ponadto populistyczną odmianę marksizmu. Mao Tse-tung wielokrotnie wypowiadał się przeciwko centralizacji, nie taił wrogości wobec autorytetów oraz ustabilizowanych struktur społecznych. Maoizm – zupełnie inaczej niż pozostałe kierunki myśli marksistowskiej – nie absolutyzował partii komunistycznej. Przewodnia rola partii ma sens tylko wówczas, gdy stale jest poddawana weryfikacji mas ludowych. Linia mas – owo tak ulubione przez Mao Tse-tunga sformułowanie – jest ważniejsza niż decyzje partyjnego przywództwa. W myśl wskazań maoizmu, odwołanie się bezpośrednio do mas ludowych umożliwia rozwiązanie każdego problemu, zaś nadmierna wiedza teoretyczna może wręcz przeszkodzić w działaniu politycznym. Maoizm był w swej istocie radykalnie antyintelektualny, głosił bezwzględny prymat woli i działania nad myślą. „Czytanie książek – powiadał Mao Tse-tung – jest najłatwiejszą rzeczą na świecie, znacznie prostszym zajęciem niż na przykład gotowanie lub też ubój świń”. Do śmierci Mao Tse-tunga w 1976 maoizm był oficjalną ideologią państwową Chin komunistycznych. Później podchodzono doń z większą dozą realizmu, kwestionowano poszczególne tezy, ale całości do dnia dzisiejszego nie odwołano. (M.B.) MAO TSE-TUNG (1893–1976) – twórca komunistycznych Chin. Urodził się w za możnej rodzinie chłopskiej. W latach 1913–18 studiował na Uniwersytecie w Chang-sha. Po ukończeniu studiów zatrudnił się jako bibliotekarz na Uniwersytecie Pekińskim. Szybko przekonał się do marksizmu i w 1921 był jednym z założycieli Komunistycznej Partii Chin (KPCh) (*Komunizm). Stanął na czele komunistycznej partyzantki zwalczającej chiński rząd kuomintangowski (*Kuomintang). W opanowanej przez siebie prowincji Kiangsi w listopadzie 1931 komuniści założyli Chińską Republikę Radziecką, której przewodniczącym został Mao. Struktura ta przetrwała do października 1934, kiedy wojska *Czang Kaj-szeka opanowały prowincję Kiangsi, zmuszając Mao do podjęcia decyzji o przemieszczeniu oddziałów komunistycznych do północno-zachodnich Chin (*Długi marsz). Po ataku *Japonii na Chiny w lipcu 1937 (*Chińsko-japońska wojna), Mao nawiązał współpracę z Kuomintangiem w celu wspólnej walki z agresorem. Po *drugiej wojnie światowej, Mao – wbrew sugestiom *Stalina – zdecydował się na wywołanie wojny domowej, która w 1949 przyniosła komunistom zwycięstwo nad Kuomintangiem oraz w konsekwencji władzę nad Chinami. 1 października 1949 proklamowano powstanie Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL). Mao stanął na czele państwa jako przewodniczący Rady Państwowej. Pod koniec 1949 Mao po raz pierwszy w życiu opuścił Chiny, udając się do *ZSRR. Po powrocie do kraju podjął decyzję o realizacji modelu radzieckiego w gospodarce – centralne planowanie, forsowne uprzemysłowienie oraz *kolektywizację rolnictwa. Po 1956 zerwał sojusz z ZSRR (*Chińsko-radziecki konflikt), poddając bardzo emocjonalnej krytyce politykę nowego kierownictwa moskiewskiego na czele z *Chruszczowem. W kwietniu 1959 Mao zrezygnował z funkcji szefa państwa na rzecz Liu Szao-tsi, ale zachował stanowisko lidera partii. Mao zasłynął jako inicjator nieprzemyślanych i skrajnie radykalnych kampanii gospodarczych (*Wielki skok) i politycznych (Rewolucja *kulturalna), które przyniosły Chinom wielkie szkody. W sensie ideologicznym był autorem chińskiej wersji marksizmuleninizmu, która przeszła do historii pod nazwą *maoizmu. Zmarł 9 września 1976 w wieku 83 lat. Brytyjski 224

politolog David Roberston obrazowo napisał o Mao Tse-tungu, że był on „...człowiekiem, który rządził ćwiercią ludności świata przez ćwierć wieku”. (M.B.) MARCOS FERDINAND (1917–1989) – polityk filipiński (* Filipiny). Zadebiutował na scenie politycznej w 1936, kiedy to uczestniczył w kampanii wyborczej swego ojca, kandydującego do parlamentu. Aresztowano go wówczas pod zarzutem współudziału w morderstwie przeciwnika politycznego. Bardzo błyskotliwie i skutecznie przeprowadził swoją obronę, tak że Sąd Najwyższy oczyścił go z zarzutów. W czasie *drugiej wojny światowej miał jakoby kierować dużym oddziałem partyzantów filipińskich walczących z Japończykami, ale odkryte po wielu latach dokumenty zaprzeczyły temu, wskazując, że raczej był kolaborantem, a nie bohaterem. W 1949 zasiadł w parlamencie, będąc jednym z najmłodszych deputowanych. Szybko zmieniał poglądy polityczne i partyjną przynależność. Jako przywódca Partii Liberalnej umiejętnie kierował w 1961 kampanią wyborczą jej kandydata D. Macapagala, który następnie został prezydentem Filipin. W 1965 Marcos rywalizował właśnie z nim w kolejnych wyborach jako kandydat Partii Nacjonalistycznej. Marcos w wyborach zwyciężył, choć były prezydent oskarżył go o oszustwa wyborcze i długo nie chciał uznać swej porażki. W cztery lata później Marcos ponownie wygrał w wyborach prezydenckich, posługując się przemocą i przekupstwem. Po skończeniu swej drugiej kadencji, która zgodnie z konstytucją winna być ostatnią, nie rozstał się z władzą. Pod pretekstem narastających niepokojów publicznych we wrześniu 1972 wprowadził stan wyjątkowy, który trwał do 1981. W tym okresie zawieszone były prawa obywatelskie, zdelegalizowane partie polityczne, zaś 60 tys. przeciwników politycznych Marcosa siedziało w więzieniach. Prezydent rządził po dyktatorsku, otaczając się członkami swej rodziny, a jego żona Imelda stała się drugą osobą w państwie. Szerzyła się na wielką skalę korupcja i malwersacje finansowe, stąd też system władzy Marcosa określano jako kapitalizm kuzynów. Po wygaśnięciu stanu wyjątkowego pozostał prezydentem. Pod naciskiem społeczności międzynarodowej, a w szczególności *USA, Marcos zdecydował się wreszcie rozpisać wybory prezydenckie (7 lutego 1986). Po wyborach ogłosił się ich zwycięzcą, ale dla wszystkich było jasne, iż wygrała jego rywalka – Corazon Aquino. W ciągu następnych dni Marcos rozpaczliwie próbował ratować swoją władzę, jednak w obliczu masowych demonstracji społecznych i buntu części wojska jego pozycja stała się beznadziejna. 24 lutego Marcos opuścił Filipiny, udając się na Hawaje. USA zagwarantowały mu, jego rodzinie i najbliższym współpracownikom prawo azylu. Zmarł w Honolulu po długiej chorobie 28 września 1989. (M.B.) MAROKAŃSKIE KRYZYSY 1905, 1911 – konflikty międzynarodowe spowodowane przeciwstawianiem się *Niemiec francuskim próbom opanowania Maroka. Kiedy na przełomie lat 1904–05 Paryż zażądał od sułtana marokańskiego Mulaj Abd el-Aziza zgody na wprowadzenie oddziałów francuskich na teren sułtanatu oraz udzielenia koncesji gospodarczych, ten odmówił, licząc na wsparcie Niemiec. 31 marca 1905 cesarz niemiecki Wilhelm II wpłynął na pokładzie swego jachtu do marokańskiego portu Tanger, gdzie oświadczył, że przybył pozdrowić sułtana jako niezależnego władcę. Stwierdził też, że gotów jest bronić interesów niemieckich w Maroku i będzie się konsultował w tej sprawie z sułtanem. Oświadczenie to wywołało oburzenie we *Francji. Wkrótce potem Niemcy zaproponowały zwołanie międzynarodowej konferencji w sprawie Maroka, co w Paryżu odebrano jako bezpośrednie zagrożenie interesów Francji. Ostatecznie jednak zwolennicy eskalowania konfliktu z Berlinem znaleźli się w mniejszości, a ich lider – minister spraw zagranicznych Teophile Delcasse – ustąpił w czerwcu 1905 z zajmowanego stanowiska. Na odbytej w dniach 16 stycznia – 7 kwietnia 1906 w hiszpańskim mieście Algeciras konferencji 11 państw europejskich, *USA i Maroka, większość uczestników poparła zdecydowanie postulaty francuskie (zwłaszcza *Wielka Brytania i Rosja). Niemcy uzyskały jedynie poparcie Austro-Węgier, co stanowiło przejaw postępującej izolacji międzynarodowej tych państw. Od poparcia Berlina uchyliły się nawet *Włochy, formalnie związane z nim układem *Trójprzymierza. Konferencja utrzymała co prawda istnienie państwa marokańskiego, ale przyznała w nim Francji daleko idące przywileje, m.in. wpływ na tamtejszą policję. Kolejny kryzys marokański miał miejsce 1 lipca 1911, kiedy przybyła do Agadiru niemiecka kanonierka Pantera, a wkrótce potem na wody marokańskie wpłynął lekki krążownik „Berlin”. Napięcie w stosunkach niemiecko-francuskich wywołane tym wydarzeniem spadło dopiero po podpisaniu 4 listopada 1911 układu rozwiązującego konflikty kolonialne między obu krajami. Niemcy zgodziły się wówczas na ustanowienie francuskiego protektoratu nad Marokiem (co nastąpiło w 1912), w zamian za co otrzymały część Konga Francuskiego. Nie oznaczało to jednak końca antagonizmu niemiecko-francuskiego, który stał się jedną z głównych przyczyn *pierwszej wojny światowej. (A.D.) MAROKAŃSKI KONFLIKT 1953–1956 – okres niepokojów wewnętrznych poprzedzających uzyskanie niepodległości przez Maroko. Narastające w początkach lat pięćdziesiątych we francuskiej części Maroka 225

nastroje *nacjonalistyczne, budziły coraz większe zaniepokojenie rządzącego protektoratem (od 1951) rezydenta – generała Guillaume’a. Po przeprowadzonej w grudniu 1952 demonstracji antyfrancuskiej w Casablance, rezydent polecił aresztować ponad stu działaczy niepodległościowych i związkowych. Doprowadziło to do dalszej radykalizacji ugrupowań nacjonalistycznych (najważniejszym z nich był islamski ruch Istiklal – Niepodległość). Groźne dla protektoratu były też dążenia panującego sułtana Mohammeda ben Jusefa, który domagał się autonomii, a później także niepodległości dla Maroka. W tej sytuacji Francuzi zainspirowali wiosną 1953 bunt antysułtański, na którego czele stanął pasza Marakeszu Thami el Glawi. Zorganizowany przezeń konserwatywny ruch paszów i kaidów zażądał zdetronizowania sułtana. Po kilku miesiącach narastania konfliktu między stronnikami i przeciwnikami sułtana, czemu towarzyszyły zamieszki w kilku miastach, władze francuskie – formalnie dotąd neutralne w całym sporze – zdecydowały się 20 sierpnia 1953 aresztować sułtana, którego następnie wysłano na Madagaskar. Nowym sułtanem został całkowicie posłuszny El Glawiemu i Francuzom Mohammed ben Arafa. Usunięcie prawowitego władcy zaktywizowało nacjona-listów, którzy od kampanii propagandowej zalecającej m.in. bojkot towarów francuskich, przeszli do działalności *terrorystycznej. Od sierpnia 1953 do listopada 1955 miało miejsce około 6 tys. aktów terroru, w których zginęło 710 ludzi, a ponad 2 tys. zostało rannych. Dokonano m.in. nieudanych zamachów na nowego sułtana i rezydenta francuskiego. Odpowiedzią władz protektoratu były masowe represje. Stopniowo jednak słabła determinacja Francuzów i ze strony Rezydentury pojawiły się dążenia do osiągnięcia jakiegoś porozumienia z nacjonalistami. W lipcu 1955 doszło do krwawych zamieszek w Casablance, zaś w następnym miesiącu w prowincjonalnym mieście Chenrifa miały miejsce trzydniowe, regularne walki mieszkańców z oddziałami *Legii Cudzoziemskiej. W konsekwencji tych wydarzeń, klęski w wojnie *indochińskiej oraz presji międzynarodowej opinii publicznej, Paryż zdecydował się na ustępstwa. 1 października 1955 abdykował Mohammed ben Arafa, a 16 listopada tego roku do kraju powrócił Mohammed ben Jusef. Powołał on nowy rząd złożony z działaczy Istiklalu i innych formacji patriotycznych. Rozpoczął się proces żywiołowego przejmowania władzy z rąk pogrążonej w kryzysie administracji protektoratu. Francuzi, angażujący się coraz silniej w wojnę *algierską, zdecydowali się ostatecznie na podjęcie rozmów w sprawie suwerenności Maroka. Doszło do nich w Paryżu w dniach 13 luty – 2 marca 1956, a ich rezultatem było przyznanie pełnej niepodległości francuskiej części Maroka. Hiszpania, pod kontrolą której znajdowała się mniejsza, północna część kraju (Rif), wolała nie wikłać się w konflikt z nowo powstałym państwem i 7 kwietnia 1956 zrezygnowała ze swej części Maroka, zachowując jedynie dwie enklawy – Ceutę i Melillę. 29 października 1956, międzynarodowa konferencja w Fedali przyznała Maroku strefę Tangeru, znajdującą się dotąd pod kontrolą międzynarodową. (A.D.) MARSHALLA PLAN – amerykański program pomocy dla Europy, realizowany przede wszystkim w okresie 1948–1952 (tzw. Program Odbudowy Europy – ERP). Jego celem było ułatwienie procesu odbudowy gospodarczej krajów europejskich po *drugiej wojnie światowej, a także umocnienie wpływów amerykańskich w Europie. Założenia tego programu przedstawił 5 czerwca 1947 ówczesny sekretarz stanu George Marshall (1880–1959) w przemówieniu wygłoszonym na Uniwersytecie Harvardzkim. Istota programu sprowadzała się do udzielenia przez *USA pomocy krajom europejskim w postaci dostaw towarowych i szerokiej oferty kredytowej na bardzo dogodnych warunkach w formie pożyczek bezzwrotnych oraz niskooprocentowanych pożyczek długoterminowych. Plan Marshalla był adresowany do całej Europy i uwarunkowany wypracowaniem przez kraje europejskie zasad odbudowy oraz form wzajemnej współpracy gospodarczej. Plan Marshalla był przedmiotem obrad ministrów spraw zagranicznych 3 mocarstw europejskich *Wielkiej Brytanii (Ernest Bevin), *Francji (Georges Bidault) i *ZSRR (Wiaczesław *Mołotow), którzy dyskutowali na ten temat w Paryżu od 27 czerwca do 2 lipca 1947. ZSRR poddał plan Marshala ostrej krytyce, uważając, że jest to próba podporządkowania sobie przez USA krajów europejskich, co w praktyce przyniesie utratę ich suwerenności ekonomicznej i narodowej. W ślad za ZSRR jako pierwsze odmówiły udziału w planie Marshalla *Jugosławia i Bułgaria, następnie uczyniły to *Polska, Czechosłowacja, Rumunia, Węgry i Albania. Brak zainteresowania planem Marshalla zadeklarowała również Finlandia, argumentując, iż wzbudza on zbyt duże kontrowersje między mocarstwami. Od 12 lipca do 22 września 1947 odbywała się w Paryżu konferencja 16 krajów europejskich, które przyjmowały plan Marshalla (Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, *Szwecja, *Turcja, Wielka Brytania i *Włochy) oraz USA i *Kanady. Na tej konferencji oceniono potrzeby Europy na 22 mld $. Prezydent Harry *Truman obniżył potem tę sumę do 17 mld i tą właśnie liczbą zamknęła się wysokość amerykańskiej pomocy w ramach planu Marshalla. Rozdziałem pomocy zajmowała się, utworzona przez 16 krajów europejskich 16 kwietnia 1948, Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej (OEEC) i amerykańska Administracja Współpracy 226

Gospodarczej. Panuje opinia, że plan Marshalla był głównym czynnikiem umożliwiającym po wojnie szybki rozwój ekonomiczny Europy Zachodniej. (B.B.) MARSZ NA RZYM 1922 – manifestacja zbrojna zorganizowana w końcu października 1922 przez włoską *Narodową Partię Faszystowską, w celu wyniesienia Benito *Mussoliniego do władzy oraz przeciwdziałania – jak twierdzono – socjalizmowi i anarchii. Mussolini zaczął głośno i wyraźnie mówić o marszu na Rzym w początkach sierpnia 1922, podkreślając przy tym, iż we *Włoszech obok niego jedyną poważną siłą polityczną jest król. Tym sposobem chciał dać do zrozumienia, iż jest gotowy przejąć władzę na drodze pokojowej. Obawiał się armii, gdyż nawet generałowie sympatyzujący z *faszyzmem, byli przede wszystkim rojalistami, a nie faszystami. Chcąc więc pozyskać wojskowych, a także *nacjonalistów i *konserwatystów, Mussolini odwoływał się do uczuć patriotycznych, roztaczając wizję włoskiej imperialnej polityki zagranicznej. Decyzja o zorganizowaniu powstania we Włoszech i zbrojnym zajęciu Rzymu zapadła 16 października w Mediolanie, podczas spotkania przywódców faszystowskich z kilkoma generałami. Na kierowników wojskowej operacji, czyli kwadrumwirów, wyznaczeni zostali: Emilio de Bono, Cesare de Vecchi, Italo Balbo i Michele Bianchi. 24 października kongres partii faszystowskiej w Neapolu uchwalił marsz na Rzym, aby chwycić za gardło nędzną klasę rządzącą; datę rozpoczęcia marszu wyznaczono na 28 października. Wszystko wskazywało, że dojdzie do konfrontacji zbrojnej, bowiem premier Luigi Facta (1861–1934) zaproponował wprowadzenie stanu oblężenia i użycie wojska przeciwko faszystom. Istotnie, wojska rządowe zatrzymały kilka kierujących się na Rzym pociągów z 26 tys. słabo uzbrojonych faszystami. Tymczasem król *Wiktor Emanuel III nie tylko odmówił podpisania aktu o stanie oblężenia, choć w Rzymie stacjonowało wówczas 30 tys. żołnierzy uzbrojonych w ciężki sprzęt wojskowy oraz kilka tysięcy policjantów, lecz zdymisjonował Factę, zlecając powołanie nowego rządu Antonio Salandrze, który zaproponował 4 teki ministerialne faszystom. Mussolini – przebywający od 27 października w Mediolanie (by w razie niepowodzenia zbiec do Szwajcarii) i z oddali obserwujący rozwój wydarzeń – odrzucił tak sformułowaną ofertę. Ostatecznie król 29 października powierzył Mussoliniemu misję utworzenia rządu. 30 października przywódca faszystów przybył pociągiem do Rzymu i objął stanowisko premiera. Wkrótce też wkroczyły do miasta oddziały faszystowskie, a31października odbyła się ich defilada u stóp Pałacu Kwirynalskiego. Rząd utworzony przez 39-letniego Mussoliniego, najmłodszego premiera w dotychczasowej historii Włoch, miał charakter koalicyjny. Tworzyli go, obok faszystów, liberałowie, nacjonaliści i popolarzy. Mussolini oprócz urzędu premiera objął ministerstwo spraw wewnętrznych i zagranicznych. Tylko trzech faszystów otrzymało teki ministerialne – Aldo Oviglio (ministerstwo sprawiedliwości), Alberto De Stefani (finanse) i Giovani Giuzati (okręgi wyzwolone). Naczele trzech ministerstw stanęli fachowcy nie zasiadający w parlamencie – Azmando Diaz (sprawy wojskowe), Paolo Thaon de Revel (marynarka) i Giovani Gentile (oświata). Kierownictwo ministerstwa kolonii objął nacjonalista Luigi Federzoni, nie skrywający swych sympatii faszystowskich. Pozostali ministrowie rekrutowali się spośród prawicowo-centrowych partii popierających rząd Mussoliniego. Gabinet ten – szybko i bez przeszkód zatwierdzony przez parlament 16 listopada – miał wybawić Włochy od socjalistycznego zagrożenia. Ponadto wierzono w deklarację Mussoliniego, że rząd ten w polityce wewnętrznej doprowadzi do opanowania sytuacji w kraju – przywrócenia porządku publicznego i uzdrowienia ekonomiki państwa. Z kolei w polityce zagranicznej, respektując sojusze i traktat wersalski nie będzie tolerować jednak dalszego osłabiania pozycji Włoch. Gabinet Mussoliniego nie uzyskał wówczas poparcia socjalistów, komunistów, republikanów i posłów mniejszości narodowych. Sam marsz na Rzym podlegał silnej mitologizacji w propagandzie faszystowskiej. Przypisywano mu o wiele większe znaczenie niż miał on w istocie. Był prezentowany jako rewolucja społeczna, a dzień 28 października święto-wano jako początek ery faszystowskiej we Włoszech (*Faszyzm). W rzeczywistości marsz na Rzym był nie tyle demonstracją siły faszystów, ta wypadła bowiem nad wyraz skromnie, co obnażał słabość włoskiego państwa liberalnego i chwiejność jego instytucji. (B.B.) MASARYK TOMASZ (1850–1937) – filozof i polityk, pierwszy prezydent Czechosłowacji. Syn woźnicy i pomocy domowej, tylko dzięki swym zdolnościom i wytrwałości zdobył wykształcenie oraz awans społeczny. Kształcił się w Brnie, Wiedniu i Lipsku. W latach 1882–1914 był profesorem filozofii i socjologii na praskim Uniwersytecie Karola. Pracę naukową łączył z aktywną działalnością polityczną. W latach 1891–93 i ponownie w okresie 1907–14 Masaryk zasiadał w parlamencie wiedeńskim. Podczas *pierwszej wojny światowej rozwinął szeroką akcję polityczną, zmierzającą do zapewnienia Czechosłowacji niepodległości. Odrzucając zdecydowanie panslawizm, nadzieje swe wiązał z *Francją, *Wielką Brytanią i *Stanami Zjednoczonymi, przekonując te kraje, że cesarstwo Habsburgów upadnie, a na jego gruzach winny powstać nowe państwa narodowe. W 1916 w Paryżu powołał do życia Czechosłowacką Radę Narodową, która szybko zaczęła pełnić funkcję rządu narodowego na emigracji. 30 maja 1918 podpisał wraz z przywódcami 227

słowackimi w USA tzw. Umowę Pittsburską, przewidującą zjednoczenie Czech i Słowacji w ramach jednego organizmu państwowego. Po spotkaniu z prezydentem Woodrow *Wilsonem, na którym wywarł olbrzymi wpływ, Masaryk ogłosił 18 października 1918 w Deklaracji Waszyngtońskiej niepodległość narodów czeskiego i słowackiego. Równocześnie z proklamowaniem 14 listopada 1918 w Pradze Republiki Czechosłowackiej, przebywający jeszcze w Ameryce Masaryk, został wybrany jej pierwszym prezydentem. Wybór ten parlament odnawiał przytłaczającą większością głosów jeszcze trzykrotnie – w roku 1920, 1927 i 1934. Masaryk starał się z powodzeniem sprawować najwyższy w państwie urząd niejako ponad bieżącymi podziałami politycznymi i być arbitrem w sporach ideologicznych czy partyjnych. Pod jego auspicjami funkcjonował system rządów oparty na zgodzie większości sił politycznych. Autorytet moralny i polityczny Masaryka odegrał kluczową rolę w uczynieniu z międzywojennej Czechosłowacji jednego z najbardziej praworządnych, demokratycznych, tolerancyjnych i humanitarnych krajów świata oraz jedynej, funkcjonującej przez całe dwudziestolecie, demokracji w Europie środkowo wschodniej. Po 17 latach sprawowania prezydentury, 14 grudnia 1935 schorowany i bardzo stary Masaryk zrezygnował, będąc przekonanym, iż kraj potrzebuje silnego przywództwa, a on już tego zagwarantować nie jest w stanie. Zmarł 21 miesięcy później w wieku 87 lat. Jako myśliciel polityczny, polityk i wreszcie prezydent, zawsze potrafił dochować wierności głoszonym przez siebie ideałom i wartościom. Działalność publiczną rozumiał jako służbę w imię prawdy i sprawiedliwości, a nie dążenie do władzy. Wypowiadając słynne zdanie: „Jezus, nie Cezar – taki jest sens naszych dziejów i demokracji”, chciał powiedzieć nie tyle: demokracja – nie dyktatura, lecz przede wszystkim: człowiek – nie władza. Masaryk był wielkim orędownikiem demokracji. Uważał ten ustrój za przeniesienie do rzeczywistości społecznej filozoficznego humanizmu. Nadawał nawet demokracji pewien wymiar światopoglądowy, czyniąc z niej koncepcję świata i zasadę życia. Na przełomie XIX i XX wieku Masaryk zaliczany był już do grona najwybitniejszych znawców i krytyków marksizmu, który określał jako pozytywistyczny amoralizm, lekceważący jednostkę ludzką tyranizm oraz rewolucyjny dogmatyzm. W 1919 *Lenin uznał Masaryka za swego najważniejszego przeciwnika ideologicznego w Europie. Znakomity filozof Karl R. Popper w swym sławnym dziele THE OPEN SOCIETY AND ITS ENEMIES posunął się do stwierdzenia, że „Czechosłowacja Masaryka była prawdopodobnie jednym z najlepszych i najbardziej demokratycznych państw, jakie kiedykolwiek istniały”, zaś samego Masaryka nazwał „jednym z największych wśród wszystkich bojowników o otwarte społeczeństwo”. (M.B.) MATTEOTTIEGO SPRAWA – wydarzenia związane z uprowadzeniem i zamordowaniem przez włoskich faszystów (*Narodowa Partia Faszystowska) w czerwcu 1924 posła socjalistycznego Giacomo Matteottiego (1885–1924), które zachwiały pozycją Benito *Mussoliniego i były przyczyną jednego z największych kryzysów politycznych we *Włoszech faszystowskich. W kwietniu 1924 odbyły się, pierwsze po dojściu Mussoliniego do władzy (*Marsz na Rzym), wybory parlamentarne na podstawie nowej ordynacji wyborczej. Zgodnie z nowym prawem partia, która zdobyłaby 25% głosów, otrzymywałaby 2/3 miejsc w parlamencie. Cała konstrukcja prawa wyborczego była tak pomyślana, by zapewnić faszystom większość w parlamencie, a tym samym zagwarantować im wyłączny wpływ na sprawy państwowe. Co więcej, podczas wyborów faszyści popełnili wiele nadużyć, nie stroniąc od aktów przemocy i terroru. Ogłoszone wyniki wyborcze dawały liście faszystowskiej 374 z 535 miejsc w parlamencie. 30 maja 1924 deputowany socjalistyczny Matteotti wygłosił w parlamencie mowę, w której zarzucił faszystom stosowanie bezprawia i gwałtów, a także potępił wszystkie siły polityczne z nimi kolaborujące. Nadto zgłosił wniosek postulujący unieważnienie kwietniowych wyborów, co wywołało szczególną wściekłość faszystów. 10 czerwca w drodze z domu do parlamentu Matteotti został porwany, a następnie bestialsko zamordowany przez grupę 6 faszystów. Na jej czele stał Amerigo Dumini, a współdziałali z nim: Augusto Malacria, Filippo Panzeri, Amelto Poveromo, Giuseppe Viola i Albino Volpi. Zniknięcie posła Matteottiego odbiło się głośnym echem we Włoszech, a nawet w Europie. Pojawiły się głosy utrzymujące, iż w sprawę zamieszany jest Mussolini. W rzeczywistości jednak jego udział nigdy nie został udowodniony. Sam zaś Mussolini wielokrotnie powtarzał, że jego najwięksi wrogowie nie mogliby uczynić tego, co zrobili mu najlepsi przyjaciele. Zarządzone decyzją Mussoliniego dochodzenie, doprowadziło do zatrzymania 12 czerwca Duminiego, a w następnych dniach innych sprawców. Co więcej, ujawniono, iż w sprawę Matteottiego wmieszani byli wysoko postawieni faszyści, w tym Emilio De Bono (wiceminister spraw wewnętrznych) oraz Cesare Rossi (szef biura prasowego Mussoliniego), których usunięto z zajmowanych stanowisk. Wreszcie 16 sierpnia zostało odnalezione w lesie pod Rzymem ciało Matteottiego. Proces jego zabójców odbył się zaś w 1926, a otrzymali oni kary po 5 lat więzienia, z czego 4 lata darowano im na mocy ogłoszonej amnestii. Decyzja o wszczęciu dochodzenia w sprawie Matteottiego nie satysfakcjonowała ani włoskiej opinii publicznej, ani opozycji politycznej. Matteotti okazał się bardziej groźny dla faszystów po 228

śmierci niż za życia. Cała prasa opozycyjna pisała o sprawie, zaś w wielu miastach odbywały się wiece i manifestacje. 13 czerwca grupa posłów opozycyjnych (komuniści, socjaliści, socjaldemokraci, popolarzy, republikanie oraz część liberałów) powzięła decyzję o wstrzymaniu się od prac parlamentarnych do czasu wyjaśnienia sprawy Matteottiego. Dwa tygodnie później natomiast – wzorem starożytnych rzymskich plebejuszy, którzy będąc prześladowani przez patrycjuszy, opuścili Rzym i na Wzgórzu Awentyńskim zamierzali utworzyć nową stolicę państwa – grupa ta wyszła z parlamentu (tzw. secesja awentyńska), domagając się przywrócenia rządów prawa. Opozycja awentyńska, skłócona wewnętrznie, okazała się jednak niezdolną do podjęcia zdecydowanej akcji politycznej przeciwko Mussoliniemu. Stąd też jej działania miały przede wszystkim wymiar moralny. Pozwoliło to Mussoliniemu, przy wsparciu króla *Wiktora Emanuela III, a po części także *Watykanu – nie tylko na opanowanie sytuacji w kraju, ale w ostateczności na rozgromienie przeciwników politycznych. 3 stycznia 1925 w wygłoszonej w parlamencie mowie Mussolini wypowiedział otwartą walkę swoim oponentom oraz zapowiedział pełną faszyzację kraju (*Faszyzm). (B.B.) MAU MAU REWOLTA 1952–1960 – zbrojna walka z wykorzystaniem metod terrorystycznych, jaką z Brytyjczykami w Kenii prowadziło tajne sprzysiężenie Mau Mau. Sprzysiężenie to organizowało się na przestrzeni lat 1948–52, rekrutując swych członków z plemienia Kikuju. Do Mau Mau wstępowało się po przejściu specjalnej ceremonii inicjacyjnej oprawionej czarami i krwią. Wielce tajemnicza była sama nazwa Mau Mau, której nigdy nie udało się odszyfrować. W pierwszej połowie roku 1952 członkowie Mau Mau dokonali wielu brutalnych morderstw. Zabijano białych osadników i skłonnych do współdziałania z władzami Czarnych. Kiedy zawiodły normalne środki, 20 października 1952 władze brytyjskie wprowadziły w Kenii stan wyjątkowy. Korzystając z jego postanowień, przystąpiły do stanowczej rozprawy z terrorystami Mau Mau. Do walki z nimi wystawiono specjalny Korpus Wschodnioafrykański, dowodzony przez generała George’a Erskine’a. Wmarcu 1953 członkowie Mau Mau dokonali masakry w miejscowości Lari, zabijając ponad 80 osób, w większości Czarnych. Wydarzenie to spowodowało, że wielu Kikuju sympatyzujących dotychczas z Mau Mau, odwróciło się od tego sprzysiężenia. Zaostrzyły też swą politykę władze brytyjskie. Wyrazem tego było aresztowanie w kwietniu jednego z przywódców ruchu niepodległościowego Jomo *Kenyatty, któremu postawiono zarzut współpracy z Mau Mau. Później okazało się, iż zarzut ten był nieprawdziwy. W 1955 wojska brytyjskie rozproszyły silne, liczące ponad 4 tys. ludzi, oddziały partyzanckie Mau Mau. Odtego momentu ugrupowanie to nie stanowiło już poważniejszego zagrożenia, choć stan wyjątkowy w Kenii trwał aż do stycznia 1960. Podczas rewolty zginęło około 11 tys. członków Mau Mau i 167 żołnierzy brytyjskich. Z rąk terrorystów śmierć poniosło około 2,3 tys. współdziałających z władzami Afrykanów, 29 Azjatów i 68 białych farmerów. (M.B.) MEIR GOLDA (1898–1978) wł. Golda Mabowicz Mayerson – polityk izraelski, premier Państwa Izrael w latach 1969–74. Urodziła się w Kijowie. Kiedy miała 8 lat, wraz z rodziną wyemigrowała do *Stanów Zjednoczonych. W 1921 z mężem Morrisem Mayersonem, którego poślubiła w 1917, wyjechała do *Palestyny. Wstąpiła do kibucu Merhovia. Angażowała się na niwie związkowej i politycznej. W 1928 Meir została sekretarzem rady kobiet pracujących, a w 1933 sekretarzem komitetu wykonawczego żydowskich związków zawodowych (Histadrut). Politycznie natomiast związana była z syjonistycznym ruchem socjaldemokratycznym (*Syjonizm). Od 1925 należała do partii Ahdur Haavoda, a po jej połączeniu się w 1944 z partią Mapai, odgrywała dużą rolę w szeregach tej ostatniej. W latach 1946–47 prowadziła tajne rozmowy polityczne z królem Jordanii Abdullahem. Zbierała też fundusze dla ruchu syjonistycznego w USA. Po utworzeniu *Izraela w 1948 została mianowana ambasadorem w Moskwie. Do kraju Meir powróciła w1949, obejmując funkcję ministra pracy, którą piastowała do 1956. W latach 1956–66 była ministrem spraw zagranicznych. Na początku 1966 zrezygnowała z funkcji rządowej, poświęcając się pracy partyjnej w szeregach Mapai. W lutym 1969 objęła urząd premiera. Kierowała Izraelem w okresie wojny *Yom Kippur (październik 1973) (*arabsko-izraelskie wojny). Po jej zakończeniu podniosły się głosy krytykujące Meir. Zarzucano jej, że kraj był nieprzygotowany do wojny, a w pierwszej fazie działań wojennych rząd popełnił błędy. Podała się do dymisji w kwietniu 1974. W 1975 opublikowała pamiętniki MOJE ŻYCIE. Zmarła 8 grudnia 1978 w Jerozolimie. (B.B.) MEKSYK – państwo w Ameryce Środkowej o powierzchni ponad 1958 tys. km2 i liczbie ludności wynoszącej 96,4 mln (1999). Po burzliwych wydarzeniach rewolucji *meksykańskiej z lat 1910–20, kraj wszedł w krótki okres względnej stabilizacji, której symbolem stały się rządy generała Alvaro Obregona. Zdołał on uporządkować zniszczone przez długoletnią wojnę domową państwo i poprawić dramatyczną sytuację gospodarczą. Jednak już w końcu 1923, w związku ze zbliżającymi się wyborami prezydenckimi, doszło do buntu generałów, którzy nie chcieli dopuścić do wyboru na szefa państwa popieranego przez 229

Obregona lewicowego radykała Plutarco Eliasa Callesa. Po trzymiesięcznych walkach, w których zginęło około 7 tys. ludzi, rebelia została stłumiona, a w grudniu 1924 prezydentem został Calles. Prowadzona przezeń polityka interwencjonizmu państwowego oraz kontynuowania zapoczątkowanej w czasie rewolucji reformy rolnej, uległa w 1926 zakłóceniu wskutek gwałtownego konfliktu z potężnym meksykańskim Kościołem katolickim. Zainicjowana przez Callesa polityka prześladowania Kościoła, obejmująca m.in. zamykanie szkół prowadzonych przez duchowieństwo i wydalanie z kraju księży-obcokrajowców, wywołała oburzenie katolickiej części społeczeństwa. Spór przerodził się w konflikt zbrojny, kiedy w styczniu 1927 chłopi zamieszkujący środkowo-zachodnią część kraju rozpoczęli powstanie w obronie Kościoła. Wojna, która objęła jedną trzecią terytorium kraju, trwała do połowy 1929 i kosztowała życie około 90 tys. ludzi. Zakończył ją kompromis, na mocy którego Calles złagodził antykościelne posunięcia, zaś walczący w obronie wiary cristeros złożyli broń. Calles, jako Najwyższy Przywódca Rewolucji, rządził autorytarnie Meksykiem aż do 1935, choć formalnie urząd prezydenta pełnili – zależni odeń – Emilio Portes Gil (1928–1930), Pascual Ortiz Rubio (1930–1932) i Abelardo Rodriguez (1932–34). Podstawą callesowskiego systemu władzy stała się utworzona w 1929 Partia Narodowo-Rewolucyjna (PNR), która zdominowała meksykańską scenę polityczną. Kres rządom Callesa, nazywanym epoką Maksymatu, położył generał Lazaro Cardenas. Został on w 1934, za zgodą Callesa, oficjalnym kandydatem PNR w wyborach prezydenckich. Niespodziewanie, po objęciu urzędu w listopadzie 1934, Cardenas zainicjował radykalny program społeczny, a w czerwcu 1935, dzięki poparciu związków zawodowych, przezwyciężył kryzys polityczny wywołany przez Callesa i zmusił go do opuszczenia kraju. Pięcioletnia prezydentura Cardenasa przyniosła radykalną reformę rolną (rozparcelowano 18 mln ha), ostateczną ugodę z Kościołem oraz *nacjonalizację przemysłu naftowego. W tym czasie nastąpiło też ścisłe zespolenie aparatu zreorganizowanej PNR (od 1938 Partia Rewolucji Meksykańskiej – PRM) z administracją państwową. W 1940, po brutalnej walce wyborczej i nadużyciach w obliczaniu głosów, prezydentem został kolejny kandydat PRM – Manuel Avila Camacho (1940–46). Od tej pory wszyscy kolejni prezydenci, wybierani na pojedyncze, sześcioletnie kadencje, wywodzili się z PRM (od 1946 Partia RewolucyjnoInstytucjonalna – PRI). 30 maja 1942 Meksyk wypowiedział wojnę państwom osi (*Oś Rzym–Berlin–Tokio), ale jego udział militarny w *drugiej wojnie światowej był symboliczny – na froncie japońskim walczyła jedna eskadra lotnicza. Następujące po sobie rządy Miguela Alemana Valdesa (1946–52) i Adolfa Ruiza Cortinesa (1952–58) nie obfitowały w wydarzenia o charakterze przełomowym. Natomiast okres prezydentury Adolfo Lopeza Mateosa (1958–64) pełen był gwałtownych konfliktów klasowych, wśród których na czoło wysunął się zdławiony przy użyciu wojska strajk kolejarzy (marzec 1959) oraz rewolta chłopska w stanie Veracruz (1961). Następca Mateosa, Gustavo Diaz Ordaz (1964–70), reprezentujący prawe skrzydło PRI, wsławił się masakrą zrewoltowanych studentów, która miała miejsce 2 października 1968 na Placu Trzech Kultur (Tlatelolco) w stolicy kraju; zginęło wówczas co najmniej 32 ludzi. Represyjny model rządów Ordaza, starał się złagodzić kolejny szef państwa – Luis Echeveria Alvarez (1970–1976), który zwolnił więźniów politycznych i zreorientował politykę PRI w duchu lewicowym. Trudności gospodarcze z którymi borykał się Alvarez, udało się przezwyciężyć Jose Lopezowi Portillo (1976–80), którego prezydentura przypadła na okres boomu ekonomicznego wywołanego szybkim wzrostem cen głównego meksykańskiego towaru eksportowego – ropy naftowej. Okres olbrzymich inwestycji państwowych, masowej konsumpcji i ogólnej prosperity, trwał kilka lat. Jej pierwsze załamanie nastąpiło wraz z zachwianiem się cen ropy naftowej w 1981. Następca Portillo – Miguel de la Madrid Huarto (1982–88) próbował początkowo poprawić sytuację gospodarczą przez dalsze zwiększanie wydobycia ropy (w 1980 wynosiło ono 96,8 mln ton, zaś w 1984 już 143 mln) oraz realizację drastycznego programu oszczędnościowego zaleconego przez *Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Jednak wielkie trzęsienie ziemi w 1985 oraz gwałtowny spadek cen ropy w 1986 zniweczyły ostatecznie plany sanacji ekonomicznej. W 1988 wybory prezydenckie z wielkim trudem wygrał po raz kolejny kandydat PRI – Carlos Salinas de Gortari, który uzyskał 50,36% głosów (opozycja oskarżyła partię rządzącą o fałszerstwa). Salinas odziedziczył po swoim poprzedniku drugie co do wielkości na świecie zadłużenie zagraniczne (105,6 mld $ w 1987) i inflację sięgającą 150%. Mimo, że nie zdołał on rozwiązać żadnego z problemów ekonomicznych, z jakimi boryka się Meksyk (w 1991 zadłużenie zagraniczne sięgnęło 111 mld $), prezydencka PRI wygrała ponownie wybory parlamentarne z 18 sierpnia 1991 uzyskując 61,4% głosów. I tym razem opozycja zarzuciła PRI nadużycia przy obliczaniu głosów, ale nie zachwiało to monopolistycznymi rządami tej partii. W styczniu 1994 w ubogim, południowym stanie Chiapas wybuchła antyrządowa rebelia Indian. Utworzona przez nich Armia Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty (EZLN) podjęła walkę zbrojną, opanowując na krótko pięć miast, w tym stolicę stanu San Cristobal. Powstańcy domagali się dymisji rządu i przeprowadzenia reformy rolnej. Kontrofensywa wojskowa rządu, przy równoczesnej akcji mediacyjnej Kościoła katolickiego, 230

doprowadziła po dziesięciu dniach do zawieszenia walk, w których zginęło co najmniej 150 osób. W marcu 1994, po ogłoszeniu amnestii i ogłoszeniu przez rząd programu poprawy poziomu życia w stanie Chiapas, powstańcy złożyli broń. Jednak w lutym 1995 doszło w Chipas do kolejnych incydentów zbrojnych. Innym przejawem niechęci części społeczeństwa wobec rządów PRI i przystąpienia Meksyku do Północnoamerykańskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (*NAFTA), stał się udany zamach na kandydata tej partii w wyborach prezydenckich. 23 marca 1994, na wiecu w Tijuanie, został zastrzelony Luis Donaldo Colosio, ubiegający się o stanowisko prezydenta z ramienia PRI. Mimo to w sierpniowych wyborach zwyciężył kolejny kandydat PRI Ernesto Zedillo, a w przeprowadzonych równocześnie wyborach parlamentarnych uzyskała ona największą ilość głosów. Poprawiająca się w latach 1992–93 sytuacja gospodarcza, uległa niespodziewanie pogorszeniu w grudniu 1994 wskutek kryzysu finansowego (krach na giełdzie i dewaluacja peso). Zła sytuacja gospodarcza skłoniła Zedillo do przeprowadzenia zmian w konstytucji, które zwiększyły szanse opozycji na udział we władzy. W połączeniu z kolejnymi aferami polityczno-kryminalnymi dotyczącymi PRI (w ich rezultacie m. in. ex-prezydent Salinas de Gortari zbiegł do Irlandii) oraz wciąż niewygasłą rebelią w Chiapas, doprowadziło to do sukcesu opozycji w wyborach parlamentarnych w lipcu 1997. Po raz pierwszy od kilkudziesięciu lat PRI straciła większość w izbie niższej parlamentu, a lider opozycyjnej Partii Rewolucji Demokratycznej Cuahtemoc Cardenas został merem stolicy państwa. Jednak o losach PRI jako dominującej siły politycznej przesądzą dopiero wybory prezydenckie w 2000 roku. (A.D.) MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1910–1920 – wieloletni okres chaosu i krwawych walk wewnętrznych w *Meksyku. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza Meksyku w pierwszej dekadzie stulecia, związana z recesją w *Stanach Zjednoczonych i długotrwałym nieurodzajem, doprowadziła do kryzysu politycznego, który zachwiał pozycją rządzącego krajem od ponad 30 lat Porfirio Diaza. W 1910, w związku z kolejnymi wyborami prezydenckimi, powstał silny ruch polityczny przeciwny reelekcji Diaza, na jego czele stanął Francisco Madero. Jednak w lipcu tego roku, po raz szósty Diaz zapewnił sobie zwycięstwo wyborcze. Madero, który zbiegł do USA, uznał głosowanie za sfałszowane i wezwał do powszechnego powstania. Zwolennicy Madero obwołali go nowym prezydentem i przystąpili do organizowania ruchu oporu przeciw Diazowi. W rezultacie został on w maju 1911 obalony i zmuszony do ucieczki za granicę. W październiku 1911 odbyły się nowe wybory prezydenckie i ich zwycięzcą został Madero. Równocześnie jednak w kraju narastał ruch chłopski, który zrodził się w okresie walki z reżimem Diaza. Umiarkowanie Madery, jego brak gotowości do przeprowadzenia radykalnej reformy rolnej, szybko doprowadziły do konfliktu ze zrewoltowanym chłopstwem, na czele którego stał Emiliano Zapata. W listopadzie 1911 Zapata wraz z grupą zwolenników utworzył w stanie Morelos rząd powstańczy i ogłosił program (tzw. Plan z Ayala) żądający demokratyzacji życia politycznego i reformy rolnej. Nieudolność Madery w walce z rebeliantami i umiarkowana polityka społeczna wywołały niezadowolenie sił prawicowych a także USA. W lutym 1913 w stolicy doszło do wojskowego zamachu stanu, który przerodził się w kilkudniowe walki uliczne. W konsekwencji Madero został obalony i 22 lutego tego roku zastrzelony, a władzę przejął generał Victoriano Huerta, ogłaszając się nowym prezydentem. Szybko rozprawił się z sojusznikami, którzy przygotowali zamach (m.in. Rodolfo Reyesem), a następnie skupił w swoich rękach całość rządów. Dyktatura Huerty wzmocniła opór zbuntowanych peonów (chłopów): w południowym stanie Puebla kolejną armię stworzył Gabriel Fernandez, zaś na północy kraju Pancho Villa (wł. Doroteo Arango). W połowie 1913 armia Villi opanowała cały północny Meksyk, zaś siły podległe Zapacie większość stanów południowo-zachodnich. Na czoło ruchu demokratycznego wysunął się w tym czasie przywódca liberałów Venustiano Carranza, któremu ograniczonego poparcia udzielił Villa. Reżim Huerty, początkowo akceptowany przez USA, stracił poparcie Waszyngtonu po ujawnieniu jego kontaktów z *Wielką Brytanią. Pod błahym pretekstem Amerykanie wysadzili w kwietniu 1914 desant w Veracruz. Wywołało to falę rozruchów antyamerykańskich, do których przyłączyli się powstańcy – w Veracruz doszło do dwudniowych walk ludności z amerykańską piechotą morską. W rezultacie, USA zrezygnowały z interwencji. Podkopała ona jednak ostatecznie pozycję Huerty i w lipcu 1914 – po dwustronnym natarciu armii Villi i Zapaty – zmuszony był do ustąpienia i ratowania życia ucieczką do Europy. Natychmiast rozpoczęły się konflikty, a wkrótce walka zbrojna, między umiarkowanym Carranzą, a stojącymi na radykalnych pozycjach Villą i Zapatą. W styczniu 1915 Carranza przeprowadził reformę rolną, przez co odebrał radykałom część zwolenników, a następnie umiejętnie poszerzał poparcie dla swojej władzy wśród różnych grup społecznych. Zdołał on m.in. pozyskać środowiska robotnicze, w oparciu o które stworzono tzw. czerwone bataliony – ochotnicze formacje wojskowe, zwalczające armie chłopskie. Do końca 1915 oddziały Carranzy opanowały prawie całe terytorium Meksyku. Villa i Zapata zachowali jednak 231

pod swoim kierownictwem liczne oddziały partyzanckie, które jeszcze przez kilka lat walczyły z armią rządową. W 1916, po incydencie granicznym w Columbus, USA dokonały kolejnej interwencji zbrojnej w Meksyku. Zakończyła się ona w styczniu 1917, powodując przejściową konsolidację społeczeństwa meksykańskiego wokół haseł walki przeciw jankesom. We wrześniu 1916 odbyły się wybory do Konstytuanty. 5 lutego 1917 uchwaliła ona nową meksykańską ustawę zasadniczą. Obok szeregu radykalnych rozstrzygnięć w sprawach społeczno-gospodarczych, konstytucja ustanawiała system polityczny z silną pozycją prezydenta, którym został Carranza. W 1920 obalono go, a później zabito w trakcie zamachu, którym kierował jego długoletni sojusznik generał Alvaro Obregon. 1 grudnia tego roku potwierdził on swoją władzę, wygrywając wybory prezydenckie. Obregon zakończył ostatecznie walki z działającymi jeszcze partyzantkami Villi i zamordowanego w 1919 Zapaty. Doprowadził też do normalizacji stosunków z USA i rozpoczęcia odbudowy zniszczonego 10-letnią wojną domową kraju. Trzyletnie rządy Obregona zakończyły pierwszą rewolucję meksykańską. (A.D.) MENDÉS-FRANCE PIERRE (1907–1982) – polityk francuski, premier IV Republiki Francuskiej w okresie od czerwca 1954 do lutego 1955. Ukończył prawo na uniwersytecie paryskim. Już w czasie studiów związał się z Partią Radykalną, stając się w przyszłości jednym z jej czołowych działaczy i polityków. Po raz pierwszy wszedł do parlamentu w wieku 25 lat, reprezentując departament Eure. Mandat deputowanego zachował do 1940. W 1938 otrzymał stanowisko podsekretarza stanu do spraw skarbu w drugim gabinecie Leona *Bluma. Podczas *drugiej wojny światowej powołano go do armii i przydzielono do wojsk lotniczych. W 1940 został aresztowany przez rząd *Vichy, a następnie skazany przez specjalny trybunał wojskowy na 6 lat więzienia, z którego zbiegł w czerwcu 1941. Początkowo ukrywał się we *Francji, by wreszcie wyjechać do Portugalii, a stamtąd do *Wielkiej Brytanii (luty 1942). W Londynie dołączył do Wolnej Francji Charlesa *de Gaulle’a. Od listopada 1943 do czerwca 1945 Mendés-France był członkiem rządu de Gaulle’a, najpierw jako komisarz do spraw finansowych, a później minister gospodarki narodowej. W czerwcu 1946 został wybrany ponownie do Izby Deputowanych, gdzie wielokrotnie występował z krytyką rządowej polityki ekonomicznej oraz zagranicznej. Po klęsce Francji pod Dien Bien Phu w maju 1954 (*Indochińska wojna), Mendés-France 18 czerwca 1954 stanął na czele rządu, który przetrwał siedem miesięcy i siedemnaście dni. Obejmując urząd premiera złożył deklarację, iż jest gotów zakończyć wciągu 30 dni wojnę w Indochinach. Został również ministrem spraw zagranicznych. Jego zasługą było doprowadzenie do końca genewskich negocjacji pokojowych oraz zawarcie układu w lipcu 1954 kończącego wojnę i rozgraniczającego Wietnam wzdłuż 17 równoleżnika. Po tym sukcesie Mendés-France zajął się sprawą Tunezji, gwarantując jej autonomię, przekształconą w dwa lata później w niepodległość. Podjęta z kolei w sierpniu 1954 próba przeprowadzenia w parlamencie francuskim ratyfikacji porozumienia z 1952 dotyczącego Europejskiej Wspólnoty Obronnej – skończyła się porażką jego rządu. Gabinet Mendésa-France tracił coraz bardziej na popularności i 6 lutego 1955 parlament nie udzielił mu wotum zaufania, tym samym obalając go. Mendés-France zajął się następnie polityką wewnątrzpartyjną, chcąc uczynić z Partii Radykalnej główną siłę i centrum niekomunistycznej lewicy. Po wyborach z 1956 jako lider lewicowo-centrowego Frontu Republikańskiego, w lutym 1956 wszedł w skład koalicyjnego rządu Guy Molleta (1905–1975), pozostając w nim na stanowisku wicepremiera do maja 1956. Zrezygnował po tym, gdy rząd Molleta odrzucił liberalną politykę wobec Algierii (*Algierska wojna). W czerwcu 1958 głosował w Izbie Deputowanych przeciwko powierzeniu de Gaulle’owi urzędu premiera, obawiając się personalnych rządów generała. W roku następnym rozstał się z Partią Radykalną. W wyborach prezydenckich w 1965 wspierał kontrkandydata de Gaulle’a – Françoisa *Mitterranda. Zpolityki wycofał się na dobre w 1973. Zmarł 18 października 1982 w Paryżu. (B.B.) METAXAS JOANNIS (1871–1941) – grecki wojskowy i polityk. Do armii wstąpił w 1890. Od początku wyróżniał się sporymi talentami, co spowodowało, że szybko piął się po szczeblach wojskowej kariery. Uczestniczył w wojnach *bałkańskich (1912–13), należąc do grona czołowych dowódców armii greckiej. W 1913 został mianowany szefem sztabu generalnego. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej Metaxas opowiadał się za zachowaniem przez Grecję neutralności. Gdy zwyciężyła opcja przystąpienia Grecji do wojny po stronie aliantów zachodnich, udał się na emigrację do *Włoch. Do kraju powrócił w 1921. Metaxas był zdeklarowanym monarchistą i bardzo krytycznie przyjął ustanowienie w Grecji w 1924 republiki. Powołał do życia Partię Wolnej Opinii, walczącą o przywrócenie monarchii. W grudniu 1925 Metaxas po raz pierwszy wszedł do rządu. Należał do grona tych polityków i wojskowych, którzy w październiku 1935 przeprowadzili restaurację monarchii w Grecji. 5 marca 1936 Metaxas objął stanowisko ministra wojny, a 13 kwietnia został premierem. Z wielką energią przystąpił do reformowania państwa w duchu autorytarnym i korporacyjnym (*Korporacjonizm). 4 sierpnia na wniosek Metaxasa król Jerzy II rozwiązał parlament i zawiesił szereg 232

postanowień konstytucji. Metaxas proklamował przejście Grecji do okresu dyktatury narodowej, a w lipcu 1938 został dożywotnim szefem rządu. Pierwsze uderzenie skierował przeciwko komunistom (*Komunizm), rozwiązując ich partię i aresztując wielu przywódców. Wiele uwagi poświęcił unowocześnieniu kraju. Dbał o rozwój przemysłu i rolnictwa, uruchomił na wielką skalę roboty publiczne oraz wprowadził system zabezpieczeń socjalnych. Bezlitośnie tępił wszelkie przejawy korupcji i nadużywania władzy dla celów prywatnych. Wreszcie dokonał reorganizacji armii, a jego imieniem została nazwana linia fortyfikacji o długości 160 km, zbudowana na granicy z Bułgarią. U schyłku lat trzydziestych w całej Europie przywoływano Metaxasa jako wzór niesłychanie pracowitego przywódcy, który z żelaznym uporem dąży do realizacji założonych celów. Porównywano go z Homerowskim Odyseuszem, bowiem podobnie jak on wywodził się z Itaki. Po zaatakowaniu Grecji przez Włochy w październiku 1940 (*Druga wojna światowa) Metaxas zapewnił krajowi stanowcze i sprawne przywództwo, a działająca pod jego nadzorem armia pokonała przeciwnika. Metaxas zmarł po krótkiej chorobie 29 stycznia 1941. Nie doczekał więc ataku *Niemiec na Grecję, co nastąpiło w 3 miesiące po jego śmierci. (B.B.) MFW *MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY MIENSZEWICY – rosyjska partia socjaldemokratyczna. Powstała w 1903 na II zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), w wyniku rozłamu w tej partii. Grupa działaczy na czele z Juliuszem Martowem wystąpiła wówczas przeciw propozycjom *Lenina centralizacji struktury SDPRR i przekształcenia jej w partię zawodowych rewolucjonistów. W trakcie jednego z ważniejszych głosowań na zjeździe, zwolennicy Martowa znaleźli się w mniejszości (ros. mienszenstwo). W następnych latach *bolszewicy i mienszewicy (do których należeli m.in. Jerzy Plechanow, Paweł Axelord i Aleksander Potresow) działali jako odrębne frakcje w ramach formalnie jednolitej SDPRR. W okresie *rosyjskiej rewolucji 1905, mienszewicy zwalczali bolszewickie koncepcje powstania zbrojnego i przekształcenia rewolucji burżuazyjnej w socjalistyczną. Próby konsolidacji partii, podejmowane m.in. na lV zjeździe w Sztokholmie (1906), zakończyły się niepowodzeniem. Ostatecznie, w 1912, po wybraniu przez bolszewików na konferencji w Pradze własnego KC, mienszewicy utworzyli odrębną Komisję Organizacyjną, co przypieczętowało rozpad SDPRR. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej, wśród mienszewików pojawiły się różnice w ocenie udziału Rosji w wojnie. Większość działaczy poparła prawo do udziału w wojnie obronnej, natomiast lewicowa grupa mienszewików-internacjonalistów z Martowem na czele, stała na pozycjach pacyfistycznych. Po rewolucji *lutowej mienszewicy pozostawali w ścisłym sojuszu z *eserowcami, wspólnie kontrolując powstające Rady Delegatów Robotniczych (przewodniczącym Prezydium Rady Piotrogrodzkiej został mienszewik Mikołaj Czcheidze). W maju 1917 przedstawiciele mienszewików weszli w skład koalicyjnego Rządu Tymczasowego. W lipcu tego roku, podczas próby wykorzystania przez bolszewików nastrojów niezadowolenia w Piotrogrodzie, zdecydowanie wystąpili przeciwko rewolcie podburzonych mas. W wyborach do Konstytuanty w listopadzie 1917 mienszewicy zdobyli 3% głosów. Po rewolucji *październikowej zdecydowanie wystąpili przeciw dyktaturze bolszewickiej, współtworząc liczne ośrodki oporu m.in. w Samarze, Omsku i Jekaterynburgu; w czerwcu 1918 bolszewicy faktycznie zdelegalizowali partię usuwając jej przedstawicieli z rad terenowych. Mienszewicy wspierali bunty chłopskie i powstanie *kronsztadzkie (1921). Po zakończeniu *rosyjskiej wojny domowej, działacze mienszewiccy znaleźli się w więzieniach i obozach lub na emigracji. (A.D.) MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU*BANK ŚWIATOWY MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY (ang. International Monetary Found) – międzynarodowa instytucja gospodarcza z siedzibą w Waszyngtonie, utworzona na mocy porozumień zawartych na konferencji w *Bretton Woods w 1944. Oficjalną działalność rozpoczął w 1946. Obecnie zrzesza ponad 170 państw. Główne organy MFW to Rada Gubernatorów, Rada Wykonawcza i Dyrektor Zarządzający. MFW stanowi forum wielostronnych negocjacji i współpracy w dziedzinie międzynarodowych stosunków walutowych. Jego działania zmierzają do stabilizacji kursów wymiennych walut oraz uregulowania zasad międzynarodowego rynku walutowego. Sprawuje nadzór nad polityką kursową krajów członkowskich i dyscyplinuje je, by nie dopuściły do nierównowagi w swych bilansach płatniczych. Udziela im kredytu na stabilizację gospodarki i wzmocnienie waluty. Uzyskanie takiej pomocy finansowej możliwe jest pod warunkiem wyrażenia zgody, przez uzyskujące ją państwo, na realizację programu dostosowawczego zgodnie z zaleceniami Funduszu. Oferowane kredyty mają charakter średnioterminowy, zaś bodźcem dla ich spłaty są progresywne odsetki. Przystępując do Funduszu każde państwo wpłaca pewną kwotę, której wysokość zależy od jego potencjału gospodarczego. Proporcjonalny do wielkości tego wkładu jest rozmiar pomocy jaką dane państwo może otrzymać oraz liczba głosów jaką dysponuje we władzach MFW. Zasoby Funduszu uzupełniają 233

tzw. środki obce, czyli pożyczki zaciągane w krajach członkowskich. Największe zagrożenie dla działalności MFW i stworzonego przezeń systemu walutowego stanowi rosnące zadłużenie i niewystarczająca do sfinansowania wszystkich płatności ilość pieniądza w obiegu. Po 1989 członkami MFW stały się także kraje postkomunistyczne, które zabiegają o kredyty na restrukturyzację gospodarki. Polska zawarła z MFW porozumienia w 1990 i 1991, na mocy których otrzymać miała odpowiednio 710 mln dol. i 2,5 mld dol. Ponieważ jednak nie była w stanie osiągnąć ustalonych kryteriów wykonawczych, wykorzystała tylko część z tych środków. Surowe warunki jakie narzuca MFW powodują często ataki na tę organizację ze strony ugrupowań radykalnych, które zarzucają jej dążenie do ograniczenia suwerenności krajów-dłużników oraz działanie w interesie *Stanów Zjednoczonych i innych bogatych państw zachodnich, dominujących we władzach MFW. Z kolei po kryzysie finansowym jaki nastąpił w Azji Wschodniej w 1997 pojawiły się opinie ekonomistów, że terapia zalecana przez MFW jest schematyczna i nie uwzględnia specyfiki poszczególnych krajów. (A.D.) MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA (ros. Kommunisticzeskij Internacjonał – Komintern) – organizacja zrzeszająca partie komunistyczne (*Komunizm) z całego świata (III Międzynarodówka). Powstała z inicjatywy *Lenina na kongresie założycielskim w Moskwie w dniach 2–6 marca 1919. Uczestniczyło w nim 52 delegatów reprezentujących partie i grupy komunistyczne z 30 krajów świata (większość delegatów mieszkała jednak na stałe w Moskwie). Początkowo głównym zadaniem Kominternu było koordynowanie i wspieranie ruchów rewolucyjnych, w związku z przewidywanym rychłym wybuchem rewolucji światowej. Na II Kongresie Kominternu, który odbył się w lipcu–sierpniu 1920 ustalono strukturę wewnętrzną tej organizacji oraz przyjęto 21 warunków zaproponowanych przez Lenina, których spełnienie było konieczne dla przyjęcia danej partii w skład Kominternu (tj. nadania jej statusu sekcji III Międzynarodówki). Wśród warunków znalazły się: obowiązek wspierania Rosji Radzieckiej w walce z kontrrewolucją, oparcie struktury wewnętrznej partii na zasadzie tzw. centralizmu demokra-tycznego, prowadzenie legalnej i nie legalnej walki o zdobycie władzy w swoim kraju. Na czele Kominternu stał Komitet Wykonawczy, którego pierwszym przewodniczącym został Grigorij *Zinowiew. Stale działającym organem było Prezydium KW, które mianowało sekretariat KW. Uchwały Komitetu Wykonawczego były obowiązujące dla partii członkowskich. Komitet miał prawo zawieszać decyzje zjazdów partii i ich komitetów centralnych, a nawet rozwiązywać poszczególne partie (np. Komunistyczną Partię Polski w 1938). Po opadnięciu fali rewolucyjnej w Europie i przejęciu pełni władzy w *ZSRR przez *Stalina, polityka Kominternu miała na celu realizację imperialnych interesów Moskwy, nie zaś podgrzewanie nastrojów rewolucyjnych. Działania funkcjonariuszy Kominternu koncentrowały się na prowadzeniu akcji wywiadowczej i propagandowej. Na kolejnych kongresach MK odbywanych w Moskwie w latach 1921 (III), 1922 (IV), 1925 (V) i 1928 (VI) atakowano partie socjaldemokratyczne (nazywane socjalfaszystowskimi) jako rzekomo główne przeszkody dla obalenia kapitalizmu (*Socjalizm demokratyczny). Jedną z konsekwencji prowadzonej przez Komintern walki z tzw. socjalzdrajcami była polityka Komunistycznej Partii Niemiec uznająca za głównego wroga SPD, co ułatwiło nazistom (*NSDAP) zdobycie władzy. Na VII kongresie MK (lipiec–sierpień 1935) proklamowano nową linię programową, zakładającą tworzenie przez komunistów w poszczególnych krajach frontów ludowych. Fronty te skupiać miały pod przewodem partii komunistycznych szeroki wachlarz sił lewicowych (z socjaldemokracją włącznie) i walczyć z rozwijającymi się ruchami *faszystowskimi. Po wybuchu *hiszpańskiej wojny domowej, Komintern odegrał istotną rolę w organizowaniu pomocy dla rządu republikańskiego, a równocześnie w umacnianiu wpływów radzieckich w tym kraju. Kolejna zmiana linii politycznej Kominternu nastąpiła po podpisaniu paktu *Ribbentrop-Mołotow i wybuchu *drugiej wojny światowej. Na polecenie władz MK zachodnioeuropejskie partie komunistyczne oskarżyły rządy *Wielkiej Brytanii i *Francji o prowadzenie agresywnej polityki wobec pokojowo nastawionych *Niemiec. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej, Komintern stracił resztę swojego politycznego znaczenia i jako organizacja skompro-mitowana został rozwiązany 15 maja 1943. Przy Kominternie działały również jako swoiste filie inne Międzynarodówki: Młodzieżowa, Związkowa, Chłopska oraz Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). (A.D.) MIHAJLOVIĆ DRAŽA (1893–1946) – wojskowy jugosłowiański. Brał udział w *pierwszej wojnie światowej. W latach trzydziestych studiował problematykę wojen partyzanckich i jako specjalista kierował kilkoma akcjami przy zwalczaniu wrogich wobec rządu oddziałów zbrojnych, działających na terytorium *Jugosławii. W 1939 został pułkownikiem. W takiej też randze wziął udział w kwietniu 1941 w krótkotrwałej wojnie jugosłowiańsko-niemieckiej (*Druga wojna światowa). Po klęsce bardzo szybko zorganizował w górach serbskich (*Serbia) lojalne wobec króla oddziały *czetników, które podjęły walkę zbrojną z okupantem. 234

W styczniu 1942 został mianowany ministrem wojny w jugosłowiańskim rządzie przebywającym na emigracji w Londynie i jednocześnie uzyskał awans na generała. Będąc zaprzysięgłym antykomunistą, Mihajlović nie był w stanie zrozumieć sojuszu aliantów zachodnich z *ZSRR i rychło znalazł się w głębokim konflikcie politycznym z Josifem Broz *Tito, a oddziały czetników wielokrotnie ścierały się z partyzantką komunistyczną. W końcu lata 1943 Mihajlović, pozbawiony jakiegokolwiek wsparcia ze strony aliantów, których sympatie leżały po stronie Tito, uznał, że w perspektywie większym zagrożeniem dla Jugosławii będzie *komunizm, a nie okupacja niemiecka. Wychodząc z takich przesłanek nasilił walkę z komunistami. Pod presją Brytyjczyków, w 1944 królewski rząd emigracyjny cofnął mu swe poparcie. Po wojnie Mihajlović nie złożył broni, a jego oddziały walczyły jeszcze czas jakiś przeciwko władzom komunistycznym, głównie na pograniczu serbsko-bośniackim. Mihajlović został schwytany w marcu 1946. Oskarżony o kolaborację z okupantem i zbrodnie wojenne stanął przed sądem wojskowym. Proces trwał 5 tygodni, a zagraniczni obserwatorzy – czemu dawali wyraz w swych sprawozdaniach i publikacjach – byli zafascynowani jego godnością, odwagą i hartem ducha, które to cechy zademonstrował w więzieniu i przed sądem. Skazany na śmierć, został rozstrzelany 17 lipca 1946. Mihajlović zawsze był i wciąż pozostaje bohaterem w oczach serbskiej opozycji antykomunistycznej oraz symbolem oporu wobec komunizmu. W tych środowiskach jego postać jest idealizowana i wielbiona. (M.B.) MIKOŁAJ II (1868–1918) – Nikołaj Aleksandrowicz Romanow, ostatni car Rosji, syn Aleksandra III. Gruntownie wykształcony, władający kilkoma językami obcymi, pozbawiony był jednak silnej osobowości i łatwo ulegał wpływom zewnętrznym, zwłaszcza zaś swej żonie Aleksandrze Fiodorownie (Alicji heskiej). Po objęciu tronu w 1894 kontynuował politykę swego ojca, konsekwentnie sprzeciwiając się zmianom w pogrążającym się w kryzysie imperium. Po klęsce w wojnie z Japonią (*Rosyjsko-japońska wojna) i wystąpieniach rewolucyjnych w godził się wydać 17 (30) października 1905 manifest powołujący do życia *Dumę Państwową. Kiedy fala rewolucyjna opadła, poparł politykę odwrotu od reform, czego wyrazem były m.in. rządy Piotra *Stołypina. Tolerowanie przez niego na dworze carskim obecności różnych szarlatanów i znachorów z najgłośniejszym Grigorijem *Rasputinem na czele, kompromitowało monarchię. W polityce zagranicznej akceptował zbliżenie z *Francją, a później także z *Wielką Brytanią, co dopro-wadziło do powstania *Trójporozumienia. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej, a następnie objęciu w lipcu 1915 przez Mikołaja II stanowiska naczelnego wodza, doszło do dalszego osłabienia autorytetu cara. W 1916 pojawiły się w kołach rządzących koncepcje zastąpienia go na tronie jego bratem Michałem lub Wielkim Księciem Mikołajem Mikołajewiczem. Po wybuchu rewolucji *lutowej 2 (15) marca 1917 Mikołaj II abdykował, a w sześć dni później został na żądanie Rady Piotrogrodzkiej aresztowany. Kolejno przetrzymywano go wraz z rodziną w Carskim Siole i Tobolsku, a po objęciu władzy przez *bolszewików (*Październikowa rewolucja), w Jekaterynburgu (Swierdłowsk). Został tam w nocy z 16 na 17 lipca 1918 rozstrzelany na polecenie *Lenina wraz z żoną, synem Aleksym i czterema córkami (Olgą, Tatianą, Marią, Anastazją). (A.D.) MIKOŁAJCZYK STANISŁAW (1902–1966) – polityk polski, działacz ruchu ludowego. Urodził się w Westfalii, w rodzinie polskich emigrantów zarobkowych. Tam też ukończył czteroklasową szkołę powszechną. Powrócił do Wielkopolski wraz z rodzicami przed rozpoczęciem *pierwszej wojny światowej. Brał udział w Powstaniu Wielkopolskim w 1918. W 1922 został członkiem PSL-Piast. Jednocześnie był aktywny w ruchu młodzieży wiejskiej. Ukończył półtoraroczny Uniwersytet Ludowy oraz trzymiesięczną szkołę rolniczą. Od jesieni 1926 działał na rzecz scalenia młodzieżowego ruchu ludowego z terenu Wielkopolski oraz włączenia go w struktury ogólnokrajowe. Był jednym z założycieli powstałego w 1927 Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej, a potem jego prezesem (1928–35). W końcu lat dwudziestych Mikołajczyk zaczął również odgrywać dużą rolę w Wielkopolskim Towarzystwie Kółek Rolniczych. Rok 1930 zapoczątkował nowy okres jego działalności politycznej. Został wówczas wybrany wiceprezesem Zarządu Wojewódzkiego PSL-Piast oraz posłem do parlamentu. Wszedł także w skład Rady Naczelnej PSL-Piast. Po zjednoczeniu ruchu ludowego i powstaniu w marcu 1931 Stronnictwa Ludowego (SL) Mikołajczyk został członkiem Rady Naczelnej SL, utrzymując to stanowisko do 1939. Stopniowo też odgrywał coraz większą rolę w ruchu ludowym, stając się jednym z najbardziej znanych i wpływowych polityków. Jeszcze przed wybuchem *drugiej wojny światowej Mikołajczyk został powołany do wojska i przydzielony do jednostki Ochrony Wojskowego Instytutu Geograficznego (*Wojna obronna Polski). 17 września 1939 wraz ze swym oddziałem przekroczył granicę rumuńską, a następnie został internowany na Węgrzech. W listopadzie, poprzez *Jugosławię i *Włochy, przedostał się do Paryża, gdzie skontaktował się z generałem Władysławem *Sikorskim. Od stycznia 1940 do września 1941 będąc formalnie jednym z 3 wiceprzewodniczących Rady 235

Narodowej, faktycznie – na polecenie jej przewodniczącego Ignacego *Paderewskiego – kierował jej pracami. Jednocześnie stanął na czele Komitetu Zagranicznego SL. W okresie wrzesień 1941 – lipiec 1943 był ministrem spraw wewnętrznych oraz wicepremierem Rady Ministrów. W 1942 został wybrany przewodniczącym utworzonej w Londynie Międzynarodowej Unii Chłopskiej, grupującej partie ludowe z Europy Środkowo-Wschodniej. Po śmierci generała W. Sikorskiego został premierem rządu na emigracji w lipcu 1943. Sprawował ten urząd do listopada 1944, kiedy to podał się do dymisji w związku z różnicą zdań wewnątrz rządu co do zakresu porozumienia i skali ewentualnych kompromisów wobec *ZSRR. W wyniku ustaleń konferencji moskiewskiej z czerwca 1945, w której Mikołajczyk uczestniczył, w utworzonym w *Polsce Rządzie Tymczasowym Jedności Narodowej – objął funkcję II wicepremiera oraz tekę ministra rolnictwa i reform rolnych. Piastował te stanowiska do lutego 1947. Po utworzeniu w sierpniu 1945 Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) został jego wiceprezesem, chociaż faktycznie, z powodu choroby prezesa Wincentego *Witosa, kierował partią. Ostatecznie prezesem PSL wybrany został na kongresie w styczniu 1946. Był również posłem do Krajowej Rady Narodowej (lipiec 1945 – styczeń 1947) oraz Sejmu Ustawodawczego (luty 1947 – listopad 1947). Otrzymana poufnie informacja o przygotowywanej przez komunistów ostatecznej rozprawie z PSL spowodowała, iż Mikołajczyk podjął decyzję o ucieczce z kraju. Korzystając z pomocy ambasady amerykańskiej w Warszawie, w październiku 1947 na pokładzie brytyjskiego statku „Baltavia” opuścił Polskę. W kraju komuniści oskarżyli go o zdradę państwa i narodu, a w listopadzie pozbawili mandatu poselskiego i obywatelstwa polskiego. Na emigracji Mikołajczyk zamieszkał w *USA, gdzie uprawiał publicystykę, działał wśród Polonii, a także prowadził działalność polityczną w Międzynarodowej Unii Chłopskiej, której był prezesem przez 16 lat, poczynając od stycznia 1948. Zmarł 13 grudnia 1966 w Waszyngtonie. (B.B.) MILOSZEVIĆ SLOBODAN (ur. 1941) – polityk jugosłowiański. Oboje jego rodziców popełniło samobójstwo – ojciec w 1962, matka w 1972. Już w wieku 18 lat wstąpił do Związku Komunistów Jugosławii (ZKJ) (*Komunizm). Ukończył prawo na Uniwersytecie Belgradzkim. Po studiach trzy lata przebywał na stypendium w *Stanach Zjednoczonych. W1968 podjął pracę w przedsiębiorstwie naftowym Technogaz, w którym szybko awansował. Po pięciu latach był już jego dyrektorem. W 1978 objął stanowisko prezesa w belgradzkim Beobanku – największym banku w *Jugosławii. Miloszewić wszystkie te funkcje traktował jako wstęp do kariery politycznej, bowiem tym, co go naprawdę interesowało była władza. W 1984 został szefem lokalnej struktury ZKJ w Belgradzie. W dwa lata później stanął na czele Związku Komunistów Serbii (ZKS), republikańskiej części składowej ZKJ. W 1987 pojechał do Kosowa, gdzie narastało napięcie między dominującymi tam Albańczykami, a stanowiącym mniejszość Serbami. Miloszewić podczas wielkiej demonstracji Serbów wygłosił emocjonalne przemówienie, w którym powiedział słynne słowa: „Niech nikt nie odważy się was bić”. Wówczas jednego dnia przeobraził się z bezbarwnego i nikomu nieznanego aparatczyka w przywódcę politycznego Serbów o dużej renomie. Gdy w 1989 Miloszewić objął funkcję przewodniczącego prezydium Serbskiej Republiki Socjalistycznej, szybko doprowadził do zniesienia autonomii w ramach *Serbii Kosowa, a także zamieszkałej w większości przez Węgrów Wojwodiny. W 1990 został wybrany prezydentem Serbii. Nie mogąc przeciwdziałać rozpadowi komunistycznej Jugosławii, Miloszewić z komunisty niepostrzeżenie przedzierzgnął się w serbskiego nacjonalistę. Doprowadził do przekształcenia ZKS w Socjalistyczną Partię Serbii (SPS), której objął przywództwo. Owładnięty serbskim nacjonalizmem popierał wojny wszczynane przez Serbów w *Chorwacji oraz w *Bośni i Hercegowinie. W 1997 Miloszewić zamienił urząd prezydenta Serbii, którego dłużej nie mógł sprawować z przyczyn konstytucyjnych, na stanowisko prezydenta Jugosławii. Narastające prześladowania Albańczyków w Kosowie przez władze Serbii i mnożące się przypadki czystek etnicznych, a także odrzucenie międzynarodowych propozycji w sprawie Kosowa skłoniły *NATO do rozpoczęcia 24 marca 1999 bombardowań Jugosławii (*Kosowski konflikt 1999). W trakcie tego konfliktu międzynarodowy trybunał do spraw zbrodni w byłej Jugosławii z siedzibą w Hadze oskarżył Miloszewicia o zbrodnie wojenne, wysyłając za nim międzynarodowy list gończy. W czerwcu 1999 Jugosławia przyjęła warunki NATO i wycofała swe wojska z Kosowa. W Jugosławii narosły żądania odejścia Miloszewicia z życia politycznego, obarczono go odpowiedzialnością za rozpętanie wielu konfliktów na Bałkanach, które przyniosły porażki Serbii. Powszechnie wskazuje się, że olbrzymi wpływ na posunięcia Miloszewicia wywiera jego żona, Miriana Markowić–Miloszewić. (M.B.) MINDSZENTY JOZSEF (1892–1975) – prymas Węgier. Urodził się w rodzinie chłopskiej na południu kraju. W 1915 uzyskał święcenia. W okresie międzywojennym dał się poznać jako niestrudzony w pracy duszpasterskiej kapłan i społecznik. W 1944 został biskupem w Veszprém. Za krytykę poczynań nazistów (*Narodowy socjalizm), zimą 1944 osadzono go w więzieniu, gdzie pozostawał aż do upadku kolaboracyjnego 236

rządu Ferenca *Szalasiego. Będąc najmłodszym z biskupów, Mindszenty w październiku 1945 został wybrany na prymasa Węgier. Zdawał sobie sprawę, że dla Kościoła węgierskiego nadchodzą trudne czasy. W liście pasterskim, skierowanym do wiernych w związku z objęciem funkcji prymasa, wyznaczył Kościołowi na Węgrzech dwa zadania: wierność Rzymowi i wierność ojczyźnie. 26 grudnia 1948 Mindszenty został aresztowany pod zarzutem – jak to określono – zdrady i nadużyć finansowych. Wiadomo, iż prawdziwym powodem uwięzienia była jego nieprzejednana postawa wobec władz komunistycznych oraz obrona praw i niezależności Kościoła. W trakcie sześciotygodniowego aresztu śledczego, poddawany rozmaitym torturom (bicie, pozbawianie snu, podawanie narkotyków w posiłkach) załamał się i przyznał do winy. Podczas pokazowego procesu w lutym 1949 beznamiętnie potwierdził, że jest istotnie przeciwnikiem *komunizmu i zwolennikiem monarchii habsburskiej. Skazano go na dożywotnie więzienie. 30 października 1956, w trakcie powstania *węgierskiego, Mindszenty został uwolniony przez jeden z oddziałów powstańczych. Po powrocie do Budapesztu 3 listopada wygłosił przez radio przemówienie do narodu, w którym udzielił poparcia polityce premiera Imre *Nagya. Po zdławieniu powstania przez wojska radzieckie, za wstawiennictwem I. Nagya, otrzymał schronienie w ambasadzie *Stanów Zjednoczonych. Przebywał tam 15 lat. We wrześniu 1971, po długotrwałych negocjacjach węgiersko-watykańskich, pozwolono Mindszenty’emu wyjechać do Rzymu. Długo odmawiał zrezygnowania z tytułu prymasa Węgier. Jednakże w lutym 1974 został zmuszony do tego kroku przez *Watykan, który w tym czasie usiłował doprowadzić do poprawy swych stosunków z państwami komunistycznymi. Niejako w rewanżu otrzymał tytuł administratora apostolskiego. Zmarł w Wiedniu 6 maja 1975. (B.B.) MITTELEUROPA (niem. Europa Środkowa) – zwyczajowa nazwa niemieckiej doktryny polityki zagranicznej, głoszącej konieczność stworzenia zdominowanej przez *Niemcy federacji krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej. Koncepcje tego rodzaju pojawiały się już w pierwszej połowie XIX w., ale właściwym twórcą koncepcji Mitteleuropy był dyplomata i naukowiec Constantin Frantz (1817–91). Przy pomocy argumentów geograficznych, historycznych i politycznych starał się on uzasadnić konieczność stworzenia federacji złożonej z trzech elementów: 1. prusko-polskiej federacji, 2. związku państw habsburskich powiązanych z południowo-wschodnim obszarem słowiańskim oraz 3. pozostałych państw niemieckich. Jego zdaniem utworzenie federacji, której filarami miały być Prusy i uznawana za rdzeń niemczyzny Austria, byłoby równoznaczne ze spełnieniem posłannictwa Niemiec wobec narodów Europy. Niektóre koncepcje Frantza, głoszące niższość cywilizacyjną Słowian oraz konieczność odepchnięcia Rosji na wschód, stały się – po istotnych modyfikacjach – częścią imperialistycznego programu Niemiec kajzerowskich przed i w trakcie *pierwszej wojny światowej. Wyrazem dążeń do realizacji idei Mitteleuropy było m.in. postępujące uzależnienie Austro-Węgier od Niemiec oraz utworzenie Aktem 5 listopada 1916, na ziemiach zaboru rosyjskiego, marionetkowego Królestwa Polskiego. Dalekie echa tej doktryny można też odnaleźć w przyjętym w 1940 przez Adolfa *Hitlera programie Neue Ordnung Europas (tj. nowego porządku w Europie), który zakładał utworzenie Wielkiej Rzeszy i państw satelickich na obszarze całego kontynentu. Po zjednoczeniu Niemiec w 1990, pojawiły się (m.in. we *Francji i *Wielkiej Brytanii) głosy ostrzegające przed możliwością powrotu silnych ekonomicznie Niemiec do koncepcji Mitteleuropy. Za środek przeciwdziałający temu, uważa się m.in. przyspieszenie procesów integracyjnych w ramach Wspólnoty *Europejskiej. (A.D.) MITTERRAND FRANÇOIS (1916–1996) – polityk francuski, prezydent *Francji – pierwszy raz wybrany w 1981 i później ponownie w 1988. Urodził się w bogatej rodzinie mieszczańskiej. Wychowano go w tradycji katolickiej, a w latach studenckich został członkiem Akcji Katolickiej. Związał się także z radykalną organizacją *nacjonalistyczną o nazwie Praca, Rodzina, Ojczyzna. Aktywnie działał w stowarzyszeniu charytatywnym, niosącym pomoc mieszkańcom ubogich dzielnic Paryża. Po wybuchu *drugiej wojny światowej Mitterrand został powołany do wojska. Po klęsce Francji w 1940 trafił do obozu jenieckiego w *Niemczech. Uciekł z obozu, a następnie przedostał się do Vichy, gdzie nawiązał współpracę ze strukturami administracyjnymi kolaboracyjnych władz marszałka Philippe *Pétaina. Odmówił podjęcia pracy w lepiej płatnej sekcji ds. żydowskich, wybierając posadę w jednostce zajmującej się jeńcami wojennymi. Wielu spośród nich bezinteresownie pomógł. Po przejęciu w 1942 realnej władzy w Vichy przez Pierre *Lavala, Mitterrand zerwał z reżimem kolaboracyjnym. Związał się z ruchem oporu, a występując pod pseudonimem Kapitan Morland, wielokrotnie dał przykłady męstwa i bohaterstwa, za co został odznaczony Krzyżem Wojennym. W tych latach Mitterand przeszedł znaczącą ewolucję w zakresie przekonań politycznych. Porzucił bliskie mu w przeszłości idee nacjonalistyczne, przechodząc do obozu lewicy (*Lewica i prawica). W 1946 wszedł do parlamentu z ramienia partii socjalistycznej. Deputowanym był aż do 1980, za wyjątkiem jedynie okresu 1959–62, kiedy zasiadał w Senacie. W latach 1947–57 piastował stanowiska ministerialne (był m.in. 237

ministrem ds. terytoriów zamorskich i kilka razy ministrem stanu). W 1965 Mitterrand po raz pierwszy ubiegał się o prezydenturę. Przegrał z generałem Charlesem *de Gaullem, zdobywając w drugiej turze 44% głosów. Po tej porażce skoncentrował się na działalności partyjnej, przewodnicząc Federacji Lewicy Demokratycznej i Socjalistycznej. Niepokój jego wywoływało rozbicie, panujące we francuskim ruchu socjalistycznym. Po kilku latach intensywnych starań integracyjnych, w1971 założył Francuską Partię Socjalistyczną (PS), która skupiła wszystkie ugrupowania demokratycznej lewicy. W maju 1974, jako kandydat zjednoczonej lewicy, Mitterrand ubiegał się ponownie o stanowisko prezydenta. Przegrał z Giscardem *d’Estaing w drugiej turze minimalną różnicą głosów, zdobywając 49,2%. Po 7 latach role się jednak odwróciły. Tym razem z wyborów prezydenckich w maju 1981 Mitterrand wyszedł zwycięsko i zdobywając w drugiej turze 51,7% głosów zdystansował Giscarda d’Estaing. Został pierwszym socjalistycznym prezydentem w historii powojennej Francji. Po wygraniu przez Partię Socjalistyczną wyborów parlamentarnych w 1981, Mitterrand dopuścił do rządów komunistów, chcąc w ten sposób potwierdzić jedność lewicy. Rząd ten z jego inicjatywy znacjonalizował 5 podstawowych gałęzi przemysłu oraz większość banków prywatnych. W późniejszych latach Mitterrand wycofał się z radykalnego programu socjalistycznych przekształceń w gospodarce. Usunął także komunistów z rządu. W polityce zagranicznej kontynuował linię swych poprzedników de Gaulle’a i Giscarda d’Estaing, dążąc do zachowania silnej pozycji Francji w świecie. Swój mandat prezydencki Mitterrand przedłużył na kolejne 7 lat, pokonując w maju 1988 w wyborach prezydenckich przywódcę gaullistów Jacquesa *Chiraca stosunkiem głosów 54,02% do 45,98%. W ostatnim okresie poparcie Francuzów dla Partii Socjalistycznej i Mitterranda bardzo znacząco spadło, co zaowocowało zwycięstwem ugrupowań centroprawicowych w wyborach parlamentarnych w 1993. W maju 1995 Mitterrand zakończył swą drugą kadencję prezydencką. Do kolejnych wyborów nie stanął z uwagi na podeszły wiek i poważną chorobę. Mitterrand zmarł 8 stycznia 1996 (B.B.) MNIEJSZOŚCIOWE TRAKTATY – układy dotyczące mniejszości etnicznych, które zapewniały ochronę ich praw, a zostały zawarte po *pierwszej wojnie światowej. Postanowienia odnoszące się do mniejszości znajdowały się w następujących aktach: traktatach pokojowych, specjalnych traktatach mniejszościowych, deklaracjach mniejszościowych oraz dwustronnych układach. I tak klauzule mniejszościowe zawierały traktaty podpisane przez zwycięską koalicję z Austrią w *Saint Germain 10 września 1919 (art. 62–69), z Węgrami w *Trianon 4 czerwca 1920 (art. 54–60), z Bułgarią w *Neuilly 27 listopada 1919 (art. 49–57) i z *Turcją w Lozannie 24 lipca 1923 (art. 37–45). W przypadku Turcji prawa mniejszości gwarantował już traktat z *Sévres z 10 sierpnia 1920 (art. 140–151), jednak wobec jego nie ratyfikowania, sprawę załatwił dopiero traktat lozański. Co ciekawe, traktat *wersalski z 28 czerwca 1919 zachowywał milczenie na temat zobowiązań *Niemiec względem ochrony praw mniejszości na obszarze państwa niemieckiego. Zagadnienia te regulowała zaś nota niemiecka, mająca walor deklaracji, z 29 maja 1919, zaakceptowana przez główne mocarstwa 16 czerwca 1919. W traktacie wersalskim znajdował się natomiast art. 93, który nakładał na państwo polskie obowiązek przyjęcia rozstrzygnięć podjętych przez zwycięskie mocarstwa odnośnie ochrony praw mniejszości. Specjalne traktaty, zwane traktatami mniejszościowymi, zostały podpisane przez 5 głównych mocarstw (*Wielka Brytania, *Stany Zjednoczone, *Francja, *Włochy, *Japonia) z Polską w Wersalu 28 czerwca 1919 (tzw. mały traktat wersalski), z Czechosłowacją oraz Jugosławią w Saint Germain 10 września 1919, z Rumunią w Paryżu 9 grudnia 1919, z Grecją i Armenią w Sévres 10 sierpnia 1920. Na mocy rezolucji Zgromadzenia *Ligi Narodów z 15 grudnia 1920, państwo chcące uzyskać członkostwo w Lidze Narodów winno najpierw złożyć deklarację gwarancji praw mniejszości narodowych. Warunek ten wypełniły: Finlandia (24 czerwca i 2 października 1921), Albania (2 października 1921), Estonia (17 września 1923), Litwa (12 maja 1922), Łotwa (7 lipca 1923). Nadto, prawa mniejszości podlegały ochronie na mocy układów dwustronnych zawartych przez określone państwa. Wymienić tu należy: konwencję polsko-niemiecką odnośnie Górnego Śląska z 15 maja 1922, konwencję między Polską a *Wolnym Miastem Gdańskiem z 9 listopada 1920, traktat polsko-radziecki z 18 marca 1921 (*Polsko-radziecka wojna), konwencję polskoczechosłowacką z 29 listopada 1920, zastąpioną później układem z 23 kwietnia 1925, traktaty czechosłowackoaustriackie z 27 czerwca 1920 i 23 sierpnia 1920, układ francusko-turecki z 20 października 1921 oraz traktat rumuńsko-jugosłowiański z 17 sierpnia 1927. Generalnie rzecz ujmując, układy mniejszościowe, określając katalog uprawnień przynależnych mniejszościom wprowadzały dwie kategorie praw: z jednej strony z tytułu bycia mieszkańcem danego państwa, z drugiej zaś – jego obywatelem. Mieszkańcom gwarantowano: ochronę życia, ochronę wolności osobistej, swobodę praktyk religijnych ograniczoną jedynie względami porządku publicznego lub obyczaju. Natomiast obywatelom, oprócz praw ogólnych (równość cywilna i polityczna), również specjalne uprawnienia wynikające z odrębności językowej, rasowej, narodowej, religijnej czy 238

politycznej, dające m.in. gwarancje swobody używania języka, zakładania i prowadzenia instytucji dobroczynnych, religijnych, społecznych. Niekiedy też określonym mniejszościom (np. Żydzi w Polsce, na Litwie i w Grecji; Muzułmanie w Jugosławii i Turcji) – przyznane zostały specjalne prawa. Zarówno traktaty pokojowe, jak i specjalne traktaty o mniejszościach, a także deklaracje uznawały prawo Rady Ligi Narodów do ingerencji w przypadku naruszenia lub obawy naruszenia praw mniejszości. Oznaczało to, iż prawa mniejszości zostały w tej materii poddane gwarancji Ligi Narodów. Sposób postępowania w tym względzie określiły tzw. rezolucje Rady Ligi Narodów (z 25 października 1920, 27 czerwca 1921, 5 września 1923). Zgodnie z przyjętą procedurą prawne znaczenie miały wyłącznie wnioski zgłoszone przez członków Rady. Skargi zaś wnoszone przez inne podmioty, traktowane być miały jedynie jako petycje. Co więcej, tryb postępowania był w ogóle dosyć skomplikowany i długotrwały. Ostatecznie Rada winna rozpatrzyć sprawę i wydać odpowiednie instrukcje tylko wówczas, gdyby choć jeden z członków uznał, iż nastąpiło naruszenie prawa mniejszości. Gdyby jednak doszło do znacznej różnicy między zainteresowanym państwem, a którymkolwiek z członków Rady, co do określenia prawa lub zakwalifikowania czynów – wtedy sprawa nabierała charakteru sporu międzynarodowego i jako taka podlegała rozstrzygnięciu przez Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (art. 14 paktu Ligi Narodów). Mniejszościowe traktaty przynosiły formalną gwarancję praw mniejszości. I choć w okresie międzywojennym nie brakowało przypadków łamania praw mniejszości, o czym świadczyły petycje do Ligi Narodów – to z owego prawa powiadamiania Ligi o naruszaniu praw mniejszości praktycznie niewiele wynikało. W latach trzydziestych natomiast większość państw, na fali wzrostu *nacjonalizmu i *antysemityzmu, zaczęła ignorować traktaty mniejszościowe. (B.B.) MOBUTU SESE SEKO (1930–1997) – polityk i wojskowy, prezydent Zairu od 24 listopada 1965 do 16 maja 1997. Karierę swą rozpoczął służąc w belgijskiej armii kolonialnej (występował wówczas pod nazwiskiem Joseph Désiré Mobutu). Po studiach w Brukseli krótko zajmował się dziennikarstwem. Członek kierowanego przez Patrice Lumumbę Kongijskiego Ruchu Narodowego (MNC), partii o orientacji antykolonialnej i socjalizującej. Po uzyskaniu w 1960 niepodległości przez Kongo–Leopoldville (później Kongo–Kinszasa, a od 1971 Zair), Mobutu został w randze pułkownika szefem sztabu generalnego. 14 września 1960 korzystając z poparcia Belgii i *USA dokonał zamachu stanu i usunął premiera Lumumbę (*Kongijski konflikt). Panuje opinia, że odegrał pewną rolę w wydarzeniach prowadzących do aresztowania i zamordowania Lumumby w styczniu 1961. Do 1965 Mobutu, już jako generał, był szefem sił zbrojnych. W tym właśnie roku usunął prezydenta J. Kasavubu i przejął pełnię władzy politycznej, inaugurując tzw. Drugą Republikę. Narzucił surową dyscyplinę, wzmocnił i udoskonalił służby administracyjne, wskutek czego ustabilizował system polityczny kraju, bardzo niesprawny i rozchwiany w pierwszych latach niepodległości. Mobutu rządził w sposób dyktatorski, bezlitośnie zwalczał wszelkie przejawy opozycji. Kilkakrotnie udaremnił próby przewrotu. Przyjęta z jego inicjatywy w 1967 konstytucja wprowadziła system jednopartyjny. Każdy obywatel automatycznie należał do Ludowego Ruchu Rewolucji (MPR). Czterokrotnie w powszechnych wyborach prezydenckich Mobutu – tytułujący się marszałkiem – był jedynym kandydatem i zawsze zgodnie z oficjalnymi wynikami uzyskiwał ponad 99% głosów. W swej ideologii politycznej Mobutu posługiwał się hasłami powrotu do autentyczności i od początku lat siedem dziesiątych prowadził zakrojoną na szeroką skalę kampanię afrykanizacji kraju. Wyrazem tego jest zmiana nazwy państwa na Zair, przyjęcie przez samego przywódcę murzyńskiego nazwiska Sese Seko oraz zmuszenie w 1972 obywateli do porzucenia zachodnich imion na rzecz czysto afrykańskich. Na arenie międzynarodowej Mobutu prowadził wszakże politykę prozachodnią, a kapitał międzynarodowy współuczestniczył w eksploatacji bogatych złóż mineralnych Zairu oraz w rozmaitych inwestycjach przemysłowych. W 1991 po raz pierwszy od wielu lat rządom Mobutu rzucono poważne wyzwanie. Wielokrotnie dochodziło do skierowanych przeciwko niemu wielotysięcznych demonstracji. Mobutu zrazu wyraził gotowość do ustępstw, czego wyrazem było powierzenie funkcji premiera jednemu z polityków opozycyjnych Etienne Tshisekediemu, ale później usztywnił swoje stanowisko, dymisjonując premiera. Po kilku tygodniach powierzył mu jednak znowu stanowisko szefa rządu. W 1992 Mobutu kilka razy dymisjonował premiera, lecz ten nie przyjmował tego do wiadomości. Spowodowało to, że w państwie powstała swoista dwuwładza. Zair wszedł w okres dużej niestabilności politycznej. W styczniu 1993 przeciwko Mobutu zbuntowali się w Kinszasie żołnierze po tym jak wypłacono im żołd nowymi banknotami, których nie chciał przyjmować żaden sklep. Bunt został jednak uśmierzony przez wierne Mobutu elitarne jednostki żandarmerii wojskowej i sił bezpieczeństwa. Belgia, *Francja i USA – dotychczasowi sojusznicy antykomunistycznie nastawionego dyktatora Zairu – zaczęły się domagać jego odejścia i przekazania władzy opozycji. Bunt, który położył kres długoletniej dyktaturze Mobutu wybuchł jesienią 1996 w prowincji Kiwu. Mobutu w tym czasie przebywał na rekonwalescencji we Francji po przebytej operacji raka 239

prostaty. Tym razem zbuntowali się członkowie zairskiego odłamu plemienia Tutsi, sprzeciwiali się zakładaniu w Zairze obozów dla uchodźców Hutu, którzy przegrali z Tutsi wojny domowe w Burundi i Rwandzie. Politycznej i wojskowej pomocy udzieliły rebeliantom Burundi, Rwanda i Uganda. Na czele powstania stanął Laurent Desire Kabila, który już w latach sześćdziesiątych walczył przeciwko Mobutu. Rebelia szybko ogarniała kolejne prowincje Zairu. Zmurszały i przeżarty korupcją reżim Mobutu nie był zdolny do skutecznej obrony. 16 maja 1997, kiedy powstańcy stali już u bram Kinszasy, Mobutu uciekł z kraju na pokładzie samolotu. Schronienia udzieliło mu Maroko, którego władca król Hassan II przez lata przyjaźnił się z zairskim dyktatorem. 17 maja 1997 powstańcy wkroczyli do stolicy Zairu. Nowym prezydentem państwa, które zmieniło nazwę na Demokratyczna Republika Konga, został przywódca antymobutowskiej rebelii Kabila. Mobutu Sese Seko zmarł 7 września 1997 w Maroku. (M.B.) MOŁDAWIA *BESARABIA *NADDNIESTRZAŃSKI KONFLIKT MOŁOTOW WIACZESŁAW (1890–1986) – właściwe nazwisko Skriabin – działacz bolszewicki (*Bolszewicy), premier *ZSRR. Urodził się w osadzie Kukarka w guberni wiackiej, w rodzinie mieszczańskiej. Jako uczeń gimnazjum w Kazaniu wstąpił w 1906 do SDPRR/b/. Aresztowany w 1907, został zesłany na dwa lata do Wołogdy. Po powrocie rozpoczął studia w petersburskim Instytucie Politechnicznym; równocześnie pisywał do pism bolszewickich „Zwiezda” i „Prawda”. W 1916 został członkiem Biura Rosyjskiego KC SDPRR/b/. W okresie między rewolucjami *lutową i *październikową pracował w Komitecie Piotrogrodzkim SDPRR/b/, a w latach 1918–19 był urzędnikiem organów administracji gospodarczej na północy Rosji i na Ukrainie. W 1921 został sekretarzem KCRKp/b/, zaś w1926 członkiem Biura Politycznego KC WKP/b/. W okresie pracy w sekretariacie KC związał się ściśle ze *Stalinem, popierając go zdecydowanie w walce o władzę. W latach 1930–41, jako przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, był praktycznie drugą osobą w państwie po Stalinie. Jego podpisy widniały na setkach list osób zamordowanych w latach trzydziestych (*Wielka czystka). Od 1939 komisarz ludowy spraw zagranicznych i współautor paktu o podziale *Polski oraz krajów nadbałtyckich między *Niemcy i ZSRR (*Ribbentrop-Mołotow pakt). Jako szef dyplomacji radzieckiej uczestniczył w konferencjach sojuszniczych w Teheranie, Jałcie i Poczdamie (*Teheran, *Jałta, *Poczdam). W 1949, w okresie kampanii antysyjonistycznej, aresztowano żonę Mołotowa – Polinę Żemczużynę, z pochodzenia Żydówkę (*Antysemityzm). W tym samym roku odwołano go ze stanowiska ministra spraw zagranicznych. Powrócił na nie dopiero w 1953, po śmierci Stalina, wchodząc równocześnie w skład tzw. I triumwiratu (*Beria, *Malenkow, Mołotow) sprawującego władzę w ZSRR. Po poparciu antyberiowskiego przewrotu znalazł się w tzw. II triumwiracie (*Chruszczow, Malenkow, Mołotow). Pozbawiony wpływów i zagrożony destalinizacyjną polityką Chruszczowa, podjął nieudaną próbę obalenia I sekretarza na plenum KC KPZR w czerwcu 1957. W rezultacie usunięto go z KC jako członka grupy antypartyjnej i wysłano w charakterze ambasadora do *Mongolii. W latach 1960–61 był szefem stałej misji ZSRR Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej w Wiedniu, a następnie – po wysłaniu krytycznego oświadczenia przed XXII zjazdem KPZR – usunięto go z partii i wysłano na emeryturę. W 1984 przywrócono mu prawa członkowskie KPZR. (A.D.) MONACHIUM 1938 KONFERENCJA W MONACHIUM – spotkanie 29 września 1938 w Monachium przedstawicieli *Wielkiej Brytanii (Neville *Chamberlain), *Francji (Edouard *Daladier), *Niemiec (Adolf *Hitler) i *Włoch (Benito *Mussolini). W jego wyniku podpisano układ przekazujący we władzę Niemiec, należący do Czechosłowacji region *Sudetów. Inicjatorem konferencji był Mussolini. Działał on na prośbę Chamberlaina, który pragnął za wszelką cenę uniknąć niemieckiego ataku na Czechosłowację, po tym jak Hitler przedstawił rządowi w Pradze ultimatum, domagające się przekazania Sudetów Niemcom w terminie do 1 października. Po dojściu Hitlera do władzy w 1933, jednym z głównych jego celów politycznych było doprowadzenie do aneksji tego zamieszkałego przez 3 mln Niemców regionu. Presja Hitlera na Czechosłowację osiągnęła apogeum po *Anschlussie Austrii (13 marca 1938). Podczas dorocznego kongresu *NSDAP we wrześniu 1938, Hitler otwarcie postawił sprawę przyłączenia Sudetów do III Rzeszy, grożąc przy tym zastosowaniem środków militarnych. Brytyjski premier Chamberlain, będący zwolennikiem polityki ustępstw wobec Hitlera (*Appeasement) w przekonaniu, że w ten sposób uda się ocalić pokój, od razu odrzucił wszelką możliwość interwencji zbrojnej po stronie Czechosłowacji i zażądał od prezydenta tego kraju E. *Benesza poczynienia w sprawie Sudetów daleko idących koncesji na rzecz Niemiec. Dwukrotnie we wrześniu Chamberlain podróżował z misjami pokojowymi do Niemiec, ale formułowane przezeń propozycje nie satysfakcjonowały Hitlera. W tej sytuacji brytyjski premier zwrócił się do Mussoliniego o pomoc w zażegnaniu konfliktu. Mussolini, mimo że był sojusznikiem Hitlera, to jednak niechętnie patrzył na eskalację niemieckich żądań terytorialnych, obawiając się, że kiedyś zagrozić one mogą nawet Włochom. Zaproponowana przez 240

Mussoliniego formuła konferencji międzynarodowej w sprawie Sudetów została natychmiast poparta przez Chamberlaina i Daladiera. Ostatecznie przystał na nią również Hitler. Na miejsce konferencji wybrano Monachium, a do udziału w niej – co było wielce symptomatyczne – nie zaproszono Czechosłowacji. W nocy z 29 na 30 września Chamberlain, Daladier, Mussolini i Hitler podpisali układ, który przewidywał zajęcie Sudetów przez Niemcy w okresie od 1 do 10 października (wojska niemieckie weszły do Sudetów już 1 października), a także zobowiązywał Niemcy do przeprowadzenia na zajmowanych obszarach plebiscytów, które miały potwierdzić wolę mieszkańców przyłączenia się do Rzeszy (do plebiscytów takich nigdy nie doszło). Jednocześnie układ zobowiązywał Hitlera do wyrzeczenia się dalszych roszczeń wobec Czechosłowacji. Podczas konferencji postanowiono ponadto, że spory terytorialne między Czechosłowacją a Polską i Węgrami zostaną rozwiązane na drodze arbitrażu międzynarodowego. Rezultaty konferencji monachijskiej wywołały brzemienne w skutki następstwa i zachęciły Hitlera do następnych aktów agresji. Hitler bez jednego wystrzału przejął niezwykle ważny strategicznie i wysoko uprzemysłowiony region Sudetów, a co więcej, utwierdził się w przekonaniu, że Francja i Wielka Brytania nie zdecydują się na wojnę w obronie zagrożonych przez Niemcy państw środkowej i wschodniej Europy. Chamberlain po powrocie do kraju co prawda spotkał się z opozycją, m.in. podał się do dymisji pierwszy lord admiralicji A. Duff Cooper, zaś w parlamencie W. *Churchill mocno zaatakował politykę premiera mówiąc, że „Wielka Brytania poniosła klęskę bez prowadzenia wojny”, ale pomimo tego jego przeświadczenie, że w Monachium uratowano pokój, było podzielane przez zdecydowaną większość społeczeństwa. Totalne fiasko Monachium ujawniło się w marcu 1939, kiedy to wojska niemieckie opanowały całą Czechosłowację. Od tego momentu sformułowanie duch Monachium stało się synonimem kunktatorstwa politycznego oraz ustępliwości wobec faszyzmu. (M.B.) MONACHIJSKI PUCZ 1923 – nieudana próba przejęcia przez A. *Hitlera władzy w Bawarii. 8 listopada 1923, w wielkiej monachijskiej piwiarni Bürgerbräukeller, odbyło się zgromadzenie publiczne z udziałem generalnego komisarza Bawarii Gustava von Kahra, dowódcy garnizonu monachijskiego generała Ottona von Lossowa i szefa policji Hansa von Seissera. Wkrótce po otwarciu zebrania zostało ono przerwane przez obecnego na sali Hitlera, który wymachując pistoletem ogłosił wybuch rewolucji narodowej. Budynek piwiarni został otoczony przez członków SA i Kampfbundu, uzbrojeni bojówkarze znajdowali się też na sali. W tej sytuacji Kahr, Lossow i Seisser zgodzili się na propozycję Hitlera podjęcia rozmów; szef *NSDAP liczył, że wcześniejsze konflikty Kahra z rządem kanclerza G. *Stresemanna skłonią go do współpracy i objęcia proponowanego stanowiska regenta, a następnie do pomocy w zorganizowaniu marszu na *Berlin. Determinacja Hitlera oraz argumenty popierającego go generała Ericha Ludendorffa sprawiły, że trzech uwięzionych członków władz bawarskich pozornie przyłączyło się do puczu. Jednak w następnych godzinach, pod rozmaitymi pretekstami opuścili oni Bürgerbräukeller i przystąpili do przeciwdziałania. Kahr wydał odezwę cofającą wcześniejsze poparcie i dezawuującą akcję zamachowców, zaś rząd bawarski przeniósł się do Regensburga, skąd kierował pacyfikacją puczu. W nocy z 8 na 9 listopada bojówka SA pod dowództwem Ernsta Röhma zajęła gmach ministerstwa wojny, zaś inna grupa nazistów (*Narodowy socjalizm) zdemolowała redakcję socjaldemokratycznego dziennika „Münchener Post”. Jednak brak poparcia władz bawarskich pokrzyżował plany Hitlera i jego pomocników. Po gorączkowych naradach zdecydowano się, w godzinach rannych 9 listopada, na demonstracyjny przemarsz przez centrum Monachium. Wzięło w nim udział 2–3 tys. zwolenników Hitlera. Po dotarciu na Residenzstrasse kolumna natknęła się na kordon policji. Doszło do krótkiej wymiany ognia, w wyniku której śmierć poniosło 14 nazistów i 3 policjantów. Maszerujący naziści rzucili się do ucieczki, a wkrótce potem skapitulował bez walki, otoczony w ministerstwie przez wojsko, oddział Röhma. Dziesięciu przywódców puczu (w tym Hitler, Ludendorff i Röhm) stanęło w lutym 1924 przed sądem. Wyroki były wyjątkowo łagodne, niektórych oskarżonych uniewinniono (np. Ludendorffa), a sam Hitler został skazany na 5 lat więzienia; opuścił je już w grudniu 1924. Upadek puczu i wprowadzony w jego konsekwencji zakaz działalności NSDAP w Bawarii, zahamował na pewien czas rozwój ruchu nazistowskiego. Równocześnie jednak próba przewrotu i zbudowana wokół tego wydarzenia legenda, a przede wszystkim umiejętnie wykorzystany propagandowo proces, uczyniły z nieznanego dotąd szerzej Hitlera postać głośną w całych Niemczech. Ułatwiło to w późniejszym okresie odbudowę struktur i rozszerzenie wpływów NSDAP. (A.D.) MONGOLIA – państwo azjatyckie o powierzchni 1 566,5 tys. km2 i ludności liczącej zaledwie 2,3 mln (1999). Obszar Mongolii od XVII wieku znajdował się pod kontrolą Chin. W 1911, po wybuchu w Chinach rewolucji republikańskiej, Mongolia (nazywana wówczas Mongolią Zewnętrzną) ogłosiła 1 grudnia niepodległość. Na czele państwa stanął przywódca lokalnej hierarchii lamaickiej bogdo-gegen, który dodatkowo przyjął też tytuł chana. Chiny nie chciały się pogodzić z utratą Mongolii, jednak przed akcją 241

militarną z ich strony uchroniła bogdo-gegena interwencja Rosji, która wystąpiła w konflikcie w roli pośrednika. Po podpisaniu układu mongolsko-rosyjskiego (3 listopada 1912) oraz chińsko-rosyjskiego (5 listopada 1913), wstępnie regulujących nowy status Mongolii, 7 czerwca 1915 zawarto w Kiachcie ostateczne trójstronne porozumienie. Strona mongolska formalnie uznała zwierzchność Chin, zaś te ostatnie szeroką autonomię Mongolii. Po rozpoczęciu *rosyjskiej wojny domowej, Chińczycy zmusili z końcem 1919 władze mongolskie do wyrzeczenia się autonomii. Tymczasem wiosną 1920 na obszar Mongolii zaczęły wkraczać oddziały białych, szukające schronienia przed Armią Czerwoną. Największym z nich była 800-osobowa Azjatycka Dywizja Konna dowodzona przez barona Romana Ungerna von Sternberga. 4 lutego 1921 – po pokonaniu niewielkich sił chińskich – biali zajęli Urgę, ówczesną stolicę Mongolii. Ungern przywrócił monarchiczną władzę bogdo-gegena, a jego siły stale się rozrastały, osiągając w 1921 liczbę 11 tys. żołnierzy. Nie były one jednak w stanie powstrzymać przeważających sił radzieckich, które wkroczyły na terytorium Mongolii w kwietniu 1921, na wezwanie samozwańczego, stworzonego 13 marca przez mongolskich komunistów, Tymczasowego Rządu Ludowego. Do końca 1921 czerwonoarmiści opanowali większość terytorium mongolskiego. Początkowo komuniści z Mongolskiej Partii Ludowej utrzymywali fikcję monarchii z bogdo-gegenem na czele, ale w 1924 proklamowano ostatecznie republikę i formalnie ogłoszono przystąpienie do budowy systemu socjalistycznego. Mongolia formalnie posiadała status niepodległego państwa, ale faktycznie stała się jeszcze jedną republiką radziecką i przeszła przez wszystkie etapy historii *ZSRR. W celu zniszczenia tradycyjnej, częściowo jeszcze feudalnej struktury społecznej, rozpoczęto prześladowania 100-tysięcznego duchowieństwa lamaickiego – jedynej wykształconej warstwy społecznej. Tysiące lamów zginęły w więzieniach i obozach pracy, a pozostali zostali zmuszeni do porzucenia kapłaństwa; ostateczna likwidacja kościoła lamaickiego nastąpiła w latach 1938–39. W rządzącej Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej zwalczano, na wzór *bolszewicki, odchylenia prawicowe (1928) i lewicowe (1932) (*Lewica i prawica), przeprowadzono też – z podobnymi jak w ZSRR katastrofalnymi skutkami *kolektywizację. Po długotrwałych walkach wewnętrznych, kierownictwo partii zdominowali: Jumdżagijn Cedenbał (sekretarz generalny od 1940) oraz marszałek Chorłogijn Czojbałsan (premier od 1939). Pod dowództwem tego ostatniego armia mongolska – przy wydatnej pomocy korpusu radzieckiego dowodzonego przez gen. Georgija *Żukowa – odparła agresję japońską (maj–sierpień 1939). 13 kwietnia 1941 podpisana została deklaracja radziecko-japońska o poszanowaniu integralności Mongolii. Udział Mongolii w *drugiej wojnie światowej, poza żywnościowym i surowcowym wspieraniem ZSRR, polegał na skierowaniu w sierpniu 1945 osiemdziesięciu tysięcy żołnierzy do walki z oddziałami japońskimi stacjonującymi na Pustyni Gobi i Półwyspie Liaotuńskim. Po śmierci Czojbałsana (26 stycznia 1952), pełnia władzy znalazła się w rękach Cedenbała, który zajął dodatkowo stanowisko szefa rządu. W 1962 – kiedy w ZSRR osiągnęła apogeum polityka destalinizacji prowadzona przez *Chruszczowa – Cedenbał poddał krytyce zmarłego Czojbałsana, oskarżając go o stworzenie *kultu jednostki w Mongolii. W dwa lata później, w grudniu 1964, Cedenbał wykorzystał upadek Chruszczowa do usunięcia z KC swoich przeciwników politycznych. Rządy Cedenbała, wiernego kolejnym sekretarzom generalnym KPZR, trwały aż do 1984, kiedy stanowisko szefa partii przejął Dżambyn Batmunch. Kryzys wewnętrzny, a następnie rozpad Związku Radzieckiego, wpłynął na sytuację w Mongolii w sposób ograniczony. Doszło co prawda do przetasowań w komunistycznej elicie władzy (w marcu 1990 Batmuncha zastąpił Punsałmaagijn Oczirbat), pojawiła się też opozycja w postaci Partii Postępu Demokratycznego, ale w wolnych wyborach do parlamentu (Wielkiego Churału Ludowego), odbytych w 1990, a następnie w 1992, przytłaczające zwycięstwo odnosiła MPL-R. W tej sytuacji program reform, zakładający stworzenie gospodarki rynkowej, realizują w Mongolii siły postkomunistyczne. Potwierdzenie szerokiego zakresu ich wpływów stanowiło nie tylko zdecydowane zwycięstwo Oczirbata w pierwszych powszechnych wyborach prezydenckich 6 czerwca 1993 (otrzymał 58% głosów), ale także fakt, że jego główny przeciwnik – Londongyina Tudeva – również wywodzi się z kręgów komunistycznych. Tymczasem kraj znajduje się w katastrofalnej sytuacji ekonomicznej, do czego doprowadziło załamanie się wymiany handlowej z Rosją, fatalne zarządzanie zdominowanej przez sektor państwowy gospodarki oraz nadużycia na wielką skalę. W 1993 wyszło na jaw, że dyrektorzy banku centralnego stracili na międzynarodowych rynkach finansowych 82 mln dolarów tj. większość mongolskich rezerw walutowych. W poszukiwaniu wsparcia władze mongolskie zaczynają zwracać się ku Chinom, czego wyrazem było podpisanie 29 kwietnia 1994 układu o przyjaźni i współpracy z Pekinem. 30 czerwca 1996 w wyborach parlamentarnych zwycięstwo odniosły partie demokratyczne, ale urząd prezydenta pozostał w ręku postkomunisty Natsagijna Bagabandi, który wygrał kolejne wybory prezydenckie. W 1998, po uchwaleniu przez parlament wotum nieufności dla 242

rządu Cachiagijna Elbergdordża nastąpił wielomiesięczny kryzys gabinetowy, który ujawnił słabość procedur demokratycznych w mongolskim życiu politycznym. (A.D.) MONROE DOKTRYNA – zasady polityki zagranicznej USA, sformułowane 2 grudnia 1823 przez prezydenta Jamesa Monroe. Pierwotnie doktryna zakładała sprzeciw *Stanów Zjednoczonych wobec wszelkich prób ingerencji mocarstw europejskich na obszarze półkuli zachodniej oraz proklamowała zasadę nie interweniowania USA w sprawy europejskie. W tej postaci stanowiła podstawę amerykańskiego *izolacjonizmu. W początkach XX w. doktryna Monroe została zmodyfikowana i zaczęła oznaczać w pierwszym rzędzie prawo USA do obrony swoich interesów na obszarze Ameryki Łacińskiej. Twórcą nowej wykładni był prezydent Theodore Roosevelt, który w ogłoszonej w 1904 deklaracji stwierdził: „Przyjęcie przez Stany Zjednoczone doktryny Monroe może je zmusić, gdyby nawet były do tego niechętnie nastawione, do wykonywania na półkuli zachodniej funkcji policji międzynarodowej”. Konsekwencją takiego stanowiska były m.in. interwencje zbrojne USA w: Hondurasie (1903, 1905, 1907), Panamie (1903) i Dominikanie (1905). Politykę wysyłania żołnierzy amerykańskich do różnych krajów Ameryki Środkowej kontynuowali też następcy T. Roosevelta. W latach 1910, 1911, 1912, 1917, 1919, 1924, 1925, 1929 miało miejsce osiem przypadków użycia wojsk USA w Hondurasie. Oddziały US Army interweniowały również w Dominikanie (1912–14, 1916–24), Gwatemali (1920), Haiti (1914, 1915–34), Kubie (1917–22), *Meksyku (1914, 1916), *Nikaragui (1910, 1912, 1926–33) i *Panamie (1919–20, 1925). W 1933 prezydent USA Franklin D. *Roosevelt proklamował doktrynę dobrego sąsiedztwa, która zakładała rezygnację ze zbrojnego ingerowania w wewnętrzne sprawy państw Ameryki Łacińskiej. Nowy kierunek w polityce zagranicznej USA nie oznaczał jednak zarzucenia doktryny Monroe, a jedynie złagodzenie sposobów jej realizowania. Po *drugiej wojnie światowej Waszyngton jeszcze czterokrotnie decydował się na bezpośrednie interwencje zbrojne: w 1965 w Dominikanie (*Dominikański konflikt), w 1983 w Grenadzie (*Grenady inwazja), w 1989 w Panamie i w 1994 na Haiti (*Haitański kryzys). W znacznie większej liczbie przypadków Amerykanie stosowali taktykę dyplomatycznego, finansowego lub organizacyjnego wspierania korzystnych dla siebie działań, bez angażowania w nie regularnych jednostek wojskowych. Tak było np. w czasie przewrotu w Gwatemali (1954), inwazji w Zatoce *Świń (1961), czy też w drugiej fazie wojny domowej w Nikaragui (1980–89). (A.D.) MORO ALDO (1916–1978) – polityk włoski (*Włochy). Urodził się w prowincji Lecce w południowowschodnich Włoszech, w rodzinie mieszczańskiej. Od młodych lat był związany z organizacjami katolickimi. W latach 1939–1942 przewodniczył Włoskiej Katolickiej Federacji Uniwersyteckiej (FUCI), zaś w okresie 1945–1946 stał na czele Ruchu Katolickich Absolwentów Szkół Wyższych. Ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie w Bari, a następnie przez wiele lat był profesorem filozofii prawa i prawa karnego na tym uniwersytecie. Cała kariera polityczna Moro związana była z *chrześcijańską demokracją. W 1946 Moro został wybrany do Konstytucyjnego Zgromadzenia Narodowego. Brał udział w pracach Komisji 75, przygotowującej projekt konstytucji dla Włoch powojennych. W 1948 Moro został wybrany po raz pierwszy posłem do izby deputowanych. W tym też roku objął swe pierwsze stanowisko w rządzie, zostając wiceministrem spraw zagranicznych (1948–1950). W latach następnych Moro był ministrem łaski i sprawiedliwości (1955–1957), oświaty (1957–1959) i spraw zagranicznych (1969–1974). Ponadto w okresie 1963–1968 oraz 1974–1976 kierował pięcioma rządami. W latach 1959–1963 pełnił funkcję sekretarza Chrześcijańskiej Demokracji (DC), a w 1976 objął stanowisko przewodniczącego Rady Krajowej DC. Cieszył się opinią polityka starającego się zapewnić równowagę między rozmaitymi skrzydłami politycznymi wewnątrz partii chadeckiej. Po dużych sukcesach wyborczych partii komunistycznej w 1975 (wybory regionalne) i 1976 (wybory parlamentarne), Moro uznał za celowe szersze współdziałanie polityczne między chadecją i wszystkimi partiami tzw. łuku konstytucyjnego, włączając w to partię komunistyczną. W praktyce oznaczało to wprowadzenie komunistów do większości parlamentarnej popierającej rząd, co jednak nie było równoznaczne z przyznaniem im miejsc w samym gabinecie. Rano 16 marca 1978, w dniu kiedy Giulio *Andreotti miał przedstawić w parlamencie swój nowy rząd, popierany przez większość parlamentarną obejmującą komunistów, udający się do parlamentu Moro został uprowadzony przez terrorystów z *Czerwonych Brygad, którzy zastrzelili 5 członków jego ochrony osobistej. 9 maja, po 54 dniach od uprowadzenia, na jednej z ulic w centrum Rzymu, w niewielkiej odległości od siedzib partii komunistycznej i chadeckiej, w porzuconym samochodzie znaleziono ciało Moro. Tajemnica jego porwania i śmierci nie została nigdy do końca wyjaśniona. (B.B.) MOSKWA 1943 KONFERENCJA W MOSKWIE – spotkanie ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw koalicji antyhitlerowskiej: *Wielkiej Brytanii (Anthony *Eden), *Stanów Zjednoczonych (Cordell Hull) i *ZSRR (Wiaczesław *Mołotow) w dniach 19–30 października 1943 w Moskwie. W trakcie konferencji przyjęto cztery deklaracje: 1. o konieczności odbudowy niepodległej Austrii; 2. o stworzeniu we *Włoszech 243

systemu demokratycznego; 3. o ukaraniu nazistowskich zbrodniarzy wojennych; 4. o stworzeniu po wojnie systemu bezpieczeństwa powszechnego (ta ostatnia deklaracja została ogłoszona także w imieniu Chin). Ministrowie zadecydowali też o konieczności utworzenia Europejskiej Komisji Doradczej, która zajęłaby się koordynacją współpracy mocarstw w sprawach europejskich. Przedyskutowano problem podziału powojennych *Niemiec na mniejsze organizmy państwowe oraz przekazania ZSRR i *Polsce Prus Wschodnich. Uznano za konieczne odebranie Niemcom wszystkich terytoriów anektowanych przez ten kraj od 1938. Rosjanie odrzucili brytyjski postulat nawiązania, zerwanych w kwietniu z powodu odkrycia grobów w *Katyniu, stosunków polsko-radzieckich, natomiast Anglosasi uchylili się od podania precyzyjnego terminu utworzenia drugiego frontu na zachodzie, czego domagał się Mołotow. W trakcie dyskusji zaznaczyło się wyraźnie dążenie Kremla do rozciągnięcia swojej strefy wpływów na całą Europę Środkową. Znalazło to swój wyraz w zdecydowanym odrzuceniu przez stronę radziecką propozycji Edena zorganizowania w Europie centralnej regionalnej federacji, której zalążkiem byłaby konfederacja polsko-czechosłowacka, zapoczątkowana protokołem z 23 stycznia 1942. W czasie konferencji moskiewskiej przygotowano też wstępnie spotkanie przywódców trzech mocarstw, które nastąpiło w miesiąc później w *Teheranie. (A.D.) MOSKIEWSKI PUCZ 1991 – nieudana próba powstrzymania rozpadu systemu komunistycznego w *ZSRR. Siły zachowawcze w aparacie partyjnym i państwowym ZSRR, z rosnącym zaniepokojeniem obserwowały narastanie w latach 1989-90 procesu demokratyzacji życia społeczno-politycznego (*Pierestrojka) oraz nasilanie się tendencji separatystycznych w poszczególnych regionach kraju. Kilkakrotnie usiłowano zaostrzyć kurs polityki wewnętrznej władz centralnych, czego wyrazem był np. atak sił MSW na wieżę telewizyjną w Wilnie w styczniu 1991, podczas którego zginęło 13 osób. 17 marca odbyło się referendum na temat zachowania ZSRR jako odnowionej federacji, które masowo zbojkotowano w 6 z 15 republik. W czerwcu Borys *Jelcyn, będący liderem obozu demokratycznego, zwyciężył w I turze wyborów prezydenckich w Federacji Rosyjskiej. 20 sierpnia, wraz z przywódcami kilku innych republik, Jelcyn miał podpisać nowy traktat związkowy, który oznaczałby zasadnicze przekształcenie stosunków politycznych w ZSRR, a w konsekwencji ostateczny cios dla KPZR (*Bolszewicy) i centralnego aparatu państwowego. Jednak w nocy z 18 na 19 sierpnia doszło do zamachu stanu, aresztowania przebywającego na Krymie prezydenta ZSRR Michaiła *Gorbaczowa i przejęcia władzy przez 8-osobowy Komitet Stanu Wyjątkowego (KSW), na czele którego stanął wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew. Obok niego w KSW główną rolę odgrywali: premier Walentin Pawłow, minister obrony Dmitrij Jazow, szef KGB (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) Władimir Kriuczkow i minister spraw wewnętrznych Borys Pugo. KSW ogłosił na niemal całym terytorium ZSRR stan wyjątkowy, który obowiązywać miał przez 6 miesięcy. Równocześnie wprowadzono kontrolę prasy (duża część dzienników i czasopism została zawieszona) oraz zakaz demonstracji i strajków. Wydana przez KSW Odezwa do narodu radzieckiego zawierała akcenty populistyczne i nacjonalistyczne, brak było w niej natomiast sformułowań charakterystycznych dla ideologii komunistycznej. Do Moskwy wkroczyły oddziały wojska wyposażone w czołgi i okrążyły wszystkie ważniejsze gmachy w mieście. Łącznie KSW skierował do Moskwy kilka dywizji i około 500 pojazdów pancernych. Zamach wywołał zdecydowaną reakcję sił demokratycznych, a głównym ogniskiem oporu stał się budynek parlamentu Rosji, który otoczony został barykadami bronionymi przez kilka tysięcy ludzi. Prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn uznał działanie KSW za nielegalne i wezwał do protestów oraz bojkotu zarządzeń przywódców zamachu. Część oddziałów wojskowych znajdujących się w Moskwie przeszła na stronę Jelcyna. 20 sierpnia okazało się, że KSW popierają tylko niektóre lokalne władze, zaś w wielu regionach ZSRR rośnie opór przeciw puczowi. W nocy z 20/21 sierpnia grupa 8 transporterów opancerzonych próbowała bezskutecznie przebić się ulicą Sadowoje Kolco w kierunku siedziby parlamentu Rosji; w trakcie starć zginęło 5 obrońców barykad. 21 sierpnia pucz moskiewski załamał się, w czym decydującą rolę odegrało przejście na stronę Jelcyna tamańskiej gwardyjskiej dywizji pancernej i tulskiej dywizji powietrzno-desantowej, która zgodnie z rozkazem KSW zdobyć miała budynek parlamentu rosyjskiego. W godzinach popołudniowych 21 sierpnia aresztowano kilku członków KSW (Borys Pugo popełnił 22 sierpnia samobójstwo), a w godzinach popołudniowych uwolniono prezydenta Gorbaczowa, który natychmiast powrócił do Moskwy, gdzie mianował nowych szefów resortów spraw wewnętrznych i obrony oraz KGB. W instytucjach tych rozpoczęto wymianę kadr mającą na celu usunięcie zwolenników KSW. W następnych dniach proces ten objął także inne urzędy, m.in. MSZ i Prokuraturę Generalną (ustąpili ich szefowie Aleksandr Biessmiertnych i Nikołaj Trubin). W trakcie trwania puczu Łotwa i Estonia proklamowały niepodległość, a wkrótce potem uczyniła to także Ukraina i Białoruś. W rezultacie puczu zawieszono działalność KPZR (29 sierpnia), a proces demontażu pozostałości systemu komunistycznego przybrał na sile. Osłabieniu uległa pozycja prezydenta Gorbaczowa, m.in. pozbawiono go przyznanych we 244

wrześniu 1990 specjalnych pełnomocnictw w sprawach gospodarczych, wzrosła zaś rola Borysa Jelcyna, który zdobył realną władzę na terenie republiki rosyjskiej. Pucz przyspieszył ostateczną likwidację ZSRR, która nastąpiła w grudniu 1991. (A.D.) MOSLEY OSWALD (1896–1980) – polityk brytyjski. Urodził się w bogatej rodzinie arystokratycznej, jego ojciec był lordem. W czasie *pierwszej wojny światowej służył w kawalerii, uczestnicząc w działaniach frontowych. W latach 1918–31 Mosley zasiadał w Izbie Gmin, początkowo jako konserwatysta, potem niezależny, a w końcu labourzysta. W latach 1929–30 sprawował drugoplanową funkcję rządową. Gdy jego propozycje przeciwstawienia się kryzysowi gospodarczemu poprzez zwiększenie interwencjonizmu państwowego zostały odrzucone, w maju 1930 podał się do dymisji. W 1931 Mosley podjął próbę utworzenia własnej partii socjalistycznej o nazwie – Nowa Partia, lecz akcja ta zakończyła się niepowodzeniem, a on sam poniósł porażkę w wyborach parlamentarnych. Po tej porażce zwrócił się w kierunku *faszyzmu. W styczniu 1932 odwiedził Rzym, gdzie zachwycił się sylwetką i dokonaniami Benito *Mussoliniego. Pod koniec 1932 Mosley założył Brytyjski Związek Faszystów i zaczął nawoływać do ustanowienia w *Wielkiej Brytanii faszystowskiego systemu władzy. Z każdym miesiącem postawa polityczna Mosleya ulegała radykalizacji. Wychwalał Adolfa *Hitlera, członkowie jego partii przywdziali nazistowskie uniformy i przystąpili do szykanowania ludności żydowskiej we wschodnim Londynie. W czasie *drugiej wojny światowej Mosley został internowany w 1940. Zwolniono go w 1943 na skutek choroby. W 1948 powołał do życia ugrupowanie o nazwie Związek Ruchu. Partia ta głosiła idee *populistyczne, często o zabarwieniu faszystowskim, a zasłynęła przede wszystkim z entuzjastycznego popierania integracji europejskiej. Z ramienia Związku Ruchu Mosley kilkakrotnie, bez powodzenia, ubiegał się o mandat parlamentarny. Autobiografia Mosleya pt. MOJE ŻYCIE ukazała się w 1968. Zmarł 3 grudnia 1980 w Orsay pod Paryżem. (B.B.) MOŚCICKI IGNACY (1867–1946) – uczony, prezydent II Rzeczpospolitej (*Polska) od 1 czerwca 1926 do 30 września 1939. W latach 1887–91 studiował chemię na politechnice w Rydze. W lipcu 1892 wyjechał za granicę, uchodząc przed prześladowaniami władz carskich. Przez pierwsze pięć lat przebywał w Londynie, gdzie poznał Józefa *Piłsudskiego. Jesienią 1897 przeniósł się do Szwajcarii, by na uniwersytecie we Fryburgu zająć się pracą naukową. Dokonał wówczas kilku wielce znaczących odkryć i wynalazków z zakresu elektrochemii, zyskując sławę i uznanie w świecie naukowym. W 1912 przybył do Lwowa i objął katedrę chemii fizycznej i elektrochemii technicznej na politechnice. Był dziekanem wydziału chemii tej uczelni w okresie 1915–17. W 1916 powołał we Lwowie Instytut Badań Naukowych i Technicznych Metan, przekształcony później w Chemiczny Instytut Badawczy. Jeszcze w 1917 zainicjował budowę fabryki azotanu amonu na potrzeby rolnictwa w Jaworznie, która faktycznie ruszyła dopiero w 1921. W roku następnym Mościcki został dyrektorem tej fabryki. Jego dziełem było również uruchomienie zakładów przemysłowych w Chorzowie, a także – już w 1930 – wybudowanie nowej fabryki chemicznej w miejscowości, nazwanej od jego nazwiska – Mościcami. W 1925 Mościcki opuścił Politechnikę Lwowską i przeniósł się do Politechniki Warszawskiej, gdzie kontynuował pracę badawczo-naukową. 1 czerwca 1926 Zgromadzenie Narodowe wybrało go prezydentem na wniosek Piłsudskiego, który dzień wcześniej odmówił przyjęcia tego stanowiska. Mościcki, wedle opinii Piłsudskiego był najlepszym kandydatem, bowiem nie był uwikłany w politykę oraz interesy i gry partyjne, a jako człowiek nie dawał się wepchnąć w ramy doktryn. 4 czerwca Mościcki został zaprzysiężony jako prezydent. Ponowna jego elekcja miała miejsce 8 maja 1933. Był prezydentem lojalnym wobec Piłsudskiego. Trzymał się z dala od wielkiej polityki, interesując się jedynie sprawami gospodarczymi, w tym przede wszystkim budową przemysłu. Niemniej jednak z czasem zaczął tworzyć coś w rodzaju własnego zaplecza politycznego, skupiając wokół siebie niektórych piłsudczyków. Częściej też czynnie wkraczał w politykę wewnętrzną, wzmocniwszy swą pozycję w okresie rozprawy sanacji z opozycją (1930). Miał więc np. swój udział w powołaniu na urząd premiera Janusza Jędrzejewicza (maj 1933) czy odwołaniu z tego stanowiska Leona Kozłowskiego (marzec 1935). Po śmierci Piłsudskiego, kiedy nastąpiła faktycznie tzw. dekompozycja obozu sanacji, Mościcki wraz ze swoją grupą zamkową znalazł się w centrum wewnętrznych rozgrywek politycznych, rywalizując o wpływy i władzę z tracącymi na znaczeniu tzw. pułkownikami oraz z grupą wojskową Edwarda *Rydza-Śmigłego. Ostatecznie Mościcki zawarł kompromis z Rydzem-Śmigłym, oddając mu inicjatywę polityczną. Sam zaś wzorem pierwszych lat swej prezydentury wycofał się z czynnej polityki wewnętrznej, zajmując się sprawami gospodarczymi. Po wybuchu *drugiej wojny światowej Mościcki wyznaczył swym następcą marszałka Śmigłego. 17 września 1939 wraz z rządem przekroczył granicę i znalazł się w Rumunii, gdzie został internowany. Najważniejszym problemem, który musiał rozwiązać, była sprawa sukcesji. Wydał więc dekret nominujący na stanowisko nowego prezydenta generała Bolesława WieniawęDługoszowskiego. Wskutek sprzeciwu *Francji, ostatecznie jednak wyznaczył prezydentem Władysława 245

Raczkiewicza. Sam złożył urząd prezydencki 30 września 1939. W grudniu 1939 za pozwoleniem rządu rumuńskiego wyjechał do Szwajcarii. Zmarł 2 października 1946 w Versoix koło Genewy. (B.B.) MOZAMBIK – państwo w południowo-wschodniej Afryce nad Oceanem Indyjskim (powierzchnia – 801,6 tys. km2, ludność – 18,3 mln w 1999). Mozambik był kolonią portugalską od 1498 do 1975 (*Portugalskie kolonie). We wrześniu 1964, atakiem na bazę wojskową Mudea, zapoczątkował swoją dziesięcioletnią walkę z Portugalczykami Front Wyzwolenia Mozambiku (FRELIMO) – organizacja o orientacji marksistowskiej. Po upadku w 1974 dyktatury w Portugalii (Rewolucja *goździków), która ze szczególnym uporem utrzymywała imperium kolonialne, nowe władze natychmiast zapowiedziały zerwanie z przeszłością kolonialną. We wrześniu 1974 Portugalia nawiązała dialog z przywódcami FRELIMO, w wyniku którego ustanowiono w Mozambiku wspólny rząd tymczasowy, mający przygotować niepodległość kraju. 25 czerwca 1975 proklamowano powstanie Ludowej Republiki Mozambiku. Prezydentem państwa i szefem rządu został lider FRELIMO Samora Machel. Pod jego kierunkiem Mozambik przyjął program przejścia do systemu komunistycznego (*Komunizm). Ugrupowanie rządzące stało się jedyną legalną partią polityczną, a społeczeństwo poddano intensywnej indoktrynacji marksistowskiej. W lutym 1976 przeprowadzono nie tylko całkowitą nacjonalizację przemysłu i rolnictwa, ale upaństwowiono nawet mieszkania i samochody. Te posunięcia zmusiły 160 tys. Białych zamieszkujących w Mozambiku do opuszczenia kraju. Doktrynersko rządzony Mozambik szybko popadł w poważne kłopoty ekonomiczne i w latach osiemdziesiątych funkcjonował dzięki pomocy zagranicznej. W latach 1976–79 kraj znajdował się w stanie otwartego konfliktu zbrojnego z Rodezją, gdyż władze udzielały pomocy i schronienia rodezyjskim (*Zimbabwe) partyzantom. Z kolei w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych w Mozambiku kilkakrotnie interweniowały wojska *Republiki Południowej Afryki (RPA), dążąc do zniszczenia ulokowanych tam baz partyzanckich *Afrykańskiego Kongresu Narodowego (ANC). Stosunki mozambicko-południowo afrykańskie uległy poprawie po podpisaniu przez oba kraje w marcu 1984 paktu o nieagresji i dobrym sąsiedztwie. W latach osiemdziesiątych zaktywizowała się w Mozambiku antykomunistyczna opozycja zbrojna, zorganizowana w Narodowy Ruch Oporu Mozambiku (RENAMO). W 1982 RENAMO skupiała 10 tys. bojowników, a w późniejszym okresie szeregi tej formacji stale rosły. U progu lat dziewięćdziesiątych pod kontrolą oddziałów partyzanckich znajdowały się już znaczące połacie kraju. W połowie 1984 na terenie RPA po raz pierwszy doszło do rozmów między władzami Mozambiku i przywódcami RENAMO, lecz nie przyniosły one konkretnych rezultatów. Po kilku latach ortodoksyjnej realizacji programu komunistycznego, rząd Mozambiku zdecydował się na pewne uelastycznienie stanowiska politycznego. Poszukiwano możliwości polepszenia stosunków z państwami zachodnimi, doszło również do otwarcia gospodarczego, czego wyrazem było wejście Mozambiku w 1984 do *Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, a także podpisanie umów z kilkoma koncernami amerykańskimi i brytyjskimi w sprawie poszukiwania ropy naftowej na terytorium Mozambiku. Kraj ten nawiązał też wielostronne umowy handlowe z RPA. Mimo wszystkich tych posunięć liberalizacyjnych nie zdecydowano się wszakże na zerwanie z marksizmem jako oficjalną ideologią państwa. Po śmierci Samory Machela w 1986, nowym prezydentem Mozambiku i szefem FRELIMO został Alberto Chissano. Na przestrzeni lat 1990–władze kontynuowały rozmowy z przywódcami RENAMO na temat zakończenia wojny domowej w Mozambiku, ustanowienia systemu wielopartyjnego oraz powołania rządu pojednania narodowego. Po trwających dwa lata negocjacjach 4 października 1992 podpisano w Rzymie porozumienie pokojowe, którego sygnatariuszami byli prezydent Mozambiku Chissano i przywódca RENAMO Alfonso Dhlakama. Porozumienie to przewidywało przeprowadzenie w kraju wolnych wyborów i utworzenie 30 tys. armii złożonej w połowie z wojsk rządowych i w połowie z sił RENAMO. 16 grudnia 1992 Rada Bezpieczeństwa ONZ podjęła decyzję o skierowaniu w 1993 do Mozambiku 8 tys. żołnierzy sił pokojowych *ONZ i obserwatorów cywilnych, którzy mieli dopomóc w zakończeniu wojny domowej i przeprowadzeniu wolnych wyborów prezydenckich i parlamentarnych. W początkach marca 1993 w Mozambiku zjawili się pierwsi żołnierze włoscy służący w ramach kontyngentu sił ONZ. Misja pokojowa ONZ zakończyła się sukcesem. W sierpniu 1994 RENAMO rozwiązał swe formacje zbrojne. Niebawem rozwiązała się dotychczasowa armia rządowa. Przystąpiono do organizowania nowych sił zbrojnych w myśl ustaleń porozumienia rzymskiego z 1992. Demokratyczne wybory prezydenckie i parlamentarne zostały przeprowadzone 27-28 października 1994. W ich wyniku prezydenturę zachował dotychczasowy szef państwa Chissano, który pokonał przywódcę RENAMO Dhlakamę. Rządzący FREMILO zwyciężył także w wyborach parlamentarnych. Dhlakama początkowo utrzymywał, że wybory były nieuczciwe, ale potem pogodził się z porażką, a RENAMO zdecydował się występować w roli legalnej opozycji politycznej. Ta postawa przyczyniła 246

się do ustabilizowania się sytuacji w Mozambiku. Kraj przystąpił do odbudowy zniszczonej wojną gospodarki. Bank Światowy przyznał Mozambikowi na ten cel pomoc w wysokości 560 mln dolarów. (M.B.) MYANMAR*BIRMA NACJONALIZACJA – przejęcie przez państwo na własność, w trybie ustawodawczym, części lub ogółu prywatnych podmiotów gospodarczych i majątku konsumpcyjnego. W państwach komunistycznych (*Komunizm) nacjonalizacja miała charakter totalny i była uzasadniana ideologicznie w dwojaki sposób. Po pierwsze upaństwowienie środków produkcji bez odszkodowania (lub za symboliczną rekompensatą) unicestwiało klasy posiadające, po drugie zaś, całkowicie państwowa gospodarka planowa miała być bardziej efektywna od zdominowanej przez własność prywatną gospodarki kapitalistycznej. W *Polsce nacjonalizacja została przeprowadzona przez komunistów na podstawie ustawy z 3 stycznia 1946. Państwo przejęło wówczas wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe zatrudniające na jedną zmianę ponad 50 pracowników, a następnie – w konsekwencji administracyjnych i policyjnych prześladowań – również mniejsze firmy prywatne. Nacjonalizacji na szeroką skalę dokonywano także w krajach Trzeciego Świata, wyzwalających się spod panowania kolonialnego (*Dekolonizacja). W wielu przypadkach – np. po nacjonalizacji Kanału Sueskiego przez Egipt w 1956 (*Arabsko-izraelskie wojny) – prowadziło to do ostrych konfliktów z dawnymi państwami kolonialnymi, dla których nacjonalizacja stanowiła zagrożenie ekonomiczne lub polityczne. Upaństwowienie wybranych firm lub gałęzi gospodarki miało również miejsce w państwach kapitalistycznych, po dojściu w nich do władzy ugrupowań socjalistycznych (np. w *Wielkiej Brytanii w drugiej połowie lat czterdziestych i we *Francji w pierwszej połowie lat osiem dziesiątych). Działania te nie przyniosły jednak spodziewanych efektów ekonomicznych i w większości wypadków zakończyły się reprywatyzacją. Także w krajach postkomunistycznych coraz szybciej odchodzi się od własności państwowej, upatrując w prywatyzacji jeden z głównych sposobów na przezwyciężenie kryzysu gospodarczego. (A.D.) NACJONALIZM – ideologia oraz wynikający z niej ruch polityczny, które eksponują znaczenie narodu w historii i analizowaniu polityki. Nacjonalizm, jako pojęcie odwołujące się do kategorii narodowości, rozumianej jako świadomość narodowa, jest terminem o długiej tradycji. Jednak dopiero w końcu XIX stulecia stał się ideologią polityczną, głoszącą preferencje narodu i upatrującą kryterium moralności społecznej wyłącznie w tym, co stanowi jego dobro. W ten właśnie sposób nacjonalizm został zdefiniowany po raz pierwszy we *Francji w 1892 przez Maurice Barresa. Jako ideologia, nacjonalizm sytuuje pojęcie patriotyzmu nie na płaszczyźnie uczuciowej i jednostkowej, lecz praktycznej i społecznej, czyniąc zeń kategorię służebną wobec interesu narodowego. Naród jest zawsze rozumiany przez nacjonalistów nie tylko jako wytwór historii, kultury i tradycji, ale przede wszystkim jako swoista wspólnota duchowa i moralna, która ma swój własny cel i stanowi najwyższą wartość życia społecznego. W sensie filozoficznym nacjonalizm jest totalizmem. Przyznaje bowiem pierwszeństwo całości, tj. narodowi, nad jednostką oraz utrzymuje, iż jej cele i tożsamość winny być warunkowane niczym innym jak tylko przynależnością narodową. Jako kierunek polityczny natomiast, nacjonalizm głosi konieczność zorganizowania każdej narodowości w suwerenne państwo. Stąd też operując zasadą, wedle której jednostka narodowa i polityczna winny być z sobą tożsame – może pojawić się w dwóch różnych sytuacjach: jako uczucie zbudowane bądź przez złamanie owej zasady lub też jako uczucie satysfakcji wynikające z jej spełnienia. W pierwszym przypadku nacjonalizm będzie dążył do przywrócenia zgodności między jednostką narodową i polityczną, w drugim zaś – zajmie się jej ochroną. W pewnych warunkach nacjonalizm może być zatem pozytywną siłą polityczną, prowadzącą do wzrostu świadomości narodowej i w konsekwencji stymulującą odzyskanie przez jakiś naród własnej państwowości. Jednakże nacjonalizm może również przybrać postać agresywną, kiedy przystąpi do realizowania interesu narodowego poprzez przeciwstawianie go dobru innych narodów, a politykę swą będzie urzeczywistniał, sięgając po takie środki jak: nienawiść, agresja, przemoc czy łamanie prawa międzynarodowego. Nacjonalizm taki, gloryfikujący własny naród i poniżający inne, czyli kierujący się zasadami egoizmu narodowego oraz czyniący z walki narodów zasadę życia politycznego – w praktyce wcześniej czy później przyjmuje postać zwykłego ekspansjonizmu i militaryzmu. Skrajną postać nacjonalizmu tego typu reprezentowały sobą *faszyzm i *narodowy socjalizm. Skompromitowały one idee i postawy nacjonalistyczne na tyle skutecznie, iż zniknęły one z politycznej mapy Europy na wiele lat. Ugrupowania odwołujące się do tradycji nacjonalistycznej sytuowały się co najwyżej na marginesie polityki. W ostatnich latach w Europie widoczny jest jednak pewien renesans ruchów nacjonalistycznych. Odnoszą one mniej lub bardziej znaczące sukcesy polityczne w takich krajach jak: Francja, *Włochy, *Niemcy, Austria i Belgia. Nacjonalizm odżył też w Europie Wschodniej po obaleniu komunizmu. (B.B.) 247

NADDNIESTRZAŃSKI KONFLIKT 1990–1992 – konflikt we wschodnim regionie Mołdawii, którego rosyjskojęzyczna część mieszkańców dążyła do utworzenia niezależnego państwa. Naddniestrze, położone na lewym brzegu rzeki, nie wchodziło w skład prawobrzeżnej Mołdawii, kiedy ta – jako *Besarabia – do 1940 znajdowała się w granicach Rumunii. Konflikt między Mołdawianami (Rumunami) a Rosjanami zaczął narastać, gdy w 1989 Rada Najwyższa Mołdawii podjęła decyzję o uznaniu języka mołdawskiego (rumuńskiego) – w miejsce rosyjskiego – za język urzędowy. Kiedy w czerwcu 1990 Mołdawia ogłosiła suwerenność (jeszcze w ramach *ZSRR), zamieszkujący Naddniestrze Rosjanie (25,4% ogółu ludności tego regionu) i Ukraińcy (28,3%) podjęli decyzję o utworzeniu własnej republiki (wrzesień 1990). Podobną decyzję podjęli też Gaugazi (prawosławna ludność tureckojęzyczna), zamieszkujący południową część Mołdawii. W następnych miesiącach w Tyraspolu, Dubosarach i innych miastach Naddniestrza dochodziło do zamieszek między ludnością rosyjską i mołdawską. Sytuacja pogorszyła się, kiedy po upadku puczu *moskiewskiego, Mołdawia ogłosiła 27 sierpnia 1991 deklarację całkowitej niepodległości. Separatyści w Naddniestrzu i Gaugazji – obawiający się połączenia Mołdawii z Rumunią – odpowiedzieli na to 1 grudnia 1991 plebiscytami, w których większość uczestników głosowała za niepodległością i odłączeniem się od Mołdawii. Równocześnie wybrano prezydentów obu separatystycznych republik. W Naddniestrzu został nim Igor Smirnow, który natychmiast wciągnął do sporu z Kiszyniowem stacjonującą w Mołdawii 14 Armię Rosyjską, mianując jej dowódcę szefem służby bezpieczeństwa republiki. 6 grudnia 1991 oddziały Gwardii Narodowej Smirnowa zajęły mosty na Dniestrze, odcinając lewobrzeżną część Mołdawii od reszty kraju. Kiszyniów oskarżył wówczas armię rosyjską o popieranie separatystów, a władze rumuńskie zażądały natychmiastowego wycofania 14 Armii z Mołdawii. 13 grudnia 1991 doszło w Dubosarach do walk między Rosjanami i Mołdawianami, w których zginęło co najmniej 5 osób. Od tego czasu prawie nieustannie dochodziło do starć zbrojnych, w których po stronie separatystów brali udział m.in. Kozacy dońscy. Do największego natężenia walk doszło w marcu 1992, kiedy w Naddniestrzu i Mołdawii wprowadzono stan wyjątkowy. Po krótkotrwałym zawieszeniu broni wynegocjowanym przez wiceprezydenta Rosji Aleksandra Ruckoja i prezydenta Mołdawii Mircę Snegura, 22 czerwca 1992 walki w Naddniestrzu wybuchły z nową siłą, a w ich trakcie zginęło co najmniej kilkadziesiąt osób. 8 lipca, pod presją 14 Armii Rosyjskiej, która wystąpiła w roli rozjemcy, doszło do podpisania kolejnego zawieszenia broni, w dalszym jednak ciągu dochodziło do sporadycznych incydentów między gwardią mołdawską a separatystami. Kiszyniów domagał się wycofania do 1994 z obszaru Mołdawii 14 Armii, ale jej dowódca generał Aleksander Lebiedź oświadczył w styczniu 1993, że nastąpi to nie wcześniej niż za 10–15 lat. Do złagodzenia konfliktu przyczyniło się referendum przeprowadzone w Mołdawii w styczniu 1993, w którym 83% ludności opowiedziało się przeciw połączeniu z Rumunią oraz ratyfikowanie przez mołdawski parlament w październiku 1993 aktu przystąpienia tego państwa do *Wspólnoty Niepodległych Państw. W następnych latach Rosjanie stopniowo zredukowali liczbę swoich żołnierzy na tym obszarze do poziomu 6 tysięcy, a 8 maja 1997 prezydent Mołdawii Petru Łuczinski i przywódca separatystów Igor Smirnow podpisali w Moskwie porozumienie zakładające przyznanie Naddniestrzu szerokiej autonomii. W październiku 1998 prezydenci Ukrainy, Rumunii i Mołdawii, obradujący w Kiszyniowie, zaapelowali do Rosji aby wycofała resztę swoich wojsk z Naddniestrza. (A.D.) NAFTA – Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (ang. North American Free Trade Agreement), układ zawarty między *Kanadą, *Meksykiem i *Stanami Zjednoczonymi, który tworzy strefę wolnego handlu w Ameryce Północnej. NAFTA weszła w życie 1 stycznia 1994. Idea powstania NAFTA pojawiła się w 1989, kiedy to prezydent Meksyku Carlos Salinas de Gortari po przeanalizowaniu procesów integracji europejskiej (Wspólnota *Europejska) doszedł do wniosku, że kraje północnoamerykańskie powinny stworzyć własny blok gospodarczy. Pomysłem swym zainteresował wpierw prezydenta USA Georg’a *Busha, a potem premiera Kanady Briana Mulroney’a. Po trwających 14 miesięcy żmudnych negocjacjach Kanada, Meksyk i USA 12 sierpnia 1992 uzgodniły treść porozumienia o wolnym handlu na kontynencie północnoamerykańskim. 31 grudnia 1992 układ w sprawie NAFTA podpisali przywódcy polityczni trzech państw. 14 września 1993 ministrowie handlu państw-sygnatariuszy podpisali dodatkowe umowy do układu NAFTA, które dotyczyły ochrony środowiska i prawa pracy. 1 stycznia 1994 NAFTA weszła w życie po ratyfikowaniu jej przez parlamenty Kanady, Meksyku i USA. Największe problemy z ratyfikacją układu miały miejsce w Stanach Zjednoczonych, gdzie gwałtownie wystąpiły przeciwko niemu związki zawodowe AFL– CIO, obawiające się, iż przyczyni się on do zwiększenia bezrobocia w kraju. W celu zablokowania ratyfikacji związkowcy zmobilizowali swoich ludzi w Kongresie. Ostatecznie jednak NAFTA przeszła w Kongresie amerykańskim, do czego przyczyniło się stanowcze opowiedzenie się za nią przez prezydenta Billa *Clintona. NAFTA przewiduje stopniowe znoszenie wszystkich barier handlowych między Kanadą, Meksykiem i USA. I 248

tak, w okresie 10 lat mają być zniesione cła na wyroby przemysłowe, a w ciągu 15 lat – na produkty rolne. Porozumienie zakłada też swobodny przepływ kapitałów między krajami-sygnatariuszami, a ponadto przewiduje wypracowanie mechanizmów umożliwiających rozwiązywanie sporów i zapobieganie konfliktom regionalnym. (M.B.) NAFTOWY SZOK – kryzys gospodarczy spowodowany gwałtownym spadkiem podaży ropy naftowej na przełomie 1973/74. 16 października 1973, w związku z trwającą wojną Yom Kippur (*Arabsko-izraelskie wojny), członkowie Organizacji Arabskich Państw Eksportujących Ropę Naftową (OAPEC) podjęli decyzję o podniesieniu cen tego surowca o70%. Równocześnie wprowadzono całkowite embargo na dostawy ropy do *Stanów Zjednoczonych i Holandii, czyli krajów uważanych za głównych zachodnich sojuszników Izraela. Z kolei 4 listopada ogłoszono decyzję o zmniejszeniu o 25% eksportu ropy do krajów nie uznawanych za zaprzyjaźnione. Postanowiono także wycofać arabskie lokaty w zachodnich bankach w łącznej kwocie około 9 miliardów dolarów. Posunięcia te – mimo zniesienia embarga 13 marca 1974 i porzucenia planów ograniczenia eksportu – zapoczątkowały gwałtowny wzrost cen ropy naftowej i produktów pochodnych (zwłaszcza benzyny); w latach 1973–75 ceny paliw płynnych podniosły się o około 400%, co ostatecznie zakończyło epokę taniej ropy i zapoczątkowało stan chronicznego kryzysu energetycznego. Szok naftowy doprowadził do długotrwałego kryzysu ekonomicznego w całym świecie zachodnim, którego najbardziej dotkliwymi przejawami były wzrost inflacji i bezrobocia (stagflacja). Natomiast krajom eksportującym ropę, z których większość skupiona była w *OPEC, kryzys naftowy przyniósł gwałtowny wzrost dochodów (tzw. petrodolary). Kolejny szok naftowy, w konsekwencji którego ceny ropy naftowej uległy podwojeniu, nastąpił w latach 1979–80 w rezultacie wybuchu rewolucji *islamskiej w *Iranie, a następnie wojny *iracko-irańskiej. (A.D.) NAGY IMRE (1896–1958) – polityk węgierski, działacz komunistyczny (*Komunizm). Urodził się w Kaposvar w rodzinie chłopskiej. Ukończył wyższą szkołę handlową. W latach *pierwszej wojny światowej dostał się do niewoli rosyjskiej. W 1918 wstąpił do partii bolszewickiej (*Bolszewicy) i walczył w szeregach Armii Czerwonej (*Rosyjska wojna domowa). Na Węgry powrócił w 1921, gdzie najpierw działał w radykalnym ruchu chłopskim, a od 1925 organizował na terenie Kaposvaru Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą (legalna nadbudówka Komunistycznej Partii Węgier – KPW). Po krótkotrwałym aresztowaniu wyjechał w 1928 do Wiednia, a następnie w 1930 do Moskwy. Pracował tam w aparacie Międzynarodówki Chłopskiej (wyspecjalizowana część *Międzynarodówki Komunistycznej), a także w Instytucie Spraw Rolnych i Centralnym Instytucie Statystycznym. W 1941 zgłosił się ochotniczo do Międzynarodowego Pułku Armii Czerwonej. Wkrótce potem został przeniesiony z wojska do pracy w tzw. Radiu Kossuth (węgierski program radia moskiewskiego). Należał do ścisłej czołówki węgierskich działaczy komunistycznych w *ZSRR. W 1944 wrócił na Węgry i wszedł w skład Biura Politycznego KC KPW (później Węgierskiej Partii Pracujących – WPP). Jako minister rolnictwa (grudzień 1944 – listopad 1945) nadzorował wprowadzanie reformy rolnej. Sprawował również funkcje ministra spraw wewnętrznych (listopad 1945 – marzec 1946), kierownika Wydziału Rolnego KC i przewodniczącego parlamentu (1947–49). W 1949, w związku z krytyką programu przyspieszonej *kolektywizacji rolnictwa, został usunięty z Biura Politycznego, ale w 1951 wrócił do kierownictwa partii. W listopadzie 1952 został wicepremierem, a w lipcu 1953 premierem. Jako szef rządu próbował realizować program ograniczonych reform politycznych i gospodarczych (tzw. nowy kurs), czym naraził się wszechwładnemu przywódcy partii Matyasowi *Rákosiemu. W kwietniu 1955 został pozbawiony stanowiska premiera i wszystkich innych funkcji partyjnych i państwowych, a w grudniu tego roku Rákosi usunął go z szeregów WPP. Po wybuchu powstania *węgierskiego, cieszący się sporą popularnością Nagy objął 24 października 1956 stanowisko premiera. Bezskutecznie starał się hamować radykalne nastroje powstańców i stopniowo ulegał ich żądaniom. Pod presją sił niepodległościowych przywrócił system wielopartyjny, a następnie ogłosił wystąpienie Węgier z Układu *Warszawskiego i proklamował ich neutralność. Równocześnie dążył do odnowy węgierskiego ruchu komunistycznego, wchodząc w skład komitetu organizacyjnego Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. 4 listopada, w czasie gdy wojska radzieckie wkraczały do Budapesztu, schronił się w ambasadzie *Jugosławii. Opuścił ją wraz z grupą współ pracowników 22 listopada, po uzyskaniu gwarancji bezpieczeństwa. Rosjanie złamali jednak obietnice i natychmiast przewieźli Nagya do Rumunii, gdzie był internowany aż do 1958. W czerwcu 1958 Nagy i jego najbliżsi współpracownicy zostali postawieni przed sądem w Budapeszcie. Byłego premiera uznano winnym „wezwania zachodnich imperialistów do otwartego, zbrojnego wystąpienia przeciwko rewolucyjnemu rządowi robotniczo-chłopskiemu i wezwanym przez niego na pomoc wojskom radzieckim”. Skazany na karę śmierci Nagy, został powieszony 16 czerwca 1958. W 1989 doczekał się rehabilitacji, a obecnie jest przez wielu Węgrów uważany za bohatera narodowego. (A.D.) 249

NAMIBIA – kraj w południowo-zachodniej Afryce (obszar 824,3 tys. km2, ludność 1,61 mln w 1999). W 1884 Namibia stała się częścią *niemieckich kolonii. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej, w 1915 terytorium to zostało zajęte przez wojska południowoafrykańskie, działające na rozkaz rządu brytyjskiego. W 1920 *Liga Narodów sprawowanie mandatu nad Namibią powierzyła Afryce Południowej (*Republika Południowej Afryki). Po *drugiej wojnie światowej Namibia uzyskała status terytorium powierniczego *Organizacji Narodów Zjednoczonych. Szybko w obrębie ONZ ujawniły się rozbieżności co do tego, czy w Namibii administrację ma sprawować w imieniu ONZ Republika Południowej Afryki (RPA), czy też nie. Wyrazem tych rozbieżności były sprzeczne z sobą orzeczenia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który dwa razy potwierdził legalność mandatu RPA nad Namibią (1950, 1956) i również dwukrotnie uznawał ów mandat za nielegalny (1949, 1971). Od 1948 rząd południowoafrykański, sprawujący faktyczną władzę w Namibii, otwarcie podejmował wysiłki zmierzające do polityczno-administracyjnego zintegrowania tego obszaru z RPA. Czarna ludność Namibii stanowczo sprzeciwiała się włączeniu kraju do rządzącej się zasadami *apartheidu RPA. W 1960 powstała, stawiająca sobie za zadanie walkę o nie podległość Namibii, Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej (SWAPO). Niebawem oddziały partyzanckie SWAPO przeszły do walki zbrojnej ze stacjonującymi w Namibii wojskami RPA. U schyłku lat sześćdziesiątych ONZ wypracowała jednoznaczne stanowisko w sprawie Namibii, krytykując obecność polityczną i wojskową RPA na tym obszarze. Zgromadzenie Ogólne ONZ i Rada Bezpieczeństwa począwszy od 1970, w corocznie uchwalanych rezolucjach, potępiały RPA za nielegalną okupację Namibii, uznając jednocześnie SWAPO za jedyną autentyczną reprezentację ludności namibijskiej. Walki zbrojne w Namibii zaostrzyły się po 1974, kiedy to po uzyskaniu niepodległości przez *Angolę – marksistowskie władze tego kraju udzieliły silnego wsparcia partyzantom SWAPO. RPA ze swej strony zdecydowała się na nawiązanie dialogu z umiarkowanymi ugrupowaniami namibijskimi, chcąc w oparciu o nie doprowadzić w przyszłości do samodzielności politycznej Namibii, bez udziału w tym procesie organizacji międzynarodowych. W grudniu 1978 po raz pierwszy odbyły się w Namibii – zbojkotowane jednak przez największe ugrupowania Czarnych – wybory powszechne do parlamentu. W dwa lata później, pod auspicjami RPA, powstał rząd autonomiczny Namibii, na czele którego stanął biały polityk Dirk Mudge. W 1982 rząd RPA podjął bezpośrednie rokowania ze SWAPO, zdając sobie sprawę z tego, że bez udziału tej organizacji nie jest możliwe uregulowanie statusu Namibii oraz osiągnięcie w tym kraju pokoju. Obie strony zgodziły się wówczas na przerwanie ognia i przeprowadzenie w Namibii wyborów pod nadzorem ONZ. RPA uzależniła jednak przyznanie Namibii niepodległości od wycofania się wojsk kubańskich z sąsiedniej Angoli. Klimat panujący wówczas w polityce między narodowej nie sprzyjał wszakże tego rodzaju rozwiązaniom i w konsekwencji Namibia na niepodległość musiała jeszcze jakiś czas poczekać. Dopiero w grudniu 1988 Angola, Kuba i RPA pod egidą ONZ podpisały porozumienie otwierające Namibii drogę do niepodległości. Na mocy przyjętych ustaleń w 1989 wojska kubańskie opuściły Angolę, a południowoafrykańskie – Namibię. 1 listopada 1989 odbyły się w Namibii wybory powszechne z udziałem wszystkich sił politycznych kraju. Głównym przeciwnikiem w tych wyborach radykalnej i marksizującej SWAPO był, skupiający ugrupowania przyjazne wobec RPA, koalicyjny Zjednoczony Front Demokratyczny (UDF). Wybory przyniosły zwycięstwo SWAPO, ale było ono mniejsze niż tego się spodziewano, bowiem partia ta nie uzyskała bezwzględnej większości głosów. 1 kwietnia 1990 władzę w Namibii objął rząd koalicyjny. Z tą też chwilą kraj ten stał się w pełni suwerenny. W 1993 Namibia wprowadziła do obiegu własną walutę – dolara namibijskiego, który zastąpił używanego dotąd randa południowo-afrykańskiego. W marcu 1994 RPA przekazała Namibii swoją enklawę na terytorium namibijskim – Walrijs Bay. (M.B.) NARODOWA PARTIA FASZYSTOWSKA – ugrupowanie faszystów (*Faszyzm) istniejące w latach 1921–43, które w okresie 1925–43 było jedyną legalnie działającą partią we Włoszech. 7 listopada 1921 w Rzymie na zjeździe Związku Uczestników Wojny (Fasci di Combattimento) zapadła decyzja o zorganizowaniu w partię faszystowskich hufców bojowych. Utworzona w ten sposób Narodowa Partia Faszystowska (Partito Nazionale Fascista - PNF ) miała – jak ogłoszono – wzmocnić zarówno dyscyplinę, jak i ideologię polityczną faszyzmu, który reprezentując nowe siły w historii politycznej Włoch, doprowadzi do odrodzenia narodu i państwa. Pierwszym sekretarzem generalnym partii był Michele Bianchi (1921–23), ostatnim zaś – Carlo Scorza (kwiecień–lipiec 1943). Najdłużej natomiast funkcję tę sprawował Achille Starace (1931–39). Po utworzeniu PNF liczyła niewiele ponad 300 członków. W następnych latach jej liczebność rosła powoli, aczkolwiek systematycznie wraz z sukcesami politycznymi faszyzmu. Do umasowienia PNF przyczyniło się przyjęcie dwóch zasad. Pierwsza z nich wprowadzała rekrutację nowych członków poprzez pod porządkowane partii rozmaite organizacje młodzieżowe (tzw. coroczny nabór faszystowski – Leva Fascista). Druga z kolei nakładała na wszystkich pracowników sfery publicznej obowiązek należenia do partii faszystowskiej. W 250

efekcie tych zabiegów w 1942 do PNF należało 2,5 mln Włochów. Chociaż od początku Narodowa Partia Faszystowska była organizacją scentralizowaną i zhierarchizowaną, to jednak do 1926 zachowała formalnie pewien stopień wewnętrznej autonomii i samorządności. Postępująca wszakże faszyzacja życia politycznego Włoch doprowadziła nie tylko do podporządkowania, ale wręcz zlania PNF z państwem. Proces upaństwowienia partii był realizowany etapami (1926, 1928, 1929), a ostatecznie sankcjonował go jej statut z 17 listopada 1932. W ten sposób Narodowa Partia Faszystowska wmontowana została w strukturę państwa faszystowskiego, będącego swoistą piramidą opartą na hierarchicznych powiązaniach, na szczycie której stał Duce (Benito *Mussolini), a podstawę tworzyli członkowie partii. To właśnie Duce wyznaczał sekretarza generalnego PNF oraz na jego wniosek mianował przywódców partyjnych szczebla centralnego. Sekretarz generalny partii decydował natomiast o obsadzie federalnych stanowisk partyjnych, a szefowie tego szczebla – o nominacjach lokalnych. Co więcej, sprawowanie funkcji partyjnych połączone zostało z wykonywaniem władzy w państwie. I tak Mussolini był jednocześnie szefem rządu, przewodniczącym Wielkiej Rady Faszystowskiej oraz wodzem partii. Sekretarz generalny PNF mający rangę ministra pełnił funkcję sekretarza Wielkiej Rady Faszystowskiej, a także prowadził jej obrady w zastępstwie Duce. Nadto był członkiem wielu centralnych organów państwa. Przywódcy partyjni z prowincji i okręgów zasiadali natomiast w rozmaitych ciałach administracyjnych szczebla terenowego. Każdy zaś członek partii miał pierwszeństwo w dostępie do stanowisk publicznych. Cele partii definiowano jako wychowanie i organizowanie społeczeństwa oraz pobudzanie i wzmacnianie zapału dla państwa faszystowskiego. Stąd też PNF była obudowana rozmaitymi organizacjami politycznymi i parapolitycznymi. Narodowa Partia Faszystowska została rozwiązana po obaleniu Mussoliniego 25 lipca 1943. Jej bezpośrednią kontynuatorką była utworzona we *Włoskiej Republice Socjalnej Faszystowska Partia Republikańska (Partito Fascista Repubblicano - PFR), działająca w latach 1943– 145. Konstytucja Włoch republikańskich z 1947 zakazała ponownego organizowania pod jakąkolwiek postacią partii faszystowskiej. Niemniej jednak do pewnych wątków ideologii PNF nawiązywał mniej lub bardziej otwarcie utworzony w 1946 i funkcjonujący do 1994 Włoski Ruch Społeczny – Prawica Narodowa (Movimento Sociale Italiano – Destra Nazionale – MSI–DN). W styczniu 1994 przekształcił się on w Sojusz Narodowy (Alleanza Nazionale – AN), a jego przywódca Gianfranco Fini (ur. 1952) deklaruje wyrzeczenie się spuścizny faszystowskiej i przejście na pozycje nowoczesnej partii centroprawicowej. (B.B.) NARODOWY SOCJALIZM NAZIZM – ideologia utworzonej w 1919 Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (*NSDAP), a także podstawa polityki państwowej III Rzeszy (1933–45). Generalnie rzecz biorąc, nazizm stanowił jeden z typów *faszyzmu. Jednakże będąca jego rdzeniem zasada rasizmu i jej implikacje decydowały o specyfice i odmienności nazizmu. Twórcą narodowego socjalizmu był Adolf *Hitler. Podstawę swojego programu wyłożył on w książce MEIN KAMPF (MOJA WALKA). Obok Hitlera, za głównego reprezentanta narodowego socjalizmu w sensie doktrynalnym uchodzi Alfred Rosenberg – autor książki MIT XX WIEKU. Natomiast ustrojową i prawniczą teorię nazizmu dał Karl Schmitt. Narodowy socjalizm czerpał inspirację przede wszystkim z filozofii F. Nietzschego, teorii rasistowskich A. Gobineau i N. S. Chamberlaina oraz wskazań darwinizmu społecznego co do walki gatunków. Nazizm powstał jako ruch protestu przeciwko upokarzającym dla Niemiec warunkom traktatu *wersalskiego. Bazując na frustracjach wywołanych przez klęskę wojenną i trudną sytuację ekonomiczną, ruch ten zdołał uzyskać masowe poparcie i w konsekwencji, w styczniu 1933 sięgnął po władzę. Narodowy socjalizm absolutyzował do granic absurdu pojęcie narodu (volk). Hasłem hitlerowskiej III Rzeszy była formuła: Ty jesteś niczym – naród wszystkim. Idea narodu ufundowana była na kulcie rasy i micie krwi. Dowodząc biologicznej nadrzędności rasy aryjskiej, widziano w niej siłę sprawczą podbojów politycznych i kulturalnych na przestrzeni dziejów. Niemcy, jako najlepsza część rasy aryjskiej, stanowić mieli rasę panów (Herrenrasse), której ostatecznym powołaniem jest rządzenie światem. Rasie panów na początek przysługiwała przestrzeń życiowa (Lebensraum), którą Niemcy winni uzyskać kosztem niższych ras Europy Środkowo-Wschodniej. Cel ten zamierzano uzyskać drogą podboju i wojny. Główny wróg rasy panów identyfikowany był z rasą żydowską, którą uznano za źródło dekadentyzmu politycznego i kulturalnego, a przejawem tego dekadentyzmu i dziełem Żydów z jednej strony miała być demokracja liberalna, zaś z drugiej – bolszewizm (*Komunizm). Efektem tego rodzaju poglądów był bardzo silny *antysemityzm. Doktryna narodowego socjalizmu wprost zakładała całkowitą likwidację ludności żydowskiej w Europie (*Holocaust). Podstawą ideową ustroju III Rzeszy była zasada wodzostwa (Führerprinzip) oraz kult politycznego przywództwa A. Hitlera. Wódz ucieleśniający wolę narodu był szefem państwa, partii i zwierzchnikiem sił zbrojnych. Sam był źródłem prawa i w konsekwencji stał ponad prawem. Zasada wodzostwa obowiązywała na wszystkich szczeblach struktury państwowej. Mechanizm władzy opierał się na systemie rozkazu i podporządkowania. Całość życia społecznego i jednostkowego poddano totalnej 251

kontroli i policyjnemu nadzorowi. Państwo wdzierało się na wet w najintymniejsze aspekty życia prywatnego i społecznego. „Partia narodowo-socjalistyczna skupiająca – jak pisał Hitler – politycznych apostołów i bojowników”, wbudowana została w aparat państwowy. Narodowy socjalizm obok stalinowskiego komunizmu (*Stalin Józef) był najbardziej zbrodniczym systemem w dziejach ludzkości. (B.B.) NASER GAMAL ABDEL (1918–1970) – egipski wojskowy i polityk. Ukończył Akademię Wojskową w Kairze, zostając następnie w niej instruktorem. Od początku lat czterdziestych zaczął propagować wśród kadetów i młodszych oficerów idee republikańskie, które łączył z radykalizmem społecznym oraz zdecydowaną orientacją antybrytyjską. W 1948 Naser wraz z grupą oficerów, których poznał w trakcie służby w kontyngencie wojsk egipskich w Sudanie, utworzył tajną organizację rewolucyjną o nazwie – Ruch Wolnych Oficerów. Ruch ten stawiał przed sobą dwa cele: obalenie monarchii oraz uwolnienie Egiptu spod brytyjskiej kurateli. Podczas wojny *arabsko-izraelskiej 1948 Naser walczył na froncie. Klęska wojenna Egiptu spowodowała wzrost frustracji społecznej, a to sprawiło, że hasła Ruchu Wolnych Oficerów trafiać zaczęły na podatny grunt. 23 lipca 1952 Naser i 89 innych Wolnych Oficerów przeprowadziło skuteczny wojskowy zamach stanu, przejmując władzę w Kairze. Naser zezwolił królowi Farukowi i jego otoczeniu na opuszczenie kraju wbrew nawoływaniom niektórych współtowarzyszy, domagających się przeprowadzenia publicznej egzekucji monarchy. Władze przejęła dziewięcioosobowa Rada Dowództwa Rewolucji, a w jej obrębie dominującą rolę odgrywał Naser. 18 czerwca 1953 oficjalnie proklamowano obalenie monarchii i Egipt stał się republiką. Naser objął wówczas funkcję ministra spraw wewnętrznych, pozostawiając stanowisko prezydenta starszemu wiekiem i stopniem generałowi Mohammadowi Neguibowi (1901–84). Jednakże szybko ujawniły się rozbieżności między konserwatywnym Neguibem a resztą kierownictwa. Z tej przyczyny 17 listopada 1954 Naser zastąpił Neguiba na stanowisku szefa państwa. Tego samego roku Naser przeżył zorganizowany przeciwko niemu, w trakcie wiecu w Aleksandrii, zamach. Po ujawnieniu powiązań zamachowca z konspiracyjnym, ekstremistycznym Bractwem Muzułmańskim, Naser przystąpił do zdecydowanej z nim rozprawy. W 1956 doprowadził do przyjęcia nowej konstytucji, która stanowiła, że Egipt jest socjalistycznym państwem arabskim o jednopartyjnym systemie politycznym, a islam odgrywa rolę oficjalnej religii. W czerwcu 1956, w plebiscycie 99,94% głosujących poparło Nasera, przedłużając w ten sposób jego mandat prezydencki. Był rzecz jasna jedynym kandydatem. Sprawował potem osobiste rządy dyktatorskie. Środki przekazu upaństwowiono i poddano ścisłej kontroli, cenzurowano korespondencję i rozmowy telefoniczne, a przeciwnicy polityczni rządu trafiali do utworzonych na pustyni obozów koncentracyjnych. Z drugiej wszakże strony Naser podjął bardzo ambitny plan głębokiej modernizacji kraju. Dążył do rozwoju przemysłu, upatrując w intensywnej industrializacji sposobu na podniesienie poziomu życia ludności. W 1956 podjął decyzję o opracowaniu planu budowy wielkiej tamy na Nilu w Asuanie, która miała umożliwić (poprzez odpowiednie nawadnianie) poważne poszerzenie obszaru ziemi uprawnej, a ponadto dostarczyć elektryczności dla przemysłu. Nie uzyskawszy pomocy finansowej na ten cel ze strony *Stanów Zjednoczonych i *Wielkiej Brytanii, przeprowadził nacjonalizację Kanału Sueskiego, będąc przekonanym, że opłaty jakie Egipt uzyska od użytkowników Kanału, pozwolą na szybkie sfinansowanie budowy Tamy Asuańskiej. Sprawa ta, a także zamknięcie przez Egipt w 1955 Cieśniny Tiran dla statków izraelskich, doprowadziła do kryzysu sueskiego 1956, w trakcie którego wojska egipskie starły się z oddziałami izraelskimi oraz interwencyjnym korpusem brytyjsko-francuskim (*Arabsko-izraelskie wojny). Pomimo tego, że Egipt został pokonany, autorytet Nasera nie ucierpiał, a wręcz przeciwnie – zyskał on niebywałą popularność w całym świecie arabskim jako ten, który odważył się rzucić wyzwanie obcym mocarstwom i zademonstrował w ten sposób światu honor Arabów. W 1958 Naser, kierując się ideami panarabizmu, doprowadził do zawarcia unii państwowej Egiptu z Syrią w ramach Zjednoczonej Republiki Arabskiej (ZRA). Miał nadzieję, iż będzie to pierwszy krok na drodze do ogólnoarabskiej jedności politycznej. Nie taił przy tym, że jego ambicją jest przewodzenie wszystkim Arabom, a nawet wszystkim wyznawcom islamu. Po 3 latach Syria porzuciła unię, lecz Egipt nie zaprzestał posługiwania się nazwą ZRA. Nie zrażony niepowodzeniem Naser w późniejszym okresie zawierał jeszcze unie państwowe Egiptu z *Irakiem, Jemenem Południowym oraz ponownie z Syrią. Okazywały się one jednak nietrwałe i szybko upadały. W polityce zagranicznej Egipt Nasera przejawiał dużą aktywność w ruchu państw *niezaangażowanych. Kraj łączyły także bliskie stosunki z *ZSRR i innymi państwami komunistycznymi. W Egipcie przebywali nie tylko radzieccy specjaliści z zakresu budownictwa i hydroenergetyki, pomagający przy budowie Tamy Asuańskiej, której budowę rozpoczęto ostatecznie w 1960, ale również liczni doradcy wojskowi. Egipt był poważnym odbiorcą sprzętu wojskowego z ZSRR. Starając się wpływać na bieg spraw w świecie arabskim, Naser często mieszał się w sprawy innych państw, a najdobitniejszym tego wyrazem było wysłanie przez niego wojsk egipskich do Jemenu Północnego, gdzie w kilkuletniej wojnie domowej walczyły 252

one po stronie republikańskiej (*Jemeńska wojna domowa 1962–69). Po kolejnej porażce Egiptu w wojnie z Izraelem (Sześciodniowa wojna 1967) 9 czerwca 1967 Naser podał się do dymisji, biorąc całą odpowiedzialność na siebie. Na wieść o tym w wielu egipskich miastach doszło do masowych demonstracji, których uczestnicy deklarowali poparcie dla niego. Podbudowany tym Naser, po upływie jednego dnia wycofał swą rezygnację. Ostatnim dużym przedsięwzięciem politycznym egipskiego przywódcy było doprowadzenie do zawarcia porozumienia miedzy królem Jordanii Husajnem a przywódcą *Organizacji Wyzwolenia Palestyny Jaserem *Arafatem, co zakończyło *jordańską wojnę domową. Naser zmarł nagle na atak serca 28 września 1970. Sukcesję polityczną po nim przejął jego najbliższy współpracownik Anwar *Sadat. (M.B.) NATO – Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty Organization). Sojusz wojskowo-polityczny utworzony – w sytuacji narastania *zimnej wojny – 4 kwietnia 1949 przez Belgię, Danię, *Francję, Holandię, Islandię, *Kanadę, Luksemburg, Norwegię, Portugalię, *Stany Zjednoczone, *Wielką Brytanię i *Włochy. 18 lutego 1952 do NATO przyjęto jednocześnie Grecję i *Turcję, a 5 maja 1955 Republikę Federalną Niemiec. W 1982 weszła do NATO Hiszpania, zaś w 1966 Francja opuściła struktury wojskowe paktu, pozostając jednocześnie członkiem jego instytucji politycznych. Kolejne rozszerzenie paktu nastąpiło w 1999 kiedy jego członkami zostały Polska, Czechy i Węgry. Sojusz ma charakter obronny i funkcjonuje w ramach systemu zbiorowego bezpieczeństwa, opartego na zasadach *ONZ. Napaść na którekolwiek z państw członkowskich powoduje reakcję zbrojną wszystkich pozostałych, zgodnie z art. 51 Karty NZ, przyznającym prawo do samoobrony. Siedzibą władz NATO jest Bruksela, zaś najwyższą władzę paktu stanowi Rada Atlantycka, w skład której wchodzą ministrowie spraw zagranicznych, finansów i obrony krajów członkowskich. Ponieważ organ ten zbiera się stosunkowo rzadko, zastępuje go Rada Stałych Przedstawicieli w randze ambasadorów. Bieżącymi pracami NATO kieruje sekretarz generalny. Obok struktury politycznej istnieje rozbudowana sieć instytucji wojskowych, wraz ze sztabami przeznaczonymi do kierowania poszczególnymi teatrami wojennymi. W zakresie sił powietrznych i morskich główną siłę stanowią w NATO armie USA i Wielkiej Brytanii, natomiast na lądzie rolę taką odgrywa Bundeswehra. W krajach komunistycznych (*Radziecki blok), NATO przedstawiane było jako agresywny pakt wojskowy. W 1954 *ZSRR zgłosił chęć przystąpienia do NATO, a po odmowie uznał ten akt za jednoznaczne potwierdzenie antyradzieckiego charakteru sojuszu. Do członkostwa w NATO aspirują m. in. Słowacja, Rumunia, Bułgaria i kraje bałtyckie. (A.D.) NAZISTOWSKIE OBOZY – ośrodki odosobnienia, terroru i eksterminacji organizowane w latach 1933–45 przez przywódców III Rzeszy na terytorium *Niemiec oraz 17 państw okupowanych. Łącznie powstało 9 tys. obozów i podobozów, w których więziono 18 mln ludzi (11 mln spośród nich zginęło). Pierwsze obozy utworzono na mocy ustawy „O ochronie narodu i państwa” z 1933, zawieszającej podstawowe prawa obywatelskie oraz zezwalającej na aresztowanie i uwięzienie na czas nieograniczony, bez wyroku sądowego – jako wrogów państwa i narodu – wszystkich podejrzanych o działalność antyfaszystowską. W latach 1933–39 obozy służyły za narzędzie izolacji i eliminacji działaczy opozycji antynazistowskiej oraz przestępców kryminalnych. Po wybuchu *drugiej wojny światowej stały się instrumentem biologicznego wyniszczenia narodów oraz sposobem podtrzymywania – poprzez pracę niewolniczą więźniów – gospodarki niemieckiej. Funkcje eksterminacyjne spełniały obozy zagłady (np. Bełżec, Sobibór, Chełmno, Auschwitz), będące miejscem masowych mordów popełnianych na Żydach (*Holocaust), Romach, Polakach i Rosjanach. Inny charakter miały obozy: pracy przymusowej, karno-śledcze, przesiedleńcze i przejściowe oraz więzienia i getta. Najważniejsze znaczenie miały jednak obozy koncentracyjne. Różnica między obozami koncentracyjnymi a obozami zagłady polegała na tym, iż w tych pierwszych fizyczna likwidacja więźniów następowała dopiero po ich ekonomicznym wyeksploatowaniu. Spośród 9 mln ludzi zesłanych do obozów koncentracyjnych i zagłady, zginęło 7,2 mln. Jako pierwszy powstał obóz koncentracyjny w Dachau, w którym szkolono kadry *SS (SSTotenkopfverbände) mające stanowić załogi innych obozów. Do 1939 zorganizowano obozy w Sachsenhausen, Buchenwaldzie, Flosenburgu, Mauthausen i Ravensbrück (obóz dla kobiet). Po wybuchu wojny stworzono nowe obozy. m.in.: Bergen-Belsen, Gross-Rosen, Majdanek, Stutthof i Auschwitz-Birkenau (Oświęcim-Brzezinka) – największy obóz koncentracyjny, w którym po raz pierwszy zastosowano do uśmiercania ludzi gaz Cyklon B. W 1942 w obozach nazistowskich rozpoczęto przeprowadzanie na więźniach pseudomedycznych eksperymentów, powodując śmierć lub kalectwo wielu z nich. Pod koniec wojny ewakuowano z obozów setki tysięcy więźniów, aby zniszczyć dowody działalności ludobójczej. W tych tzw. marszach śmierci zginęła znaczna ich część. W 1946 obozy nazistowskie zostały uznane przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze (*Norymberskie procesy) za jedne z najbardziej 253

haniebnych ośrodków terroru wobec ludności krajów okupowanych, a zbrodnie w nich popełnione za zbrodnie przeciw ludzkości. (A.D.) NAZIZM*NARODOWY SOCJALIZM NEHRU JAWAHARLAL (1889–1964) – polityk indyjski. Urodził się w bogatej rodzinie kaszmirskiej. Kształcił się w Harrow, Cambridge i w Londynie. Do kraju powrócił w 1912, podejmując pracę adwokata. W 1919 wstąpił do *Indyjskiego Kongresu Narodowego, stając się od tej chwili bliskim współpracownikiem Mahatmy *Gandhiego. Czterokrotnie był wybierany przewodniczącym Kongresu – 1929, 1936, 1937 i 1946. Nehru dziewięć razy był więziony przez Brytyjczyków, pierwszy raz trafił do więzienia w 1921, zaś ostatni w 1942, skąd wyszedł w 1945. W sumie w brytyjskich więzieniach przesiedział 9 lat. W 1942 Gandhi wyznaczył go na swego politycznego spadkobiercę. Nehru był głównym realizatorem ideowych wskazań Gandhiego i to on opracował taktykę kampanii cywilnego nieposłuszeństwa. Nehru był przyjacielem Gandhiego, lecz dzieliły ich wielkie różnice polityczne i filozoficzne. Nehru był agnostykiem i racjonalistą, Gandhi człowiekiem głęboko religijnym. Nehru głosił potęgę nauki i nowoczesnej techniki, Gandhi zjawiska te uważał za niebezpieczne dla kondycji ludzkiej. Nehru przyjmował zasadę *non violence jako użyteczną technikę walki, podczas gdy Gandhi nadawał jej wymiar etyczno-religijny. Po proklamowaniu przez *Indie aktu niepodległości (1947), Nehru został premierem i ministrem spraw zagranicznych. Inspirowany *socjalizmem demokratycznym przeprowadził gruntowne reformy społeczne (zniesienie podziałów kastowych) i ekonomiczne (reforma rolna i wprowadzenie planowania państwowego). Zdobył wielki prestiż międzynarodowy, przeciwstawiając się kolonializmowi oraz dominacji supermocarstw. Konferencja w Bandungu (1955) zgrupowała wokół Nehru – powszechnie uważanego za lidera Trzeciego Świata – przywódców 29 państw afrykańskich i azjatyckich. Głosząc idee neutralizmu, Nehru usiłował prowadzić mediację podczas konfliktu koreańskiego (*Koreańska wojna) oraz wietnamskiego (*Indochińska wojna). Podjął także decyzję o wysłaniu wojsk indyjskich w ramach sił *Organizacji Narodów Zjednoczonych do *Palestyny, Konga (*Kongijski konflikt) i na *Cypr. Kilka razy Nehru podejmował decyzję o użyciu siły zbrojnej, gdy chodziło o interesy Indii. I tak, za jego rządów Indie walczyły z Pakistanem o *Kaszmir, osiągając swe cele, a także zbrojnie zajęły w 1961 portugalską kolonię Goa (*Portugalskie kolonie). Nie potrafił jednak skutecznie przeciwdziałać zajęciu w 1960 *Tybetu przez Chiny, a w dwa lata później Indie przegrały wojnę graniczną z Chinami (*Chińsko-indyjski konflikt). Nehru stał na czele Indii przez 17 lat, odciskając swą osobowością wyraźne piętno na obliczu tego kraju. W swym działaniu usiłował połączyć dwie – w jego przekonaniu – najważniejsze idee, a mianowicie socjalizm z demokracją. Uważał, iż Indie potrzebują gruntownych przemian społecznych i ekonomicznych, a to zagwarantować może jedynie socjalizm. Inaczej wszakże niż wielu innych, socjalizm chciał urzeczywistnić drogą demokratyczną. Jemu też Indie w dużej mierze zawdzięczają, że – pomimo wielu konfliktów nękających ten kraj – dysponują stabilnymi procedurami demokratycznymi, co jest ewenementem w Trzecim Świecie. Spadkobierczynią polityczną Nehru została jego córka Indira *Gandhi. Zmarł 27 maja 1964 w Delhi. (M.B.) NEP – (ros. Nowaja Ekonomiczeskaja Politika), kierunek w polityce społeczno-gospodarczej obowiązujący w Rosji Radzieckiej i *ZSRR w latach 1921–28. NEP został proklamowany przez *Lenina na X zjeździe RKP/b/ (*Bolszewicy) w marcu 1921, po załamaniu się *komunizmu wojennego. Zakładał: 1. rezygnację z przymusowego ściągania kontyngentów żywnościowych i zastąpienie ich znacznie niższym podatkiem w naturze (tzw. prodnałogiem); 2. umożliwienie chłopom swobodnego dysponowania i sprzedaży na wolnym rynku nadwyżek żywności; 3. wprowadzenie zasad rachunku gospodarczego w działalności przedsiębiorstw państwowych; 4. odejście od totalnej centralizacji systemów zarządzania, zaopatrzenia i dystrybucji na rzecz wprowadzenia elementów wolnego rynku; 5. dopuszczenie, w ograniczonym zakresie, prywatnej inicjatywy w usługach i niektórych gałęziach przemysłu. Głównymi zwolennikami NEP-u w kierownictwie bolszewickim byli: Nikołaj *Bucharin, Aleksy Rykow i Michaił Tomski. NEP umożliwił odrodzenie gospodarki zrujnowanej przez wojnę i politykę komunizmu wojennego, doprowadził też do wykształcenia się nowej warstwy społecznej – ludzi, którzy wzbogacili się na indywidualnej aktywności gospodarczej (tzw. nepmani). NEP był zwalczany przez niektórych działaczy bolszewickich (m. in. Eugeniusza Preobrażeńskiego i Lwa *Trockiego), którzy uważali, iż doprowadzi on do restauracji w ZSRR kapitalizmu. Domagali się oni zaostrzenia eksploatacji wsi, w celu uzyskania środków na szybką rozbudowę przemysłu ciężkiego. W 1928 *Stalin, który rozpoczął wówczas walkę z Bucharinem, proklamował odejście od NEP-u i zaostrzenie polityki wobec prywatnej inicjatywy i chłopstwa. Wkrótce rozpoczęły się prześladowania i konfiskaty majątków nepmanów, a w 1929 rozpoczęto akcję przymusowej *kolektywizacji rolnictwa. (A.D.) 254

NEUILLY TRAKTAT 1919 – traktat pokojowy po *pierwszej wojnie światowej, zawarty 27 listopada 1919 w Neuilly-sur-Seine pod Paryżem, pomiędzy państwami Ententy (*Trójprzymierze) a Bułgarią. W imieniu Bułgarii podpisał go premier Aleksander Stambolijski i minister spraw zagranicznych Teodor Teodorow. W wyniku ustaleń traktatowych Bułgaria straciła: 1. na rzecz Rumunii Dobrudżę Południową (zdobytą w 1916); 2. na rzecz Królestwa SHS (*Jugosławia) okręgi Caribrod, Bosilegrad i Strumica; 3. zachodnią część Tracji (pas między ujściem dwóch rzek: Mesty i Maricy), która przeszła pod administrację Ententy, a 20 kwietnia 1920 została przekazana Grecji. Oderwanie Tracji Zachodniej było równoznaczne z utratą przez Bułgarię dostępu do Morza Egejskiego. Łącznie Bułgaria utraciła 11 278 km2, co stanowiło 11% jej przedwojennego terytorium. Traktat zobowiązywał ponadto Bułgarię do zapłacenia odszkodowań wojennych w wysokości 2,25 mld franków w złocie oraz oddawania Serbom 50 tys. ton węgla rocznie. Liczebność armii bułgarskiej została ograniczona do 20 tys. żołnierzy z zaciągu ochotniczego; nie mogli oni posiadać broni ciężkiej i lotnictwa. (A.D.) NIEMCY – jedno z największych państw europejskich, o powierzchni 357 tys. km2 i ludności wynoszącej 82,7 mln (1999). Po trwającym kilkaset lat rozbiciu, pierwsze zjednoczenie Niemiec nastąpiło w 1871 za sprawą Prus. W XX wiek Cesarstwo Niemieckie, rządzone autorytarnie przez *Wilhelma II, wkroczyło jako mocarstwo europejskie aspirujące do uzyskania dominującej pozycji na kontynencie (*Mitteleuropa) i powiększenia relatywnie niedużych posiadłości kolonialnych (*Niemieckie kolonie). Dążenia te stały się jedną z głównych przyczyn wybuchu *pierwszej wojny światowej. Działania wojenne przyniosły początkowo sukces blokowi państw centralnych (*Trójprzymierze), z których najsilniejszym były Niemcy. Walki na froncie zachodnim toczyły się we Francji, a na wschodzie oddziały niemiecko-austriackie wdarły się kilkaset kilometrów w głąb terytorium rosyjskiego. Jednak przedłużająca się wojna, która nabrała charakteru pozycyjnego, doprowadziła stopniowo do osłabienia Niemiec i ich sojuszników. Po przystąpieniu w 1917 do wojny *Stanów Zjednoczonych, przegrana Niemiec stała się nieuchronna. Podpisanie 11 listopada 1918 układu o zawieszeniu broni zbiegło się z wybuchem rewolucji w Niemczech, w wyniku której Wilhelm II abdykował. 9 listopada 1918 Niemcy stały się republiką. REPUBLIKA WEIMARSKA 1919–1933 W styczniu 1919 odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, w którym zdecydowaną przewagę uzyskały partie republikańskie: socjaldemokraci (SPD), liberałowie (Niemiecka Partia Demokratyczna) i chadecy (Centrum). 11 lutego 1919 prezydentem został wybrany socjaldemokrata Friedrich Ebert, a w lipcu Zgromadzenie Narodowe, zebrane w Weimarze (stąd nazwa republiki), uchwaliło konstytucję (weszła w życie 14 sierpnia 1919). Konstytucja ustanawiała system parlamentarno-gabinetowy; jedynie w przypadku zagrożenia państwa (co przewidywał art. 48) mogły zostać wprowadzone rządy prezydenckie. Pierwsze lata istnienia republiki obfitowały w burzliwe wydarzenia, których źródła tkwiły zarówno w niezadowoleniu z ciężkich warunków pokojowych (*Wersalski traktat) narzuconych Niemcom przez zwycięskie mocarstwa (*Dawesa i Younga plany), jak i z trudnej sytuacji ekonomicznej (narastająca do 1923 hiperinflacja). Wykorzystywały to żywioły radykalne, które zarówno z pozycji *komunistycznych (Bawarska Republika Rad 1919, powstanie w Hamburgu 1923), jak i *nacjonalistycznych (*Kappa pucz *Monachijski pucz) dążyły do likwidacji systemu demokratycznego. Okres stabilizacji państwa jaki nastąpił po 1923, związany był z poprawą sytuacji gospodarczej i sukcesami w polityce zagranicznej, którą kierował Gustav *Stresemann (*Locarno). W 1925, po śmierci Eberta, nowym prezydentem został marszałek Paul von *Hindenburg. Nasilenie działalności ruchów ekstremistycznych nastąpiło po wybuchu w 1929 *wielkiego kryzysu gospodarczego. Niezdolność partii centrowych do utworzenia stabilnej większości parlamentarnej powodowała częste kryzysy rządowe. Niestabilność polityczna, w połączeniu z gwałtownie narastającym bezrobociem i spadkiem stopy życiowej, niosła za sobą systematyczny wzrost poparcia dla partii antydemokratycznych (komunistów i *NSDAP). Procesowi temu nie potrafił się przeciwstawić ani prezydent Hindenburg, od początku zresztą sceptyczny wobec systemu republikańskiego, ani też partie opowiadające się za demokracją parlamentarną (*Weimarski syndrom). Kres narastającemu w kraju chaosowi, którego objawem był terror bojówek partyjnych (zwłaszcza nazistowskich SA i *SS), położyło objęcie 30 stycznia 1933 urzędu kanclerza przez Adolfa *Hiltera. III RZESZA 1933–1945 Przywódcy prawicy narodowej, którzy ułatwili Hitlerowi dojście do władzy, łudzili się, że NSDAP jako partia współrządząca, honorować będzie zasady systemu demokratycznego. Hitler jednak, po zręcznie przeprowadzonej prowokacji, jaką stało się podpalenie – rzekomo przez komunistów – Reichstagu i prze prowadzeniu manipulowanych wyborów (5 marca 1933), uzyskał 24 marca, dzięki Ustawie o likwidacji nędzy narodu i państwa, prawo do nieograniczonego wydawania dekretów, co zapoczątkowało rewolucję narodową i budowę totalitarnej III Rzeszy. W ciągu kilku miesięcy wszystkie partie polityczne (poza NSDAP) zostały zdelegalizowane. Rozwiązano też związki zawodowe, zniesiono podstawowe prawa obywatelskie i wolność 255

prasy. Tysiące ludzi bez wyroków sądowych zostało uwięzionych w zorganizowanych naprędce obozach (*nazistowskie obozy). Obok przeciwników politycznych prześladowano też – zgodnie z ideologią *narodowego socjalizmu – ludność żydowską (*Kryształowa noc). W wyborach do Reichstagu z 12 listopada 1933 udział brała, jako jedyna partia, NSDAP. Dzięki terrorowi i fałszerstwom naziści uzyskali – jak oficjalnie ogłoszono – 92,2% głosów i obsadzili wszystkie miejsca w parlamencie. Hitler, chcąc pozyskać niechętne mu dowództwo niemieckich sił zbrojnych, przeprowadził w czerwcu 1934 krwawą rozprawę z przywódcami SA (*Noc długich noży), którzy – w ramach rewolucji narodowej – dążyli do przejęcia kontroli nad armią. Po śmierci Hindenburga, 2 sierpnia 1934 Hitler przejął formalne uprawnienia prezydenta i zaczął używać tytułu Führera (wodza), co symbolizowało jego nieograniczoną władzę. W pierwszych latach istnienia III Rzeszy nastąpiło wyraźne ożywienie gospodarcze, na co wpływ miało zarówno zakończenie światowego kryzysu ekonomicznego, jak i finanso-wane przez państwo programy robót publicznych oraz rozbudowy przemysłu zbrojeniowego. Równocześnie Hitler prowadził politykę konsekwentnego znoszenia ograniczeń nałożonych na Niemcy przez traktat wersalski. W 1935 po wróciła do Niemiec Saara, będąca dotąd pod zarządem *Ligi Narodów. W tym samym roku Rzesza ogłosiła decyzję o po nad pięciokrotnym zwiększeniu liczebności sił zbrojnych, a w 1936 dokonała remilitaryzacji Nadrenii. W 1938 doszło do *Anschlussu Austrii i – po konferencji w *Monachium – aneksji przez III Rzeszę czeskich *Sudetów. To ostatnie posunięcie stanowiło wstęp do opanowania – w marcu 1939 – całych Czech i Moraw oraz podporządkowania Słowacji. Sojusznikami Niemiec stały się w końcu lat trzydziestych faszystowskie *Włochy i *Japonia (*Antykominternowski pakt; *Oś Rzym–Berlin –Tokio). Od października 1938 Niemcy domagały się od *Polski zwrotu *Wolnego Miasta Gdańska oraz pozwolenia na budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej, łączących Prusy Wschodnie z pozostałym obszarem Niemiec. Wobec odmowy władz polskich, Rzesza zawarła 23 sierpnia 1939 pakt o nieagresji z *ZSRR (pakt *Ribbentrop-Mołotow), w którym faktycznie dokonano podziału stref wpływów w Europie Środkowej. 1 września 1939 Niemcy uderzyły na Polskę (*Wojna obronna Polski), a 3 września *Wielka Brytania i *Francja wypowiedziały wojnę Niemcom, co dało początek *drugiej wojnie światowej. W jej trakcie na terytorium Niemiec oraz krajów okupowanych prowadzono akcję eksterminacji Żydów (*Holocaust) oraz osób podejrzanych o opór wobec władz hitlerowskich. Do końca 1942 wojska niemieckie znajdowały się na większości frontów w ofensywie, zajmując większą część Europy. Później jednak sytuacja militarna uległa zmianie i Wehrmacht zaczął ponosić coraz dotkliwsze porażki. W końcu 1944 wojska koalicji antyhitlerowskiej wkroczyły na terytorium Niemiec. 30 kwietnia 1945 Hitler popełnił samobójstwo, a 8 maja 1945 podpisano akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, co oznaczało koniec III Rzeszy. Niemcy znalazły się pod okupacją i zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i radziecką. Na drodze do odrodzenia jednolitego państwa niemieckiego stanął narastający antagonizm między *ZSRR a mocarstwami zachodnimi (*Zimna wojna). Wobec niemożności osiągnięcia kompromisu co do ustroju i między-narodowego statusu Niemiec, doszło do ich podziału i utworzenia dwóch wrogich sobie państw niemieckich. NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA 1949–1990 NRD powstała 7 października 1949 na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej. Wcześniej władze ZSRR przeprowadziły na tym terytorium reformę rolną i *nacjonalizację. Pod ich presją doszło do wchłonięcia przez komunistów partii socjaldemokratycznej i utworzenia Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED), która sprawowała rządy w NRD (I sekretarzem KC był do 1971 Walter Ulbricht). Podstawowym problemem NRD, od momentu jej powstania, było przezwyciężenie izolacji międzynarodowej. Mimo wejścia w skład *RWPG i Układu *Warszawskiego, podpisania z Polską w 1950 układu granicznego w Zgorzelcu oraz przyznania przez ZSRR w 1955 pełnej suwerenności, NRD nie była uznawana przez większość krajów świata. Było to związane z proklamowaniem przez *Republikę Federalną Niemiec doktryny Hallsteina, która zakładała, iż Bonn nie będzie utrzymywało stosunków dyplomatycznych z państwem, które uznaje NRD. W polityce zagranicznej NRD konsekwentnie popierała wszystkie inicjatywy radzieckie, w tym także formułowane przez Moskwę koncepcje zjednoczenia Niemiec za cenę ich neutralizacji. Podobnie jak inne kraje bloku *radzieckiego, NRD weszła na przełomie lat 40. i 50. w okres przyspieszonej *totalitaryzacji życia społeczno-politycznego. Punktem kulminacyjnym procesu stalinizacji stała się II Konferencja Partyjna SED w 1952, na której proklamowano rozbudowę przemysłu ciężkiego, przyspieszenie *kolektywizacji rolnictwa oraz zaostrzenie walki klasowej. Spowodowało to spadek stopy życiowej i kryzys zaopatrzeniowy, a w konsekwencji wzrost liczby ucieczek na zachód (głównie przez Berlin). Po podniesieniu w 1953 norm roboczych o 10%, 17 czerwca tego roku doszło do masowych wystąpień robotniczych w Berlinie, a później także w innych miastach NRD (*Berlińskie powstanie). Po wydarzeniach czerwcowych, SED zmuszona została do częściowej liberalizacji stosunków wewnętrznych i modyfikacji w polityce gospodarczej. W 1961 256

władze NRD zadecydowały obudowie muru berlińskiego, który położył tamę masowym ucieczkom obywateli NRD (od 1945 ponad 3 mln). Równocześnie zaostrzono politykę wewnętrzną i wzmocniono proces komunistycznej indoktrynacji społeczeństwa (*Komunizm). W grudniu 1972, za zgodą ZSRR, podpisano w Berlinie układ o podstawach stosunków między NRD a RFN. Państwa te zobowiązały się do rozwijania normalnych stosunków na zasadach równouprawnienia, potwierdzając równocześnie nienaruszalność istniejącej między nimi granicy. Ustalono też, że NRD i RFN wymienią stałe przedstawicielstwa i nie będą podejmować prób reprezentacji drugiej strony na płaszczyźnie międzynarodowej. Umożliwiło to NRD wstąpienie w 1973 do *ONZ i udział, w dwa lata później, w obradach *KBWE. Objęcie w 1971 władzy przez Ericha *Honeckera oraz normalizacja w stosunkach z RFN, spowodowały niewielkie złagodzenie kursu w polityce wewnętrznej. W 1972 ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych oraz poszerzono możliwości emigracji do RFN. Pomoc gospodarcza Bonn dla NRD, sięgająca 5 mld DM rocznie, umożliwiała utrzymywanie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych względnie wysokiej – jak na blok komunistyczny – stopy życiowej obywateli. Równocześnie jednak systematycznie rozszerzały się wpływy policji politycznej Stasi, która, stosując terror, tłumiła wszelkie objawy niezadowolenia. Konserwatywne kierownictwo SED zignorowało postępujący od 1985 w ZSRR proces *pierestrojki. Demonstracje w październiku 1989, poprzedzone masowym exodusem obywateli NRD do RFN przez Węgry, Czechosłowację i Polskę, spowodowały upadek ekipy Honeckera. Jego następca Egon Krenz, mimo obietnicy otwarcia granic, wolnych wyborów i zniesienia konstytucyjnego zapisu o kierowniczej roli SED, nie był w stanie powstrzymać rozpadu systemu komunistycznego oraz narastających tendencji zjednoczeniowych. W listopadzie 1989 zburzono mur berliński, a wybory parlamentarne w marcu 1990 przyniosły zwycięstwo chadeckiemu Sojuszowi Na Rzecz Niemiec. W lipcu 1990 podpisano traktat gospodarczy między NRD a RFN, na mocy którego wprowadzono w NRD zachodnioniemiecką walutę oraz przepisy gospodarcze. 3 października 1990 nastąpiło zjednoczenie Niemiec co było równoznaczne z likwidacją NRD. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - OD 1949 RFN powstała we wrześniu 1949 na obszarze amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej strefy okupacyjnej. Proklamowanie RFN poprzedziło powołanie do życia Niemieckiej Rady Gospodarczej i Rady Parlamentarnej. Obszar przyszłej RFN objęty został planem *Marshalla, a w 1948 przeprowadzono na nim reformę walutową. Zasady funkcjonowania RFN, obok ustawy zasadniczej (Grundsgesetz), regulował początkowo Statut Okupacyjny ograniczający kompetencje rządu niemieckiego na rzecz Wysokiej Komisji Sojuszniczej. Sprawowała ona nadzór nad polityką zagraniczną, przemysłową i ustawodawstwem RFN. Zasadniczym celem pierwszego rządu RFN, którego kanclerzem został Konrad *Adenauer (piastował ten urząd do 1963), było doprowadzenie do uzyskania przez republikę pełnej suwerenności. Już w 1949 RFN uzyskała prawo do współpracy z organizacjami międzynarodowymi, a w 1951 weszła do Rady *Europy i *Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Ostatecznie suwerenność przyznały RFN Układy Paryskie z 1954, pozostawiając jednak mocarstwom prawo decydowania o kwestii jedności Niemiec. Wejście w życie Układów Paryskich w 1955 i związane z tym przystąpienie RFN do Paktu Brukselskiego oraz *NATO, nastąpiło w okresie przyspieszonego rozwoju ekonomicznego państwa, który później zyskał miano niemieckiego cudu gospodarczego. W 1957 RFN podpisała Traktat Rzymski, powołujący do życia *Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Z czasem osiągnęła w tej organizacji pozycję dominującą, stając się najpotężniejszym gospodarczo państwem Europy. Politykę integracji RFN z krajami Europy Zachodniej, zapoczątkowaną przez K. Adenauera, kontynuował kolejny gabinet koalicyjny CDU/CSU–FDP, kierowany przez Ludwiga *Erharda (1963–66) oraz rząd „wielkiej koalicji” CDU/CSU–SPD, na czele którego stał Kurt *Kiesinger (1966–69). RFN – w związku z silnym zaangażowaniem w struktury europejskie – była przeciwna radzieckim propozycjom z 1952 i 1958, które zakładały zjednoczenie Niemiec w zamian za ich neutralizację i demilitaryzację. W 1969 do władzy doszła, po raz pierwszy w historii RFN, koalicja SPD–FDP, a kanclerzem został Willi *Brandt (1969–1974). Jego rząd postanowił zmienić dotychczasową politykę wschodnią RFN. W sierpniu 1970 gabinet Brandta podpisał układ o wzajemnych stosunkach z ZSRR, a w grudniu tego roku, z *Polską. W obu układach strony wyrzekały się stosowania siły we wzajemnych stosunkach, uznawały istniejące granice oraz deklarowały, iż nie zgłaszają żadnych roszczeń terytorialnych. W 1971 podpisano korzystne dla RFN porozumienie w sprawie Berlina Zachodniego, gwarantujące faktyczny (choć nieformalny) związek tego miasta z Niemcami Zachodnimi. Wreszcie w grudniu 1972 podpisany został układ o podstawach stosunków między RFN i NRD. Efektem polityki Brandta było m.in. przyjęcie RFN do *Organizacji Narodów Zjednoczonych (1973) oraz późniejszy udział w konferencji *KBWE, na której Bonn reprezentował nowy kanclerz Helmut Schmidt (1974–82). Objęcie w 1982 urzędu kanclerza przez Helmuta *Kohla w oparciu o koalicję CDU/CSU–FDP, doprowadziło początkowo do zaostrzenia stosunków z ZSRR i jego satelitami w 257

związku z rozwianiem się radzieckich nadziei na wyprowadzenie RFN z NATO. Kohl opowiedział się w 1983 za rozmieszczeniem nowych amerykańskich pocisków rakietowych na terytorium RFN oraz za przyspieszeniem procesów integracyjnych w ramach Wspólnoty *Europejskiej. Po dojściu do władzy w ZSRR Michaiła *Gorbaczowa, RFN dążyła do zdobycia pozycji głównego zachodniego partnera ekonomicznego Moskwy. Zbliżenie z ZSRR zostało wykorzystane przez rząd Kohla w październiku 1989, po upadku w NRD reżimu Ericha Honeckera i pojawieniu się szansy połączenia obu państw niemieckich. Mimo niechętnej początkowo postawy ZSRR, Francji i Wielkiej Brytanii, RFN doprowadziła do zjednoczenia *Niemiec, które w praktyce równało się wchłonięciu NRD przez RFN. Pierwsze wybory parlamentarne w zjednoczonych Niemczech, przeprowadzone w grudniu 1990, przyniosły zdecydowany sukces koalicji CDU/CSU–FDP. Mimo ogromnych kosztów integracji zacofanej NRD z RFN, co spowodowało zahamowanie wzrostu stopy życiowej w Niemczech Zachodnich, w październiku 1994 chadecja ponownie wygrała wybory parlamentarne, a H. Kohl zachował urząd kanclerza. Utracił go dopiero po wyborach we wrześniu 1998, które CDU/CSU przegrała przede wszystkim z powodu nie rozwiązania problemu wielomilionowego bezrobocia. Nowy rząd utworzyła lewicowa koalicja SPD-Zieloni, a na jego czele stanął Gerhard Schröder. (A.D.) NIEMIEC ZJEDNOCZENIE 1990 – proces przezwyciężania, spowodowanego klęską III Rzeszy podczas *drugiej wojny światowej, podziału *Niemiec na dwa odrębne państwa – Niemiecką Republikę Demokratyczną i Republikę Federalną Niemiec, należące do konkurencyjnych bloków politycznych i militarnych: Układu *Warszawskiego i *NATO. Żadna z pojawiających się od 1945 propozycji *ZSRR, dotyczących warunków zjednoczenia Niemiec, nie była do przyjęcia dla zachodnich mocarstw okupacyjnych, ponieważ potencjał gospodarczy i militarny RFN był dużo większy niż NRD. Propozycje radzieckie ustały po zbudowaniu muru berlińskiego w 1961 (*Berlin), a na VIII zjeździe komunistycznej partii NRD (SED) w 1971 przyjęto tezę o istnieniu dwóch narodów niemieckich. Z kolei RFN prowadziła długofalową politykę, której celem ostatecznym miało być zjednoczenie Niemiec poprzez integrację ze zjednoczoną Europą Zachodnią. Przełom lat siedemdziesiątych i osiem dziesiątych przyniósł w RFN ożywienie zainteresowania kwestią narodową, osłabione wcześniej po podpisaniu w 1972 układu o podstawach stosunków między NRD i RFN. Jednak dopiero rozpad systemu komunistycznego w skali międzynarodowej oraz erozja Układu Warszawskiego umożliwiły zapoczątkowanie procesu zjednoczeniowego. Masowe demonstracje mieszkańców wschodnich Niemiec we wrześniu 1989, wymierzone w monopolistyczne rządy SED, zmusiły do ustąpienia I sekretarza tej partii Ericha *Honeckera. Jego następca Egon Krenz nie był w stanie opanować sytuacji w kraju oraz powstrzymać trwającego od lata masowego exodusu obywateli NRD do RFN. Równocześnie uformowała się organizacja opozycyjna Nowe Forum, która zaczęła kierować ruchem zrewoltowanych mas. W listopadzie 1989 runął mur berliński – symbol podziału Niemiec. Pojawiły się też pierwsze deklaracje rządowe obu państw niemieckich w sprawie zjednoczenia. W październiku 1989 i lutym 1990 premier NRD Hans Modrow wydał oświadczenia o koncepcjach dojścia do jedności, zaś w listopadzie 1989 pojawił się 10-punktowy program kanclerza RFN Helmuta *Kohla o przezwyciężeniu podziału Niemiec i Europy. Decydująca dla sprawy zjednoczenia stała się zmiana postawy rządzonego przez Michaiła *Gorbaczowa ZSRR. Jeszcze w grudniu 1989 Gorbaczow występował (wraz z prezydentem *Francji Francoisem *Mitterandem) w obronie suwerenności NRD, ale już w styczniu 1990 – wskutek intensywnych zabiegów niemieckich – oświadczył, że ZSRR nie wyklucza możliwości zjednoczenia Niemiec, pod warunkiem jednak, że nowe państwo niemieckie nie będzie należeć do żadnych bloków wojskowych. Warunek neutralizacji Niemiec Gorbaczow podtrzymywał do lipcowej wizyty Helmuta Kohla w ZSRR, podczas której kanclerz zdołał przekonać radzieckiego przywódcę (m. in. obietnicami pomocy finansowej) do zgody na pozostanie zjednoczonych Niemiec w NATO. Formalnie zjednoczenie dokonało się na mocy prawa narodu niemieckiego do samostanowienia oraz na podstawie zgody 4 mocarstw okupacyjnych (*ZSRR, *USA, *Wielkiej Brytanii i *Francji). Uprawnienia 4 mocarstw w sprawie zjednoczenia Niemiec wynikały z układu 3 mocarstw zachodnich z RFN z maja 1952, w brzmieniu nadanym układem z października 1954, oraz z układu o stosunkach między ZSRR a NRD z września 1955 i oświadczenia rządu ZSRR z marca 1964. Decyzję o skoordynowaniu działań w sprawie zjednoczenia Niemiec podjęły 4 mocarstwa na konferencji ministrów spraw zagranicznych państw NATO i Układu Warszawskiego w Ottawie w lutym 1990. Przyjęto tam formułę rokowań 2+4 tj.: NRD, RFN + USA, ZSRR, Wielka Brytania, Francja. Rozpoczęta w marcu 1990 w Berlinie konferencja 2+4 odbyła się w pięciu turach. Na jednej z nich (paryskiej), obecny był – podczas omawiania sprawy uznania przez Niemcy granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej – polski minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski. Podjęto wówczas decyzję o konieczności zawarcia polsko-niemieckiego traktatu granicznego, co nastąpiło 14 listopada 1990. Konferencja 2+4 zakończyła się 12 września 1990 podpisaniem Układu o ostatecznym uregulowaniu sprawy 258

Niemiec. Potwierdził on ostateczny charakter niemieckich granic, uregulował sprawy militarne (Niemcy mogły posiadać armię liczącą 370 tys. żołnierzy), zagadnienie pobytu wojsk radzieckich na terytorium NRD oraz zadecydował o wygaśnięciu uprawnień 4 mocarstw w stosunku do Niemiec jako całości. Na mocy tego układu zjednoczone Niemcy, w skład których weszły terytoria: RFN, NRD i Berlina Zachodniego, uzyskały pełną suwerenność i stały się członkiem NATO. Rząd zjednoczonych Niemiec wyraził zgodę na stacjonowanie do końca 1994 wojsk radzieckich na obszarze byłej NRD. Równolegle z konferencją 2+4 obydwa państwa niemieckie prowadziły negocjacje dotyczące wewnętrznych aspektów zjednoczenia. Ich rezultatem były dwa układy: o unii gospodarczej, walutowej i socjalnej (obowiązujące od 1 lipca 1990) oraz o przywróceniu jedności Niemiec (z 31 sierpnia 1990). Ten ostatni układ Bundestag ratyfikował 20 września większością 443 głosów przeciw 47 głosom, a Izba Ludowa NRD większością 299 przeciw 81 głosom. 3 października 1990 nastąpiło oficjalne zjednoczenie Niemiec, poprzez przystąpienie NRD podzielonej na 5 krajów (Brandenburgia, Meklemburgia, Saksonia, Saksonia-Anhalt, Turyngia) do RFN na podstawie art. 23 Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej. (A.D.) NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA *NIEMCY NIEMIECKIE KOLONIE – terytoria o łącznej powierzchni 2,9 mln km2, zamieszkiwane przez 12,3 mln ludzi (1914). *Niemcy, wskutek oporów części polityków w tym samego Bismarcka, przystąpiły do walki o terytoria zamorskie dopiero w ponad dziesięć lat po zjednoczeniu (1871) i nie zdołały już zbudować imperium kolonialnego porównywalnego z angielskim (*Brytyjskie kolonie) czy francuskim (*Francuskie kolonie). 24 kwietnia 1884 *Berlin zdobył pierwszą kolonię, proklamując protektorat nad Niemiecką Afryką PołudniowoZachodnią (późniejsza *Namibia). W tym samym roku zajęto też Togo i Kamerun. W 1885 powstała na obszarze Tanganiki i sułtanatu Zanzibaru Niemiecka Afryka Wschodnia (w 1890 odstąpiono Zanzibar Anglikom w zamian za wyspę Helgoland na Morzu Północnym). Obok Afryki Niemcy dokonywali również podbojów na Pacyfiku. W 1884 zajęto część wysp Salomona i Marshalla, a następnie Archipelag Bismarcka i północną Nową Gwineę (Kraj cesarza Wilhelma). W 1898 Niemcy zmusiły władze chińskie do wydzierżawienia na 99 lat portu Kiau-czou nad Morzem Żółtym, a w roku następnym odkupiły od Hiszpanii wyspy Karoliny, Mariany i Palau oraz dokonały wraz *USA podziału Wysp Samoa. Ostatnim nabytkiem kolonialnym Rzeszy była część Konga Francuskiego uzyskana w 1911 po drugim kryzysie *marokańskim. W latach *pierwszej wojny światowej prawie wszystkie kolonie zostały zajęte przez wojska państw *Ententy lub ich sojuszników – najdłużej, bo aż do kapitulacji Rzeszy w listopadzie 1918, bronił się korpus generała Paula Lettow-Vorbecka w Niemieckiej Afryce Zachodniej. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, podpisanego 28 czerwca 1919, Niemcy utraciły wszystkie posiadłości kolonialne, które jako terytoria mandatowe *Ligi Narodów znalazły się pod zarządem innych państw. *Wielka Brytania otrzymała Niemiecką Afrykę Wschodnią (z wyjątkiem obszaru Ruanda-Urundi), mniejszą część (1/6) Kamerunu i większą część (2/3) Togo. *Francja uzyskała mandat nad pozostałym obszarem Kamerunu i Togo, natomiast Belgia nad Ruandą-Urundi. Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia przypadła Związkowi Południowej Afryki. Wyspy niemieckie na Pacyfiku położone na północ od równika (Mariany, Wyspy Marshalla, Karoliny, Wyspy Palau), znalazły się pod kontrolą *Japonii, natomiast terytoria na południe od równika, przypadły dominiom brytyjskim – *Australii i Nowej Zelandii. Kiau-czou, zajęte w 1914 przez Japończyków, powróciło – na mocy układu z 6 lutego 1922 podpisanego w czasie konferencji waszyngtońskiej (*Waszyngton) – do Chin. (A.D.) NIEZAANGAŻOWANYCH PAŃSTW RUCH – ugrupowanie międzynarodowe skupiające ponad sto krajów (głównie Trzeciego Świata), które wyrzekają się przynależności do bloków polityczno-militarnych oraz prowadzą niezależną politykę zagraniczną opierając się na zasadach pokojowego współistnienia. Ruch powstał w 1961 podczas konferencji 25 państw niezaangażowanych w Belgradzie. Głównymi inicjatorami byli: premier Indii Jawarlal *Nehru, przywódca Jugosławii Josip Broz *Tito i prezydent Egiptu Gamal Abdel *Naser. Początkowo ruch państw niezaangażowanych za swój główny cel uznawał walkę z kolonializmem i neokolonializmem oraz wspieranie ruchów narodowowyzwoleńczych walczących o uwolnienie swoich krajów spod obcej dominacji. Gdy cel ten został w dużej mierze spełniony, państwa ruchu skoncentrowały się na problemach pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Propagowano idee stref wolnych od broni nuklearnej, które obejmować miały poszczególne regiony świata, a także wzywano supermocarstwa do zaprzestania wyścigu zbrojeń, porzucenia ideologicznej rywalizacji i podjęcia dialogu politycznego. Ruch państw niezaangażowanych jest formacją wielonurtową, gdyż obejmuje państwa o bardzo różnych systemach politycznych. Co trzy lata organizowane są konferencje na szczycie przywódców państw niezaangażo-wanych, w trakcie których formułuje się priorytety ruchu i dokonuje analizy sytuacji międzynarodowej. Kraj goszczący konferencję staje się liderem ugrupowania, a przywódca tego kraju przejmuje funkcję przewodniczącego tego 259

ruchu. W latach między konferencjami na szczycie zwoływane są konferencje ministrów spraw zagranicznych. Organem wykonawczym ruchu jest stale działające Biuro Koordynacyjne. Wprawdzie oficjalnie ruch państw niezaangażowanych powstał w 1961, to jednak kluczowe znaczenie dla niego miała konferencja 29 krajów afrykańskich i azjatyckich w Bandungu w Indonezji w 1955. Na konferencji banduńskiej wypracowano bowiem podstawy ideologii niezaangażo-wania, która w latach późniejszych stała się politycznym drogowskazem państw Trzeciego Świata i fundamentem ruchu niezaangażowanych. Stąd też konferencja w Bandungu zajmuje pierwszoplanowe miejsce w etosie tego ruchu. (M.B.) NIGERIA – państwo w Afryce (pow. 923,8 tys. km2, ludność 118,4 mln w 1999). Jest to najbardziej zaludniony kraj na kontynencie afrykańskim. Nigeria uzyskała niepodległość od *Wielkiej Brytanii 1 października 1960. Dokładnie w trzy lata później stała się państwem federacyjnym, a poszczególne jej rejony uzyskały prawo do posiadania własnych konstytucji i systemów władzy. Tego rodzaju struktura państwa od początku jego istnienia zaostrzała rywalizację międzyplemienną, na którą na dodatek nakładał się konflikt między wyznawcami islamu (około 50 proc. ludności) a chrześcijanami i animistami. W 1958 odkryto w Nigerii bogate złoża ropy naftowej. Dochody płynące z jej wydobycia od chwili uzyskania niepodległości były niestety w większości rozkradane lub źle inwestowane. 14 stycznia 1966 wojsko obaliło skorumpowane rządy cywilne. Zniesiono też federacyjny kształt państwa, uznając, go za źródło konfliktów. Przywódca zamachu generał J. A. Ironsi nie cieszył się jednak władzą zbyt długo. 29 lipca 1966 stracił życie w zamachu wojskowym zorganizowanym przez szefa sztabu armii generała Yakubu Gowona. Nowy przywódca kraju bezpośrednio po przejęciu władzy przywrócił ustrój federacyjny. Dwa zamachy stanu przeprowadzone w krótkim odstępie czasu spowodowały wzrost napięcia politycznego w całym kraju. Wybuchły gwałtowne walki między plemionami Hausa i Ibo. W tej sytuacji wywodzący się z plemienia Ibo pułkownik Odumegwa Ojukwu ogłosił secesję południowo-wschodniej prowincji Nigerii i 30 maja 1967 proklamował powstanie niepodległej Republiki *Biafry, której został prezydentem. W następstwie tego wydarzenia rozgorzała krwawa trzyletnia woj na domowa, podczas której zginęło ponad milion ludzi. Wojna zakończyła się w styczniu 1970 klęską secesjonistów. Wyniszczająca wojna zrujnowała gospodarkę kraju. 29 sierpnia 1975 przebywający za granicą generał Gowon został pozbawiony władzy przez innego generała – Murtalę Mohammada. W styczniu 1976 nowe władze zapowiedziały reformę nigeryjskiej federacji i utworzenie 19 stanów, których granice pokrywałyby się z wpływami największych plemion. W lutym 1976 prezydent Murtala Mohammed poniósł śmierć w trakcie nieudanego zamachu stanu. Jego następcą został generał Olusegun Obasanjo. Podjął on działania na rzecz przywrócenia rządów cywilnych. W październiku 1979 Obasanjo przekazał władzę zwycięzcy wyborów prezydenckich, przywódcy Narodowej Partii Nigerii Shehu Shagariemu. W lutym 1983 Nigeria wydaliła 2 mln nielegalnych imigrantów z Ghany, Nigru i innych krajów afrykańskich, co spowodowało pogorszenie się jej stosunków z sąsiadami. Eksperyment z rządami cywilnymi skończył się po 4 latach. 31 grudnia 1983 wojskowi znów sięgnęli po władzę w drodze zamachu stanu. Akcję swą uzasadnili koniecznością położenia kresu wszechobecnej korupcji i nepotyzmowi. Aresztowano czołowych polityków, w tym prezydenta Shagariego, zawieszono konstytucję i partie polityczne, a także rozwiązano parlament federalny oraz parlamenty i rządy stanowe. Pełnię władzy skupiła w swych rękach Najwyższa Rada Wojskowa, na czele której stanął generał Mohammad Buhari. Kolejny wojskowy zamach stanu z 27 sierpnia 1985 wyniósł do władzy generała Ibrahima Badamasi Babangidę. Okazał się on przywódcą nie tylko zręcznym, o czym przekonuje fakt, iż rządził 8 lat, a to w warunkach Nigerii stanowi rekord polityczny, lecz także niezwykle ambitnym, chcącym zrealizować szerokie plany przekształceń politycznych i gospodarczych. Babangida rozpoczął od uzdrawiania gospodarki w myśl recept *Banku Światowego. Zarządził dewaluację waluty krajowej, zlikwidował dotacje do cen, zainicjował akcję prywatyzacyjną, a wreszcie nałożył ostre rygory na wszelkie wydatki budżetowe. Społeczeństwo w pierwszej chwili odpowiedziało masowymi protestami (1988, 1989 – bezwzględnie uśmierzonymi), gdyż spadła stopa życiowa, lecz później gospodarka nigeryjska zaczęła ujawniać pierwsze oznaki ożywienia. Jeśli zaś idzie o sprawy polityczne, to Babangida uznał, że dla Nigerii najbardziej odpowiedni będzie system dwupartyjny, w którym orientację lewicową reprezentować będą socjaldemokraci, zaś prawicową – republikanie. Sam prezydent wymyślił nie tylko nazwy obu partii, ale także ich programy. Tak skonstruowane ugrupowania przystąpiły do walki politycznej. Wybory lokalne w 1990 wygrali socjaldemokraci, gubernatorskie w 1991 – republikanie, a parlamentarne 1992 – ponownie socjaldemokraci. Zwieńczeniem tego procesu demokratyzacyjnego miały być zapowiedziane na grudzień 1992 wybory prezydenckie, których zwycięzca w styczniu 1993 przejąć miał władzę z rąk Babangidy. Niespodziewanie jednak na kilka tygodni przed głosowaniem Babangida zmienił zdanie i odroczył wybory prezydenckie. Stwierdził, iż w trakcie kampanii wyborczej ubiegający się o najwyższy w państwie 260

urząd politycy dopuścili się wielu czynów niegodnych. Odłożone głosowanie odbyło się w czerwcu 1993, lecz Babangida tym razem unieważnił rezultaty, podając za przyczynę fałszerstwa spisów wyborców. Następnie w ogóle poddał w wątpliwość sens oddania władzy cywilom, którzy – jak stwierdził – nie dorośli jeszcze do tego, aby rządzić państwem. Nigeryjski przywódca pragnął, aby jego kraj odgrywał znaczącą rolę w polityce międzynarodowej. Aspirował do zapewnienia Nigerii roli regionalnego mocarstwa afrykańskiego, a także domaga się dla swego kraju stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa *ONZ, argumentując, że należy się ono przedstawicielowi Afryki. W listopadzie 1993 Babangida został usunięty przez generała Sani Abacha. Sytuacja polityczna w kraju uległa zaostrzeniu, gdy w czerwcu 1994 zwycięzca unieważnionych wyborów sprzed roku Mashood Abiola proklamował się prezydentem Nigerii. W odpowiedzi na ten krok władze wojskowe uwięziły Abiolę i wytoczyły mu następnie proces z oskarżenia o zdradę stanu. Spotkało się to z protestami społecznymi, a masowe akcje strajkowe sparaliżowały gospodarkę kraju. W marcu 1995 władze wojskowe poinformowały o udaremnieniu próby zamachu stanu. Wśród aresztowanych znalazł się były prezydent generał Olusegun Obasanjo, którego skazano na dożywocie, zamienione mu następnie na 15 lat więzienia. Wobec postępującej izolacji Nigerii na arenie międzynarodowej i utrzymywania się napięcia wewnątrz kraju, 1 października 1995, sprawujący dyktatorskie rządy prezydent generał Sani Abacha zapowiedział przekazanie władzy rządom cywilnym na trzy lata. Wybory parlamentarne rozpisano ostatecznie na 25 kwietnia 1998. Zostały one jednak zbojkotowane przez opozycję, która wyraziła w ten sposób swój sprzeciw wobec planów generała Abachy ubiegania się o prezydenturę. Niespodziewana śmierć Abachy, który zmarł 8 czerwca 1998 w wieku 54 lat, umożliwiła rozpoczęcie procesu demontażu wojskowej dyktatury. Następny wojskowy prezydent generał Abdusalam Abubakar od początku bowiem opowiadał się za demokratyzacją kraju. Przejściowy wzrost napięcia politycznego miał miejsce po śmierci – w więzieniu 7 lipca 1998 – Mashooda Abioli, zwycięzcy wyborów prezydenckich sprzed kilku lat. Abiola miał niebawem odzyskać wolność, a opozycja oskarżyła władze o jego zamordowanie. Przeprowadzona przez międzynarodowy zespół lekarski sekcja zwłok wykazała jednak, że przyczyną śmierci Abioli był zawał serca. 20 lipca 1998 prezydent Abdulsalam Abubakar ogłosił, że demokratyczne wybory prezydenckie odbędą się w pierwszym kwartale 1999. Wybory te przeprowadzono u schyłku lutego 1999, a wygrał je Olusegun Obasanjo. Objął on urząd prezydenta Nigerii 29 maja 1999 jako pierwszy od 16 lat cywilny szef państwa. Jego program sprowadza się do odbudowy zrujnowanej gospodarki kraju oraz ugruntowania w nim mechanizmów demokratycznych. (M.B.) NIKARAGUA – największe państwo Ameryki Środkowej (obszar 130 tys. km2, ludność ok. 4,35 mln w 1999). Nikaragua uzyskała niepodległość 15 września 1821. Od 1916 do 1933 w Nikaragui przebywały niemal stale wojska amerykańskie, które w istocie decydowały o polityce kraju. Przez długi czas z wojskami *USA walkę toczyła partyzantka dowodzona przez Augusta Cesara Sandino (*Sandino rewolta). W 1936 z amerykańską pomocą prezydentem Nikaragui został Anastasio Somoza Garcia. Od tej chwili aż do 1979 władza w Nikaragui należała do rodziny Somozów. We wrześniu 1956 Somoza Garcia poniósł śmierć w wyniku zamachu. Sukcesję po nim objął syn Luis Somoza, który rządził 11 lat. W 1967 kolejnym prezydentem Nikaragui został brat Luisa, Anastasio Somoza Debayle, którego wcześniejsza kariera związana była z siłami zbrojnymi, gdzie dosłużył się do stopnia generała. Somoza Debayle sprawował władzę do lipca 1979. Nikaragua Somozów stanowiła wręcz modelowy przykład republiki bananowej. Rządząca elita opływała w dostatki, bogacąc się na kontraktach zawieranych z firmami zagranicznymi, zaś społeczeństwo żyło w olbrzymiej nędzy. Rodzina Somozów, sprzyjająca w sensie politycznym i ekonomicznym Stanom Zjednoczonym, przez długi czas korzystała z amerykańskiego parasola ochronnego. Władze USA przymykały oko na istniejący w Nikaragui dyktatorski system polityczny i brak w tym kraju elementarnych swobód politycznych. Ten stan rzeczy uległ diametralnej zmianie po objęciu w USA prezydentury przez Jimmy *Cartera (styczeń 1977). Carter odciął Somozę od wszelkiej pomocy amerykańskiej, zarzucając mu, że nagminnie łamie prawa człowieka. Zmiana w polityce USA zmobilizowała do większej aktywności zbrojną opozycję nikaraguańską. Najsilniejszą formację opozycyjną stanowił walczący z Somozami od 1962 Sandinowski Front Wyzwolenia Narodowego (FSLN). Najbardziej spektakularna akcja miała miejsce 27 grudnia 1974, kiedy to w stolicy Nikaragui Managui jego bojownicy wzięli jako zakładników 13 wysokich urzędników państwowych. Zostali oni następnie uwolnieni w zamian za 14 więźniów politycznych, okup w wysokości 1 mln $ oraz ogłoszenie w środkach przekazu manifestu krytykującego dyktaturę Somozów. W 1978 sandiniści rozpoczęli wielką ofensywę militarną. Strajk powszechny, który wybuchł 25 sierpnia 1978 przeobraził się szybko w ogólnonarodowe powstanie przeciwko dyktaturze Somozy. Od początku 1979 było już oczywiste, że upadek Somozy jest tylko kwestią czasu. Ciężkie walki między wojskiem lojalnym wobec prezydenta a partyzantami, na przestrzeni czerwca i lipca 1979 pociągnęły za sobą około 50 tys. ofiar 261

śmiertelnych. Opanowanie przez sandinistów Managui oznaczało kres władzy Somozy, który 17 lipca opuścił kraj. 17 września 1980 Somoza został zastrzelony w Paragwaju. Po przejęciu władzy sandiniści przystąpili do rozprawy ze zwolennikami obalonego dyktatora. Zapatrzeni w przykład kubański rychło proklamowali ludowy charakter rewolucji sandinowskiej, co w perspektywie oznaczało chęć urzeczywistnienia w Nikaragui ustroju socjalistycznego. Nikaragua, wyzwoliwszy się spod kurateli USA, przeszła pod wpływy Kuby i *ZSRR, a prawicowa dyktatura Somozy została zastąpiona lewicową dyktaturą sandinistów. Walkę zbrojną z sandinistami podjęło kilka ugrupowań partyzanckich contras. W listopadzie 1984 prezydentem Nikaragui został wybrany lider sandinistów Daniel Ortega Saavedra, przejmując obowiązki głowy państwa i szefa rządu. Wcześniej władzę sprawowała trzyosobowa junta rewolucyjna, w skład której wchodził również Ortega. Liberalizacja reżimu sandinowskiego dała się zauważyć w 1989, co było konsekwencją zmian zachodzących w polityce międzynarodowej. Na skutek długotrwałych wysiłków kilku organizacji międzynarodowych, w sierpniu 1989 osiągnięto porozumienie, które zakładało przerwanie walk między sandinistami a formacjami contras, a także zapowiadało wolne wybory prezydenckie i parlamentarne w Nikaragui. Wybory takie odbyły się 25 lutego 1990. Z wyborów prezydenckich zwycięsko wyszła kandydatka antysandinowskiej Narodowej Unii Opozycyjnej (UNO) Violeta Barrios de Chamorro, która zdobywając 57% głosów zdystansowała przywódcę sandinistów Daniela Ortegę. W wyborach parlamentarnych także wygrała opozycja: UNO osiągnęła 54%, podczas gdy FSLN – 42,5% głosów. Pani Chamorro urząd prezydenta Nikaragui objęła oficjalnie 25 kwietnia 1990, otwierając tym samym nowy rozdział w historii kraju. Sytuacja polityczna w Nikaragui daleka jest jednak od stabilności. Krajem wstrząsają kryzysy wewnętrzne będące rezultatem ostrych sporów pomiędzy poszczególnymi ośrodkami władzy i formacjami politycznymi. Dochodziło też w latach dziewięćdziesiątych do starć zbrojnych między armią rządową, a partyzantami recontras (byli contras, którzy nie złożyli broni) i oddziałami recompras (ponownie uzbrojeni byli żołnierze sandinowscy). W lutym 1994 po ciężkich walkach buntownicy zgodzili się na rozbrojenie. Kadencja prezydencka pani Chamorro wygasła w 1995. W październiku 1996 w wyborach prezydenckich zwyciężył reprezentujący prawicę Jose Arnaldo Aleman, który pokonał sandinistę Daniela Ortegę. (M.B.) NIXON RICHARD (1913–1994) – polityk amerykański, 37 prezydent w historii *Stanów Zjednoczonych, sprawujący ten urząd w latach 1969–74. Urodził się w Yorba Linda w Kalifornii w ubogiej i wielodzietnej rodzinie kwakrów. Od najmłodszych lat ciężko pracował. Tylko dzięki olbrzymiemu poświęceniu i silnej woli zdobył wykształcenie. W 1937 ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Duke. Prowadził następnie kancelarię prawniczą w mieście Whittier, szybko stając się jednym z największych lokalnych autorytetów. W 1942 przeniósł się do Waszyngtonu, gdzie podjął pracę w Urzędzie ds. Cen. Mimo, iż wyznanie kwakierskie, zakładające programowy pacyfizm, stwarzało możliwość ubiegania się o zwolnienie ze służby wojskowej, Nixon przyjął powołanie do wojska, kierując się pobudkami patriotycznymi. Początkowo służył w bazach marynarki wojennej w kraju, a wiosną 1943 został skierowany do służby na południowym Pacyfiku (*Druga wojna światowa). Natychmiast po zakończeniu wojny Nixon poświęcił się polityce. W 1946 z ramienia Partii Republikańskiej zasiadł w Izbie Reprezentantów, odnawiając mandat po dwóch latach. Był członkiem Komisji ds. Działalności Antyamerykańskiej (*Maccartyzm) i dał się poznać jako radykalny antykomunista. W 1950 Nixon znalazł się w Senacie. Fotel senatorski umiejętnie wykorzystał do budowania swej pozycji politycznej. Niebawem stał się politykiem powszechnie znanym i jednym z czołowych przywódców republikańskich. W 1952 kandydat republikanów na prezydenta generał Dwight D. *Eisenhower zaproponował mu wiceprezydenturę u swego boku. Duet Eisenhower-Nixon przekonywująco pokonał demokratów, powtarzając ten sukces również po 4 latach. Tak więc Nixon przez 8 lat sprawował urząd wiceprezydenta USA. W tym okresie zapewnił sobie tak duże uznanie w szeregach republikanów, że stał się naturalnym kandydatem tej partii w wy borach prezydenckich 1960 i stanął do rywalizacji z Johnem F. *Kennedym. Ostatecznie Nixon wybory przegrał, lecz jego porażka była pechowa, gdyż uzyskał jedynie 118 tys. głosów mniej niż Kennedy. Po wyborach Nixon wyjechał do Kalifornii, gdzie w 1962 bez powodzenia ubiegał się o fotel gubernatora tego stanu. Wydawało się, iż ta przegrana ostatecznie załamie jego karierę polityczną. Przez 6 lat wykonywał swą dawną profesję prawniczą, prowadząc cenioną kancelarię. Czas Nixona nastał ponownie w 1968. Kryzys w Partii Demokratycznej, a także brak wyraźnego przywództwa wśród republikanów, uczyniły umożliwiły jego powrót na scenę polityczną. Nixon niespodziewanie łatwo wywalczył nominację prezydencką republikanów, a później po ostrej walce zwyciężył kandydata demokratów Huberta H. Humphreya. 20 stycznia 1969 został zaprzy-siężony jako 37 prezydent USA. Jego prezydentura przypadła na wyjątkowo trudny okres. Wojna *wietnamska stawała się coraz większym balastem dla kraju. Nixon zamierzał znaleźć jakieś rozwiązanie, które pozwoliłoby Stanom Zjednoczonym wycofać się z twarzą z tej wojny, ale nasilenie walk zmusiło go do 262

zrewidowania planów i wydania w 1970 decyzji o nasileniu bombardowań Wietnamu Północnego. Do podpisania porozumienia z rządem wietnamskim o zawieszeniu działań wojennych doszło dopiero w styczniu 1973, w następstwie czego Nixon podjął decyzję o wycofaniu wojsk amerykańskich z Wietnamu. Nixon zainicjował zbliżenie USA z Chinami, czego wyrazem była jego wizyta w lutym 1972 w Pekinie. Z kolei w maju 1972 odwiedził Moskwę, co zainaugurowało epokę odprężenia w stosunkach amerykańsko-radzieckich (*Détente). Efektem rozmów z Leonidem *Breżniewem było m.in. podpisanie układu o ograniczeniu zbrojeń strategicznych SALT I (*Rozbrojeniowe układy). W 1972 Nixon miażdżąco pokonał w wyborach prezydenckich demokratę George McGoverna, wygrywając w 49 stanach na 50. Wszystko wskazywało na to, że druga kadencja prezydencka ugruntuje jego pozycję jako wybitnego męża stanu. Tymczasem kadencja ta została zredukowana do kilkunastu miesięcy, ponieważ wmieszany w aferę *Watergate Nixon w niesławie musiał zrezygnować z urzędu, co nastąpiło 9 sierpnia 1974. Po wycofaniu się z życia politycznego prowadził kancelarię prawniczą najpierw w Kalifornii, a potem w New Jersey. Z czasem, gdy afera Watergate uległa zapomnieniu, do świadomości publicznej zaczął się przebijać obraz Nixona jako prezydenta, który umiał zapewnić krajowi sprawne przywództwo i potrafił rozwiązywać problemy międzynarodowe o fundamentalnym znaczeniu. Nixon chętnie sięgał po pióro. Napisał niezliczoną ilość artykułów oraz kilka bardzo wartościowych książek, w których analizował sytuację międzynarodową i rolę USA w polityce światowej. Zawsze nawoływał do realizmu, tropiąc wszelkie mity i utopie. Z niepokojem patrzył na rozprzestrzenianie się rozmaitych mód politycznych. Przerażała go np. bezkrytyczna fascynacja Amerykanów osobą Michaiła *Gorbaczowa. Pełny renesans popularności Nixona nastąpił w okresie prezydentury Ronalda *Reagana, który chętnie przywoływał go jako swego politycznego mistrza. W ostatnich latach swego życia był już powszechnie szanowany. Nixon zmarł 23 kwietnia 1994 na wylew krwi do mózgu. (M.B.) NOC DŁUGICH NOŻY 1934 – rzeź przywódców SA i osób, które naraziły się *Hitlerowi przeprowadzona w dniach 29–30 czerwca 1934. Po przejęciu władzy przez *NSDAP w styczniu 1933, Hitler zaczął się obawiać radykalizmu i rozprzężenia jakie pojawiło się w szeregach ponad trzymilionowej bojówki NSDAP – Oddziałów Szturmowych (SA). Dowódcy SA z Ernstem Röhmem na czele, domagali się przeprowadzenia tzw. drugiej rewolucji, to jest rozprawy ze zgniłą plutokracją, jak określano warstwy posiadające. Liderom SA zależało na zajęciu intratnych posad w aparacie administracyjnym i gospodarczym państwa, zaś samemu Röhmowi o połączenie SA ze znacznie od niej mniejszą armią. Dążenia te wywoływały duże obawy w wojsku oraz we wciąż wpływowych środowiskach konserwatywnych, na pozyskaniu których Hitlerowi bardzo zależało. W tej sytuacji Hitler wydał *Göringowi i *Himmlerowi polecenie zorganizowania operacji fizycznej likwidacji przywódców SA. Poczynając od późnych godzin wieczornych 29 czerwca, przez następną dobę dwie grupy członków *SS dowodzone przez Seppa Dietriecha i Waltera Bucha mordowały dowódców SA. Röhm, aresztowany nad ranem 30 czerwca w Bad Wiesse pod Monachium, został natychmiast rozstrzelany. Jego los podzielili też m.in. trzej Obergruppenführerzy SA (Edmund Heines, Fritz von Krausser, August Schneidhuber). Przy okazji Hitler kazał zamordować pozostającego w opozycji lidera lewego skrzydła NSDAP Gregora Strassera oraz wiele osób uznanych z różnych względów za niewygodne (m. in. byłego kanclerza Kurta von Schleichera i byłego premiera bawarskiego Gustava von Kahra). Dokładna liczba zamordowanych nie jest znana. Hitler, w mowie wygłoszonej w Reichstagu, w której oskarżył rozstrzelanych o rzekome przygotowywanie zamachu i komoro-mitowanie ruchu *narodowosocjalistycznego (chodziło o rozpowszechniony w kręgach przywódczych SA homo-seksualizm) wspominał o 77 ofiarach, ale w rzeczywistości było ich znacznie więcej (przypuszczalnie około 400). Noc długich noży ułatwiła Hitlerowi przejęcie funkcji prezydenta (2 sierpnia 1934), a przede wszystkim uzyskanie pełnej kontroli nad armią. W jej wyniku nastąpił też gwałtowny spadek znaczenia SA, zaczęła natomiast wzrastać pozycja SS i jej dowódcy Himmlera. (A.D.) NOMENKLATURA – nazwa funkcjonującego w *ZSRR i innych państwach *komunistycznych systemu wyłaniania kadr kierowniczych. Gwarantował on partii komunistycznej kierowniczą rolę i dominującą pozycję w rządzie, administracji, gospodarce oraz społeczeństwie. Nomenklatura obejmowała zarówno stanowiska, które były obsadzane bezpośrednio przez władze partyjne, jak i funkcje wymagające jedynie akceptacji z ich strony. Te same zasady odnosiły się do odwoływania ze stanowisk. Najważniejsze decyzje odnośnie obsadzania stanowisk nomenklaturowych zastrzeżone były dla Biura Politycznego i Sekretariatu Komitetu Centralnego partii. Do nich należało mianowanie funkcjonariuszy partyjnych wyższego i średniego szczebla, obsadzanie najwyższych stanowisk w rządzie, siłach zbrojnych, służbach specjalnych, środkach masowego przekazu i wszystkich organizacjach społecznych, a także mianowanie dyrektorów najważniejszych zakładów przemysłowych. Na szczeblu regionalnym analogiczne kompetencje posiadały lokalne władze partyjne. Liczba 263

stanowisk nomenklaturowych w każdym regionie sięgała setek i obejmowała rozliczne stanowiska np. dyrektora szkoły, kierownika wydziału w fabryce czy prezesa spółdzielni mleczarskiej. Jako pierwszy mechanizm nomenklatury zanalizował Milovan *Dżilas, natomiast samo pojęcie spopularyzował Michaił Woslenski, autor książki NOMENKLATURA. KLASA PANUJĄCA W ZSRR. (A.D.) NON VIOLENCE – strategia walki politycznej polegająca na wyrzeczeniu się stosowania przemocy lub groźby jej użycia w każdych warunkach i okolicznościach. Wielkim orędownikiem i propagatorem non violence był twórca niepodległych Indii Mahatma *Gandhi (1869–1948). „Non violence – pisał Gandhi – jest siłą ducha lub energią w nas. Stajemy się podobni do Boga, gdy urzeczywistniamy non violence”. Strategia non violence leżała u podstaw wielkich kampanii cywilnego nieposłuszeństwa jakie Gandhi organizował najpierw w Afryce Południowej, a następnie w Indiach. Jako inne przykłady zastosowania non violence na masową skalę w walce politycznej wymienić można: działania norweskiego ruchu oporu w latach *drugiej wojny światowej, walkę Afroamerykanów o równouprawnienie w latach sześćdziesiątych pod kierunkiem Martina Luthera *Kinga (1929–68) czy też zachowanie społeczeństwa czechosłowackiego po zdławieniu *Praskiej Wiosny w 1968 i społeczeństwa polskiego po wprowadzeniu *stanu wojennego w 1981 i delegalizacji ruchu *Solidarność. Doliczono się ponad 200 metod zastosowania non violence, które obejmują całą gamę najrozmaitszych działań i zachowań. Do najważniejszych zalicza się: strajki (włącznie ze strajkiem generalnym), protesty i marsze uliczne, słanie petycji, pikietowanie, bojkot polityczny i ekonomiczny oraz odmowę respektowania praw uznanych za nie sprawiedliwe. (M.B.) NORIEGA MANUEL ANTONIO (ur. 1938) – panamski dyktator i wojskowy (*Panama). Dzieciństwo upłynęło mu w niezwykle trudnych warunkach. Trudniąca się prostytucją matka porzuciła go, gdy miał 8 lat. Po ukończeniu w 1962 peruwiańskiej akademii wojskowej wstąpił do Gwardii Narodowej Panamy. Był organizatorem panamskiej służby wywiadowczej, co nie przeszkadzało mu stać na czele lokalnej rezydentury *Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA). Noriega szybko awansował po szczeblach wojskowej kariery, został generałem i najbliższym współpracownikiem dyktatora Panamy Omara Torrijosa. Po jego śmierci w 1981 został głównodowodzącym armii i faktycznym przywódcą kraju, mimo iż nigdy nie zasiadł na fotelu prezydenckim. Noriega pracował dla Amerykanów, choć realizował również delikatne misje polityczne zalecane mu przez inne kraje, w tym też Kubę. Dzięki swym rozlicznym powiązaniom stał się prawdziwą instytucją na latynoamerykańskiej scenie politycznej. Chcąc go sobie pozyskać *Francja ofiarowała mu Legię Honorową. Poza polityką i wojskowością Noriega zajmował się handlem narkotykami i handlem bronią. Wszystko to uczyniło go człowiekiem niezwykle bogatym, a jego majątek szacowano na 500 mln do 1 mld dolarów. Na arenie wewnętrznej Noriega bezwzględnie represjonował opozycję oraz limitował prawa obywatelskie i polityczne. W 1987 utracił poparcie *USA. W rok później Amerykanie zażądali jego dymisji, a gdy to nie nastąpiło – nałożyli na Panamę ścisłe embargo handlowe. Po sfałszowaniu przez Noriegę wyborów prezydenckich w 1989 i fiasku dwóch skierowanych przeciwko niemu zamachów stanu, USA zdecydowały się interweniować zbrojnie w Panamie. Interwencja rozpoczęła się 20 grudnia 1989, a uczestniczyło w niej 24 tys. żołnierzy, co było największym zaangażowaniem się wojsk USA za granicą od czasu wojny *wietnamskiej. Po krótkotrwałym oporze oddziały lojalne wobec Noriegi skapitulowały, a on sam uciekł do nuncjatury apostolskiej w Panama City. 4 stycznia 1990 Noriega, w obliczu beznadziejności swego położenia, oddał się jednak do dyspozycji Amerykanów. Przewieziono go do USA, gdzie stanął przed sądem. Po długim procesie, 10 lipca 1992 Noriega ostatecznie został skazany na 40 lat więzienia. Sąd w Miami uznał go winnym przemytu narkotyków na olbrzymią skalę. (M.B.) NORMANDZKA OPERACJA 1944 – lądowanie 6 czerwca 1944 wojsk alianckich na plażach Półwyspu Normandzkiego we *Francji, które otworzyło tzw. drugi front w działaniach wojennych (*Druga wojna światowa) w Europie. Plany uderzenia na Francję sztabowcy amerykańscy przygotowywali już od 1942. Później do prac tych włączyli się również wojskowi brytyjscy. Rozpoczęcie akcji ustawicznie jednak przesuwano, obawiając się związanego z tym ryzyka. W połowie 1944 utworzenie drugiego frontu w Europie Zachodniej stało się pilną koniecznością w obliczu postępów wojsk radzieckich na froncie wschodnim, co groziło tym, że większość Europy znajdzie się pod kontrolą *Stalina. Na francuskim brzegu Niemcy dysponowali dobrze rozbudowanym i umocnionym systemem fortyfikacji, stanowisk ogniowych, zasieków oraz pól minowych (Wał Atlantycki). Pod rozkazami sprawującego w tym rejonie dowództwo marszałka Gerda von Rundstedta pozostawało 60 dywizji. Niemcy spodziewali się, że miejscem lądowania aliantów będą rejony Pas de Calais, stąd też właśnie tam skoncentrowali największe siły. Tymczasem w Normandii, gdzie inwazja się dokonała, dysponowali jedynie 10 dywizjami. Największa w dziejach ludzkości operacja desantowa, którą opatrzono kryptonimem Operation Overlord, rozpoczęła się zgodnie z rozkazem 264

głównodowodzącego wojsk alianckich amerykańskiego generała Dwighta D. *Eisenhowera 6 czerwca nad ranem (D-Day). Zaskoczeni Niemcy mieli duże trudności z przegrupowaniem sił z uwagi na silne bombardowanie alianckie. Spadochroniarze amerykańscy, brytyjscy i kanadyjscy wylądowali na pięciu normandzkich plażach, które w planach sztabowych otrzymały określenia Utah, Omaha, Gold, Juno i Sword. Cztery spośród nich zdobyto szybko i łatwo, jedynie na plaży Omaha natrafiono na silny opór niemiecki. Ale i ten cel po kilkunastogodzinnych walkach i stosunkowo dużych stratach został osiągnięty. Po czterech dniach walk udało się aliantom połączyć wywalczone przyczółki, co w sumie tworzyło pas ziemi o szerokości 80 km. Kluczowe znaczenie dla dalszego powodzenia aliantów miała ich zdecydowana przewaga w powietrzu. Zniszczenie przez lotnictwo sojusznicze mostów na Sekwanie i Loarze uniemożliwiło Niemcom ściągnięcie na czas posiłków z tyłów. Przez kanał La Manche, dużym nakładem sił, przeprawiono gigantyczne konstrukcje stalowe, które po połączeniu na wybrzeżu Francji utworzyły dwa sztuczne porty (operacja o kryptonimie Mulberry). W ten sposób można było sprawnie przerzucać duże ilości wojska oraz uzbrojenie. Po tygodniu w Normandii było już 156 tys. żołnierzy alianckich (73 tys. Amerykanów oraz 83 tys. Brytyjczyków i Kanadyjczyków). W operacji uczestniczyło 4126 okrętów desantowych, 1200 okrętów bojowych, 804 statki transportowe, setki amfibii oraz 10 tys. samolotów. 18 czerwca oddziały amerykańskie, pod wodzą generała Omara N. Bradleya, odcięły siły niemieckie na Półwyspie Cotentin, a 27 czerwca po ciężkich walkach zdobyły leżące tam portowe miasto Cherbourg. Jednostki brytyjskie i kanadyjskie szturmowały Caen, które zostało zdobyte 9 lipca, a następnie uderzyły w kierunku Falaise. Pod koniec lipca Amerykanie przełamali obronę niemiecką, zdobywając ważne centrum komunikacyjne Saint-Lô. Wprawdzie Niemcy usiłowali przejść do kontrofensywy z udziałem wojsk pancernych, lecz ich działania zaczepne definitywnie załamały się 12 sierpnia. Ciężkie walki wywiązały się pod Falaise, gdzie aliantom udało się otoczyć poważne siły nieprzyjaciela. Niemcy stracili tam 60 tys. żołnierzy. Przerzucony z frontu wschodniego specjalista od wojsk pancernych feldmarszałek Walter Model (objął 17 lipca z rozkazu *Hitlera dowództwo wojsk niemieckich na Zachodzie) nie potrafił powstrzymać 3 Armii pancernej generała George’a S. Pattona, która przełamawszy pozycje niemieckie, wkroczyła w głąb Francji. Siły pozostające pod komendą brytyjskiego marszałka Bernarda Montgomery’ego tymczasem ruszyły do przodu na całej linii Kanału La Manche. Wojska niemieckie znalazły się w rozproszeniu. 25 sierpnia wyzwolono Paryż, a 3 września Brukselę. W działaniach rozpoczętych lądowaniem w Normandii Niemcy stracili 400 tys. ludzi (zabitych, rannych i wziętych do niewoli), 20 tys. pojazdów mechanicznych, 2 tys. dział, 1,3 tys. czołgów i 3,5 tys. samolotów. Po stronie alianckiej było około 224 tys. zabitych i rannych. (M.B.) NORYMBERSKIE PROCESY 1945–1948 – sądy nad niemieckimi zbrodniarzami wojennymi, które miały miejsce przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym (MTW) w Norymberdze i trybunałami amerykańskimi. Zasady działania MTW zostały określone w porozumieniu londyńskim przedstawicieli *ZSRR, *USA, *Wielkiej Brytanii i *Francji z 8 sierpnia 1945. Na ich podstawie przygotowano akt oskarżenia, w którym zarzucono przywódcom III Rzeszy cztery rodzaje zbrodni: 1. podżeganie, planowanie i przygotowywanie wojny; 2. zbrodnie przeciwko pokojowi; 3. zbrodnie wojenne; 4. zbrodnie przeciw ludzkości. Przed MTW postawiono 22 oskarżonych należących w większości do nazistowskiej elity władzy. Ich proces trwał od 20 listopada 1945 do 31 sierpnia 1946. W skład trybunału weszło 4 sędziów reprezentujących państwa zwycięskiej koalicji: Henri Donnedieu de Vabres (Francja), Geoffrey Lawrence (Wielka Brytania – przewodniczący Trybunału), Francis A. Biddle (USA) oraz Iola Nikitczenko (ZSRR). W ogłoszonym 1 października 1946 wyroku, MTW uznał winnymi 19, a uniewinnił 3 oskarżonych (Hansa Fritzsche, Franza von Papena i Hjalmara Schachta). Na karę śmierci skazano: szefa Kancelarii *NSDAP Martina Bormanna (zaocznie), generalnego gubernatora Hansa Franka, ministra spraw wewnętrznych Wilhelma Fricka, marszałka Rzeszy Hermanna *Göringa, szefa sztabu Wehrmachtu generała Alfreda Jodla, szefa RSHA Ernsta Kaltenbrunnera, szefa OKW Wilhelma Keitla, ministra spraw zagranicznych Joachima von *Ribbentropa, ministra do spraw terenów wschodnich Alfreda Rosenberga, pełnomocnika do spraw pracy Fritza Sauckela, komisarza Rzeszy w Holandii Artura Seyss-Inquarta oraz gauleitera Frankonii i wydawcę tygodnika „Der Stürmer” Juliusa Streichera. Karę dożywotniego więzienia otrzymali: minister gospodarki Walter Funk, zastępca Hitlera w NSDAP Rudolf Hess i dowódca marynarki wojennej admirał Erich Raeder. Na karę wieloletniego więzienia skazano: dowódcę marynarki wojennej (od 1943) i kilkudniowego kanclerza Rzeszy w 1945 Karla Dönitza (10 lat), protektora Czech i Moraw (do 1941) Constantina von Neuratha (15 lat), przywódcę Hitlerjugend i gauleitera Wiednia Baldura von Schiracha (20 lat) oraz ministra Rzeszy ds. uzbrojenia Alberta Speera (20 lat). Wyrok wydany przez MTW uznał też za organizacje zbrodnicze: tajną policję polityczną Gestapo, SD (Służba Bezpieczeństwa SS), całą *SS oraz korpus politycznych kierowników 265

NSDAP. Osoby skazane na karę więzienia osadzono w więzieniu w Berlinie. Przeciwko wyrokowi MTW zaprotestował sędzia radziecki Iola Nikitczenko, który domagał się kary śmierci dla R. Hessa, skazania trzech uniewinnionych oraz uznania za organizacje zbrodnicze rządu Rzeszy, Sztabu Generalnego i Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu. W latach 1947–48 przeprowadzono w Norymberdze 12 innych procesów przeciwko zbrodniarzom niemieckim. Przed amerykańskimi trybunałami wojskowymi, powołanymi rozkazem generała Luciusa Claya (gubernatora amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec), postawiono: 1. grupę lekarzy Wehrmachtu i SS; 2. feldmarszałka Erharda Milcha; 3. grupę prawników nazistowskich; 4. wyższych funkcjonariuszy Głównego Urzędu Gospodarki i Administracji SS; 5. przemysłowca Friedricha Flicka wraz ze współpracownikami; 6. kierownictwo koncernu IG Farben; 7. generałów Frontu Południowego (w związku z braniem zakładników); 8. funkcjonariuszy Głównego Urzędu SS ds. Rasy i Osadnictwa; 9. Otto Ohlendorfa i innych dowódców jednostek specjalnych SS (Einsatzgruppen); 10. Gustawa Kruppa i kierownictwo jego koncernu; 11. funkcjonariuszy nazistowskiego MSZ i innych resortów; 12. wyższych dowódców Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (OKW). W procesach tych oskarżono łącznie 185 osób, z których 4 popełniły samobójstwo, a 4 poważnie zachorowały i ich sprawy nie doszły do skutku. Spośród pozostałych 177 osób: 25 skazano na karę śmierci (wykonano 7 wyroków), 20 na dożywocie, 97 na karę wieloletniego więzienia, a 35 uniewinniono. Tezy zawarte w uzasadnieniu wyroku wydanego przez MTW zostały w grudniu 1946 uznane przez *ONZ za normy prawa międzynarodowego. (A.D.) NOVOTNY ANTONIN (1904–1975) – czechosłowacki polityk komunistyczny (*Komunizm), prezydent kraju. Był synem murarza. Do partii komunistycznej wstąpił w 1921, kiedy pracował w fabryce broni. W 1941 został aresztowany przez gestapo i lata 1941–45 spędził w *obozie koncentracyjnym w Mauthausen. Wielką karierę partyjną rozpoczął w 1951 po okresie czystek, które w Czechosłowacji przyjęły szczególnie drastyczną formę (*Slánskiego proces). W marcu 1953 Novotny został pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz), którą to funkcję pełnił aż do 5 stycznia 1968. W listopadzie 1957 objął także urząd prezydenta, koncentrując tym samym w swych rękach olbrzymią władzę. Głową państwa był do 22 marca 1968. Przez cały okres swej władzy Novotny realizował przywództwo polityczne w sposób typowy dla okresu stalinowskiego. Pod jego kierownictwem w dekadzie 1957–67 procesy polityczne z oskarżenia o najróżniejsze zdrady czy odchylenia objęły ponad 4 tys. osób. Obsesją Novotnego było przekształcenie Czechosłowacji w przemysłowe centrum obozu socjalistycznego. W konsekwencji forsownie i bez należytego planu rozwijał przemysł ciężki. 25 lutego 1968, będąc jeszcze prezydentem, próbował przeciwdziałać postępującej liberalizacji, przygotowując zamach wojskowy. Krach tego zamierzenia skompromitował go do reszty. W maju 1968 został pozbawiony członkostwa partii. Usiłowano nawet postawić go przed sądem za aktywny udział w stalinowskich czystkach, lecz interwencja wojsk Układu *Warszawskiego w sierpniu 1968 (*Praska wiosna) uniemożliwiła wytoczenie mu procesu. Novotny był zawsze politykiem skrajnie niepopularnym, a społeczeństwo nie bez racji uważało go za bezdusznego i ograniczonego aparatczyka, który wszakże osiągnął prawdziwe mistrzostwo w kierowaniu innymi aparatczykami. (M.B.) NOWA LEWICA – radykalnie lewicowa ideologia i związane z nią ruchy politycznego protestu występujące na Zachodzie od lat pięćdziesiątych do początku lat siedemdziesiątych. Największą popularnością Nowa Lewica cieszyła się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, w czasach masowych wystąpień studenckich, których punkt kulminacyjny stanowił rok 1968 (*Studencka rewolta). Nowa lewica, odcinając się od koncepcji tzw. starej lewicy, była zarówno krytyczna wobec realnego socjalizmu Europy Wschodniej, jak i zachowywała dystans w stosunku do zachodnich partii komunistycznych. Stworzona przez nią ideologia była swoistym konglomeratem wartości i celów pochodzących z marksizmu (*Komunizm), *anarchizmu, *syndykalizmu, egzystencjalizmu, trockizmu (*Trocki Lew) i *maoizmu. Ojcami duchowymi Nowej Lewicy byli tacy filozofowie i socjologowie, jak: Theodore Adorno, Erich Fromm, Ernst Bloch, Charles Wright Mills i Jean Paul Sartre. Za czołowego jej myśliciela uważany jest jednak Herbert Marcuse (1889–1979), amerykański filozof społeczny, niemieckiego pochodzenia, autor następujących głośnych książek: ROZUM I REWOLUCJA (1941), EROS I CYWILIZACJA (1955), CZŁOWIEK JEDNOWYMIAROWY. BADANIA NAD IDEOLOGIĄ ROZWINIĘTEGO SPOŁECZEŃSTWA PRZEMYSŁOWEGO (1964). Ponadto ideologami Nowej Lewicy byli działacze studenckiego ruchu oporu oraz przywódcy rewolucyjnych ruchów z krajów Trzeciego Świata: Daniel i Gabriel Cohn-Bendit, Regis Debray, Rudi Dutschke, Tom Hayden i Franz Fanon. Zasadniczy cel poszukiwań teoretycznych, jak i działań praktycznych Nowej Lewicy sprowadzał się do zanegowania i odrzucenia współczesnego społeczeństwa przemysłowego, uznawanego za *totalitarne, represyjne i jednowymiarowe. Dlatego do rangi naczelnej zasady teorii i praktyki podniesiona została tzw. Wielka Odnowa. Istotę jej oddawał katalog następujących haseł – wartości: totalna negacja, nihilizm kulturowy i po lityczny, bunt, absolutna przemoc, 266

walka rewolucyjna oraz wyzwolenie człowieka z wszelkich więzów i ograniczeń. Emocjonalny i świadomościowy bunt studentów oraz inteligencji – twierdzili ideologowie Nowej Lewicy – żywiołowo przerastając w ruch rewolucyjny, pro wadzi do obalenia represyjnych struktur dotychczasowych stosunków społecznych. Co więcej, już w trakcie procesu rewolucji kształtuje się i powstaje przyszłe społeczeństwo – nowa, nie represyjna cywilizacja realizująca idee wolności, równości, wspólnoty i demokracji uczestniczącej. Ideologia Nowej Lewicy stała się inspiracją dla lewackiego ruchu terrorystycznego w latach siedemdziesiątych (*Czerwone Brygady, *Frakcja Czerwonej Armii). W latach osiemdziesiątych natomiast wielu dawnych zwolenników Nowej Lewicy organizowało partie zielonych. (B.B.) NRD *NIEMCY NSDAP (niem. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei) – partia *narodowosocjalistyczna, sprawująca w latach 1933–45 monopolistyczne rządy w *Niemczech. Początki NSDAP sięgają 1918, kiedy monachijski ślusarz Anton Drexler założył Komitet Niezależnych Robotników, który w styczniu 1919 – po połączeniu się z Politycznym Kołem Robotniczym – przekształcił się w Niemiecką Partię Robotniczą (Deutsche Arbeiterpartei). Ostateczną nazwę – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP) – partia przyjęła w 1920. Od września 1919 coraz większą rolę w szeregach partii zaczął odgrywać Adolf *Hitler, który 29 lipca 1921 został jej wodzem (Führerem). W chwili przejęcia przez Hitlera kierownictwa nad NSDAP liczyła ona ok. 3 tysięcy członków (w tym wielu kombatantów), ale jego umiejętności agitacyjne w połączeniu ze sprzyjającymi warunkami społecznymi (kryzys ekonomiczny, frustracja wywołana przegraną wojną, niestabilny system polityczny), spowodowały szybki rozrost partii, która w 1923 osiągnęła liczebność ok. 30 tys. Rosnąca popularność NSDAP, dysponującej kilkutysięczną rzeszą bojówkarzy skupionych w SA i *SS, skłoniła Hitlera do podjęcia próby zamachu stanu w Bawarii, co miało być punktem wyjścia do przejęcia władzy w całych Niemczech. Jednak przeprowadzony w dniu 8 listopada 1923 tzw. pucz *monachijski nie powiódł się, co doprowadziło do czasowej delegalizacji partii i uwięzienia jej czołowych działaczy. Odbudowa osłabionych struktur partyjnych, a następnie ich rozszerzenie na obszar całych Niemiec nastąpiło w latach 1925–28. Jednak w 1928 NSDAP wciąż jeszcze daleka była od odgrywania czołowej roli w życiu politycznym Niemiec. Dowiodły tego wyniki wyborów do Reichstagu z maja 1928, w których naziści zdobyli zaledwie 810 tys. głosów i z 12 mandatami ulokowali się dopiero na 9 miejscu w parlamencie. Program NSDAP był mieszaniną haseł *nacjonalistycznych, rasistowskich i socjalistycznych, w których początkowo zdecydowanie atakowano wielki kapitał. Rosnące powiązania kierownictwa partii z kręgami wielkich przemysłowców, powodowały stopniowe dystansowanie się Hitlera i jego najbliższego otoczenia od haseł socjalistycznych. Z tego powodu doszło do opuszczenia NSDAP przez braci Ottona i (nieco później) Gregora Strasserów – przywódców lewego skrzydła partii. Decydującym momentem w historii NSDAP okazał się wybuch *wielkiego kryzysu gospodarczego (1929), który doprowadził do załamania gospodarki niemieckiej. Miliony bezrobotnych i niezadowolonych z obniżenia stopy życiowej Niemców, zaczęło szukać siły zdolnej do przezwyciężenia kryzysu wśród ugrupowań ekstremistycznych. Największe korzyści z tego procesu odniosła, obok komunistów, partia nazistowska. Systematycznie rosła jej liczebność (72 tys. w 1927; 176 tys. w 1929; 389 tys. w 1930; 806 tys. w 1931 i 1414 tys. w 1932) oraz poparcie w kolejnych wyborach. We wrześniu 1930, w wyborach do Reichstagu, NSDAP otrzymała 6,4 mln głosów, co zapewniło jej 107 mandatów i drugie – po socjaldemokratach – miejsce w parlamencie. Następnie wybory do Reichstagu, przeprowadzone w lipcu 1932, przyniosły nazistom 13,7 mln głosów, 230 miejsc w parlamencie (na 608) i pierwszą lokatę jeśli chodzi o ilość zdobytych mandatów. W cztery miesiące później poparcie dla NSDAP nieco spadło (w nowych wyborach parlamentarnych zdobyła o 2 mln mniej głosów), ale nie przeszkodziło to już Hitlerowi w zdobyciu w styczniu 1933 urzędu kanclerza. Wejście nazistów do rządu zapoczątkowało budowę w Niemczech systemu *totalitarnego. W ciągu kilku miesięcy NSDAP, posługując się prowokacją (podpalenie Reichstagu) oraz terrorem bojówek SA i *SS, doprowadziła do delegalizacji wszystkich innych partii politycznych i przyznania rządowi – 29 marca 1933 – całkowitej swobody w wydawaniu dekretów z mocą ustawy. W zorganizowanych 12 listopada 1933 wyborach do Reichstagu NSDAP, występując jako jedyna istniejąca partia, zdobyła 92,2% głosów i obsadziła wszystkie miejsca w parlamencie. W czerwcu 1934, w czasie tzw. *nocy długich noży, Hitler rozprawił się krwawo z kilkuset osobami podejrzewanymi o nielojalność lub opozycyjność; dotyczyło to zwłaszcza do wódz twa bojówek partyjnych (SA) z Ernstem Röhmem na czele. Wydarzenie to zakończyło ostateczne formowanie NSDAP jako skrajnie scentralizowanego narzędzia sprawowania władzy przez Hitlera i innych czołowych działaczy partii (m. in. Martina Bormanna, Josepha *Goebbelsa, Hermana *Göringa, Rudolfa Hessa, Heinricha *Himmlera). Praca wszystkich struktur partyjnych opierała się na zasadzie jednoosobowego kierownictwa (Führerprinzip), a stanowiska kierownicze pochodziły z odgórnej nominacji. 267

Bieżącą pracą NSDAP kierowała Kancelaria Partii (jej szefem był Hess, a od 1941 Bormann), której organem pomocniczym było Reichsleitung (krajowe kierownictwo). Szefowi Kancelarii, który odpowiadał bezpośrednio przed Führerem, podporządkowani byli gauleiterzy. Kierowali oni terenowymi organizacjami NSDAP w poszczególnych krajach niemieckich, a podlegali im wszyscy lokalni funkcjonariusze partyjni: kreisleiterzy, ortsgruppenleiterzy, zellenleiterzy i wreszcie – na najniższym szczeblu – blockleiterzy. W ciągu kilku pierwszych lat sprawowania władzy członkowie NSDAP zajęli kierownicze stanowiska w całym aparacie państwowym, a także w stworzonych przez partię monopolistycznych organizacjach społecznych i zawodowych jak np. Hitlerjugend, Niemiecki Front Pracy (DAF) czy Związek Niemieckich Dziewcząt (BDM). Rezultatem tego było faktyczne zrośnięcie się struktur państwa ze strukturami partii i dominacja tych ostatnich we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Wszechwładza NSDAP doprowadziła do jej olbrzymiego rozrostu; w szczytowym okresie partia liczyła ponad 8 mln członków tj. około 10% ogółu ludności Niemiec. Po wybuchu *drugiej wojny światowej, zwłaszcza zaś po 1943, znaczenie NSDAP w nazistowskim systemie władzy zostało osłabione przez stałe rozszerzanie się wpływów SS, niemniej jednak, aż do końca istnienia III Rzeszy, partia pozostała głównym narzędziem dyktatorskich rządów Hitlera. W trakcie głównego procesu *norymberskiego uznano, iż działalność całego korpusu kierowników politycznych NSDAP (łącznie około 600 tys. osób) miała charakter zbrodniczy. (A.D.) NYERERE JULIUS KAMBARAGE (1922–1999) – polityk tanzański. Urodził się w rodzinie naczelnika plemienia Zanaki. W 1943 przeszedł na katolicyzm. Po odbyciu studiów nauczycielskich, w 1945 podjął pracę w katolickiej szkole misyjnej. W latach 1949–52 studiował historię i ekonomię w Edynburgu, będąc jednym z pierwszych studiujących za granicą mieszkańców Tanganiki. Po powrocie do kraju współtworzył Afrykański Związek Narodowy Tanganiki (TANU), zostając pierwszym przewodniczącym tej organizacji. Pod przywództwem Nyerere TANU stał się jedną z najlepiej zorganizowanych partii masowych w Afryce i odniósł duże sukcesy wyborcze w 1958 i 1960. 1 maja 1960 Nyerere został premierem sposobiącej się do niepodległości Tanganiki. Ostatecznie uzyskała ona niepodległość 9 grudnia 1961. Dokładnie w rok później Tanganika stała się republiką, a Nyerere objął stanowisko prezydenta. 26 kwietnia 1964 po połączeniu się Tanganiki z Zanzibarem, Nyerere stanął na czele Zjednoczonej Republiki Tanzanii. Jego mandat prezydencki był odnawiany w wyborach powszechnych w 1965, 1970, 1975 i 1980. W listopadzie 1985 Nyerere zrezygnował z prezydentury, aby poświęcić się całkowicie działalności w powstałej w 1977, z połączenia TANU i Zanzibarskiej Partii Afroszyrazyjskiej, Partii Rewolucji, która do 1995 – kiedy wprowadzono w kraju pluralizm polityczny – była jedyną legalną partią polityczną Tanzanii. Dużą aktywność przejawiał też na forum międzynarodowym, gdzie występował w roli orędownika spraw Afryki. Pozostawał wszakże faktycznym przywódcą państwa, nosząc tytuł Mwalimu (Nauczyciel). Nyerere wypracował afrykańską koncepcję wspólnotowego socjalizmu (udżamaa), która polega na zespoleniu socjalistycznego egalitaryzmu, afrykańskich wartości plemiennych i moralności chrześcijańskiej. W Deklaracji z Aruszy (1967) Nyerere zasadę udżamaa stanowiącą podstawę ustroju, uzupełnił zasadą polegania na sobie, wskazując, że Tanzania musi poszukiwać samodzielności gospodarczej, gdyż nadmierne poleganie na zagranicznej pomocy oznacza zagrożenie dla niezależności. Przywódca tanzański sformułował również program jedności politycznej Afryki. Postulował mianowicie utworzenie Stanów Zjednoczonych Afryki, które posiadałyby ogólnokontynentalny rząd i siły zbrojne. Instytucje kontynentalne byłyby władzą zwierzchnią w stosunku do rządów poszczególnych krajów. Niekiedy zarzuca się Nyerere, że jego poglądy mają charakter utopijny, ale pomimo tego zyskał on opinię jednego z najwybitniejszych przywódców Trzeciego Świata. Drugą obok polityki pasją Nyerere jest literatura. Jego ulubionym autorem jest Szekspir, którego kilka dramatów przetłumaczył na język suahili. W połowie 1998 Nyerere zachorował na ciężką białaczkę. Stan jego zdrowia uległ radykalnemu pogorszeniu pod koniec września 1999, kiedy to w stanie krytycznym przewieziono go do jednego z londyńskich szpitali. Zmarł w październiku 1999. (M.B.) OAS *ORGANIZACJA TAJNEJ ARMII OBOZY KONCENTRACYJNE *ŁAGRY *NAZISTOWSKIE OBOZY OBWE *KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE OECD (ang. Organization for Economic Cooperation and Development) – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Międzynarodowa organizacja gospodarcza o charakterze koordynacyjnym, utworzona 30 września 1961 na podstawie konwencji podpisanej 14 grudnia 1960. OECD powstała na bazie Organizacji Europejskiej Współpracy (OECC). Początkowo skupiała 18 państw zachodnioeuropejskich, wcześniejszych członków OECC oraz *Stany Zjednoczone i *Kanadę. Obecnie zrzesza 25 uprzemysłowionych krajów zachodnich, które na początku lat dziewięćdziesiątych dysponowały 67% 268

światowych rezerw walutowych. Ponadto przypada na nie 69% udziału w światowym eksporcie, mimo, że mieszka w nich jedynie 16% ludności świata. Najwyższym organem OECD jest Rada, która jako jedyna ma prawo do podejmowania uchwał. Podporządkowany jest jej Komitet Wykonawczy oraz Sekretariat. W ramach OECD działają liczne komitety pomocnicze oraz wyspecjalizowane agencje (np. Agencja Energii Jądrowej). OECD koordynuje politykę gospodarczą państw członkowskich. Działa na rzecz pogłębienia współpracy gospodarczej między nimi. Wiele uwagi poświęca polityce energetycznej państw członkowskich. Prowadzi badania związane z wykorzystaniem energii atomowej oraz z ochroną środowiska. Wykonuje analizy i prognozy dotyczące gospodarczej i socjalnej polityki państw członkowskich. Wszystkie działania OECD zmierzają do przyspieszenia wzrostu gospodarczego w państwach członkowskich oraz podniesienia poziomu życia, przy zachowaniu stabilności finansowej. OECD udziela także pomocy krajom rozwijającym się. Nowym terenem działalności OECD są państwa Europy Środkowo-Wschodniej. Porozumienia o współpracy z nią podpisały: *Polska, Czechy, Słowacja i Węgry. OECD zobowiązała się m.in. do koordynowania współpracy tych państw ze Wspólnotą *Europejską oraz do udzielenia pomocy technicznej potrzebnej przy tworzeniu struktur gospodarki wolnorynkowej. (A.D.) OGADEN WOJNA 1977–1978 – konflikt zbrojny między Etiopią i Somalią o Ogaden. Ogaden jest wschodnią prowincją Etiopii, lecz zamieszkują go Somalijczycy. Stąd też Somalia, od chwili uzyskania niepodległości w 1960, zawsze zgłaszała roszczenia pod adresem tego obszaru. Na początku 1964 na granicy etiopsko-somalijskiej doszło do starć zbrojnych. 7 lutego oddziały somalijskie weszły do Ogadenu. Jednakże pod auspicjami *Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) szybko udało się wynegocjować porozumienie pokojowe, w wyniku którego pod koniec marca Somalijczycy wycofali się. Z pomocą władz somalijskich utworzono Front Wyzwolenia Somalii Zachodniej (WSLF), który w Ogadenie przystąpił do działań antyetiopskich. Niemniej jednak, aż do 1977 partyzanci WSLF nie wykazywali szczególnej aktywności. Zmiana strategii nastąpiła z początkiem 1977, gdy separatyści ogadeńscy wyraźnie zintensyfikowali swe ataki na garnizony wojsk etiopskich. W maju do Ogadenu wkroczyły jednostki somalijskie, które wsparły partyzantów WSLF. Słabe wojska etiopskie poniosły porażki i zmuszone zostały do odwrotu. W lipcu Somalijczycy i partyzanci WSLF przecięli linię kolejową łączącą stolicę Etiopii Addis Abebę z Dżibuti, co miało bardzo negatywne konsekwencje dla gospodarki etiopskiej, odciętej od głównego źródła zaopatrzenia. Ofensywa była kontynuowana w następnych miesiącach i w listopadzie już praktycznie cały Ogaden był w rękach sił somalijsko-partyzanckich. Na pomoc Etiopii pospieszyły wojska kubańskie, a *ZSRR zwiększył dostawy sprzętu wojskowego. Kubańczycy szybko wkroczyli do walki w Ogadenie i, z ich pomocą, wojskom etiopskim pod koniec listopada udało się obronić ważne strategicznie miasta Harar i Dire Daua. Radzieckokubańskie zaangażowanie po stronie etiopskiej wzburzyło – również przyznające się do marksizmu – władze somalijskie. W listopadzie Somalia wypowiedziała radziecko-somalijski traktat o przyjaźni. Wszystkim obywatelom ZSRR i Kuby nakazano wciągu 48 godzin opuścić kraj. 12 lutego 1978 rząd somalijski skierował do Ogadenu nowe jednostki wojskowe, przyznając jednocześnie po raz pierwszy, iż jest stroną w toczącym się konflikcie. Wcześniej Somalia utrzymywała, że w Ogadenie z Etiopczykami i Kubańczykami walczą wyłącznie miejscowi partyzanci. 4 marca liczące około 10 tys. żołnierzy wojska kubańskie, uzupełnione o oddziały armii etiopskiej i radzieckich doradców, przystąpiły w Ogadenie do wielkiej ofensywy. W ciągu kilku dni zdecydowanie ustępujące przeciwnikowi sprzętem i liczebnością oddziały somalijskie zostały całkowicie pobite. 9 marca Somalia ogłosiła, iż wycofuje wszystkie swe wojska z Ogadenu. Do Somalii zbiegło wtedy około 1,5 mln mieszkańców Ogadenu obawiających się nowych porządków ustanawianych pod dyktando Kubańczyków. Wojna o Ogaden zakończyła się więc porażką Somalii, lecz jeszcze aż do końca lat osiemdziesiątych sporadyczne akcje bojowe przeciwko wojskom etiopskim i kubańskim w Ogadenie podejmowali lokalni separatyści. (M.B.) OJA* ORGANIZACJA JEDNOŚCI AFRYKAŃSKIEJ OKRĄGŁY STÓŁ – zwyczajowa nazwa negocjacji prowadzonych przez przedstawicieli władzy i opozycji w państwach *komunistycznych, które umożliwiły przemiany ustrojowe w tych krajach. W *Polsce w obradach okrągłego stołu (6 luty – 5 kwiecień 1989) uczestniczyła strona koalicyjno-rządowa (PZPR, ZSL, SD, OPZZ, PAX, UChS, PZKS) i opozycyjno-solidarnościowa, którą tworzyli działacze skupieni wokół Lecha *Wałęsy, wytypowani przez Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ *Solidarność. Podczas rozmów zadecydowano o legalizacji „Solidarności” oraz o utworzeniu urzędu prezydenta i drugiej izby parlamentu – senatu. Na 4 czerwca 1989 wyznaczono datę wyborów parlamentarnych, przy czym strona koalicyjno-rządowa zagwarantowała sobie w ordynacji 65% mandatów w sejmie. Postanowiono, że wybory do senatu będą wolne. Uzgodniono także szereg propozycji dotyczących reform gospodarczych i socjalnych, lecz nie były one później 269

realizowane. Postanowienia okrągłego stołu miały charakter umowy politycznej, która wytyczyła tempo i kierunek przełomu politycznego w Polsce i zadecydowała o przejęciu władzy przez dotychczasową opozycję. Ocena tej umowy stała się przedmiotem licznych polemik politycznych. W Bułgarii podczas obrad okrągłego stołu (16 styczeń – 15 maj 1990) zadecydowano m.in. o utworzeniu urzędu prezydenta oraz o przeprowadzeniu w czerwcu 1990 wyborów parlamentarnych (*Bułgarii odejście od komunizmu). Na Węgrzech najpierw zebrał się opozycyjny okrągły stół, który doprowadził do skonsolidowania rozproszonej opozycji. W czerwcu 1989 stała się ona uczestnikiem rokowań z partią komunistyczną i jej satelitami, które doprowadziły do rozpisania wyborów parlamentarnych (*Węgier odejście od komunizmu). W grudniu 1989 rozpoczęły się obrady okrągłego stołu w b. NRD. Zapadłe wówczas decyzje nie miały jednak większego znaczenia, gdyż po wyborach do Izby Ludowej (marzec 1990) ukształtował się całkiem nowy układ sił politycznych, który doprowadził do zjednoczenia *Niemiec. (A.D.) ONZ *ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH OPEC – Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (ang. Organization of the Petroleum Exporting Countries). Powstała na konferencji w Bagdadzie zwołanej z inicjatywy *Iraku i Wenezueli w 1960. Obecnie w skład organizacji wchodzi 13 państw dających ponad jedną trzecią światowej produkcji ropy. Są to: Algieria, *Arabia Saudyjska, Ekwador, Gabon, Indonezja, Irak, *Iran, Katar, Kuwejt, Libia, *Nigeria, Wenezuela, Zjednoczone Emiraty Arabskie. Statut OPEC uchwalony został na II Konferencji w Caracas w styczniu 1961. Najwyższe gremium organizacji stanowi Konferencja Ministrów reprezentujących rządy państw członkowskich, natomiast organami wykonawczymi są Rada Gubernatorów, Komisja Gospodarcza i Sekretariat. Siedzibą główną organizacji jest Wiedeń. Podstawowym celem OPEC miało być kształtowanie wspólnej polityki w zakresie wydobycia i cen zbytu ropy naftowej. Największe znaczenie organizacja ta posiadała w latach siedemdziesiątych, kiedy jej decyzje spowodowały gwałtowny wzrost cen ropy, co stało się jedną z przyczyn wielkiego kryzysu energetycznego (*Naftowy szok). Rola OPEC w następnej dekadzie zmniejszyła się na skutek złej koordynacji działań między jej członkami, którzy przekraczali przyznane im kwoty eksportowe, co z kolei powodowało spadek cen. Jednak z uwagi na wyczerpywanie się zasobów ropy w innych krajach, pozycja tej organizacji jest wciąż bardzo istotna. (A.D.) OPUS DEI – świeckie zrzeszenie katolickie, którego pełna nazwa brzmi – Prałatura Świętego Krzyża i Opus Dei. Utworzone zostało w Hiszpanii w 1928 przez ks. Josemaria Escriva de Balaguer (1902–1975) jako stowarzyszenie dla świeckich (początkowo grupujące wyłącznie mężczyzn, później otwarte również dla kobiet). Opus Dei, czyli Dzieło Boże, miało łączyć formy tradycyjnej religijności i moralności z nowoczesnymi metodami działania w ekonomii i polityce, a jego celem było przeniknięcie do struktur społecznych. Religijność organizacji znalazła swój fundament w pracy założyciela ROZWAŻANIA DUCHOWE (1934), przeredagowanej następnie i ujętej w formie 999 maksym w dziele DROGA (1939). Według zawartych tam wskazań, każdy chrześcijanin jest powołany do świętości, którą może osiągnąć nie tylko poprzez życie religijne, lecz także poprzez codzienną pracę, będącą formą apostolstwa. Po raz pierwszy Opus Dei zostało uznane przez Kościół lokalny w 1941, kiedy to arcybiskup Madrytu Leopoldo Eijo y Garay nadał mu status pobożnego zjednoczenia na prawie diecezjalnym. Dwa lata później w ramach organizacji utworzono odrębne Stowarzyszenie Kapłańskie Świętego Krzyża. W 1946 ks. Escriva wyjechał do *Watykanu, gdzie pracował w rozmaitych komisjach papieskich. Dla Opus Dei oznaczało to nie tylko przeniesienie centralnych struktur władzy z Madrytu do Rzymu, ale również stanowiło początek rozszerzania jego wpływów w Kościele Powszechnym. Lata 1947–50 to okres, w którym Opus Dei uzyskało status instytutu świeckiego. Po śmierci prałata Escriva (26 czerwiec 1975) na czele Instytutu stanął jego najbliższy współpracownik ks. Alvaro de Portillo. W 1981 60 kardynałów i 1300 biskupów podpisało petycję postulu-jącą rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego założyciela Opus Dei. Wreszcie w sierpniu 1982 papież *Jan Paweł II podniósł instytut do rangi osobistej Prałatury Stolicy Apostolskiej, a 17 maja 1992 dokonał beatyfikacji jego założyciela. Opus Dei wyróżnia się zawiłą i wysoce zhierarchizowaną strukturą (cztery kategorie członkostwa: numerarii, oblaci, supernumerarii i współpracownicy), w której duch elitaryzmu przeplata się z duchem całkowitego oddania i posłu-szeństwa. Absolutna władza należy do Przewodniczącego Generalnego Instytutu, zwanego Ojcem. Świeccy członkowie podzieleni są na dwie sekcje – męską i żeńską. Oprócz tego specyficzną pozycję zajmuje Stowarzyszenie Kapłanów Świętego Krzyża, będące czymś w rodzaju instytutu w Instytucie, do którego przynależą tak duchowni, jak i wybrani przez Ojca świeccy. Opus Dei działa w ponad dwudziestu krajach na całym świecie. Posiada własne uniwersytety, szkoły wyższe, domy akademickie, instytuty wydawnicze oraz ośrodki szkolenia zawodowego. W 1991 należało doń 74 710 osób, w tym 1385 księży. W Polsce działa formalnie od 1990, a jego wikariuszem generalnym jest ks. Stefan Moszoro-Dąbrowski. Opus Dei samo 270

definiuje się jako ruch odnowy w Kościele katolickim i prekursor II *Soboru Watykańskiego. Natomiast z zewnątrz bywa niekiedy określane mianem świętej mafii, kościoła w Kościele czy katolickiej masonerii oraz oskarżane o niszczenie osobowości swych członków i tajemnicze wpływy nie tylko w Kościele, ale i w świecie. (B.B.) ORGANIZACJA JEDNOŚCI AFRYKAŃSKIEJ OJA – regionalna organizacja międzynarodowa grupująca państwa kontynentu afrykańskiego. Jej powstanie poprzedził długotrwały proces kształtowania się ruchu panafrykańskiego, którego rozwój wyznaczały kolejne kongresy organizowane w *Wielkiej Brytanii (w latach 1928–45 odbyło się ich pięć). Szybkie postępy procesu *dekolonizacji Afryki na przełomie lat pięćdziesiątych i sześć dziesiątych postawiły przed nowopowstającymi państwami problem wzajemnej współpracy. W kwietniu 1958 w Gwinei odbyła się pierwsza konferencja państw afrykańskich. Osiem uczestniczących w niej krajów zadeklarowało chęć zachowania jedności celu i działania w sprawach międzynarodowych oraz stworzenia wspólnej grupy regionalnej w *Organizacji Narodów Zjednoczonych. W następnych latach wykształciły się trzy ugrupowania państw afrykańskich. Grupa Brazaville powstała w grudniu 1960, łącząc 13 państw głównie z obszaru dawnej francuskiej Afryki Zachodniej i Równikowej. W 1961 kraje te utworzyły Unię Afrykańsko-Malgaską, w której ramach stworzono organizacje współpracy gospodarczej i wojskowej. Grupa Casablanca uformowała się w styczniu 1961 z udziałem 6 państw o radykalnej orientacji, które przyjęły wspólną Kartę Afryki, ostro atakującą neokolonializm i wzywającą wszystkie państwa kontynentu do ścisłej integracji. Grupa Monrovii powstała w maju 1961, w wyniku porozumienia 8 państw opowiadających się za współpracą, ale przeciw panafrykanizmowi i próbom tworzenia kontynentalnej struktury ponadpaństwowej, do czego zmierzały kraje grupy Casablanca. W rezultacie długotrwałych negocjacji, 25 maja 1963 w Addis Abebie przedstawiciele 30 państw podpisali Kartę OJA, co formalnie położyło kres istnieniu trzech mniejszych ugrupowań. Za podstawowe zadania OJA uznała likwidację kolonializmu i rasizmu (stąd długoletni konflikt z *Republiką Południowej Afryki i wcześniej z Rodezją), rozwój współpracy między państwami członkowskimi oraz obronę ich suwerenności. Kierunki działania OJA wyznaczają: Doradcza Konferencja Szefów Państw, narada Ministrów Spraw Zagranicznych oraz Sekretariat. Organizacja uczestniczyła w rozwiązaniu kilku konfliktów zaistniałych w Afryce (np. w sprawie *Biafry), jednak duże różnice i sprzeczności istniejące między poszczególnymi państwami członkowskimi nie pozwoliły jak dotąd na nawiązanie autentycznie bliskiej współpracy gospodarczej i politycznej. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych OJA, formalnie związana z ruchem państw *niezaangażowanych, niejednokrotnie przyjmowała w polityce globalnej orientację antyamerykańską, co powodowało jej zbliżanie się do bloku *radzieckiego. W 1991, na spotkaniu OJA w Kampali, postanowiono podjąć prace nad utworzeniem – na wzór *KBWE – Konferencji Bezpieczeństwa, Stabilności, Rozwoju i Współpracy w Afryce (CSSDCA). Planuje się też zorganizowanie panafrykańskich sił pokojowych, zaś na szczycie OJA w Kairze (28–30 czerwiec 1993) podjęto decyzję o powołaniu do życia Komisji Mediacji, Koncyliacji i Arbitrażu, która ma zajmować się regulowaniem sporów międzypaństwowych na obszarze Afryki. Jak dotąd jednak, mimo podejmowanych prób, OJA nie była w stanie wpłynąć na rozwiązanie żadnego z krwawych konfliktów trwających w różnych częściach Afryki. Trudno również stwierdzić jakie będą losy podpisanego 3 czerwca 1991 w Abudży traktatu o utworzeniu Afrykańskiej Wspólnoty Gospodarczej, który przewiduje pełną integrację ekonomiczną kontynentu (na wzór Wspólnoty *Europejskiej) do 2025 (A.D.) ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH ONZ – druga, po *Lidze Narodów, powszechna organizacja międzynarodowa. Powstała w wyniku kolejnych konferencji przedstawicieli *Stanów Zjednoczonych, *Wielkiej Brytanii i *ZSRR w *Moskwie, *Teheranie, *Dumbarton Oaks i *Jałcie, dla realizacji idei nakreślonych przez Kartę *Atlantycką (14 sierpień 1941) i Deklarację Narodów Zjednoczonych (1 styczeń 1942). 25 kwietnia 1945 w San Francisco rozpoczęła się z udziałem 50 państw konferencja założycielska ONZ. Po dwóch miesiącach obrad, 26 czerwca podpisano tam kartę Narodów Zjednoczonych, która weszła w życie 24 października tego roku. Za podstawowe cele ONZ uznano działania na rzecz: utrzymania pokoju i bezpieczeństwa, ochrony praw człowieka, poszanowania zobowiązań międzynarodowych oraz wspierania gospodarczego i społecznego rozwoju narodów świata. Karta NZ ustaliła sześć głównych organów ONZ: 1. Zgromadzenie Ogólne, w którym każde państwo członkowskie ma jeden głos. Decyzje w sprawach ważnych (deklaracji pokojowych, wyboru nowych członków organizacji i niestałych członków Rady Bezpieczeństwa oraz budżetu) zapadają większością 2/3 głosów, pozostałe – zwykłą większością. Na sesjach Zgromadzenia Ogólnego odbywających się corocznie, rozpatruje się ogólne zasady współpracy międzynarodowej oraz formułuje zalecenia (w formie deklaracji i uchwał) dotyczące różnych zagadnień życia społecznego. Organami pomocniczymi Zgromadzenia są komisje proceduralne i komitety stałe. 2. Rada 271

Bezpieczeństwa, składająca się z 5 stałych członków (Chiny, Francja, Wielka Brytania, USA i do niedawna ZSRR – obecnie Rosja reprezentująca *Wspólnotę Niepodległych Państw) oraz 10 członków nie stałych, wybieranych na dwa lata (5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej, 3 z Europy). Do głównych kompetencji Rady Bezpieczeństwa należy rozpatrywanie zaistniałych na świecie sytuacji konfliktowych, formułowanie sposobów ich pokojowego rozwiązywania oraz nakładanie sankcji ekonomicznych i politycznych na państwa naruszające prawo między narodowe. Sankcje Rady mogą obejmować częściowe lub całkowite ograniczenie wymiany gospodarczej, zerwanie połączeń komunikacyjnych oraz stosunków dyplomatycznych, a w sytuacji ich nieskuteczności również akcje o charakterze militarnym. Te ostatnie prowadzone są przez *Siły Zbrojne ONZ, które podlegają zwierzchnictwu Rady. Decyzje Rady są podejmowane większością głosów, ale wszyscy stali członkowie mają prawo veta, co w przeszłości wielokrotnie paraliżowało działania ONZ. Organami pomocniczymi Rady Bezpieczeństwa są: Wojskowy Komitet Sztabowy, który zajmuje się przygotowywaniem planów użycia Sił Zbrojnych ONZ, Komisja Rozbrojeniowa oraz misje obserwacyjne na terenach objętych konfliktami. W ostatnim okresie coraz częściej pojawiają się postulaty zwiększenia liczby stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Aspirują do tego zjednoczone *Niemcy oraz *Japonia, a także niektóre z państw Trzeciego Świata (m. in. Indie i *Nigeria). 3. Rada Gospodarczo-Społeczna, złożona z 54 członków wybieranych raz na 3 lata (co roku następuje rotacja 1/3 jej składu). Koordynuje prace licznych organizacji wyspecjalizowanych ONZ, a poprzez 5 komisji regionalnych, 6 komisji funkcjonalnych i 2 podkomisje rozpatruje liczne problemy ekonomiczne i społeczne (np. prawa człowieka, demografia, statystyka, dyskryminacja mniejszości, narkotyki). 4. Rada Powiernicza, w której reprezentowani są stali członkowie Rady Bezpieczeństwa oraz państwa zarządzające terytoriami powierniczymi. W chwili powstania ONZ istniało 11 takich terytoriów zamieszkałych przez około 20 mln ludzi. W miarę uzyskiwania przez nie niepodległości działalność Rady Powierniczej stopniowo wygasała. Ostatnim terytorium powierniczym były wyspy Palau na Pacyfiku, które od 1947 pozostawały pod kontrolą USA. 25 maja 1994 Rada Powiernicza podjęła decyzję o przyznaniu Palau niepodległości. 5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, powołany do rozstrzygania sporów międzynarodowych i opracowywania ekspertyz dla innych organów ONZ. Składa się z 15 sędziów, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 9 lat. 6. Sekretariat, którym kieruje sekretarz generalny ONZ, wybierany na 5 lat przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Funkcję tę pełnili dotąd: Trygve *Lie (1946–53), Dag *Hammarskjöld (1953–61), *U Thant (1961–71), Kurt *Waldheim (1971–81), Javier Perez de Cuellar (1981–91), Butros Ghali (1991–96), Kofi Anan (od 1996). Sekretarz generalny ma prawo uczestniczyć w posiedzeniach wszystkich organów ONZ, zarządza majątkiem i zbieraniem składek członkowskich. ONZ uczestniczyła w rozwiązywaniu wielu sporów takich jak wojny: *koreańska, *indochińska, *salwadorska, *jugosłowiańska oraz wielu mniejszych konfliktach - *kongijskim, *somalijskim, cypryjskim (*Cypr) czy bliskowschodnim (*Bliski Wschód), ale skuteczność jej działania była zawsze uzależniona od woli i zdecydowania stałych członków Rady Bezpieczeństwa, a zwłaszcza *USA i *ZSRR. Ostatnia spektakularna akcja ONZ, jaką było zmuszenie *Iraku do wycofania się z zaatakowanego Kuwejtu (*Wojna w Zatoce Perskiej), była możliwa przede wszystkim dzięki postawie USA, których armia stano wiła trzon *Sił Zbrojnych ONZ egzekwujących postanowienia Rady Bezpieczeństwa. Podobnie decydująca była rola USA w operacji humanitarnej prowadzonej w Somalii (*Somalijski konflikt). ONZ cierpiąca na nieustanne kłopoty finansowe (25% kosztów jej istnienia wynoszących w1994 2,7 mld dolarów pokrywają USA, 12,5% *Japonia, 9,4% Rosja, 8,9% *Niemcy, 6% *Francja, a resztę pozostałe kraje) jest często krytykowana za nadmierny rozwój biurokracji wewnętrznej; w organizacji pracuje ponad 50 tys. urzędników. W ostatnim czasie ożywieniu uległa dyskusja na temat zwiększenia liczby stałych członków Rady Bezpieczeństwa. W połowie 1994 do ONZ należały 184 państwa (wszystkie z wyjątkiem Kiribati, Nauru, Palau, *Sahary Zachodniej, Szwajcarii, *Tajwanu, Tonga, Tuvalu i *Watykanu). (A.D.) ORGANIZACJA PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO*NATO ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH (ang. Organization of America States) – organizacja regionalna, skupiająca państwa półkuli zachodniej. Powstała na Konferencji Panamerykańskiej (30 kwietnia – 2 maja 1948 w Bogocie w oparciu o istniejącą od 1890 Międzynarodową Unię Republik Amerykańskich. Karta OPA, która weszła w życie 13 grudnia 1951, za główne zadania organizacji uznaje: umacnianie pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie amerykańskim, pokojowe rozstrzyganie sporów oraz przyczynianie się do ekonomicznego i kulturowego rozwoju tego obszaru. Członkami-założycielami OPA były: *Argentyna, Boliwia, *Brazylia, Chile, Dominikana, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Honduras, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, *Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Salwador, Urugwaj, *USA i Wenezuela. Po uchwaleniu w 1964 zasad przyjmowania nowych członków za zgodą 2/3 liczby państw już należących do OPA, przyjęto: w 272

1967 Barbados oraz Trynidad i Tobago, w 1969 Jamajkę, w 1975 Grenadę, w 1976 Surinam, w 1979 Dominikę i St. Lucię, a w latach osiemdziesiątych: Antigu, St. Vincent, Bahamy oraz St. Christopher (Kitts) i Nevis. 31 stycznia 1962 na spotkaniu w Punta del Este usunięto z OPA Kubę (*Karaibski kryzys), a w dwa lata później zalecono państwom członkowskim OPA zerwanie stosunków dyplomatycznych i handlowych z Kubą (w 1972 – wbrew większości uczestników OPA – rząd Peru jako pierwszy złamał to ustalenie). Najwyższą władzą OPA do 1970 była Konferencja Międzyamerykańska, a następnie zbierające się co roku Zgromadzenie Ogólne (wybiera ono na 5 lat sekretarza generalnego). Doraźnymi organami OPA są Konferencje Konsultacyjne Ministrów Spraw Zagranicznych oraz instytucja pomocnicza – Konsultacyjny Komitet Obrony. Organem kierującym na bieżąco pracami OPA jest Stała Rada, złożona z przedstawicieli państw członkowskich w randze ambasadorów; jej siedzibą jest Waszyngton. Uchwały OPA zapadają większością 2/3 głosów. Dzięki pośrednictwu OPA rozwiązano wiele sporów granicznych w Ameryce Łacińskiej (np. między Kostaryką i Nikaraguą w 1955) oraz konfliktów wewnętrznych w poszczególnych krajach (np. w Gwatemali w 1993–94). (A.D.) ORGANIZACJA TAJNEJ ARMII (fr. Organisation de l’Armée Secréte – OAS) – konspiracyjna organizacja o charakterze paramilitarnym, założona w 1961 przez wojskowych z armii francuskiej w Algierze. Na czele OAS stanęli generałowie R. Salan i E. Jouhaud. Stawiała ona sobie za cel nie dopuścić do uzyskania przez Algierię niepodległości (*Algierska wojna). OAS powstała po dwóch nieudanych puczach (styczeń 1960, kwiecień 1961) skierowanych przeciwko polityce generała Charlesa *de Gaulle’a w kwestii algierskiej, a zorganizowanych w Algierii przez grono wojskowych i cywilów, którzy liczyli na przejęcie władzy we *Francji. Po rozpoczęciu oficjalnych rokowań rządu francuskiego z przedstawicielami powstańców algierskich, OAS przeprowadziła zakrojoną na dużą skalę serię zamachów terrorystycznych tak w Algierii jak i we Francji. Liczyła przy tym na sprowokowanie do akcji odwetowych algierskiego Frontu Wyzwolenia Narodowego, co musiałoby z kolei doprowadzić do użycia przez Francję wojsk, a tym samym rozpętania w Algierii na nowo poważnego konfliktu zbrojnego. Hasła OAS nie znalazły jednak odzewu w armii francuskiej, która pozostała w przeważającej swej części lojalna wobec rządu. Niebyły też w stanie zachwiać pozycji i prestiżu generała de Gaulle’a ani też zmienić kierunku jego polityki w stosunku do Algierii. Prowadzone zaś rokowania francuskoalgierskie zakończyły się zawarciem w marcu 1962 układów w Évian, kładących kres wojnie algierskiej. OAS, nie godząc się z wymową faktów, sięgnęła ponownie po terror (*Terroryzm). Zorganizowała nawet kilka zamachów na generała de Gaulle’a. Najbardziej spektakularny z nich miał miejsce w marcu 1962 w miejscowości Petit Chamart, kiedy to z karabinów maszynowych ostrzelano samochód generała de Gaulle’a. Po aresztowaniu przywódców na wiosnę 1962, OAS zdolna już była tylko do sporadycznych i niewiele znaczących akcji. Począwszy od wiosny 1963 jej działalność w ogóle ustała. (B.B.) ORGANIZACJA WYZWOLENIA PALESTYNY OWP – polityczna organizacja powołana w 1964 do reprezentowania interesów politycznych Palestyńczyków oraz kierowania walką prowadzącą do utworzenia państwa palestyńskiego. OWP powstała, by zjednoczyć działania kilku grup palestyńskiego ruchu oporu, z których najważniejsze to: al-Fatah (Palestyński Narodowy Ruch Wyzwolenia), Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, Ludowo-Demokratyczny Front na rzecz Wyzwolenia Palestyny. Z OWP związane były także palestyńskie ugrupowania *terrorystyczne, jak np. Czarny Wrzesień. Po wojnie sześciodniowej 1967 (*Arabsko-izraelskie wojny) OWP zaktywizowała swą działalność i od tego momentu była wyraźnie postrzegana jako rzecznik interesów palestyńskich. W ogłoszonej wówczas deklaracji stwierdziła, iż jej celem jest utworzenie demokratycznego i świeckiego państwa palestyńskiego. Cel ten – jak zakładano – miał być poprzedzony zniszczeniem Izraela. W 1969 przewagę w OWP zdobył al-Fatah, a stojący na jego czele Jaser *Arafat został przywódcą organizacji. Od końca lat sześćdziesiątych OWP podjęła i przeprowadziła wiele akcji wojskowych wymierzonych przeciwko Izraelowi ze swoich baz w Jordanii. Jednakże po konflikcie z królem Jordanii Husajnem (*Jordańska wojna domowa), OWP została zmuszona do przeniesienia swych baz do Libanu. Od 1974 Arafat stał na stanowisku, iż OWP musi zrezygnować z akcji terrorystycznych poza obszarem Izraela, gdyż spotykają się one z międzynarodową krytyką i potępieniem oraz nie służą sprawie palestyńskiej. W 1976 OWP uzyskała pełne członkostwo *Ligi Państw Arabskich. Razem z innymi krajami arabskimi potępiła Egipt za zawarcie traktatu pokojowego z Izraelem (*Camp David). Bojownicy OWP stale nękali Izrael, dokonując zbrojnych napadów z terytorium Libanu. W odwecie, w czerwcu 1982 Izrael uderzył na Liban, chcąc rozbić mieszczące się tam bazy palestyńskie (*Libański konflikt). Izraelskie wojska podeszły do Bejrutu, przystępując do oblężenia dzielnic, w których znajdowały się kwatery OWP. Po negocjacjach Palestyńczycy zgodzili się opuścić Liban. OWP zainstalowała swą kwaterę główną w stolicy *Tunezji Tunisie. W 1983 w szeregach OWP ujawnił się rozłam, gdyż część tej organizacji inspirowana przez Syrię (*Asad 273

Hafez) wypowiedziała posłuszeństwo Arafatowi. Zresztą wewnętrzne tarcia towarzyszyły historii OWP od początku istnienia organizacji. I tak działające w jej ramach skrzydło umiarkowane nie wykluczało możliwości negocjacji z Izraelem, natomiast skrzydło radykalne było zawsze bezkompromisowe w swoim dążeniu do zniszczenia Państwa Izrael. W grudniu 1987 wybuchło powstanie Palestyńczyków na Zachodnim Brzegu Jordanu i w strefie Gazy przeciwko Izraelowi, zwane intifadą. Chcąc wzmocnić palestyński ruch oporu, w listopadzie 1988 OWP proklamowała utworzenie państwa palestyńskiego. Powstało specyficzne państwo posiadające własne struktury i dysponujące międzynarodowym uznaniem, lecz pozbawione własnego terytorium. Podczas *wojny w Zatoce Perskiej (1990–1991) OWP stanęła po stronie Saddama *Husajna, uważając, iż cele palestyńskie uda się zrealizować w oparciu o *Irak. Historyczny przełom w stosunkach izraelsko-palestyńskich nastąpił we wrześniu 1993, kiedy w Waszyngtonie OWP podpisała porozumienie pokojowe z Izraelem (*Izraelsko-palestyńskie porozumienia). Palestyńczycy ufają, że powołana do życia na mocy tego porozumienia Autonomia Palestyńska obejmująca Strefę Gazy i Jerycho stanie się bazą dla przyszłego, niepodległego państwa palestyńskiego. 20 stycznia 1996 odbyły się wybory do władz Autonomii Palestyńskiej. OWP zapewniła sobie w nich zdecydowaną większość mandatów w Radzie Autonomii (namiastka parlamentu), zaś Arafat został wybrany na przewodniczącego Autonomii. 24 kwietnia 1996, obradująca w Gazie Palestyńska Rada Narodowa – szerokie przedstawicielstwo Palestyńczyków, a niegdyś ich parlament na uchodźstwie – anulowała z tzw. Karty Palestyńskiej, będącej najważniejszym dokumentem programowym OWP, artykuły mówiące o konieczności zniszczenia państwa Izrael. Na maj 1999, zdominowane przez OWP władze Autonomii Palestyńskiej, z Arafatem na czele, planowały oficjalne proklamo-wanie niepodległego państwa palestyńskiego, ale na skutek prośby *USA – obawiających się, że może to zakłócić proces pokojowy na *Bliskim Wschodzie – odstąpiły od tego zamiaru. (B.B.) ORMIAN EKSTERMINACJA 1915 – pierwsze w XX wieku zorganizowane, masowe ludobójstwo mające na celu fizyczną likwidację całego narodu. *Turcja, uczestnicząca w *pierwszej wojnie światowej po stronie państw centralnych, poniosła na przełomie 1914/15 porażki w walkach z Rosjanami na froncie kaukaskim. Ormianie, zamieszkujący leżącą w granicach Turcji Armenię zachodnią, udzielali wówczas czynnego poparcia oddziałom rosyjskim. Nie miało to większego znaczenia dla dalszego przebiegu wojny, ale wywołało wściekłość rządzącego Turcją triumwiratu (Enwer Pasza, Talaat Pasza, Dżemal Pasza), wywodzącego się z nacjonalistycznej formacji młodoturków. 15 kwietnia 1915 rząd wydał rozkaz wysiedlenia i zlikwidowania wszystkich Ormian. Realizacja ludobójczego planu rozpoczęła się 24 kwietnia. W ciągu kilkunastu tygodni wymordowano około 1,5 miliona Ormian, to jest trzy czwarte ich społeczności, która przed wybuchem wojny zamieszkiwała Armenię zachodnią. Ci, których nie zabito w miejscu zamieszkania, ginęli w drodze na pustynię Del-el-Dzor, na obszarze której urządzono rodzaj naturalnego obozu zagłady (ludzie ginęli tam z głodu i chorób zakaźnych). Część Ormian próbowała się bronić, licząc na odsiecz rosyjską. W większości przypadków Turcy rozbijali punkty oporu, wycinając w pień walczących Ormian (tak na przykład skończyła się trwająca blisko miesiąc obrona miasta Szaban-Garansar). Jednak w przypadku miasta Wan, Rosjanie zdążyli nadejść z odsieczą. Akcje eksterminacyjne, choć już na mniejszą skalę, organizowano prawie do końca wojny. Rzeź Ormian skompromitowała Turcję na arenie międzynarodowej, ale jej sojusznicy (*Niemcy i Austro-Węgry) nie zrobili nic aby powstrzymać ludobójstwo. Nie było również wyraźniejszej reakcji militarnej ze strony państw Ententy. Wypadki z roku 1915 stały się praprzyczyną antytureckich akcji *terrorystycznych, organizowanych po *drugiej wojnie światowej przez ormiańskich ekstremistów żądających zadośćuczynienia. (A.D.) OSETYŃSKI KONFLIKT *GRUZIŃSKA WOJNA DOMOWA 1991–1994 OŚ RZYM–BERLIN–TOKIO – nazwą tą określa się współpracę nazistowskich *Niemiec, faszystowskich *Włoch oraz *Japonii w okresie przed i w czasie *drugiej wojny światowej. Wyrażeniem oś posłużył się po raz pierwszy Benito *Mussolini w przemówieniu wygłoszonym w Mediolanie 1 listopada 1936, definiując w ten sposób naturę wzajemnych stosunków włosko-niemieckich. Stosunki te nie były wówczas jeszcze potwierdzone żadnym formalnym sojuszem, bowiem podpisane w *Berlinie tydzień wcześniej protokoły październikowe stanowiły w istocie jedynie deklarację woli współpracy. Oś Rzym–Berlin została wzmocniona interwencją obu państw w *hiszpańskiej wojnie domowej po stronie generała Francisco *Franco. 6 listopada 1937 Włochy przystąpiły do niemiecko-japońskiego paktu *antykominternowskiego, a 11 grudnia tegoż roku wystąpiły z *Ligi Narodów. W marcu 1938 Mussolini ostatecznie wyraził zgodę Włoch na *Anschluss Austrii, nie chcąc narażać swej przyjaźni z Niemcami. 22 maja 1939 współpraca Włoch i Niemiec została potwierdzona formalnym sojuszem polityczno-wojskowym podpisanym w Berlinie przez ministrów spraw zagranicznych obu państw Galeazzo *Ciano i Joachima von *Ribbentropa. Był to tzw. pakt stalowy, niekiedy zwany też traktatem berlińskim. Pakt składający się ze wstępu i 7 artykułów, a także tajnego protokołu, 274

„uroczyście potwierdzał związki przyjaźni i solidarności istniejące między faszystowskimi Włochami (*Faszyzm) i narodowo-socjalistycznymi Niemcami” (*Narodowy socjalizm). Gwarantował ponadto nienaruszalność wzajemnych granic i integralność terytorialną obu państw oraz mówił o wzajemnej pomocy na wypadek jakiegokolwiek zagrożenia interesów jednej ze stron. Obowiązywać miał początkowo przez 10 lat. W późniejszym czasie Włochy i Niemcy ściśle współpracowały podczas konferencji w *Monachium oraz rozbioru Czechosłowacji (1938–39). W 1940 Włochy weszły do wojny po stronie hitlerowskich Niemiec. Już w połowie 1939 Niemcy podjęły starania o wciągnięcie do niemiecko-włoskiego układu wojskowego również Japonii. Rokowania w tej sprawie początkowo nie przyniosły efektów. Powrócono do nich ponownie późnym latem 1940. 9 września w Tokio zostały podjęte rozmowy japońsko-niemieckie, a 18 września w Rzymie niemiecko-włoskie. Ostatecznie 27 września 1940 w Berlinie Niemcy, Włochy i Japonia zawarły pakt wojskowy (tzw. pakt trójstronny). Przynosił on podział stref wpływów w świecie między państwami sygnatariuszami. Japonia aprobowała przywództwo Niemiec i Włoch w urządzaniu nowego ładu w Europie, te z kolei zgadzały się na organizowanie przez Japonię nowego ładu w Azji Wschodniej. Ponadto, każda z umawiających się stron zobowiązywała się do udzielenia pozostałym pomocy politycznej, ekonomicznej i wojskowej w razie zaatakowania którejkolwiek z nich przez państwa nie biorące udziału w wojnie w Europie czy w wojnie *chińsko-japońskiej. Podczas rokowań zawarto także kilka tajnych porozumień między Niemcami a Japonią, w których określono zasady podziału wzajemnych wpływów na morzach południowych. Równocześnie na mocy odrębnego układu trójstronnego utworzone być miały trzy komisje (ds. ogólnych, wojskowych i ekonomicznych), zajmujące się uzgadnianiem polityki trzech państw, określaniem zasad prowadzenia wojny oraz koordynowaniem współpracy gospodarczej. Pakt trójstronny tworzył ramy prawne dla sojuszu wojskowo-politycznego Niemiec, Włoch i Japonii, a tym samym definitywnie przekształcał oś Rzym– Berlin w oś Rzym–Berlin–Tokio. Termin państwa Osi był stosowany w okresie *drugiej wojny światowej w odniesieniu do Niemiec, Włoch i Japonii oraz ich satelitów, tj. Węgier, Słowacji, Rumunii i Bułgarii. (B.B.) OWP *ORGANIZACJA WYZWOLENIA PALESTYNY PADEREWSKI IGNACY JAN (1860–1941) – pianista, kompozytor i polityk polski. Studiował w konserwatoriach i akademiach muzycznych w Warszawie, Berlinie i Wiedniu. Recitalem w Wiedniu w 1887 zainicjował serię swych wielkich koncertów europejskich i amerykańskich, które przyniosły mu opinię jednego z najwybitniejszych pianistów świata. Paderewski zachwycał publiczność wirtuozerią oraz oryginalną sztuką interpretacji. Kilkakrotnie – w latach 1899, 1902, 1904, 1909, 1910 i 1913 – przyjeżdżał do *Polski, gdzie koncertował, przeznaczając zazwyczaj honoraria na cele charytatywne. Nigdy też nie krył swych głębokich uczuć patriotycznych. W lipcu 1910 Paderewski uczestniczył w Krakowie w uroczystości odsłonięcia, ufundowanego przez siebie, Pomnika Grunwaldzkiego. Wobec 150 tys. osób przybyłych z całego kraju wygłosił bardzo emocjonalne przemówienie, nawołujące do narodowego odrodzenia. Podczas *pierwszej wojny światowej Paderewski prowadził w Szwajcarii, *Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim w *Stanach Zjednoczonych, do których przybył w kwietniu 1915 – zakrojoną na szeroką skalę działalność w obronie sprawy polskiej. Mobilizował opinię publiczną, zbierał fundusze na pomoc ofiarom wojennym w Polsce oraz szukał wsparcia dla sprawy odzyskania niepodległości przez Polskę w amerykańskich kołach politycznych. W styczniu 1917 skierował na ręce prezydenta USA Woodrow *Wilsona memoriał, w którym domagał się od społeczności międzynarodowej uznania prawa Polski do istnienia, podkreślając równocześnie, że odrodzona Polska musi mieć sprawiedliwe granice oraz dostęp do morza. Zdaniem wielu, memoriał ów przyczynił się do tego, że w swoim słynnym orędziu z 22 stycznia 1917 Wilson zdecydował się umieścić punkt, mówiący o konieczności powstania niepodległej Polski. W sierpniu 1917 Paderewski wszedł w skład utworzonego w Paryżu Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) i stał się jego reprezentantem w USA. Zajął się wówczas także akcją rekrutowania wśród emigracji ochotników do armii polskiej walczącej we Francji. 25 grudnia 1918 Paderewski przybył do *Gdańska, skąd udał się do Poznania, a jego pobyt tam zbiegł się z wybuchem powstania wielkopolskiego przeciwko Niemcom. 2 stycznia 1919 znalazł się w Warszawie. Podobnie jak w Poznaniu i tu był entuzjastycznie witany. Rozpoczął rozmowy z Józefem *Piłsudskim, aby wyjaśnić relację między Naczelnikiem Państwa a KNP w Paryżu. W wyniku osiągniętego porozumienia, po dymisji rządu Jędrzeja Moraczewskiego, Paderewski 16 stycznia stanął na czele nowego gabinetu koalicyjnego, obejmując również tekę ministra spraw zagranicznych. Reprezentował Drugą Rzeczpospolitą na konferencji w *Paryżu. Jego autorytet i siła perswazji były jednym z czynników dopomagających w realizacji interesów Polski. Rozbieżności z *Piłsudskim, które niebawem się pojawiły, oraz krytyka rządu prowadzona w Sejmie spowodowały, że rozczaro-wawszy się do polskiego życia politycznego, 1 stycznia 1920 Paderewski podał się do dymisji, zaś w miesiąc później opuścił kraj. Przez kilka miesięcy reprezentował Drugą Rzeczpospolitą w 275

*Lidze Narodów, a następnie poświęcił się całkowicie muzyce, odnosząc na tym polu tak jak dawniej olbrzymie sukcesy. Na firmamencie polskiej polityki pojawił się ponownie w lutym 1936, organizując wespół z generałem Władysławem *Sikorskim tzw. Front Morges, centrową koalicję, która zawiązała się w jego posiadłości szwajcarskiej i występowała z postulatami przywrócenia w Polsce demokracji, porzucenia przez sanację dyktatorskich metod sprawowania władzy oraz powierzenia Paderewskiemu urzędu prezydenta. Po wybuchu *drugiej wojny światowej Paderewski objął funkcję przewodniczącego Rady Narodowej w Londynie, będącej namiastką polskiego parlamentu na emigracji. Szybko też rozpoczął, podobnie jak podczas I wojny światowej, zbieranie funduszy na potrzeby walczącej ojczyzny i mobilizowanie po stronie Polski międzynarodowej opinii publicznej. Paderewski zmarł 29 czerwca 1941 w USA. (B.B.) PALME OLOF (1927–1986) – polityk szwedzki. Urodził się w zamożnej rodzinie, ale swe polityczne losy związał z partią socjaldemokratyczną (*Socjalizm demokratyczny). Niektórzy zarzucali mu zdradę własnej klasy społecznej. Sam Palme tak oto tłumaczył motywy swojego wyboru: „Urodziłem się w rodzinie zamożnej, lecz należę do ruchu robotniczego. Przystąpiłem do niego, aby opracować dla klasy robotniczej na warunkach przez nią określonych i aby uczestniczyć w ruchu, który pragnie wolności, równości i braterstwa między ludźmi”. Szkołę średnią ukończył Palme w wieku 17 lat. Studiował nauki polityczne w Kenyon College w Ohio (*USA) oraz prawo na Uniwersytecie w Sztokholmie. Odbył też służbę wojskową, gdzie uzyskał stopień porucznika kawalerii. Karierę polityczną rozpoczął u progu lat pięćdziesiątych w szeregach socjalistycznego związku studentów. W latach 1953–54 pracował w mini-sterstwie obrony, łącząc te obowiązki z funkcją osobistego sekretarza premiera Tage Erlandera. Szybko stał się najbliższym doradcą Erlandera i zyskał sobie opinię niezwykle dynamicznego polityka młodej generacji. W 1957 Palme pierwszy raz znalazł się w parlamencie, w którym zasiadał potem nieprzerwanie aż do 1986. W skład rządu wszedł w 1963 jako minister bez teki. W latach 1965–67 był ministrem transportu i komunikacji, a w okresie 1967–69 – ministrem edukacji. Na stanowiskach rządowych dał się poznać jako sprawny administrator, potrafiący umiejętnie reagować i nie unikający trudnych decyzji. Te walory zdecydowały o tym, że w 1969 Palme został wybrany przewodniczącym partii socjaldemokratycznej i w tym samym roku po wyborach, jako lider tej partii, objął stanowisko premiera. Premierem pozostawał do 1976, kiedy to socjaldemokraci po raz pierwszy od 1932 przegrali wybory i zmuszeni byli przejść do opozycji. W następnych latach Palme koncentrował się na polityce międzynarodowej. Jako wiceprzewodniczący Międzynarodówki Socjalistycznej kierował jej grupą roboczą do spraw Afryki Południowej. Był także członkiem tzw. komisji Brandta, która studiowała problemy związane ze stosunkami zachodzącymi między krajami bogatymi i biednymi. Z jego inicjatywy powstała niezależna komisja zajmująca się światowym bezpieczeństwem i rozbrojeniem (tzw. komisja Palmego). W 1980 Palme, w randze przedstawiciela sekretarza generalnego *Organizacji Narodów Zjednoczonych, prowadził mediację w sprawie zakończenia wojny *iracko-irańskiej. Do władzy w Szwecji powrócił w 1982 i urząd premiera piastował do czasu swej śmierci. Wieczorem 28 lutego 1986 Palme został zastrzelony w centrum Sztokholmu, gdzie spacerował z żoną po wyjściu z kina. Tak osoba sprawcy, jak i motywy morderstwa pozostają do dzisiaj nieznane. Ideologię polityczną Palmego kształtowały następujące opcje: przywiązanie do demokratycznego socjalizmu jako kierunku zakładającego wrażliwość społeczną, poszukującego równości i sprawiedliwości; wrogość wobec *komunizmu przynoszącego zniewolenie polityczne i wrogość wobec *liberalizmu przynoszącego egoizm ekonomiczny i arogancję; radykalny antykolonializm i sympatia dla Trzeciego Świata. (M.B.) PANAMA – państwo w Ameryce Środkowej (obszar 75,5 tys. km2, ludność 2,72 mln w 1999). Kiedy Kolumbia odmówiła *Stanom Zjednoczonym zgody na kontynuację budowy Kanału Panamskiego, na początku listopada 1903 w należącej do Kolumbii Panamie wybuchła rewolta wspierana przez Amerykanów. 3 listopada 1903 uczestnicy rewolty proklamowali powstanie niepodległej Republiki Panamy. Okręty amerykańskie zmusiły Kolumbię do po godzenia się z sytuacją. Zawarty 18 listopada 1903 traktat amerykańsko-panamski przyznał USA wieczyste prawo do użytkowania Kanału i sprawowania władzy w strefie obejmującej pas o szerokości 16 km po obu jego stronach. W 1904 Amerykanie wznowili prace nad budową Kanału Panamskiego – które w latach 1879–89 prowadzili już Francuzi, ale zmuszeni byli je przerwać na skutek kłopotów finansowych (słynna afera panamska) – i po 10 latach był on gotów. Panama otrzymała w 1903 jednorazowo sumę 10 mln $ i miała także każdego roku uzyskiwać pewne kwoty za zgodę na eksploatację Kanału przez USA. Ludność Panamy zawsze uważała warunki traktatu z 1903 za nie równoprawne i krzywdzące dla kraju. Żądania renegocjacji tych warunków ujawniły się ze szczególną mocą w latach sześćdziesiątych. W styczniu 1964 doszło do gwałtownych wystąpień antyamerykańskich, w starciach z żołnierzami USA śmierć poniosło 25 osób, a 500 odniosło rany. Nowe układy amerykańsko-panamskie z 1967 276

co prawda przyznawały Panamie suwerenność nad strefą Kanału, ale za tym stwierdzeniem nie poszły żadne rozstrzygnięcia faktyczne. 11 października 1968, dokonując zamachu stanu władzę w Panamie przejął Omar Torrijos. Zainicjował on ludową rewolucję panamską, doprowadzając do wielu zmian w systemie politycznym kraju, który chciał oprzeć na demokracji bezpośredniej. Za najważniejszy swój cel uznał jednak przejęcie przez Panamę Kanału. „Nie chcę wejść do historii – mawiał często – chcę wejść do strefy Kanału”. Po kilku latach intensywnych wysiłków, Torrijosowi udało się wreszcie zawrzeć z USA porozumienie w sprawie Kanału, zadawalające stronę panamską. 7 września 1977 w Waszyngtonie Torrijos i prezydent USA Jimmy *Carter podpisali traktat, który postanawiał, że z dniem 31 grudnia 1999 Panama przejmie pełnię władzy nad strefą Kanału i do tego czasu muszą się stamtąd wycofać tak instytucje, jak i wojska amerykańskie. W międzyczasie Panama będzie stopniowo rozszerzać swe uprawnienia w strefie Kanału, a także uzyska znaczące udziały w dochodach przynoszonych przez Kanał. Torrijos – najwyższy przywódca rewolucji panamskiej, zginął w lipcu 1981 w katastrofie lotniczej. Był on bez wątpienia najwybitniejszym politykiem w historii Panamy. Kraj ten znalazł się ponownie w centrum uwagi opinii międzynarodowej u schyłku lat osiemdziesiątych. Stało się to za przyczyną ówczesnego mocnego człowieka Panamy – generała Manuela Antonio *Noriegi. Wsławił się on handlem narkotykami i bronią, morderstwami przeciwników politycznych, fałszerstwami wyborczymi i radykalną retoryką antyamerykańską. Po ewidentnym sfałszowaniu przez Noriegę wyborów prezydenckich w maju 1989 i po spacyfikowaniu przezeń rebelii w październiku tego roku, kiedy wojskowi próbowali odsunąć go od władzy, USA zdecydowały się na wojskową interwencję w Panamie. Miała ona miejsce 20 grudnia 1989. Oddziały wierne Noriedze po krótkiej obronie skapitulowały. Sam dyktator schronił się w ambasadzie *Watykanu, którą jednak po kilku dniach był zmuszony opuścić. Noriega został pojmany przez Amerykanów, przewieziony do USA i we wrześniu 1991 stanął przed sądem w Miami na Florydzie, oskarżony o handel narkotykami i branie łapówek od karteli narkotykowych. Władzę w Panamie przejął faktyczny zwycięzca wyborów prezydenckich z 1989 Guillermo Endara, reprezentujący opozycyjną wobec dyktatur Torrijosa i Noriegi Partię Arnulfistowską. Wybory prezydenckie w maju 1994 wygrał Ernesto Perez Balladares z Partii Rewolucyjno-Demokratycznej. Partia ta stanowiła w przeszłości polityczną osłonę dla władzy obu wspomnianych wyżej dyktatorów, lecz Balladares po przejęciu nad nią kontroli stanowczo odciął się od jej wcześniejszych, niechlubnych działań. Balladares sprawował rządy do 1999. 2 maja 1999 w kolejnych wyborach prezydenckich zwyciężyła Mirega Moscoso, kandydatka Partii Arnulfistowskiej, która pokonała reprezentującego Partię Rewolucyjno-Demokratyczną Marlina Torrijosa. Mówiono wówczas, że historia w Panamie zatoczyła koło, bowiem Moscoso jest żoną byłego prezydenta Arnulfo Ariasa, obalonego w 1968 przez generała Omara Torrijosa, ojca Marlina Torrijosa. 31 grudnia 1999 – na mocy porozumienia z 1997 – Panama przejmie od USA zarząd nad Kanałem Panamskim, a ze strefy Kanału, po 96 latach obecności, wycofają się żołnierze amerykańscy.(M.B.) PAPANDREU ANDREAS (1919­1996) – polityk grecki, premier Grecji w latach 1981–89 i 1993-1996. Jego ojciec Georgios Papandreu (1888–1965) był znanym greckim politykiem i trzykrotnym premierem kraju. Andreas Papandreu ukończył prawo na uniwersytecie w Atenach. W czasie rządów Jonnina *Metaxasa był przez krótki okres czasu aresztowany jako trockista. Wyjechał następnie do *Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1943 uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie Harvardzkim, a w 1944 otrzymał obywatelstwo amerykańskie. U schyłku *drugiej wojny światowej służył w marynarce wojennej USA. Później Papandreu pracował jako wykładowca na uniwersytetach Harvardzkim, w Minnesocie i w Berkeley (1955–63). Do Grecji powrócił w 1963, kiedy jego ojciec został premierem. Zrezygnował wówczas z obywatelstwa amerykańskiego. Zdobył mandat do parlamentu greckiego i stał się jednym z czołowych eksponentów lewicowego skrzydła partii swego ojca. Po wojskowym zamachu stanu *czarnych pułkowników (1967), trafił na osiem miesięcy do więzienia. Po zwolnieniu ponownie udał się na emigrację (*Szwecja, *Kanada). Zza granicy Papandreu prowadził kampanię przeciwko wojskowej juncie. Powrócił do kraju w 1974, po upadku czarnych pułkowników, powołując do życia lewicowy Panhellenistyczny Ruch Socjalistyczny (PASOK). Jego partia uzyskała dobre wyniki w wyborach w 1974 i w 1977, a w 1981 odniosła przygniatające zwycięstwo. Papandreu został premierem Grecji i funkcję tę sprawował do 1989, uzyskując w międzyczasie (1985) ponownie zwycięstwo wyborcze. Papandreu realizował politykę lewicową, choć nie doprowadził – jak zapowiadał w wyborach – do wycofania Grecji z *NATO. Odszedł od władzy 19 czerwca 1989, dzień po przegranych wyborach przez PASOK, które przebiegały w atmosferze oskarżeń Papandreu i jego partii o skandale finansowe. Popularność Papandreu spadła następnie, gdy rozwiódł się z żoną i związał z o wiele młodszą od siebie stewardessą. Załamanie kariery politycznej Papandreu okazało się jednak przejściowe. W 1993 jego partia po wygraniu wyborów powróciła do władzy, a on sam ponownie objął stanowisko premiera, które sprawował do 15 stycznia 1996, kiedy to 277

zrezygnował z przyczyn zdrowotnych. Funkcję szefa rządu po Papandreu objął nowy lider PASOK Kostas Simitis. Papandreu zmarł 23 czerwca 1996 na atak serca. (B.B.) PARTNERSTWO DLA POKOJU – program współpracy krajów Europy Środkowo-Wschodniej, aspirujących do członkostwa w *NATO, z krajami w nim uczestniczącymi. Powstał w końcu 1993 z inicjatywy dyplomacji amerykańskiej, a na szczycie NATO w styczniu 1994 został formalnie przyjęty jako oferta Paktu wobec państw dążących do jak najszybszego wejścia w skład NATO. Program przewidywał organizowanie wspólnych manewrów wojskowych oraz wielonarodowych misji pokojowych, kierowanych w rejony konfliktów zbrojnych. W brukselskiej siedzibie NATO utworzono biura łącznikowe, w których pracowali oficerowie państw należących do PDP. Utworzono wspólne komórki planowania wojskowego, działające przy kwaterze głównej NATO oraz szkolono oficerów w placówkach Paktu. Program nie określał natomiast jakichkolwiek terminów przyjęcia państw w nim uczestniczących w skład NATO, nie dawał też krajom partnerskim gwarancji bezpieczeństwa ze strony Paktu. Nieokreślony do końca charakter programu był konsekwencją sprzeciwu Rosji wobec wejścia krajów dawnego bloku *radzieckiego w skład NATO, jak i niechęci państw członkowskich Paktu do szybkiego powiększania jego rozmiarów, co mogłoby uwikłać je w przyszłe konflikty na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. (A.D.) PARYSKA KONFERENCJA 1919–1920 – pokojowa konferencja międzynarodowa po *pierwszej wojnie światowej, podczas której debatowano o politycznym kształcie powojennego świata. Obrady konferencji zostały zainaugurowane 18 stycznia 1919, a jej prace zamknięto 10 sierpnia 1920. Konferencję zwołały państwa, które zwyciężyły w wojnie, w celu zawarcia traktatów pokojowych z krajami pokonanymi. Uczestniczyło w niej 27 państw. Przyjęto zasadę, że kraje zwyciężone, tj. *Niemcy, Austria, Węgry, *Turcja i Bułgaria, nie będą uczestniczyć w konferencji, lecz dopiero po opracowaniu warunków pokojowych zapoznają się z nimi i podpiszą odpowiednie traktaty. Do udziału nie zaproszono również Rosji Radzieckiej. Posiedzenia plenarne wszystkich delegatów zwoływano nadzwyczaj rzadko, a ciężar prac spoczywał na barkach komisji. Organem decyzyjnym była Rada Najwyższa – zwana często Radą Dziesięciu – skupiająca szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych pięciu mocarstw: *Wielkiej Brytanii, *Stanów Zjednoczonych, *Francji, *Włoch i *Japonii. Radę Dziesięciu przekształcono potem w Radę Pięciu, gdyż wyeliminowano z niej ministrów spraw zagranicznych. W istocie o przebiegu konferencji i podejmowanych rozstrzygnięciach decydowała tzw. wielka czwórka: David *Lloyd George (premier Wielkiej Brytanii), Georges *Clémenceau (premier Francji), Woodrow *Wilson (prezydent USA) i Vittorio Orlando (premier Włoch). Państwa zwycięskie przystąpiły do konferencji z rozbieżnymi oczekiwaniami i interesami, co wywoływało rozliczne konflikty i niekorzystnie wpływało na przebieg prac. Francja zmierzała do odzyskania Alzacji i Lotaryngii, a także pozbawienia Niemiec lewobrzeżnej Nadrenii, która miałaby stać się, wmyśl francuskich koncepcji, autonomiczną strukturą polityczną. Wielka Brytania natomiast przeciwstawiała się nadmiernemu osłabianiu Niemiec, w przekonaniu, że może to pchnąć je do niebezpiecznego sojuszu z Rosją. Nadto Lloyd George z nieskrywaną niechęcią patrzył na umacnianie się kosztem Niemiec pozycji Francji na scenie europejskiej. Stanowisko brytyjskie było motywowane tym, że już sam wynik wojny był naturalnym zwycięstwem tego kraju. Potęga Niemiec została definitywnie złamana, przestawały one być mocarstwem kolonialnym i poważnym rywalem handlowym. Wielce zadowolone z wyniku wojny Włochy (rozbicie Austro-Węgier), liczyły na uzyskanie nabytków terytorialnych w Dalmacji oraz na rozbudowę kolonii, natrafiając w tych dążeniach na sprzeciw sojuszników, głównie Stanów Zjednoczonych. Rozczarowane Włochy, w geście protestu, na pewien czas wycofały się nawet z prac konferencji. Amerykański prezydent Wilson traktował konferencję jako forum do propagowania swego programu 14 punktów, w szczególności zabiegając o stworzenie *Ligi Narodów – międzynarodowej organizacji pokojowej o dużych uprawnieniach w odniesieniu do państw członkowskich. To z kolei nie wszystkim przypadło do gustu; głównie sprzeciwiał się tej idei Clémenceau. Dużo uwagi podczas konferencji paryskiej poświęcono powikłanym sprawom granicznym i narodowościowym w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej, nie zawsze jednak potrafiono znaleźć właściwe rozwiązania. Najważniejsze wszakże było to, że 28 czerwca 1919 podczas konferencji zawarto traktaty pokojowe – w Wersalu z Niemcami (*Wersalski traktat), w *Saint-Germain z Austrią (10 września 1920), w *Neuilly z Bułgarią (27 listopada 1919), w *Trianon z Węgrami (4 czerwca 1920) oraz w *Sévres z Turcją (10 sierpnia 1920). Traktaty te w sensie formalnym kończyły wojnę i regulowały porządek polityczny w Europie. (B.B.) PARYSKIE TRAKTATY 1947 – Układy pokojowe podpisane 10 lutego 1947 przez państwa koalicji antyhitlerowskiej z 5 europejskimi sojusznikami Trzeciej Rzeszy: Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i *Włochami. W konferencji pokojowej, trwającej od 29 lipca do 15 października 1946, która poprzedziła 278

podpisanie traktatu paryskiego, wzięły udział następujące kraje koalicji: *Stany Zjednoczone, *ZSRR, *Wielka Brytania, *Francja, *Polska, Czechosłowacja, *Jugosławia, Grecja, Norwegia, Belgia, Holandia, *Australia, Indie, Nowa Zelandia, Unia Południowej Afryki *Republika Południowej Afryki), *Brazylia, Etiopia i Chiny. W trakcie konferencji zarysowały się wyraźne różnice zdań między ZSRR a mocarstwami zachodnimi, będące rezultatem narastania *zimnej wojny. ZSRR dążył do zapewnienia korzystnych rozstrzygnięć terytorialnych dla krajów, które znalazły się w jego strefie wpływów (*Radziecki blok). Najbardziej znamienne było poparcie Moskwy dla bułgarskich roszczeń do greckiej Tracji zachodniej, leżącej między rzekami Maricą i Mestą. Jej przyłączenie do Bułgarii dałoby temu państwu dostęp do Morza Egejskiego, co miało duże znaczenie strategiczne. Opowiedzenie się ZSRR po stronie kraju satelickiego Niemiec, a przeciw państwu koalicji antyhitlerowskiej jakim była Grecja, wywołało ostry sprzeciw delegacji amerykańskiej i brytyjskiej. Negocjacje w sprawie kształtu układów pokojowych były kontynuowane na sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw w Nowym Jorku (3 listopad – 12 grudzień 1946). Ostateczne ustalenia traktatów paryskich w odniesieniu do poszczególnych krajów wyglądały następująco: Bułgaria. Powróciła do granic z 1 stycznia 1941, zachowując uzyskaną w 1940 od Rumunii Dobrudżę południową. Bułgarska armia lądowa miała być zredukowana do liczby 56,8 tys. żołnierzy, a w rejonie granicy z Grecją nie wolno jej było budować stałych fortyfikacji. Rząd bułgarski zobowiązano do wypłaty odszkodowań na rzecz Jugosławii i Grecji w łącznej wysokości 70 mln $. Finlandia. Rozstrzygnięcia traktatu w sprawie tego kraju stanowiły powtórzenie ustaleń rozejmu podpisanego przez Finów w Moskwie 19 września 1944. Przewidywał on powrót do korzystnej dla ZSRR granicy z marca 1940 (po wojnie *Fińsko-radzieckiej), zrzeczenie się Petsamo (Pieczengi), wydzierżawienie na 50 lat bazy Porkkala, znaczną redukcję armii fińskiej oraz wypłatę odszkodowań wojennych dla ZSRR w wysokości 300 mln $. Rumunia. Jej granica z Węgrami powróciła do stanu z 1 stycznia 1938, co pozwoliło odzyskać, utracony wskutek drugiego *arbitrażu wiedeńskiego, Siedmiogród. Natomiast ustalenie granicy z ZSRR, Bułgarią i Jugosławią na podstawie stanu z 1 stycznia 1941, usankcjonowało utratę *Besarabii i Dobrudży południowej. Rumunię zobowiązano do utrzymywania armii na stałym, niskim poziomie (do 41,5 tys.) oraz wypłaty odszkodowań wojennych (138 tys. dla ZSRR). Węgry. Za podstawę ich granic przyjęto stan z 1 stycznia 1938. Dotyczyło to również nowej granicy radziecko-węgierskiej, która powstała po scedowaniu przez Czechosłowację na rzecz ZSRR Ukrainy Zakarpackiej. Miała ona mieć taki przebieg jak przedwojenna granica węgiersko-czechosłowacka. W stosunku do granic z 1938, Węgry straciły ponadto na rzecz Czechosłowacji 3 wsie leżące w pobliżu Bratysławy (Horvathjrfalu, Dunaćsun, Oroszvr). Traktat paryski pozbawił Węgry terenów otrzymanych kosztem Czechosłowacji dzięki pierwszemu arbitrażowi wiedeńskiemu (2 XI 1938) tj. części Słowacji z Koszycami oraz zachodniej Rusi Podkarpackiej, a także zdobyczy wojennych uzyskanych w Rumunii (Siedmiogród) i Jugosławii (Baczka, Medjumurje, Prekomurje). Węgry zobowiązano do ograniczenia liczebności armii (do 67 tys.) i wypłaty reparacji wojennych w wys. 300 mln $. Włochy. Utraciły na rzecz Francji Brigę, Tendę i Moncenisio, na rzecz Grecji Dodekanez, zaś na rzecz Jugosławii Istrię i Wybrzeże Dalmatyńskie (obszary na wschód od linii Gorycja-Tarvisio). Niezależność uzyskała Etiopia do której przyłączono *Erytreę, natomiast Libia stała się protektoratem brytyjskim. Włochy zobowiązano ponadto do wypłacenia 360 mln $ odszkodowań na rzecz Albanii, Etiopii, Grecji, Jugosławii i ZSRR. Armia włoska została ograniczona do 230 tys. żołnierzy, nakazano jej też zniszczenie fortyfikacji na granicy z Jugosławią i Francją. (A.D.) PAWEŁ VI (1897–1978) – Giovanni Battista Montini, papież (1963–78). Pochodził z małego miasteczka w północnych *Włoszech, a ojciec jego był adwokatem i dziennikarzem katolickim. Ukończył seminarium duchowne w Brescii i w 1920 otrzymał święcenia kapłańskie. Następnie studiował w Seminarium Lombardzkim w Rzymie, na Uniwersytecie Gregoriańskim (filozofia i prawo) oraz Uniwersytecie Rzymskim (literatura i języki), aż wreszcie został skierowany do papieskiej szkoły dyplomacji. W 1926 przez kilka miesięcy pełnił funkcję sekretarza nuncjatury w Warszawie, będąc bodaj najmłodszym dyplomatą watykańskim. W latach następnych pracował w sekretariacie stanu w *Watykanie, sprawując jednocześnie opiekę duchowną nad organizacją akademicką młodzieży katolickiej (FUCI). Od 1933 G. B. Montini został przeznaczony wyłącznie do pracy w sekretariacie stanu, gdzie pozostawał aż do 1954. W latach 1954–63 był arcybiskupem Mediolanu. W grudniu 1958 został mianowany przez *Jana XXIII kardynałem. Od początku uczestniczył aktywnie w pracach *Soboru Watykańskiego II. 21 czerwca 1963, po śmierci Jana XXIII, został wybrany papieżem i przyjął imię Paweł VI. Tego samego dnia, w odezwie skierowanej do świata, zapowiedział kontynuację dzieła soborowego. Sprawował następnie ogólne kierownictwo nad kolejnymi sesjami Vaticanum II, ogłaszał jego dokumenty, a po zamknięciu Soboru 8 grudnia 1965 rozpoczął wprowadzanie w życie podjętych tam wskazań i uchwał. Paweł VI przeprowadził wiele reform natury 279

instytucjonalnej w obrębie Kościoła. W 1964 utworzył Sekretariat dla Religii Niechrześcijańskich, a w 1965 Sekretariat dla Niewierzących. W tym samym roku na miejsce Świętego Oficium powołał Świętą Kongregację Doktryny Wiary, działającą wedle zupełnie nowych zasad. Zniósł także komisję Indeksu Ksiąg Zakazanych. Co więcej, gruntownie zreorganizował Kurię rzymską, uprościł ceremoniał watykański oraz zlikwidował resztki dworu papieskiego. Duchem soborowym było przepojone nauczanie społeczne Pawła VI, mające charakter wybitnie pastoralny. Z punktu widzenia rozwoju katolickiej nauki społecznej istotne znaczenie miały encyklika POPOLORUM PROGESSIO (1967), podejmująca zagadnienia rozwoju ludów oraz kwestię sprawiedliwości społecznej w aspekcie stosunków miedzy krajami rozwiniętymi a zacofanymi, a także list apostolski OCTOGESIMA ADVENIENS (1971), określający normy i zalecenia w obliczu zmieniających się stosunków społecznych w świecie. Paweł VI był pierwszym papieżem, który podejmował duszpasterskie podróże zagraniczne. Odwiedził m.in. Jordanię i Izrael (1964), siedzibę *ONZ (1965), Indie (1965), Kolumbię (1968), Ugandę (1969) oraz Oceanię i *Australię (1970). Za jego pontyfikatu rozpoczęty został proces normalizacji stosunków Watykanu z państwami komunistycznymi. Paweł VI zmarł 6 sierpnia 1978 w wieku 81 lat. Jego następcą został wybrany 26 VIII Albino Luciani (1912–78), który przyjął imię *Jan Paweł I, a papieżem był tylko 33 dni. (B.B.) PAŹDZIERNIKOWA REWOLTA 1993 – krwawe walki w Moskwie w dniach 2–4 października 1993, które stanowiły apogeum konfliktu między prezydentem Rosji Borysem *Jelcynem, a zdominowanym przez siły *nacjonalistyczne i *komunistyczne parlamentem. Spór między głową państwa a Zjazdem Deputowanych Ludowych (najwyższa władza ustawodawcza Federacji Rosyjskiej) zaczął narastać, kiedy na VI Zjeździe DL (6–21 kwietnia 1992) parlamentarzyści poddali gwałtownej krytyce działalność popieranego przez Jelcyna rządu Jegora Gajdara. Broniąc realizowanego przez rząd programu wolnorynkowych reform gospodarczych Jelcyn zaproponował przeprowadzenie referendum konstytucyjnego, które pozwoliłoby na ograniczenie kompetencji parlamentu i zmianę jego organizacji. W odpowiedzi deputowani zaskarżyli do Trybunału Konstytucyjnego dekrety Jelcyna z 1991 o rozwiązaniu KPZR (*Bolszewicy) i znacjonalizowaniu jej majątku, a 24 października 1992 – z inicjatywy frakcji parlamentarnej Jedność Rosyjska – utworzyli Front Ocalenia Narodowego. Miał on zjednoczyć przeważające w parlamencie siły narodowo-komunistyczne, a w swej deklaracji założycielskiej opowiadał się za odbudową mocarstwowej pozycji Rosji oraz obaleniem rządu i prezydenta. Jelcyn wydał dekret delegalizujący FON, który deputowani zaskarżyli w Trybunale Konstytucyjnym. Rozpoczęte 1 grudnia obrady VII Zjazdu DL zamieniły się we frontalny atak na rząd Gajdara, w którym znaczącą rolę odgrywał przewodniczący Rady Najwyższej (organ wykonawczy ZDL) Rusłan Chasbułatow. Nie mogąc uspokoić deputowanych Jelcyn ponownie zagroził referendum konstytucyjnym i likwidacją – w jego wyniku – ZDL. Deputowani zareagowali na to uchwaleniem poprawek do konstytucji, które ograniczały kompetencje prezydenta. Przewidywały one m.in. prawo Rady Najwyższej do zawieszania dekretów prezydenckich na czas rozpatrzenia przez Trybunał Konstytucyjny ich zgodności z ustawą zasadniczą oraz pozbawienie prezydenta nadzwyczajnych uprawnień (m. in. do wydawania dekretów z mocą ustawy) w przypadku rozwiązania przezeń któregokolwiek legalnego organu władzy lub dokonania zmian w strukturze terytorialno-narodowościowej Rosji. Ostatecznie – dzięki mediacji przewodniczącego Trybunału Konstytucyjnego Walerija Zorkina – udało się wówczas osiągnąć kompromis: Zjazd zawiesił antyprezydenckie poprawki konstytucyjne, a Jelcyn zgodził się by parlament zatwierdzał kandydata na premiera; ustalono też, że w kwietniu 1993 odbędzie się referendum konstytucyjne. W ramach grudniowego kompromisu J. Gajdara zastąpił na stanowisku szefa rządu bardziej strawny dla obozu narodowokomunistycznego Wiktor Czernomyrdin. W marcu 1993 VIII Zjazd Deputowanych Ludowych, w obawie przed sukcesem prezydenta w referendum, złamał osiągnięty trzy miesiące wcześniej kompromis odwołując kwietniowe głosowanie i przywracając antyprezydenckie poprawki konstytucyjne. Deputowani komunistyczni postawili też wniosek o usunięcie Jelcyna z urzędu prezydenta, który jednak nie uzyskał wymaganych 2/3 głosów (poparło go 617 deputowanych, a 268 było przeciw). Jelcyn zagroził wówczas wprowadzeniem bezpośrednich rządów prezydenckich, co skłoniło ostatecznie parlament do wyrażenia zgody na przeprowadzenie referendum 25 kwietnia 1993. Nie przyniosło ono jednak rozstrzygnięcia zaostrzającego się sporu. Ponad połowa głosujących poparła co prawda Jelcyna i prowadzoną przez podległy mu rząd politykę społeczno-gospodarczą, równocześnie jednak większość opowiedziała się przeciwko przedterminowym wyborom prezydenckim i parlamentarnym, co mogło doprowadzić do przezwyciężenia kryzysu. W ciągu kilku następnych miesięcy zarówno prezydent jak i kierownictwo parlamentu poszukiwało wśród władz 21 republik tworzących Federację Rosyjską sojuszników, przewidując nieuchronność ostatecznego starcia. Równocześnie Jelcyn zdołał przeciągnąć na swoją stronę – oferując wysokie stanowiska we władzach wykonawczych – wielu 280

wpływowych deputowanych (m. in. Siergieja Fiłatowa i Nikołaja Riabowa). Z kolei parlament uzyskał zwolennika w osobie wiceprezydenta Aleksandra Ruckoja, na co Jelcyn zareagował ograniczeniem do minimum uprawnień swojego zastępcy. 1 maja 1993 doszło w Moskwie do antyprezydenckich demonstracji stłumionych przy użyciu siły przez milicję; w trakcie starć zginęła jedna osoba a kilkaset zostało rannych. W czerwcu prezydent przed sta wił projekt nowej konstytucji, w odpowiedzi na co Chasbułatow zwołał naradę przedstawicieli rad wszystkich szczebli, na której potępiono ustrojowe propozycje Jelcyna. Wobec niepowodzenia podjętej w sierpniu prezydenckiej inicjatywy powołania Rady Federacji, która grupując przedstawicieli poszczególnych republik związkowych miałaby stanąć ponad zbuntowanym parlamentem, Jelcyn zdecydował się na krok ostateczny i 21 września 1993 wydał – mimo braku konstytucyjnych uprawnień – dekret rozwiązujący Radę Najwyższą wszystkich Zjazd Deputowanych Ludowych. Równocześnie w orędziu do narodu zapowiedział przeprowadzenie 12 grudnia 1993 wyborów do nowego, dwuizbowego parlamentu. Deputowani nie uznali jednak decyzji prezydenta, wezwali do strajków i manifestacji w obronie parlamentu, a 22 września – również łamiąc konstytucję – pozbawili Jelcyna stanowiska prezydenta i wybrali na ten urząd Aleksandra Ruckoja. Tymczasem na terenie Moskwy zaczęło dochodzić do pierwszych starć między antyjelcynowskimi bojówkami a, lojalnymi wobec prezydenta, siłami porządkowymi. 23 września grupa bojówkarzy ze Związku Oficerów zaatakowała kwaterę główną sił zbrojnych *Wspólnoty Niepodległych Państw, zaś następnego dnia siły MSW otoczyły zabarykadowany gmach parlamentu (tzw. Biały Dom), który następnie odcięto od dostaw prądu elektrycznego i wody. W ciągu następnych dni w rejonie Białego Domu (przebywało w nim około 400 z 1033 deputowanych) odbywały się antyjelcynowskie manifestacje, w trakcie których nawoływano do podjęcia walki zbrojnej z prezydentem. 2 października rozpoczęły się w Moskwie gwałtowne walki uliczne w których padli pierwsi zabici. Wieczorem 3 października przeciwnicy Jelcyna dowodzeni przez generała Aleksandra Makaszowa próbowali bezskutecznie opanować stację telewizyjną Ostankino oraz budynek moskiewskich władz miejskich. Rankiem 4 października oddziały wojska, którego dowództwo po wahaniach poparło ostatecznie Jelcyna, rozpoczęły szturm Białego Domu. Pokilkugodzinnych walkach, w trakcie których ostrzeliwano gmach z dział czołgowych, kilkuset obrońców parlamentu złożyło broń. Przywódcy rewolty, z Chasbułatowem i Rucko jem na czele zostali aresztowani. W trakcie kilkudniowych walk zginęło co najmniej 140 osób, a kilkaset zostało rannych. 12 grudnia 1993 odbyły się wybory do Dumy Państwowej połączone z referendum na temat nowej konstytucji, zaproponowanej przez Jelcyna. 58,4% głosujących (przy frekwencji wynoszącej ponad 50%) poparło nową ustawę zasadniczą, ustanawiającą w Rosji system rządów prezydenckich. Równocześnie jednak – mimo utrudnień stwarzanych organizacjom opozycyjnym przy rejestracji list – w nowej *Dumie większość mandatów uzyskały siły o orientacji antyprezydenckiej. Skrajni nacjonaliści z Partii Liberalno-Demokratycznej Władimira Żyrynowskiego zdobyli 64 mandaty, komuniści – 48, a postkomuniści z Partii Agrarnej – 33. Największym ugrupowaniem w Dumie stał się co prawda projelcynowski Wybór Rosji, ale zdobył on zaledwie 70 mandatów. Październikowe zwycięstwo Jelcyna nad obozem narodowo-komunistycznym nie było zatem kompletne, czego pierwszym dowodem stało się uchwalenie przez Dumę 23 lutego 1994 – wbrew prezydentowi – amnestii, która objęła uczestników rebelii. Nie ulega jednak wątpliwości, że w wyniku stłumienia rewolty październikowej nastąpiło czasowe zdominowanie rosyjskiej sceny politycznej przez Borysa Jelcyna. (A.D.) PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA 1917 – trzecia rewolucja rosyjska (*Rosyjska rewolucja, *Lutowa rewolucja), w wyniku której do władzy doszli *bolszewicy. Sukces rewolucji październikowej umożliwiła nieudolna polityka Rządu Tymczasowego, który, mimo iż od lipca 1917 posiadał specjalne pełnomocnictwa, nie był w stanie opanować sytuacji, rozwijającej się żywiołowo od zwycięstwa rewolucji lutowej. 25 sierpnia (7 września) 1917 głównodowodzący armii rosyjskiej generał Ławr Korniłow, w porozumieniu z członkami Rządu Tymczasowego wywodzącymi się z partii kadetów, dokonał próby zamachu stanu i ustanowienia w kraju dyktatury wojskowej. Dowodzony przez generała Aleksandra Krymowa 3 korpus kawalerii ruszył w kierunku Piotrogrodu, ale w trakcie marszu – wskutek agitacji bolszewików i przedstawicieli innych partii lewicowych – żołnierze odmówili posłuszeństwa i 30 sierpnia (12 września) marsz na stolicę został wstrzymany. Napiętą sytuację w dniach zamachu wykorzystywali bolszewicy, którzy za zgodą Rady Piotrogrodzkiej rozbudowali i uzbroili tworzone od marca 1917 oddziały Gwardii Czerwonej; w samym Piotrogrodzie w ciągu kilku dni sierpnia (września) przyjęto do Gwardii Czerwonej 25 tys. ludzi. Nieudany zamach Korniłowa zapoczątkował również proces tzw. bolszewizacji rad, tj. przejmowania przez SDPRR/b/ kierownictwa rad robotniczych i żołnierskich w poszczególnych miastach. Na fali rosnącej radykalizacji nastrojów 31 sierpnia (13 września) bolszewicy zdobyli większość w Radzie Piotrogrodzkiej, a następnie w 281

moskiewskiej, tyflijskiej, mińskiej, kijowskiej i wielu innych. Wszędzie uznawano sformułowane przez *Lenina hasło: „Cała władza w ręce rad”. Po kilkutygodniowych sporach, pod silnym naciskiem Lenina, Komitet Centralny partii bolszewickiej podjął 10 (23) października decyzję o powstaniu zbrojnym. W dwa dni później zdominowany przez bolszewików Komitet Wykonawczy Rady Piotrogrodzkiej utworzył Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, który stał się sztabem przewrotu. 18 (31 października) Komitetowi WojskowoRewolucyjnemu podporządkował się garnizon piotrogrodzki, co w praktyce zapewniło bolszewikom zdobycie władzy w stolicy. Kiedy 25 października (6 listopada) oddziały Gwardii Czerwonej i zrewolto-wanych żołnierzy rozpoczęły zajmowanie kluczowych punktów w mieście (mosty, dworce, elektrownie, banki) napotkały na znikomy opór. W nocy z 25 na 26 października odbył się szturm Pałacu Zimowego – siedziby Rządu Tymczasowego; większość z liczącej ok. 2 tys. żołnierzy (w tym batalion żeński) ochrony pałacu skapitulowała bez walki. Tej samej nocy rozpoczął obrady II Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, który – po opuszczeniu sali obrad przez znajdujących się w mniejszości *eserowców i *mienszewików – podjął decyzję o utworzeniu nowego rządu, tzw. Rady Komisarzy Ludowych, na czele której stanął Lenin. W skład Rady Komisarzy Ludowych obok bolszewików wchodzili w okresie listopad-grudzień 1917 – marzec 1918 członkowie partii lewicowych eserowców. Po tygodniowych walkach ulicznych bolszewicy uzyskali kontrolę nad Moskwą. W innych ośrodkach opór był słabszy i do 18 lutego 1918 Rada ustanowiła swoją władzę w 84 miastach; do poważniejszych walk doszło jedynie w Kazaniu, Smoleńsku, Woroneżu, Saratowie i Kałudze. Równocześnie jednak w różnych częściach kraju narastał opór przeciwko dyktaturze bolszewickiej, który do pro wadził do trwającej blisko trzy lata *rosyjskiej wojny domowej. (A.D.) PÄTS KONSTANTIN (1874–1956) – polityk estoński. Wywodził się z rodziny chłopskiej. Ukończył studia prawnicze, lecz pracę zawodową rozpoczął jako dziennikarz. W 1901 powołał do życia dziennik „Teataja”, który reprezentował poglądy socjalistyczne, bliskie wówczas Pätsowi. Prowadził także działalność społeczną, a w 1904 został wiceburmistrzem Tallinna. Uczestniczył bardzo aktywnie w rewolucji 1905 (*Rosyjska rewolucja), mając nadzieję, że umożliwi ona wyzwolenie się Estonii spod władzy Rosji. Po zdławieniu rewolucji, Päts musiał opuścić Estonię, gdyż zaocznie został skazany na karę śmierci. Powrócił do kraju w 1910 po ogłoszeniu amnestii. W 1917 stał się jednym z przywódców estońskiego ruchu narodowego. Po ogłoszeniu niepodległości Estonii w lutym 1918 stanął na czele rządu tymczasowego. Wkrótce jednak został aresztowany przez okupujących Estonię Niemców. Powrócił do władzy w listopadzie 1918. W latach 1921–22, 1923 oraz 1932–33 Päts sprawował obowiązki naczelnika (riigivanem), łącząc w swym ręku funkcję głowy państwa i szefa rządu. W 1933 udaremnił próbę zamachu stanu podjętą przez ugrupowanie estońskich faszystów (*Faszyzm). W następstwie tych wydarzeń przejął władzę dyktatorską, tworząc rząd pozaparlamentarny. W 1938 objął nowo utworzone stanowisko prezydenta Estonii, które sprawował do chwili wejścia do Estonii wojsk radzieckich (czerwiec 1940). Został aresztowany przez władze radzieckie i deportowany w głąb *ZSRR. Zmarł 18 stycznia 1956 w pobliżu Kaliningradu. (B.B.) PÉREZ DE CUELLAR JAVIER (ur. 1920) – dyplomata peruwiański, sekretarz generalny *Organizacji Narodów Zjednoczonych w latach 1982–91. Ukończył prawo na Katolickim Uniwersytecie w Limie. W 1940 rozpoczął pracę w ministerstwie spraw zagranicznych, zaś w 1944 – służbę dyplomatyczną. Do 1961 był ambasadorem Peru we *Francji, *Wielkiej Brytanii, Boliwii i *Brazylii. Następnie powrócił do ministerstwa spraw zagranicznych, pozostając w nim do 1969, z wyjątkiem okresu lat 1964–66, kiedy to był ambasadorem w Szwajcarii. W 1969 Pérez de Cuellar został pierwszym ambasadorem Peru w *ZSRR. Od 1971 reprezentował swój kraj w ONZ. 1 stycznia 1982 został wybrany piątym sekretarzem generalnym ONZ, zastępując na tym stanowisku Kurta *Waldheima. Jako sekretarz generalny ONZ podkreślał rolę Rady Bezpieczeństwa jako siły zdolnej utrzymać pokój oraz forum dla negocjacji. W 1986 ponownie został wybrany sekretarzem generalnym Narodów Zjednoczonych, na kolejną pięcioletnią kadencję. Do najważniejszych osiągnięć Péreza de Cuellar w trakcie sprawowania przezeń urzędu sekretarza generalnego ONZ, zaliczyć należy: jego wkład w rozwiązanie konfliktu brytyjsko-argentyńskiego w 1982 (*Falklandzka wojna); wysiłki na rzecz ustanowienia pokoju w Afganistanie (*Afgańska wojna) i *Namibii, czy wreszcie doprowadzenie do końca wojny *iracko-irańskiej. Nie udało się jednak Pérezowi de Cuellar wpłynąć skutecznie na rozwiązanie *wojny w Zatoce Perskiej (1990–1991). W 1995 Pérez de Cuellar bez powodzenia ubiegał się o stanowisko prezydenta Peru, przegrywając w wyborach z Alberto Fujimori. (B.B.) PERON JUAN DOMINGO (1895–1974) – argentyński polityk i wojskowy (*Argentyna). W latach trzydziestych fascynował się ruchami *faszystowskimi. Był jednym z przywódców wojskowego zamachu stanu z 4 czerwca 1943. Awansował na generała i objął funkcję ministra pracy i bezpieczeństwa socjalnego. 282

Szybko stał się pierwszoplanową postacią argentyńskiej elity politycznej. Władzę swoją budował w oparciu o związki zawodowe, którym przyznał olbrzymie uprawnienia, także o charakterze politycznym. W październiku 1945 wyszedł obronną ręką z inspirowanej przez *Centralną Agencję Wywiadowczą (CIA) próby pozbawienia go władzy. 24 lutego 1946 został wybrany na prezydenta Argentyny i na tym stanowisku potwierdziły go kolejne wybory z 11 listopada 1951. Rządził krajem przy pomocy żony – Evy Duarte Peron (1919–52) – uwielbianej przez Argentyńczyków, którzy nazywali ją Evitą. Peron prowadził politykę justycjalizmu, głosząc, iż „największą wartością życia społecznego jest sprawiedliwość”. Chciał zbudować ustrój, który – jak mówił – „znajdzie się w połowie drogi między komunizmem i kapitalizmem”. Mechanizm władzy opierał na zasadach *korporacjonizmu, a wszelkie decyzje polityczne musiały być konsultowane ze związkami zawodowymi. Peron stale manifestował swoją wrogość wobec *Stanów Zjednoczonych i *Wielkiej Brytanii, którym zarzucał ekspansjonizm polityczny i ekonomiczny. Stojąc na stanowisku radykalnego nacjonalizmu, marzył o zbudowaniu w Argentynie autarkicznego systemu gospodarczego. Chętnie przyznawał się do tego, że jest populistą, gdyż w jego przekonaniu *populizm stanowił orientację polityczną reprezentującą interesy ludu. Jako „wódz ludzi bez koszul” – jak lubił się określać – nie wahał się Peron często podnosić płac bez jakiegokolwiek powiązania z innymi wskaźnikami ekonomicznymi, na przykład ze wzrostem produkcji. Tego rodzaju polityka, w połączeniu ze świadomym ograniczeniem eksportu i dużymi wydatkami na wojsko, spowodowała poważne perturbacje gospodarcze. W 1953 zaczęły narastać w kraju nastroje antyperonistyczne, szczególnie wśród studentów. Na protesty Peron odpowiedział zniesieniem wolności prasy i zrzeszania się, a także poddaniem uniwersytetów pod nadzór władz politycznych. W listopadzie 1954, wprowadzając ustawę legalizującą rozwody, wszedł w konflikt z Kościołem katolickim, co doprowadziło do obłożenia go ekskomuniką 16 czerwca 1955. Tego samego dnia Peron udaremnił bunt części wojska. Nie zdołał jednakże przeciwdziałać kolejnej rewolcie wojskowych, która wybuchła 8 września 1955. 19 września Peron podał się do dymisji i 2 października wyjechał z kraju. Przez pierwsze 5 lat emigracji mieszkał w Paragwaju, *Panamie, Wenezueli i Dominikanie, wreszcie w 1960 osiadł na stałe w Hiszpanii. W 1971 załamały się w Argentynie rządy wojskowych. Wybory prezydenckie z marca 1973 przyniosły wielkie zwycięstwo ruchowi peronistycznemu reprezentowanemu przez H. Camporę. W miesiąc po swoim wyborze Campora udał się do Hiszpanii i zaprosił Perona do kraju. 13 lipca 1973 Peron objął urząd prezydenta. Został potwierdzony jako szef państwa 23 września 1973, otrzymując w wyborach 61,8% głosów. Po śmierci Perona w lipcu 1974, prezydentem Argentyny została jego druga żona Maria Estella Martinez Peron (Izabelita), którą poślubił Madrycie Madrycie w 1971. Kres jej rządom położył wojskowy zamach stanu z marca 1976. (M.B.) PÉTAIN PHILIPPE (1856–1951) – marszałek francuski, przywódca tzw. Państwa Francuskiego w latach *drugiej wojny światowej. Urodził się Cauchy-á-la-Tour w północnej *Francji, w rodzinie zamożnego rolnika. W latach 1876–78 pobierał naukę w szkole oficerskiej w Saint-Cyr, a od 1888 do 1890 studiował w paryskiej Wyższej Szkole Wojennej, po której ukończeniu uzyskał awans na kapitana. Już wówczas – mimo niechęci przełożonych – publicznie głosił poglądy o wyższości działań obronnych nad ofensywnymi oraz o konieczności stosowania w walce zbrojnej strategii zmasowanego ognia koncentrycznego. Jako wykładowca w Wyższej Szkole Wojennej (z przerwami w latach 1901–10) stał się czołowym francuskim teoretykiem wojny pozycyjnej. W 1911, wraz z awansem na stopień pułkownika, Pétain uzyskał dowództwo 33 pułku piechoty w Arras. W kwietniu 1914 został dowódcą 4brygady stacjonującej w Saint-Omer, planując równocześnie rychłe przejście na emeryturę. Przeszkodził temu wybuch *pierwszej wojny światowej, która gwałtownie przyspieszyła niezbyt błyskotliwą dotąd karierę 58-letniego Pétaina. Już we wrześniu 1914 został awansowany do stopnia generała brygady i w charakterze dowódcy 6 dywizji wziął udział w bitwie nad Marną. W kwietniu 1915 został generałem dywizji, a w czerwcu tego roku dowódcą II Armii. Przełomowym momentem w jego życiu okazała się nominacja na dowódcę obrony twierdzy Verdun (26 luty 1916), gdzie Pétain wykazał cały swój kunszt mistrza strategii obronnej. Rozgłos jaki uzyskał dzięki utrzymaniu francuskich pozycji w wielo miesięcznej, największej bitwie tej wojny, przyniósł mu awans na szefa Sztabu Generalnego, a następnie – 15 maja 1917 – na Naczelnego Wodza. Na tym ostatnim stanowisku Pétain odniósł kolejny sukces, opanowując kryzys armii francuskiej, którego objawem były masowe bunty żołnierzy późną wiosną 1917. 8 grudnia 1918 – w uznaniu zasług wojennych – Pétain został mianowany marszałkiem Francji. W latach 1920–31 był wiceprzewodniczącym Najwyższej Rady Wojennej, a od 1922 również Generalnym Inspektorem Armii. W 1925 dowodził wojskami francuskimi walczącymi ze stworzoną przez *Abd el-Krima Republiką *Rifeńską. W latach trzydziestych zaczął się coraz bardziej angażować w życie polityczne, a w 1934 został nawet ministrem wojny w prawicowym rządzie Gastona Doumergue’a. W kręgach *nacjonalistycznych był lansowany na przywódcę narodu, jednak w 1939 odmówił kandydowania na urząd prezydenta. Przyjął natomiast nominację 283

na ambasadora w Hiszpanii (24 marca 1939), gdzie władzę sprawował jego dawny uczeń Francisco *Franco. Po klęsce Francji w wojnie z *Niemcami (*Druga wojna światowa), 10 lipca 1940 Zgromadzenie Narodowe przyjęło ustawę o zmianie konstytucji III Republiki, na mocy której Pétain otrzymał pełnię władzy jako tzw. szef Państwa Francuskiego. Pod rządami marszałka znalazła się południowa, nie zajęta przez Wehrmacht, część Francji (tzw. Vichy). Pétain był zdania, że ograniczona *kolaboracja z III Rzeszą stanowi – w zaistniałej sytuacji – optymalne rozwiązanie dla narodu francuskiego i z tego punktu widzenia zwalczał działania generała Charlesa *de Gaulle’a oraz wszelkie propozycje kontynuowania walki z Niemcami. Równocześnie jednak przeciwny był angażowaniu Francji do wojny po stronie osi (*Oś Rzym–Berlin–Tokio), czemu dał wyraz 24 października 1940 w czasie spotkania z Adolfem *Hitlerem w Montoire, a następnie usuwając w grudniu 1940 z rządu Vichy Pierre *Lavala – głównego orędownika ścisłej współpracy niemiecko-francuskiej. Jako głowa Państwa Francuskiego Pétain głosił hasła rewolucji narodowej oraz oczyszczenia życia kraju z pierwiastków demoliberalnych (*Liberalizm). Początkowo bardzo popularny wśród Francuzów, z czasem zaczął tracić ich poparcie, mimo organizowania na wielką skalę oficjalnego kultu jego osoby. W kwietniu 1942, pod presją niemiecką, mianował Lavala premierem, co zwiększyło stopień uzależnienia Vichy od Niemiec. Pétain bezskutecznie protestował przeciw zajęciu Vichy przez Niemców (listopad 1942), a w rok później próbował po raz kolejny odsunąć Lavala i przywrócić rządy parlamentarne. Niepowodzenie tej operacji doprowadziło do całkowitej marginalizacji znaczenia politycznego Pétaina. Po inwazji w Normandii (*Normandzka operacja) bez powodzenia starał się nawiązać kontakt z dowództwem alianckim. 20 sierpnia 1944 został wywieziony przez Niemców do Belfort, a stamtąd do Sigmaringen. W kwietniu 1945 zdołał się przedostać z Niemiec do Szwajcarii. Zaoferowano mu tam azyl, z którego jednak nie skorzystał, powracając dobrowolnie do Francji. W dniach 23 lipiec – 15 sierpień 1945 odbył się proces Pétaina. Uznano go winnym zamachu na bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz zmowy z wrogiem i skazano na karę śmierci, którą zamieniono następnie na dożywotnie więzienie; sąd pozbawił go też tytułu marszałka. W związku z tym ostatnie lata życia spędził Pétain w więzieniu na wyspie Yeu położonej na atlantyckim wybrzeżu Francji. Zmarł tam 23 lipca 1951. (A.D.) PETLURA Semen SYMON (1877–1926) – przywódca ukraiński, dowódca wojskowy (ataman). Działacz powstałej w 1900 Ukraińskiej Partii Rewolucyjnej (od 1905 Ukraińska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza). W latach 1905–09 redagował wychodzące w Kijowie pismo „Słowo”, a w latach 1912–14 miesięcznik „Ukrainskaja Żizń”. W okresie *pierwszej wojny światowej służył jako oficer w armii rosyjskiej. Po rewolucji *lutowej wszedł w skład Ukraińskiej Rady Centralnej, a w maju 1917 wybrano go na stanowisko przewodniczącego Ukraińskiego Wojskowego Komitetu Generalnego. W 1918 Petlura, jako ataman utworzonej w styczniu tego roku armii *Ukraińskiej Republiki Ludowej, kierował walką z *bolszewikami i białą armią Denikina, pozostając równocześnie w opozycji do hetmana Pawła Skoropadskiego. 14 listopada 1918 wszedł w skład pięcioosobowego Dyrektoriatu, który wkrótce przejął władzę z rąk Skoropadskiego. W końcu 1919, po zajęciu Ukrainy przez Armię Czerwoną, Dyrektoriat powierzył mu najwyższą władzę w URL. 21 kwietnia 1920 Petlura podpisał w imieniu URL umowę polityczną i konwencję wojskową z *Polską. W umowie tej II Rzeczpospolita zobowiązała się uznać niepodległość Ukrainy i władzę Dyrektoriatu z Petlurą na czele. Określono też kształt przyszłej granicy oraz uzgodniono zasady współ działania Armii Polskiej z oddziałami ukraińskimi. 25 kwietnia rozpoczęła się ofensywa wojsk polskich, wspieranych przez formacje Petlury, na teren opanowanej przez bolszewików Ukrainy. Po zakończeniu wojny *polsko-radzieckiej i zawarciu pokoju w Rydze (marzec 1921), Petlura przebywał w Polsce i Czechosłowacji, gdzie kierował pracami emigracyjnego rządu URL. W 1924 wyjechał do Francji. Zginął zamordowany 26 maja 1926 w Paryżu przez żydowskiego emigranta należącego do partii Shalom Shvartsbund, który pragnął się w ten sposób zemścić za pogromy ludności żydowskiej dokonywane na Ukrainie. (A.D.) PIĄTA REPUBLIKA *FRANCJA PIERESTROJKA (ros. przebudowa) – potoczna nazwa procesu przekształceń systemu *komunistycznego w *ZSRR w latach 1985–91. Początkowo pierestrojka wraz z hasłami głasnosti (jawności) i uskorienia (przyśpieszenia), stanowiły symbol nowego kursu politycznego partii komunistycznej, zapoczątkowanego przez Michaiła *Gorbaczowa w1985, po objęciu przezeń stanowiska sekretarza generalnego KPZR (*Bolszewicy). Podstawowe zasady pierestrojki wyłożył Gorbaczow w książce PRZEBUDOWA I NOWE MYŚLENIE – DLA NASZEGO KRAJU I CAŁEGO ŚWIATA, opublikowanej w 1988. W jego koncepcji miała ona oznaczać przede wszystkim modernizację gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich, walkę z nadużyciami, a w polityce zagranicznej – zakończenie okresu zamrożenia stosunków z Zachodem (*Zimna wojna). W ramach pierestrojki Gorbaczow zainicjował kampanię antykorupcyjną i antyalkoholową, podjął też 284

decyzję o wycofaniu wojsk radzieckich z Afganistanu (*Afgańska wojna) oraz o rozpoczęciu dialogu z USA i Chinami. Równocześnie jednak pierestrojka spowodowała narastanie radykalnych, oddolnych ruchów społecznych, które postulowały przyspieszenie procesu reform i wprowadzenie w państwie autentycznych swobód demokratycznych. W niektórych republikach związkowych (zwłaszcza nadbałtyckich) zaczęły ożywać tendencje niepodległościowe; rozpoczął się krwawy konflikt między Armenią a Azerbejdżanem o *Górny Karabach. W kierowniczych kręgach KPZR wyrazicielem radykalnego nurtu reformatorskiego stał się Borys *Jelcyn, którego w 1987 usunięto za polityczne awanturnictwo ze stanowiska I sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego oraz z Biura Politycznego. Mimo to proces rozpadu monopolu politycznego KPZR nie uległ zatrzymaniu. W latach 1988–89 powstały pierwsze antykomunistyczne organizacje: Związek Demokratyczny, Ludowy Front RFSRR, Memoriał, Moskiewski Zjednoczony Front Ludzi Pracy. Jednak prawdziwa fala powstawania partii o różnych programach politycznych nastąpiła w 1990. Pojawiały się też nowe ogniska zapalne: wiosną 1989 krwawo stłumiono demonstrację ludności Tbilisi (*Gruzińska wojna domowa), a w Mołdawii doszło do antyrosyjskich demonstracji. W lipcu i sierpniu 1989 przez kraj przeszła fala strajków górniczych, a jesienią obalono – przy neutralnej postawie Kremla – reżimy komunistyczne w Czechosłowacji i Niemieckiej Republice Demokratycznej, co wzmocniło pozycję zwolenników przemian w samym ZSRR. W marcu 1990 odbyły się wybory do władz Federacji Rosyjskiej, w których przeciw KPZR wystąpił blok Demokratyczna Rosja. Gorbaczow próbował opanować sytuację poprzez objęcie nowo utworzonego stanowiska prezydenta ZSRR, któremu nowa konstytucja przyznała szerokie kompetencje. W maju 1990 Jelcyn został przewodniczącym Rady Najwyższej RFSRR, głosząc program przebudowy stosunków między republikami i centrum oraz przekształcenia ZSRR w federację suwerennych republik. Poszczególne republiki związkowe zaczęły zawierać dwustronne porozumienia o współpracy, bez żadnego udziału władz centralnych. W końcu 1990 Litwa podjęła działania zmierzające do uzyskania całkowitej suwerenności państwowej. Konflikt Wilna z Kremlem stał się bardzo szybko wskaźnikiem kierunku rozwoju sytuacji w ZSRR jako całości. W styczniu 1991 siły konserwatywne w KPZR, usiłując powstrzymać proces rozpadu komunizmu, zorganizowały nieudaną próbę obalenia demokratycznie wybranych władz litewskich i zastąpienia ich anonimowym Komitetem Ocalenia Narodowego. Podobne akcje podjęto później również na Łotwie i w Estonii. W marcu 1991 odbyło się referendum nad kwestią zachowania ZSRR jako odnowionej federacji równoprawnych, suwerennych republik, masowo zbojkotowane w państwach bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia), Gruzji, Armenii i Mołdawii. W czerwcu tego roku miały miejsce pierwsze w historii Rosji powszechne wybory prezydenckie, w których w I turze zwyciężył Jelcyn. W przeddzień podpisania z jego inicjatywy nowego układu związkowego, komuniści podjęli kolejną próbę powstrzymania rozpadu ZSRR, dokonując tzw. puczu *moskiewskiego (sierpień 1991). Po jego upadku nastąpiło zawieszenie działalności KPZR, reforma KGB (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) oraz czystka w dowództwie armii. Wydarzenia te przypieczętowały rozpad komunizmu w ZSRR, stanowiąc równocześnie ostateczny koniec pierestrojki, rozumianej jako proces reformowania systemu radzieckiego. W następnych miesiącach ścierały się dwie orientacje: utrzymania w zmienionej postaci związku jako względnie zintegrowanej federacji republik oraz jego definitywnego rozbicia i stworzenia luźnej konfederacji państw powstających w miejsce dawnych republik związkowych. Pierwszy kierunek reprezentowany m.in. przez M. Gorbaczowa poniósł porażkę, kiedy 25 listopada 1991 na spotkaniu przywódców 9 najważniejszych republik okazało się, iż większość z nich nie zamierza podpisać nowego układu związkowego w kształcie zaproponowanym przez prezydenta ZSRR. 8 grudnia 1991 w daczy Wiskuli w Puszczy Białowieskiej pod Brześciem prezydenci: Federacji Rosyjskiej B. Jelcyn, Ukrainy Leonid Krawczuk oraz przewodniczący Rady Najwyższej Białorusi Stanisław Szuszkiewicz postanowili utworzyć *Wspólnotę Niepodległych Państw. 21 grudnia tego roku na spotkaniu w Ałma-Acie do Wspólnoty przystąpiło 8 kolejnych państw: Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgizja, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia i Uzbekistan. Poza wspólnotą znalazły się trzy republiki bałtyckie oraz objęta wojną domową Gruzja, która przystąpiła do WNP w 1993. Powstanie Wspólnoty i ustąpienie prezydenta M. Gorbaczowa (25 grudnia 1991) wyznaczają ostateczny kres istnienia ZSRR, a tym samym pierestrojki. (A.D.) PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA 1914–1918 – konflikt zbrojny o globalnym zasięgu, w który zaangażowane były 33 państwa. Przyczyn pierwszej wojny światowej należy poszukiwać w narastających od końca XIX wieku sprzecznościach interesów natury politycznej i ekonomicznej, a także wzrastającej na ich tle rywalizacji między takimi mocarstwami, jak: *Wielka Brytania, *Francja, Rosja, *Niemcy, Austro-Węgry i to zarówno na kontynencie europejskim, jak i w koloniach (*Trójprzymierze, *Trójporozumienie). Bezpośrednią przyczynę wojny stanowiło zabójstwo, w stolicy *Bośni – Sarajewie, 28 czerwca 1914 austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonki Zofii przez bośniackiego Serba Gavrilo Principa. 285

Dało ono Austrii pretekst do wysłania *Serbii 23 lipca, złożonego z 10 punktów, kategorycznego w tonie ultimatum, do żądań którego Belgrad miał się ustosunkować w ciągu 48 godzin. W ultimatum tym nie brakowało sformułowań, które trudno było pogodzić z godnością suwerennego państwa. Wiadomo też było, iż Austro-Węgry wystąpiły z takimi właśnie żądaniami nie tyle po to, by podnieść swój prestiż na Bałkanach, lecz głównie dlatego, aby przy wsparciu i pomocy Niemiec – wypowiedzieć Serbii wojnę. To zaś w sposób oczywisty kolidowało tak z racją stanu samej Serbii, jak i naruszało interesy Rosji w tym regionie. Serbia zdecydowała się jednak przyjąć żądania austriackiego ultimatum, z wyjątkiem jednego – wyrażenia zgody na udział austro-węgierskich urzędników w śledztwie na jej terytorium, prowadzonym w związku z zabójstwem arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Jednocześnie wyraziła ona zgodę na przekazanie całej sprawy haskiemu Trybunałowi Międzynarodowemu lub konferencji wielkich mocarstw, zapowiadając, iż przyjmie ich rozstrzygnięcia. Odpowiedź Belgradu została uznana przez Austrię za niewystarczającą, a jej poseł opuścił stolicę Serbii 25 lipca. Od tej chwili wydarzenia toczyły się bardzo szybko. Gorączkowe wysiłki podejmowane na arenie dyplomatycznej nie były już w stanie powstrzymać konfliktu zbrojnego. 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, a następnego dnia Rosja dokonała częściowej mobilizacji. Austria odpowiedziała na to 30 lipca koncentracją swych wojsk na granicy z Rosją, co z kolei, ze strony rosyjskiej spowodowało ogłoszenie powszechnej mobilizacji. 31 lipca Niemcy wystosowały 24-godzinne ultimatum do rządu rosyjskiego, zawierające żądanie przerwania mobilizacji oraz 18-godzinne ultimatum do Francji, wzywające ją do zachowania neutralności w wypadku wojny niemiecko-rosyjskiej. Każde z tych ultimatów zostało zignorowane. 1 sierpnia Niemcy zarządziły powszechną mobilizację i wypowiedziały wojnę Rosji, zaś 3 sierpnia – Francji. W nocy z 3 na 4 sierpnia wojska niemieckie wkroczyły do Belgii. W wyniku tego 4 sierpnia Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom. 5 sierpnia to samo uczyniła Austria wobec Rosji. Dalej do wojny przystępowały kolejne państwa: 6 sierpnia Serbia wystąpiła przeciwko Niemcom; 7 sierpnia Czarnogóra przeciwko Austro-Węgrom i 12 sierpnia przeciwko Niemcom; 10 i 12 sierpnia Francja i Wielka Brytania przeciwko Austro-Węgrom; 23 sierpnia *Japonia przeciwko Niemcom; 25 sierpnia Austro-Węgry przeciwko Japonii i 28 sierpnia przeciwko Belgii. Co więcej, w końcu października do wojny po stronie państw centralnych wkroczyła *Turcja, mająca zresztą od sierpnia tajną konwencję wojskową z Niemcami. Jesienią 1915 opowiedziała się po stronie Niemiec, Austro-Węgier i *Turcji – Bułgaria, która na początku października 1915 wypowiedziała wojnę państwom *Ententy. *Włochy, które po wybuchu wojny ogłosiły swą neutralność, po zawarciu w kwietniu 1915 układu z Ententą (*Londyński traktat), 24 maja 1915 wypowiedziały wojnę Austrii. Rumunia, choć związana tajnym sojuszem z państwami centralnymi, pozostała neutralna i dopiero w końcu sierpnia 1916 wypowiedziała wojnę Austro-Węgrom, a tym samym znalazła się wstanie wojny z *Niemcami, Turcją i Bułgarią. Wreszcie 6 kwietnia 1917 *Stany Zjednoczone ogłosiły, iż pozostają w stanie wojny z Niemcami. Działania wojenne przebiegały na kilku frontach: zachodnim, wschodnim, bałkańskim, włoskim, kaukaskim, palestyńskim i mezopotamskim, a także na Dalekim Wschodzie i w Afryce. Już na początku pierwszej wojny światowej strony konfliktu zmobilizowały ogromne siły. I tak w połowie sierpnia 1914 Francja powołała do wojska ponad 3,8 mln ludzi (w tym 1,8 mln pod bronią); Rosja w granicach 4–5 mln ludzi (3,4 mln pod bronią); Belgia – ok. 180 tys. ludzi (120 tys. pod bronią); Wielka Brytania – 125 tys. ludzi; Serbia – około 380 tys. ludzi; Czarnogóra – ok. 40 tys. ludzi; Niemcy – ponad 3,8 mln ludzi (w tym 2,1 pod bronią); Austro-Węgry – 2,3 mln ludzi (1,3 mln pod bronią). FRONT ZACHODNI Na froncie tym Niemcy podjęły działania wojenne zgodnie z opracowanym przez feldmarszałka Alfreda von Schlieffena planem, który zakładał błyskawiczne pokonanie Francji. Po uderzeniu na Belgię, mimo silnego oporu z jej strony, żołnierze niemieccy szybko posuwali się naprzód, zajmując w ciągu 10 dni większość tego kraju i wkraczając na północno-zachodnie terytorium Francji. Wojska francuskie, które wcześniej rozpoczęły ofensywę w Alzacji, choć zostały teraz przegrupowane – znalazły się pod silnym ostrzałem artylerii niemieckiej i zaczęły się wraz z brytyjskim korpusem ekspedycyjnym wycofywać w głąb kraju. Do decydującej bitwy doszło nad Marną w dniach 6–9 września 1914. Zakończyła się ona zwycięstwem Francuzów, którzy odparli wojska niemieckie tak skutecznie, iż zagrożony wcześniej przez nie Paryż został ocalony. Po tej bitwie na froncie zachodnim zapanował na pewien czas spokój. W październiku 1914 armia niemiecka podjęła jednak kolejną ofensywę, tym razem na północy w kierunku morza. Do walk doszło pod Arras i niedaleko Ypres na linii rzeki Izery. Uderzenie niemieckie zostało powstrzymane przez siły francusko-brytyjsko-belgijskie. Kontrofensywa francuska zakończyła się jednak niepowodzeniem. W połowie listopada 1914 linia frontu została na tyle ustalona, iż dochodziło co najwyżej do walk lokalnych, a starcia na froncie zachodnim przybrały postać tzw. wojny pozycyjnej; sytuacja taka utrzymała się przez cały rok 1915. Zmianę przyniósł dopiero rok 1916. Wówczas to sztaby francuski, brytyjski, włoski i rosyjski, postanowiły, iż w lipcu zostanie przeprowadzona 286

wielka ofensywa aliancka nad Sommą. Uprzedzając to uderzenie w końcu lutego 1916 Niemcy zdecydowali się zaatakować pozycje francuskie wokół twierdzy Verdun, odnosząc znaczne sukcesy. Ofensywa francuskobrytyjska nad Sommą, rozpoczęta zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami 1 lipca, aczkolwiek nie przyniosła zwycięstwa Ententy, pozwoliła jednak odzyskać część utraconych pozycji i odepchnąć wojska niemieckie od fortecy Verdun. Do nowej ofensywy aliantów doszło wiosną 1917, przede wszystkim w rejonie Arras, w wyniku czego Niemcy zmuszeni zostali do wycofania się na tzw. linię Zygfryda. Kolejne działania wojska francusko-brytyjskie podjęły jesienią 1917, tym razem na północy i zachodzie (od Chemin des Dames do Ypres). Pozycję aliantów w 1917 dodatkowo wzmocnił fakt przystąpienia do wojny przeciwko Niemcom Stanów Zjednoczonych. W 1918 do ataku przeszły Niemcy, rozpoczynając w marcu natarcie w różnych częściach frontu zachodniego, celem przełamania oporu Ententy przed przybyciem na kontynent europejski żołnierzy amerykańskich. Kolejna wielka ofensywa niemiecka podjęta została 27 maja w rejonie Reims i przyniosła Niemcom znaczne zdobycze. Kontrofensywa aliancka zaczęła się 18 lipca, a jej punktem kulminacyjnym był dzień 8 sierpnia, kiedy to z użyciem ogromnej liczby czołgów przełamany został front niemiecki. Wybuch rewolucji w Niemczech załamał ostatecznie system militarny tego kraju i mimo prowadzonych wcześniej przygotowań do tzw. ostatecznej ofensywy, Berlin zdecydował się poprosić o zawieszenie broni. Układ w tej sprawie podpisano 11 listopada 1918 w Compiégne. FRONT WSCHODNI Wojna na wschodzie toczona między Rosją z jednej strony, a Niemcami i Austro-Węgrami z drugiej miała od samego początku odmienny charakter niż działania na froncie zachodnim, o czym zadecydowała przede wszystkim długa linia frontu wschodniego, pozbawionego większych umocnień i fortyfikacji. Stosunkowo szybko Niemcom udało się pokonać Rosję na froncie w Prusach Wschodnich, rozgramiając jej wojska w bitwie pod Tannenbergiem (16–30 sierpień 1914) oraz nad Jeziorami Mazurskimi (5–13 wrzesień 1914). Z kolei na froncie południowo-zachodnim armia rosyjska od początku działań odnosiła sukcesy i systematycznie posuwała się naprzód, zajmując kolejne tereny, by w pierwszych dniach listopada 1914 dojść nawet w okolice Krakowa i zbliżyć się do Częstochowy oraz Zagłębia Dąbrowskiego. Wszystko wskazywało na to, iż Rosjanie zdołają opanować całe Królestwo Polskie i Śląsk. Podjęta jednak wiosną 1915 wielka ofensywa wojsk niemieckich i austro-węgierskich zakończyła się ich zdecydowanym sukcesem. W rękach państw centralnych znalazł się prawie cały polski obszar etnograficzny, ziemie litewskie, łotewskie i białoruskie, Rosjanie zaś zostali odepchnięci do linii: Zatoka Ryska, rzeka Dźwina, Pińsk, Kowel, Łuck, Tarnopol i Czerniowiec przy granicy Bukowiny. W 1916 Rosja podjęła kontrofensywę (tzw. ofensywa Brusiłowa), której celem było odrobienie strat z roku ubiegłego. Do ataku armia rosyjska przeszła w marcu, uderzając w okolicach jeziora Narocz i nad Dźwiną, co ostatecznie w niewielkim stopniu zmieniło sytuację Rosji na tym odcinku frontu. Znaczne sukcesy natomiast odniosła ona na Wołyniu, opanowując od czerwca do sierpnia całą Bukowinę, część Wschodniej Galicji, a na południu podchodząc ponownie pod Karpaty (dolina Prutu). Akcja rosyjska zatrzymana została dopiero w początkach września. Na zmianę sytuacji na froncie wschodnim zasadniczy wpływ miały wydarzenia, jakie rozegrały się w samej Rosji w 1917, czyli rewolucja *lutowa oraz *październikowa. Po tej pierwszej Rosja pozostała sojusznikiem Ententy, jednak zamęt panujący wewnątrz kraju, umożliwił wojskom niemieckim i austro-węgierskim wkroczenie w głąb Rosji. Dojście zaś *bolszewików do władzy, którzy szermowali hasłem zawarcia pokoju bez aneksji i kontrybucji, przyspieszyło zakończenie wojny między Rosją a państwami centralnymi. 3 marca 1918 w Brześciu Litewskim Rosja podpisała traktat pokojowy z Niemcami i Austro-Węgrami (*Brzeski traktat). FRONT BAŁKAŃSKI I WŁOSKI Austro-Węgry, wypowiedziawszy wojnę Serbii, przystąpiły do energicznych działań. Pierwsze uderzenie wojsk austriackich z sierpnia 1914 zostało jednak powstrzymane przez Serbów i dopiero ofensywa, trwająca od września do listopada, doprowadziła do zdobycia Belgradu. Odpowiedź Serbów była niemal natychmiastowa. Dysponując 400 tys. armią podjęli działania zaczepne, aż wreszcie (rozgramiając Austriaków w grudniu pod Walijewem) uwolnili swe terytorium. Państwa centralne rozpoczęły kontrofensywę przeciwko Serbii dopiero jesienią 1915. Wojska serbskie zmuszono do wycofania się, a Serbia została podbita. W 1915 na froncie bałkańskim doszło również do działań wojennych w rejonie Dardaneli. Wojska brytyjskie i francuskie zdołały opanować przyczółki na półwyspie Gallipoli, skutecznie jednak zostały powstrzymane przez Turcję, wspieraną przez Niemców. Oddziały alianckie wycofano z Dardaneli w styczniu 1916 i przerzucono do Salonik. Jesienią 1915, kiedy do wojny przystąpiła Bułgaria, sytuacja Serbii uległa pogorszeniu. Stąd też Wielka Brytania i Francja podjęły działania na tzw. froncie salonickim. W końcu 1916 Rumunia została pokonana przez Niemcy, w rękach których znalazło się 2/3 jej terytorium. Po wycofaniu się Rosji z wojny, 7 maja 1918 Rumunia podpisała, na bardzo ciężkich warunkach, pokój z państwami centralnymi. Dla frontu bałkańskiego znaczenie decydujące miał rok 1918. Ofensywa wojsk alianckich podjęta we wrześniu 1918 doprowadziła do 287

przełamania linii obronnych Bułgarii i wkroczenia wojsk w głąb państwa bułgarskiego, co zmusiło władze tego kraju do skapitulowania 28 października. Tym sposobem Turcja została odcięta od swych sprzymierzeńców: Niemiec i Austro-Węgier. 31 października pokonana przez Brytyjczyków, podpisała układ o zawieszeniu broni. Wreszcie po zajęciu, w pierwszych dniach listopada, przez wojska Ententy Rumunii i Serbii – 3 listopada skapitulowały Austro-Węgry. Walki na froncie włoskim trwały natomiast od maja 1915, gdzie wojska włoskie wiązały z powodzeniem siły austriackie na północy kraju. Austria odpowiedziała kontrofensywą w maju 1916. Jej atak na pozycje włoskie powstrzymała wszakże ofensywa Brusiłowa na froncie wschodnim. Ponownie Austriacy przystąpili do ataku w początkach 1917, zajmując – mimo zaciekłego oporu Włochów – ziemie na północ od linii Asiago-Piave. W 1918, po załamaniu się frontu bałkańskiego, wojska włoskie z łatwością pokonały Austrię. Mniejsze znaczenie dla losów pierwszej wojny światowej miały działania na Dalekim Wschodzie i w Afryce, toczone na terenach kolonialnych. Z kolei na froncie mezopotamskim, kaukaskim i palestyńskim strona mi konfliktu były przede wszystkim: z jednej strony Wielka Brytania i Rosja, z drugiej zaś Turcja. W czasie pierwszej wojny światowej, państwa biorące w niej udział zmobilizowały w sumie 65 mln ludzi. Poległo i zmarło ponad 8,5 mln, rannych natomiast zostało 21,2 mln. Największe straty po stronie Ententy odniosły: Rosja (utraciła ponad 1,7 mln) oraz Francja (ponad 1,3 mln), zaś po stronie państw centralnych – Niemcy (ponad 1,7 mln) i Austro-Węgry (1,2 mln). (B.B.) PIŁSUDSKI JÓZEF (1867–1935) – polski działacz niepodległościowy, polityk, marszałek. Urodził się w Zułowie na Litwie w rodzinie ziemiańskiej, w której pielęgnowano tradycje niepodległościowe i powstańcze. W 1885 ukończył gimnazjum wileńskie i rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Charkowie, które był zmuszony po roku przerwać za udział w demonstracji studenckiej. Powrócił do Wilna. Wmieszany przypadkowo w sprawę zamachu na cara Aleksandra III, w marcu 1887 został aresztowany i ostatecznie w trybie administracyjnym skazany na 5 lat zesłania na Syberię. Wróciwszy w 1892, związał się z ruchem socjalistycznym, stając się szybko jednym z czołowych przywódców nowo powstałej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Od 1894 Piłsudski redagował tajne pismo PPS „Robotnik”. W lutym 1900 został aresztowany i osadzony w warszawskiej Cytadeli. Symulował obłęd, w następstwie czego przewieziono go do szpitala psychiatrycznego w Petersburgu, z którego zbiegł w maju 1901, by powrócić do działalności rewolucyjnej. W następnych latach Piłsudski razem z tzw. starymi, w toczonych wewnątrz PPS dyskusjach – przeciwstawiał się tzw. młodym, którzy skłonni byli widzieć wyższość haseł klasowych nad niepodległościowymi. W lipcu 1904, w związku z trwającą od lutego wojną *rosyjsko-japońską, udał się do Tokio, gdzie zabiegał – bez powodzenia wszakże – o japońską pomoc i wsparcie dla zbrojnego powstania antyrosyjskiego na ziemiach polskich. W okresie 1905–08 Piłsudski kierował Organizacją Bojową PPS, która przeprowadziła wiele głośnych akcji zbrojnych (*Rosyjska rewolucja). Po utworzeniu PPS-Frakcji Rewolucyjnej (marzec 1907), zajął się wyłącznie działalnością bojową i paramilitarną, planując zorganizowanie zalążki polskiej siły zbrojnej. W 1910, na bazie istniejącego od 1908 tajnego Związku Walki Czynnej (ZWC), założył w Galicji legalne Związki Strzeleckie. W rachubach zakładających wybuch konfliktu zbrojnego między państwami zaborczymi, który otworzyłby drogę do odzyskania przez Polskę nie podległości – Piłsudski stawiał na Austro-Węgry. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej, 6 sierpnia 1914 na czele I Kompanii Kadrowej, wkroczył na teren zaboru rosyjskiego, licząc na wywołanie tam powstania narodowego. Niepowodzenie akcji, spowodowane brakiem poparcia ze strony ludności polskiej, zmusiło Piłsudskiego do przystania na inicjatywę galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), który w wyniku umowy z rządem austriackim formował Legiony Polskie. Oddziały strzeleckie weszły więc najpierw w ich skład jako Pierwszy Pułk Piechoty Legionów, a później I Brygada Legionów. W 1916 Piłsudski, nie widząc poparcia Austrii dla sprawy polskiej, złożył dymisję ze stanowiska komendanta I Brygady. Po akcie 5 listopada 1916, proklamującym powstanie Królestwa Polskiego, podjął jednak na nowo współdziałanie z państwami centralnymi. Wszedł w skład Tymczasowej Rady Stanu oraz przejął kierownictwo komisji wojskowej, koncentrując się na tworzeniu niezależnego wojska polskiego. W lipcu 1917, w związku z tzw. kryzysem przysięgowym, Piłsudski został aresztowany przez Niemców i osadzony w twierdzy magdeburskiej. W obliczu klęski, władze niemieckie zdecydowały się go uwolnić 8 listopada 1918. Powrócił do Warszawy w dwa dni później, a 11 listopada Rada Regencyjna powierzyła mu dowództwo nad wojskiem polskim i upoważniła do sformowania rządu. Tym samym rozpoczął się dla Piłsudskiego okres, w którym nie tylko kierował budową państwowości polskiej, ale także obronił jej suwerenność (*Polsko-radziecka wojna). 22 listopada 1918 Piłsudski został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa, a 20 lutego 1919 objął funkcję Naczelnika Państwa, którą sprawował do 14 grudnia 1922, kiedy przekazał władzę Gabrielowi Narutowiczowi – pierwszemu prezydentowi II Rzeczypospolitej. Po zamordowaniu Narutowicza, rozczarowawszy się do polityki polskiej i w 288

ogóle do demokracji, właściwie wycofał się z czynnego życia politycznego. Do czerwca 1923 piastował jeszcze stanowiska wojskowe – szefa Sztabu Generalnego i przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej. Po rezygnacji z tych funkcji osiadł w Sulejówku, gdzie zajmował się głównie pisarstwem (1923–26). Na scenie politycznej Piłsudski ponownie pojawił się w maju 1926, dokonując zamachu stanu (*Majowy przewrót) pod hasłami „sanacji życia publicznego i odrodzenia duszy narodu”. 31 maja nie przyjął oferowanej mu przez Zgromadzenie Narodowe prezydentury. Dwukrotnie był premierem (październik 1926 – czerwiec 1928; lipiec– grudzień 1930), a do końca życia piastował nieprzerwanie urząd ministra spraw wojskowych oraz stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Niemniej jednak od maja 1926 faktyczny ster władzy państwowej spoczywał w jego rękach. W polityce wewnętrznej Piłsudski zwalczał tzw. sejmowładztwo i partyjniactwo. Dążył do stworzenia efektywnego systemu sprawowania rządów, opierającego się na silnej pozycji władzy wykonawczej i nadrzędności prezydenta. Te jego idee urzeczywistniała konstytucja z 23 kwietnia 1935. W polityce zagranicznej usiłował realizować koncepcje balansowania i równego dystansu w odniesieniu do *Niemiec i *ZSRR. Wyrazem tego było zawarcie przez Polskę z obu tymi państwami paktów o nieagresji (z ZSRR w 1932, z III Rzeszą w 1934). Piłsudski zmarł 12 maja 1935. Pochowano go na Wawelu. Bez wątpienia należał do najwybitniejszych polityków polskich. Godne najwyższego szacunku jest jego konsekwentne i nieugięte dążenie do odzyskania niepodległości Polski. Jeszcze za życia stał się legendą, choć nie brakowało mu też wrogów. Do historii XX wieku przeszedł jako ten, który odbudował państwo polskie po 123 latach zaborów. (B.B.) PINOCHET UGARTE AUGUSTO (ur. 1915) – generał i polityk chilijski. Urodził się w rodzinie, której przodkowie przybyli do Chile z Francji. Od najmłodszych lat marzył o karierze wojskowej. W 1933, osiemnastoletni Pinochet rozpoczął naukę w Akademii Wojskowej w Santiago. Po 3 latach ukończył ją, uzyskując stopień porucznika. Następnych 37 lat służył w siłach zbrojnych, gdzie przeszedł wszystkie szczeble oficerskie od porucznika do generała. Długie lata spędził jako wykładowca akademii wojskowej. W 1956 przez krótki okres czasu piastował funkcję attaché wojskowego w ambasadzie Chile w Waszyngtonie. Najwyższe stopnie wojskowe osiągnął podczas prezydentury Salvadora *Allende, w stosunku do którego, aż do końca lata 1973 zajmował lojalną postawę. W sierpniu 1973 Pinochet został głównodowodzącym sił zbrojnych. 11 września 1973 stanął na czele wojskowego zamachu stanu, podczas którego broniący prezydenckiego pałacu La Moneda Allende został zastrzelony. W swej wspomnieniowej książce DECYDUJĄCY DZIEŃ Pinochet stwierdził, że zdecydował się wystąpić przeciwko Allende, kiedy uświadomił sobie, iż ten dąży do ustanowienia w Chile państwa *komunistycznego. Wówczas to „…miłość do ojczyzny przeważyła nad lojalnością wobec konstytucyjnej władzy”. Po zamachu Pinochet objął przewodnictwo junty wojskowej oraz skupił w swych rękach kompetencje głowy państwa i szefa rządu. W czerwcu 1974 został mianowany prezydentem Republiki Chile. Jedną z pierwszych decyzji Pinocheta było podpisanie dekretu o delegalizacji wszystkich partii, gdyż utrzymywał, że są one z natury rzeczy skorumpowane i pozbawione zasad. Pinochet rządził od początku autorytarnie i surowo zwalczał wewnętrzną opozycję. Ta represyjna polityka spotkała się z potępieniem ze strony wielu państw świata. Ze swej strony Komisja Praw Człowieka *Organizacji Narodów Zjednoczonych kilkakrotnie zarzuciła Chile łamanie podstawowych praw człowieka oraz swobód obywatelskich. Pinochet rychło unieważnił decyzję Allende o nacjonalizacji niektórych gałęzi przemysłu, a nawet sprywatyzował przedsiębiorstwa od lat będące pod zarządem państwowym. Realizował politykę radykalnego *liberalizmu gospodarczego, korzystając z doradztwa amerykańskiego ekonomisty Miltona Friedmana – znanego orędownika nieskrępowanej gospodarki wolnorynkowej. W styczniu 1978, w referendum 75% głosujących poparło politykę Pinocheta. W dwa miesiące potem Pinochet odwołał stan zagrożenia państwa, ale wciąż utrzymał stan wyjątkowy. 11 września 1980 w drodze referendum została przyjęta nowa konstytucja Chile – opowiedziało się za nią 67% głosujących – która odzwierciedlała ustrojowe poglądy Pinocheta. Konstytucja ta instytucjonalizowała udział sił zbrojnych w rządzeniu państwem, a także ograniczała prawa związkowe, limitowała wolność prasy i wolność zrzeszania się. Co wszakże najważniejsze, konstytucja potwierdzała osobistą władzę Pinocheta, który miał pozostawać prezydentem aż do 1990. W 1988 kolejne referendum miało rozstrzygnąć czy jego mandat ulegnie wydłużeniu o następne 8 lat.. Referendum w tej sprawie istotnie odbyło się 5 października 1988. Tym razem większość głosujących (57,7%) opowiedziała się przeciwko Pinochetowi. W rezultacie takiego wyniku głosowania konieczne stało się przeprowadzenie wyborów prezydenckich. Wybory te miały miejsce 14 grudnia 1989 i sam Pinochet do nich nie stanął, choć miał takie prawo. Z wyborów prezydenckich zwycięsko wyszedł przywódca *chrześcijańskiej demokracji Patricio Aylwin, który pokonał kandydata popieranego przez Pinocheta. W marcu 1990 Pinochet po przeszło 16 latach sprawowania władzy ustąpił, przekazując stanowisko prezydenta Aylwinowi. Z polityki się jednak 289

nie wycofał. Objął, zgodnie z konstytucją, fotel dożywotniego senatora, a do końca 1997 sprawował równocześnie funkcję zwierzchnika sił zbrojnych. 16 października 1998, przebywający w Londynie Pinochet (korzystający z paszportu dyplomatycznego) został zatrzymany przez brytyjską policję. O aresztowanie Pinocheta wnioskował hiszpański sędzia śledczy, który byłemu prezydentowi postawił zarzuty ludobójstwa, zlecania porwań, tortur i zabójstw przeciwników politycznych, w tym obywateli Hiszpanii. Sędzia ten wnioskował o ekstradycję Pinocheta do Hiszpanii i postawienie go tam przed sądem. Brytyjska Izba Lordów, spełniająca funkcję Najwyższego Sądu Apelacyjnego, uznała ekstradycję Pinocheta za dopuszczalną z punktu widzenia prawa, a minister spraw wewnętrznych Zjednoczonego Królestwa wyraził na nią zgodę. Pinochet, który przebywa w areszcie domowym w Wielkiej Brytanii oczekuje na ekstradycję, która jednak, z powodów formalnych (prawdopodobne odwołania adwokatów), prawdopodobnie nie nastąpi szybko. (M.B.) PIUS XI (1857–1939) – Achilles Ratti, papież (1922–39). Urodził się w Lombardii jako syn drobnego przemysłowca. Po ukończeniu seminarium duchownego w Mediolanie, w 1879 podjął studia uniwersyteckie w Rzymie z zakresu prawa kanonicznego, teologii oraz filozofii. W tym też roku otrzymał święcenia kapłańskie. Po studiach, zakończonych trzema doktoratami, w 1882 powrócił do Mediolanu, gdzie przez pewien czas był wykładowcą w seminarium duchownym. Przede wszystkim jednak poświęcił się pracy naukowej, którą kontynuował równolegle z innymi obowiązkami aż do przejścia do służby dyplomatycznej, zaś w wolnych chwilach uprawiał alpinizm. W latach 1888–1912 pracował w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie, pozostając od 1907 jej prefektem. W 1912 został mianowany wiceprefektem Biblioteki Watykańskiej, a w 1914 jej prefektem. Papież Benedykt XV doceniając znajomość języków oraz zagadnień historycznych Rattiego, wiosną 1918 wysłał go jako wizytatora apostolskiego do *Polski i Litwy, a następnie mianował nuncjuszem apostolskim w Warszawie (lipiec 1919 – grudzień 1920). W czasie swego pobytu w Polsce Ratti objawił zdolności dyplomatyczne, a do historii przeszło jego pozostanie w sierpniu 1920 w Warszawie, jako jedynego przedstawiciela korpusu dyplomatycznego w obliczu natarcia radzieckiego (*Polsko-radziecka wojna). W 1921 opuścił Polskę i został arcybiskupem Mediolanu, a następnie kardynałem. 6 lutego 1922 po śmierci Benedykta XV został wybrany papieżem, obie rając imię Pius XI. Pontyfikat swój rozpoczął od udzielenia – po raz pierwszy od 1870 – błogosławieństwa urbi et orbi z balkonu zewnętrznego Bazyliki św. Piotra, manifestując w ten sposób swoją gotowość do rozwiązania tzw. kwestii rzymskiej i uregulowania na nowo stosunków między Stolicą Apostolską a Włochami. Kwestia ta została załatwiona Paktami *Laterańskimi zawartymi w 1929. Kontynuując politykę swego poprzednika, Pius XI chętnie zawierał nowe konkordaty z państwami o różnych ustrojach, chcąc tym sposobem zapewnić swobodę działania Kościołom lokalnym. Pius XI był tym papieżem, który określił zadania oraz zorganizował działalność Akcji Katolickiej. Wiele uwagi poświęcał też działalności misyjnej Kościoła, dbając przede wszystkim o tworzenie nowych Kościołów na kontynencie afrykańskim i azjatyckim oraz obsadzanie ich miejscowymi duchownymi. Ponadto zreformował programy nauczania w seminariach duchownych, znany był jako mecenas kultury i nauki, usprawnił działalność Kurii Rzymskiej, a także rozbudował i unowocześnił *Watykan. Był założycielem radia watykańskiego. Pius XI ogłosił w sumie 22 encykliki. Za najbardziej istotne uznać wypada: QUADRAGESIMO ANNO (1931) mówiącą o konieczności odnowy ustroju społecznego i zawierającą ideę zorganizowania społeczeństwa w stany zawodowe, czyli ogólny plan ustroju korporacyjnego (*Korporacjonizm); DIVINI REDEMPTORIS (1937) potępiającą *komunizm; MIT BRENNENDER SORGE (1937) piętnującą antyreligijną i antykościelną politykę reżimu hitlerowskiego (*Narodowy socjalizm, *NSDAP) oraz jego neopoganizm. Pius XI zmarł 10 lutego 1939, w przededniu nadciągającej katastrofy wojennej. (B.B.) PIUS XII (1876–1958) – Eugenio Pacelli, papież (1939–58). Pochodził z rzymskiej rodziny z bogatymi tradycjami, a jego ojciec był watykańskim adwokatem konsystorskim. Odbył studia duchowne w Collegio Capranica i papieskim Seminarium św. Apolinarego, studiował także na Gregorianum. W 1899 otrzymał święcenia kapłańskie. Nieomal cała jego działalność duchowa związana była z pracą w administracji, a przede wszystkim dyplomacji watykańskiej. W latach 1917–20 Pacelli był nuncjuszem apostolskim w Monachium, a w okresie 1920–29 w Berlinie. Wówczas to zawarł konkordaty z Bawarią (1924) i Prusami (1929). W grudniu 1929 został mianowany kardynałem, zaś 7 lutego 1930 papież *Pius XI powierzył mu stanowisko watykańskiego sekretarza stanu. Pacelli był bardzo bliskim współpracownikiem Piusa w kreowaniu polityki zagranicznej Stolicy Apostolskiej. Uchodził między innymi za głównego architekta konkordatów zawartych między *Watykanem a Badenią (1933), III Rzeszą (1934), Austrią (1934). Jako legat papieski uczestniczył dwukrotnie w kongresach eucharystycznych (Buenos Aires 1934, Budapeszt 1938). W tym też charakterze odbył w 1936 podróż po *Stanach Zjednoczonych. 2 marca 1939, po śmierci Piusa XI, został wybrany papieżem, przyjmując imię Pius XII. Widząc nieuchronność zbliżającej się wojny, podejmował zabiegi 290

dyplomatyczne, by jej zapobiec. W czasie *drugiej wojny światowej starał się oddziaływać kanałami dyplomatycznymi na jej przebieg, udzielał także pomocy materialnej jej ofiarom, nigdy jednak nie zdobył się na głośne i oficjalne potępienie zbrodni hitlerowskich. Takie postępowanie Piusa XII spowodowało, iż był on oskarżony o niedopuszczalne milczenie. Po zakończeniu wojny, Pius XII za główne zagrożenie dla świata uznał *komunizm. 1 lipca 1947 ukazał się dekret Świętego Oficjum, zabraniający katolikom, pod groźbą kary ekskomuniki, współdziałania z partiami komunistycznymi (*Komunizm). Pius XII nie ogłosił żadnej wielkiej encykliki na tematy społeczne. Jego nauczanie społeczne za warte było w przemówieniach i orędziach, które przynosiły program personalistycznego ładu społeczno-politycznego. Najważniejsze z nich to przemówienie z 1 czerwca 1941 w pięćdziesiątą rocznicę pierwszej encykliki społecznej Kościoła RERUM NOVARUM Leona XIII oraz orędzia wigilijne z 1942 i 1944, w których koncentrował się na zagadnieniach pokoju i porządku społecznego, a także praw człowieka. Pius XII zmarł 9 października 1958. Jego pontyfikat przypadł na epokę najbardziej dramatycznych wydarzeń historii XX wieku – II wojna światowa, rozwój komunizmu w Europie Wschodniej *zimna wojna i zagrożenie ludzkości bronią *atomową. (B.B.) POCZDAM 1945 KONFERENCJA W POCZDAMIE – konferencja zajmująca się ustanowieniem porządku międzynarodowego po zakończeniu *drugiej wojny światowej w Europie. W podberlińskim mieście Poczdam obradowali w dniach 17 lipiec – 2 sierpień przywódcy trzech zwycięskich mocarstw: Józef *Stalin, Harry *Truman i Winston *Churchill, którego w czasie trwania konferencji zastąpił nowy premier brytyjski Clement *Attlee. Głównym tematem konferencji był sposób rozwiązania problemu niemieckiego. Postanowiono utworzyć w 4 strefach okupacyjnych i w *Berlinie aparat administracyjny pod postacią zarządów wojskowych, których zadaniem była denazyfikacja, demilitaryzacja, dekartelizacja i demokratyzacja (tzw. 4xD) podległych im terenów. Koordynatorem działań mocarstw w Niemczech jako całości miała być Sojusznicza Rada Kontroli, a w Berlinie Sojusznicza Komendantura. Uczestnicy konferencji zadecydowali o ściganiu i sądzeniu zbrodniarzy wojennych oraz określili sposób podziału reparacji wojennych. Każde mocarstwo okupacyjne miało otrzymać część majątku ze swojej strefy. Ponadto *ZSRR uzyskał 15% zbędnego dla produkcji pokojowej wyposażenia ze stref zachodnich z rekompensatą (w postaci dostaw surowców i żywności) i 10% bez rekompensaty oraz zobowiązał się przekazać 15% uzyskanych odszkodowań *Polsce. Przedstawiciele trzech mocarstw uznali polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, domagając się równocześnie przeprowadzenia przezeń wolnych wyborów do parlamentu. Zadecydowano także, że do momentu, gdy nastąpi ostateczne określenie zachodniej granicy Polski – co miano uczynić w przyszłym traktacie pokojowym z Niemcami – tereny na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej będą znajdować się pod zarządem państwa polskiego. Z tą decyzją związana była uchwała o zorganizowanym przesiedleniu ludności niemieckiej z terytorium Polski, Czechosłowacji i Węgier. W trakcie konferencji postanowiono powołać do życia Radę Ministrów Spraw Zagranicznych (ZSRR, *USA, *Wielkiej Brytanii, *Francji i Chin) jako stały organ współpracy międzynarodowej, faktycznie odpowiedzialny za organizację powojennej Europy. Nie udało się uzyskać porozumienia w sprawie utworzenia lub reorganizacji rządów w Bułgarii i Rumunii oraz obserwacji wyborów w tych krajach. W martwym punkcie utknęła też dyskusja dotycząca amerykańskiego projektu utworzenia międzynarodowych, śródlądowych szlaków wodnych. Incydentalnie wspomniano o przyszłości kolonii włoskich oraz omówiono jugosłowiańsko-włoski spór o *Triest. W kwestii rewizji statusu cieśnin czarnomorskich uznano jedynie, że konwencja z Montreux powinna zostać zrewidowana. W trakcie konferencji poruszano też sprawę udziału ZSRR w wojnie z *Japonią oraz problemy związane z terytoriami powierniczymi i tendencjami narodowowyzwoleńczymi na *Bliskim Wschodzie. Ostatecznie rozwiązano jedynie sprawę Tangeru, uznając go za strefę międzynarodową. Konferencja poczdamska stanowiła finał wojennej współpracy Wielkiej Trójki, a pojawiające się w jej trakcie liczne rozbieżności zdań zapowiadały nadejście okresu *zimnej wojny. (A.D.) POINCARÉ RAYMOND (1860–1934) – francuski mąż stanu, trzykrotny premier III Republiki Francuskiej (1912–13; 1922–24; 1926–29), a także prezydent *Francji w latach 1913–20. Ukończył Szkołę Politechniczną, a następnie prawo na uniwersytecie w Paryżu. Podjął pracę jako adwokat. W 1887 wszedł do parlamentu, reprezentując departament Meuzy jako najmłodszy poseł w historii III Republiki. Sprawował urząd ministra edukacji (1893; 1895) oraz finansów (1894; 1906). W 1903 opuścił Izbę Deputowanych i przeszedł do Senatu, w którym zasiadał do 1912. W uznaniu kunsztu prawniczego w 1909 Poincaré został wybrany do Akademii Francuskiej. W okresie styczeń 1912 – styczeń 1913 był premierem Francji, łącząc to stanowisko z funkcją ministra spraw zagranicznych. Uważał, iż Francja powinna zrobić wszystko, by nie pozostać osamotnioną i izolowaną, jak to miało miejsce w 1870. Drogi do tego prowadzącej Poincarné upatrywał w sojuszach międzynarodowych, będących podstawą bezpieczeństwa współczesnych państw. Zajmując bezkompromisową 291

postawę wobec *Niemiec, z jednej strony zapewniał Rosję o trwałości sojuszu francusko-rosyjskiego i wspierał jej poczynania na Bałkanach, z drugiej natomiast – umocnił sojusz z *Wielką Brytanią (*Trójporozumienie). 17 stycznia 1913 Poincaré został wybrany przez parlament dziewiątym prezydentem republiki francuskiej. Urząd ten sprawował przez siedem lat. Nie mając jako prezydent – na mocy ówczesnej konstytucji francuskiej – dużego zakresu władzy, Poincaré prowadził politykę służącą jedności narodowej i zabezpieczeniu bytu narodowego Francji, usiłując urzeczywistniać świętą unię prawicy, lewicy i centrum. W 1917 oddał więc kierownictwo spraw państwowych Georgesowi *Clémenceau, który był jego przeciwnikiem politycznym. Po upływie kadencji prezydenta Poincaré powrócił do Senatu. W latach 1922–24 po raz drugi był premierem. Po raz trzeci został szefem rządu w lipcu 1926, kiedy to Francja znalazła się w katastrofalnej sytuacji finansowej. Sprawując ten urząd do czerwca 1929 z powodzeniem realizował politykę ekonomiczną, która przyniosła Francji okres nowej prosperity. Wycofał się z polityki i życia publicznego w 1929 ze względu na zły stan zdrowia, poświęcając swój czas na pisanie 10-tomowych pamiętników, noszących tytuł NA SŁUŻBIE FRANCJI. Zmarł 15 października 1934 w Paryżu. Poincaré był czołowym politykiem III Republiki Francuskiej. Obok Ferdinanda *Focha oraz Georgesa *Clemenceau został uznany uchwałą parlamentu francuskiego za tego, który „dobrze zasłużył się ojczyźnie”. (B.B.) POL POT (1928­1998) – wł. Saloth Sar, przywódca kambodżańskich Czerwonych Khmerów. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych studiował elektronikę w Paryżu. Podczas pobytu we Francji znalazł się pod wpływem marksizmu. Szczególnie fascynowała go obecna w marksizmie idea uzasadnionej przemocy wobec wrogów klasowych i politycznych. Pol Pot pisywał artykuły do prasy wydawanej przez Francuską Partię Komunistyczną, które podpisywał pseudonimem Prawdziwy Khmer. Zaczytywał się też w pismach Jean Paul Sartre’a, u którego pociągały go stwierdzenia o absurdzie ludzkiej egzystencji. Absurd ten postanowił Pol Pot przerwać, zostając zawodowym rewolucjonistą. Po powrocie do *Kambodży w 1953 przystąpił do partyzantki komunistycznej. W latach sześćdziesiątych kierowane przez niego skrzydło maoistowskie (*Maoizm) przechwyciło kontrolę nad całą Komunistyczną Partią Kambodży. Pod kierunkiem Pol Pota partyzantka komunistyczna nasiliła aktywność antyrządową. W 1970 proamerykański generał Lon Nol obalił dotychczasowego przywódcę kraju Norodoma *Sihanouka. Pol Pot uznał nowe władze za jeszcze gorsze, niż poprzednie. Jego Czerwoni Khmerowie wspierani przez Wietnamczyków przez 5 lat walczyli z wojskami Lon Nola, którym pomagali Amerykanie. Po obaleniu w kwietniu 1975 Lon Nola Czerwoni Khmerowie przechwycili władzę, a Pol Pot został premierem. Opętany ideą modelowego komunizmu uznał, iż w warunkach Kambodży, każdy kto nie jest niepiśmiennym chłopem albo też nie wyrośnie na niepiśmiennego chłopa, staje się wrogiem ideologicznym i jako taki musi być unicestwiony. Niespełna czteroletnie rządy Czerwonych Khmerów Pol Pota przyniosły śmierć około 3 mln Kambodżan i powszechnie są uważane za najbardziej okrutne w historii nowożytnej. Sam Pol Pot zasłużenie zapracował sobie na miano azjatyckiego Hitlera. Obalony przez inwazyjną armię wietnamską w styczniu 1979, Pol Pot wraz z 40 tys. Czerwonych Khmerów zaszył się w porośniętych gęstą dżunglą górach na granicy kambodżańsko-tajlandzkiej. Zdając sobie sprawę z faktu, że jego nazwisko symbolizuje masowe ludobójstwo, postanowił usunąć się w cień, wysuwając na czołowe stanowiska w strukturach Czerwonych Khmerów innych ludzi. Mimo tego nikt nie miał wątpliwości, że nadal posiadał głos decydujący we wszelkich sprawach. Często odwiedzał Chiny, które udzielały partyzantce Czerwonych Khmerów wszechstronnego wsparcia. W 1981 Pol Pot rozwiązał Komunistyczną Partię Kambodży, aby zademonstrować w ten sposób wolę zerwania z przeszłością. Po wycofaniu się w 1989 wojsk wietnamskich z Kambodży partyzantka Pol Pota wzmogła swą działalność. U schyłku 1992 Czerwoni Khmerowie kontrolowali około 15 proc. terytorium kraju, a Pol Pot liczył na ponowne przejęcie władzy w Kambodży. Jednakże bardzo słaby odzew społeczny na apel Czerwonych Khmerów o zbojkotowanie przeprowadzonych w maju 1993 pod nadzorem *ONZ wyborów parlamentarnych, odsunął tę niebezpieczną perspektywę, pokazując, iż ludzie Pol Pota nie są w stanie zdobyć władzy i skazani są na uprawianie wiecznej partyzantki w trudno dostępnych rejonach kraju. Partyzantka ta z roku na rok słabła, popadając w coraz większą izolację. Pol Pot zawsze reprezentował linię najbardziej dogmatyczną i postulował kontynuowanie walki aż do końca, co z czasem zaczęli kwestionować nawet jego najbliżsi współpracownicy. W lecie 1996 zaprzestanie walki partyzanckiej ogłosił Ieng Sary, będący numerem dwa w strukturach Czerwonych Khmerów. Wraz z nim broń złożyło około 10 tys. Partyzantów. Przy poważnie chorym na malarię Pol Pocie pozostało wówczas niespełna 2 tys. Ludzi. Jednak również oni niebawem wypowiedzieli mu posłuszeństwo. Pol Pota uwięziono i urządzono mu w dżungli pokazowy proces, w którym oskarżono go o dopuszczenie się ludobójstwa w okresie rządów Czerwonych Khmerów. Przetrzymywany w areszcie w dżungli Pol Pot zmarł 16 kwietnia 1998 na atak serca. (M.B.) 292

POLSKA – kraj w Europie Środkowo-Wschodniej o powierzchni 312,7 tys. km2 i 38,65 mln mieszkańców w 1999. Odbudowa państwa polskiego, zlikwidowanego przez Rosję, Prusy i Austrię w końcu XVIII wieku, nastąpiła w 1918 w rezultacie wyników *pierwszej wojny światowej, rewolucji rosyjskich (*Lutowa, *Październikowa rewolucja) oraz działalności polskich ruchów niepodległościowych różnych orientacji (*Dmowski Roman, *Piłsudski Józef). II RZECZPOSPOLITA 1918–1939 Do 1921 trwał proces ostatecznego kształtowania się granic państwa, w którym najważniejszymi wydarzeniami były: wojna polsko-ukraińska (1 listopad 1918 – 1 wrzesień 1919), powstanie wielkopolskie (26 grudzień 1918 – 16 luty 1919), konflikt z Czechami wydarzeniami Śląsk Cieszyński (23 styczeń – 3 luty 1919), wojna *polsko-radziecka (luty 1919 – 18 październik 1920), trzy powstania śląskie (17–26 sierpień 1919, 20–25 sierpień 1920, 3 maj – 5 lipiec 1921), plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu (11 lipca 1920) oraz na Górnym Śląsku (20 marca 1921). Ustrój Drugiej Rzeczpospolitej określony Konstytucją z 17 marca 1921 cechowała całkowita dominacja sejmu nad władzą wykonawczą. Równocześnie proporcjonalna ordynacja wyborcza do parlamentu zastosowana w wyborach w 1919 i 1922 oraz towarzyszące jej znaczne rozbicie głosów spowodowały brak stabilnej większości w sejmie, zdolnej do podtrzymywania rządu. Doprowadzało to do ciągłych kryzysów gabinetowych: od listopada 1918 do maja 1926 istniało 14 rządów. Ograniczone kompetencje przyznane prezydentowi sprawiły, iż piastujący w latach 1918–22 funkcję Naczelnika Państwa Józef Piłsudski odmówił kandydowania na ten urząd i stopniowo wycofał się z życia politycznego. Wybrany prezydentem 9 grudnia 1922 głosami lewicy i mniejszości narodowych Gabriel Narutowicz został w kilka dni później zamordowany w trakcie kampanii rozpętanej przeciw jego osobie przez Narodową Demokrację. Jego następcą został Stanisław Wojciechowski. Rok 1923 stał pod znakiem rządów Wincentego *Witosa, opierającego się na sojuszu Narodowej Demokracji i PSL-Piast, potęgującej się hiperinflacji oraz rosnącego wzburzenia mas robotniczych, kierowanych przez partie lewicowe, które znalazło swój wyraz w krwawych zamieszkach w Krakowie, Borysławiu i Tarnowie (listopad tego roku). W latach 1924–25 nastąpiła względna stabilizacja polityczna, która pozwoliła premierowi Władysławowi Grabskiemu na dokonanie reformy walutowej i uzdrowienie budżetu. Jego rząd upadł jednak w listopadzie 1925 w związku z pogarszaniem się sytuacji ekonomicznej, czemu nie był w stanie sprostać również następny gabinet, sformowany przez Aleksandra Skrzyńskiego. 10 maja 1926 powstał prawicowy rząd Witosa, co wywołało kontrakcję Piłsudskiego, który przy pomocy wiernych mu oddziałów wojska dokonał w dniach 12–15 maja zamachu stanu, popartego przez partie lewicowe. W rezultacie przewrotu *majowego ustąpił gabinet Witosa oraz prezydent Wojciechowski. 31 maja tego roku Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłsudskiego prezydentem, ten jednak odmówił przyjęcia urzędu wskazując na osobę Ignacego *Mościckiego. Następnego dnia głową państwa został Mościcki, ale realna władza leżała w rękach Piłsudskiego, stopniowo dystansującego się od popierających go partii lewicowych i szukającego sojusznika w środowiskach konserwatywnych. Obóz Piłsudskiego za podstawowy cel stawiał sobie sanację (stąd jego popularna nazwa), czyli uzdrowienie ustroju państwowego. Jej wyrazem była uchwalona 2 sierpnia 1926 nowela konstytucyjna wzmacniająca pozycję prezydenta i rządu kosztem sejmu. Uchwalenie nowej konstytucji stało się podstawowym celem działania stworzonego w końcu 1927 przez zwolenników Piłsudskiego Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR). Jednak w wyborach sejmowych odbytych w marcu 1928 BBWR zdobył jedynie 27,6% mandatów. Do 1930 Piłsudski prowadził politykę tolerowania opozycji sejmowej, czego wyrazem były liberalne rządy pięciokrotnego premiera Kazimierza Bartla. Kiedy jednak w 1929 sześć partii (PPS, PSL Wyzwolenie, Stronnictwo Chłopskie, PSL Piast, Narodowa Partia Robotnicza i Chrześcijańska Demokracja) sformowało blok zwany popularnie Centrolewem, a następnie przystąpiło do czynnej walki z Sanacją organizując m.in. Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu w Krakowie (29 czerwca 1930), Piłsudski zdecydował się na uderzenie w opozycję. Sejm został przedterminowo rozwiązany, a w nocy z 9 na 10 września 1930 aresztowano przywódców Centrolewu, których uwięziono w twierdzy brzeskiej. W listopadzie 1930 odbyły się kolejne wybory parlamentarne, które – przy silnym wsparciu administracji państwowej – przyniosły zwycięstwo BBWR (zdobył 55,5% mandatów poselskich). Rozbicie Centrolewu zapoczątkowało trwające do 1935 tzw. rządy pułkowników, które charakteryzowało większe zdecydowanie w walce z opozycją. 23 kwietnia 1935 weszła wżycie nowa konstytucja, która ustanowiła autorytarny system prezydencki. Uchwalona w czerwcu tego roku nowa ordynacja wyborcza do parlamentu pozbawiła opozycję realnych szans na wystawienie własnych kandydatów. W związku z tym kolejne wybory: we wrześniu 1935 i listopadzie 1938 zostały zbojkotowane przez wszystkie liczące się partie opozycyjne. 12 maja 1935 zmarł Józef Piłsudski, co zapoczątkowało dekompozycję obozu rządzącego. Z trzech głównych grup piłsudczykowskich skupionych wokół Ignacego Mościckiego, Edwarda Rydza-Śmigłego i Walerego Sławka, jako pierwsza odpadła z walki o władzę ta ostatnia. W październiku 1935 Sławek rozwiązał stworzony 293

przez siebie BBWR. Natomiast grupy Mościckiego i Rydza-Śmigłego zawarły porozumienie, którego wyrazem był powstały w maju 1936 i działający do wybuchu wojny rząd Felicjana Sławoja-Składkowskiego. W 1937 Rydz-Śmigły postanowił umocnić swoją pozycję tworząc nową organizację: Obóz Zjednoczenia Narodowego. Zdołał jednak skupić w swoich szeregach tylko część rozproszonych środowisk sanacyjnych. 24 października 1938 – wkrótce po rozbiorze Czechosłowacji (*Monachium) i zajęciu przez Polskę *Zaolzia *Niemcy po raz pierwszy oficjalnie przedstawili swoje roszczenia dotyczące Gdańska (*Wolne Miasto Gdańsk) i tzw. korytarza przez Pomorze. Rosnąca w następnych miesiącach presja niemiecka postawiła Polskę w trudnym położeniu, które w niewielkim tylko stopniu poprawiał istniejący od 1921, ale słabnący w miarę upływu czasu, sojusz z Francją. Podpisanie 23 sierpnia 1939 paktu *Ribbentrop-Mołotow przesądziło o wrześniowej napaści III Rzeszy i ZSRR na Polskę, która położyła kres istnieniu Drugiej Rzeczpospolitej (*Wojna obronna Polski). OKUPACJA 1939–1945 Ziemie polskie zostały podzielone między Niemcy (188 tys. km2), ZSRR (201 tys. km2, w tym obszar *Wileńszczyzny przekazany zwasalizowanej Litwie) oraz Słowację (kilkanaście gmin z woj. krakowskiego). Część zajętych terytoriów hitlerowcy bezpośrednio wcielili do Rzeszy, natomiast na obszarze 97,8 tys. km2 utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo, które znajdowało się pod całkowitą kontrolą Niemiec. Z kolei władze radzieckie przeprowadziły na opanowanych ziemiach tzw. wybory, a następnie wcieliły je w skład Białoruskiej i Ukraińskiej SRR. Oba państwa okupacyjne prowadziły w stosunku do obywateli polskich politykę terroru i stopniowego wyniszczania, której ofiarą padło ponad 6 milionów ludzi. Równocześnie na Zachodzie (do czerwca 1940 we *Francji, a następnie w *Wielkiej Brytanii) działał Rząd RP na Uchodźstwie, na którego czele stali kolejno Władysław *Sikorski i Stanisław *Mikołajczyk. Rząd ten uznawała większość struktur tzw. polskiego państwa podziemnego, którego trzon stanowiła Armia Krajowa. W 1941, po ataku Niemiec na ZSRR, rząd Sikorskiego nawiązał stosunki dyplomatyczne z Moskwą (pakt Sikorski–Majski) i przystąpił do formowania polskich sił zbrojnych na wschodzie (tzw. Armia Andersa). Odmowa uznania przez *Stalina przedwojennych granic Polski oraz wyprowadzenie oddziałów polskich z ZSRR wpłynęły na pogorszenie się stosunków między władzami radzieckimi a rządem londyńskim. Po zerwaniu w 1943 przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem polskim w Londynie (*Katyń), Stalin rozpoczął przygotowania do ustanowienia w po wojennej Polsce władzy komunistycznej, czego wyrazem było powstanie Związku Patriotów Polskich i rozpoczęcie formowania I Dywizji im. T. Kościuszki (późniejsza tzw. Armia Berlinga). 20 lipca 1944 –po zajęciu wschodnich terenów Polski przez Armię Czerwoną – w Moskwie utworzono zdominowany przez komunistów Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który rozpoczął budowę własnej administracji na ziemiach polskich. 31 grudnia 1944 PKWN przekształcono w Rząd Tymczasowy. POLSKA LUDOWA 1945–1989 W lutym 1945, w trakcie konferencji w *Jałcie, mimo przyjęcia formalnego postulatu przeprowadzenia wolnych wyborów, *Stany Zjednoczone i *Wielka Brytania zgodziły się na wejście Polski do radzieckiej strefy wpływów (*Radziecki blok). W styczniu 1945 do Rządu Tymczasowego włączono grupę działaczy politycznych z Londynu ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele, tworząc Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej. Dominacja komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej we władzach centralnych i lokalnych powstającego państwa została utrzymana. Mikołajczyk pozostając do 1947 w rządzie jako wicepremier, równocześnie kierował głównym ugrupowaniem opozycyjnym – Polskim Stronnictwem Ludowym. Obok tego walkę zbrojną z komunistami prowadziły liczne organizacje konspiracyjne (m. in. Wolność i Niezawisłość, Narodowe Siły Zbrojne, Narodowa Organizacja Wojskowa). Po sfałszowaniu referendum ludowego (czerwiec 1946) i wyborów do Sejmu (styczeń 1947), komuniści przystąpili do likwidacji utrzymywanych dotąd pozorów istnienia pluralizmu i demokracji. W sierpniu 1948 usunięto ze stanowiska sekretarza generalnego PPR Władysława *Gomułkę, oskarżając go wraz z grupą współpracowników o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Władzę w partii i państwie przejęli całkowicie podporządkowani Stalinowi: Bolesław Bierut, Jakub Berman i Hilary Minc. W grudniu 1948, po wchłonięciu przez PPR Polskiej Partii Socjalistycznej, powstała nowa partia rządząca – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Utworzenie PZPR zapoczątkowało okres rozkwitu stalinizmu, który charakteryzowały: masowy terror wobec rzeczywistych i domniemanych przeciwników, totalizacja (*totalitaryzm) życia społecznego, przyspieszona industrializacja i próby *kolektywizacji rolnictwa. Po zlikwidowaniu wszystkich niezależnych organizacji politycznych i społecznych, PZPR starała się ubezwłasnowolnić Kościół katolicki i ograniczyć jego wpływy. Apogeum represji wobec duchowieństwa było internowanie we wrześniu 1953 prymasa Stefana Wyszyńskiego. Polityka stalinizmu zaczęła się załamywać na przełomie 1954/1955, a długotrwały proces tzw. odwilży doprowadził do wydarzeń październikowych 1956 (*Polski Październik). Na VIII plenum KC PZPR (19–21 październik 1956) do władzy powrócił, znajdujący się wówczas u szczytu popularności, a więziony w latach 1951–54, W. Gomułka. Zdołał on powstrzymać 294

władze radzieckie przed planowaną interwencją zbrojną w Polsce, a następnie sam systematycznie zaczął ograniczać – pod hasłem walki z rewizjonizmem – zakres swobód uzyskanych przez naród w 1956. Prowadzona przez Gomułkę polityka małej stabilizacji (ścisła kontrola życia społecznego oraz zahamowanie wzrostu stopy życiowej ludności) doprowadziła w marcu 1968 do masowych protestów studenckich, a w grudniu 1970 do rewolty robotniczej na Wybrzeżu (*Grudniowa rewolta). W rezultacie tej ostatniej do władzy doszła nowa ekipa partyjna na czele z Edwardem Gierkiem. Zainicjowana przez Gierka strategia dynamicznego rozwoju, zakładająca prowadzenie olbrzymich inwestycji gospodarczych w oparciu o zachodnie kredyty, zaczęła się – po początkowych sukcesach – załamywać w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. W rezultacie fali strajków w lipcu i sierpniu 1980, PZPR zmuszona była zgodzić się na powstanie, pierwszej od czasów mikołajczykowskiego PSL, niezależnej organizacji społecznej: NSZZ *Solidarność. Nowe władze, w których szybko główną rolę zaczął odgrywać generał Wojciech Jaruzelski (wieloletni minister obrony, a od 1981 premier i I sekretarz KC PZPR), pozostając pod presją radziecką, zdecydowały się na wprowadzenie 13 grudnia 1981 stanu wojennego i zlikwidowania tą drogą Solidarności. W latach osiemdziesiątych system po lityczny PRL wszedł w fazę kryzysu o charakterze strukturalnym: upadkowi znaczenia PZPR, zastąpionej w podtrzymywaniu władzy komunistycznej przez wojsko i służbę bezpieczeństwa, towarzyszyła działalność relatywnie silnych formacji opozycyjnych, z których największą była działająca w konspiracji Solidarność. III RZECZPOSPOLITA OD 1989 Procesy *pierestrojki w ZSRR, niezdolność do rozwiązywania problemów gospodarczych oraz narastające w 1988 nastroje niezadowolenia społecznego, skłoniły władze do rozmów z umiarkowaną częścią opozycji skupioną wokół Solidarności. W rezultacie rozmów *okrągłego stołu (luty– kwiecień 1989) doszło 4 czerwca 1989 do częściowo demokratycznych wyborów parlamentarnych, w których klęskę poniosła PZPR i jej sojusznicy. Zwycięstwo Solidarności, która zdobyła całość możliwych do uzyskania mandatów poselskich (35%) oraz 99% miejsc w Senacie, pozwoliło jej – wraz z byłymi aliantami PZPR: ZSL i SD – na stworzenie pierwszego nie komunistycznego rządu w powojennej Polsce, którego premierem został Tadeusz Mazowiecki (24 sierpień 1989). Powstanie tego rządu zapoczątkowało okres przejściowy między Polską Ludową a III Rzeczpospolitą, w którym najważniejszym wydarzeniem były powszechne wybory prezydenckie (grudzień 1990). Zwycięstwo odniósł w nich dotychczasowy przywódca Solidarności Lech *Wałęsa. Proces formowania nowej państwowości zakończył się ostatecznie 27 października 1991, po przeprowa-dzeniu wolnych wyborów parlamentarnych. Wybory te nie przyniosły jednak wyraźnego zwycięzcy i zapoczątkowały stan rozbicia politycznego. Oparte na wielopartyjnych koalicjach rządy Jana Olszewskiego i Hanny Suchockiej nie były w stanie uzyskać trwałej większości w parlamencie, co ostatecznie doprowadziło do przedterminowych wyborów 19 września 1993. Ich zwycięzcą okazały się siły lewicowe (postkomunistyczny Sojusz Lewicy Demokratycznej oraz Polskie Stronnictwo Ludowe), które umiejętnie zdyskontowały błędy kolejnych ekip postsolidarnościowych i społeczne niezadowolenie z kosztów reform. W okresie czteroletnich rządów koalicji SLD-PSL kraj wyszedł ostatecznie z recesji, ale równocześnie zahamowaniu uległ proces reform społecznych i gospodarczych, których nie chciały podjąć gabinety Waldemara Pawlaka (1993–95), Józefa Oleksego (1995–96) i Włodzimierza Cimoszewicza (1996–97). W 1995, w kolejnych wyborach prezydenckich, zwycięstwo odniósł lider SLD Aleksander Kwaśniewski, pokonując w drugiej turze Lecha Wałęsę. Z kolei wybory parlamentarne z 21 września 1997 przyniosły zwycięstwo koalicji prawicowych ugrupowań pod nazwą Akcja Wyborcza Solidarność. AWS, w sojuszu z liberalną Unią Wolności, utworzyła nowy rząd, na którego czele stanął Jerzy Buzek. (A.D.) POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA *POLSKA POLSKI PAŹDZIERNIK 1956 – zwyczajowa nazwa kryzysu systemu politycznego *Polski Ludowej, spowodowanego przez proces destalinizacji (*Stalin). Postępująca od końca 1954 liberalizacja polityki kierownictwa PZPR, której wyrazem była m.in. likwidacja Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i dopuszczenie do krytyki niektórych mechanizmów funkcjonowania państwa, uległa gwałtownemu przyspieszeniu po *XX zjeździe KPZR (*Bolszewicy), na którym Nikita *Chruszczow potępił *kult jednostki. Szerokie rozpowszechnienie wiadomości o zbrodniach Stalina oraz śmierć dotychczasowego przywódcy PZPR Bolesława Bieruta, doprowadziły do nasilenia się fermentu w szeregach partii. Ich rezultatem stało się uformowanie w elicie partyjnej dwóch głównych frakcji: natolińskiej (grupującej dogmatycznych komunistów) i puławskiej (tworzyli ją działacze partyjni opowiadający się – z przyczyn koniunkturalnych – za reformą państwa i ograniczoną demokratyzacją). Na zaostrzanie się walki między obydwu grupami wpływ miało narastanie w społeczeństwie niezadowolenia oraz chęci odreagowania minionych lat terroru. Najbardziej znaczącym symptomem pogarszania się i radykalizacji nastrojów stały się krwawe wydarzenia w Poznaniu 28– 29 czerwca 1956. Strajki i manifestacje na tle płacowym w ciągu kilku godzin przerodziły się tam w walki 295

uliczne z użyciem broni palnej. W celu stłumienia demonstracji władze zmuszone były skierować do Poznania ponad 10 tys. żołnierzy wyposażonych w broń pancerną. W trakcie walk zginęły 74 osoby, zaś rany odniosło 575 ludzi. Początkowo wydarzenia poznańskie zostały ocenione jako dzieło imperialistycznych agentów, ale już na VII plenum KC PZPR (lipiec 1956) pojawiły się w kierownictwie partii rozbieżności w tej sprawie. O ile natolińczycy (m. in. Zenon Nowak, Kazimierz Mijal, Wiktor Kłosiewicz, Franciszek Jóźwiak) doszukiwali się przede wszystkim spiskowo-agenturalnej genezy czerwcowej rewolty, o tyle puławianie (Roman Zambrowski, Stefan Staszewski, Władysław Matwin, Jerzy Morawski) skłonni byli dostrzec jej społeczno-ekonomiczne podłoże. Walka między obu grupami osiągnęła punkt krytyczny na przełomie września i października, kiedy stoczyły bój o pozyskanie popularnego w społeczeństwie Władysława *Gomułkę, byłego przywódcę partii, więzionego w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych. Ostatecznie – pomimo, że o polityczną rehabilitację Gomułki zabiegali pierwotnie natolińczycy – ten ostatni osiągnął porozumienie z frakcją puławską. Do politycznego przełomu doszło w czasie obrad VIII plenum KC PZPR (19–21 październik 1956). W okresie jego trwania nastąpiło apogeum narastającego od kilku miesięcy ruchu społecznego protestu. W kraju odbywały się tysiące wieców i masówek, na których podejmowano rezolucje popierające Gomułkę i żądające demokratyzacji oraz usunięcia osób skompromitowanych w minionym okresie; w dużych zakładach przemysłowych powstawały rady robotnicze, które przejmowały kontrolę nad ich funkcjonowaniem. W dniu rozpoczęcia obrad VIII plenum niespodziewanie wylądowała w Warszawie delegacja KC KPZR z Nikitą Chruszczowem, równocześnie zaś z baz radzieckich na terenie Polski wyruszyły – kierując się ku stolicy – duże formacje wojskowe. W toku całonocnych rozmów między stroną polską a radziecką, kierownictwo PZPR (w którym główną rolę odgrywał kandydat na szefa partii W. Gomułka) zdołało przekonać zaniepokojonych Rosjan, że Polska nie opuści Układu *Warszawskiego, a partia komunistyczna zachowa monopol władzy i zgodną z radziecką orientację ideologiczną. Na powstrzymanie się *ZSRR od zbrojnej interwencji, istotny wpływ miała też zapewne nieoficjalna deklaracja chińskich władz komunistycznych, które ostrzegły Moskwę przed użyciem siły w Polsce. 20 października delegacja ZSRR powróciła do Moskwy, a oddziały radzieckie wycofały się do swoich baz. W. Gomułka został wybrany – w miejsce Edwarda Ochaba – nowym I sekretarzem KC PZPR, a w zmienionym składzie Biura Politycznego znaleźli się jego ludzie oraz niektórzy puławianie. Zmiany w polityce państwa dokonane w październiku 1956 przez Gomułkę obejmowały m.in.: ograniczenie wszechwładzy aparatu bezpieczeństwa i rehabilitację części jego ofiar, likwidację założonych pod presją władz spółdzielni rolniczych, co definitywnie przerwało zapoczątkowany proces *kolektywizacji oraz złagodzenie polityki wobec Kościoła katolickiego (zwolnienie prymasa S. Wyszyńskiego i innych więzionych biskupów). W wyniku rozmów z władzami ZSRR nastąpiło też usunięcie z Polski wszechwładnych radzieckich doradców, którzy kontrolowali wszystkie istotne dziedziny życia oraz rozpoczęcie akcji repatriacyjnej (w jej wyniku wróciło z ZSRR 256 tys. Polaków). W miarę stabilizowania się sytuacji politycznej w kraju, Gomułka stopniowo zaczął ograniczać zakres swobód wywalczony przez społeczeństwo w październiku 1956. Przełomowym momentem w tym procesie stała się likwidacja tygodnika „Po prostu” (październik 1957), krytykującego brak dalszych reform. Stłumienie zamieszek jakie wybuchły w Warszawie po zamknięciu Po prostu uważa się za symboliczny koniec okresu odwilży. Gomułka nie powrócił jednak nigdy do masowego terroru charakterystycznego dla czasów stalinowskich, zastępując go selektywnymi represjami stosowanymi wobec osób atakujących monopolistyczne rządy PZPR. (A.D.) POLSKO-RADZIECKA WOJNA 1919–1920 – konflikt zbrojny Polski z Rosją Radziecką, spowodowany dążeniami *bolszewików do rozprzestrzeniania rewolucji na Zachodzie oraz realizacją przez Józefa *Piłsudskiego idei federacyjnej, zakładającej powstanie związku państwowego Polski, Litwy i Białorusi, połączonego sojuszem z nie podległą Ukrainą. Do pierwszego starcia polskiego oddziału z żołnierzami Armii Czerwonej doszło 14 lutego 1919 w Berezie Kartuskiej. W następnych dniach w różnych punktach nieustalonej jeszcze polsko-radzieckiej linii demarkacyjnej, powstałej po zakończeniu okupacji niemieckiej, miały miejsce kolejne potyczki. Jednak dopiero 16 kwietnia strona polska podjęła działania ofensywne na większą skalę, które pozwoliły na zdobycie w trzy dni później Wilna, a następnie Baranowicz i Nowogródka. Po zakończeniu tej tzw. operacji wileńskiej linia frontu ustabilizowała się do lipca, kiedy Polacy rozpoczęli kolejną ofensywę. Doprowadziła ona w następnym miesiącu do zajęcia Mińska, a w październiku do osiągnięcia przez oddziały polskie linii Dźwiny, Berezyny i Ptyczy. W związku z krytyczną sytuacją Armii Czerwonej na frontach *rosyjskiej wojny domowej, głównodowodzący wojsk polskich J. Piłsudski zdecydował się na wstrzymanie ich dalszego marszu, nie chcąc dopuścić do ewentualnego zwycięstwa białych generałów, głoszących hasło jedynej, niepodzielnej Rosji. Równocześnie w Białowieży, a później w Mikaszewicach toczyły się tajne polsko-radzieckie negocjacje, które jednak nie doprowadziły do żadnych porozumień poza polską zapowiedzią 296

nie podejmowania jesienią ofensywy. Stan praktycznego zawieszenia broni trwał do 25 kwietnia 1920, kiedy po podpisaniu 21 kwietnia przez Polskę układu z Rządem *Ukraińskiej Republiki Ludowej Semena *Petlury – trzy armie polskie liczące ponad 50 tys. żołnierzy, wspierane przez oddziały ukraińskie, rosyjskie i białoruskie, rozpoczęły ofensywę na froncie południowym. W jej wyniku już 7 maja zajęto Kijów. Jednak siedem dni później rozpoczęła się przygotowywana od dawna ofensywa radziecka na północnym froncie białoruskim, która doprowadziła do przesunięcia jego linii o 110 kilometrów na zachód; 8 czerwca front ten ustabilizował się na linii rzek Auta–Berezyna. 26 maja Armia Czerwona podjęła też kontrofensywę na froncie ukraińskim, zmuszając Polaków 10 czerwca do opuszczenia Kijowa. Armia Czerwona, zyskująca szybko przewagę liczebną dzięki mobilizacji rezerw, zaczęła spychać oddziały polskie na zachód. Rozpoczęta 4 lipca kolejna ofensywa radziecka na froncie białoruskim doprowadziła w końcu tego miesiąca do wejścia Armii Czerwonej na linię Bugu i Narwi. 30 lipca w zajętym przez oddziały radzieckie Białymstoku powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który miał stanowić przyszły komunistyczny rząd Polskiej Republiki Rad. W pierwszych dniach sierpnia, po zajęciu Ostrołęki, Armia Czerwona stanęła na przedpolach Warszawy. 13 sierpnia rozpoczęła się bitwa warszawska, której przebieg przesądził o losach całej wojny. Przez pierwsze dwa dni trwały zacięte walki o Radzymin, Ossów i Zielonkę. W nocy z 14 na 15 sierpnia rozpoczął się na lewym skrzydle frontu atak 5 Armii generała W. *Sikorskiego (tzw. manewr znad Wkry), zaś dzień później na prawym skrzydle rozpoczęła natarcie 2 Armia generała E. Rydza-Śmigłego (uderzenie znad Wieprza). 17 sierpnia oddziały obu nacierających armii spotkały się w Mińsku Mazowieckim, rozbijając po drodze dużą część formacji Armii Czerwonej znajdujących się pod Warszawą, inne zaś zmuszając do ucieczki. Część oddziałów radzieckich przeszła na teren niemieckich Prus Wschodnich, pozostałe natomiast wycofały się na linię Niemna. We wrześniu Wojsko Polskie podjęło ostatnią ofensywę, której ukoronowaniem była zwycięska bitwa niemeńska (20–28 września). W jej wyniku zajęto Kowel, Łuck i Równe, a w efekcie trwających równocześnie działań zaczepnych na południu zdobyto Tarnopol i osiągnięto linię Zbrucza. 12 października 1920 podpisano założenia wstępne układu pokojowego oraz umowę o rozejmie, która weszła w życie w nocy z 18 na 19 października. W rezultacie toczonych przez kilka następnych miesięcy rokowań, 18 marca 1921 podpisano w Rydze ostateczny traktat pokojowy. Ustalał on przebieg granicy między Polską a Rosją i Ukrainą Radziecką, zobowiązywał strony do wzajemnego poszanowania suwerenności, regulował sprawy repatriacji, wreszcie zobowiązywał stronę radziecką do zwrotu zrabowanych w okresie rozbiorów zabytków i archiwów oraz zapłacenia 30 mln rubli w złocie jako odszkodowania korzystanie z ziem polskich przez gospodarkę imperium carskiego (Rosjanie nigdy nie zapłacili tej sumy). (A. D) POMPIDOU GEORGES (1911–1974) – polityk francuski, premier w latach 1962–68, prezydent w okresie 1969–74. Urodził się w rodzinie nauczycielskiej. Sam również pracował jako nauczyciel w Marsylii i Paryżu. W okresie *drugiej wojny światowej Pompidou walczył w szeregach ruchu oporu. W 1944 poznał generała Charlesa *de Gaulle’a, zyskując jego sympatię. Tak więc przez kolejne dwa lata był jednym z asystentów de Gaulle’a, przygotowując dla niego opracowania i raporty z zakresu ekonomii oraz edukacji. W latach 1946–57 Pompidou zasiadał w Radzie Stanu, która spełnia we Francji funkcje najwyższego sądu administracyjnego. W 1955 podjął pracę w banku Rothschilda w Paryżu, gdzie szybko awansował, obejmując w końcu posadę dyrektora tego banku. Po powrocie do władzy w maju 1958 de Gaulle uczynił z Pompidou swego głównego doradcę w sprawach administracyjnych. Pompidou odegrał następnie wielką rolę w przygotowaniu konstytucji V Republiki Francuskiej. De Gaulle zlecał mu też delikatne misje polityczne, których celem było wynegocjowanie z powstańcami algierskimi warunków zakończenia wojny w Algierii (*Algierska wojna). W maju 1962 Pompidou objął funkcję premiera Francji, którą sprawował następnie przez ponad 6 lat. Na tym stanowisku ujawnił duże zdolności polityczne, zyskując sobie uznanie w oczach opinii publicznej. Jego umiejętność trafnego reagowania na rozwój wydarzeń okazała się szczególnie przydatna w trakcie burzliwych dni *studenckiej rewolty w maju 1968. Uzmysławiając sobie skalę studenckich buntów oraz robotniczych strajków, a także konsekwencje tych wydarzeń dla kondycji państwa, Pompidou sugerował de Gaulle’owi przeprowadzenie niezbędnych reform. Tylko dzięki elastyczności Pompidou 27 maja zawarto w Grenelle porozumienie ze związkami zawodowymi, które doprowadziło do zakończenia fali strajkowej. W lipcu 1968 de Gaulle odwołał Pompidou z funkcji premiera. Sądzi się, że generał kierował się tu względami ambicjonalnymi, to znaczy niechętnie spoglądał na wzrost autorytetu politycznego Pompidou. Po niespodziewanej rezygnacji w kwietniu 1969 de Gaulle’a z urzędu prezydenckiego, Pompidou zapewnił sobie poparcie ugrupowania gaullistowskiego i stanął do walki o prezydenturę. 15 czerwca 1969 zwyciężył z wynikiem 58% głosów w drugiej turze wyborów powszechnych, zostając tym samym drugim prezydentem V Republiki. Sprawując urząd prezydenta starał się kontynuować politykę swego poprzednika tak w sprawach 297

wewnętrznych, jak i zagranicznych. W trakcie prezydentury Pompidou Francja cieszyła się stabilnością polityczną i przeżywała okres ożywienia gospodarczego. Pompidou zmarł na raka przed upływem siedmioletniej kadencji 2 kwietnia 1974. (B.B.) POPULIZM – ideologia polityczna, która w sposób radykalny odwołuje się do ludu i jego dobra, uważając go za jedynego depozytariusza pozytywnych cnót i wartości społecznych. Populizm traktuje lud w sposób idealistyczny, zakładając z góry jego jednorodność. Stąd też lud w populizmie bardziej funkcjonuje jako mit niż konkretna zbiorowość. Równie nieprecyzyjnie definiuje się wrogów ludu, których obarcza się winą za wszelkie zło społeczne. W optyce populistycznej świat jawi się jako arena wiecznych zmagań ludu z wrogami ludu, a narzędziem politycznego działania tych ostatnich zawsze jest spisek. Teoria spisku, przyjmująca postać spisku *komunistycznego, spisku *imperialistycznego, spisku żydowskiego, spisku masońskiego, spisku elity czy spisku oligarchii, zajmuje centralne miejsce w doktrynach populistycznych. Populizm jest z natury wrogi wobec zinstytucjonalizowanych procedur politycznych, które uważa się za formy zniekształcające czystą wolę ludu. Wrogość ta niekiedy obejmuje samą zasadę demokracji i pluralizmu politycznego. Ruchy populistyczne szybko wykreowują charyzmatycznego przywódcę, który zostaje wyposażony w cechy mesjasza politycznego oraz interpretatora woli ludu. Uważa się przy tym, iż przejęcie przez niego władzy będzie równoznaczne z rozwiązaniem wszelkich problemów. Populizm może pojawiać się w rozmaitych formach, był składnikiem wielu doktryn w XX wieku. Z grubsza dwudziestowieczny populizm przyjmował dwie postacie: populizmu narodowego i populizmu rewolucyjnego. Populizm narodowy występował w *faszyzmie i *narodowym socjalizmie, a także obecny był w ideologiach prawicowych dyktatur. Populizm rewolucyjny był istotnym elementem doktryn komunistycznych, charakteryzował również ruchy narodowowyzwoleńcze Trzeciego Świata. Bodaj najgłośniejszą ideologią populistyczną w powojennym świecie był peronizm, zwany też justycjalizmem (*Peron Juan Domingo). Potocznie nader często populizmem nazywa się postawę polityczną, która polega na schlebianiu gustom społecznym oraz mnożeniu nierealistycznych obietnic. (M.B.) PORTUGALSKIE KOLONIE – terytoria zamorskie będące w posiadaniu Portugalii. Portugalczycy, obok Hiszpanów (*Hiszpańskie kolonie), byli pierwszymi europejskimi kolonistami. Później jednak oba te narody w wyścigu o kolonie zostały zdystansowane przez Brytyjczyków (*Brytyjskie kolonie) i Francuzów (*Francuskie kolonie). Największa portugalska posiadłość kolonialna *Brazylia, uzyskała niepodległość w 1822, lecz aż do 1889 rządzona była przez członków portugalskiej rodziny królewskiej. W XX wieku Portugalia dysponowała posiadłościami kolonialnymi w Afryce i Azji. W Afryce były to dwie duże kolonie: *Angola (1,2 mln km2) i *Mozambik (783 tys. km2) oraz trzy mniejsze: Gwinea Bissau (36 tys. km2), Wyspy Zielonego Przylądka (4 tys. km2) i Wyspy Świętego Tomasza i Książęca (964 km2). W Azji zaś Portugalia posiadała: terytoria w Indiach – Goa, Daman i Diu, tworzące tzw. Estado da India (o łącznej powierzchni 3,7 tys. km2), Makau w Południowych Chinach (16 km2) oraz *Timor Wschodni w Archipelagu Indonezyjskim (14,9 tys. km2). Tak więc Portugalia miała posiadłości o łącznej powierzchni około 2,1 mln km2. Sprawujący dyktatorską władzę, wieloletni premier Portugalii Antonio *Salazar w 1930 ogłosił Akt Kolonialny, który formalnie zrównywał w prawach kolonie z metropolią. Od tego momentu posiadłości portugalskie nie były traktowane jako kolonie, lecz integralna część kraju. W 1951 do konstytucji włączono tzw. Prawo Organiczne Prowincji Zamorskich, które stanowiło, że Portugalia jest „jednolitym państwem i narodem, geograficznie rozproszonym”. Stąd też władze portugalskie stanowczo protestowały, kiedy po *drugiej wojnie światowej na forum międzynarodowym mówiło się o portugalskich koloniach. Rząd w Lizbonie utrzymywał, iż nie są to kolonie, lecz prowincje zamorskie o takim samym statusie prawnym jak europejskie terytorium Portugalii. Sformułowano doktrynę jednolitej przestrzeni portugalskiej (Espaco Portugues), obejmującej ziemie portugalskie w Europie, Afryce i Azji. Portugalia kurczowo trzymała się swych kolonii i przez długi czas stanowczo przeciwstawiała się – także militarnie w Angoli, Mozambiku i Gwinei Bissau – prądom *dekolonizacyjnym i ruchom niepodległościowym. Ta jej postawa w latach sześćdziesiątych i w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych spotykała się z ostrą krytyką *ONZ. W rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ w 1963 stwierdzono, że polityka Portugalii zagraża światowemu pokojowi. Kiedy inne państwa rozstawały się ze swymi posiadłościami kolonialnymi, Portugalczycy nie zamierzali podążać w ich ślady i bronili swych terytoriów zamorskich – jak to określił Salazar – dumnie osamotnieni. W 1961 wojska indyjskie wkroczyły do portugalskich kolonii w Indiach, kładąc kres istnieniu Estado da India. Goa, Daman i Diu zostały przyłączone do Indii. Nastawienie władz portugalskich do problemu kolonialnego uległo zmianie dopiero po 1974, kiedy to w wyniku rewolucji *goździków usunięto dyktaturę salazarowską (*Salazar). Nowy rząd postanowił przyznać portugalskim koloniom niepodległość. 26 sierpnia 1974 Portugalia uznała proklamowaną we wrześniu 1973 niepodległość Gwinei Bissau, 25 czerwca 1975 niepodległość uzyskał Mozambik, 5 lipca 1975 – Wyspy Zielonego 298

Przylądka, 12 lipca 1975 – Wyspy Świętego Tomasza i Książęca oraz 11 listopada 1975 – Angola. W 1975 Portugalia wyraziła też gotowość przekazania Makau Chinom. Rząd w Pekinie dał jednak do zrozumienia, iż nie jest zainteresowany zmianą statusu politycznego Makau w najbliższym czasie. Dopiero 13 kwietnia 1987 podpisano chińsko-portugalskie porozumienie w sprawie przyszłości Makau, które stanowi, że terytorium to wróci do Chin w 1999 i później – podobnie jak *Hongkong – przez 50 lat zachowa istniejący kapitalistyczny system ekonomiczny. W grudniu 1975 do Timoru Wschodniego weszły wojska indonezyjskie i w lipcu 1976 został on oficjalnie przyłączony do Indonezji. Działania Indonezji potępiła Portugalia, która opowiadała się za niepodległością swej byłej kolonii. (M.B.) PÓŁNOCNOAMERYKAŃSKIE POROZUMIENIE O WOLNYM HANDLU*NAFTA PÓŁNOCNOATLANTYCKA RADA WSPÓŁPRACY (ang. North Atlantic Cooperation Council – NACC) – powołana do życia 20 grudnia 1991, zinstytucjonalizowana płaszczyzna współpracy i współdziałania 16 państw członkowskich *NATO z 22 postkomunistycznymi krajami Europy Środkowowschodniej i Azji Środkowej (Albania, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Czechy, Estonia, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Litwa, Łotwa, Mołdawia, *Polska, Rosja, Rumunia, Słowacja, Tadżykistan, Turkmenia, Ukraina, Uzbekistan, Węgry). W pracach NACC w charakterze obserwatora uczestniczy Finlandia. Rada służy ugruntowywaniu dobrych stosunków między NATO a krajami postkomunistycznymi. Stanowi też forum, na którym dyskutuje się istotne problemy bezpieczeństwa światowego. Kraje NATO dzielą się ze swymi partnerami w ramach NACC doświadczeniami w zakresie planowania wojskowego, organizacji cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi oraz konwersji przemysłu zbrojeniowego. Dla niektórych państw uczestniczących w NACC – Czech, Polski i Węgier – rada stanowiła dobrą odskocznię do ich pełnego członkostwa w NATO. W deklaracji założycielskiej uczestnicy NACC zobowiązali się do pogłębiania swej współpracy i wspierania procesów zachodzących w ramach *KBWE. Program współpracy organizowany pod auspicjami NACC obejmuje wielostronne konsultacje, wspólne działania w zakresie spraw politycznych i wojskowych (np. ćwiczenia, szkolenia, wymiana doświadczeń), a także analizowanie rozwoju sytuacji politycznej w Europie, poszukiwanie pokojowych sposobów rozwiązywania problemów regionalnych oraz wypracowywanie mechanizmów kontroli zbrojeń. Kierunki działalności NACC są określane podczas regularnie odbywających się spotkań na szczeblu ministrów spraw zagranicznych. (M.B.) PÓŁNOCNOATLANTYCKI PAKT *NATO PRASKA WIOSNA 1968 – wydarzenia mające miejsce w 1968 w Czechosłowacji, związane z próbą odrzucenia *komunizmu w jego wersji leninowsko-stalinowskiej (*Lenin, *Stalin) i poszukiwaniem socjalizmu z ludzką twarzą. Było w tych wydarzeniach coś szczególnego, bowiem – jak to trafnie określił V. Mastny – „po raz pierwszy w historii, rządzącej partii komunistycznej wyzwanie rzucili wewnętrzni reformatorzy, którzy zakwestionowali same podstawy jej władzy”. Symboliczny początek Praskiej Wiosny przypada na 5 stycznia 1968, kiedy na miejsce stalinisty Antonina *Novotnego, pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji /KPCz/ został wybrany reformator Aleksander *Dubczek. Przyjął on program gruntownego przekształcenia systemu realnego socjalizmu i pod jego wodzą Czechosłowacja przeżyła unikalny w swej historii okres. Lawinowo następujące zmiany personalne i polityczne szybko odmieniły oblicze kraju, w którym w istocie nigdy nie doszło do zerwania ze stalinizmem i który jeszcze w 1967 – jak pisał filozof I. Svitak – był stalinowską totalitarną dyktaturą. 9 kwietnia KPCz opublikowała dokument CZECHOSŁOWACKA DROGA DO SOCJALIZMU, mający być programem działania w nowych warunkach. Program ten, popularnie zwany programem otwartych drzwi, zapowiadał „oczyszczenie komunizmu z jego dawnych wypaczeń oraz zbudowanie oryginalnego i wysoce demokratycznego modelu społeczeństwa socjalistycznego w Czechosłowacji, w sposób korespondujący z naszymi warunkami i tradycjami”. Obiecywano ponadto znaczne poszerzenie swobód obywatelskich i politycznych, aczkolwiek odrzucono samą zasadę wolnej rywalizacji sił politycznych. Wreszcie wezwano do bardziej elastycznego pojmowania i realizowania zasady wiodącej roli partii komunistycznej, ponieważ może być ona odbierana przez bezpartyjnych obywateli jako ograniczenie ich praw i wolności. Sam Dubczek od początku głosił pogląd, że partia winna nieustannie odnawiać swój mandat u społeczeństwa, a czyniąc tak dopiero zasłuży sobie na przewodnią rolę. Nie wszyscy uczestnicy Praskiej Wiosny podzielali w tym miejscu poglądy kierownictwa partyjnego i osobiście Dubczeka. Pisarz E. Goldstucker powiadał, że zasada kierowniczej roli partii może być użyteczna w okresie rewolucji, natomiast później nieuchronnie traci ona swoje uzasadnienie. Na łamach dziennika partyjnego „Rude Pravo” Zdenek Mlynarz przestrzegał przed zgubnymi skutkami trwałego monopolizowania władzy przez jedną partię. Cechą charakterystyczną Praskiej Wiosny był fakt, że proces reform inspirowany przez polityków pozostających u władzy, obejmował jednak również cały szereg niezależnych ruchów demokratycznych, które otwarcie 299

krytykowały przywództwo partii komunistycznej. Najważniejszymi tego typu ruchami były: Klub 231, skupiający ofiary stalinowskich czystek i represji oraz Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych (KAN), stawiający sobie za cel obronę praw bezpartyjnych obywateli. Podczas kwietniowej debaty parlamentarnej nad programem rządu, premier O. Czernik zapowiedział odejście od tradycyjnych sposobów socjalistycznego gospodarowania. Pod kierunkiem J. Pillera powołano specjalną komisję do spraw rehabilitacji wszystkich osób, które ucierpiały w wyniku niesprawiedliwych procesów politycznych lat 1949–54 (*Slánskiego proces). Z kolei, wobec aktywnych organizatorów czystek stalinowskich, zapowiedziano sankcje karne oraz zakazano im sprawowania jakichkolwiek funkcji publicznych. W czerwcu partia i rząd potwierdziły zniesienie cenzury. W tym samym miesiącu na łamach kilku pism centralnych ukazał się sporządzony przez pisarza L. Vaculika manifest polityczny 2000 SŁÓW podpisany następnie przez wielu robotników i intelektualistów. Manifest zawierał bardzo krytyczną ocenę poczynań partii komunistycznej w ciągu minionych 20 lat. „Partia komunistyczna – głosił manifest – która miała po wojnie duże zaufanie ludności, stopniowo wymieniała je na urzędy, aż opanowała wszystkie”. Rozwój wydarzeń w Czechosłowacji niepokoił pozostałe państwa członkowskie Układu *Warszawskiego. Wielokrotnie pouczano, ostrzegano, krytykowano i straszono przywództwo czechosłowackie. To zaś ze swej strony uznawało wszystkie te działania za ingerencję w sprawy wewnętrzne własnego kraju. Nocą z 20 na 21 sierpnia wojska *ZSRR, Bułgarii, NRD, *Polski i Węgier przekroczyły granicę Czechosłowacji. Interwencyjne siły liczyły początkowo 200 tys. żołnierzy, lecz w następnych tygodniach wzrosły aż do ok. 650 tys. Leonid *Breżniew oznajmił, iż podjęcie akcji okazało się konieczne, ponieważ nie można było zgodzić się na postępujący demontaż socjalizmu w Czechosłowacji. Przy okazji sformułował on swą sławetną doktrynę, która mówiła o ograniczonej suwerenności poszczególnych państw socjalistycznych. Władze czechosłowackie uznały interwencję zbrojną za „akt sprzeczny nie tylko z fundamentalnymi zasadami określającymi stosunki pomiędzy państwami socjalistycznymi, lecz również za sprzeczny z zasadami prawa międzynarodowego”. Jednocześnie wezwano obywateli do zachowania spokoju i nie stawiania oporu, zaś armii nakazano nie opuszczać koszar. Niemniej jednak, w różnego rodzaju utarczkach, sporach czy konfliktach z siłami okupacyjnymi śmierć poniosło ok. 200 osób. Przywódcy Praskiej Wiosny zostali internowani, a następnie wywiezieni do Moskwy, gdzie poddano ich silnej presji, w rezultacie której zostali zmuszeni do rokowań. W imię realizmu politycznego zgodzili się oni podpisać 26 sierpnia porozumienie zwane protokołem moskiewskim, które sankcjonowało obecność obcych wojsk w Czechosłowacji i zapowiadało odwrót z drogi reform. Nie zadowoliło to jednak Breżniewa. W ciągu następnych kilku miesięcy stanowiska przywódcze w państwie i partii stopniowo opuszczali reprezentanci ruchu reform, zmuszani do poddania się do dymisji. 17 kwietnia 1969 Gustaw Husak zastąpił Dubczeka na fotelu szefa KPCz. Tym samym w historii Czechosłowacji rozpoczął się długi i ponury okres tzw. normalizacji. (M.B.) PRIMO DE RIVERA MIGUEL (1870–1930) – hiszpański wojskowy i polityk. Pochodził ze znanej rodziny o tradycjach wojskowych. Karierę wojskową rozpoczął w 1888. Brał udział w kampaniach marokańskich. W 1910 awansował na generała. W późniejszym okresie sprawował rozmaite ważne urzędy wojskowe. 13 września 1923 Primo de Rivera dokonał w Barcelonie zamachu stanu i wezwał wojsko, by „wyzwoliło ojczyznę od zawodowych polityków” będących w jego przekonaniu „złodziejami, których należy zdemaskować i ukarać”. 14 września został wezwany przez króla Alfonso XII do Madrytu, gdzie otrzymał władzę, tworząc tzw. dyrektoriat, który aż do 1925 składał się wyłącznie z wojskowych. Primo de Rivera urzeczywistnił rygorystyczną dyktaturę, która w wielu miejscach wzorowała się na faszyzmie włoskim (*Faszyzm). Pod jego rządami zniesiono gwarancje konstytucyjne, rozwiązano parlament, wprowadzono cenzurę, zdelegalizowano partie polityczne i organizacje związkowe, a wszystko to nastąpiło w skutek specjalnych regulacji stanu wyjątkowego. Bazę dla ustroju stanowić miała monopartia – Unia Patriotyczna, która w swej ideologii odwoływała się do trzech haseł: kraj, religia, monarchia. Poczynając od 1925 sytuacja gospodarcza, finansowa i społeczna Hiszpanii zaczęła się gwałtownie pogarszać. Mnożyły się zamieszki, strajki i wystąpienia studenckie. Spiski antyrządowe ogarniały siły zbrojne. Odpowiedzią Primo de Rivery były represje i skrytobójcze morderstwa. Założono nawet obozy koncentracyjne na Wyspach Kanaryjskich. Katastrofalna sytuacja gospodarcza kraju oraz znienawidzenie Primo de Rivery przez społeczeństwo zmusiło wreszcie króla do zdymisjonowania 28 stycznia 1930 dyktatora. Primo de Rivera wyjechał z kraju. Po sześciu tygodniach zmarł w Paryżu. Uważa się, że dyktatura Primo de Rivery i fakt jej podtrzymywania przez króla był jednym z czynników politycznych, które doprowadziły do obalenia w 1931 monarchii i proklamowania republiki. (B.B.) PRL *POLSKA 300

PROHIBICJA W Stanach Zjednoczonych – kampania antyalkoholowa w USA trwająca od stycznia 1920 do grudnia 1933. Obowiązywała wówczas 18 poprawka do konstytucji (ratyfikowana 16 stycznia 1919), która zakazywała wytwarzania, sprzedaży i przewozu, a także importu i eksportu ze *Stanów Zjednoczonych oraz podległego im obszaru wszelkich napojów alkoholowych. Stowarzyszenia abstynenckie już w latach trzydziestych XIX wieku rozpoczęły kampanię prohibicyjną. Do 1920 zdołały one wprowadzić zakaz produkcji i spożycia alkoholu w 19 stanach. Wprowadzenie 18 poprawki uchodzi za sukces powstałej w 1895 ogólnokrajowej organizacji abstynenckiej – Anti-Saloon League. Mimo surowych kar, w okresie prohibicji produkcja i spożycie alkoholu wcale nie zmalały, przybrały tylko charakter nielegalny. W prawie wszystkich dużych miastach funkcjonowały nielegalne tajne bary, a produkcją i dystrybucją alkoholu zajmował się świat przestępczy (*Mafia). Prohibicja stała się głównym punktem debaty publicznej i bardzo skonfliktowała społeczeństwo amerykańskie, które dzieliło się na suchych i mokrych, czyli zwolenników i przeciwników prohibicji. Zniesienie prohibicji stało się jednym z głównych elementów kampanii wyborczej Franklina *Roosevelta podczas wyborów prezydenckich w 1932. Uważa się, że podejście takie przysporzyło mu wielu zwolen-ników. Na mocy 21 poprawki, zainicjowanej przez Kongres w trzy tygodnie po objęciu przez Roosevelta urzędu prezydenckiego, a ratyfikowanej 5 grudnia 1933, prohibicja została uchylona, a tym samym przestała obowiązywać 18 poprawka. (B.B.) PUCZ KAPPA *KAPPA PUCZ 1920 PUCZ MONACHIJSKI *MONACHIJSKI PUCZ 1923 PUCZ MOSKIEWSKI *MOSKIEWSKI PUCZ 1991 PU I (1906–1967) – ostatni chiński cesarz. Na tronie zasiadł jako dwuletnie dziecko, otrzymując tytuł cesarza Hsuan T’ung. Po obaleniu cesarstwa przez republikańską rewolucję 1911 (*Sun Jat-sen), Pu I oficjalnie abdykował 12 lutego 1912. Zamieszkał w cesarskim pałacu letnim w pobliżu Pekinu, który oddano mu do dyspozycji wraz ze służbą. Podczas wojny domowej w 1917 jeden z występujących przeciwko republice dowódców wojskowych obwołał go ponownie cesarzem. Na tronie zasiadał wówczas tylko 11 dni. Kiedy w 1931 Japończycy opanowali *Mandżurię, utworzyli tam marionetkowe państwo Mandżukuo, powierzając Pu I stanowisko prezydenta. 1 marca 1934 Pu I został proklamowany cesarzem Mandżukuo i przyjął nazwisko K’ang Te. Japończycy wykorzystując Pu I spodziewali się, że w ten sposób pozyskają dla siebie ludność mandżurską. W sierpniu 1945 Pu I abdykował. Niebawem został zatrzymany przez wojska radzieckie i internowany na Syberii, gdzie spędził 5 lat. W 1950 władze radzieckie przekazały go Chińskiej Republice Ludowej. Pu I został umieszczony w obozie reedukacyjnym, skąd wyszedł w 1956. Zamieszkał wtedy jako zwykły obywatel w Pekinie, ożenił się i pracował w archiwum państwowym. W ostatnich latach swego życia Pu I często był zapraszany przez odwiedzających Chiny zagranicznych polityków na rozmaite uroczystości dyplomatyczne. Stanowił bowiem coś w rodzaju żyjącej osobliwości. (M.B.) QQUEBEC – prowincja *Kanady (pow. 1,5 mln km2, ludność 7 mln), która od wielu lat uzewnętrznia dążenia separatystyczne. 80% mieszkańców Quebecu to ludność francuskojęzyczna, która czuje się obco w zdominowanym przez żywioł anglosaski państwie kanadyjskim. Początki separatyzmu quebeckiego sięgają połowy lat sześćdziesiątych, kiedy to duża część francuskojęzycznej społeczności Quebecu rozczarowała się do polityki tradycyjnie przez nią popieranej Partii Liberalnej i zaczęła myśleć o niepodległości prowincji. Do podgrzania nastrojów separatystycznych przyczynił się prezydent *Francji Charles *deGaulle, który podczas swej oficjalnej wizyty w Kanadzie w lipcu 1967, przemawiając do tłumów w Montrealu, mówił o francuskim mieście Montreal, a także wprost nawoływał do niepodległości Quebecu, wznosząc słynny okrzyk Vive le Québec libre! (Niech żyje wolny Quebec). W 1968 Rene Lévesque (1922–87) powołał do życia Partię Quebecu (Parti Québécois), uważającą za swój fundamentalny cel doprowadzenie do niepodległości Quebecu poprzez wystąpienie tej prowincji z Kanady. W 1967 separatyści wygrali wybory do lokalnego parlamentu Quebecu, a Lévesque objął funkcję premiera prowincji. Kierowany przezeń rząd podjął szereg decyzji umacniających rangę języka francuskiego, zakazując jednocześnie używania języka angielskiego w administracji i handlu na terenie prowincji. Ponadto Quebec rozpoczął powoływanie własnych przedstawicielstw za granicą. W 1980, z inicjatywy Partii Quebecu, doszło do referendum w sprawie suwerenności prowincji. Dość niespodziewanie separatyści ponieśli jednak w nim porażkę, ponieważ 60% mieszkańców prowincji opowiedziało się przeciwko niepodległości Quebecu. Ruch separatystyczny zaczął wówczas tracić impet, a wyrazem tych tendencji była porażka partii Lévesque’a w wyborach 1985. W1987 pod auspicjami rządu federalnego Kanady wypracowano porozumienie (tzw. układy z Meech Lake), które przyznawało Quebecowi wiele przywilejów jako odrębnemu społeczeństwu. Nie weszło ono jednak w życie, gdyż sprzeciw wobec uprzywilejowywania Quebecu zgłosiło kilka innych prowincji. Podobnie załamał się – 301

wskutek odrzucenia w referendum powszechnym – podpisany w 1992 w Charlottetown kompromis konstytucyjny, który również potwierdzał specjalny status Quebecu i gwarantował mu liczne prawa. Tymczasem od początku lat dziewięćdziesiątych w Quebecu ponownie dało się zaobserwować narastanie postaw separatystycznych. W grudniu 1994 rząd Quebecu skierował do parlamentu Kanady projekt ustawy o ogłoszeniu niepodległości, o ile w referendum opowie się za nią większość mieszkańców prowincji. Parlament zatwierdził tę ustawę i 30 października 1995 odbyło się referendum w sprawie niepodległości Quebecu. Przy wysokiej frekwencji, przekraczającej 85% uprawnionych do głosowania, 50,6% opowiedziało się przeciwko niepodległości, a 49,4% za oderwaniem się od Kanady. Zwolennicy niepodległości Quebecu przegrali zatem różnicą zaledwie 50 tys. głosów, lecz prowincja pozostała częścią Kanady. 30 listopada 1998 separatyści z Partii Quebecu wygrali wybory do lokalnego zgromadzenia parlamentarnego i premierem rządu Quebecu ponownie został ich aktualny lider Lucien Bouchard. Zapowiedział on, że jego celem wciąż pozostaje doprowadzenie do niepodległości Quebecu, ale zarazem wykluczył szybkie przeprowadzenie kolejnego referendum w tej sprawie. (M.B.) QUEBEC 1943, 1944 KONFERENCJE W QUEBECU – amerykańsko-angielskie spotkania w czasie *drugiej wojny światowej, podczas których uzgodniono zakres alianckich operacji wojskowych przeciwko państwom Osi (*Oś Rzym–Berlin–Tokio). Pierwsza z konferencji odbyła się w Quebecu w dniach 14–24 sierpnia 1943 i została opatrzona kryptonimem Quadrant. Uczestniczyli, w niej obok prezydenta *Stanów Zjednoczonych Franklina Delano *Roosevelta i premiera *Wielkiej Brytanii Winstona *Churchilla, również wyżsi rangą wojskowi amerykańscy i angielscy, a także przedstawiciel Chin. Celem spotkania było uzgodnienie planów dotyczących lądowania aliantów we *Francji w 1944 (*Normandzka operacja), określenie skali działań na śródziemnomorskim teatrze wojennym oraz zgranie operacji wojskowych w Europie z wojną prowadzoną w Azji. Ostateczne ustalenia konferencji przewidywały, że głównym celem działań wojennych aliantów w Europie w latach 1943–44 będzie realizacja operacji Overlord czyli inwazji we Francji. Pozostałe działania wojskowe prowadzone w Europie zostały podporządkowane osiągnięciu tego celu. Początek operacji Overlord stanowić miała, wyznaczona na dzień 1 maja 1944, amerykańsko-angielska ofensywa lądowo-powietrzna w północnej Francji. Na wypadek jej niepowodzenia przygotowano dwa inne plany. Pierwszy z nich zakładał możliwość lądowania wojsk alianckich w Norwegii (operacja Jupiter), drugi zaś – lądowanie na kontynencie w wyjątkowych okolicznościach (operacja Rankin). Nadto, opracowano dokładny scenariusz operacji na śródziemnomorskim teatrze wojennym, ze szczególnym uwzględnieniem działań we *Włoszech. Oprócz tego na konferencji ustalono plany posunięć militarnych w Azji. I tak przewidywano zajęcie Wysp Karolińskich, Marianów i Marshalla, ofensywę w *Birmie oraz przyjście z pomocą Chinom. Zakładano pokonanie *Japonii w ciągu roku od klęski III Rzeszy. Co więcej, Roosevelt i Churchill 19 sierpnia podpisali tajne porozumienie określające warunki dwustronnej współpracy przy tworzeniu bomby atomowej. Druga amerykańsko-angielska konferencja w Quebecu odbyła się w dniach 11–16 września 1944, a była opatrzona kryptonimem Octagon. Wzięli w niej udział, obok prezydenta Roosevelta i premiera Churchilla oraz przedstawicieli sztabów wojskowych obydwu państw, również Anthony *Eden (minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii) i Henry Morgenthau (sekretarz finansów USA). Podobnie jak podczas pierwszego spotkania, tak i tym razem przedmiotem obrad były plany działań wojennych w Europie, a także na Dalekim Wschodzie. W wyniku rozmów postanowiono: po pierwsze – kontynuować operacje wojskowe w północno-zachodniej części kontynentu europejskiego; po drugie – podjąć, w wypadku pomyślnego przebiegu działań we Włoszech, natarcie w kierunku Bałkanów; wreszcie po trzecie – wysłać brytyjskie jednostki desantowe do Aten i Pireusu, by opanowały te miasta przed wkroczeniem do nich oddziałów Greckiej Armii Narodowo-Wyzwoleńczej (ELAS), związanej z partią komunistyczną (*Grecka wojna domowa). Na konferencji tej ustalono także wzmożenie działań przeciwko *Japonii, zakładając zajęcie Birmy, *Filipin, wysepek na Oceanie Spokojnym oraz rozpoczęcie ataków lotniczych na Japonię. Jednocześnie postanowiono, iż nie zostanie utworzone wspólne dowództwo sił zbrojnych w Azji. Do kierowania operacjami wojskowymi wyznaczono: amerykańskiego generała Douglasa *MacArthura (strefa południowo-zachodnia Oceanu Spokojnego), angielskiego admirała Louisa Francisa Mountbattena (Azja Południowo-Wschodnia) oraz amerykańskiego admirała Chestera Williama Nimitza (działania morskie). Nadto, podczas spotkania rozpatrzono, przygotowany przez H. Morgenthaua, plan dotyczący przyszłości Niemiec, zakładający ich podział na wiele części i uczynienie z nich kraju pól i pastwisk. (B.B.) QUISLING VIDKUN (1887–1945) – polityk i wojskowy norweski, którego nazwisko symbolizuje zdradę własnego kraju i *kolaborację z okupantem. Był synem pastora luterańskiego. Po ukończeniu akademii wojskowej z wyśmienitymi rezultatami, rozpoczął karierę wojskową, zostając w 1911 oficerem sztabu 302

generalnego. Był norweskim attaché wojskowym w Petersburgu (1918–19) i w Helsinkach (1919–21). W 1923 opuścił armię w stopniu majora. Przebywając w Rosji w latach dwudziestych dał się poznać jako jeden z organizatorów pomocy humanitarnej. W latach 1931–33 Quisling pełnił funkcję ministra obrony w rządzie utworzonym przez partię agrarną. Rozczarowawszy się do demokracji w 1933 ustąpił z rządu, tworząc faszystowską partię Nasjonal Samling, która wzorowała się na nazistach niemieckich (*Narodowy socjalizm, *NSDAP). Występując jako przywódca tej partii nigdy wszakże nie zapewnił sobie miejsca w parlamencie norweskim. W grudniu 1939 złożył wizytę Adolfowi *Hitlerowi, którego bardzo podziwiał. Przedłożył wówczas Hitlerowi plan podboju Norwegii. 3 kwietnia 1940 spotkał się w Kopenhadze z przedstawicielami niemieckich tajnych służb, którym zdradził tajemnice norweskiego systemu obrony. Ułatwiło to Niemcom, w sześć dni później, skuteczne zaatakowanie Norwegii. Quisling objął wówczas stanowisko szefa rządu norweskiego, kolaborującego z Niemcami. Uprawiał intensywną propagandę na rzecz narodowego socjalizmu, domagając się rozpowszechniania jego zasad w szkołach i kościołach. Był odpowiedzialny za podjęcie decyzji o wysłaniu blisko tysiąca Żydów norweskich do hitlerowskich obozów *koncentracyjnych (*Holocaust). Po wyzwoleniu Norwegii w maju 1945, Quisling został aresztowany, a następnie uznany winnym zdrady państwa i stracony 24 października 1945. (B.B.) RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ*RWPGRADIO WOLNA EUROPA (ang. Radio Free Europe) – amerykańska rozgłośnia radiowa, która nadawała programy z obszaru RFN (*Niemcy), Hiszpanii i Portugalii w językach: polskim, czeskim, słowackim, rumuńskim, węgierskim i bułgarskim. 1 czerwca 1949 powstał w *USA Narodowy Komitet na rzecz Wolnej Europy, na którego czele stanął Joseph C. Grew. Za jeden z głównych celów utworzonej instytucji uznano „umożliwienie wygnanym przywódcom przemawiania przez radio, aby głos ich był skierowany do ich własnych narodów w Europie, w języku ich narodów i w jego ojczystym brzmieniu”. Powstanie Komitetu oraz należącej doń rozgłośni radiowej, było związane z narastaniem *zimnej wojny, chęcią wsparcia sił antykomunistycznych w opanowanej przez *ZSRR części Europy oraz potrzebą odpowiedzi na pacyfistyczną i proradziecką propagandę uprawianą na Zachodzie przez lewicowe elity. RWE – finansowane przez budżet USA (m.in. poprzez *Centralną Agencję Wywiadowczą) i w znacznie mniejszym stopniu ze środków prywatnych – swoją pierwszą audycję wyemitowało 4 lipca 1950. Od początku istnienia rozgłośnia była gwałtownie atakowana przez rządy komunistyczne, jako narzędzie agresji propagandowej oraz agentura wywiadu amerykańskiego. Audycje RWE odegrały olbrzymią rolę w podtrzymywaniu i kształtowaniu oporu przeciw reżimom komunistycznym w Europie Środkowo-Wschodniej. Uboczną formą działalności w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych były akcje zrzucania z balonów – na terytorium Polski, Czechosłowacji i Węgier – ulotek i wydawnictw antykomunistycznych. W kilku wypadkach programy RWE wpłynęły bezpośrednio na rozwój sytuacji politycznej w poszczególnych krajach. W latach 1954–55 audycje rozgłośni, w których występował zbiegły na Zachód wysoki funkcjonariusz polskiej bezpieki płk Józef Światło, przyczyniły się do zapoczątkowania w *Polsce procesów odwilżowych (*Polski Październik). W 1956, w czasie powstania *węgierskiego, rozgłośnia odegrała rolę łącznika między rozproszonymi grupami powstańczymi, prowadziła też intensywną działalność instruktażową. Z masowo słuchanych – mimo zagłuszania – audycji RWE, obywatele państw wschodniej Europy dowiadywali się o wydarzeniach marcowych 1968 w Polsce, przebiegu *praskiej wiosny, rewolcie *grudniowej w Polsce w 1970, zamieszkach w Radomiu i Ursusie w 1976. W latach siedemdziesiątych RWE wspomagała swoją polityką informacyjną rodzący się w krajach bloku *radzieckiego ruch opozycyjny (*Dysydenci, *Karta 77). W 1975 nastąpiło połączenie RWE z istniejącym również od 1950 Radiem Swoboda (do 1959 Radio Wyzwolenie), które nadawało programy w 16 językach głównych narodów b. ZSRR. Na czele połączonych rozgłośni stanął Zarząd Międzynarodowej Radiofonii, a źródłem ich utrzymania stał się, już oficjalnie, specjalny budżet corocznie uchwalany przez Kongres USA (w 1993 wynosił 207 mln). Po upadku *komunizmu w państwach bloku radzieckiego działalność RWE stopniowo zamierała m. in. z powodu oszczędności budżetowych podjętych przez władze amerykańskie. (A. D.) RADZIECKI BLOK – grupa państw *komunistycznych złożona z *ZSRR i jego europejskich satelitów: *Polski, Czechosłowacji, NRD (*Niemcy), Węgier, Rumunii i Bułgarii. Powstanie bloku było konsekwencją zajęcia w latach 1944–45 Europy Środkowej i Południowej przez Armię Czerwoną oraz decyzji ZSRR, *Stanów Zjednoczonych i *Wielkiej Brytanii podjętych na konferencjach w *Jałcie i *Poczdamie. Rządy komunistyczne, ustanowione na tym obszarze przy wydatnej pomocy ZSRR, prowadziły zdecydowanie promoskiewską politykę, co przyczyniło się m.in. do eskalacji *zimnej wojny. *Stalinowi skutecznie przeciwstawił się jedynie komunistyczny dyktator *Jugosławii *Tito, co uratowało ten kraj od wejścia w skład bloku radzieckiego. W okresie rządów Stalina kraje bloku były zarządzane wprost z Moskwy, co odbywało się 303

za pośrednictwem doradców radzieckich, którzy kontrolowali wszystkie kluczowe dziedziny życia w podbitych państwach. Po proklamowanej na *XX zjeździe KPZR (1956) destalinizacji, doradcy zostali wycofani i poszczególne rządy komunistyczne uzyskały większą swobodę w polityce wewnętrznej. W dalszym jednak ciągu kraje bloku pozbawione były niepodległości, a gwarantem panowania Moskwy stały się więzy ekonomiczne *Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949) i wojskowo-polityczne w ramach Układu *Warszawskiego (1955). Próby opuszczenia bloku (*Węgierskie powstanie) lub tylko prowadzenia odmiennej od radzieckiej polityki wewnętrznej (*Praska Wiosna), kończyły się interwencjami wojskowymi Armii Radzieckiej. Prawo do takich interwencji uzasadniała tzw. doktryna *Breżniewa (1968) o ograniczonej suwerenności bratnich krajów socjalistycznych. Począwszy od drugiej połowy lat sześćdziesiątych, ograniczoną niezależność od ZSRR demonstrowała w polityce zagranicznej jedynie rządzona przez Nicolae *Ceausescu Rumunia. Rozpad bloku radzieckiego nastąpił w 1989, po zmianach w polityce zagranicznej Moskwy (*Pierestrojka) i fali wystąpień społecznych w państwach satelickich, które doprowadziły do upadku rządów komunistycznych (*Okrągły stół, *Aksamitna rewolucja, *Bułgarii odejście od komunizmu, *Niemiec zjednoczenie, *Rumuńska rewolucja grudniowa, *Węgier odejście od komunizmu). Faktyczny rozkład bloku został następnie potwierdzony formalnymi decyzjami o rozwiązaniu RWPG (1991) i Układu Warszawskiego (1991). (A.D.) RAF *FRAKCJA CZERWONEJ ARMII RAJK LÁSZLO (1909–1949) – polityk węgierski, działacz komunistyczny. W okresie studiów na uniwersytecie w Budapeszcie zaangażował się w działalność organizacji komunistycznej, za co został aresztowany i zmuszony do przerwania nauki w 1931. W 1937 uciekł do Hiszpanii (*Hiszpańska wojna domowa), gdzie walczył w brygadach międzynarodowych jako komisarz polityczny batalionu węgierskiego i był dwukrotnie ciężko ranny. Po klęsce armii republikańskiej przedostał się do *Francji, gdzie został internowany. W 1941 znalazł się w Niemczech w obozie pracy. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej (*Druga wojna światowa) uciekł na Węgry, gdzie został ponownie aresztowany. Po zwolnieniu w 1944, organizował ruch oporu. Pod koniec roku znów został aresztowany. W 1945 wszedł w skład Biura Politycznego Komunistycznej Partii Węgier (KPW), a w rok później aresztowany został pod zarzutem współpracy z Josipem Broz *Tito. Jego proces we wrześniu 1949 był szeroko nagłośniony we wszystkich krajach komunistycznych. Po przedstawieniu mu sfabrykowanych dowodów winy, przyznał się i został stracony. Jego śmierć była wynikiem walki o władzę wśród przywódców KPW. W marcu 1956 Matyas *Rákosi oficjalnie zrehabilitował Rajka. (B.B.) RÁKOSI MATYAS (1892–1971) – komunistyczny dyktator Węgier w czasach stalinowskich. Urodził się w żydowskiej rodzinie wiejskiego handlarza. Po ukończeniu Akademii Handlowej, w latach 1912–14 pracował jako urzędnik bankowy w *Niemczech, później w *Wielkiej Brytanii. W 1915, służąc w armii austrowęgierskiej, znalazł się w niewoli rosyjskiej. Po powrocie do kraju w 1918 wstąpił do Komunistycznej Partii Węgier. W okresie istnienia *Węgierskiej Republiki Rad piastował stanowisko zastępcy Ludowego Komisarza do Spraw Handlu, a następnie Ludowego Komisarza do Spraw Produkcji. Po upadku rządów komunistycznych zbiegł do Austrii, skąd wyjechał do *ZSRR, podejmując pracę w aparacie *Międzynarodówki Komunistycznej; z jej ramienia wyjeżdżał z tajnymi misjami do różnych krajów europejskich. W 1924 został skierowany na Węgry, gdzie, po rocznej działalności konspiracyjnej, aresztowano go za działalność wywrotową i skazano na 8,5 roku więzienia. Przed sądem przyznał, że jako agent Kominternu działał we *Włoszech, *Francji i Czechosłowacji, gdzie tworzył struktury *komunistyczne. Zeznania Rákosiego poważnie zaszkodziły międzynarodowemu ruchowi komunistycznemu. Po upływie pierwszego wyroku Rákosi został ponownie postawiony przed sądem i skazany na wieloletnie więzienie. W 1940 przekazano go ZSRR w zamian za sztandary honwedów (armii węgierskiej) zdobyte przez wojska rosyjskie w 1849. W Moskwie udzielono mu nagany, ale zdrada Rákosiego nie przeszkodziła *Stalinowi uczynić go następnie przywódcą węgierskiej emigracji komunistycznej w ZSRR. W latach 1945–56 Rákosi kierował partią komunistyczną (WPP), pełniąc przy tym także funkcje ministra stanu (1945–49), wicepremiera (1949–52) i premiera (1952– 53). Jako dogmatyczny komunista, bezwzględnie realizował wskazania Moskwy dopuszczając się zbrodni zarówno na osobach podejrzewanych o poglądy antykomunistyczne, jak i na własnych towarzyszach partyjnych (Lászlo *Rajk). Filozofię rządów Rákosiego dobrze ilustruje jego następująca wypowiedź: „Sam byłem skazany na 23 lata i oto tu stoję przed wami. Horthyści z własnego punktu widzenia postąpiliby lepiej skazując mnie na śmierć. Nie chcę powtarzać ich błędu”. Wychodząc z takiego założenia Rákosi na masową skalę szafował wyrokami śmierci, które wykonywała podporządkowana mu całkowicie tajna policja polityczna AVH. Po śmierci Stalina złożył samokrytykę, ale w rzeczywistości zależało mu jedynie na utrzymaniu 304

absolutnej władzy i dlatego w 1955 usunął z funkcji premiera dążącego do reform Imre *Nagya. Powszechnie znienawidzony, w lipcu 1956 został zmuszony złożenia dymisji i jeszcze w tym samym miesiącu wyjechał do ZSRR. Po stłumieniu powstania *węgierskiego krytykował politykę Janosa *Kadara, oskarżając rządzącą WSPR o odchylenie socjaldemokratyczne. Władze węgierskie odmówiły w związku z tym zgody na powrót Rákosiego do kraju, a w 1962 Komitet Centralny WSPR uznał go współwinnym spowodowania kryzysu w 1956 i usunął z szeregów partii komunistycznej. Rákosi zmarł w 1971 w mieście Gorki (ob. Niżnyj Nowogród). (A.D.) RAPALLO UKŁAD 1922 – traktat między Rosją Radziecką (*ZSRR) a *Niemcami podpisany 16 kwietnia 1922 przez Grigorija W. Cziczerina i Waltera Rathenau w Rapallo (przedmieście Genui). Postanowienia tego traktatu przynosiły: ustanowienie stosunków dyplomatycznych; wzajemne zrzeczenie się odszkodowań za straty wojenne obu państw i ich obywateli; przyjęcie klauzuli największego uprzywilejowania we wzajemnych stosunkach gospodarczych i wreszcie wyrzeczenie się przez Niemcy roszczeń wynikających czy to z tytułu długów państwowych Rosji, czy też z nacjonalizacji własności niemieckiej w Rosji po rewolucji *październikowej. Traktat w Rapallo był pierwszym krokiem na drodze wychodzenia obu państw z izolacji, która w przypadku Rosji była spowodowana przejęciem władzy przez *bolszewików, zaś w przypadku Niemiec – przegraną w *pierwszej wojnie światowej. Traktat stwarzał ramy dla szerokiej współpracy gospodarczej Rosji Radzieckiej i Niemiec. Został on zawarty na czas nieograniczony i przestał obowiązywać dopiero po ataku III Rzeszy na ZSRR w 1941 (*Druga wojna światowa). Na bazie traktatu z Rapallo 12 października 1925 został podpisany niemiecko-radziecki układ gospodarczy, który m.in. przynosił ZSRR pożyczkę w wysokości 106 mln marek. Nadto, 24 kwietnia 1926 zawarto w Berlinie traktat o przyjaźni między Niemcami a ZSRR (zwany też niekiedy traktatem o wzajemnej neutralności). (B.B.) RASPUTIN GRIGORIJ (? 1872–1916) – szarlatan i aferzysta, jeden z najbardziej wpływowych ludzi w Rosji w końcowym okresie rządów *Mikołaja II. Urodził się we wsi Pokrowskoje w guberni tobolskiej (Syberia zachodnia), w rodzinie chłopskiej. Jako młodzieniec Rasputin wędrował po kraju zatrzymując się w klasztorach, gdzie prowadził dysputy religijne. Wykorzystując wrodzone zdolności hipnotyzerskie, budował stopniowo swoją legendę uzdrowiciela i świętego męża. Około 1903 Rasputin przybył do Petersburga, gdzie dzięki listom polecającym archimandryty Chrysanfa Szczełkowskiego znalazł schronienie w tamtejszej Akademii Duchownej. W 1905 Rasputin, z opinią cudownego uzdrowiciela, trafił – wprowadzony przez wielkie księżne Anastazję i Milicę – na dwór carski. Zaczął leczyć chorego na hemofilię następcę tronu wielkiego księcia Aleksego. Rzekome sukcesy medyczne Rasputina sprawiły, iż wkrótce stał się zaufanym przyjacielem rodziny carskiej, a zwłaszcza carycy Aleksandry. Poszerzając stopniowo swój wpływ na monarchów, zaczął odgrywać coraz większą rolę polityczną. Mimo licznych skandali obyczajowych, które wywoływał wskutek nadpobudliwości seksualnej i notorycznego pijaństwa, otoczony był na dworze szacunkiem graniczącym z kultem religijnym. Apogeum znaczenia politycznego Rasputina przypadło na lata 1915–16. Pod nieobecność w stolicy cara Mikołaja II, który przebywał w kwaterze głównej w Mohylewie, Rasputin w praktyce decydował o najważniejszych sprawach kraju, włącznie ze składem rządu. Dawało to Rasputinowi szerokie możliwości uprawiania praktyk korupcyjnych, z czego chętnie korzystał. W konserwatywnych kręgach arystokracji osoba i działalność Rasputina budziły rosnące oburzenie. Oskarżono go nawet o zdradę i kierowanie proniemiecką koterią na dworze carskim. Wreszcie w nocy z 16 na 17 grudnia 1916 grupa spiskowców (książę Feliks Jusupow, wielki książę Dymitr Pawłowicz, Włodzimierz Puryszkiewicz) zamordowała Rasputina, pragnąc w ten sposób uratować monarchię przed całkowitą kompromitacją. Nie zapobiegło to jednak szybkiemu wybuchowi rewolucji *lutowej. (A.D.) REAGAN RONALD (1911-2004) – polityk amerykański, 40 prezydent w historii *Stanów Zjednoczonych, które to stanowisko pełnił w latach 1981–89. Urodził się w Tampico, w stanie Illinois, w ubogiej rodzinie. W latach 1928–32 studiował socjologię i ekonomię na podrzędnym Eureka College. Zasłynął jako dobrej klasy gracz uczelnianej drużyny futbolu amerykańskiego. Po studiach nie mógł znaleźć pracy, aż wreszcie zatrudnił się w charakterze sprawozdawcy sportowego w małej rozgłośni radiowej w mieście Des Moines w Iowa. W 1937 zrezygnował z posady w radiu i wyjechał do Kalifornii, gdzie otrzymał angaż w wytwórni filmowej Warner Brothers. Karierę aktorską kontynuował przez 25 lat, grając ogółem w 52 filmach. Aktywnie działał w związku zawodowym aktorów filmowych. Po przystąpieniu USA do *drugiej wojny światowej Reagan został wcielony do lotnictwa. Nie skierowano go jednak do działań bojowych. Uzyskał natomiast przydział do specjalnej grupy, która w Hollywood przygotowywała filmy szkoleniowe i propagandowe na użytek armii. W filmach tych spełniał rolę lektora. Po wojnie kariera aktorska Reagana znalazła się w kryzysie. Niepowodzenia zawodowe starał się rekompensować działalnością polityczną oraz związkową. Dał się poznać jako przekonany 305

lewicowiec (*Lewica i prawica), miał nawet kontakty z organizacjami komunizującymi (*Komunizm), co zwróciło na niego uwagę FBI (*Federalne Biuro Śledcze). W spisach wyborczych rejestrował się jako zwolennik Partii Demokratycznej, uczestnicząc kilkakrotnie w jej kampaniach wyborczych w Kalifornii. W latach pięćdziesiątych Reagan zmienił sympatie polityczne i choć nadal deklarował się jako demokrata, to w trakcie wyborów prezydenckich i do Kongresu angażował się po stronie republikanów. W 1960 jako członek dysydenckiego ugrupowania demokratów (Demokraci na rzecz Nixona) aktywnie wspierał Richarda *Nixona, wygłaszając ponad 200 przemówień na rozmaitych wiecach i spotkaniach wyborczych. W 1962 Reagan formalnie przeszedł w szeregi Partii Republikańskiej, znajdując się od razu w jej ultrakonserwatywnym skrzydle. Na ogólnokrajowej scenie politycznej zadebiutował w 1964 przy okazji kampanii wyborczej republikańskiego kandydata na prezydenta Barry *Goldwatera. Podczas wielkiego mityngu w Los Angeles wygłosił płomienne przemówienie, którym zwrócił na siebie uwagę czołowych polityków Partii Republikańskiej. W 1966 wpływowa grupa kalifornijskich republikanów zgłosiła jego kandydaturę na gubernatora stanu. Po zaciętej walce wyborczej Reagan zapewnił sobie zwycięstwo i w styczniu 1967 objął stanowisko gubernatora Kalifornii. Sprawował je przez dwie kadencje (do stycznia 1975), bowiem w 1970 ponownie wygrał wybory. Gubernatorskie rządy Reagana spotykają się z przeciwstawnymi ocenami. W opinii jednych był on wyjątkowo sprawnym administratorem, który dla Kalifornii zrobił bardzo dużo, inni zaś uważają, iż nie wyróżnił się niczym specjalnym. Będąc gubernatorem, Reagan nie rezygnował z udziału w polityce na szczeblu krajowym. W 1968 ubiegał się o nominację prezydencką republikanów, lecz zdecydowanie przegrał w konfrontacji z Nixonem. W 4 lata później nie ponowił swych aspiracji prezydenckich, udzielając poparcia Nixonowi. Jednak w 1976 znów stanął do rywalizacji o to, by zostać republikańskim kandydatem na prezydenta. Tym razem drogę zastąpił mu urzędujący prezydent Gerald *Ford, który na konwencji Partii Republikańskiej uzyskał nieznaczną przewagę. Pomimo dwukrotnej przegranej w wyścigu o nominacje prezydencką swej partii, Reagan nie zamierzał rezygnować. W 1980 po raz trzeci zadeklarował chęć ubiegania się o najwyższy w państwie urząd. W prawyborach republikańskich łatwo pokonał swych rywali i stanął do ostatecznej rozgrywki jako konkurent reprezentującego demokratów prezydenta Jimmy *Cartera. Konserwatywny i głęboko patriotyczny program Reagana spodobał się wyborcom zaniepokojonym licznymi porażkami USA na arenie międzynarodowej. W efekcie Reagan odniósł wielkie zwycięstwo, uzyskując 43,8 mln głosów, podczas gdy na Cartera padło 35,4 mln głosów. 20 stycznia 1981 został zaprzysiężony jako 40 prezydent USA. Miał wtedy 70 lat i był najstarszym prezydentem w historii Ameryki. W 10 tygodni po objęciu urzędu (30 marca 1981) Reagan został postrzelony przed hotelem Hilton w Waszyngtonie przez niezrównoważonego psychicznie Johna Hinckleya. Mimo zaawansowanego wieku, jego rekonwalescencja przebiegała pomyślnie. Jako prezydent Reagan był niezwykle popularny. Wyrazem jego wysokich notowań był przebieg wyborów prezydenckich w 1984. Po uzyskaniu bez problemu nominacji własnej partii, Reagan odnotował triumfalne zwycięstwo nad demokratą Walterem Mondale’m. Stosunek głosów elektorskich wynosił 525 do 13 na jego korzyść, co oznaczało drugie co do wielkości zwycięstwo w historii amerykańskich wyborów prezydenckich. Prezydentura Reagana to okres tzw. rewolucji konserwatywnej w Stanach Zjednoczonych. Prezydent nawoływał do powrotu do tradycyjnych amerykańskich wartości: wolności, indywidualizmu i prywatnej inicjatywy. Wiele wysiłku włożył w odbudowanie w świecie nadszarpniętego autorytetu USA, zdecydowanie przeciwstawiając się komunizmowi oraz oficjalnie przyjmując program uczynienia z Ameryki największej światowej potęgi politycznej i wojskowej. Antykomunizm wyniósł Reagan do rangi fundamentalnej zasady politycznej swej prezydentury. Popierał polską *Solidarność, wspierał afgańskich mudżahedinów (*Afgańska wojna), nikaraguańskich contras (*Nikaragua) i antykomunistycznych powstańców w *Angoli. W październiku 1983 na rozkaz Reagana wojska amerykańskie wylądowały na Grenadzie (*Grenady inwazja), usuwając tamtejszy reżim marksistowski wspierany przez Kubę i inne kraje komunistyczne. Ponownie zaskoczył świat swym zdecydowaniem w kwietniu 1986, kiedy podjął decyzję o zbombardowaniu Trypolisu w odwecie za popieranie przez libijskiego przywódcę Muammara *Kadafiego międzynarodowego *terroryzmu. Dążąc do wzmocnienia potencjału militarnego USA w 1983 zadecydował o podjęciu prac nad zbudowaniem systemu obrony strategicznej, pozwalającego niszczyć rakiety balistyczne przeciwnika w przestrzeni kosmicznej, co potocznie zwano wojnami gwiezdnymi (SDI). Wydał także decyzję o budowie między kontynentalnych rakiet nuklearnych MX oraz rozmieścił w Europie Zachodniej nowe pociski samosterujące Cruise oraz Pershing 2. Chcąc sprostać wyzwaniu, *ZSRR musiał zwiększyć swe wydatki na cele wojskowe, co ostatecznie powaliło słabą gospodarkę tego kraju i zmusiło władze radzieckie do podjęcia rokowań rozbrojeniowych. Efektem tego było podpisanie w Waszyngtonie w grudniu 1987 przez Reagana i Michaiła *Gorbaczowa układu o likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu (*Rozbrojeniowe 306

układy). Ekonomiczny program Reagana, zwany reaganomiką (reaganomics), opierał się na rozwiązaniach monetarystycznych i zakładał redukcję ekonomicznych funkcji państwa, racjonalizację systemu pomocy socjalnej i stworzenie bodźców zachęcających do indywidualnej przedsiębiorczości, a wszystko to otwierało drogę do zmniejszenia obciążeń podatkowych obywateli. Strategia ta nie przyniosła jednoznacznych rezultatów. Wprawdzie za prezydentury Reagana spadła inflacja i dało się zaobserwować ożywienie gospodarcze, lecz równocześnie pojawił się gigantyczny deficyt budżetowy, który w przyszłości okazał się jednym z czynników wywołujących recesję. W wyborach prezydenckich w 1988 Reagan nie mogąc już kandydować, gdyż prawo amerykańskie zakazuje sprawowania prezydentury więcej niż dwie kadencje, udzielił poparcia dotychczasowemu wiceprezydentowi George’owi *Bushowi, który wybory wygrał. Reagan oficjalnie opuścił Biały Dom 20 stycznia 1989. Wyjechał do Kalifornii, gdzie zamieszkał w swej posiadłości Rancho del Cielo niedaleko Sacramento. Od wielu lat Reagan choruje na chorobę Alzheimera i nie udziela się publicznie. Ronald Reagan zmarł w 2004 roku. (red.) (M.B.) REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC *NIEMCY REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI – państwo w południowej Afryce (obszar 1221 tys. km2, ludność 43,3 mln, w tym ok. 4,5 mln Białych w 1999). Najbogatszy kraj na kontynencie afrykańskim. Po wojnie *burskiej (1899–1902) cały ten obszar stał się częścią *brytyjskich kolonii. 31 maja 1910 utworzono Związek Południowej Afryki, który uzyskał status brytyjskiego dominium. Konstytucja Związku z czerwca 1934 podkreślała, że Afryka Południowa jest niepodległym państwem suwerennym, mającym prawo wystąpienia z *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Podczas *drugiej wojny światowej wojska południowo afrykańskie walczyły po stronie aliantów. W maju 1948 do władzy w Związku Południowej Afryki doszedł przywódca Partii Narodowej Daniel Malan. Od tego momentu polityka ścisłej segregacji rasowej stała się oficjalną doktryną państwa, znaną jako *apartheid. Zgodnie z apartheidem, społeczności rasowe zostały oddzielone od siebie, wyznaczono im osobne miejsca do zamieszkania i pracy. Prawa wyborcze uzyskali wyłącznie biali obywatele i tylko oni mogli pracować w administracji państwowej. Przedstawicielstwa ludności azjatyckiej i murzyńskiej (kolorowej) utworzono w latach sześćdziesiątych, przyznając im wyłącznie kompetencje doradcze. W 1959 rząd południowoafrykański wystąpił z programem założenia na obszarze obejmującym 13% terytorium kraju kilku bantustanów, w których skupić się miała ludność murzyńska i które posiadać miały samodzielność polityczną. W efekcie po latach utworzono 4 takie bantustany: Transkei (1976), BophuthaTswana (1977), VhaVenda (1979) i Ciskei (1981), których niepodległości, poza RPA, nie uznało żadne państwo świata. 5 października 1960 biali wyborcy większością 52% głosów podjęli decyzję o opuszczeniu Commonwealth przez Związek Południowej Afryki. 31 maja 1961 po referendum proklamowano oficjalnie powstanie niepodległej Republiki Południowej Afryki. Realizowany przez władze apartheid spotykał się z ostrym potępieniem ze strony społeczności międzynarodowej. Krytykowano także polityczne i wojskowe zaangażowanie RPA w *Namibii. Spowodowało to wykluczenie RPA z wielu organizacji międzynarodowych, a także nałożenie na ten kraj embarga handlowego. Od początku lat sześćdziesiątych walkę partyzancką z władzami RPA o zniesienie systemu apartheidu prowadził *Afrykański Kongres Narodowy (ANC). W latach siedemdziesiątych dało się zaobserwować pewne złagodzenie segregacji rasowej, który to proces pogłębił się jeszcze w latach osiemdziesiątych. 14 sierpnia 1989 ze stanowiska prezydenta ustąpił sprawujący władzę od 1978 Pieter Willem Botha. Jego następcą został Frederik Willem *de Klerk. Niebawem nowy szef państwa doszedł do wniosku, że kraj potrzebuje głębokich reform politycznych i instytucjonalnych. 11 lutego 1990, na polecenie de Klerka, uwolniono więzionego od 1962 przywódcę ANC Nelsona *Mandelę. Prawdziwy przełom nastąpił jednak dopiero w 1991. 1 lutego 1991 prezydent de Klerk oficjalnie ogłosił całkowite odejście kraju od systemu apartheidu. Argumentował, że w przeciwnym wypadku RPA szybko pogrążyłaby się w otchłani krwawej wojny domowej. Zniesiono też wówczas obowiązujący od wielu lat stan wyjątkowy. W czerwcu 1991 odwołano wszystkie aktualne jeszcze ustawy o segregacji rasowej. Tym samym zamknięta została era apartheidu w historii RPA. 20 grudnia 1991 przedstawiciele rządzącej Partii Narodowej, opozycyjnego Afrykańskiego Kongresu Narodowego i 17 innych ugrupowań politycznych zainaugurowali prace konwencji, podczas której dyskutowano o zasadach przyszłej konstytucji RPA, która przyznałaby pełnię praw politycznych ludności murzyńskiej. Reformy de Klerka, którego często określano mianem afrykańskiego Gorbaczowa, spotkały się z krytyką Partii Konserwatywnej – najsilniejszej opozycyjnej partii Białych, opowiadającej się za utrzymaniem apartheidu w nie-zmienionej postaci. Podobne stanowisko reprezentowały małe, ale bardzo zdeterminowane, radykalne ugrupowania Białych, które nie wykluczały w ostateczności nawet walki zbrojnej w obronie władzy Białych lub też stawiały postulat utworzenia z części terytorium RPA nowego państwa Białych. Posunięcia prezydenta de Klerka spotkały się jednak z aprobatą większości białych 307

obywateli RPA. 17 marca 1992 68% uczestniczących w referendum Białych wypowiedziało się za odrzuceniem apartheidu i dalszymi rozmowami z reprezentantami ludności murzyńskiej w sprawie przyszłości politycznej kraju i podziału władzy. Stawiający na rozmowy z rządem i osiągnięcie kompromisu Afrykański Kongres Narodowy Mandeli również napotykał na problemy. Po stronie Czarnych występowały bowiem formacje, które wzywały do zbrojnej rozprawy z Białymi i odrzucały możliwość jakichkolwiek rozmów, jak np. Kongres Panafrykański i Organizacja Ludu Azanii. Poważne problemy rodziła na dodatek ostra rywalizacja między zdominowanym przez przedstawicieli plemienia Khosa ANC i partią zuluską Inkatha. W starciach między zwolennikami obu tych ugrupowań od 1984 śmierć poniosło ponad 11 tys. ludzi. Zaniepokojony rosnącymi wpływami ANC przywódca Zulusów Mangosuthu Buthelezi groził, iż zuluski bantustan Kwa-Zulu może dokonać secesji z RPA. Proponował on też białym zwolennikom apartheidu, aby na terenie prowincji Natal powołali do życia własne, niepodległe państwo. 12 lutego 1993 rząd RPA i ANC porozumiały się w sprawie przyszłości kraju, przewidując trwający do 1999 okres przejściowy. Okres ten miały otwierać pierwsze w historii kraju powszechne wybory parlamentarne. Przeprowadzono je w dniach 26–28 kwietnia 1994. Początkowo Inkatha groziła bojkotem i secesją zamieszkałych przez Zulusów prowincji Kwa-Zulu i Natal, ale ostatecznie wzięła udział w wyborach po uzyskaniu zgody na restytucję w ramach RPA monarchii zuluskiej. Głosowanie zbojkotowały natomiast ugrupowania białej skrajnej prawicy, krytycznie oceniające zerwanie z apartheidem. W wyborach wzięło udział 19,5 mln obywateli Afryki Południowej na 22 mln uprawnionych. Mogli oni wybierać kandydatów do Zgromadzenia Konstytucyjnego zgłoszonych przez 27 ugrupowań. Zgodnie z oczekiwaniami wybory zakończyły się zwycięstwem ANC, który uzyskał 62,25% głosów. Drugie miejsce zajęła rządząca dotychczas Partia Narodowa (NP) z 20,3% głosów, a trzecie Inkatha, na którą oddało głosy 10,5% wyborców. 10 maja 1994 przywódca ANC Nelson Mandela został zaprzysiężony na nowego prezydenta RPA. Zgodnie z porozumieniem z 1993 powstał rząd koalicyjny z udziałem 3 ugrupowań, które przekroczyły próg 5% głosów (ANC, NP, Inkatha). ANC uzyskał w rządzie 16 miejsc (w tym stanowisko pierwszego wiceprezydenta tj. de facto premiera, które przypadło Thabo Mbekiemu), NP – 6 (de Klerk został drugim wiceprezydentem), zaś Inkatha – 3 (jej lider M. Buthelezi objął resort spraw wewnętrznych). RPA ma nową flagę i hymn. Najważniejszym zadaniem nowo wyłonionego parlamentu będzie uchwalenie konstytucji, która potwierdzi głęboką transformację jaka dokonała się w kraju i wyznaczy stabilne mechanizmy demokratyczne. Pokojowy rozwój sytuacji politycznej w RPA może zostać wszakże zakłócony. 9 maja 1996 Zgromadzenie Konstytucyjne uchwaliło nową demokratyczną konstytucję RPA. Pomimo licznych problemów – wśród których na plan pierwszy wybijały się: gwałtowny wzrost przestępczości, rywalizacja plemienna, frustracja części czarnej ludności, która liczyła na szybką poprawę swego położenia oraz żądania ekstremistycznej prawicy założenia niezależnego od RPA Państwa Białych (Volkstadu) – proces przebudowy politycznej, gospodarczej i społecznej kraju przebiegał stosunkowo sprawnie, co w dużej mierze było zasługą olbrzymiego autorytetu, jakim cieszył się prezydent Mandela. Działająca w latach 1995-1998 Komisja Prawdy i Pojednania ujawniała zbrodnie popełnione w okresie apartheidu. Sprawcy tych zbrodni mogli liczyć na amnestię, o ile ujawnili prawdę o swych czynach. W 1996 z rządu wystąpiła Partia Narodowa de Klerka, wybierając działanie w opozycji. Sam de Klerk niebawem wycofał się z aktywnego życia politycznego. W kolejnych wyborach parlamentarnych przeprowadzonych 2 czerwca 1999 zwyciężył Afrykański Kongres Narodowy, któremu do większości dwóch trzecich zabrakł zaledwie jednego mandatu. ANC nie zdecydował się jednak na jednopartyjne rządy i powołał gabinet z udziałem zuluskiej Inkathy. W wyborach 1999 słabo wypadła Nowa Partia Narodowa (NNP) – spadkobierczyni Partii Narodowej, na którą głosowało poniżej 10% wyborców. 16 czerwca 1999 urząd prezydenta złożył Nelson Mandela, który wcześniej zapowiedział, że szefem państwa będzie tylko jedną kadencję. Na nowego prezydenta RPA parlament wybrał Thabo Mbeliego.. (M.B.) RFN *NIEMCY RIBBENTROP JOACHIM von (1893–1946) – działacz *NSDAP, minister spraw zagranicznych III Rzeszy. Urodził się w Wesel (Westfalia) w rodzinie oficera artylerii. Przed 1914 wiele podróżował przebywając i pracując w Szwajcarii, *Wielkiej Brytanii, *Kanadzie oraz *Stanach Zjednoczonych. W latach *pierwszej wojny światowej służył w armii niemieckiej na froncie wschodnim. W kwietniu 1918 został wysłany do *Turcji, gdzie był adiutantem pełnomocnika niemieckiego Ministerstwa Wojny. W latach dwudziestych zajmował się handlem winem pracując najpierw w firmie teścia, a od 1924 kierując własnym przedsiębiorstwem Schonberg und Ribbentrop. W 1930 otworzył biuro analiz, które miało dostarczać prawicowym politykom informacji o sytuacji we *Francji i Wielkiej Brytanii. W tym samym roku nawiązał kontakt z *Hitlerem oferując mu swoje pośrednictwo w kontaktach z politykami Republiki Weimarskiej. 308

Ribbentrop odegrał istotną rolę w zawarciu porozumienia między Hitlerem a von Papenem, które otworzyło nazistom drogę do władzy. Po przejęciu władzy przez hitlerowców wstąpił ostatecznie do NSDAP, a także do *SS. Tak późne przystąpienie do partii nazistowskiej zadecydowało o niechętnym traktowaniu jego osoby przez starą gwardię NSDAP. W lutym 1933 Hitler mianował Ribbentropa swoim osobistym doradcą w sprawach polityki zagranicznej. W następnych miesiącach Ribbentrop podróżował po Europie, starając się w jak najkorzystniejszym świetle przedstawić zmiany zachodzące w *Niemczech. W czerwcu 1934 został kierownikiem Biura ds. polityki zagranicznej, które miało stanowić przeciwwagę dla pozbawionego zaufania Hitlera Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W 1935 Ribbentrop doprowadził do zawarcia niemieckobrytyjskiego traktatu morskiego, co umocniło jego pozycję w otoczeniu Führera. W 1936 otrzymał nominację na stanowisko ambasadora III Rzeszy w Wielkiej Brytanii, gdzie jednak nie zdołał doprowadzić do zawarcia sojuszu niemiecko-brytyjskiego, na co liczył Hitler. Mimo to w lutym 1938 objął funkcję ministra spraw zagranicznych i piastował ją aż do upadku III Rzeszy. Jako szef niemieckiej dyplomacji odegrał poważną rolę w przygotowaniu *Anschlussu Austrii i rozbioru Czechosłowacji (*Monachium). W 1939 prowadził rozmowy z władzami polskimi usiłując nakłonić je do odstąpienia Niemcom *Gdańska oraz wyrażenia zgody na eksterytorialny korytarz łączący Rzeszę z Prusami Wschodnimi. W sierpniu 1939 udał się do Moskwy, gdzie podpisał układ (pakt *Ribbentrop–Mołotow) dzielący strefy wpływów między *ZSRR a Niemcami w Europie Środkowej, co ułatwiło Hitlerowi podjęcie ostatecznej decyzji o ataku na *Polskę i rozpętanie *drugiej wojny światowej. 27 września 1940 Ribbentrop złożył swój podpis pod Paktem Trzech Mocarstw formalizującym sojusz Niemiec, Włoch i Japonii (*Oś Rzym–Berlin–Tokio). W 1940 próbował bezskutecznie nakłonić Wielką Brytanię do zawarcia porozumienia z Niemcami oraz wciągnąć Hiszpanię do wojny po stronie III Rzeszy. Znaczenie Ribbentropa osłabło po pogłębieniu się w latach 1943–44 międzynarodowej izolacji Niemiec. Mimo podejmowanych rozmów sondażowych Ribbentrop nie był zdecydowanym zwolennikiem porozumienia z Anglosasami i zakończenia wojny na dwa fronty. Po kapitulacji Niemiec ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem w Hamburgu. Aresztowany w czerwcu 1945 stanął przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze (*Norymberskie procesy). Oskarżony o popełnienie zbrodni przeciw pokojowi i ludzkości oraz o zbrodnie wojenne, został skazany na karę śmierci i 16 października 1945 stracony. (A.D.) RIBBENTROP–MOŁOTOW PAKT 1939 – niemiecko-radziecki układ o nieagresji, zawierający protokół o podziale stref wpływów w Europie Wschodniej. Motywowana ideologicznie wrogość między *ZSRR a *Niemcami po dojściu do władzy nazistów (*NSDAP, *Narodowy socjalizm), zaczęła słabnąć w pierwszej połowie 1939, kiedy Berlin nasilił swoje roszczenia terytorialne wobec *Polski. Ponieważ *Wielka Brytania i *Francja nie chciały się zgodzić na wejście Armii Czerwonej na teren państw bałtyckich dla ich obrony przed potencjalnym zagrożeniem niemieckim, a podobną możliwość w odniesieniu do swojego terytorium kategorycznie odrzuciła również Polska, *Stalin – dążący do przesunięcia granic ZSRR – postanowił skorzystać z ofert współpracy płynących z Berlina. Po podpisaniu 19 sierpnia korzystnego dla ZSRR układu handlowego z Niemcami i silnych naciskach *Hitlera, kończącego przygotowania do agresji na Polskę, Stalin zgodził się na przybycie 23 sierpnia do Moskwy ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Joachima von *Ribbentropa. W nocy z 23 na 24 sierpnia podpisał on z ludowym komisarzem spraw zagranicznych Wiaczesławem *Mołotowem 10-letni układ o nieagresji i niepopieraniu w żadnej formie napaści państwa trzeciego na jednego z sygnatariuszy. Do jawnego układu dołączony został tajny protokół dodatkowy, który określał sposób podziału Europy wschodniej „w wypadku przemian terytorialnych i politycznych”. Ustalono, iż na terenie państw bałtyckich granica stref wpływów będzie określona przez północną granicę Litwy, czyli, że Finlandia, Estonia i Łotwa znajdą się we władaniu ZSRR, Litwa zaś, do której zamierzano przyłączyć należącą do Polski *Wileńszczyznę, w strefie niemieckiej. Podział Polski miał być dokonany wzdłuż linii rzek: Narwii, Wisły i Sanu. „Zagadnienie czy interesy obu stron czynią pożądanym utrzymanie odrębnego państwa polskiego i jakie mają być granice tego państwa, może być ostatecznie rozstrzygnięte dopiero w toku dalszych wydarzeń politycznych” – stwierdzał protokół. Trzeci punkt protokołu zawierał faktyczną akceptację przez Niemcy radzieckich roszczeń do rumuńskiej *Besarabii. Pakt Ribbentrop-Mołotow ułatwił Hitlerowi podjęcie ostatecznej decyzji o ataku na Polskę 1 września 1939 (*Wojna obronna Polski). Jego konsekwencją było też wejście oddziałów radzieckich na wschodnie tereny Rzeczpospolitej 17 września. 28 września 1939 Ribbentrop i Mołotow podpisali w Moskwie układ w sprawie granic i przyjaźni, do którego dołączone były trzy tajne protokoły. Pierwszy dotyczył zgody obu rządów na przesiedlenie ludności niemieckiej, białoruskiej i ukraińskiej z obszarów okupowanej Polski. Drugi wprowadzał zmiany w podziale stref wpływów w stosunku do ustaleń z 23 sierpnia. Niemcy otrzymywały tereny między Wisłą a Bugiem (obszar przedwojennego woj. lubelskiego i wschodnia część warszawskiego) natomiast Litwa przechodziła do radzieckiej strefy wpływów; 309

10 stycznia 1941 zawarto porozumienie, na mocy którego Niemcy miały dodatkowo otrzymać od ZSRR (za rezygnację z Litwy) równowartość 7,5 mln $ w złocie. Trzeci protokół zapowiadał współpracę w zwalczaniu polskiego ruchu niepodległościowego. Ribbentrop i Mołotow wydali też w imieniu swoich rządów deklarację stwierdzającą, iż rozpad Polski stwarza „mocną podstawę stałego pokoju we wschodniej Europie”, jeśli zaś mocarstwa zachodnie nie będą chciały go zawrzeć z Niemcami „zostanie wówczas ustalone, że za dalsze trwanie wojny odpowiedzialność ponoszą Wielka Brytania i Francja, a rządy III Rzeszy i ZSRR będą w takim wypadku konsultowały się wzajemnie co do przedsiębrania potrzebnych zarządzeń”. Ostateczna granica radziecko-niemiecka ustalona 28 września przebiegała wzdłuż rzek Pisy, Narwi, Bugu i Sanu. Z 389 tys. km2 terytorium Polski, ZSRR zajął 201 tys. km2 natomiast Niemcy 188 tys. km2. Część ziem polskich okupowanych przez Niemcy (Pomorze, Wielkopolska, Śląsk) została 8października włączona do Rzeszy, na pozostałych zaś utworzono 12 października Generalne Gubernatorstwo. Było to równoznaczne z porzuceniem przez Hitlera koncepcji stworzenia na tym obszarze kadłubowego państwa polskiego, czemu sprzeciwił się Stalin. Na terenach zajętych przez ZSRR zorganizowano 22 października wybory do Zgromadzeń Narodowych: białoruskiego w Białymstoku i ukraińskiego we Lwowie. Zgromadzenia te zwróciły się z prośbą o przyłączenie podległych im obszarów do radzieckich republik: ukraińskiej i białoruskiej. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wyraziło na to zgodę 1 i 2 listopada 1939. Jeszcze 28 września 1939 ZSRR zmusił rząd Estonii do podpisania Układu bezpieczeństwa, na mocy którego Moskwa uzyskała prawo tworzenia baz wojskowych na terenie tego państwa. Podobne układy ZSRR narzucił Łotwie (5 październik) i Litwie (10 październik). Ta ostatnia otrzymała w zamian Wileńszczyznę. Inkorporacja państw bałtyckich przez ZSRR nastąpiła w czerwcu 1940, a wkrótce potem ZSRR wymusił na Rumunii cesję Besarabii i północnej Bukowiny. Natomiast próba zmuszenia do ustępstw Finlandii, doprowadziła do wybuchu wojny *fińsko-radzieckiej (1939–40). Pakt Ribbentrop–Mołotow zapoczątkował okres ścisłej współpracy radziecko-niemieckiej, która trwała do 22 czerwca 1941 tj. do dnia ataku III Rzeszy na ZSRR. (A.D.) RIFEŃSKA REPUBLIKA 1921–1926 – państwo utworzone przez Berberów po wybuchu powstania na obszarze *hiszpańskich, a następnie *francuskich kolonii w Maroku. Hiszpanie, którzy posiadali północną część Maroka, kontrolowali jedynie pas ziemi nad Morzem Śródziemnym o szerokości 70 km. Na południe od niego rozciągało się pasmo górskie Rif, zamieszkiwane przez wojownicze plemiona berberyjskie, które nie chciały podporządkować się zwierzchnictwu Madrytu, podobnie jak wcześniej pozostawały de facto niezależne od sułtana Maroka. W 1921 Berber Mohammed *Abd el Krim, redaktor wychodzącego w Melilli tygodnika „El Telegramma del Rif”, wezwał swoich ziomków do powstania przeciw władzy hiszpańskiej. Hasło walki zbrojnej trafiło na podatny grunt i 16 lipca 1921 doszło do pierwszego ataku Berberów na hiszpańską kolumnę wojskową. Rewolta błyskawicznie ogarnęła wszystkie zamieszkujące góry Rif plemiona i już 21 lipca oddziały Abd el Krima zaatakowały pod Anual sześćdziesięciotysięczny korpus hiszpański. Hiszpanie ponieśli całkowitą klęskę, tracąc ponad 8 tys. żołnierzy, natomiast w ręce rebeliantów dostały się duże zapasy broni (w tym ok. sto dział) i amunicji. Kiedy 9 sierpnia w Monte Arruit skapitulował drugi korpus wojsk hiszpańskich, w rękach Berberów znalazła się – poza ufortyfikowaną Melillą – praktycznie cała hiszpańska część Maroka. 19 września 1921 na opanowanych obszarach Abd el Krim proklamował powstanie niepodległej Republiki Skonfederowanych Plemion Rifu. Sukcesy Rifeńczyków zachęciły w 1922 do wystąpienia przeciw kolonizatorom plemię Dżebala, zamieszkujące półwysep tangerski. W rezultacie powstanie rozszerzyło się na francuską część Maroka. Dobrze zorganizowana armia Abd el Krima, która w szczytowym okresie rozwoju liczyła około 70 tys. żołnierzy, przez kilka lat skutecznie stawiała czoło wojskom hiszpańskim, a następnie – od 1924 – francuskim. We wrześniu 1925 ponad 200 tys. żołnierzy hiszpańskich i francuskich, wyposażonych w czołgi i samoloty, pod wspólnym dowództwem marszałka Philippe *Pétaina, przystąpiło do ofensywy przeciw Republice Rifeńskiej. Już 2 października Hiszpanie zdołali zająć Adżdir – dotychczasową stolicę republiki. W kwietniu 1926 nastąpiła krótkotrwała przerwa w walkach, a w Udżdzie nad granicą algiersko-marokańską doszło do negocjacji pokojowych. Ponieważ Abd el Krim odrzucił żądanie poddania Republiki Rifeńskiej władzy sułtana marokańskiego, co de facto oznaczałoby zgodę na protektorat francusko-hiszpański, 6 maja rozpoczęła się ostateczna ofensywa przeciw państwu Berberów. 25 maja 1926 Francuzi opanowali ostatni punkt oporu – miasteczko Targist. Abd el Krim, zmuszony do podpisania aktu kapitulacji, został zesłany przez Francuzów na wyspę Réunion na Oceanie Indyjskim. Mimo upadku republiki, jeszcze do 1934 opór stawiały niektóre plemiona berberyjskie, zamieszkujące trudno dostępne obszary wysokogórskie. (A.D.) RIJEKA* FIUME ROCKEFELLER JOHN (1839–1937) – przemysłowiec amerykański, twórca imperium gospodarczego. W 1863 należał do współzałożycieli pierwszej rafinerii ropy w Cleveland. W siedem lat później utworzył wraz z 310

Henry Flagerem firmę Standard Oil Company, która do 1879, dzięki umiejętnościom menedżerskim Rockefellera, opanowała w 90% amerykański przemysł wydobycia i rafinacji ropy naftowej oraz jej dystrybucję. Po opanowaniu rynku amerykańskiego, skoncentrował swoją uwagę na pozyskaniu odbiorców dla wyrobów Standard Oil na całym świecie. Przez kilkanaście lat toczył z powodzeniem walkę o rynki zbytu z angielsko-holenderskim koncernem Royal Dutch-Shell. W 1882 połączył szereg firm zależnych od Standard Oil tworząc Standard Oil Trust. W 1890 Sąd Najwyższy Stanu Ohio, na podstawie ustawy antytrustowej, nakazał rozwiązanie Standard Oil. Rockefeller zmuszony był wówczas przekształcić firmę w holding, który jednak nadal kierował poszczególnymi filiami koncernu w *USA i poza jego granicami. W 1911, po kilkuletnim procesie, Sąd Najwyższy USA nakazał ostateczną likwidację trustu Rockefellera. Został on wówczas podzielony na kilka niezależnych, choć działających w nieformalnym porozumieniu, koncernów. Rockefeller – uważany w początkach XX wieku za najbogatszego obywatela USA – przeznaczył łącznie 500 mln $ na stworzenie uniwersytetu w Chicago oraz różne fundacje, w tym powstałą w 1913 Rockefeller Foundation. Był założycielem wpływowej w amerykańskim życiu gospodarczym i politycznym rodziny, a jego wnuk Nelson Rockefeller został w 1974 wiceprezydentem USA. (A.D.) RODEZJA*ZIMBABWE ROOSEVELT ELEONORA (1884–1962) – dyplomatka amerykańska przy *Organizacji Narodów Zjednoczonych, żona 32 prezydenta *Stanów Zjednoczonych Franklina Delano *Roosevelta. Była bratanicą 26 prezydenta USA Theodore’a Roosevelta (1858–1919). Po ukończeniu szkoły w Anglii, powróciła do kraju i w 1905 poślubiła dalekiego kuzyna Franklina D. Roosevelta. Początkowo zajmowała się wyłącznie wychowywaniem piątki dzieci. W roli żony polityka zaczęła występować od 1911, kiedy to F. D. Roosevelt został wybrany do Senatu stanu Nowy Jork. Od 1921 była podporą męża w jego walce z postępującym paraliżem. Wspierała go także w trakcie kampanii wyborczych. W latach dwudziestych prowadziła działalność w Lidze Związków Kobiecych i w sekcji kobiet Partii Demokratycznej. Będąc przez 12 lat Pierwszą Damą (1933–44) E. Roosevelt podejmowała bezprecedensową aktywność, co uczyniło ją jedną z czołowych postaci w kraju. Zainicjowała regularne konferencje prasowe w Białym Domu dla kobiet korespondentek, parała się dziennikarstwem, odbywała podróże po Stanach Zjednoczonych, propagując program ekonomiczno-społeczny F. D. Roosevelta. Zasłynęła jako wielka zwolenniczka New Deal. Eleonora Roosevelt cieszyła się dużą estymą i zdobyła olbrzymią popularność w społeczeństwie, które uważało ją za obrończynię publicznych interesów. Podczas *drugiej wojny światowej odbyła podróże do *Wielkiej Brytanii i na południowy Pacyfik, gdzie odwiedziła żołnierzy stacjonujących w amerykańskich bazach wojskowych. Po śmierci F. D. Roosevelta, w kwietniu 1945, prezydent Harry S. *Truman mianował E. Roosevelt delegatem USA przy tworzących się Narodach Zjednoczonych. Pełniąc to stanowisko w latach 1946–56, była przewodniczącą Komisji Praw Człowieka ONZ. Odegrała wówczas znaczącą rolę w opracowaniu i przyjęciu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (1948). Dużą wartość historyczną mają jej autobiografie: TO JEST MOJA HISTORIA (1937) oraz O SOBIE SAMEJ (1958). Zmarła 7 listopada 1962 w Nowym Jorku. (B.B.) ROOSEVELT FRANKLIN DELANO (1882–1945) – polityk amerykański, czterokrotny prezydent *Stanów Zjednoczonych w latach 1933–45. Urodził się w bogatej rodzinie w Hyde Park w pobliżu Nowego Jorku. Studiował prawo na uniwersytetach Harvard i Columbia. W 1905 poślubił swą daleką kuzynkę Eleonorę *Roosevelt, która wywarła znaczny wpływ na ukształtowanie się jego poglądów politycznych, a w szczególności uwrażliwiła go na kwestie społeczne. Po studiach Roosevelt rozpoczął pracę jako adwokat w jednej z najbardziej prestiżowych firm prawniczych. W 1910 zainaugurował swą karierę polityczną, wchodząc z ramienia Partii Demokratycznej do Senatu stanu Nowy Jork. Tam też szybko dał się poznać jako błyskotliwy polityk opowiadający się za reformami społecznymi i broniący interesów ludzi ubogich. W trakcie kampanii prezydenckiej w 1912 poparł Woodrow *Wilsona, a gdy ten został prezydentem odwdzięczył się Rooseveltowi (w marcu 1913) nominacją na stanowisko zastępcy sekretarza marynarki wojennej, którą to funkcję sprawował do 1920. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej Roosevelt przewidywał, że *Stany Zjednoczone będą musiały włączyć się do walki i zaczął aktywnie działać na rzecz zwiększenia siły wojskowej kraju. W 1920 u boku Jamesa Coxa kandydował na wiceprezydenta USA, jednakże wybory zakończyły się ich przegraną. Został wówczas wicedyrektorem dużej firmy działającej w sektorze finansowym. W sierpniu 1921, w czasie pobytu na wakacjach, doznał silnego paraliżu i od tej pory już do końca życia przykuty był do wózka inwalidzkiego. W 1928 został wybrany gubernatorem stanu Nowy Jork, pokonując swego republikańskiego rywala większością jedynie 25 tys. głosów. Jako gubernator przeprowadził wiele reform społecznych, w tym przeforsował ulgi podatkowe dla farmerów oraz doprowadził do obniżki cen za usługi publiczne realizowane przez służby stanowe, co zapewniło mu dużą popularność. W 1930 ponownie wygrał wybory na gubernatora, 311

tym razem zdecydowanie, gdyż większością aż 725 tys. głosów. Wraz z narastaniem *wielkiego kryzysu gospodarczego, Roosevelt mobilizował aparat stanowy do działań w sferze gospodarczej. Jesienią 1931 utworzył pierwszą w USA stanową administrację ds. pomocy dla osób znajdujących się w trudnym położeniu. W ten sposób Roosevelt stał się przykładem polityka, który potrafi sobie radzić w niesprzyjających warunkach, co predestynowało go do ubiegania się o stanowisko prezydenta. W 1932 zapewnił sobie nominację Partii Demokratycznej, a następnie występując z programem Nowego Ładu (New Deal) oraz zniesienia *prohibicji, zdecydowanie pokonał w wyborach prezydenckich republikanina Herberta Hoovera, wygrywając w 42 spośród 48 stanów. 4 marca 1933 znalazł się w Białym Domu jako 32 prezydent w historii USA. Z energią przystąpił do urzeczywistniania Nowego Ładu, widząc w szerokim programie interwencjonizmu państwowego jedyny sposób na zdławienie wielkiego kryzysu. Zarządził skierowanie funduszy publicznych na cele pomocy społecznej i finansowanie robót publicznych. W latach 1933–35, z jego inicjatywy, utworzono agencje mające wspomagać bezrobotnych oraz rozmaite kategorie zawodowe, a także farmerów, emerytów i młodzież. Pragnąc przeciwdziałać chaosowi ekonomicznemu tudzież próbom wykorzystywania sytuacji dla celów spekulacyjnych, Roosevelt poddał prywatną przedsiębiorczość nadzorowi ze strony struktur państwowych. Przekonał również Kongres o zasadności wprowadzenia progresywnego podatku dochodowego. Uzyskane tą drogą środki finansowe kierowane były na programy pomocy społecznej. Wreszcie inicjowane przez Roosevelta ustawodawstwo dawało robotnikom wiele uprawnień w przedsiębiorstwach oraz generalnie zwiększało rolę związków zawodowych. Dla popularyzacji swego programu Roosevelt często korzystał z wystąpień w programach radiowych (tzw. pogawędki przy kominku). Program Nowego Ładu przyniósł odczuwalne polepszenie sytuacji gospodarczej kraju, a jego twórcy – uznanie współobywateli. W wyborach prezydenckich 1936 Roosevelt zwyciężył w 46 stanach, przegrywając z kandydatem republikanów Alfredem Landonem tylko w 2 stanach i zdobywając 523 głosy elektorskie, podczas gdy jego rywal miał ich zaledwie 8. Jest to do chwili obecnej największe zwycięstwo w historii amerykańskich wyborów prezydenckich. Zaczęta tak imponująco druga kadencja Roosevelta, nie należała wszakże do łatwych. W 1937 Sąd Najwyższy unieważnił kilka ustaw realizujących program Nowego Ładu. Przeciwko prezydentowi stanowczo zaczęli występować przedstawiciele świata biznesu oraz politycy *konserwatywni, bowiem w ich ocenie polityka społeczno-gospodarcza Roosevelta godziła w zasady wolnego rynku. Pomimo tego zasadnicze linie Nowego Ładu były kontynuowane. W polityce zagranicznej Roosevelt, podobnie jak i jego poprzednicy, stał początkowo na gruncie *izolacjonizmu, uważając, iż USA nie powinny nadmiernie angażować się w sprawy międzynarodowe. Roosevelt nie wahał się jednak podejmować decyzji kontrowersyjnych, o ile uznał, iż wymaga tego dobro kraju lub nakazy czasu. Tak np. osobiście podjął decyzję o uznaniu przez Stany Zjednoczone w listopadzie 1933 *ZSRR. Z chwilą wybuchu *drugiej wojny światowej zainicjował szybkie odchodzenie od zasad izolacjonizmu. Wyrazem tego była amerykańska pomoc dla *Wielkiej Brytanii w 1940, a potem wsparcie dla innych państw walczących z *faszyzmem na mocy przyjętej w marcu 1941 ustawy *Lend-Lease. W 1940 Roosevelt po raz trzeci zwyciężył w wyborach prezydenckich, również i tym razem bardzo pewnie. Stał się więc pierwszym i zarazem ostatnim prezydentem amerykańskim, który urząd ten sprawował więcej niż dwie kadencje. W sierpniu 1941 Roosevelt, wraz z brytyjskim premierem Winstonem *Churchillem, podpisał Kartę *Atlantycką. Po ataku *Japonii 7 grudnia 1941 na Pearl Harbour, Kongres następnego dnia na wniosek Roosevelta przyjął deklarację o przystąpieniu USA do wojny. W latach II wojny światowej Roosevelt sprawnie kierował krajem, a także dbał o rozbudowę amerykańskiego potencjału wojskowego. Wraz z przywódcami innych państw sojuszniczych uczestniczył w konferencjach w *Casablance, *Quebecu, *Teheranie, *Kairze i *Jałcie, współtworząc w ten sposób podwaliny przyszłego ładu politycznego na świecie. Za błąd Roosevelta uznaje się jego nadmierną pobłażliwość wobec *Stalina, któremu – jak to się powiada – wierzył na słowo. W 1944 bardzo już schorowany Roosevelt po raz czwarty stanął do wyborów prezydenckich, które i tym razem łatwo wygrał. Zapoczątkowana w 1945 kadencja okazała się bardzo krótka, gdyż trwała jedynie 4 miesiące. Roosevelt zmarł nagle na wylew krwi do mózgu 12 kwietnia 1945 w Warm Springs. F.D. Roosevelt był jednym z najbardziej lubianych i poważanych prezydentów w historii USA. Osiągnięcia, które odnotował na swym koncie lokują go też niewątpliwie w gronie prezydentów najwybitniejszych. (B.B.) ROSENBERGÓW PROCES – głośny proces sądowy małżeństwa Rosenbergów Juliusa (1918–53) i Ethel (1920–53), oskarżonych o szpiegostwo na rzecz *ZSRR oraz przekazywanie mu tajnych danych o amerykańskiej broni atomowej. W 1951 po długim procesie, podczas którego uparcie bronili swej niewinności, Rosenbergowie zostali skazani na śmierć. Sąd Najwyższy oddalił apelację i 19 czerwca 1953 Rosenbergowie ponieśli śmierć na krześle elektrycznym. Była to pierwsza w historii *Stanów Zjednoczonych egzekucja z 312

oskarżenia o szpiegostwo dokonana w czasie pokoju. Skazanie i następnie stracenie Rosenbergów spotkało się z protestami ze strony między narodowej opinii publicznej. Szczególnie mocno protestowały środowiska lewicowe. Choć niewątpliwie Rosenbergowie odegrali – wbrew temu co utrzymywali w trakcie procesu – pewną rolę w szpiegostwie atomowym na rzecz ZSRR, to jednak ich udział w tym procederze znacznie wyolbrzymiono, a rzetelność niektórych świadków oskarżenia pozostawiała wiele do życzenia. Sprawa Rosenbergów reprezentuje jeden z najbardziej znanych przypadków antykomunistycznej psychozy, która opanowała życie polityczne USA po *drugiej wojnie światowej i która przeszła do historii pod nazwą *maccartyzmu. (M.B.) ROSYJSKA REWOLUCJA 1905 – pierwsza rewolucja rosyjska. Narastające od kilku dziesięcioleci niezadowolenie różnych warstw społeczeństwa z anachronicznego systemu carskiego samodzierżawia, spotęgowane porażkami armii rosyjskiej w wojnie z *Japonią (*Rosyjsko-japońska wojna), doprowadziło w 1905 do wybuchu masowych protestów. Początek rewolucji dała tzw. krwawa niedziela 9 (22) stycznia 1905. Ponad 100-tysięczny, pokojowy pochód mieszkańców Petersburga, zamierzających przedstawić carowi petycję z postulatami robotniczymi, został tego dnia zaatakowany przez oddziały wojska, które użyły broni palnej, zabijając około tysiąca ludzi. Masakra petersburska wywołała falę protestów i strajków w wielu miastach imperium. Pod presją wydarzeń car *Mikołaj II uczynił pierwsze ustępstwo: 18 lutego (3 marca) wydał akt zapowiadający stworzenie surogatu parlamentu (*Duma państwowa) posiadającego uprawnienia doradcze. Nie spowodowało to jednak spadku napięcia, które obok miast zaczęło obejmować także niektóre regiony wiejskie. Proces rewolucyjny wszedł w nową fazę w maju, kiedy w czasie fali strajków zapoczątkowanych świętem pierwszomajowym powstały, stworzone spontanicznie, rady delegatów robotniczych; pierwszą utworzyli tkacze strajkujący w Iwanowo-Wozniesieńsku. Wkrótce rady stały się podstawową formą samoorganizacji proletariatu, łącząc na szczeblu ogólnomiejskim delegatów robotniczych z różnych fabryk; szczególne znaczenie posiadały rady moskiewska i petersburska. W czerwcu doszło do trzydniowych walk ulicznych w Łodzi (tzw. powstanie łódzkie 22–24 czerwiec) oraz buntu załogi czarnomorskiego pancernika Książę Potiomkin Taurydzki, co było symptomem niezadowolenia także w siłach zbrojnych. Ruch protestu osiągnął apogeum w październiku, kiedy kraj został sparaliżowany strajkiem kolejarzy i pocztowców, a pracę przerwało łącznie 2 mln. ludzi. W tej sytuacji Mikołaj II zdecydował się 17 (30) października na wydanie manifestu zapowiadającego przyznanie obywatelom Rosji niewzruszonych swobód obywatelskich oraz zwołanie Dumy posiadającej pewne kompetencje ustawodawcze. Wkrótce potem car mianował pierwszym premierem w historii Rosji Sergiusza Witte, który miał przy poparciu żywiołów umiarkowanych, zadowolonych z postanowień manifestu październikowego, opanować sytuację w kraju. Zaktywizowały się też wówczas siły skrajnie prawicowe, które skupione w różnych organizacjach zwanych czarnymi sotniami organizowały akcje bojówkarskie przeciw partiom lewicowym oraz pogromy Żydów. Równocześnie postępowała radykalizacja postaw w armii; w końcu 1905 doszło do buntów żołnierzy i marynarzy w Kronsztadzie, Sewastopolu i Władywostoku. 10 (23) grudnia w ogarniętej strajkiem powszechnym Moskwie rozpoczęło się, zainspirowane przez *bolszewików, powstanie robotnicze. Po prawie 10 dniach krwawych walk, w których zginęło kilkuset ludzi, ściągnięte z Petersburga oddziały wojska stłumiły rewoltę. Powstanie moskiewskie, któremu towarzyszyły strajki i starcia robotników z wojskiem w wielu innych częściach kraju (m. in. w Rostowie, Jekaterynosławiu, Sormowie), jest uważane za punkt kulminacyjny rewolucji. W pierwszej połowie 1906 ruch strajkowy był jeszcze dość silny, ale w następnych miesiącach napięcie zaczęło stopniowo opadać, do czego przyczyniły się zarówno wybory do I Dumy, jak i coraz ostrzejsze represje stosowane przez władze wobec żywiołów rewolucyjnych. Twardy kurs wobec ugrupowań lewicowych realizował mianowany 7 (20) lipca 1906 premierem Piotr *Stołypin. Na rozpoczętą przez *eserowców ofensywę *terrorystyczną, której ofiarą padło kilku generałów, Stołypin odpowiedział aktywizacją działań doraźnych sądów wojennych, które często wydawały wyroki śmierci. W 1907 car poczuł się na tyle silny, iż rozwiązując 3 (16) czerwca tego roku Dumę, dokonał jednocześnie zmiany ordynacji wyborczej, która osłabiła znaczenie elektoratu wywodzącego się z niższych warstw społeczeństwa. Było to równoznaczne z zakończeniem okresu rewolucyjnego w Rosji. (A. D) ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1917–1920 – wystąpienia zbrojne przeciwko dyktaturze *bolszewików, trwające od chwili przejęcia przez nich władzy w Piotrogrodzie (*Październikowa rewolucja). Jeszcze w listopadzie 1917 przeciw komunistom wystąpili Kozacy dońscy, kubańscy i orenburscy. Na Ukrainie władzę przejęła Centralna Rada Ukraińska (*Ukraińska Republika Ludowa), a w rejonie Kaukazu tzw. Komisariat Zakaukaski. 15 (28) stycznia 1918 bolszewicy rozpoczęli formowanie Armii Czerwonej, której pierwsze oddziały przeszły chrzest bojowy obalając władzę ustanowionego w Orenburgu Komitetu Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji, a następnie tłumiąc bunt wojskowy w Irkucku. Po podpisaniu przez bolszewików 3 marca 1918 313

separatystycznego pokoju z państwami centralnymi w Brześciu (*Brzeski traktat), Murmańsk został zajęty przez desant angielski, do którego dołączyły później oddziały francuskie, amerykańskie i włoskie. W kwietniu 1918 wojska japońskie wylądowały we Władywostoku. Interwenci wspierali tworzące się w różnych częściach Rosji antybolszewickie formacje białych. W okresie luty–kwiecień 1918 Armia Czerwona wyparła nad południowy Don Armię Ochotniczą generała Aleksieja Kaledina. W maju 1918 przeciw bolszewikom wystąpił, liczący około 50 tys. żołnierzy, Korpus Czechosłowacki; w krótkim czasie zajął on gigantyczny obszar Syberii i środkowego dorzecza Wołgi. 6 lipca w Moskwie, dotychczasowi sojusznicy bolszewików, lewicowi *eserowcy usiłowali przejąć władzę, ale ich zamach został następnego dnia stłumiony. 1 sierpnia oddziały Korpusu Czechosłowackiego, atakując od wschodu, zajęły Kazań, stwarzając bezpośrednie zagrożenie dla Moskwy. Równocześnie w połowie 1918 toczyły się walki o Carycyn, który bezskutecznie usiłowały zdobyć oddziały kozaków dowodzone przez generała Piotra Krasnowa. Na przełomie sierpnia i września, po zaciętych walkach, Armia Czerwona zepchnęła oddziały Krasnowa na południe, a następnie odzyskała Kazań i całe Powołże. 5 września Rada Komisarzy Ludowych wydała dekret o wprowadzeniu czerwonego terroru, który usankcjonował stosowane przez CzK (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) od początku 1918 masowe represje na obszarach opanowanych przez bolszewików. W listopadzie w Odessie i Sewastopolu wylądowały oddziały francuskie, a następnie angielskie i włoskie. W lutym 1919 admirał Aleksander Kołczak, który ogłosił się głównodowodzącym sił zbrojnych białych, rozpoczął atak na wschodzie podchodząc pod Kazań. W kwietniu jego ofensywa załamała się. Równocześnie od południa ruszyła wielka ofensywa generała Antonina Denikina, zaś w maju marsz od zachodu (z terenu Estonii) na Piotrogród rozpoczął generał Nikołaj Judenicz. W kwietniu jego oddziały zostały zatrzymane pod Piotrogrodem, a po kilkumiesięcznych walkach zmuszone do odwrotu. W połowie listopada załamała się, po zdobyciu miasta Orzeł, ofensywa armii Denikina. Był to punkt zwrotny w dziejach wojny domowej. Od tej chwili Armia Czerwona posiadała wyraźną przewagę w walkach z białymi, tym bardziej, że w połowie 1919 rozpoczęło się wycofywanie głównej części alianckich sił interwencyjnych. W listopadzie, po ostatecznym rozbiciu głównego trzonu armii Kołczaka, Armia Czerwona zajęła Omsk. Równocześnie na południe wypierano oddziały armii Denikina, która rozpadła się na dwie części: jedna, dowodzona przez gen. Piotra Wrangla, wycofała się na Krym, druga zaś na Północny Kaukaz. W lutym i marcu 1920 ta ostatnia grupa została rozbita, a jej resztki wraz z generałem Denikinem zmuszone do ucieczki za granicę. Jeszcze w styczniu Armia Czerwona ostatecznie pokonała oddziały Judenicza, które musiały schronić się na terenie Estonii. W kwietniu 1920 rozpoczęła się wojna *polsko-radziecka. Po jej zakończeniu Armia Czerwona w październiku i listo padzie zniszczyła ostatecznie armię generała Wrangla – ostatnią poważną siłę antybolszewicką w Rosji. Do głównych przyczyn klęski białych w wojnie domowej zaliczyć należy: brak jednolitego kierownictwa i wiążącej się z tym koordynacji działań oraz niezdolność do pozyskania poparcia mas chłopskich i pomocy państw, które zdobyły w tym czasie niepodległość (Polska, kraje nadbałtyckie). (A.D.) ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904–1905 – konflikt zbrojny między Rosją i *Japonią, spowodowany dążeniem obu państw do dominacji politycznej na Dalekim Wschodzie. W 1896 Rosja otrzymała od Chin koncesję na budowę odnogi kolei transsyberyjskiej, a dwa lata później wydzierżawiła od władz chińskich Półwysep Liaotung i Port Artur. Przedsięwzięcia te miały stanowić punkt wyjścia do dalszej ekspansji rosyjskiej w północnych Chinach i Korei. W 1903, aspirująca do rangi mocarstwa Japonia, zaproponowała Rosji podział stref wpływów na Dalekim Wschodzie, oferując Petersburgowi *Mandżurię aż po rzekę Jalu, w zamian za uznanie japońskiej dominacji w Korei. Władze rosyjskie odrzuciły tę propozycję, ponieważ jedna z wpływowych koterii na dworze carskim (przewodził jej wielki książę Aleksander Michajłowicz) liczyła na zyski z eksploatacji zasobów leśnych Korei. W tej sytuacji Japończycy przystąpili do finalizowania prowadzonych od kilku lat przygotowań wojennych, których podstawą była rozbudowa opartej na pruskich wzorach armii lądowej i floty. Tokio zadbało też zawczasu o dyplomatyczne ubezpieczenie planowanej agresji, podpisując w styczniu 1902 traktat o przymierzu z *Wielką Brytanią, który gwarantował Japończykom wojskową pomoc angielską w razie gdyby Rosjan poparła *Francja. 6 lutego 1904 Japończycy zerwali stosunki dyplomatyczne z Rosją, a w dwa dni później ich okręty dokonały ataku na flotę rosyjską stacjonującą w Port Arthur, uszkadzając trzy pancerniki. W pierwszej fazie wojny główne działania toczyły się na morzu, gdzie wyraźnie zaznaczyła się przewaga japońskich eskadr nad rozproszoną flotą rosyjską. Japończycy, obok zdobycia panowania na morzu, chcieli jak najszybciej rozbić stutysięczną armię carską stacjonującą na Dalekim Wschodzie. Plany rosyjskie przewidywały natomiast prowadzenie działań obronnych przez 6 miesięcy, do czasu przeprowadzenia mobilizacji i koncentracji wojsk. Położenie armii carskiej było trudne, ponieważ rejon walk łączyła z europejskim zapleczem tylko jedna linia kolejowa. Głównodowodzącym armii 314

japońskiej, liczącej 330 tys. ludzi i 1068 dział, był marszałek Iwao Ojama. Oddziałami rosyjskimi dowodził początkowo admirał Eugeniusz Aleksiejew, a następnie generał Aleksy Kuropatkin. W drugiej połowie kwietnia kilkadziesiąt tysięcy Japończyków dowodzonych przez generała Tamemoto Kuroki wylądowało w Korei, błyskawicznie zepchnęło Rosjan za rzekę Jalu i wkroczyło do Mandżurii. W sierpniu rozpoczęło się oblężenie Port Artur, któremu towarzyszyła kolejna japońska ofensywa lądowa; w jej wyniku Rosjanie – po dziesięciodniowej krwawej bitwie pod Laojangiem – zostali zepchnięci do Mandżurii zachodniej, w rejon rzeki Szahe. Na przełomie 1904 i 1905, po ciężkich i wyrównanych walkach nad tą rzeką, obie armie przeszły do walk pozycyjnych. Tymczasem 2 stycznia 1905 komendant 50-tysięcznego garnizonu broniącego Port Artur generał Anatol Stoessel podjął decyzję o kapitulacji, co wywołało szok w całej Rosji i umożliwiło Japończykom przerzucenie znacznych sił na front w rejonie Szahe. W rezultacie, na przełomie lutego i marca 1905, rozpoczęła się pod Mukdenem trzytygodniowa bitwa, w której po stronie rosyjskiej uczestniczyło 293 tys., a po japońskiej 271 tys. żołnierzy. Mimo niewielkiej przewagi liczebnej Rosjanie ponieśli kolejną klęskę tracąc Mukden i 89 tys. żołnierzy. Wydarzeniem, które ostatecznie przesądziło o zakończeniu wojny stało się zniszczenie rosyjskiej floty bałtyckiej, wysłanej na Daleki Wschód w celu zmiany układu sił na morzu. W dniach 27–28 maja 1905 większość okrętów rosyjskich została zatopiona w rejonie Wysp Cuszimskich przez flotę japońską dowodzoną przez admirała Heihachiro Togo. Po klęsce cuszimskiej władze carskie, zagrożone przez rozwijający się w Rosji ruch rewolucyjny (*Rosyjska rewolucja), zdecydowały się na podjęcie rozmów pokojowych, które rozpoczęły się w sierpniu w amerykańskiej miejscowości Portsmouth. Strona japońska – mimo odniesionych sukcesów – chętnie przystąpiła do negocjacji, ponieważ brakowało jej rezerw do prowadzenia długotrwałej wojny na ogromnych azjatyckich obszarach Rosji. Na mocy układu pokojowego, podpisanego 5września 1905 w Porstmouth, Japonia uzyskała Półwysep Liaotung z Port Artur, część wyspy Sachalin, fragment rosyjskiej linii kolejowej zbudowanej w Mandżurii oraz prawo połowu ryb u dalekowschodnich wybrzeży rosyjskich. Rosja uznała też wyłączne prawa Japonii do Korei, którą wkrótce ogłoszono japońskim protektoratem. Wojna podniosła Japonię do rangi regionalnego mocarstwa, równocześnie zaś obnażyła słabość carskiej Rosji i nieudolność jej najwyższych władz. (A.D.) ROZBROJENIOWE UKŁADY – porozumienia zawarte po *drugiej wojnie światowej, zmierzające do ograniczenia wyścigu zbrojeń. Ich przedmiotem były: trzy rodzaje broni masowej zagłady (atomowa, bakteriologiczna i chemiczna), broń konwencjonalna, systemy strategiczno-nuklearne, a także środki budowy zaufania i zapobiegania wojnie nuklearnej. Negocjacje rozbrojeniowe toczyły się w formie rokowań regionalnych, dwustronnych bądź pod auspicjami *Organizacji Narodów Zjednoczonych i w jej ramach (w 1952 utworzono Komisję Rozbrojeniową ONZ, a w 1954 jej organ wewnętrzny – Komitet Rozbrojeniowy). A. UKŁADY WIELOSTRONNE Znaczna część porozumień rozbrojeniowych dotyczy przestrzennego ograniczenia rozpowszechniania broni jądrowej. Taki charakter ma Układ w sprawie Antarktyki z 1 grudnia 1959, nadający temu obszarowi status strefy zdemilitaryzowanej oraz podpisany 14 lutego 1967 w Tlatelolco Układ o denuklearyzacji Ameryki Łacińskiej. Pierwszym porozumieniem, nakładającym ograniczenia na rozwój broni atomowej, był Układ o zakazie prób z bronią nuklearną w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą z 5 sierpnia 1963 (nie podpisany przez *Francję i Chiny). Efektem negocjacji, podjętych w związku z pojawieniem się możliwości militarnego wykorzystywania kosmosu, był podpisany 27 stycznia 1967 Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Zabrania on umieszczania i używania broni masowej zagłady w przestrzeni poza atmosferą ziemską. Podobne problemy reguluje Porozumienie dotyczące działalności państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich, przyjęte jednomyślnie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 25 grudnia 1979. Zakazuje ono atakowania Księżyca oraz wykorzystywania tego ciała niebieskiego do dokonywania lub grożenia atakiem Ziemi, statkom kosmicznym, względnie innym obiektom kosmicznym. Prowadzone już w latach pięćdziesiątych rozmowy o zakazie rozprzestrzeniania broni nuklearnej zakończyły się ogłoszeniem 1 lipca 1968 przez trzech depozytariuszy: *Stany Zjednoczone, *ZSRR i *Wielką Brytanię Układu o nieproliferacji broni jądrowej (NPT). Państwa nuklearne zobowiązały się w nim do nie przekazywania nikomu broni jądrowej i nieudzielania pomocy w jej produkcji, zaś państwa nie nuklearne wyrzekały się prawa do budowy tej broni. Układ ten, do którego przystąpiło 170 państw został 11 maja 1995 przedłużony bezterminowo, co jednak nie zapobiegło powiększaniu klubu atomowego o nowe kraje. Ograniczone znaczenie – m.in. wskutek oporu Indii – ma też podpisany 24 września 1996 Traktat o Zakazie Prób z Bronią Nuklearną (CTBT), który przyczynić się miał do ograniczenia badań doskonalących tę broń masowej zagłady. Częściową demilitaryzację dna mórz i oceanów gwarantował podpisany 11 lutego 1971 Układ o zakazie umieszczania na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu Ziemi pod tym dnem broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej 315

zagłady. Wyrazem dążeń do likwidacji broni biologicznej była z kolei podpisana w 1972 wielostronna Konwencja o zakazie badań, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej i toksycznej oraz o ich zniszczeniu. Po wieloletnich negocjacjach, 13 stycznia 1993 przedstawiciele 115 państw podpisali w Paryżu Układ o zakazie używania, produkcji i składowania broni chemicznej. Do 29 kwietnia 1997, kiedy zaczął on obowiązywać, został podpisany przez 164 kraje. Zapasy broni chemicznej mają zostać zniszczone do 2007. Wśród sygnatariuszy zabrakło jednak takich producentów broni chemicznej jak *Irak, Syria czy Korea Północna. B. UKŁADY DWUSTRONNE RADZIECKO (ROSYJSKO) – AMERYKAŃSKIE W rezultacie negocjacji dotyczących ograniczenia możliwości wybuchu wojny jądrowej, podpisano cztery porozumienia: 20 czerwca 1963 w sprawie zainstalowania linii bezpośredniej łączności (tzw. gorąca linia), 30 września 1971 w sprawie środków zmniejszających nie bezpieczeństwo użycia broni jądrowej i modernizacji gorącej linii, 25 maja 1972 w sprawie zapobiegania incydentom na otwartym morzu oraz 22 czerwca 1973 o zapobieżeniu wojnie nuklearnej. W latach 1969–72 toczyła się pierwsza runda rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych (ang. skrót SALT I), zakończona 26 maja 1972 podpisanym w Moskwie porozumieniem. Złożyły się na nie dwa dokumenty: 1. bezterminowy Układ Moskwie systemów ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej (ABM), pozwalający każdej ze stron na posiadanie systemu obrony przeciwrakietowej złożonego ze 100 wyrzutni, uzupełniony w1974 protokołem ograniczającym liczbę rejonów dyslokacji takiego systemu z dwóch do jednego; 2. pięcioletnie Tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych (ICBM), przewidujące zamrożenie liczby stałych, naziemnych wyrzutni rakiet międzykontynentalnych, ograniczenie liczby wyrzutni rakiet balistycznych na okrętach podwodnych oraz ilości okrętów podwodnych, wyposażonych w takie głowice. Drugą rundę rokowań o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (SALT II) zakończyło podpisanie 18 czerwca 1979 w Wiedniu układu ustalającego nowe limity ilościowe i jakościowe systemów broni strategicznych (każda ze stron miała mieć prawo do 1600 systemów przenoszenia ładunków jądrowych). Jednak układ ten – wskutek interwencji radzieckiej w Afganistanie (*Afgańska wojna) i odkrycia przez Amerykanów przewagi strategicznej ZSRR – nie został ratyfikowany przez Kongres USA, co spowodowało impas w dalszych rokowaniach. Ich kolejne rundy miały miejsce w latach: 1981–83 (rozmowy przerwano w związku z rozmieszczeniem w Europie Zachodniej amerykańskich rakiet samosterujących oraz ogłoszeniem przez Ronalda *Reagana programu SDI – tzw. wojen gwiezdnych) i 1985–87. 8 grudnia 1987, podczas szczytu w Waszyngtonie, podpisany został bezterminowy, dotyczący obszaru Europy, Układ o wyeliminowaniu rakiet średniego i krótkiego zasięgu – INF (każda ze stron zostawiła sobie prawo do posiadania 15 rakiet). Obok rokowań bilateralnych supermocarstwa uczestniczyły również w rokowaniach o charakterze regionalnym, z których najważniejszymi są prowadzone od 1973 w Wiedniu negocjacje w sprawie redukcji sił zbrojnych w Europie Środkowej. 19 listopada 1990 przedstawiciele 22 państw podpisali w Paryżu Porozumienie w sprawie redukcji zbrojeń konwencjonalnych w Europie. Zakłada ono redukcję, na obszarze od Atlantyku do Uralu, pięciu rodzajów uzbrojenia: czołgów, opancerzonych wozów bojowych, systemów artyleryjskich, samolotów oraz śmigłowców bojowych. W wypadku niektórych państw redukcja ta obejmuje nawet 50% posiadanego sprzętu wojskowego. 5 czerwca 1992 w Oslo przyjęto nową wersję układu paryskiego. Z tekstu usunięto wszystkie wzmianki o rozwiązanym Układzie *Warszawskim, a kwoty redukcji poszczególnych kategorii uzbrojenia przewidziane dla ZSRR podzielono na państwa powstałe w europejskiej części b. Związku Radzieckiego. Na krótko przed rozpadem ZSRR, 31 lipca 1991, podpisany został – negocjowany od 1982 – radziecko-amerykański Układ o redukcji zbrojeń strategicznych (START I). Zakładał on zmniejszenie liczby głowic nuklearnych do ok. 6 tys. po każdej ze stron. W czerwcu 1992, podczas wizyty Borysa Jelcyna w Waszyngtonie, ustalono zasady dalszej redukcji broni strategicznych. Jej skalę określił układ START II, podpisany 3 stycznia 1993 w Moskwie. Na jego mocy do 1 stycznia 2003 roku USA mają ograniczyć swój potencjał nuklearny do 3500, Rosja zaś do 2971 głowic. Moskwa zobowiązała się też do zniszczenia 308 (tj. wszystkich posiadanych) rakiet typuSS-18. Warunkiem wejścia w życie porozumienia START II, była ratyfikacja wcześniejszego układu NPT przez wszystkie państwa powstałe po rozpadzie ZSRR (*Wspólnota Niepodległych Państw), na obszarze których znajdowała się jeszcze broń nuklearna. Chodziło tu (obok Białorusi i Kazachstanu) przede wszystkim o Ukrainę, która domagała się w zamian za przyjęcie układu gwarancji bezpieczeństwa ze strony mocarstw nuklearnych oraz środków finansowych na likwidację broni strategicznej znajdującej się w jej granicach. Po kilku latach zabiegów i nacisków (głównie amerykańskich) na władze w Kijowie, 16 listopada 1994 parlament ukraiński ratyfikował układ NPT. W czerwcu 1996 terytorium Ukrainy opuściły ostatnie głowice nuklearne. 27 stycznia 1996 USA ratyfikowały układ START II, natomiast zdominowana przez komunistów i nacjonalistów *Duma sprzeciwiała się jego ratyfikacji uznając, że jest on 316

niekorzystny dla Rosji. Moskwa pragnęła także zmiany limitów uzbrojenia i liczebności wojsk wyznaczonych jej przez układ o redukcji zbrojeń konwencjonalnych (CFE) z 1990. Natomiast USA, pragnąc zbudować system obrony antyrakietowej całego kraju (rozwinięcie programu tzw. gwiezdnych wojen R. Reagana) dążący do rewizji niektórych postanowień traktatu ABM z 1972. (A.D.) RPA* REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI RUMUŃSKA REWOLUCJA GRUDNIOWA 1989 – masowy zryw społeczeństwa rumuńskiego przeciwko dyktaturze komunistycznej, połączony ze spiskiem w kręgach aparatu władzy wymierzonym w prezydenta Nicolae *Ceausescu. Systematycznie obniżająca się stopa życiowa, terror tajnej policji Securitate oraz upadek reżimów komunistycznych w innych państwach europejskich, stanowiły główne przyczyny masowych protestów jakie w grudniu 1989 ogarnęły Rumunię. Rewolucja rozpoczęła się 16 grudnia wmieście Timisoara, kiedy podjęta przez Securitate próba usunięcia z parafii kalwińskiego pastora Laszlo Toekesa, wywołała sprzeciw wiernych. Następnego dnia w mieście doszło do wielotysięcznej demonstracji, która na rozkaz Ceausescu została stłumiona przy użyciu broni palnej. 18 grudnia niepokoje rozszerzyły się na inne miasta rumuńskie: Oradeę, Braszow, Arad i Cluj. Ceausescu, bagatelizując znaczenie protestów, wyjechał tego dnia z wizytą do *Iranu. Tymczasem demonstracje nie ustawały, a w Timisoarze trwały regularne walki tłumu z formacjami wojska i Securitate. 20 grudnia zaalarmowany Ceausescu, skracając pobyt, wrócił z Teheranu i określiwszy w telewizji protestujących mianem faszystów i chuliganów, wezwał mieszkańców Bukaresztu na wielki wiec, który miał się stać demonstracją poparcia dla jego polityki. To fatalne posunięcie doprowadziło do wybuchu rewolucji także w stolicy. Wielotysięczny tłum, ściągnięty nazajutrz na wiec, powitał próbującego przemawiać dyktatora gwizdami i wrogimi okrzykami. Wiec przerwano, ale zebrane tłumy nie zamierzały się już rozejść i w godzinach popołudniowych doszło do walk ulicznych z wojskiem i Securitate. Część żołnierzy przeszła tego dnia na stronę demonstrantów, w czym sporą rolę odegrał rozkaz ministra obrony generała Vasile Milea, zakazujący wojsku strzelania do ludności cywilnej. Śmierć ministra, który miał popełnić samobójstwo, zmobilizowała do działania grupę wyższych funkcjonariuszy państwowych, którzy od kilku miesięcy – być może z inspiracji radzieckiego *Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) – przygotowywali obalenie Ceausescu. Przypuszczalnie to właśnie ich akcja sparaliżowała pracę sztabu kierującego pacyfikacją powstania i pozbawiła Ceausescu poparcia armii. 22 grudnia tłum zaatakował praktycznie nie broniony gmach Komitetu Centralnego, z którego w ostatniej chwili uciekł Ceausescu. Po kilku godzinach został wraz z żoną Eleną aresztowany przez żołnierzy w Tirgoviste i przewieziony do koszar Buftea w Bukareszcie. Władzę w kraju przejął ukonstytuowany 22 grudnia Front Ocalenia Narodowego (FON), na czele którego stanął Ion Iliescu, dawny działacz komunistyczny, dyskryminowany przez Ceausescu. Mimo aresztowania dyktatora, grupy Securitate kontynuowały walkę, zdobywając pałac prezydencki i próbując opanować siedzibę telewizji oraz lotnisko Otopeni. Do starć zbrojnych w dalszym ciągu dochodziło również poza Bukaresztem – m.in. w Aradzie, Sibiu, Braszowie i Timisoarze. Funkcjonariusze Securitate stawiali zorganizowany opór do 25 grudnia, kiedy zaatakowali bukareszteński dworzec główny. Tego dnia Ceausescu został, po kilkugodzinnym pseudoprocesie, rozstrzelany razem z żoną. W ciągu dziesięciodniowych walk w całej Rumunii zginęło ponad tysiąc ludzi. 29 grudnia zdominowany przez członków partii komunistycznej FON ogłosił się tymczasowym parlamentem. Wywołało to protesty innych sił politycznych, które zaczęły się tworzyć lub odradzać w dniach rewolucji. Ostatecznie w styczniu 1990 FON uznał się za partię polityczną, ale nie przeszkodziło mu to w zachowaniu pełni władzy. Zdominowanie rządzącego FON przez ex-komunistów, stało się przyczyną rosnącego niezadowolenia ugrupowań opozycyjnych. 22 kwietnia 1990 ich zwolennicy rozpoczęli prawie dwumiesięczną okupację Placu Uniwersyteckiego w centrum Bukaresztu, żądając rozwiązania FON i ustąpienia Iliescu. 20 maja odbyły się wybory parlamentarne i prezydenckie. Przyniosły one zdecydowane zwycięstwo FON (padło nań 70% głosów) i samemu Iliescu, który zdobywając 85% głosów został prezydentem. U źródeł sukcesu wyborczego postkomunistów leżało poparcie chłopów, którzy – po rozwiązaniu kołchozów – właśnie z rąk FON otrzymali na własność ziemię. Front masowo poparli też robotnicy obawiający się przemian kapitalistycznych. Wzmocniony zwycięstwem wyborczym Iliescu przystąpił do rozprawy z opozycją. 13 czerwca policja usunęła demonstrantów z Placu Uniwersyteckiego, a w następnych dniach kilka tysięcy uzbrojonych górników z Zagłębia Jiu, ściągniętych do stolicy przez FON, demolowało siedziby partii opozycyjnych i terroryzowało miasto; zabito wówczas 6 osób. Protesty przeciw autorytarnym rządom Iliescu miały miejsce także i później, ale jego zręczna polityka podtrzymywania państwowej gospodarki i opóźniania procesu reform rynkowych w dalszym ciągu cieszyły się sporym poparciem społecznym. We wrześniu 1991 w Bukareszcie doszło do nowych demonstracji górników, tym razem skierowanych przeciw władzom, a konkretnie przeciw rządowi Petre Romana; w ich trakcie zginęły 4 317

osoby, a 193 zostały ranne. Iliescu zdymisjonował wówczas Romana, mianując szefem rządu Teodora Stolojana. Spowodowało to rozłam w FON, którego część opowiedziała się za Romanem. Większość partii rządzącej pozostała jednak – jako Demokratyczny Front Ocalenia Narodowego (DFON) – po stronie prezydenta. 27 września 1992 odbyły się kolejne wybory parlamentarne, w których DFON zdobył 28% mandatów, zachowując status najsilniejszej partii rumuńskiej i pozostając przy władzy. Osobisty sukces odniósł też Iliescu, który 11 października, w drugiej turze wyborów prezydenckich, zwyciężył kandydata opozycyjnego bloku Konwencja Demokratyczna Emila Constantinescu, uzyskując 61% głosów. (A.D.) RWANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1994 – krwawy konflikt wewnętrzny w Rwandzie, którego stronami były zwaśnione plemiona Hutu i Tutsi. U schyłku XIX wieku obszar Rwandy, jak i sąsiedniego Burundi (*Burundyjska wojna domowa), został skolonizowany przez Niemców (*Niemieckie kolonie). Od 1922 Rwanda i Burundi były posiadłościami Belgii (*Belgijskie kolonie). W Rwandzie od wieków mniejszościowe plemię Tutsi (ok. 15% populacji) dominowało nad stanowiącymi zdecydowaną większość Hutu (ok. 85% ludności). W 1959 wybuchła wojna domowa, która zakończyła się zwycięstwem Hutu. 100 tys. Tutsi zginęło, a 200 tys. zbiegło do Ugandy i Burundi. Na płaszczyźnie politycznej wojna ta przyniosła likwidację monarchii Tutsi. Ostatni król Mwami Kigeri V w 1961 został zmuszony do wyrzeczenia się tronu, a Rwanda stała się republiką pozostającą w rękach Hutu. Po wycofaniu się Belgów, 1 lipca 1962 Rwanda uzyskała całkowitą niepodległość. W latach sześćdziesiątych uzbrojeni bojownicy Tutsi sześciokrotnie organizowali z Ugandy zbrojne wypady na terytorium Rwandy z zamiarem przechwycenia władzy. Wszystkie te próby zakończyły się niepowodzeniem. W 1987 służący w armii ugandyjskiej Tutsi zdezerterowali, niezadowoleni z faktu, iż rząd Ugandy nie chce pomagać im w odsunięciu od władzy w Rwandzie Hutu. W oparciu o nich powstał Rwandyjski Front Patriotyczny reprezentujący Tutsi. W październiku 1990 zbrojne oddziały Frontu weszły do Rwandy, rozpoczynając wojnę z Hutu. Wojna domowa skończyła się w sierpniu 1993, kiedy to obie strony podpisały porozumienie pokojowe, na mocy którego Tutsi otrzymali udział we władzy. Do Rwandy przybyły siły pokojowe *Organizacji Narodów Zjednoczonych z misją nadzorowania przestrzegania porozumienia. Wojna domowa w Rwandzie rozgorzała na nowo – tym razem z niesłychaną brutalnością – w kwietniu 1994. Stało się to po tym, gdy 6 kwietnia nieznani zamachowcy zestrzelili nad Kigali, stolicą Rwandy samolot, na pokładzie którego znajdowali się prezydent Rwandy (od 1973) Juvenal Habyarimana i prezydent Burundii Cyprien Ntaryamira. Obaj ponieśli śmierć. Na wieść o śmierci Habyarimany oddziały gwardii prezydenckiej przystąpiły w Kigali do przeprowadzania masowej rzezi Tutsi. Zabijano również żołnierzy sił ONZ, duchownych oraz tych polityków Hutu, których uznano za zbyt umiarkowanych. W ten sposób straciła życie pani premier Agathe Uwilingiyamana – rozstrzelana 7 kwietnia. Tylko na przestrzeni kilkunastu pierwszych dni konfliktu wojska rządowe zamordowały 500 tys. osób. Tutsi z Rwandyjskiego Frontu Patriotycznego ponownie chwycili za broń i zaczęli z północy nadciągać do Kigali. Wstolicy Rwandy wylądowali spadochroniarze belgijscy i francuscy, by osłaniać ewakuacje cudzoziemców. Zaciekłe boje toczyły się wokół Kigali. Walki i towarzyszące im masakry szybko rozlały się na cały kraj. Tak Hutu, jak i Tutsi, na masową skalę dopuszczali się aktów ludobójstwa. W maju inicjatywę przejęli Tutsi. Podjęli wielką ofensywę od północy, spychając wojska rządowe. 4 lipca, po trwającym 5 tygodni szturmie, partyzanci z Rwandyjskiego Frontu Patriotycznego zlikwidowali ostatnie punkty oporu Hutu w Kigali, przejmując kontrolę nad stolicą. Od tej chwili zdemoralizowana i pobita armia rządowa myślała już tylko o ucieczce. Razem z nią z Rwandy masowo uciekali członkowie plemienia Hutu. W połowie lipca cały kraj znajdował się już w rękach Tutsi, którzy okazali się zwycięzcami. Liczbę zabitych w rwandyjskiej wojnie domowej 1994 szacuje się na około 1,5 mln osób. Do sąsiednich krajów zbiegło blisko 2 mln ludzi, którzy koczowali w prymitywnych obozach, dziesiątkowani przez epidemie różnych chorób, głównie cholery. Do Zairu przeniósł się dotychczasowy rząd Hutu i 20 tys. żołnierzy. Hutu przystąpili do walki partyzanckiej, nie byli już jednak w stanie zagrozić rządzącym Tutsi. (M.B.) RWPG RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ – organizacja ekonomiczna skupiająca państwa komunistyczne należące do bloku *radzieckiego. Powstała w styczniu 1949, a jej członkami-założycielami były: Bułgaria, Czechosłowacja, *Polska, Rumunia, Węgry i *ZSRR. W lutym 1949 do RWPG przystąpiła Albania, która zaprzestała udziału w pracach Rady w 1961, po zaostrzeniu się jej konfliktu z ZSRR (*Hodża Enwer). W następnych latach członkami RWPG zostały: Niemiecka Republika Demokratyczna (*Niemcy) (1950), *Mongolia (1962), Kuba (1972) i Wietnam (1978). Umowy o współpracy z Radą zawarły: *Jugosławia (1964), Finlandia (1973), *Meksyk (1975), *Irak (1975), *Nikaragua (1983). Najwyższym organem RWPG była, zwoływana co roku, Sesja Rady, której podlegał złożony z wicepremierów Komitet Wykonawczy. Rozbudowywany stale aparat administracyjny Rady składał się z kilkudziesięciu 318

stałych komisji, biur, zarządów i instytutów. RWPG, stworzona z przyczyn ideologicznych i militarnych, mimo podejmowania wspólnych przedsięwzięć (np. rurociąg Przyjaźń), nigdy nie zdołała doprowadzić do rzeczywistej integracji ekonomicznej krajów członkowskich. Na przeszkodzie temu stał m.in. brak międzynarodowej waluty wymienialnej. Próby jej zastąpienia tzw. rublem transferowym nie dały pozytywnych rezultatów, ponieważ nie można było dokonywać nim dowolnych zakupów w ZSRR, a w konsekwencji także w innych krajach RWPG. Rubel transferowy służył jedynie do ustalania relacji wymiany z góry określonego kontyngentu towarów. Poszczególne kraje członkowskie – nie mogąc wykorzystać nadwyżek rublowych w handlu z jednym krajem RWPG do zakupów w innym – dążyły do uzyskiwania we wzajemnej (z konieczności dwustronnej) wymianie sald zerowych, co powodowało jej ograniczanie do poziomu słabszej strony. Współpracy nie sprzyjało również takie ustalenie kursu rubla transferowego wobec dolara, które umożliwiało ZSRR nabywanie wyrobów innych krajów członkowskich (zawierających elementy kupowane za waluty wymienialne) poniżej ich cen światowych. Procesy dezintegracji RWPG rozpoczęły się w latach siedemdziesiątych, kiedy niektóre kraje członkowskie (Polska, Węgry) zaczęły zacieśniać więzi gospodarcze z Zachodem, osłabiając równocześnie związki z innymi państwami Rady. Jednak właściwy rozpad RWPG nastąpił w 1989, po obaleniu reżimów komunistycznych w europejskich krajach satelickich ZSRR. Przejście na rozliczenia dolarowe doprowadziło w 1991 do likwidacji Rady i załamania się wymiany handlowej między krajami członkowskimi. (A.D.) SACHAROW ANDRIEJ (1921–1986) – rosyjski fizyk, *dysydent, laureat Pokojowej Nagrody Nobla. W 1948 Sacharow, jako doktor nauk fizycznych, został włączony do ścisłego zespołu badawczego pracującego nad stworzeniem radzieckiej bomby wodorowej. W 1953 *ZSRR dokonał pierwszej udanej detonacji ładunku wodorowego, co było w dużym stopniu zasługą Sacharowa. Przyznano mu za to tytuł bohatera pracy socjalistycznej oraz przyjęto do Akademii Nauk ZSRR (1953). W 1956, za kolejne sukcesy w pracy nad rozwojem radzieckiej broni atomowej, Sacharow otrzymał Nagrodę Stalinowską oraz drugi tytuł bohatera pracy socjalistycznej. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych Sacharow przyłączył się do inicjatyw pokojowych Igora Kurczatowa na rzecz całkowitego zakazu prób nuklearnych. W 1962 próbował bezskutecznie zapobiec przeprowadzeniu największej w historii próby nuklearnej – wybuchu na Nowej Ziemi bomby o mocy ponad 50 megaton. W roku następnym Sacharow brał udział w przygotowaniu Układu o zakazie prób z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (*Rozbrojeniowe układy). W 1966 był jednym z sygnatariuszy listu do XXIII zjazdu KPZR, w którym protestowano przeciw próbom rehabilitacji *Stalina. W grudniu tego roku, z okazji Międzynarodowego Dnia Praw Człowieka, przemawiał na niezależnym wiecu w Moskwie. W czerwcu 1968 opublikował poza cenzurą (później na Zachodzie) ROZMYŚLANIA O POSTĘPIE, POKOJOWYM WSPÓŁISTNIENIU I WOLNOŚCI INTELEKTUALNEJ, w których rozwijał ideę konwergencji jako sposobu przezwyciężenia konfliktu Wschód–Zachód. W 1970 wraz z kilku innymi dysydentami założył działający jawnie Komitet Obrony Praw Człowieka. W 1975 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla, którą z powodu odmowy wydania paszportu odebrała żona Sacharowa, Jelena Bonner. W styczniu 1980, po potępieniu radzieckiej interwencji w Afganistanie (*Afgańska wojna), Sacharow został zesłany do miasta Gorki (obecnie Niżnyj Nowogród), którego nie miał prawa opuszczać. Zwolniono go dopiero w 1986 na osobiste polecenie M. *Gorbaczowa. Po wyborze na członka Rady Najwyższej ZSRR był współzałożycielem i przewodniczącym demokratycznej Międzyregionalnej Grupy Deputowanych. Zmarł w 1986. Jest uważany za głównego przedstawiciela nurtu okcydentalistycznego w rosyjskiej myśli politycznej. (A.D.) SADAT ANWAR (1918–1981) – egipski polityk i wojskowy. W 1938 ukończył Akademię Wojskową w Kairze. W latach *drugiej wojny światowej zawiązał tajne sprzysiężenie, które stawiało sobie za cel usunięcie Brytyjczyków z Egiptu z pomocą *Niemiec. Za tę działalność w 1942 został uwięziony przez Brytyjczyków, lecz szybko udało mu się zbiec z więzienia. W 1950 Sadat przyłączył się do Ruchu Wolnych Oficerów, który w dwa lata później przeprowadził zamach stanu, obalając króla Faruka. Sadat stał się następnie najbliższym współpracownikiem opowiadającego się za radykalnymi rozwiązaniami Gamala Abdela *Nasera i wspierał go w rozgrywce o władzę z konserwatywnie nastawionym generałem Mohammadem Neguibem, który do listopada 1954, kiedy to zastąpił go Naser, był prezydentem Egiptu. W latach 1964–66 i 1969–70 Sadat u boku Nasera pełnił obowiązki wiceprezydenta. Po nagłej śmierci Nasera (28 wrzesień 1970) został prezydentem, a fakt sprawowania przez niego tego stanowiska potwierdziły wyniki plebiscytu zorganizowanego 15 października 1970. Sadat dokonał historycznego zwrotu w polityce Egiptu, gdy w 1972 zerwał więzi przyjaźni łączące jego kraj z *ZSRR. Uznawszy, iż ZSRR nie jest w stanie w istotny sposób wesprzeć Egiptu w jego zmaganiach z Izraelem, zarządził wydalenie z kraju tysięcy radzieckich pracowników oraz doradców wojskowych. W październiku 1973 na rozkaz Sadata wojska egipskie uderzyły na Izraelczyków, przekraczając 319

Kanał Sueski (*Arabsko-izraelskie wojny). Wprawdzie armia izraelska udanie kontratakowała, ale pomimo tego Egipcjanie zdołali wywalczyć drobne nabytki terytorialne. To z kolei znacznie umocniło autorytet polityczny Sadata, który stał się pierwszym arabskim przywódcą, potrafiącym zmusić Izrael do odwrotu. Po wojnie Sadat doszedł do przekonania, iż na drodze militarnej nie da się jednak osiągnąć zasadniczych celów politycznych Egiptu i w konsekwencji tego zaczął rozważać możliwość znalezienia pokojowego rozwiązania problemów *Bliskiego Wschodu. Zainicjował więc zbliżenie z państwami zachodnimi (m.in. nawiązał stosunki dyplomatyczne ze *Stanami Zjednoczonymi), co poprzedziło podjęcie dialogu z samym Izraelem. Tymczasem stosunki z ZSRR ulegały stałej erozji. W marcu 1976 Sadat podjął decyzję o wypowiedzeniu pochodzącego z 1971 traktatu o przyjaźni z ZSRR. Przywódca egipski stanowczo potępił potem wejście wojsk radzieckich do Afganistanu (*Afgańska wojna), wydalając z Egiptu, w ramach retorsji, 40 dyplomatów radzieckich. W dniach 19 i 20 listopada 1977 Sadat złożył wizytę w Izraelu, która stanowiła punkt zwrotny w stosunkach egipskoizraelskich i w ogóle miała kolosalne znaczenie dla polityki światowej. Nawiązane zostały rozmowy pokojowe między oboma państwami, których zwieńczeniem było podpisanie w marcu 1979 w Waszyngtonie traktatu pokojowego (*Camp David). Był to pierwszy tego rodzaju układ między Izraelem a państwem arabskim. Za wybitne zasługi dla pokoju w 1978 Sadat wraz z premierem Izraela Menachemem *Beginem został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla. Poczynania Sadata spotkały się z ostrą krytyką ze strony państw arabskich, które ugodę z Izraelem uznały za zdradę. Egipt popadł w izolację w świecie arabskim, a nawet został wykluczony z *Ligi Państw Arabskich. Sadat został zabity przez muzułmańskich ekstremistów 6 października 1981, kiedy odbierał paradę wojskową zorganizowaną dla upamiętnienia wojny egipsko-izraelskiej z 1973. W kilka dni później stanowisko prezydenta Egiptu objął Hosni Mubarak, będący uprzednio wiceprezydentem. Rządzi on Egiptem do chwili obecnej, kontynuując politykę swego poprzednika. Sadat przeszedł do historii jako przywódca państwowy, który potrafił dokonać historycznego zwrotu politycznego i doprowadził kraj do pojednania z odwiecznym wrogiem. (M.B.) SAHARA ZACHODNIA – terytorium w Północno-Zachodniej Afryce nad Atlantykiem (powierzchnia 266 tys. km2 i 270 tys. mieszkańców w 1999) na którym od 1976 trwa wojna. W 1884 Sahara Zachodnia stała się częścią *hiszpańskich posiadłości kolonialnych. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX w. z poparciem Algierii powstał Front Polisario, który pod hasłami niepodległości Sahary Zachodniej przystąpił do walki partyzanckiej z władzami hiszpańskimi. Roszczenia do terytorium Sahary Zachodniej zgłaszać zaczęły też Maroko i Mauretania. Jesienią 1974 Front Polisario przeprowadził serię spektakularnych akcji zbrojnych, co spowodowało, że Sahara Zachodnia znalazła się w centrum uwagi opinii światowej. Sprawą zajęła się *ONZ, która orzekła, iż ludność Sahary Zachodniej w referendum winna zadecydować o swej przyszłości. W maju 1975 rząd hiszpański w specjalnym komunikacie oznajmił, że jest gotowy w najbliższym czasie zrezygnować ze swego zwierzchnictwa nad Saharą Zachodnią. Maroko i Mauretania podtrzymały swą chęć przejęcia tego obszaru, co spotkało się z krytyczną reakcją Algierii i Frontu Polisario. W październiku Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze wy dał orzeczenie popierające ideę referendum i stwierdzające, iż Maroko i Mauretania nie mają żadnych historycznie uzasadnionych praw do Sahary Zachodniej. Król Maroka Hassan II postanowił wtedy działać metodą faktów dokonanych i 6 listopada zarządził marsz 350 tys. ochotników na Saharę Zachodnią. Marsz ten został jednak odwołany po 3 dniach. Tymczasem rozmowy między Hiszpanią a Marokiem i Mauretanią w sprawie przekazania Sahary Zachodniej weszły już w finalne stadium. Strony postanowiły, że Hiszpania wycofa się z tego terenu w lutym 1976. Istotnie, 28 lutego ostatni Hiszpanie opuścili Saharę Zachodnią, do której weszły wojska i administracja marokańska oraz mauretańska. Nie marnował też czasu Front Polisario, który jeszcze tego samego dnia ogłosił powstanie niepodległej Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej, która jest obecnie uznawana przez 70 państw. 14 kwietnia Maroko i Mauretania podpisały konwencję o przebiegu wspólnej granicy w Saharze Zachodniej. Maroko otrzymało dwie trzecie obszaru Sahary Zachodniej, podczas gdy Mauretania – jedną trzecią. W połowie 1976 w Saharze Zachodniej rozgorzała na pełną skalę wojna. Wyposażone w broń przez Algierię jednostki Frontu Polisario zaatakowały wojska marokańskie i mauretańskie. 7 czerwca Front Polisario przeprowadził nawet atak na Nuakszot, stolicę Mauretanii. Maroko otrzymało pomoc wojskową od USA. W lipcu 1977 Front Polisario ponownie uderzył na Nuakszot. W następnych miesiącach walki w Saharze Zachodniej jeszcze bardziej się nasiliły, a Francja wysyłała samoloty wojskowe na pomoc Mauretanii. Gwałtownie zaostrzyły się stosunki między Marokiem i Algierią, obserwatorzy obawiali się, że może między nimi wybuchnąć wojna. Po zamachu stanu z lipca 1978 w Mauretanii władzę objęły siły chcące położyć kres wojskowemu zaangażowaniu się kraju w Saharze Zachodniej. 5 sierpnia 1979 Mauretania i Front Polisario podpisały traktat pokojowy, na mocy którego Mauretania zrzekła się swych roszczeń do Sahary Zachodniej, ale opuszczone przez nie tereny natychmiast 320

zajęła armia marokańska, tocząca zaciekłe walki z broniącymi się oddziałami Frontu Polisario. 13 października 1981 pod Guelta Zemmour doszło do największej bitwy w wojnie o Saharę Zachodnią, kiedy to miejscowy 300-osobowy garnizon marokański został zaatakowany przez 3 tys. bojowników Frontu Polisario. W maju 1982 Marokańczycy zakończyli budowę olbrzymiego 320-kilometrowego muru, odgradzającego rolnicze i bogate w fosforyty (są to największe tego rodzaju złoża na świecie) obszary Sahary Zachodniej od pustyni, którą pozostawili Frontowi Polisario. Walki w Saharze Zachodniej trwały z różnym natężeniem aż do 1990, kiedy Maroko i Front Polisario podpisały układ rozejmowy. Rozwiązaniem konfliktu zajmuje się ONZ. Pod auspicjami ONZ zorganizowane ma być referendum, podczas którego ludność Sahary Zachodniej zostanie zapytana – czy chce niepodległości, czy też opowiada się za tym, aby terytorium to było częścią Maroka. (M.B.) SAINT GERMAIN TRAKTAT 1919 – układ podpisany 10 września 1919 w podparyskiej miejscowości Saint-Germain-en-Laye przez państwa zwycięskiej w *pierwszej wojnie światowej koalicji z powstałą po rozpadzie Austro-Węgier republikańską Austrią. Usankcjonował on utratę większości terytoriów przedwojennego cesarstwa: z 300 tys. km2 austriackiej części monarchii – Cislitawii, pozostało 83 tys. km2. Stracone obszary przypadły następującym krajom: Czechosłowacji (Czechy, Morawy, Śląsk Opawski i część Cieszyńskiego), Królestwu Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) – od 1929 Jugosławii (większość Dalmacji i Krainy oraz *Bośnia i Hercegowina), *Polsce (Galicja i część Śląska Cieszyńskiego), Rumunii (Bukowina), *Włochom (południowy Tyrol, Kustenland, zachodnia Krajina, Zadar). Mocarstwa zachodnie nie zgodziły się natomiast na propozycję Czechosłowacji stworzenia we wschodniej Austrii korytarza ciągnącego się od granicy czeskiej do jugosłowiańskiej, który oddzieliłby Austrię od Węgier. O losie spornego z Jugosławią Klagenfurtu (Celowca), zadecydować miał – według postanowień traktatu – plebiscyt. Odbył się on 10 października 1920 i wypadł na korzyść Austrii. Traktat pokojowy przyznał też Wiedniowi należący wcześniej do węgierskiej części dualistycznej monarchii Burgenland, z wyjątkiem komitatu Odenburg (Sopron), który Węgrzy zachowali po przeprowadzonym w 1921 plebiscycie. Zgodnie z ustaleniami traktatu armia austriacka miała być ograniczona do 30 tys. żołnierzy zawodowych, pozbawionych broni ciężkiej i lotnictwa. Ponadto Austria miała wypłacić znaczne reparacje wojenne, do czego nigdy nie doszło. Art. 88 traktatu pokojowego stwierdzał: „Niepodległość Austrii jest niezmienna, chyba że Rada Ligi Narodów zgodzi się na zmianę w tym względzie” (*Liga Narodów). Miało to uniemożliwić realizację silnych wówczas w Austrii tendencji do zjednoczenia z Niemcami. Artykuł ten jak i cały traktat pokojowy został przekreślony przez *Anschluss Austrii w marcu 1938. (A.D.) SALAZAR ANTONIO DE OLIVEIRA (1889–1970) – polityk portugalski, wieloletni premier. Urodził się w bardzo ubogiej rodzinie wiejskiej. Pochodził – jak sam pisał – „z nizin, z ludu, z pracy, z nędzy”. Kształcił się w seminarium duchownym, gdzie przyjął niższe święcenia, ale ostatecznie księdzem nie został. Po opuszczeniu seminarium podjął studia prawnicze i ekonomiczne na uniwersytecie w Coimbrze. Po ich ukończeniu w 1914 został pracownikiem naukowym. Po 4 latach był już profesorem i cieszył się wysokim prestiżem w środowisku akademickim. Związał się z partią chrześcijańsko-demokratyczną, z ramienia której został wybrany w 1921 do Zgromadzenia Narodowego, lecz po jedynym posiedzeniu, w którym uczestniczył, niespodziewanie złożył mandat, zdegustowany atmosferą między partyjnych kłótni politycznych, a także głęboko w ogóle rozczarowany do reguł demokracji parlamentarnej. Od tej chwili Salazar zawsze już głosił potrzebę zastąpienia demokracji jakąś formą narodowego ustroju o charakterze organicznym. W kwietniu 1928 objął urząd ministra finansów. Z radością powitał wojskowy zamach stanu mający miejsce 28 maja 1928, w wyniku którego obalono system demokratyczny. Działając w warunkach dyktatury, Salazar szybko wyprowadził kraj ze stanu prawdziwej katastrofy gospodarczej, przezwyciężył inflację i bez robocie, doprowadził do zrównoważenia budżetu, zracjonalizował wydatki publiczne i spłacił długi zagraniczne. Sukcesy te podniosły autorytet Salazara, uznanego za męża opatrznościowego kraju, a także otworzyły mu drogę do przywództwa politycznego. 5 lipca 1932 Salazar został premierem i urząd ten piastował nieprzerwanie aż do września 1968, łącząc go równocześnie przez cały ten okres ze stanowiskiem ministra finansów. Oprócz tego był również ministrem spraw zagranicznych (1936–47), ministrem wojny (1936–44) oraz przywódcą jedynego legalnego ruchu politycznego – Unii Narodowej. Faktycznie dysponował władzą dyktatorską, rozwijając własną, przeciwstawną demokracji, specyficzną koncepcję istnienia państwa portugalskiego, znaną jako teoria Nowego Państwa (Estado Novo). Rządy Salazara przyniosły Portugalii uzdrowienie gospodarcze i liczne reformy wewnętrzne. Polepszyły się warunki życia i zrealizowano wiele przedsięwzięć publicznych. Z drugiej strony rządy te wytworzyły szczególną petryfikację rzeczywistości politycznej, monopolizację władzy oraz limitowanie wielu aspiracji i interesów. Salazar rządził zdecydowanie, nie dopuszczając żadnej alternatywy i 321

wykorzystując rozbudowaną policję polityczną do zwalczania opozycji. W zbudowanym przez niego ustroju wszelka władza wykonawcza i ustawodawcza należała do rządu w pełni niezależnego od parlamentu, a rząd z kolei był całkowicie zdominowany przez premiera. Za zasadnicze elementy struktury społecznej Salazar uznawał rodziny i korporacje, które stanowiły reprezentację zawodową (*Korporacjonizm). Salazar stanowczo napiętnował demokrację jako ustrój, gdzie zawsze „władza wyrodnieje, a wszelki autorytet upada”. Jego ideałem były rządy ludzi posiadających największą wiedzę, stąd też o salazaryzmie mówiło się jako o dyktaturze profesorów lub też katedratokracji. Z aktywnego życia politycznego trwającego 40 lat Salazar wycofał się we wrześniu 1968, w wyniku doznanego wylewu krwi do mózgu. Następcą i kontynuatorem jego linii politycznej został M. Caetano, od ponad 30 lat najbliższy współpracownik byłego przywódcy. Salazar zmarł 27 lipca 1970. Kresem dla salazaryzmu był wojskowy zamach stanu z 25 kwietnia 1974 zwany rewolucją *goździków, który przywrócił demokrację w Portugalii. (M.B.) SALÓ REPUBLIKA *WŁOSKA REPUBLIKA SPOŁECZNA SALWADORSKA WOJNA DOMOWA 1980–1992 – konflikt zbrojny w najmniejszym państwie Ameryki Środkowej (powierzchnia 21 tys. km2 i 5,9 mln ludzi w 1999)– Salwadorze. W 1980 przeciwko rządowi wystąpiła zbrojnie opozycja marksistowska, która powołała do życia Front Wyzwolenia Narodowego im. Farabundo Marti (FMLN). Z pomocą wojskową i materialną partyzantom FMLN pospieszyły Kuba i *Nikaragua, liczące na to, że w Salwadorze uda się wprowadzić system marksistowski. Ze swej strony, u progu lat osiemdziesiątych, prawica salwadorska zorganizowała tzw. szwadrony śmierci, które przeprowadziły zamachy na rzeczywistych i domniemanych lewicowców (*Lewica i prawica). W ciągu kilku lat szwadrony zabiły parę tysięcy osób. Najbardziej znaną ich ofiarą był arcybiskup Oscar Romero, zamordowany 24 marca 1980 w kościele podczas odprawiania mszy. W ciągu dwunastu lat wojny domowej zginęło 75 tys. osób, z czego większość stanowiła ludność cywilna. Z początkiem lat dziewięćdziesiątych siły FMLN kontrolowały około 25% terytorium kraju, szczególnie we wschodniej jego części. Ogólnoświatowe załamanie się systemu komunistycznego pozbawiło marksistowską partyzantkę salwadorską zewnętrznego wsparcia. W konsekwencji FMLN uelastycznił swe stanowisko, decydując się na nawiązanie rozmów pokojowych z rządem. W 1990 obie strony salwadorskiego konfliktu pod auspicjami *ONZ rozpoczęły w Meksyku negocjacje pokojowe. W listopadzie 1991 FMLN proklamował zakończenie wojny przeciwko rządowi, choć w następnych tygodniach miały jeszcze miejsce sporadyczne starcia zbrojne. 15 stycznia 1992 w Meksyku przedstawiciele władz salwadorskich i FMLN podpisali porozumienie pokojowe, które weszło w życie 1 lutego. Porozumienie to przewidywało, iż 1 maja 1992 FMLN stanie się legalną partią polityczną. Do października 1992 zlikwidowano liczące 8 tys. ludzi oddziały partyzanckie, zaś 53 tys. armia rządowa do końca 1993 uległa redukcji o połowę. Wykonując postanowienia porozumienia prezydent Salwadoru Alfredo Cristiani utworzył Krajową Komisję do spraw Konsolidacji Pokoju (COPAS), w skład której weszli przedstawiciele rządu, FMLN oraz innych salwadorskich ugrupowań politycznych. Komisja ta stać miała na straży prawidłowego wykonania porozumienia oraz przygotowała pierwsze po zakończeniu wojny domowej wybory prezydenckie i parlamentarne. Doszło do nich 20 marca 1994. Wybory parlamentarne przyniosły zwycięstwo rządzącemu prawicowemu Sojuszowi Republikańsko-Nacjonalistycznemu (ARENA), który uzyskał 39 mandatów w 84osobowym parlamencie. Drugie miejsce przypadło FMLN – 21 mandatów. Pierwsza tura wyborów prezydenckich nie dała rozstrzygnięcia, gdyż kandydatowi ARENY Armando Calderonowi Solowi zabrakło 0,4% głosów do uzyskania bezwzględnej większości. W drugiej wszakże turze głosowania, która miała miejsce 24 kwietnia, Sol zdecydowanie zwyciężył, uzyskując ponad 60% głosów. 1 czerwca 1994 oficjalnie przejął obowiązki prezydenta z rąk Cristianiego. Wszystko to pokazuje, iż na scenie politycznej Salwadoru po zakończeniu wojny domowej dominuje nacjonalistyczna prawica, aczkolwiek wywodzące się z ruchu partyzanckiego lewicowe ugrupowanie FMLN dysponuje liczącym się poparciem w kraju. (M.B.) SANDINO REWOLTA 1925–1933 – długotrwałe powstanie ludowe w *Nikaragui. Konflikt między walczącymi o władzę klanami doprowadził w 1925 do kolejnej interwencji zbrojnej *USA (poprzednia miała miejsce w 1912) (*Monroe doktryna). Na czele powstania wymierzonego przeciw interwentom stanął początkowo były wiceprezydent Juan Sacasa. Jego umiarkowana postawa i dążenie do osiągnięcia porozumienia z Amerykanami szybko znalazło się w sprzeczności z rosnącym radykalizmem antyamerykańskiego ruchu. W rezultacie, na przełomie 1926/27 kierownictwo powstania objął Augusto Cesar Sandino, który szybko rozbudował siły powstańcze (nazywane Armią Obrońców Suwerenności Nikaragui), zwiększając ich liczebność do 2,5–3 tys. Zastosowana przez Sandino strategia szarpanej partyzantki i unikania większych starć, pozwoliła na skuteczną walkę z 12-tysięcznym amerykańskim korpusem interwencyjnym. Przez kilka lat partyzanci kontrolowali obszary w czterech północnych departamentach Nikaragui i próbowali 322

na nich przeprowadzić reformę rolną. Sam Sandino za cel ruchu uważał jedynie usunięcie z kraju Amerykanów i nie formułował żadnego programu społecznego. W styczniu 1933, w związku z proklamowaniem przez prezydenta Franklina D. *Roosevelta doktryny dobrego sąsiedztwa, Amerykanie wycofali swoje oddziały z Nikaragui. Sandino rozpoczął w związku z tym negocjacje z prezydentem Sacasem i wpływowym dowódcą Gwardii Narodowej Anastasio Somozą na temat demobilizacji swoich oddziałów. 21 lutego 1934 gwardziści Somozy zdołali porwać i zamordować Sandino, co zadało ostateczny cios stworzonemu przez niego ruchowi. Kilkuset żołnierzy Armii Obrońców zostało następnie rozstrzelanych, a kierujący falą represji Somoza wykorzystał to dla umocnienia swej osobistej pozycji i w 1936, dokonując zamachu stanu, przejął pełnię władzy. (A.D.) SAN FRANCISCO TRAKTAT 1951 – układ pokojowy zawarty z *Japonią na konferencji w San Francisco 8 września 1951. Projekt traktatu przygotowały *Stany Zjednoczone i *Wielka Brytania. 13 sierpnia 1951 ogłosiły one, iż jego tekst zostanie podpisany na międzynarodowej konferencji w San Francisco. Odbyła się ona w dniach 4–8 września, a uczestniczyły w niej 52 państwa. Wśród zaproszonych krajów zabrakło delegacji Chińskiej Republiki Ludowej, Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, *Mongolskiej Republiki Ludowej oraz Demokratycznej Republiki Wietnamu. Udziału w konferencji odmówiły natomiast *Birma, Indie i *Jugosławia. Jeszcze przed rozpoczęciem obrad w San Francisco niektóre kraje, w tym przede wszystkim *ZSRR, protestowały przeciwko warunkom traktatu z Japonią w wersji amerykańsko-angielskiej, uważając, iż nie gwarantują one ani trwałego pokoju, ani nie likwidują groźby nowej wojny w Azji. Natomiast w trakcie konferencji ZSRR, który poparły Czechosłowacja i *Polska, wystąpił z propozycją wniesienia poprawek do 5 artykułów traktatu, i dodania doń 8 nowych artykułów. Wnioski zgłoszone przez delegację radziecką, jak i przez inne państwa (Egipt, Syria, Arabia Saudyjska, *Indonezja, *Filipiny) zostały przez uczestników konferencji odrzucone. Ostatecznie 8 września 48 państw podpisało traktat pokojowy z Japonią. ZSRR, Polska i Czechosłowacja odmówiły podpisania układu, nie przyjmując jego istnienia do wiadomości. Traktat pokojowy z Japonią składał się z 27 artykułów. Artykuł 1 przynosił zakończenie stanu wojny między Japonią a państwami podpisującymi traktat, które jednocześnie uznawały suwerenność narodu japońskiego we własnym kraju. Na mocy układu Japonia godziła się z niepodległością Korei oraz zrzekała się swych dawnych terytoriów mandatowych – Wyspy Karoliny, Mariany i Marshalla, które wraz z wyspami Bonin i Okinawa przechodziły pod ochronę strategiczną USA. Nadto Japonia wyrzekała się Wysp *Kurylskich i Sachalinu Południowego, *Tajwanu i Peskadorów oraz wysp Spratly i Paracelskich. Żaden z artykułów traktatu nie mówił jednak expressis verbis o zwrocie Tajwanu i Peskadorów Chinom oraz o przekazaniu Wysp Kurylskich ZSRR. W parę godzin po zawarciu traktatu pokojowego z Japonią sekretarz stanu USA Dean Acheson i premier Japonii Shigeru Joshida podpisali układ o bezpieczeństwie, który zezwalał na stacjonowanie wojsk amerykańskich tak w samej Japonii, jak i w jej sąsiedztwie w celu zagwarantowania pokoju na Dalekim Wschodzie oraz zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego Japonii. (B.B.) SAN REMO 1920 KONFERENCJA W SAN REMO – spotkanie przedstawicieli *Francji (Alexandre Millerand), *Wielkiej Brytanii (David *Lloyd George), *Włoch (Francesco Nitti) i *Japonii (Keisniro Matsui), a także *Stanów Zjednoczonych w charakterze obserwatora w dniach 19–26 kwietnia 1920. W części obrad dotyczącej spraw interesujących Belgię i Grecję uczestniczyli również przedstawiciele obu tych państw. Inicjatorem zwołania konferencji była Wielka Brytania, doszło zaś do niej wskutek wybuchu w *Turcji walk wyzwoleńczych pod przywództwem Mustafy Kemala *Atatürka, wymierzonych przeciwko obcej interwencji, co w istocie stanowiło poważne zagrożenie dla nieustalonego jeszcze ostatecznie systemu mandatowego na terytorium tureckim. Na konferencji zatwierdzono mandat Wielkiej Brytanii nad Palestyną i Mezopotamią. Francja otrzymała prawo okupowania Syrii. Ustalono także wstępne zarysy układu z Turcją (*Sévres traktat 1920). Wreszcie 24 kwietnia zostało podpisane brytyjsko-francuskie porozumienie w sprawie ropy naftowej. Chodziło w nim o określenie zasad wykorzystania zasobów pól naftowych na *Bliskim Wschodzie, w Rumunii oraz koloniach brytyjskich i francuskich. I tak Wielkiej Brytanii pozostawiono Mosul w Iraku, Francji zaś zagwarantowano 25% przyszłego wydobycia ropy naftowej w tym regionie. Co więcej, Francja w zamian za ustępstwa na rzecz Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie, uzyskała od niej przyrzeczenie pomocy w sprawach europejskich. Stąd też obradująca w San Remo Rada Najwyższa Ententy oddaliła notę *Niemiec o podwojenie liczebności ich armii, która zgodnie z traktatem *wersalskim miała liczyć 100 tys. żołnierzy. Nadto, Rada Najwyższa zarzuciła Niemcom opóźnianie i ociąganie się w wykonywaniu zobowiązań wojskowych i finansowych, jakie nakładał na nie traktat wersalski. (B.B.) SAUDYJSKO-JEMEŃSKI KONFLIKT 1969–1972 – starcia zbrojne między wojskami Jemeńskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej (Jemen Południowy) a wojskami *Arabii Saudyjskiej. Przejęcie władzy w 323

1969 w Jemenie Południowym przez zdeklarowanych marksistów zaniepokoiło konserwatywną Arabię Saudyjską. Zaniepokojenie to pogłębiło się, gdy nowy rząd południowojemeński zaczął wysuwać roszczenia terytorialne pod adresem Arabii Saudyjskiej. W listopadzie 1969 na granicy doszło do starć zbrojnych między wojskami obu państw. W następnych miesiącach Arabia Saudyjska zapewniła na swym terytorium gościnę i opiekę południowojemeńskim opozycjonistom. Założona przez nich Armia Wyzwoleńcza podejmowała wypady zbrojne na obszarze Jemenu Południowego. Na konflikt saudyjsko-południowojemeński w 1972 nałożył się konflikt pomiędzy dwoma państwami jemeńskimi. W Jemeńskiej Republice Arabskiej (Jemen Północny), z pomocą Arabii Saudyjskiej, powstały nowe bazy wojskowe opozycji południowojemeńskiej. Jej oddziały 26 września 1972 przekroczyły granice Jemenu Południowego. W następstwie tego wzdłuż całej granicy rozgorzały zacięte walki między siłami zbrojnymi obu państw jemeńskich. Arabia Saudyjska udzieliła poważnego wsparcia wojskowego Jemenowi Północnemu. Po mediacji *Ligi Państw Arabskich 28 października 1972 w Kairze przedstawiciele Jemenu Południowego i Jemenu Północnego podpisali porozumienie o przerwaniu walk. W rezultacie poprawiły się też stosunki Jemenu Południowego z Arabią Saudyjską. (M.B.) SCHUMAN ROBERT (1886–1963) – polityk francuski. Urodził się na przedmieściu Luksemburga. Ukończył studia prawnicze w Berlinie, Monachium i Strasbourgu. Następnie rozpoczął praktykę adwokacką w Metz. W latach 1919–1940 zasiadał w parlamencie z ramienia partii chrześcijańsko-demokratycznej (Partia Ludowo-Demokratyczna), reprezentując departament Moselle. W końcu marca 1940 został podsekretarzem stanu ds. uchodźców. Stanowisko to piastował w pierwszym rządzie Vichy (do 12 lipca 1940). Następnie powrócił do znajdującego się pod okupacją niemiecką Metz. Za protest przeciwko wysiedlaniu Lotaryńczyków został w sierpniu 1940 aresztowany przez gestapo, a wiosną 1941 wywieziony do Neustadt w *Niemczech, skąd zbiegł po dwóch latach do kraju i związał się tam z ruchem oporu. Po wojnie przystąpił do Ruchu Ludowo-Republikańskiego (MRP) – partii politycznej o profilu chadeckim (*Chrześcijańska demokracja). Partię tę reprezentował w parlamencie od 1945 do 1962. Piastował ponadto kilka funkcji rządowych – był ministrem finansów (lipiec–listopad 1946), premierem (listopad 1947 – lipiec 1948; sierpień–wrzesień 1948) i ministrem spraw zagranicznych (lipiec 1948 – grudzień 1952). Pełniąc to ostatnie stanowisko Schuman zasłynął jako orędownik pojednania francusko-niemieckiego i propagator integracji europejskiej. 9 maja 1950 zaproponował ścisłą współpracę *Francji i Niemiec w zakresie wydobycia węgla i produkcji stali, zapraszając równocześnie do udziału w tym przedsięwzięciu inne państwa zachodnioeuropejskie (tzw. plan Schumana). Plan ten stał się podstawą dla powstałej w 1952 *Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, w skład której weszły *Francja, Republika Federalna Niemiec, Belgia, *Włochy, Holandia i Luksemburg. Powstanie tej wspólnoty położyło podwaliny europejskiej integracji gospodarczej, co z czasem zaowocowało utworzeniem *Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Przestał być ministrem spraw zagranicznych w końcu grudnia 1952, kiedy to przeciwko jego obecności w tworzonym właśnie rządzie René Mayera zaprotestowali stanowczo gaulliści, niechętni jego planowi zbudowania europejskich sił obronnych z udziałem dywizji zachodnioniemieckich. W latach 1955–56 Schuman raz jeszcze znalazł się w składzie rządu, tym razem jako minister sprawiedliwości. W późniejszym czasie koncentrował się na działalności w Parlamencie Europejskim w Strasburgu, którego członkiem pozostawał do lutego 1963. W dziesiątą rocznicę jego planu (maj 1960) Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne przyjęło uchwałę głoszącą, iż „Schuman dobrze zasłużył się Europie”. Zmarł 5 września 1963 w swym domu w Metz. (B.B.) SEATO – Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji (ang. South East Asia Treaty Organisation). Sojusz wojskowo-polityczny *Australii, *Filipin, *Francji, Nowej Zelandii, Pakistanu, *Tajlandii, *Stanów Zjednoczonych i *Wielkiej Brytanii istniejący w latach 1954–77. 8 września 1954 w Manilli podpisany został przez przedstawicieli rządów tych krajów układ obronny, obligujący sygnatariuszy do wzajemnej współpracy i udzielania sobie pomocy militarnej w razie napaści na któregokolwiek z nich. Główną przyczyną utworzenia układu była obawa przed nasilającym się w Azji zagrożeniem *komunistycznym, którego objawem było m.in. zwycięstwo komunistycznych wojsk wietnamskich pod Dien Bien Phu (*Indochińska wojna). Układ obejmował również swoim zasięgiem kraje Półwyspu Indochińskiego: *Kambodżę, Laos i Wietnam Południowy. Głównym organem SEATO była Rada, złożona z ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich, która zbierała się raz w roku. Siedzibą paktu był Bangkok, a jego pierwszym sekretarzem generalnym Pote Sarasin. Koszty działalności paktu w 25% pokrywały USA, w 16% Wielka Brytania, w 13% Australia i Francja, zaś w 8% pozostałe państwa. Jedną z nielicznych akcji SEATO stanowiło wysłanie w 1962 przez Wielką Brytanię, Australię i Nową Zelandię oddziałów wojskowych do Tajlandii, zagrożonej przez komunistyczną armię laotańską. W łonie SEATO nieustannie dochodziło do konfliktów wewnętrznych, 324

szczególnie pomiędzy Francją a USA. W 1967 Francja i Pakistan zaprzestały wysyłania swoich przedstawicieli na sesje SEATO, uzasadniając to m.in. zaangażowaniem militarnym USA w Wietnamie. W 1973 Pakistan ostatecznie wystąpił z paktu, a w 1974 Australia i Nowa Zelandia zrezygnowały z udziału w sesjach SEATO. W 1975 za rozwiązaniem SEATO opowiedziały się Tajlandia i Filipiny, co przesądziło o losie organizacji, która przestała istnieć z dniem 30 czerwca 1977. (A.D.) SERBIA – republika wchodząca w skład *Jugosławii. Średniowieczne Królestwo Serbskie straciło swoją suwerenność po klęsce z Turkami w bitwie na Kosowym Polu w 1389. W 1804 wybuchło w Serbii antytureckie powstanie ludowe pod wodzą Jerzego Petrovicia Karadziordziewicza, które zakończyło się sukcesem. Pochodzący z rodziny chłopskiej Karadziordziewicz został ogłoszony królem. W latach 1830–78 Serbia była księstwem znajdującym się pod zwierzchnictwem tureckim, w latach 1878–82 niepodległym księstwem, a w latach 1882–1918 niepodległym królestwem. Od początku XX wieku Serbia znajdowała się w konflikcie z Austro-Węgrami. Konflikt ten zaostrzył się jeszcze po zaanektowaniu przez Austro-Węgry w 1908 *Bośni i Hercegowiny. Pozycja polityczna Serbii uległa poważnemu wzmocnieniu po zwycięskich dla niej wojnach *bałkańskich (1912 i 1913). Zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda 28 czerwca 1914 w Sarajewie dało Austro-Węgrom pretekst do wypowiedzenia wojny Serbii. W latach *pierwszej wojny światowej Serbia wystąpiła z ideą zjednoczenia Słowian południowych w ramach jednego państwa. Idee tę udało się zrealizować, kiedy 4 grudnia 1918 powstało Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) z serbską dynastią panującą Karadziordziewiczów. Od początku istnienia nowego państwa ujawniła się dominacja polityczna Serbów. Życie publiczne upływało pod znakiem konfliktów między Serbami i Chorwatami, w których często uciekano się do przemocy. Chorwaci kwestionowali dominację Serbów, dążąc do wprowadzenia ustroju federacyjnego. W styczniu 1929 król *Aleksander I dokonał przewrotu politycznego pod hasłem utwierdzenia jedności państwowej, co spotkało się z przychylnością Serbów. 3 października 1929 król dekretem wprowadził nową nazwę państwa – Królestwo Jugosławii, które to posunięcie było symbolicznym wyrazem centralistycznych tendencji panujących w obrębie elity serbskiej. Po tragicznej śmierci Aleksandra I 9 października 1934, zastrzelonego w Marsylii, w Jugosławii nastąpiła liberalizacja polityczna. Podjęto wysiłki na rzecz osiągnięcia kompromisu serbsko-chorwackiego, czego finałem było przyznanie *Chorwacji autonomii w sierpniu 1939. W czasie *drugiej wojny światowej Serbia znalazła się pod okupacją niemiecką. Z inicjatywy Niemców w sierpniu 1941 utworzono kolaboracyjny rząd serbski, kierowany przez generała Milana Nedicia. Zdecydowana większość Serbów sympatyzowała jednak z ruchem partyzanckim, bardzo aktywnym na terenie Serbii. Po wojnie Serbia weszła w skład komunistycznej Jugosławii jako jedna z sześciu republik związkowych. Była największą i najludniejszą republiką (88,3 tys. km2, czyli 34,4% powierzchni Jugosławii, oraz 8,4 mln mieszkańców, to jest 41,4% ludności tego kraju). U schyłku lat osiemdziesiątych Serbia okazała się być tą republiką, w której proces zerwania z *komunizmem przebiegał wyjątkowo opornie. W wyborach w 1990 zdecydowanie wygrała Socjalistyczna Partia Serbii (byli komuniści), która zdobyła 194 z 248 miejsc w parlamencie. Najsilniejsza partia opozycyjna Serbski Ruch Odnowy – formacja radykalnie antykomunistyczna, ale w jeszcze większym stopniu nacjonalistyczna, której przewodzi Vuk Draszković – uzyskała jedynie 19 mandatów. W równolegle przeprowadzonych wyborach na prezydenta Serbii zwyciężył lider zreformowanych komunistów Slobodan Miloszević, zdobywając 65% głosów. Serbia krytycznie patrzyła na proces usamodzielniania się pozostałych republik Jugosławii. Wszystkie duże ugrupowania serbskie początkowo wypowiedziały się za utrzymaniem państwa jugosłowiańskiego, a potem stanęły na stanowisku Wielkiej Serbii, głosząc, że Serbia w momencie proklamowania swej niepodległości zażąda rewizji granic między republikami, aby wszyscy Serbowie mogli żyć w obrębie państwa serbskiego. Była to zawoalowana groźba wobec pozostałych republik, ponieważ 30% Serbów mieszka poza Serbią. Po ogłoszeniu 25 czerwca 1991 niepodległości przez Chorwację i *Słowenię serbskie oddziały, wspierane przez armię jugosłowiańską, podjęły walkę zbrojną przeciwko tym dwóm republikom u boku armii federalnej. Konflikt ze Słowenią zakończył się po kilku dniach, a walki w Chorwacji trwały do końca 1991 i w ich wyniku chorwaccy Serbowie opanowali około 25% terytorium tej republiki. W marcu 1992 Serbowie wystąpili zbrojnie przeciwko Muzułmanom i Chorwatom w Bośni i Hercegowinie. Konflikt ten okazał się najbardziej krwawy w całym kryzysie jugosłowiańskim. 3 stycznia 1992 Serbia z Czarnogórą ogłosiły powstanie tzw. Trzeciej Jugosławii, nawiązującej do tradycji dawnego państwa jugosłowiańskiego. 27 kwietnia parlament belgradzki nadał nowemu państwu nazwę – Federacyjna Republika Jugosławii. Opozycja serbska 25 maja powołała do życia Demokratyczny Ruch Serbii (DEPOS), wzywając opanowany przez postkomunistów rząd Serbii do uznania niepodległości państw powstałych z rozpadu byłej Jugosławii oraz położenia kresu działaniom zbrojnym. Tym samym demokratyczna opozycja zdystansowała się od haseł serbskiego 325

nacjonalizmu. W zbojkotowanych przez opozycję wyborach do parlamentu Jugosławii 31 maja zwyciężyła rządząca Socjalistyczna Partia Serbii (SPS). Nieźle wypadła też kierowana przez Vojislava Szeszelja skrajnie nacjonalistyczna Serbska Partia Radykalna (SPR). 20 grudnia w serbskich wyborach prezydenckich wygrał lider SPS Miloszević, który pokonał popieranego przez opozycję premiera Jugosławii Milana Panicia. Także wybory parlamentarne zakończyły się zwycięstwem socjalistów, którzy wraz z popierającymi ich nacjonalistami dysponowali olbrzymią większością mandatów. Rządzące Serbią siły polityczne reprezentują opcję jednoznacznie wielkoserbską, co jest jedną z głównych przyczyn uniemożliwiających pokojowe rozwiązanie konfliktu jugosłowiańskiego i zakończenie krwawej wojny w Bośni i Hercegowinie. W 1993 ujawnił się konflikt między współdziałającymi dotychczas socjalistami Miloszevicia i radykałami Szeszelja, co stanowiło pewne novum w serbskiej polityce wewnętrznej. Podczas wyborów parlamentarnych w grudniu 1993 – wygranych przez socjalistów – Szeszelj krytykował Miloszevicia za odejście od polityki dyktowanej interesem narodowym Serbii i kapitulanctwo wobec zagranicy. Tak więc, lider radykałów przestał być ulubionym opozycjonistą prezydenta Miloszevicia, a na dodatek socjaliści zarzucili radykałom zbrodnie wojenne. Radykałowie po wyborach przystąpili w parlamencie do ostrej opozycji wobec rządu. Kilkakrotnie sprowokowali w izbie poważne bójki i awantury. Po jednej z nich Szeszelj otrzymał wyrok 6 miesięcy w zawieszeniu. W 1994, po następnych bójkach w parlamencie, Szeszelj dwa razy przebywał w więzieniu – pierwszy raz miesiąc, a drugi – 3 miesiące. Zerwanie władz z Szeszeljem, reprezentującym opcję ultranacjonalistyczną, świadczy o tym, że Miloszević pragnie przyjąć bardziej umiarkowaną postawę, co umożliwi mu nawiązanie dialogu politycznego z instytucjami międzynarodowymi. Wyrazem tej umiarkowanej postawy było podpisanie przez Miloszevicia w Dayton (21 listopada 1995) wraz z prezydentem Bośni i Hercegowiny oraz Chorwacji porozumienia o zakończeniu konfliktu w Bośni i Hercegowinie. 3 listopada 1996 odbyły się w Serbii wybory parlamentarne i samorządowe. Wybory parlamentarne wygrała rządząca Socjalistyczna Partia Serbii (SPS) Miloszevicia, choć nie zapewniła sobie bezwzględnej większości mandatów. Zwycięstwo opozycji w wyborach samorządowych i niechęć ich uznania przez rząd spowodowały wzrost napięcia w kraju, a Belgrad stał się widownią długich (trwających ponad miesiąc) demonstracji protestacyjnych. W czerwcu 1997 prezydent Miloszević, po wygaśnięciu swojej drugiej kadencji (na trzecią nie zezwalała konstytucja) objął prezydenturę Jugosławii. W Serbii ponownie zaczęły nasilać się tendencje nacjonalistyczne, a dwaj niedawni rywale – Miloszević i Szeszelj – zostali politycznymi przyjaciółmi. Serbska Partia Radykalna (SPR) Szeszelja weszła do rządu serbskiego i do rządu jugosłowiańskiego, którego Szeszelj został wicepremierem. W stronę obozu rządzącego zwrócił się też, skłócony z resztą opozycji, Serbski Ruch Odnowy (SRO) Vuka Draszkovicia. Po wejściu tego ugrupowania do koalicji rządzącej Draszković objął stanowisko wicepremiera Jugosławii. Od 1966 narastał konflikt w Kosowie (*Kosowski konflikt), ponieważ pozostający tam w większości Albańczycy czuli się dyskryminowani przez Serbów. Apogeum tego konfliktu przypadło w 1998, a do publicznej wiadomości coraz częściej przenikały informacje o dokonywanych przez Serbów czystkach etnicznych na Albańczykach. 24 marca 1999 NATO w obronie Albańczyków rozpoczęło bombardowania Jugosławii. W czerwcu 1999 Jugosławia przyjęła warunki NATO. Bombardowania zostały przerwane, ale Serbia faktycznie straciła kontrolę nad Kosowem, które przeszło pod między narodowy zarząd pokojowy. Od lipca 1999 znacznie nasiliły się protesty opozycji, która winą za wszystkie tragedie, jakie stały się udziałem Serbii w latach dziewięćdziesiątych obarczała Miloszevicia, domagając się jego odejścia. Na czołowego przywódcę opozycji wyrósł lider Partii Demokratycznej Zoran Dzindzić – polityk dobrze widziany na za chodzie. Do opozycji przeszedł również Daszković, pozbawiony funkcji wicepremiera w dniach natowskich bombardowań za głoszenie poglądów sprzecznych z linią rządu. (M.B.) SÉVRES TRAKTAT 1920 – układ pokojowy po *pierwszej wojnie światowej zawarty 10 sierpnia 1920 między państwami Ententy a *Turcją w Sévres pod Paryżem. Jego wstępne ustalenia zostały opracowane przez mocarstwa sprzymierzone w czasie konferencji w *San Remo, w kwietniu 1920. Na mocy traktatu Turcji odebrano trzy czwarte terytorium, pozostawiając jej obszar wielkości 174 tys. km2, zamieszkały przez około 8 mln ludności. Oznaczało to koniec imperium otomańskiego, a spadkiem po nim podzieliły się *Wielka Brytania, *Francja, Grecja i *Włochy. Pod panowanie brytyjskie (jako terytoria mandatowe) przechodziły: Arabia, Mezopotamia, Mosul oraz Palestyna. Francja uzyskiwała mandat nad Syrią i Cylicją, Grecja otrzymywała Smyrnę wraz z Brussą, a także wschodnią Trację z półwyspem Gallipoli, natomiast Włochy – Adalię w południowej części Azji Mniejszej. W ten sposób obszar Turcji został okrojony w części europejskiej jej dawnego terytorium do Konstantynopola oraz jego okolic, w części zaś azjatyckiej – do Azji Mniejszej i to bez Smyrny. Oprócz tego traktat pokojowy gwarantował swobodę żeglugi okrętom wszystkich państw w cieśninach Bosfor i Dardanele, zarówno w czasie pokoju, jak i wojny. Nadzór nad żeglugą w tym rejonie 326

sprawować miała międzynarodowa Komisja do Spraw Cieśnin. W rzeczywistości jednak komisja ta pozostawała pod kontrolą Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Co więcej, układ z Sévres zapewniał państwom zwycięskim kontrolę nad finansami Turcji. Ograniczał również w znacznym stopniu turecki potencjał wojskowy i militarny, zezwalając jej na posiadanie jedynie 50-tysięcznej armii oraz nakładając na nią obowiązek likwidacji fortyfikacji w strefie cieśnin i na wyspach, a także oddania nieomal całej swej floty. Traktat pokojowy w imieniu Turcji podpisał, nie sprawujący już w rzeczywistości władzy w kraju, rząd sułtański. Jego postanowienia zostały natychmiast odrzucone przez utworzony jeszcze w kwietniu 1920 tymczasowy rząd Mustafy Kemala *Atatürka, który wezwał nawet do rozpoczęcia narodowego powstania w obronie zagrożonej suwerenności kraju. Turcja kierowana przez Atatürka nigdy nie uznała traktatu z Sévres. Zdecydowana postawa tureckich patriotów i ich sukcesy w wojnie *grecko-tureckiej (1919–22) zmusiły państwa europejskie do rewizji postanowień układu z 1920. Nowy traktat z Turcją podpisany w Lozannie w lipcu 1923 eliminował nie tylko najbardziej dotkliwe dla niej rozstrzygnięcia, ale również przyznawał jej ponownie niektóre z utraconych terytoriów. (B.B.) SIERPNIOWY PUCZ *MOSKIEWSKI PUCZ SIHANOUK NORODOM (ur. 1922) – polityk kambodżański. W 1941 otrzymał koronę króla *Kambodży z rąk francuskiego rządu marszałka Philippe *Pétaina. Po zakończeniu wojny władze francuskie unieważniły ten akt. Po uzyskaniu niepodległości przez Kambodżę w 1953 Sihanouk ponownie został królem. W dwa lata później niespodziewanie abdykował na rzecz ojca, poprzestając na stanowisku premiera i ministra spraw zagranicznych. Uznał bowiem, że jako socjaliście nie przystoi mu być królem. Po śmierci ojca w 1960 Sihanouk został szefem państwa, ale po raz kolejny odmówił korony. Rządził niekonwencjonalnie. W przebraniu buddyjskiego mnicha często incognito przemierzał kraj, aby sprawdzić co myślą ludzie. Fascynował się demokracją bezpośrednią, a nawet przeforsował rozwiązanie, które każdemu obywatelowi dawało sposobność udziału w pracach parlamentu z głosem stanowiącym. Starał się utrzymać Kambodżę z dala od wojny *wietnamskiej, choć wraz z upływem lat stawało się to coraz trudniejsze. W marcu 1970 generał Lon Nol pozbawił władzy nieobecnego w kraju Sihanouka oraz ogłosił zniesienie monarchii i ustanowił Republikę Khmerską. Obalony Sihanouk zamieszkał w Pekinie, gdzie w maju 1970 powołał do życia królewski rząd jedności narodowej na wygnaniu. Silnie popierał walczących z Lon Nolem Czerwonych Khmerów. Po zwycięstwie Czerwonych Khmerów w kwietniu 1975 Sihanouk powrócił do Kambodży i w kilka miesięcy potem objął funkcję szefa państwa. Jednak już w kwietniu 1976 został zmuszony do rezygnacji, gdyż skrytykował represyjną politykę Czerwonych Khmerów. W latach 1976–79 wraz z członkami swej rodziny przebywał w areszcie domowym. Po wietnamskiej inwazji na Kambodżę Czerwoni Khmerowie wywieźli Sihanouka z sobą. Zamieszkał po raz drugi w Pekinie, zdecydowanie odrzucając wietnamską ofertę objęcia przywództwa w nowych władzach kambodżańskich. W czerwcu 1982 stanął na czele emigracyjnego rządu, w skład którego weszli również Czerwoni Khmerowie. Sihanouk zorganizował własne oddziały partyzanckie, które podjęły walkę z Wietnamczykami. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych uczestniczył w wielu konferencjach międzynarodowych poświęconych sprawie przywrócenia pokoju w Kambodży. Po podpisaniu w październiku 1991 w Paryżu porozumienia kończącego trzynastoletnią wojnę w Kambodży, Sihanouk został przewodniczącym koalicyjnej Najwyższej Rady Narodowej, co było równoznaczne ze stanowiskiem głowy państwa. Jego partia zwyciężyła w wyborach powszechnych zorganizowanych w maju 1993 pod nadzorem *ONZ. We wrześniu 1993 parlament Kambodży przyjął nową konstytucję ustanawiającą w kraju system monarchii konstytucyjnej. Sihanouk po długich wahaniach ostatecznie zgodził się zostać królem. W ten sposób już po raz trzeci objął tron swego kraju. Będąc głową państwa, Sihanouk nie przejawiał większej aktywności. Znaczną część czasu spędzał w Pekinie, gdzie leczył chorobę nowotworową. Sihanouk stanowczo potępił zamach stanu przeprowadzony w lipcu 1997 przez przywódcę postkomunistów Hun Sena. Zaangażował cały swój autorytet, aby przywrócić poprzednie rządy – postkomunistów i kierowanych przez jego syna Norodoma Ranariddha rojalistów. Wysiłki te zakończyły się powodzeniem i od listopada 1998 w Kambodży znów funkcjonuje rząd koalicyjny. (M.B.) SIKHOWIE – wspólnota religijno-polityczna w Indiach. Obecnie w Indiach żyje około 9 mln sikhów, z czego większość w stanie Pendżab. Założycielem sikhizmu był Nanak (1469–1538), który pragnął przezwyciężenia sprzeczności między hinduizmem a islamem. Religia sikhijska opiera się na bardzo rygorystycznie pojmowanym monoteizmie. Broniąc się przed prześladowaniami, sikhowie przeobrazili się w szczególnego rodzaju wspólnotę militarną. Dziesiąty i ostatni guru Gowinda (1675–1708) zrezygnował z tej godności, postanawiając, że sikhijska społeczność czystych (Khalsa) może być poddana jedynie władzy świętej księgi ADI GRANTH. Sikhowie kierują się zasadami ścisłego egalitaryzmu, odrzucili system kastowy i przeprowadzili 327

rzeczywiste równouprawnienie kobiet. W XVIII wieku wspólnota sikhów przekształciła się w quasi-państwo i wyłoniła własne struktury administracyjne. W połowie XIX wieku sikhowie, po bohaterskim oporze, zostali pokonani przez Brytyjczyków i w konsekwencji znaleźli się pod ich władzą kolonialną. W 1947 sikhowie poparli powstanie niepodległych Indii (*Indii niepodległość). Na tle innych społeczności wyróżniali się zamożnością, a także przejawiali dużą aktywność polityczną i często oddawali się karierze wojskowej. W latach osiemdziesiątych wśród sikhów narastać zaczęły procesy radykalizacji politycznej. Pojawiła się nawet idea oderwania Pendżabu od Indii i zbudowania tam niepodległego państwa sikhijskiego – Chalistanu. Te postawy zaowocowały poważnym konfliktem sikhów z władzami indyjskimi. Mnożyły się z obu stron akty przemocy, w których ginęły dziesiątki ludzi. W czerwcu 1984 rząd zamknął granice Pendżabu, obsadzając ten stan wojskiem. 6 czerwca oddziały armii indyjskiej zaatakowały, ukrywających się w Złotej Świątyni (Harimandir) w Amritsarze, radykalnych bojowników sikhijskich. Podczas tej akcji zginęło ponad 300 sikhów i 48 żołnierzy. Na wieść o tym doszło do protestów sikhów w całym kraju, co spowodowało nowe akty przemocy. 31 października 1984 premier Indii Indira *Gandhi została zastrzelona przez dwóch sikhów, będących członkami jej osobistej ochrony. Po tym zabójstwie, w całych Indiach doszło do pogromów antysikhijskich, w których śmierć poniosło blisko 4 tysiące osób. W lipcu 1985 nowy premier Rajiv *Gandhi i przywódca Partii Sikhów (Akali Dal) H. S. Longowal podpisali porozumienie w sprawie zakończenia konfliktu w Pendżabie, które przewidywało spełnienie głównych postulatów sikhijskich, m.in. zakładało przyłączenie Czandigaru do Pendżabu oraz wypłacenie odszkodowań rodzinom sikhów zabitych w zamieszkach od 1982. Porozumienie to zostało odrzucone przez sikhijskich radykałów, a sam Longowal 20 sierpnia 1985 poniósł śmierć w zamachu. W latach późniejszych sytuacja w Pendżabie podlegała procesowi stopniowej normalizacji i nie dochodziło tam już do poważniejszych zaburzeń. (M.B.) SIKORSKI WŁADYSŁAW (1881–1943) – wojskowy i polityk polski, dwukrotny premier (1922–23; 1939– 43). Urodził się w niezbyt zamożnej rodzinie wiejskiego nauczyciela. W 1908 ukończył Politechnikę Lwowską, otrzymując dyplom inżyniera. W czasie studiów był początkowo członkiem Zetu, potem zaś związał się z grupą niepodległościową, skupioną wokół pisma „Odrodzenie”, poprzez którą nawiązał kontakty z Organizacją Bojową PPS. Od 1908 działał w Związku Walki Czynnej. Uczestniczył też w tworzeniu Związku Strzeleckiego we Lwowie oraz Strzelca w Krakowie. W 1912 był jednym z założycieli Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KTSSN). W ramach KTSSN kierował wydziałem wojskowym. W latach *pierwszej wojny światowej był w Naczelnym Komitecie Narodowym kierownikiem Departamentu Wojskowego. Stosunkowo szybko doszło do pierwszego konfliktu między Sikorskim a Józefem *Piłsudskim wokół sprawy organizacji polskich formacji wojskowych oraz orientacji międzynarodowej. W lutym 1918 Sikorski został aresztowany przez Austriaków po tym, jak wypowiedział posłuszeństwo zwierzchnim władzom wojskowym. Zwolniono go jesienią 1918, po interwencji parlamentarnego Koła Polskiego. Od tej pory rozpoczęła się jego kariera jako liniowego dowódcy. Sikorski brał udział w wojnie *polsko-radzieckiej (1919–20), a w kwietniu 1921 został szefem Sztabu Generalnego. W okresie 16 grudzień 1922 – 26 maj 1923 stanął z kolei na czele pozaparlamentarnego rządu, którego najpilniejszym zadaniem – jak to określił – w polityce wewnętrznej miała być naprawa skarbu oraz reforma waluty. W polityce zagranicznej natomiast, Sikorski opowiadał się za sojuszem Polski z *Francją i Rumunią, zbliżeniem z *Wielką Brytanią i państwami bałtyckimi, a także dbałością o poprawne stosunki z *Małą Ententą. Od początku stycznia 1924 do listopada 1925 pełnił funkcję ministra spraw wojskowych, przyczyniając się w znacznym stopniu do modernizacji armii polskiej. Wówczas też doszło między nim a Piłsudskim do drugiego konfliktu na tle organizacji najwyższych władz wojskowych. Po odejściu ze stanowiska ministerialnego, Sikorski objął dowództwo IV Korpusu we Lwowie. W 1928 – po przewrocie *majowym i przejęciu przez Piłsudskiego pełni władzy – został oddany do tzw. dyspozycji ministra spraw wojskowych, nie otrzymał jednak żadnej konkretnej funkcji czy też zadania. Stąd też swój czas w większości poświęcał pisarstwu. W 1936 wraz z Ignacym *Paderewskim i Wincentym *Witosem założył w Szwajcarii tzw. Front Morges, którego celem była walka z sanacją o demokratyzację ustroju II Rzeczypospolitej. Po wybuchu *drugiej wojny światowej (*Wojna obronna Polski) Sikorski usilnie, aczkolwiek bezskutecznie, zabiegał o przydział frontowy. W drugiej połowie września 1939 wyjechał do Rumunii, a stamtąd do Francji. 28 września w Paryżu objął dowództwo polskich oddziałów we Francji. W dwa dni później (30 września) został premierem Rządu RP na Uchodźstwie, opierającego się na porozumieniu przedstawicieli SP, PPS, SL i SN oraz niektórych polityków sanacyjnych. 7 listopada zaczął pełnić również obowiązki Naczelnego Wodza. Kierowany przez Sikorskiego rząd w ogłoszonym w końcu 1939 programie stwierdził, iż z jednej strony będzie dążyć do odbudowy Polski demokratycznej, opartej o jak najszersze warstwy narodu i urzeczywistniającej w życiu społeczno328

gospodarczym zasadę sprawiedliwości, z drugiej zaś – kontynuować walkę o wyzwolenie ziem Rzeczypospolitej spod okupacji u boku Francji i Wielkiej Brytanii. Jako premier i Naczelny Wódz Sikorski zajął się organizowaniem wojska polskiego na uchodźstwie. Prowadził również energiczną politykę zagraniczną, mającą zagwarantować Polsce status równoprawnego uczestnika koalicji antyhitlerowskiej. Zawarł kilka istotnych układów i porozumień – polsko-brytyjską umowę z sierpnia 1940; polskoczechosłowackie porozumienie z listopada 1940; polsko-kanadyjskie porozumienie z kwietnia 1941; powołanie do życia Rady Międzyalianckiej, skupiającej premierów z europejskich państw okupowanych; trzykrotne wizyty w *Stanach Zjednoczonych, podczas których rozmawiał z prezydentem USA F. D. *Rooseveltem (kwiecień 1941, marzec 1942, grudzień 1942); polsko-radziecki układ z 30 lipca 1941 oraz wspólna deklaracja z grudnia 1941. W lipcu 1943 Sikorski w drodze powrotnej z *Bliskiego Wschodu, gdzie przeprowadzał inspekcję oddziałów polskich, zatrzymał się w Gibraltarze. 4 lipca bombowiec Liberator AL523, którym miał odlecieć do Wielkiej Brytanii, po 16 sekundach lotu – runął do morza. Okoliczności tej katastrofy lotniczej nie zostały jak dotąd ostatecznie wyjaśnione. 15 lipca odbyły się w Wielkiej Brytanii uroczystości pogrzebowe na cmentarzu lotników polskich koło Newark. Kilka dni wcześniej (8 lipca) rząd polski przyjął uchwałę, stwierdzającą, iż Sikorski „dobrze zasłużył się ojczyźnie”. Zdecydowano wówczas również, że po wojnie zwłoki generała Sikorskiego zostaną przetransportowane do Polski i złożone w Katedrze Wawelskiej. Nastąpiło to dopiero 17 września 1993. Sikorski był autorem wielu prac z dziedziny wojskowości i polityki w ogóle. Dwukrotnie otrzymał również doktorat honoris causa: wydziału prawa St. Andrews University w Szkocji (luty 1941) oraz wydziału prawa Catholic University of America w Waszyngtonie (grudzień 1942). (B.B.) SIŁY ZBROJNE ONZ – formacja militarna złożona z kontyngentów wojskowych wybranych państw członkowskich *ONZ. Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, każde państwo należące do ONZ zobowiązane jest na żądanie Rady Bezpieczeństwa postawić do jej dyspozycji „konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa siły zbrojne, pomoc i ułatwienia, włączając w to prawo przemarszu”. W praktyce jednak, to zainteresowane państwa zgłaszają gotowość przekazania pod flagę ONZ określonej liczby żołnierzy i sprzętu wojskowego. O sposobie użycia sił zbrojnych ONZ decyduje Rada Bezpieczeństwa, natomiast szczegółowe plany działań militarnych, rozjemczych itp. opracowuje Wojskowy Komitet Sztabowy (WKS), złożony z szefów sztabów stałych członków Rady Bezpieczeństwa lub ich przedstawicieli. Do współpracy z WKS mogą być też zapraszani reprezentanci państw nie mających w nim stałych przedstawicieli, o ile uzależnione jest od tego skuteczne wykonanie zadania. W praktyce na działalność sił zbrojnych ONZ istotny wpływ posiada kierownictwo państwa, które do danej operacji pokojowej skierowało największy kontyngent. I tak np. decydujący wpływ na działalność sił ONZ w czasie wojen: *koreańskiej (1950–53) i w Zatoce Perskiej (1990–91) posiadał rząd *Stanów Zjednoczonych, którego wojska stanowiły zdecydowaną większość oddziałów interwencyjnych. Zwykle siły zbrojne ONZ pełnią rolę bufora między zwalczającymi się stronami (tak było m.in. na *Bliskim Wschodzie, *Cyprze, *Jugosławii), gwaranta procesu normalizacji politycznej (*Kambodża), organizatora akcji humanitarnej (*Somalijski konflikt), rzadziej natomiast angażują się bezpośrednio w walki zbrojne jako strona konfliktu (Korea w 1950, *Irak w 1990–91). Od początku operacji pokojowych tj. od 1948 w Siłach Zbrojnych ONZ służyło łącznie 530 tys. żołnierzy. W 1993 wojska ONZ liczyły 54 tysiące żołnierzy, którzy byli rozmieszczeni w 13 miejscach na świecie. Najwięcej – 23 tysiące – służyło na obszarze dawnej Jugosławii (w *Bośni, *Chorwacji i *Macedonii), w Kambodży (19 tys.) oraz w Libanie (ponad 5 tys.). (A.D.) SINGAPUR – państwo w Azji Południowo-Wschodniej zajmujące wyspę Singapur oraz kilkadziesiąt małych sąsiednich wysepek (pow. 625,6 km2; ludność 3,8 mln w 1999, z czego 77,5% stanowią Chińczycy). Od 1819 do 1942 Singapur wraz z Malajami znajdował się pod panowaniem brytyjskim (*Brytyjskie kolonie). Po wybuchu *drugiej wojny światowej w Azji, Singapur miał stanowić kluczowy punkt obrony brytyjskiej na Malajach, ale po krótkotrwałym oblężeniu skapitulował 15 lutego 1942 przed Japończykami. Niesławna kapitulacja twierdzy singapurskiej odbiła się szerokim echem w całym świecie, a w samej *Wielkiej Brytanii wywołała prawdziwy szok. Premier Winston *Churchill nazwał upadek Singapuru „największą klęską w historii brytyjskiej armii”. We wrześniu 1945 Singapur ponownie znalazł się pod władzą brytyjską, a w kilka miesięcy później został odłączony od Malajów tworząc wydzieloną kolonię. W 1959 Singapur przestał być kolonią. Utworzono wówczas autonomiczne Państwo Singapuru w ramach *Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, które przejęło pełną kontrolę nad swymi sprawami wewnętrznymi, lecz obrona i polityka zagraniczna wciąż znajdowały się w rękach brytyjskich. W 1963 Singapur zerwał ostatnie więzy łączące go z Wielką Brytanią, stając się autonomicznym stanem nowo powstałego państwa – Malezji. Szybko jednak okazało się, że między 329

Singapurem a resztą Malezji zachodzą różnice tak duże, iż uniemożliwiają one w zasadzie jego funkcjonowanie w obrębie państwa malezyjskiego. Doszło więc, przy obopólnej zgodzie, do odłączenia się Singapuru od Malezji. 9 sierpnia 1965 proklamowano powstanie niepodległej Republiki Singapuru. Pod wodzą swego wieloletniego premiera (w latach 1959–90) *Lee Kuan Yewa, Singapur osiągnął zdumiewające sukcesy gospodarcze. Udziały tego kraju w międzynarodowym handlu sięgają 2% wartości globalnych obrotów i aby dobrze zrozumieć wymowę tej cyfry, należy uświadomić sobie, iż takimi samymi udziałami w międzynarodowym handlu legitymują się miliardowe Chiny. Od ponad 30 lat Singapur ze swoim przeciętnym dziewięcioprocentowym wzrostem gospodarczym w skali roku jest najszybciej rozwijającym się państwem na świecie. To tempo wzrostu powoduje, że co 11 lat ulega podwojeniu cały produkt narodowy. W warunkach singapurskich wzrost gospodarczy jest nie tylko kategorią ekonomiczną, lecz założonym przez władze celem politycznym, wręcz składnikiem wpajanej społeczeństwu ideologii narodowej. Rozwojowi ekonomicznemu sprzyja stabilna sytuacja polityczna panująca w Singapurze od lat. Od ponad 30 lat na scenie politycznej kraju dominuje nieprzerwanie Partia Akcji Ludowej (PAP) i mimo że działa ona w warunkach konkurencyjności wyborczej, to opozycja ma w ogóle kłopoty z przedostaniem się do parlamentu. Swój największy w historii sukces odniosła opozycja w wyborach w sierpniu 1991, wprowadzając do 81– osobowego parlamentu 4 posłów. W 1988 Singapur awansował do grona 20 najbogatszych państw świata pod względem dochodu narodowego przeliczonego na jednego mieszkańca, a obecnie ze swym dochodem per capita przewyższającym 20 tys. $, sytuuje się na poziomie Włoch, Hiszpanii i Nowej Zelandii. (M.B.) SLÁNSKIEGO PROCES 1952 – największy polityczny proces pokazowy w Czechosłowacji, będący kolejnym (po procesach *Rajka, *Kostowa i Koçi Dzodze) ogniwem w inspirowanych przez *Stalina czystkach w satelickich partiach komunistycznych. Czternastu oskarżonych w tym procesie aresztowano w latach 1949–51; jako ostatni zamknięty został 24 listopada 1951 wicepremier Rudolf Slánski, do września tego roku sekretarz generalny Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji (zajmując to stanowisko akceptował wcześniejsze aresztowania). W 1949, jeszcze przed aresztowaniem większości późniejszych uczestników procesu, nadzorujący śledztwo Klement *Gottwald i Antonin *Novotny dążyli do tego aby spisek, który zamierzano wykryć miał charakter titoistyczny (Josip Broz *Tito). Później, na polecenie Stalina, który przygotowywał w *ZSRR wielką czystkę *antysemicką (jej początkiem miała być tzw. sprawa lekarzy), zmodyfikowano główny zarzut, oskarżając aresztowanych o *syjonizm; zarzuty trockizmu (*Trocki Lew), powiązań z *Jugosławią i zachodnimi wywiadami zeszły na dalszy plan. Pod takim właśnie kątem dobrano też ostateczny skład ławy oskarżonych – wśród 14 sądzonych 11 było pochodzenia żydowskiego. Wszyscy byli wyższymi funkcjonariuszami państwowymi i partyjnymi; obok Slánskiego, jego zastępcy w KC Josefa Franka i b. ministra spraw zagranicznych Vladimira Clementisa, w procesie uczestniczyło siedmiu byłych wiceministrów, naczelnik wydziału planowania, kierownik wydziału zagranicznego KC, szef okręgu partyjnego oraz czołowy publicysta partyjny. Rozprawa przeciw kierownictwu antypaństwowego ośrodka spiskowego toczyła się w Pradze w dniach 20–27 listopada 1952. Zapadłe wyroki były najsurowszymi ze wszystkich jakie wydano w wielkich procesach pokazowych, odbytych w krajach satelickich Moskwy. 11 oskarżonych skazano na karę śmierci i 3 grudnia 1952 powieszono w obecności licznie zgromadzonych aktywistów partyjnych. Pozostałych trzech podsądnych otrzymało wyroki dożywotniego więzienia. Opuścili je w latach 1956–57. Natomiast ofiary procesu zostały formalnie zrehabilitowane w 1963. (A.D.) SŁOWENIA – republika wchodząca w skład *Jugosławii do 25 czerwca 1991, kiedy to proklamowała swoją niepodległość (powierzchnia 20,3 tys. km2, 2 mln mieszkańców w 1999). Do1918 znajdowała się pod władzą Austro-Węgier. Po *pierwszej wojnie światowej weszła w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), które w październiku 1929 zmieniło nazwę na Królestwo Jugosławii. Część Słowenii w okresie międzywojennym należała do Włoch. W monarchistycznej Jugosławii, w której głos decydujący mieli Serbowie (*Serbia), Słowenia była regionem poddanym politycznej dyskryminacji. Stąd też partie słoweńskie domagały się autonomii, ale w swej opozycji wobec Belgradu były one znacznie bardziej powściągliwe niż ugrupowania chorwackie (*Chorwacja). W kwietniu 1941 do Słowenii weszły wojska niemieckie, włoskie i węgierskie (*Druga wojna światowa). Terytorium słoweńskie podzielono na dwie części – północna została włączona do *Niemiec, zaś południowa przypadła *Włochom. Po wojnie Słowenia jako republika związkowa weszła w skład komunistycznej Jugosławii. Słowenia była piątą pod względem wielkości republiką, wyprzedzając jedynie Czarnogórę. Dystansowała wszelako wszystkie pozostałe republiki stopniem uprzemysłowienia oraz wysoką stopą życiową ludności. Słowenia była pierwszą republiką jugosłowiańską, która przezwyciężyła system komunistyczny, przechodząc do demokracji. Była także pierwszą republiką stawiającą otwarcie kwestię swej niepodległości. W styczniu 1989 nawet lokalne kierownictwo partii 330

komunistycznej uznało za konieczne wprowadzenie w Słowenii pluralizmu politycznego. W maju 1989 w nieoficjalnym referendum ludność wypowiedziała się za suwerennością Słowenii oraz jej prawem do wyjścia z Jugosławii. W styczniu 1990 komuniści słoweńscy wystąpili ze Związku Komunistów Jugosławii, przechodząc równocześnie na pozycje socjaldemokratyczne (*Socjalizm demokratyczny). W kwietniu 1990 w Słowenii odbyły się wybory parlamentarne, które przyniosły zwycięstwo Demokratycznemu Związkowi Opozycji Słoweńskiej (DEMOS). Za swój najważniejszy cel nowe władze uznały szybkie doprowadzenie do niepodległości kraju. W grudniu 1990 odbyło się w Słowenii referendum, w którym przygniatająca większość głosujących opowiedziała się za niepodległością. 25 czerwca 1991 ostatecznie proklamowano niepodległość Republiki Słowenii. Akt ten spotkał się z krytyką Serbii, a wojska federalne podjęły na terytorium Słowenii działania zbrojne przeciwko siłom słoweńskim. Walki wygasły po 10 dniach, przynosząc śmierć 64 osobom. Słowenia zgodziła się, że jeszcze przez 3 miesiące na jej granicy z Włochami, Austrią i Węgrami kontrolę sprawować będą wspólne jednostki jugosłowiańsko-słoweńskie. 19 grudnia 1991 Republika Federalna Niemiec (*Niemcy), jako pierwszy kraj na świecie, uznała suwerenność Słowenii. 15 stycznia 1992 Słowenię uznały pozostałe kraje Wspólnoty *Europejskiej. 6 grudnia 1991 na pierwszego prezydenta Słowenii został wybrany były komunista i jednocześnie architekt jej niepodległości Milan Kuczan, który zebrał 75% głosów. 30 grudnia rozpadł się niejednolity politycznie ruch DEMOS, którego jedynym spoiwem było pragnienie wywalczenia niepodległości. Walka polityczna między byłymi sojusznikami doprowadziła do zmiany szefa rządu. 22 kwietnia 1992 przywódca Partii Liberalno-Demokratycznej Janez Drnovszek zastąpił na stanowisku premiera Słowenii chadeka Lojze Peterlego, który kierował rządem od maja 1990. 6 grudnia 1992 odbyły się w Słowenii wybory prezydenckie i parlamentarne. W wyborach prezydenckich ponownie zwyciężył Kuczan, którego poparło 64% wyborców. W wyborach parlamentarnych najwięcej głosów (23%) uzyskali liberalni demokraci premiera Drnovszka, a na drugim miejscu uplasowali się chadecy z 15% głosów. Z kolei następne wybory powszechne, które odbyły się w listopadzie 1996, przyniosły zwycięstwo ugrupowaniom centrolewicowym. Ugrupowania te nie były jednak zdolne do utworzenia rządu i po trwającym dwa miesiące kryzysie gabinetowym funkcja premiera przypadła ponownie Drnovszekovi. Słowenia w ostatnim czasie aktywnie zabiega o członkostwo w NATO i Unii Europejskiej. (M.B.) SOBÓR WATYKAŃSKI II 1962–1965 VATICANUM II – dwudziesty pierwszy sobór powszechny Kościoła katolickiego, zwołany przez *Jana XXIII, a po jego śmierci w 1963 kontynuowany przez *Pawła VI. Jego główne zadania sprowadzały się do: pogłębienia w Kościele świadomości samego siebie, wewnętrznej odnowy Kościoła, dążenia do zjednoczenia chrześcijan oraz nawiązania przez Kościół dialogu z człowiekiem i światem współczesnym. Pierwsza oficjalna wiadomość o zamiarze zwołania przez Jana XXIII soboru pojawiła się w styczniu 1959, ku ogólnemu zdziwieniu i zaskoczeniu, bowiem zdawało się, iż era soborów w Kościele katolickim minęła bezpowrotnie. Już w maju 1959 została powołana komisja, na czele z kardynałem Tardinim, mająca zebrać propozycje i sugestie co do tematów, którymi zająłby się przyszły sobór. W czerwcu 1960 zainicjowano drugi etap prac przygotowawczych, w którym komisje uporządkowały zebrany materiał, a następnie komisja centralna ujęła go w 70 tematów. Ostatecznie, już w trakcie soboru, ich liczba została zmniejszona do 16. Jan XXIII bullą HUMANAE SALUTIS z 23 grudnia 1961 oficjalnie zapowiedział zwołanie soboru, wyznaczając jego otwarcie na 11 października 1962. Tego też dnia został otwarty przez Jana XXIII Sobór Watykański II, w obecności 2,5 tys. uczestników. Na obrady zostali także zaproszeni w charakterze obserwatorów przedstawiciele wschodnich i zachodnich Kościołów chrześcijańskich. Sobór zakończył swe obrady po czterech sesjach 8 grudnia 1965. Jan XXIII kierował pracami pierwszej sesji (11 październik – 8 grudzień 1962), a jego następca Paweł VI – drugiej (29 wrzesień – 4 grudzień 1963), trzeciej (14 wrzesień – 21 listopad 1964) oraz czwartej (14 wrzesień – 8 grudzień 1965). Podjęta przez Vaticanum II refleksja nad tajemnicą Kościoła i jego relacjami ze światem, sprowadzała się do rozpatrzenia następujących zagadnień: liturgia, środki społecznego komunikowania się, eklezjologia z mariologią, stosunki ze wschodnimi Kościołami katolickimi, ekumenizm, rola biskupa w Kościele, odnowa życia zakonnego, formacja kapłanów, wychowanie chrześcijańskie, stosunek Kościoła do religii niechrześcijańskich, Objawienie Boże, apostolstwo świeckich, wolność religijna, działalność misyjna Kościoła, życie kapłańskie oraz miejsce Kościoła w świecie współczesnym. Stąd też bilans prac soborowych zamknął się 16 dokumentami, w tym znajdowały się 4 konstytucje, 9 dekretów i 3 deklaracje, które w przyszłości wytyczać miały drogę Kościoła katolickiego. Nie ulega wątpliwości, że Sobór Watykański II był zarówno wydarzeniem historycznym, jak i doktrynalnym. Uchwalone zaś na nim dokumenty świadczyły, że Kościół katolicki jest zdolny do odnowy wewnętrznej. Co więcej, oznaczały koniec ery konfrontacji Kościoła ze światem, proponując Kościołowi dialog i zbliżenie ze wszystkimi ludźmi dobrej woli. Za najważniejsze osiągnięcia Vaticanum II uznać wypada: pogłębienie zasady 331

kolegialności, podkreślenie wspólnotowego charakteru apostolstwa w ogóle i roli świeckich w Kościele, odnowę liturgii (uproszczenie tekstów i obrzędów, wprowadzenie języków narodowych do nabożeństw), podjęcie zagadnienia jedności chrześcijan, a także wskazanie na konieczność dialogu z niechrześcijanami i niewierzącymi. (B.B.) SOCJALIŚCI REWOLUCJONIŚCI *ESEROWCY SOCJALIZM DEMOKRATYCZNY – ideologia polityczna współczesnej socjaldemokracji. Partie komunistyczne (*Komunizm) i socjaldemokratyczne mają wspólne korzenie w ruchach socjalistycznych XIX wieku. Ruchy te dążyły do zastąpienia kapitalizmu takim systemem społeczno-politycznym, w którym państwo byłoby właścicielem większości środków produkcji. Stąd też ideologie formułowane przez te ruchy przynosiły wizje egalitarnego społeczeństwa i z nieufnością spoglądały na własność prywatną. Triumf bolszewizmu w Rosji w 1917 (*Październikowa rewolucja) doprowadził do podziału w ruchu socjalistycznym na tych, którzy zaakceptowali zasady leninizmu (*Lenin Włodzimierz) i tych, którzy mówili o konieczności ewolucyjnej i parlamentarnej drogi do socjalizmu. Podział ten ujawnił się i w formach organizacyjnych na płaszczyźnie między narodowej. Powstała mianowicie *Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern) i Międzynarodówka Socjalistyczna. Ta druga upadła w 1940 i odrodziła się w 1951 we Frankfurcie nad Menem. Skupia ona obecnie 50 partii politycznych z całego świata, które w swej praktyce politycznej odwołują się do zasad socjalizmu demokratycznego. „Socjalizm demokratyczny – czytamy w Deklaracji Frankfurckiej – jest ruchem międzynarodowym, który nie aspiruje wcale do osiągnięcia sztywnej jednolitości koncepcji. Tak socjaliści opierający się na marksizmie lub innych metodach analizy społecznej, jak i ci inspirujący się zasadami religijnymi lub humanistycznymi, wszyscy oni zmierzają do tego samego celu: porządku sprawiedliwości społecznej, większego dobrobytu, wolności i pokoju światowego”. Socjalizm demokratyczny sprzeciwia się zarówno komunizmowi, jak i *liberalizmowi. Komunizmowi zarzuca przesadny rewolucjonizm, dyktatorski program sprawowania władzy i totalitarną wizję społeczeństwa. Deklaracja Frankfurcka z 1951 definiowała państwa komunistyczne jako „instrument nowego imperializmu, który stworzył nowego rodzaju społeczeństwo klasowe ze skandalicznymi kontrastami w zakresie własności i przywilejów”. Z kolei wobec liberalizmu formułuje zarzut braku wrażliwości społecznej, fetyszyzowanie własności prywatnej i program budowania społeczeństwa nierówności. Teoretycy socjalizmu demokratycznego uważają, że prawa obywatelskie i polityczne należy uzupełniać prawami społecznymi i ekonomicznymi. Równości wobec prawa musi towarzyszyć poszukiwanie możliwości wyrównywania nadmiernych dysproporcji majątkowych. Socjalizm demokratyczny zakłada zatem aktywną rolę państwa w sferze gospodarczej. Państwo ma poprzez politykę finansową i redystrybucję dochodów wpływać powściągająco na mechanizmy wolnego rynku. Wychodząc z tych przesłanek socjalizm demokratyczny głosi program trzech demokracji – politycznej, ekonomicznej oraz społecznej. Demokracja polityczna oznacza wolności polityczne, obywatelskie i religijne, system wielopartyjny i równość wszystkich obywateli wobec prawa; demokracja ekonomiczna – własność prywatną i wolny rynek, ale służące potrzebom ogółu, nie zaś maksymalizowaniu zysków jednostek; wreszcie demokracja społeczna – prawo do nauki, wypoczynku, ochrony zdrowia, godnego mieszkania i zabezpieczeń socjalnych. Obecnie socjalizm demokratyczny bardzo stara się unikać ideologizacji, wypowiadając się za pragmatyzmem i racjonalnością. Ideologowie tego kierunku chętnie uznają za swoją filozofię polityczną, sformułowaną przez K. Poppera zasadę racjonalizmu krytycznego, która nakazuje zamiast poszukiwania idealnego ustroju i realizacji uniwersalnych programów politycznych – poprawianie społeczeństw poprzez eliminowanie zła i najbardziej dokuczliwych bolączek. Partie odwołujące się do socjalizmu demokratycznego najczęściej określają się jako partie socjaldemokratyczne, partie socjalistyczne lub partie pracy. Bastionem socjalizmu demokratycznego jest Europa Zachodnia i Północna, bowiem partie socjaldemokratyczne są najsilniejszą formacją polityczną tego regionu. (M.B.) SOLIDARNOŚĆ (wł. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”) – pierwszy niezależny, masowy, zorganizowany ruch społeczny w bloku *radzieckim (*Polska). Solidarność powstała w rezultacie masowych strajków w lipcu-sierpniu 1980 na Wybrzeżu i w innych rejonach kraju, które zakończyły się podpisaniem przez Międzyzakładowe Komitety Strajkowe porozumień z delegacjami rządowymi w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu. 17 września 1980 w Gdańsku, na zjeździe przedstawicieli Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich, postanowiono utworzyć ogólnokrajowy związek, wybrano jego nazwę, przyjęto projekt statutu oraz wyłoniono Krajową Komisję Porozumiewawczą (KKP), która miała być tymczasową władzą Solidarności. Przewodniczącym KKP został Lech *Wałęsa. Okres kilkunastu miesięcy legalnego istnienia Związku obfitował w nieustanne konflikty z władzami, które za wszelką cenę dążyły do ograniczenia żywiołowo rozwijającego się związku, liczącego w 1981 9,5 mln członków. Pierwszy 332

spór wybuchł w październiku 1980, w związku z żądaniem władz umieszczenia w statucie Solidarności zapisu o przewodniej roli PZPR. Ostatecznie związek, po przyjęciu kompromisowych ustaleń, został zarejestrowany 10 listopada tego roku. Kolejnymi ważniejszymi konfliktami były: tzw. sprawa Narożniaka, spór wokół wolnych sobót, kryzys bydgoski, protesty przeciw obniżeniu żywnościowych przydziałów kartkowych. We wrześniu–październiku 1981 odbył się w Gdańsku I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ Solidarność, na którym uchwalono program związku, wybrano jego władze (przewodniczącym KKP został ponownie Wałęsa) oraz uchwalono POSŁANIE DO LUDZI PRACY EUROPY WSCHODNIEJ, co spotkało się z ostrą krytyką ze strony PZPR. Jesienią 1981 w Solidarności zaostrzyły się spory wewnętrzne dotyczące koncepcji dalszych działań. Przerwało je wprowadzenie 13 grudnia 1981 stanu wojennego i zawieszenie Solidarności (oficjalna delegalizacja nastąpiła 8 września 1982). Mimo internowania kilku tysięcy działaczy Solidarności, związek nie przestał istnieć, podejmując działalność w setkach ogniw konspiracyjnych. Przywódcy Solidarności, którzy zdołali uniknąć aresztowania, utworzyli w kwietniu 1982 Tymczasową Komisję Koordynacyjną kierującą w następnych latach działalnością solidarnościowego podziemia. Najbardziej spektakularnymi objawami istnienia Solidarności był rozwój bezdebitowej prasy i wydawnictw oraz demonstracje uliczne mające, zwłaszcza w latach 1982–83, masowy charakter. Ożywienie działalności Solidarności – po osłabnięciu w połowie lat osiemdziesiątych – nastąpiło w końcu 1986, kiedy załamywać zaczęła się polityka gospodarcza władz, czemu towarzyszył wzrost nastrojów niezadowolenia w społeczeństwie. We wrześniu 1986 utworzono jawną – działającą równolegle z TKK – Tymczasową Radę Solidarność, której kierownictwo objął Wałęsa. W 1987 na miejsce TKK i TR Solidarność powołano do życia Krajową Komisję Wykonawczą Solidarność. W maju i sierpniu 1988 doszło do dwóch fal strajków, w czasie których pojawiło się żądanie relegalizacji Solidarności. Skłoniło to władze do podjęcia negocjacji z L. Wałęsą i po kilku miesiącach doprowadziło do rozmów *okrągłego stołu (luty–kwiecień 1989). W rezultacie przyjętych tam ustaleń, 4 czerwca 1989 odbyły się wybory parlamentarne, które przyniosły Solidarności zwycięstwo, a w konsekwencji – po zawarciu sojuszu ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym – możliwość stworzenia rządu, na którego czele stanął Tadeusz Mazowiecki. W latach 1988–89 z Solidarności odeszła grupa radykalnych działaczy, określających się jako Grupa Robocza KKW Solidarność, którzy odrzucali porozumienie z komunistami i układ okrągłego stołu. Większość z nich, na czele z Marianem Jurczykiem, stworzyła później NSZZ Solidarność 80. W 1990 w ruchu Solidarność doszło do konfliktu między L. Wałęsą a grupą jego byłych doradców (T.Mazowiecki, B. Geremek, J. Kuroń). Doprowadziło to do wyłonienia się z Solidarności kilku partii politycznych, w tym początkowo prowałęsowskiego Porozumienia Centrum i ROAD-u (później Unii Demokratycznej) wrogiego przewodniczącemu Solidarności. Większość ogniw związkowych Solidarności poparła w tym konflikcie Wałęsę. Po jego wyborze na prezydenta, nowym przewodniczącym Solidarności został w lutym 1991 Marian Krzaklewski. W wyborach parlamentarnych 27 października 1991 Solidarność uzyskała 5,05% głosów, co zapewniło jej 27 mandatów poselskich. Po odejściu z Solidarności działaczy o orientacji centro-lewicowej (Bogdan Borusewicz, Jan Rulewski) w związku górę wzięły żywioły rewindykacyjne i *populistyczne, co nie przeszkodziło jednak w zacieśnianiu stosunków między Solidarnością a ugrupowaniami prawicowymi (*Lewica i prawica). W 1993 poseł Solidarności Alojzy Pietrzyk zgłosił wniosek wotum nieufności wobec rządu Hanny Suchockiej, którego przegłosowanie doprowadziło do przedterminowych wyborów parlamentarnych. Przyniosły one Solidarności dotkliwą porażkę, nie przekroczyła bowiem progu 5% głosów i nie uzyskała żadnego mandatu w Sejmie. W 1996 przywódcy Solidarności zdołali stworzyć, wraz z większością ugrupowań centroprawicowych, sojusz pod nazwą Akcja Wyborcza Solidarność (AWS), który zwyciężył w wyborach parlamentarnych w 1997 zdobywając 33,8 proc. głosów. Solidarność uzyskała w AWS dominującą pozycję, a część działaczy związkowych, która przeszła do działalności politycznej (m. in. Janusz Tomaszewski, Jacek Rybicki i Jerzy Buzek) przystąpiła do tworzenia partii Ruch Społeczny AWS. Miała się ona stać polityczną reprezentacją interesów związku. (A.D.) SOŁŻENICYN ALEKSANDER (ur. 1918) – pisarz rosyjski, laureat literackiej Nagrody Nobla. Urodził się w Kisłowodsku, ukończył wydział matematyczno-fizyczny na uniwersytecie w Rostowie. Studiował także zaocznie w moskiewskim Instytucie Filozofii i Literatury. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej (*Druga wojna światowa) rozpoczął służbę w Armii Czerwonej, dochodząc do stopnia kapitana i funkcji dowódcy baterii zwiadu artyleryjskiego. W 1945 został aresztowany przez kontrwywiad wojskowy za wyrażenie w prywatnym liście do szkolnego kolegi antypaństwowych poglądów. Do 1953 był więziony w *łagrach, a następnie, do 1956, przebywał na przymusowym zesłaniu w Azji Środkowej. W 1962 radzieckie pismo literackie „Nowyj Mir” opublikowało – po długotrwałych oporach cenzury i zgodzie samego *Chruszczowa – długie opowiadanie Sołżenicyna JEDEN DZIEŃ IWANA DENISOWICZA, poświęcone życiu w łagrach. Później 333

wydrukowano jeszcze w *ZSRR kilka opowiadań Sołżenicyna (m.in. PODWÓRZE MATRIONY, DLA DOBRA SPRAWY), cenzura nie wyraziła jednak zgody na wydanie jego powieści ODDZIAŁ CHORYCH NA RAKA i W KRĘGU PIERWSZYM. Sołżenicyn, postawiony poza oficjalnym życiem literackim, przystąpił do pracy nad swoją najgłośniejszą książką – monumentalnym ARCHIPELAGIEM GUŁAG. W maju 1967 wystąpił z listem otwartym do IV Zjazdu Związku Pisarzy, w którym domagał się likwidacji cenzury. Utwory Sołżenicyna wydane na Zachodzie stały się literackim i politycznym wydarzeniem, a w 1970 ich autor otrzymał Nagrodę Nobla. We wrześniu 1973 Sołżenicyn wystosował LIST DO PRZYWÓDCÓW ZSRR, w którym przedstawił konieczność duchowego odrodzenia Rosji poprzez przyjęcie – nawiązującej do XIX-wiecznego słowianofilstwa – idei chrześcijańskiego nacjonalizmu. W lutym 1974 został aresztowany, pozbawiony obywatelstwa i deportowany z ZSRR. Po znalezieniu się na przymusowej banicji zamieszkał w *Stanach Zjednoczonych, gdzie kontynuował pracę pisarską. W 1990 opublikował obszerny tekst JAK ODBUDOWAĆ ROSJĘ, proponujący utworzenie na gruzach ZSRR Związku Rosyjskiego (obejmującego Rosję, Ukrainę i Białoruś), którego ustrój opierałby się na specyficznej rosyjskiej formie demokracji, odmiennej od wzorców zachodnich. Sołżenicyn krytycznie odnosi się w związku z tym do polityki postkomunistycznych władz rosyjskich, czemu dał wyraz w licznych wystąpieniach po swoim powrocie do Rosji w 1994. (A.D.) SOMALIJSKI KONFLIKT 1991–1994 – okres walk między ugrupowaniami somalijskimi, które w styczniu 1991, działając wspólnie, obaliły wieloletniego dyktatora Somalii Siada Barre. Niepodległe państwo somalijskie (637,7 tys. km2 i 10,2 mln ludzi w 1999) powstało 1 lipca 1960 z połączenia brytyjskiego protektoratu Somalilandu (*Brytyjskie kolonie) i włoskiego terytorium powierniczego w Somalii (*Włoskie kolonie). 21 października 1969 w wyniku wojskowego zamachu stanu władzę przejął Siad Barre. Wprowadził on w kraju jednopartyjny system marksistowski wzorujący się zarówno na rozwiązaniach radzieckich, jak i chińskich. W Somalii znaleźli się liczni radzieccy doradcy wojskowi. Jednakże po przegranej przez Somalię w 1977 wojnie z Etiopią o *Ogaden, Siad Barre zerwał stosunki z *ZSRR, gdyż Moskwa udzieliła wsparcia Etiopii. W latach następnych Somalia stanowiła osobliwość w Trzecim Świecie. Była bowiem państwem marksistowskim skłóconym z ZSRR i całym blokiem radzieckim, a mającym poprawne stosunki z *USA i światem zachodnim. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych zaktywizowała się w Somalii antyrządowa partyzantka, która sukcesywnie rozszerzała swoją kontrolę nad terytorium kraju. Po kilku latach Siad Barre w istocie rządził już tylko stolicą Somalii Mogadiszu. W grudniu 1990 partyzanci zacieśnili pierścień wokół Mogadiszu, przystępując do decydującej ofensywy. Po czterech tygodniach oblężenia miasto zostało zdobyte. Siad Barre znalazł schronienie w swojej rodzinnej prowincji na południu Somalii, która znajdowała się w rękach jego zięcia generała Hersi Morgana. Upadek długotrwałej dyktatury spowodował szybką dezintegrację Somalii. Nad poszczególnymi częściami kraju zapanowały rozmaite zbrojne ugrupowania. Dotychczas łączyła je jedynie wspólna niechęć do rządów Siada Barre, więc z chwilą jego usunięcia natychmiast wybuchły między nimi spory i kontrowersje. W Mogadiszu władzę przejęła najsilniejsza formacja powstańcza – Kongres Zjednoczonej Somalii. W styczniu 1991 jeden z przywódców Kongresu Mohamed Ali Mahdi ogłosił się tymczasowym prezydentem Somalii, co spotkało się ze sprzeciwem innego przywódcy – generała Mohameda Farah Aidida, który właśnie siebie widział na tym stanowisku. W następstwie rywalizacji przywódców o władzę, Kongres Zjednoczonej Somalii podzielił się, a pomiędzy jego zwaśnionymi frakcjami wybuchły walki. W maju 1991 północna prowincja Somalii (pokrywająca się terytorialnie z byłym brytyjskim Somalilandem) proklamowała się niepodległym państwem. W lipcu zwalczające się frakcje Kongresu Zjednoczonej Somalii podpisały rozejm, powołując wspólny rząd tymczasowy. Jednakże już we wrześniu walki w Mogadiszu wybuchły na nowo, pochłaniając tysiące ofiar śmiertelnych. Gwałtowne starcia utrzymywały się przez cały rok 1992. W ogarniętym chaosem kraju na wielką skalę zapanował głód. Organizacje międzynarodowe szacowały, że w wyniku działań wojennych i z głodu zmarło ponad 300 tys. ludzi. Sytuację pogarszał fakt, iż większość międzynarodowej pomocy żywnościowej rozgrabiały uzbrojone klany. Z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa *ONZ 7 grudnia 1992 w Somalii wylądował międzynarodowy korpus *Sił Zbrojnych ONZ składający się głównie z żołnierzy amerykańskich (ponad 20 tys.), a także francuskich, włoskich, nigeryjskich i botswańskich, który czuwać miał nad prawidłowością rozdziału pomocy międzynarodowej. W połowie stycznia 1993 pod auspicjami ONZ przywódcy 14 somalijskich ugrupowań podpisali w stolicy Etiopii Addis Abebie porozumienie o zakończeniu walk i rozbrojeniu zwalczających się oddziałów. Jednakże pomimo pewnych spektakularnych gestów niektórych polityków, sytuacja w Somalii wcale nie zmieniła się na lepsze. Pod koniec lutego wzrosło nawet napięcie, gdyż sympatycy generała Mohameda Farah Aidida zaczęli atakować wojska międzynarodowego korpusu interwencyjnego, oskarżając je o wspieranie wrogich im ugrupowań somalijskich. 5 czerwca ludzie Aidida zaatakowali koszary wojsk ONZ w Mogadiszu, zabijając 23 żołnierzy pakistańskich. 334

W rewanżu, w 7 dniu później siły ONZ uderzyły na pozycje formacji generała Aidida, niszcząc ich magazyny broni i radiostację. ONZ rozpisała listy gończe za generałem Aididem, wyznaczając wysoką nagrodę za jego pojmanie. W następstwie tego Amerykanie skierowali do Mogadiszu elitarne oddziały komandosów, lecz nie były one w stanie pojmać Aidida. Żołnierze sił ONZ ponosili też straty w starciach z uzbrojonymi klanami somalijskimi, szczególnie w wielkiej bitwie, która rozegrała się 3 października 1993 na ulicach Mogadiszu. W listopadzie 1993, w zamian za uwolnienie amerykańskich jeńców żołnierze USA zaprzestali poszukiwań Aidida. 17 listopada Rada Bezpieczeństwa oficjalnie odwołała wysłany za nim list gończy, co było swoistym zaproszeniem do nawiązania dialogu. Wobec złożoności sytuacji w Somalii i braku jednoznacznych wyników misji pokojowej ONZ, Amerykanie postanowili wycofać się z Somalii do 31 marca 1994. Wycofywaniu się Amerykanów towarzyszyło podjęcie negocjacji między różnymi zwaśnionymi ugrupowaniami somalijskimi. 24 marca 1994 dwaj najważniejsi przywódcy somalijscy – Mohamed Ali Mahdi i generał Mohamed Farah Aidid podpisali w Nairobi, stolicy Kenii porozumienie pokojowe. Kończyło ono trwającą ponad 4 lata wojnę domową, w której śmierć poniosło kilkaset tysięcy Somalijczyków. (M.B.) SPA 1920 KONFERENCJA W SPA – obrady w dniach 5–16 lipca 1920 z udziałem państw Ententy (*Trójporozumienie) i *Niemiec, poświęcone sprawie rozbrojenia Niemiec oraz reparacji wojennych. Miejsce konferencji zostało wybrane nieprzypadkowo. W czasie *pierwszej wojny światowej w Spa bowiem mieściła się główna kwatera niemieckiego dowództwa wojskowego. Państwom sojuszniczym chodziło zatem o to, by wykazać Niemcom różnicę w ich położeniu z okresu pierwszej wojny światowej, a obecną sytuacją. Główny zarzut państw alianckich w stosunku do Niemiec sprowadzał się do tego, iż nie dotrzymują one i nie wypełniają zobowiązań traktatu *wersalskiego zarówno co do ilości posiadanej broni, jak i liczebności armii. Stąd też wystąpiły one wobec Niemiec z żądaniem natychmiastowego zlikwidowania nadwyżek w uzbrojeniu oraz przeorganizowania armii tak, jak to zakładał traktat wersalski z 1919. Nie przyjęto wyjaśnień Niemiec, iż sytuacja rewolucyjna uniemożliwia im wykonanie warunków traktatowych. Ostatecznie ustalono, iż do 1 października 1920 armia niemiecka może liczyć 150 tys. żołnierzy, ale od 1 stycznia 1921 ma być zredukowana do 100 tys. Zagrożono również Niemcom, iż w razie niewykonania tych postulatów dojdzie do okupacji nowych obszarów niemieckich, w tym także Zagłębia Ruhry. Sprawa odszkodowań wojennych, podobnie jak kwestia rozbrojenia Niemiec, była przedmiotem ostrych starć między państwami sojuszniczymi a Niemcami. Komisja reparacyjna przypomniała, iż z sumy 20 mld marek, jaką rząd niemiecki winien wypłacić do 1 stycznia 1920, wpłynęło do tej pory tylko 8 mld marek. Co więcej, Niemcy nie wywiązały się także z nałożonych na nie dostaw węgla.W wyniku podpisanego 16 lipca 1920 protokołu, Niemcy przystały na dostarczanie co miesiąc 2 mln ton węgla. Jakkolwiek w Spa nie została określona ogólna suma reparacji niemieckich, to jednak dokonano procentowego podziału odszkodowań na rzecz poszczególnych państw. I tak *Francja miała otrzymać 52% z całej sumy niemieckich reparacji, *Wielka Brytania – 22%, *Włochy – 10%, Belgia – 8%, *Japonia i Portugalia po 0,75%, zaś Jugosławia i Rumunia (nieobecne na konferencji) – łącznie 6,5%. Oprócz tego zagwarantowano również *Stanom Zjednoczonym prawo do odpowiedniej części odszkodowań. W latach 1921–22 sprawa reparacji wojennych była kilkakrotnie przedmiotem międzynarodowych konferencji (trzykrotnie Londyn, Cannes, Genua, Haga). W ich wyniku określona została górna granica niemieckich odszkodowań, która wynosić miała 132 mld marek w złocie. Warunki zaś i tryb spłacania przez Niemcy ich zobowiązań reparacyjnych określiły plany opracowane przez ekspertów międzynarodowych w 1924 i w 1929 (*Davesa i Younga plany). W trakcie konferencji w Spa doszło też do spotkania polskiego premiera Władysława Grabskiego z przedstawicielami mocarstw alianckich. Wobec niepowodzeń wojsk polskich w wojnie *polsko-radzieckiej zabiegał on o zwiększenie pomocy militarnej dla swojego kraju oraz o pośrednictwo w zawarciu rozejmu. Za obietnice w tych sprawach Grabski zmuszony był przystać na niekorzystne dla Polski zmiany w zarządzie portu *Wolnego Miasta Gdańska oraz zrezygnować z przeprowadzania plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie, co było równoznaczne ze zgodą na przyznanie tych obszarów Czechosłowacji (*Zaolzie). Propozycje rozejmowe, jakie w wyniku ustaleń w Spa skierował 11 lipca do rządu radzieckiego brytyjski minister spraw zagranicznych (zawierały one m.in. ofertę oparcia granicy na linii *Curzona), zostały jednak przez *bolszewików – liczących na całkowity podbój Polski – odrzucone. (B.B.) SS (niem. Die Schutzstaffeln) – Drużyny Ochronne, nazistowska (*Narodowy socjalizm), elitarna formacja zbudowana na kształt wojskowego zakonu. Poprzedniczkę SS stanowiła powołana w 1923 Saalschutz (Ochrona Zgromadzeń). Po upadku puczu *monachijskiego i przejściowym zakazie działalności *NSDAP i SA, odrodzenie SS – już jako Schutzstaffeln – nastąpiło w kwietniu 1925. Pierwszym dowódcą SS, której głównym zadaniem była ochrona *Hitlera, został Julius Schreck, ale właściwy rozwój tej organizacji nastąpił 335

dopiero pod komendą Heinricha *Himmlera. Kiedy 6 stycznia 1929 Hitler mianował go Reichsführerem SS, formacja ta liczyła 280 członków. W następnych latach SS stale się rozwijała, uczestnicząc – w cieniu SA, której była autonomiczną częścią – w walce hitlerowców o przejęcie władzy. Wiosną 1933 do SS należało już 52 tysiące mężczyzn. Przynależność do SS była ochotnicza i obwarowana szeregiem warunków; m.in. kandydat musiał się legitymować czysto aryjskim pochodzeniem przodków (rodowód wyprowadzano od roku 1750) oraz minimalnym wzrostem 170 cm. Przełomowym momentem w historii SS stała się tzw. *noc długich noży (29/30 czerwiec 1934), kiedy grupy esesmanów zamordowały na rozkaz Hitlera kilkuset dowódców SA oraz innych ludzi niewygodnych dla przywódcy NSDAP. 13 lipca 1934 SS zostało ostatecznie oddzielone od podupadłego SA, a w następnych latach stało się główną formacją policyjną III Rzeszy. Obok nieetatowego Allgemeine SS (Ogólnego SS), wyodrębnione zostały zawodowe formacje: SS-Verfügungstruppen (zwarte Oddziały Dyspozycyjne o charakterze wojskowym), SS-Totenkopfverbände (Oddziały Trupiej Czaszki stanowiące załogi w obozach *nazistowskich) oraz Sicherheitsdienst (Służba Bezpieczeństwa), która rywalizowała z wywiadem wojskowym (Abwehrą). Ambicje Himmlera związane z SS nie ograniczały się do przejęcia funkcji policyjnych. SS miała być zalążkiem nowej elity narodu niemieckiego, zaś nadzór nad procesem jej tworzenia sprawował Urząd Rasy i Osadnictwa SS. Wydzielona placówka SS – Deutsche Ahnerbe (Niemieckie Dziedzictwo) prowadziła pseudonaukowe badania nad duchem niemczyzny, doktrynami ezoterycznymi i formami praktycznego zastosowania magii. W ramach tych badań grupa esesmanów wyjechała do *Tybetu, gdzie poszukiwali korzeni rasy aryjskiej. Po wybuchu *drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939, powstała pierwsza dywizja Waffen SS, tj. regularnych oddziałów wojskowych SS. W następnych latach liczebność oddziałów Waffen SS, odznaczających się dużą walecznością i okrucieństwem, systematycznie rosła i w 1944 osiągnęła poziom 910 tys. (38 dywizji). Od 1941 w skład jednostek Waffen SS zaczęto włączać (jako szeregowych i podoficerów) Flamandów, Holendrów, Duńczyków i Norwegów, a od 1943 – wskutek coraz większych braków kadrowych – także członków narodów niearyjskich. W 1943 powstały m.in. dywizje estońska, łotewska i ukraińska (SS Galizien), zaś w 1944 białoruska, tataro-turkmeńska i kaukaska. Walka na froncie nie należała jednak do głównych zadań SS, wśród których znajdowały się: organizacja eksterminacji Żydów (*Holocaust) i innych narodów przeznaczonych do likwidacji, przygotowanie obszarów pod przyszłą kolonizację w ramach tworzenia przestrzeni życiowej (Lebensraum), a także zwalczanie ruchu oporu na terenach okupowanych. W końcowym okresie istnienia Trzeciej Rzeszy, SS – dysponująca własnym wojskiem, policją, administracją, sądownictwem, służbą zdrowia – stała się swoistym państwem w państwie. W 1946, podczas procesów *norymberskich, wszystkie formacje SS zostały uznane za organizacje o charakterze zbrodniczym. (A.D.) STACHANOWSZCZYZNA – zapoczątkowana w 1935 w *ZSRR kampania propagandowa, której celem było podniesienie wydajności pracy i zwiększenie eksploatacji pracowników najemnych przez państwo. Kampanię zainicjował nagłośniony przez środki masowego przekazu rzekomy wyczyn górnika Aleksieja Stachanowa (1905–77), który w nocy z 30 na 31 sierpnia 1935, podczas jednej szychty, wydobył 102 tony węgla, gdy ówczesna norma wynosiła 7 ton; stanowiło to przekroczenie normy o blisko 1400%. Jak oficjalnie ogłoszono, taki rezultat był możliwy dzięki wcześniejszemu przygotowaniu stanowiska pracy i zastosowaniu ulepszonego podziału pracy. W następstwie tego zdarzenia, najpierw w przemyśle węglowym, a później w całej gospodarce radzieckiej rozpowszechniło się współzawodnictwo tzw. stachanowców, którzy bili kolejne rekordy wydajności. W rzeczywistości na ich indywidualne sukcesy pracowały całe grupy pracowników, co oczywiście utrzymywano w ścisłej tajemnicy. Samych stachanowców oficjalnie traktowano jak bohaterów, a ich płace były ponad dwudziestokrotnie wyższe od przeciętnych; przysługiwały im też dodatkowe przydziały żywności oraz pierwszeństwo w korzystaniu z wczasów i sanatoriów. Uprzywilejowanie i złowroga rola jaką stachanowcy odegrali w zaostrzeniu wyzysku radzieckich robotników, powodowały zamachy na ich zdrowie i życie, co ze szczególną bezwzględnością zwalczało NKWD *Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). Stachanowszczyzna doskonale komponowała się z założeniami planów pięcioletnich przyjmowanych w ZSRR, które zakładały gwałtowny rozwój uprzemysłowienia kraju. Kierownictwo partii *bolszewickiej zainicjowało ten ruch w celu stłumienia panujących wśród kadry kierowniczej przedsiębiorstw państwowych nastrojów zniechęcenia do przekraczania i tak już wygórowanych planów produkcyjnych. Dlatego obok propagowania ruchu stachanowskiego, prasa radziecka atakowała również zaciekle pseudospecjalistów, którzy udowadniali irracjonalność i szkodliwość podobnych działań. Równocześnie wyczyny stachanowców pozwalały uzasadniać kolejne podwyżki norm pracy. Już w grudniu 1935 Komitet Centralny WKP/b/ popierając oddolną inicjatywę Stachanowa, zarządził podniesienie ogólnie obowiązujących norm wydajności w przemyśle od 15 do 50%. Ruch stachanowski pod różnymi nazwami pojawił się później we wszystkich 336

państwach bloku *radzieckiego; w Polsce inicjatorem współzawodnictwa pracy był górnik Wincenty Pstrowski, który 27 lipca 1947 wymyślił nagłośnione przez prasę i radio hasło: „Kto wyrąbie więcej węgla niż ja?” Propagandowe akcje zwiększania wydajności pracy, których rzeczywistym celem było uzasadnienie podwyższania norm, nie były wyłączną cechą systemów *komunistycznych. Podobne inicjatywy podejmowano także w innych państwach *totalitarnych, np. w narodowosocjalistycznych *Niemczech (tzw. Reichsberufswettkampf). (A.D.) STALIN JÓZEF (1879–1953) – wł. Józef Dżugaszwili, działacz bolszewicki (*Bolszewicy), dyktator *ZSRR. Urodził się w Gori (Gruzja), w rodzinie szewca. Przez pięć lat studiował w prawosławnym seminarium duchownym w Tyflisie, z którego został usunięty w 1899, tuż przed złożeniem egzaminów końcowych. W 1898 związał się z ruchem socjaldemokratycznym, a od 1901 działał w partyjnej konspiracji. W sporze wewnętrznym w SDPRR opowiedział się po stronie bolszewików. W latach 1906–08 kierował szeregiem bolszewickich akcji ekspriopriacyjnych na Zakaukaziu. W 1912, po ostatecznym rozłamie w SDPRR, został członkiem bolszewickiego KC. W latach 1908–13 był kilkakrotnie aresztowany. Po rewolucji *lutowej redagował „Prawdę”, a w październiku 1917 wszedł w skład Biura Politycznego. Jako członek Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego był jednym z organizatorów rewolucji *październikowej, a później komisarzem ludowym ds. narodowościowych. Popierał *Lenina w sporze dotyczącym traktatu *brzeskiego. W czasie *rosyjskiej wojny domowej kierował aparatem politycznym kilku frontów. Równocześnie od marca 1919 był szefem Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej, co pozwoliło mu umocnić swoją osobistą pozycję w aparacie władzy. Przełomowym momentem w karierze Stalina było objęcie w kwietniu 1922 nowo utworzonego stanowiska sekretarza generalnego KC. W ciągu kilku lat Stalin uczynił z tej funkcji – mającej początkowo charakter administracyjny – najważniejsze stanowisko w *ZSRR. W czasie choroby Lenina sprzymierzył się z *Zinowiewem i *Kamieniewem przeciwko *Trockiemu. Stalinowi udało się też ukryć negatywną opinię, jaką wystawił mu umierający Lenin. Po jego śmierci stopniowo odsunął od wpływów Zinowiewa i Kamieniewa, a gdy ci połączyli się z Trockim, Stalin – opowiadając się za kontynuacją polityki *NEP-u – znalazł sojuszników w grupie *Bucharina. W latach 1926–27 rozprawił się ostatecznie z opozycją Trockiego-Zinowiewa, a następnie – proklamując odejście od NEP-u – z Bucharinem. W 1929 uroczyste obchody pięćdziesiątych urodzin Stalina otwarły okres jego rządów absolutnych w ZSRR oraz bezprecedensowego kultu jakim został otoczony. W latach 1929–32 kierował procesem *kolektywizacji rolnictwa i związanymi z tym masowymi represjami wobec chłopów. W grudniu 1934 zainspirował morderstwo I sekretarza Komitetu Leningradzkiego WKP/b/ Siergieja *Kirowa, co stało się pretekstem do przeprowadzenia trwającej cztery lata *wielkiej czystki, która pochłonęła życie kilku milionów ludzi w tym m.in. większości korpusu oficerskiego Armii Czerwonej. Ideologicznym uzasadnieniem powszechnego terroru lat trzydziestych była sformułowana przez Stalina w 1928 teza o zaostrzeniu się walki klasowej w miarę postępów w budowie socjalizmu. W 1939 Stalin zdecydował się na zbliżenie z III Rzeszą, czego wyrazem było podpisanie paktu *Ribbentrop-Mołotow i w konsekwencji podział Polski oraz zagarnięcie przez ZSRR krajów bałtyckich (1940). Niepowodzeniem i kompromitacją osłabionej czystkami Armii Czerwonej zakończyła się natomiast próba podboju Finlandii (*Fińsko-radziecka wojna) i Stalin musiał zadowolić się jedynie ustępstwami terytorialnymi wielokrotnie słabszego sąsiada. Po niespodziewanym ataku *Niemiec na ZSRR w 1941 (*Druga wojna światowa), Stalin przeżył załamanie nerwowe, jednak ani na moment jego władza nie została zagrożona. Szybko związał się sojuszem ze *Stanami Zjednoczonymi i *Wielką Brytanią, a dotychczasową ideologię *komunistyczną zastąpił przejściowo hasłami rosyjskiego patriotyzmu i konieczności obrony zagrożonej ojczyzny. Mimo błędów militarnych jakie Stalin popełnił w roli naczelnego wodza, dzięki determinacji społeczeństwa, umiejętnościom podwładnych (zwłaszcza Gieorgija *Żukowa) oraz pomocy amerykańskiej (*Lend-Lease Act) wojska radzieckie przeszły z końcem 1942 do ofensywy na froncie wschodnim (*Stalingradzka bitwa). Sukcesy militarne ZSRR zdyskontował Stalin na kolejnych konferencjach wielkiej trójki w *Teheranie, *Jałcie i *Poczdamie, podczas których rozszerzał coraz bardziej radziecką strefę wpływów. Po drugiej wojnie światowej, ekspansjonistyczna polityka Stalina zmierzająca do ustanowienia rządów komunistycznych w Europie południowej i zachodniej doprowadziła do wybuchu *zimnej wojny. Bezwzględny stosunek Stalina wobec krajów satelickich (*Radziecki blok) stał się powodem powstania w 1948 konfliktu radziecko-jugosłowiańskiego (*Kominform) oraz odsunięcia od władzy w *Polsce Władysława *Gomułki. Na polecenie Stalina w krajach uzależnionych od ZSRR rządzące reżimy komunistyczne prowadziły politykę zmasowanego terroru i czystek wewnątrzpartyjnych, których owocem były kolejne procesy pokazowe: Laszlo *Rajka na Węgrzech, Trajczo *Kostowa w Bułgarii, Rudolfa *Slánskiego w Czechosłowacji. Pod koniec życia Stalin przygotowywał najprawdopodobniej kolejną wielką czystkę, do której 337

wstęp stanowiły liczne afery z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych (m.in. leningradzka i mingrelska). Nie jest w związku z tym jasne czy śmierć Stalina 5 marca 1953 miała charakter naturalny, czy też został on zamordowany przez zagrożonego Ławrentija *Berię. Po śmierci Stalin został oskarżony przez Nikitę *Chruszczowa o szerzenie *kultu jednostki (*XX zjazd KPZR), a jego zwłoki zostały nawet usunięte z mauzoleum na Placu Czerwonym, gdzie spoczywały obok mumii Lenina. Częściowa rehabilitacja Stalina nastąpiła natomiast w okresie rządów Leonida *Breżniewa, który konsekwentnie odcinał się od większości reform Chruszczowa. (A.D.) STALINGRADZKA BITWA 1942–1943 – wielomiesięczne walki zbrojne o przełomowym znaczeniu dla losów *drugiej wojny światowej. W wyniku letniej ofensywy, wojska niemieckie dotarły 13 września 1942 na przedpola Stalingradu (obecnie Carycyn) – półmilionowego miasta nad Wołgą. Jego zdobycie otworzyłoby Wehrmachtowi drogę na południe, w rejon Morza Kaspijskiego, a tym samym pozwoliło przejąć kontrolę nad kaukaskimi polami naftowymi. Dodatkową korzyścią wynikającą z opanowania miasta było zablokowanie ruchu na Wołdze, która stanowiła ważną linię transportową między południową i północną częścią ZSRR. Z tych powodów dowództwo radzieckie za wszelką cenę starało się utrzymać Stalingrad, którego obronę powierzono 62 i 64 armii Frontu Stalingradzkiego. Na miasto nacierały oddziały 6 armii, 4 armii pancernej oraz 8 armii włoskiej. W czasie dwumiesięcznych walk, w trakcie których walczono o poszczególne ulice, budynki, a nawet piętra, oddziały niemieckie zdołały opanować większą część Stalingradu. Do 26 września boje toczyły się o centralną część miasta, a następnie (do 8 października) o jego północną, przemysłową dzielnicę. Od 9 października Rosjanie bronili się już tylko w wąskim pasie nad brzegiem Wołgi o szerokości kilkuset metrów. Położone na tym terenie: fabryka traktorów oraz zakłady Barykada i Czerwony Październik, zostały zamienione w twierdze złożone ze schronów, podziemnych fortów i strzelnic. Pierwszy wielki atak mający na celu ostateczne wyparcie Armii Czerwonej za Wołgę nastąpił 14 października. Osiem atakujących wówczas dywizji niemieckich zdobyło fabrykę traktorów i dotarło do rzeki, ale Rosjanie utrzymali inne pozycje obronne. Niemcy starali się odciąć obrońców miasta od uzupełnień w ludziach i sprzęcie napływających z lewego brzegu Wołgi. Jednak mimo zniszczenia wszystkich mostów i nieustannych nalotów Luftwaffe, 17 października dowodzący obroną miasta generał Wasilij Czujkow uzyskał pomoc w sile dywizji piechoty. Jej przybycie pozwoliło Rosjanom przetrwać kolejne ataki niemieckie, w tym zwłaszcza szczególnie ciężkie natarcie, które nastąpiło 11 listopada. Wielotygodniowa obrona miasta umożliwiła radzieckiemu dowództwu przygotowanie wielkiej kontrofensywy o kryptonimie Uran, która rozpoczęła się 19 listopada. Przeciwko liczącym około miliona żołnierzy siłom niemieckim zgrupowanym wokół Stalingradu, ruszyły wojska Frontów Południowo-Zachodniego, Dońskiego i Stalingradzkiego. Rosjanie dysponowali podobną ilością żołnierzy, wyposażonych jednak w większą ilość artylerii i broni pancernej. Koncentryczne natarcie Frontów Stalingradzkiego i Południowo-Zachodniego (ich żołnierze spotkali się w rejonie Kałacza n. Donem) doprowadziło już 23 listopada do okrążenia 6 armii niemieckiej, części 4 armii pancernej oraz resztek 3 armii rumuńskiej. W kotle stalingradzkim, o powierzchni ok. 1500 km2 i średnicy wynoszącej 200 km, znalazło się około 300 tys. żołnierzy niemieckich oraz około 30 tys. rumuńskich i chorwackich. W ciągu następnych dwóch tygodni wojska radzieckie zaciskały stopniowo pierścień wokół niemieckiego zgrupowania, ścieśniając znacząco obszar znajdujący się pod jego kontrolą. 12 grudnia niemiecka Grupa Armii Don (utworzona 28 listopada) podjęła kontrofensywę (kryptonim Wintersturm), której celem było przebicie się ku 6 armii i uwolnienie jej z okrążenia. Do natarcia, które ruszyło z rejonu Kotielnikowa, *Hitler rzucił 30 dywizji. Wojska dowodzone przez feldmarszałka Ericha von Mansteina zdołały w ciągu trzech dni posunąć się o 45 km w głąb pozycji radzieckich, ale ostatecznie Rosjanie powstrzymali niemieckie uderzenie, a następnie odrzucili wojska posiłkowe na 150 km od okrążonej 6 armii. Położenie tej ostatniej stało się tymczasem dramatyczne wskutek topniejących zapasów żywności, lekarstw i amunicji. Niemcy zorganizowali co prawda most powietrzny, którym dostarczyli okrążonym żołnierzom ponad 1,5 tys. ton paliwa, 1,1 tys. ton amunicji i 2 tys. ton żywności, ale nie było to w wstanie zaspokoić potrzeb setek tysięcy głodujących i umierających z zimna ludzi. 7 stycznia 1943 dowództwo radzieckie zaproponowało dowódcy 6 armii gen. Friedrichowi von Paulusowi kapitulację. Odrzucił on radziecką propozycję, w związku z czym 10 stycznia oddziały Frontów Dońskiego i Stalingradzkiego przystąpiły do operacji Pierścień, której celem było ostateczne zniszczenie 6 armii. Po zaciętych walkach, 17 stycznia pod kontrolą niemiecką znajdował się już tylko obszar o powierzchni 600 km2. 25 stycznia oddziały radzieckie wkroczyły do Stalingradu od strony zachodniej, co było równoznaczne z rozbiciem niemieckiego zgrupowania na dwie części: północną i południową. Tego też dnia poddały się pierwsze jednostki niemieckie (m.in. 297 dywizja), ale większość żołnierzy nadal stawiała opór. Południowa część 6 armii, w której znajdował się sam Paulus (awansowany w dniu kapitulacji na feldmarszałka) poddała 338

się 31 stycznia, natomiast zgrupowanie północne broniło się do 2 lutego 1943. Do niewoli radzieckiej dostało się 91 tysięcy żołnierzy niemieckich, natomiast w walkach trwających od 19 listopada 1942 poległo ich blisko 800 tysięcy. W wielomiesięcznej bitwie stalingradzkiej Niemcy stracili też ok. 2 tys. czołgów i dział pancernych oraz blisko 3 tys. samolotów. Straty radzieckie były również ogromne, ale w rezultacie operacji stalingradzkiej Armia Czerwona przejęła inicjatywę strategiczną na froncie wschodnim i utrzymała ją aż do bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. (A.D.) STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI (ang. United States of America – USA) – państwo (powierzchnia 9363,5 tys. km2, ludność 267,9 mln w 1999) w Ameryce Północnej. Stany Zjednoczone proklamowały swoją niepodległość 4 lipca 1776. Niemal przez cały wiek XX są największą potęgą polityczną, wojskową i gospodarczą świata. W wiek XX USA wkroczyły po zwycięskiej wojnie z Hiszpanią (1898), w wyniku której opanowały Puerto Rico, *Filipiny i uzyskały dominujące wpływy na Kubie. Spowodowało to poważne zwiększenie zainteresowania dla spraw światowych, co oznaczało kolosalną zmianę polityczną, ponieważ do tej pory kraj wykazywał skłonności *izolacjonistyczne. W początkach stulecia Stany Zjednoczone przywiązywały dużą uwagę do spraw Dalekiego Wschodu, przejawiając tam aktywność natury politycznej i gospodarczej. W 1915 prezydent Woodrow *Wilson w imię polityki tzw. otwartych drzwi skutecznie przeciwstawił się próbom *Japonii narzucenia swego protektoratu Chinom. Zasada otwartych drzwi w odniesieniu do Chin, tj. możliwość realizowania tam przez różne państwa własnych interesów, została potwierdzona na mocy traktatu waszyngtońskiego w 1922 (*Waszyngton). W latach 1904–14 USA budowały Kanał Panamski (*Panama), co wykorzystały do zwiększenia swoich wpływów w Ameryce Łacińskiej. Interweniowały często w sprawy wewnętrzne krajów Ameryki Środkowej i Karaibów (*Monroe doktryna), wykorzystując do tego celu środki nacisku gospodarczego i finansowego (tzw. dyplomacja dolarowa). W 1916 USA za sumę 25 mln dolarów nabyły od Danii Wyspy Dziewicze na Karaibach. Od początku XX wieku Stany Zjednoczone przeżywały proces intensywnej industrializacji i urbanizacji, stając się najzamożniejszym społeczeństwem świata. W okresie rewolucji *meksykańskiej (1910–1920), USA zaniepokojone chaosem panującym u południowego sąsiada, udzielały wielostronnego poparcia reprezentantom orientacji umiarkowanej. Nie powstrzymały się nawet przed interwencją zbrojną w tym kraju, wysadzając najpierw w kwietniu 1914 desant w Veracruz, a potem wysyłając w marcu 1916 do Meksyku korpus ekspedycyjny gen. Johna J. Pershinga. Po wybuchu *pierwszej wojny światowej USA ogłosiły swą neutralność w toczącym się konflikcie. Jednakże wraz z upływem czasu sympatie amerykańskie zaczęły się lokować po stronie Ententy (*Trójporozumienie). Pogarszały się stale stosunki z *Niemcami, a ich deklaracja ze stycznia 1917, zapowiadająca atakowanie przez niemieckie okręty podwodne statków handlowych państw neutralnych, wywołała oburzenie w USA. W rezultacie 3 lutego 1917 Stany Zjednoczone zerwały stosunki dyplomatyczne z Niemcami, a 6 kwietnia wypowiedziały Niemcom wojnę. Do Europy szybko przerzucono 1,2 mln żołnierzy amerykańskich, których udział w walkach na froncie zachodnim miał duże znaczenie dla pokonania Niemców. Prezydent Wilson odegrał wybitną rolę podczas paryskiej konferencji pokojowej w latach 1919–1920 (*Paryż) i stał się jednym z głównych architektów powojennego ładu politycznego na świecie. Był on również pomysłodawcą *Ligi Narodów, która stać się miała uniwersalną organizacją międzynarodową stojącą na straży światowego pokoju. Sprzeciw Kongresu wszakże spowodował, iż USA ostatecznie nie weszły do Ligi. Od 1920 do 1933 w Stanach Zjednoczonych obowiązywała *prohibicja, czyli ścisły zakaz wytwarzania napojów alkoholowych. Przybierająca niekiedy gwałtowną postać batalia między zwolennikami i przeciwnikami prohibicji przyciągała uwagę międzynarodowej opinii publicznej. Prężny rozwój USA został zahamowany przez *wielki kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w październiku 1929 gigantycznym krachem na giełdzie nowojorskiej. Kraj przezwyciężył kryzys i jego negatywne konsekwencje głównie dzięki zainicjowanemu przez prezydenta Franklina Delano *Roosevelta ambitnemu programowi interwencjonizmu państwowego, znanemu jako Nowy Ład (New Deal). Program ten zakładał prowadzenie robót publicznych na wielką skalę, stworzenie systemu opieki socjalnej, umocnienie roli związków zawodowych oraz regulację przez państwo spraw finansowych i bankowych. Po pierwszej wojnie światowej Amerykanie ponownie opowiedzieli się za postawą izolacjonistyczną, uważając nadmierne zaangażowanie w sprawy międzynarodowe za błąd. Konsekwencją takiej postawy było nie przystąpienie do Ligi Narodów, świadome powściąganie aktywności na arenie międzynarodowej, a także dystansowanie się od wszelkich konfliktów. W latach trzydziestych USA wstrzymały się od potępienia *Włoch za interwencję w Etiopii (*Abisyńska wojna), odcięły się od wszystkich stron *hiszpańskiej wojny domowej (1936–1939), a nadto wykazywały obojętność wobec postępów *faszyzmu i *narodowego socjalizmu w Europie. Po napaści Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 (*Wojna obronna Polski) prezydent Roosevelt z upoważnienia Kongresu zrewidował sztywną politykę 339

izolacjonistyczną. W następstwie tego Stany Zjednoczone sprzedały *Wielkiej Brytanii i *Francji poważne ilości uzbrojenia. W późniejszym czasie amerykańska pomoc wojskowa i gospodarcza dla aliantów uległa zwiększeniu na mocy ustawy *Lend-Lease z marca 1941. 7 grudnia 1941 Japończycy niespodziewanie zaatakowali amerykańską bazę wojenną w Pearl Harbour na Hawajach. W wyniku tego ataku zniszczeniu uległo 18 okrętów amerykańskich i 347 samolotów. Zginęły 2403 osoby, a 1178 osób odniosło rany. Następnego dnia, tj. 8 grudnia, Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Japonii. Kiedy w 3 dni później wojnę USA wypowiedziały Niemcy i Włochy, Kongres odpowiedział tym samym wobec tych dwóch państw. Wysiłek militarny Stanów Zjednoczonych w wojnie (*Druga wojna światowa) odegrał kluczową rolę w pokonaniu niemieckiego hitleryzmu i japońskiego militaryzmu. Przeciwko Japonii w sierpniu 1945 USA użyły broni atomowej (*Hiroszima i Nagasaki). Na cele wojenne i pomoc dla sojuszników kraj wydał 321 mld dolarów (a więc sumę 10-krotnie większą niż podczas pierwszej wojny światowej). Po wojnie Stany Zjednoczone przystąpiły do *Organizacji Narodów Zjednoczonych, udzielając jej gościny na swoim terytorium. Będąc światowym supermocarstwem, rolę swą widziały w obronie wolności i demokracji w świecie przed zakusami agresywnego bloku *komunistycznego. Rywalizacja polityczna, ideologiczna, gospodarcza i wojskowa USA ze *Związkiem Radzieckim przez ponad 40 lat wyznaczała oblicze polityki międzynarodowej, przyjmując szczególnie ostrą formę w latach *zimnej wojny. Próbując powstrzymać wpływy komunizmu Stany Zjednoczone zaoferowały państwom europejskim szeroki program pomocy gospodarczej w ramach planu *Marshalla. Z inicjatywy USA w 1949 powstało *NATO – sojusz wojskowopolityczny łączący USA, *Kanadę oraz demokratyczne kraje Europy Zachodniej. W ramach NATO państwa zachodnioeuropejskie uzyskały amerykańskie gwarancje bezpieczeństwa. W latach 1950–53 wojska amerykańskie walczyły w Korei z mandatu ONZ, uniemożliwiając podbój *Korei Południowej przez komunistyczną Koreę Północną (*Koreańska wojna). W polityce wewnętrznej druga połowa lat pięćdziesiątych i lata sześćdziesiąte upływały pod znakiem walki Czarnych Amerykanów o równouprawnienie, co prowadziło do stopniowego znoszenia zasad segregacji rasowej, które w przeszłości w dużym stopniu wyznaczały życie społeczne kraju (*King Martin Luter). Ciężką porażką polityczną dla kraju było ustanowienie w 1959 systemu komunistycznego na Kubie, czyli w bezpośrednim sąsiedztwie Stanów Zjednoczonych (*Castro Ruz Fidel, *Kubańska wojna domowa). Po rozmieszczeniu radzieckich rakiet batalistycznych na Kubie w 1962 kryzys w stosunkach amerykańsko-radzieckich osiągnął apogeum, co wręcz groziło wybuchem wojny nuklearnej (*Karaibski kryzys). Prezydent John Fitzgerald *Kennedy zdołał jednak ostatecznie zażegnać kryzys i wynegocjował wycofanie radzieckich rakiet z Kuby. Traumatycznym doświadczeniem, z którym Ameryka nie mogła uporać się przez długie lata, było nieudane i okupione ciężkimi stratami (w wojnie śmierć poniosło 47 tys. żołnierzy amerykańskich, a ponad 300 tys. odniosło rany) zaangażowanie militarne w wojnie *wietnamskiej (1965–1973). W latach siedemdziesiątych za prezydentury Richarda *Nixona dała się zaobserwować pewna poprawa w stosunkach z ZSRR (*Détente). Odprężenie znakomicie potrafił wykorzystać ZSRR dla rozbudowy swych wpływów w świecie, podczas gdy autorytet Stanów Zjednoczonych uległ wówczas załamaniu. Szczególnie stało się to odczuwalne w latach rządów prezydenta Jimmy *Cartera (1977–81), kiedy to Związek Radziecki interweniował w Afganistanie (*Afgańska wojna), a USA utraciły wpływy w *Iranie, *Nikaragui (wcześniej w *Angoli, *Mozambiku) i szeregu innych krajów Trzeciego Świata. Odbudowę autorytetu USA, a także potęgi politycznej i wojskowej kraju postawił sobie jako fundamentalny cel polityczny prezydent Ronald *Reagan. Okres jego władzy przypadający na lata 1981–1989 charakteryzował się stanowczą polityką wobec ZSRR. Stany Zjednoczone z zadowoleniem przyjęły rozkład światowego systemu komunistycznego w 1989, do czego zresztą w poważnym stopniu przyczyniła się polityka Reagana i jego następcy George’a *Busha. Po rozpadzie ZSRR w 1991 Stany Zjednoczone stały się jedynym supermocarstwem na świecie. Wzięły na siebie odpowiedzialność za utrzymanie światowego pokoju i bezpieczeństwa, nie wahając się interweniować zbrojnie w przypadku rażącego naruszenia przez jakiś kraj reguł współżycia międzynarodowego (*Wojna w Zatoce Perskiej, *Somalijski konflikt, *Haitański kryzys, *Kosowski konflikt). Od 1993 urząd prezydenta USA sprawuje Bill Clinton . Jego rządy przypadły na okres doskonałej koniunktury gospodarczej w USA. Stany Zjednoczone są republiką federacyjną skupiającą 50 stanów cieszących się znacznym stopniem samodzielności wewnętrznej. Obowiązująca do dzisiaj Konstytucja z 17 września 1787 jest najstarszą pisaną konstytucją świata. Funkcjonowanie mechanizmów władzy wyznaczają reguły demokracji prezydenckiej. Pełnią władzy wykonawczej dysponuje prezydent, który nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed Kongresem. Jego kadencja trwa 4 lata, a zgodnie z poprawką XXII z 1951 nikt nie może być wybrany na to stanowisko więcej niż dwukrotnie. Kongres, składający się z 435-osobowej Izby Reprezentantów o kadencji 2-letniej i 100340

osobowego Senatu o kadencji 6-letniej, posiada wyłączną władzę ustawodawczą, a nadto decyduje o finansach państwa i sprawuje funkcje kontrolne. Od ponad 150 lat w amerykańskim życiu politycznym dominują dwa ugrupowania: *liberalna i socjaldemokratyzująca Partia Demokratyczna oraz *konserwatywna i zachowawcza Partia Republikańska. (M.B.) STOŁYPIN PIOTR (1862–1911) – premier rosyjski. Urodził się w Dreźnie w rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu studiów na Uniwersytecie Petersburskim (1884) rozpoczął karierę urzędniczą w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, a później w Ministerstwie Rolnictwa. Od 1889 piastował wysokie urzędy państwowe na Kowieńszczyźnie m.in. marszałka powiatowego, a następnie gubernialnego. W maju 1902 mianowano go pełniącym obowiązki gubernatora w Grodnie, a w lutym 1903 gubernatorem saratowskim. Osiągnięcia Stołypina w pacyfikowaniu nastrojów podczas *rosyjskiej rewolucji 1905 zwróciły uwagę najwyższych władz, rezultatem czego wyrazem było powierzenie mu stanowiska ministra spraw wewnętrznych w utworzonym w kwietniu 1906 rządzie Iwana Goremykina. Zdecydowana walka Stołypina z ruchem rewolucyjnym spowodowała, że stał się on obiektem ataków *terrorystycznych ze strony *eserowców. W rezultacie zamachu bombowego na jego willę 12 (25) sierpnia 1906 zginęło 30 osób, on sam nie odniósł jednak obrażeń. Po rozwiązaniu I Dumy (*Duma państwowa) i zdymisjonowaniu Goremykina, w grudniu 1906 car *Mikołaj II powierzył Stołypinowi misję sformowania nowego gabinetu. Jako premier kierował akcją ostatecznego zdławienia wystąpień rewolucyjnych w pierwszej połowie 1907. Do kwietnia 1907, stworzone po zamachu na Stołypina, polowe sądy wojskowe skazały na karę śmierci 1102 osoby uznane za winne działalności terrorystycznej i wywrotowej. Równolegle z polityką represji i twardego stanowiska wobec ugrupowań opozycyjnych w Dumie, którego symbolem stało się stwierdzenie Stołypina – „nie zapugajetie” (nie zastraszycie nas), zainicjował on działania reformatorskie. Najważniejsza była reforma agrarna, która umożliwiła chłopom występowanie ze wspólnot gminnych i indywidualne użytkowanie uprawianej dotąd przez siebie ziemi gminnej. Pozwoliło to na przyspieszenie społeczno-gospodarczego rozwoju wsi i – tworząc warstwę bogatego chłopstwa – wzmocniło oparcie polityczne władz. W okresie jego rządów nastąpiła też reorganizacja armii i floty oraz przebudowa systemu oświatowego. W polityce zagranicznej najważniejszym wydarzeniem stało się podpisanie układu z Anglią 18 (31) sierpnia 1907, co zakończyło proces formowania *Trójprzymierza. W 1909 Stołypin, zajmujący dotąd w układzie sił politycznych centrowe pozycje, zaczął ewoluować w kierunku skrajnego konserwatyzmu. Wyrazem tego było m.in. poparcie zmiany systemu wyborczego do Rady Państwa, ograniczającego reprezentację Polaków oraz przeforsowanie znaczącego okrojenia autonomii Finlandii (1910). W marcu 1911 Rada Państwa odrzuciła forsowany przez niego projekt wprowadzenia ziemstw (organów samorządu terytorialnego) w guberniach zachodnich, które wyłaniane byłyby w oparciu o system kurii narodowościowych, co miało ograniczyć wpływy polskie. Stołypin zmusił wówczas Mikołaja II do czasowego rozwiązania parlamentu i ogłoszenia ustawy o ziemstwach drogą nadzwyczajną. Wydarzenie to osłabiło pozycję Stołypina, od którego odwróciła się spora część popierających go dotąd środowisk politycznych m.in. wpływowi oktiabryści. Także car, wciągnięty wbrew swej woli do antyparlamentarnej rozgrywki, stracił do niego zaufanie. 1 (14) września 1911 w Kijowie nastąpił udany zamach na życie Stołypina, którego dokonał Dymitr Bogrow. Nie wyjaśniono czy zabójca działał z inspiracji *anarchistów, eserowców czy też ochrany (policji politycznej), z którą miał również powiązania. (A.D.) STRESA KONFERENCJA 1935 – spotkanie we włoskiej miejscowości Stresa, trwające od 11 do 14 kwietnia 1935, w którym uczestniczyli premierzy oraz ministrowie spraw zagranicznych *Wielkiej Brytanii (James R. MacDonald, John Simon), *Francji (Pierre *Laval, Pierre Flandin) i *Włoch (Benito *Mussolini). Celem konferencji było przedyskutowanie oraz określenie wspólnego stanowiska wobec *Niemiec, w związku z pogwałceniem przez nie klauzul wojskowych traktatu *wersalskiego poprzez fakt odbudowy sił zbrojnych i wprowadzenie obowiązku powszechnej służby wojskowej. W wyniku obrad została przyjęta ostra deklaracja, w której Wielka Brytania, Francja i Włochy zobowiązywały się przeciwstawiać za pomocą dostępnych środków jednostronnemu zrywaniu układów. Konferencja w Stresie stanowiła przede wszystkim formalny protest przeciwko naruszaniu przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego. Była też ostatnią demonstracją jedności aliantów z czasów *pierwszej wojny światowej. Stworzony zaś przez nią tzw. front Stresy został poważnie zachwiany w październiku 1935, po ataku Włoch faszystowskich na Etiopię (*Abisyńska wojna), a jego ostateczny upadek nastąpił w listopadzie 1936, kiedy Włochy *faszystowskie przystąpiły do niemieckojapońskiego paktu *antykominternowskiego (*Oś Rzym–Berlin–Tokio). (B.B.) STRESEMANN GUSTAV (1878–1929) – kanclerz i minister spraw zagranicznych *Niemiec. Urodził się w *Berlinie, w rodzinie mieszczańskiej, ukończył studia ekonomiczne (doktorat). W latach 1907–12 i 1914–18 był z ramienia narodowych liberałów deputowanym do Reichstagu. W 1918 przekształcił osłabiony ruch 341

narodowo-liberalny w Niemiecką Partię Ludową (DVP). Z jej ramienia był od 13 sierpnia do 23 listopada 1923 kanclerzem rządu opartego na tzw. koalicji weimarskiej. Jako szef rządu przygotował reformę walutową, która pozwoliła zdławić hiperinflację, opanował, wprowadzając stan wojenny, próby destabilizacji państwa podejmowane przez *komunistów (Saksonia, Turyngia) i nazistów (pucz *monachijski, *NSDAP), wreszcie podjął decyzję o zaprzestaniu biernego oporu w Zagłębiu Ruhry okupowanym przez Francuzów. Po ustąpieniu z funkcji kanclerza był do śmierci, w kolejnych gabinetach, ministrem spraw zagranicznych. Jako szef dyplomacji niemieckiej zdołał przeprowadzić korzystne dla Niemiec rozwiązanie problemu reparacji wojennych (*Dawesa i Younga plany). Jednak jego największym sukcesem okazało się doprowadzenie do konferencji w *Locarno, w wyniku której Rzesza, w zamian za zagwarantowanie nienaruszalności zachodniej granicy Niemiec, uzyskała możliwość podjęcia sprawy rewizji granicy z *Polską i Czechosłowacją. Zmiana granicy wschodniej była głównym celem działalności Stresemanna, co znalazło swój wyraz w wielu antypolskich posunięciach Niemiec (np. w proklamowanej w 1925 wojnie celnej) oraz w kontynuacji, zapoczątkowanej w *Rapallo, polityki zbliżenia niemiecko-radzieckiego, której kolejnym efektem był układ z 24 kwietnia 1926. Konsekwencją *Locarno stało się wejście Niemiec do *Ligi Narodów (8 września 1926), co było równoznaczne z ostatecznym powrotem Niemiec na europejską scenę polityczną po klęsce odniesionej w *pierwszej wojnie światowej. W 1926 Stresemann otrzymał wraz z francuskim ministrem spraw zagranicznych Aristidem Briandem Pokojową Nagrodę Nobla. Zmarł 3 października 1929. (A.D.) STUDENCKA REWOLTA 1968 – masowy ruch protestacyjny młodzieży w najbogatszych krajach kapitalistycznych. U jego podłoża legły rozwijane w latach sześćdziesiątych idee tzw. *nowej lewicy, stanowiące eklektyczną mieszaninę marksizmu (*Komunizm), *anarchizmu i *maoizmu. Wśród licznych przedstawicieli tego nurtu ideologicznego, szczególną popularnością wśród studentów cieszyły się poglądy Herberta Marcuse. W USA głównym ośrodkiem przygotowującym grunt pod rewoltę studencką stała się organizacja Students for Democratic Society (SDS), a jej manifestem programowym Oświadczenie z Port Huron (1962) autorstwa Toma Haydena. Domagano się w nim ustanowienia systemu demokracji uczestniczącej, w której „podejmowanie decyzji mających poważne konsekwencje społeczne winno się odbywać na zgromadzeniach publicznych, zaś za cel polityki uważano łączenie ludzi uprzednio izolowanych od siebie i stwarzanie wspólnoty”. Działalność SDS, propagującego hasła przerwania wojny *wietnamskiej, odrzucenia konsumpcyjnego stylu życia oraz likwidacji konserwatywnej struktury szkół wyższych, doprowadziła w 1964 do zamieszek na uniwersytecie w Berkeley, które rozszerzyły się na ponad 50 innych ośrodków akademickich. Największa fala strajków okupacyjnych, przeradzających się w walki uliczne studentów z policją, przypadła w Stanach Zjednoczonych na lata 1967–68. Aresztowano w ich trakcie ponad 6 tys. ludzi, a rannych zostało kilkaset osób. W Europie pod podobnymi hasłami jako pierwsi wystąpili studenci w Republice Federalnej Niemiec, kierowani przez Sozialistiche Deutsche Studentenbund, na którego czele stał Rudi Dutschke. Narastający od połowy lat sześćdziesiątych ruch studencki, posługujący się hasłami walki z oligarchią polityczną i burżuazyjnym stylem życia, osiągnął swoje apogeum w kwietniu 1968, kiedy – po nieudanym zamachu prawicowego ekstremisty na Dutschke – w Berlinie Zachodnim doszło do kilkudniowych starć ulicznych, w których uczestniczyło ok. 12 tys. studentów. Zajścia szybko rozszerzyły się na inne ośrodki akademickie RFN – Frankfurt, Stuttgart, Hanower, Essen i Monachium. W maju 1968, 70 tys. studentów manifestowało w Bonn, a ich akcję poparli strajkiem protestacyjnym członkowie lewicowych związków zawodowych przemysłu metalowego i chemicznego. Jednak najpoważniejsze rozmiary rewolta studencka przybrała we *Francji. Początek wydarzeniom, które zachwiały systemem politycznym V Republiki, dał bunt studentów z Nanterre pod Paryżem. 22 marca 1968 zajęli oni budynek administracyjny uczelni, żądając reformy systemu studiów. Narastające od tego dnia napięcie, podsycane przez lewackich liderów, z których najgłośniejszym był Daniel Cohn-Bendit, doprowadziło 3 maja do pierwszych wielkich starć studentów z policją na paryskiej Sorbonie. 4 maja lewicowe organizacje akademickie wezwały do strajku solidarnościowego. W następnych dniach dochodziło do przybierających na sile demonstracji, które przeradzały się w walki uliczne. 10 maja studenci opanowali Dzielnicę Łacińską, którą następnego dnia policja odbiła po długotrwałych starciach i zdobyciu około 60 barykad. Tymczasem ruch protestu zaczął się rozszerzać na inne grupy społeczne, doprowadzając 13 maja do wybuchu strajków w całym kraju. Miały one charakter antygaullistowski, a szczególną popularność zdobyło wówczas hasło: „Dziesięć lat wystarczy” (okres rządów prezydenta *de Gaulle’a). Rozszerzającemu się ruchowi strajkowemu towarzyszyły masowe manifestacje ludności w wielu miastach. 24 maja de Gaulle zapowiedział przeprowadzenie referendum, w którym naród miał się wypowiedzieć w sprawie przyznania szefowi państwa pełnomocnictw w celu dokonania odnowy. Tego samego dnia doszło do kolejnych starć ulicznych w Nanterre, Strasburgu, Bordeaux i Lyonie. 25 maja 342

rozpoczęły się negocjacje między rządem a przedstawicielami głównych central związkowych. Jednak wynegocjowana w ciągu dwóch dni 10% podwyżka płac nie zadowoliła dużej części robotników i strajki oraz demonstracje były kontynuowane. 29 maja de Gaulle udał się – dokonując spektakularnej demonstracji politycznej – do Baden-Baden, gdzie mieściła się kwatera główna francuskich sił zbrojnych w RFN. Po powrocie 30 maja ogłosił swą decyzję o rozwiązaniu Zgromadzenia Narodowego i rozpisaniu nowych wyborów. Tego dnia w godzinach wieczornych, na Polach Elizejskich odbyła się manifestacja poparcia dla prezydenta z udziałem pół miliona Francuzów. Zapoczątkowała ona proces wychodzenia kraju z chaosu wewnętrznego. Strajki i demonstracje wygasały do połowy czerwca. 12 czerwca rząd rozwiązał kilkanaście lewackich ugrupowań, a cztery dni później policja usunęła ostatnich młodzieżowych radykałów okupujących jeszcze budynki Sorbony. Do strajków, demonstracji i walk ulicznych z udziałem studentów doszło w 1968 także w Belgii, *Brazylii, Hiszpanii, *Japonii, *Wielkiej Brytanii i *Włoszech. Szczególnie tragiczny był bilans demonstracji studentów meksykańskich 2 października 1968 na placu Tlatelolco w stolicy kraju, podczas której policja zabiła co najmniej 32 ludzi (*Meksyk). Rewolta studencka stanowiła apogeum narastającego przez całą dekadę lat sześćdziesiątych ruchu kontestacji młodzieżowej i doprowadziła do daleko idących zmian w kulturze i obyczajowości Zachodu. Jej politycznym pokłosiem był lewacki terroryzm, który największe rozmiary przybrał w latach siedemdziesiątych w RFN (*Frakcja Czerwonej Armii) oraz we Włoszech (*Czerwone Brygady). (A.D.) SUDAŃSKI KONFLIKT – długotrwała wojna domowa w Sudanie pomiędzy muzułmańską Północą a animistyczno-chrześcijańskim Południem. W latach 1899–1956 Sudan był brytyjsko-egipskim kondominium (*Brytyjskie kolonie). 1 stycznia 1956 stał się niepodległym państwem (powierzchnia 2505,8 tys. km2 i 27,9 mln ludzi w 1999) Niepodległość proklamowano w niespokojnym momencie, bowiem od lipca 1955 trwały walki Północy z Południem. W niepodległym Sudanie wojna domowa jeszcze bardziej się nasiliła, ponieważ władzę polityczną w państwie opanowali muzułmanie z Północy. Największe natężenie walki osiągnęły w okresie 1958–1964, kiedy rządy sprawował wojskowy reżim generała Ibrahima Abbouda. W 1963 rozproszone dotychczas oddziały partyzanckie Południa połączyły się, tworząc Anya-Nya (Jad Żmii). W maju 1969 władzę w drodze zamachu stanu przejął generał Mohammed Nimejri, który ogłosił program sudańskiego socjalizmu. Kraj znalazł się w radzieckiej sferze wpływów (*ZSRR). Przysłane na pomoc Nimejriemu radzieckie bombowce i helikoptery (wraz z załogami) przystąpiły do ataków na pozycje partyzantów Południa. Walki wygasły w marcu 1972 na skutek interwencji cesarza Etiopii *Hajle Sellasje i Światowej Rady Kościołów. Trzy murzyńskie prowincje Południa uzyskały autonomię, a oddziały Anya-Nya włączono w skład sudańskiej armii. W 1976 Sudan oskarżył Libię o popieranie nieudanego zamachu stanu, co spowodowało gwałtowne pogorszenie się stosunków między oboma krajami. We wrześniu 1981 Sudan oskarżył Libię o zbombardowanie kilku przygranicznych miejscowości. W latach osiemdziesiątych prezydent Nimejri zmienił opcję polityczną z proradzieckiej na prozachodnią. We wrześniu 1983 do ustawodawstwa sudańskiego wprowadzono prawo islamskie. Wywołało to natychmiastowe odżycie zadawnionego sporu Północy z Południem. Na południu pojawiła się partyzantka, a jedno z ugrupowań określiło się jako Anya-Nya II. Do zdławienia rebelii prezydent Nimejri wysłał urodzonego na Południu pułkownika Johna Garanga. Ten zaś zamiast zwalczać rebelię, niebawem stanął na jej czele. Utworzona przez Garanga Ludowa Armia Wyzwolenia Sudanu (SPLA) odnosiła sukcesy w walce i opanowała większość Południa. Po 16 latach sprawowania władzy 6 kwietnia 1985 obalony został przez wojsko prezydent Nimejri. W 1986 w Sudanie po raz pierwszy od 18 lat odbyły się demokratyczne wybory parlamentarne, po których władzę przejął rząd cywilny. Rząd ten usiłował porozumieć się z powstańcami z Południa. Eksperyment demokratyczny został zakończony 30 czerwca 1989, kiedy to władzę przejęli wojskowi hołdujący zasadom islamskiego fundamentalizmu. Nowy rząd generała Omara Baszira w 1991 nakazał wszystkim mieszkańcom kraju bezwzględnie przestrzegać nakazów prawa islamskiego, mimo iż tylko 75% Sudańczyków to muzułmanie. Przeprowadzono ponadto akcję arabizacji kraju, zmuszając ludzi do posługiwania się językiem arabskim i do studiowania KORANU. Chrześcijanie i animiści poddani zostali brutalnym represjom. Szybko okazało się, że wzorem dla władz Sudanu są rozwiązania irańskie (*Rewolucja islamska). Wszystko to wpłynęło na dalszą intensyfikację wojny domowej między Północą a sprzeciwiającym się islamizacji Południem. Sytuacja partyzantów SPLA uległa radykalnemu pogorszeniu po obaleniu w maju 1991 w Etiopii Mengistu Hajle Mariama, który był ich największym protektorem. Pozycję partyzantów nadwątlił dodatkowo rozłam w dowództwie SPLA. Przeciwko domagającemu się jedynie autonomii Południa Garangowi wystąpili dwaj wpływowi dowódcy Lam Akol i Rik Moczar, którzy opowiedzieli się za oderwaniem Południa od Sudanu i utworzeniem osobnego państwa. Wiosną 1992 rządowa armia sudańska przeprowadziła udane operacje na Południu, zajmując wiele 343

strategicznych miejscowości od lat kontrolowanych przez partyzantów. Siły SPLA nie zostały wszakże definitywnie pokonane, co oznacza, że konflikt sudański daleki jest jeszcze od zakończenia. Wojna domowa w Sudanie w latach 1983–95 pochłonęła ok. 500 tys. ofiar śmiertelnych. W następnych latach natężenie tej wojny nieco opadło, lecz nie wygasła ona zupełnie. Wsparcia siłom SPLA udzielały Erytrea i Uganda. Pod koniec września 1998 rząd Sudanu ogłosił nawet, że kraj ten stał się obiektem otwartej agresji z ich strony, ogłaszając zarazem powszechną mobilizację. (M.B.) SUDETY – region w północnych Czechach na przedwojennym pograniczu z *Niemcami. Przed *pierwszą wojną światową Sudety znajdowały się pod władzą Austro-Węgier. Bezpośrednio po zakończeniu wojny region ten, zamieszkały przez ludność niemiecką, został zajęty przez wojska czeskie. Traktat z *Saint Germain (10 września 1919) prawnie potwierdził przynależność Sudetów do Republiki Czechosłowackiej. Według spisu z 1930 na 14,7 mln mieszkańców Czechosłowacji 3,2 mln stanowili Niemcy, co dawało blisko 22% ogółu ludności kraju. Regionem szczególnej koncentracji ludności niemieckiej były Sudety, gdzie żyło 3 mln Niemców. Dysponujący tak dużą liczebnością Niemcy sudeccy zrazu zajmowali stanowisko lojalne wobec państwa czechosłowackiego i odgrywali dużą rolę wżyciu politycznym. Ich partie uzyskiwały znaczącą reprezentację parlamentarną, a nawet niejednokrotnie wchodziły w skład koalicji rządowych. Sytuacja uległa diametralnej zmianie po dojściu *Hitlera do władzy w Niemczech w 1933. Kierowany przez posła do parlamentu czechosłowackiego Konrada Henleina (1898–1945) Patriotyczny Front Niemców Sudeckich (Sudetendeutsche Heimatfront) przekształcił się w Partię Niemców Sudeckich (Sudeten deutsche Partei), która stała się politycznym narzędziem Hitlera służącym do destabilizacji Czechosłowacji. Partia Henleina bardzo szybko przeszła na pozycje nazistowskie, a głoszone przez nią radykalne hasła nacjonalistyczne zyskały duże poparcie Niemców sudeckich. W wyborach 1935 Partia Niemców Sudeckich odniosła wielki sukces, zdobywając aż 44 mandaty. Stała się w ten sposób drugą siłą polityczną kraju po agrariuszach (*Agraryzm), którzy uzyskali tylko o jeden mandat więcej. Wspierana organizacyjnie i materialnie przez Hitlera oraz dysponująca masowym poparciem Niemców sudeckich partia Henleina od tego momentu rozpoczęła agresywną kampanię polityczną i propagandową skierowaną przeciwko państwu czechosłowackiemu, nie wyrzekając się przy tym również sabotażu i dywersji. Odpowiedzią władz praskich było ograniczenie autonomii kulturalnej Sudetów, a także osadzanie w więzieniu przyłapanych sabotażystów. Kroki te spotkały się z histeryczną reakcją Niemiec, a Hitler zarzucił Czechosłowacji represjonowanie mniejszości niemieckiej. W lutym 1937 Henlein prowokacyjnie zażądał od rządu Czechosłowacji przyznania Sudetom specjalnej autonomii politycznej. Przyjęcie stawianych przez niego warunków oznaczałoby de facto rezygnację Czechosłowacji z tego obszaru. Zachęceni *Anschlussem Austrii (13 marca 1938) henleinowcy zintensyfikowali jeszcze swe anty-czechosłowackie wystąpienia. W tym okresie Hitler mówił już o konieczności wyzwolenia uciskanych Niemców sudeckich i wprost formułował groźbę użycia siły. Przestraszone rozwojem sytuacji *Wielka Brytania i *Francja łudziły się, że zadośćuczynienie żądaniom niemieckim w tzw. kwestii Sudetów ocali pokój w Europie. 19 września 1938 Wielka Brytania, Francja, *Włochy i Niemcy podpisały w *Monachium układ, na mocy którego Sudety przejść miały pod władzę III Rzeszy, a w zamian za to Czechosłowacja otrzymywała gwarancję nienaruszalności jej pozostałego terytorium. Osamotniona Czechosłowacja, po krótkim wahaniu, zaakceptowała postanowienia układu monachijskiego i oddała Niemcom silnie ufortyfikowane Sudety. 1 października 1938 entuzjastycznie witane przez Niemców sudeckich wojska Hitlera zajęły Sudety. Zostały one następnie włączone do Niemiec, tworząc kraj Sudetów (Sudetenland). Gauleiterem Sudetów został Henlein. Po klęsce Niemiec w 1945 (*Druga wojna światowa) Sudety znalazły się ponownie pod kontrolą Czechosłowacji. Do końca 1946 ponad 3 mln Niemców Sudeckich na mocy specjalnych dekretów prezydenta Edwarda *Benesza zmuszono do wyjazdu z kraju i osiedlenia się w Niemczech lub Austrii. (M.B.) SUESKI KRYZYS 1956 *ARABSKO-IZRAELSKIE WOJNY SUHARTO (ur. 1921) – indonezyjski polityk i wojskowy. Ukończył szkołę wyższą i później krótko pracował jako urzędnik bankowy. Następnie, po odbyciu przeszkolenia w kadrowej szkole wojskowej w Gombong wstąpił do kolonialnej armii holenderskiej. W latach *drugiej wojny światowej służył w szeregach indonezyjskiej armii narodowej, utworzonej pod patronatem japońskim. Po zakończeniu wojny i powrocie władzy kolonialnej walczył w partyzantce antyholenderskiej, zwracając na siebie uwagę dużymi talentami wojskowymi. Z chwilą proklamowania w 1950 Republiki *Indonezji, Suharto w randze podpułkownika znalazł się w siłach zbrojnych nowego państwa. W 1957 został pułkownikiem, w 1960 generałem brygady, a w 1962 – generałem-majorem. W 1962 dowodził wojskami wysłanymi do zaanektowania, pozostającego jeszcze pod władzą Holandii, Irianu Zachodniego. 1 maja 1963 Suharto, na zasadzie rotacji, objął szefostwo 344

dowództwa strategicznego armii. Zajmował coraz bardziej krytyczną postawę wobec radykalnie lewicowej polityki prezydenta Achmeda *Sukarno. 30 września 1965 indonezyjscy *komuniści podjęli próbę przejęcia władzy. Spiskowcy zabili 6 wysokich rangą generałów, ale znajdujący się na ich liście Suharto zdołał ujść z życiem i na czele armii zdławił zamach stanu. Po tych wydarzeniach został ministrem obrony oraz szefem sztabu generalnego. Pod jego wodzą wojsko bezwzględnie rozprawiło się z komunistami, zabijając 300 tys. osób. Suharto bardzo szybko stał się numerem jeden nowych władz. W marcu 1966 przejął pełnię władzy wykonawczej, pomimo tego, że Sukarno nominalnie wciąż pozostawał szefem państwa. W lipcu 1966 Suharto uzyskał awans na najwyższego rangą generała. W marcu 1967 przejął obowiązki szefa państwa w zastępstwie prezydenta Sukarno, a 27 marca 1968 parlament jednomyślnie powierzył mu funkcję prezydenta Indonezji. Na stanowisko głowy państwa wybierano go ponownie w 1973, 1978, 1983, 1988, 1993 i 1998. Przez długie lata Suharto sprawował pełną władzę nad krajem, a jego pozycja polityczna była niekwestionowana. Rządził, opierając się na ruchu Golkar i armii. Realizował politykę tzw. Nowego Porządku, której wyznacznikami były: *konserwatyzm, *nacjonalizm i anty komunizm. W walce z przeciwnikami politycznymi był bezwzględny i często sięgał do represji. Jego rządy przyniosły jednak Indonezji polityczną stabilizacją i rozwój gospodarczy. Załamanie gospodarcze przyszło dopiero w 1997, co było konsekwencją olbrzymiego kryzysu finansowego na Dalekim Wschodzie. Nasilające się perturbacje ekonomiczne zachwiały pozycją Suharto, którego obciążano winą za zaistniałą sytuację. Oskarżano go przy tym o korupcję i nepotyzm na wielką skalę. W bardzo już napiętej sytuacji politycznej, Suharto, w marcu 1998 przeprowadził swoją siódmą elekcję prezydencką, co dodatkowo zaogniło sytuację społeczną. Protesty i zamieszki rozlały się na cały kraj. Ze szczególną intensywnością demonstrowali studenci w Dżakarcie. Pod naporem wydarzeń zaczęły się kruszyć fundamenty istniejącego systemu władzy i powszechnie domagano się rezygnacji Suharto. 21 maja 1998 zdecydował się on wreszcie na oddanie władzy. Tym samym zakończyły się jego, trwające blisko 33 lata, rządy. Funkcję szefa państwa przejął dotychczasowy wiceprezydent Jusf Habibie. Wyżsi dowódcy wojskowi wyraźnie wykluczyli możliwość postawienia przed sądem Suharto za nadużywanie władzy i korupcję, zapewniając, że armia gwarantuje bezpieczeństwo byłego szefa państwa. (M.B.) SUKARNO ACHMED (1901–1970) – twórca niepodległości *Indonezji. Urodził się w zubożałej rodzinie arystokratycznej. Pochodzenie umożliwiało mu jednak naukę w holenderskiej szkole nauczycielskiej. Następnie, dzięki finansowej pomocy przyjaciół podjął studia inżynieryjne w Bandungu, które ukończył w 1926, zostając architektem. W 1927 był wśród założycieli Narodowej Partii Indonezji (PNI). Za działalność niepodległościową został aresztowany w 1929 przez kolonialne władze holenderskie i skazany na 2 lata więzienia. Po wyjściu z więzienia nie zaprzestał działalności politycznej, co doprowadziło do jego ponownego uwięzienia, a następnie zesłania na banicję na wyspę Flores i potem na Sumatrę. Na Jawę Sukarno powrócił dopiero w 1942, kiedy Indonezja znajdowała się już w rękach Japończyków (*Druga wojna światowa). Od razu też podjął z nimi współpracę, dając wiarę nawoływaniom do azjatyckiej solidarności. W obliczu militarnej klęski *Japonii, 17 sierpnia 1945 Sukarno ogłosił powstanie niepodległego państwa indonezyjskiego, na czele którego stanął jako prezydent. Konstytucja z 1945 za ideowy fundament państwa uznała pięć zasad (Pancza Sila) wypracowanych przez Sukarno, a mianowicie 1. wiarę w jednego Boga, 2. humanizm, 3. jedność narodową, 4. demokrację i 5. sprawiedliwość społeczną. Niepodległości Indonezji nie uznała jednak Holandia. W latach 1945–49 dochodziło do krwawych starć zbrojnych między ludnością indonezyjską a wojskami holenderskimi. W 1948 Sukarno kolejny raz trafił do więzienia. Ostatecznie rząd Holandii uznał niepodległość Indonezji w listopadzie 1949. Sprawując funkcję prezydenta Sukarno odwoływał się do uczuć nacjonalistycznych i religijnych, łącząc je z frazeologią rewolucyjną. „Dynamika rewolucji – utrzymywał – staje się romantyką wyzwalającą zaangażowanie, fascynację i inspirację ducha. Jestem opętany romantyką rewolucji”. Był przywódcą obdarzonym niewątpliwym charyzmatem i umiał oddziaływać na emocje. Prowadząc spektakularną kampanię antykolonialną i nawołując do jedności narodów Azji i Afryki, zyskał sobie opinię jednego z najwybitniejszych liderów Trzeciego Świata. Szczyt popularności osiągnął w 1955, kiedy to był gospodarzem pierwszej konferencji afro-azjatyckiej w Bandungu (*Niezaangażowanych państw ruch). Sukcesy międzynarodowe zbiegły się jednak z poważnymi komplikacjami na scenie wewnętrznej. Po gwałtownych buntach skierowanych przeciwko władzy centralnej, które w 1956 wybuchły na wyspach Celebes i Sumatra, Sukarno ogłosił stan wyjątkowy, przejmując pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej. W tym też czasie proklamował program demokracji kierowanej, ograniczając pluralizm i wolności polityczne. Jednocześnie Sukarno bardzo się zradykalizował, czego wyrazem było stwierdzenie, że narodowa rewolucja w kraju Trzeciego Świata winna wieść do systemu socjalistycznego. W 1959 nawiązał bliskie stosunki z Komunistyczną Partią Indonezji (*Komunizm). W rok później rozwiązał parlament. W 1963 Sukarno został 345

ogłoszony prezydentem dożywotnim. Rozrostowi osobistej władzy towarzyszył potęgujący się kult Sukarno, któremu nadano tytuły – Wielki Przywódca Rewolucji, Nadrzędny Starszy i Mówca Ludu. W polityce zagranicznej Sukarno zacieśnił stosunki z *ZSRR i szczególnie z Chinami. Niektóre jego posunięcia na arenie międzynarodowej nacechowane były swoistym awanturnictwem, jak na przykład wywołanie konfliktu z Malezją po powstaniu tego państwa w 1963. Po przyjęciu Malezji do *Organizacji Narodów Zjednoczonych, Sukarno w 1964 podjął decyzję o wystąpieniu Indonezji z tej organizacji. W połowie lat sześćdziesiątych identyfikacja Sukarno z celami indonezyjskich komunistów była niemal absolutna. Za namową Chin partia komunistyczna podjęła w 1965 próbę przejęcia władzy. Spotkało się to z kontruderzeniem armii indonezyjskiej, która 30 października 1965 dokonała zamachu stanu. Sukarno został odsunięty od władzy wykonawczej, choć pozostawiono mu stanowisko prezydenta. Wojsko przystąpiło do krwawej rozprawy z komunistami, zabijając 300 tys. osób. 12 marca 1967 Sukarno został ostatecznie odsunięty od spraw politycznych, a na jego miejsce prezydenturę objął przywódca wojskowego zamachu generał *Suharto. Sukarno zmarł 21 czerwca 1970 w Dżakarcie. (M.B.) SUN JAT-SEN (1866–1925) – polityk chiński, często określany jako ojciec współczesnych Chin. Syn ubogich wieśniaków. Studiował w Honolulu. Podczas pobytu na Hawajach otrzymał obywatelstwo *USA, z którego jednak po kilku latach zrezygnował. Następnie studiował medycynę w *Hongkongu i tam też podjął pracę jako lekarz. Szybko wszakże poświęcił się wyłącznie działalności politycznej. Będąc republikaninem i wyznawcą zachodnich idei demokratycznych, wystąpił przeciwko panującej w Chinach dynastii mandżurskiej. W 1891 założył Partię Nacjonalistyczną (*Kuomintang), która postawiła sobie za cel walkę o demokratyzację kraju oraz gruntowne reformy społeczne. Skazany zaocznie na śmierć, działał wśród emigracji chińskiej. Zyskał wielką popularność i rychło stał się postacią o międzynarodowym znaczeniu. Sun wypracował ideologię chińskiego ruchu narodowego, opierając ją na trzech zasadach ludu (san-min chu-i), które obejmowały niepodległość narodową, demokrację parlamentarną i socjalizm agrarny (rozumiany jako społeczny dobrobyt). Kiedy wybuchła rewolucja 1911, w wyniku której obalone zostało cesarstwo, Sun przebywał w USA. Pospiesznie powrócił do kraju, gdzie jako bohater narodowy spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. 1 stycznia 1912 w Nankinie został wybrany na tymczasowego prezydenta Republiki Chińskiej. Jednakże po zaledwie kilku miesiącach zrezygnował, chcąc w ten sposób przeciwdziałać nasilającej się walce o władzę oraz postępującej dezintegracji kraju. Mimo to nie udało mu się zażegnać wojny domowej, która wybuchła w 1913. Przeciwko idei zjednoczonych i republikańskich Chin wystąpili rozmaici lokalni dowódcy wojskowi zwani panami wojny, którzy często otrzymywali wsparcie ze strony obcych państw, zainteresowanych osłabieniem Chin. W 1923 Sun powołał do życia w Kantonie rząd rewolucyjny, a rok później z jego inicjatywy doszło do porozumienia Kuomintangu z partią komunistyczną, w wyniku czego znacznie wzrosła siła wojsk republikańskich, które od tej pory posiadały inicjatywę bojową i sukcesywnie opanowywały coraz większe obszary Chin. Chory na raka Sun zmarł właśnie w momencie, kiedy zarysowywać się zaczęła możliwość pełnej unifikacji Chin, co stanowiło największą ideę jego życia. Sun był człowiekiem wielkiej uczciwości, bezwarunkowo oddanym głoszonym przez siebie ideałom. Bardziej jednak był wizjonerem i przywódcą duchowym aniżeli politykiem praktycznym. Co jest niezmiernie symptomatyczne, do dziedzictwa politycznego Sun Jat-sena przyznawali się w latach późniejszych w równym stopniu kuomintangowcy, jak i chińscy komuniści, którzy zawsze prowadzili między sobą licytację – kto wierniej realizuje jego wskazania. Prawdziwym ciosem dla *Czang Kaj-szeka i Kuomintangu był fakt objęcia przez wdowę po Sunie, Soog Ching-ling (1890–1981) w 1950 stanowiska wiceprzewodniczącej Chińskiej Republiki Ludowej. (M.B.) SUSŁOW MICHAIŁ (1902–1982) – polityk radziecki, ideolog KPZR (*Bolszewicy). Ukończył studia w Moskiewskim Instytucie Gospodarki Narodowej, a następnie Ekonomiczny Instytut Czerwonej Profesury. W końcu lat dwudziestych wykładał ekonomię polityczną na Uniwersytecie Moskiewskim i w Akademii Przemysłowej. W 1931 Susłow przeszedł do pracy w aparacie partyjnym, obejmując funkcje inspektora Centralnej Komisji Kontroli WKP/b/. Z jej ramienia kierował czystkami (*Wielka czystka) w obwodach uralskim i czernihowskim, a w 1937 skierowano go do pracy w wyniszczonym represjami Rostowskim Komitecie Obwodowym, skąd w 1939 przeszedł na stanowisko I sekretarza Komitetu Obwodowego w Stawropolu. W 1941 został członkiem KC WKP/b/. W latach *drugiej wojny światowej Susłow był szefem dowództwa partyzanckiego w Kraju Stawropolskim oraz członkiem Rady Frontu Północno-Kaukaskiego. W 1947 *Stalin mianował go sekretarzem KC, a w 1952 wprowadził w skład rozszerzonego Prezydium KC. Po śmierci Stalina Susłow umacniał stopniowo swoją pozycję głównego ideologa KPZR. Poparł *Chruszczowa w walce z neostalinowską grupą *Malenkowa i *Mołotowa (czerwiec 1957), stopniowo jednak rósł jego krytycyzm wobec działań I sekretarza. Kierował polemiką ideologiczną prowadzoną przez KPZR z partiami 346

chińską (*Chińsko-radziecki konflikt) i albańską. W 1964 wraz z A. Szelepinem i W. Semiczastnym odegrał główną rolę w obaleniu Chruszczowa (na plenum KC wygłosił ostry referat krytykujący I sekretarza) i wprowadzeniu na jego miejsce *Breżniewa. W okresie rządów tego ostatniego, Susłow stał się de facto drugą osobą w partii i państwie. Mimo konfliktów z sekretarzem generalnym, jego pozycja w kierownictwie KPZR pozostała nienaruszona. Susłow wspierał awanse wielu aparatczyków, kierując m.in. karierą *Andropowa i *Gorbaczowa. W latach siedemdziesiątych zainicjował walkę propagandową z eurokomunizmem, a w 1981 odegrał główną rolę w wywieraniu presji na kierownictwo PRL (*Polska), żądając likwidacji *Solidarności. (A.D.) SYJAM* TAJLANDIA SYJONIZM – ruch polityczny powstały w końcu XIX wieku, nawołujący rozproszonych po świecie Żydów do odrodzenia narodowego oraz odbudowy państwa żydowskiego na historycznej ziemi Izraela w *Palestynie. Teoretykiem i twórcą syjonizmu był dziennikarz i pisarz żydowski z Wiednia Theodor Herzl (1860–1904). W książce PAŃSTWO ŻYDOWSKIE. NOWE ROZWIĄZANIA STAREGO PROBLEMU (1896) Herzl wystąpił z ideą utworzenia narodowego państwa żydowskiego, a także określił sposoby i środki prowadzące do jej urzeczywistnienia. Natomiast w 1897 na kongresie w Bazylei powołał do życia Światową Organizację Syjonistyczną (World Zionist Organization – WZO). Propagując idee syjonizmu WZO miała zająć się organizowaniem żydowskiej akcji imigracyjnej do Eretz Israel. Powstałe tą drogą hebrajskie ośrodki infrastruktury społeczno-ekonomicznej potwierdzałyby zasadność i konieczność odbudowy państwa żydowskiego. Na V kongresie WZO w Bazylei w 1901 utworzono specjalny fundusz (tzw. Wieczne źródło dla Izraela), w którym zamierzano gromadzić środki finansowe przeznaczone na wykup ziemi w Palestynie. Właściwie już z chwilą ukształtowania się ruchu syjonistycznego pojawiły się w nim rozmaite tendencje i opcje ideologiczne, różnie widzące i określające zarówno istotę samego ruchu, jak i sposoby prowadzące do realizacji zasadniczego celu. Od samego początku przeciwko syjonizmowi wystąpiła część Żydów zasymilowanych ze społecznościami, wśród których żyli, upatrując w jego ideach zagrożenie dla swojej ustabilizowanej pozycji. Co więcej, syjonizm spotkał się z wrogością Żydów ortodoksyjnych, którzy traktowali go jako laicką rewoltę wymierzoną w tradycję religijno-narodową. Duże znaczenie dla syjonizmu miała ogłoszona w 1917 deklaracja *Balfoura, która obiecywała poparcie *Wielkiej Brytanii dla sprawy instytucjonalizacji prawa Żydów do tworzenia w Palestynie ich ogniska narodowego. W myśl tej deklaracji Wielka Brytania sprawująca z ramienia *Ligi Narodów od 1920 mandat nad Palestyną – przystąpiła do realizacji powziętych zobowiązań. W 1922 w Palestynie została utworzona Agencja Żydowska mająca współdziałać z władzami brytyjskimi, a będąca czymś w rodzaju przedstawicielstwa politycznego Żydów. W tym też roku na obszarze Palestyny mieszkało 84 tys. Żydów, czyli 11,2% społeczności palestyńskiej. Akcja imigracyjna Żydów spotkała się ze sprzeciwem ludności arabskiej, prowadząc do starć i konfliktów między Arabami i osadnikami żydowskimi. Rząd brytyjski przychylny początkowo żydowskiej imigracji, stopniowo zaczął ją ograniczać, a następnie ściśle limitować jej rozmiary. Nie przeciwdziałało to jednak fali tzw. imigracji nielegalnej. W 1939 na terytorium Palestyny mieszkało 464 tys. Żydów, którzy stanowili 30% jej społeczności, co w porównaniu z 1922 oznaczało przeszło pięciokrotny przyrost ludności żydowskiej. Z tej przyczyny w 1939 Brytyjczycy zadecydowali, iż w ciągu następnych 5 lat do Palestyny może przybyć jedynie 75 tys. Żydów. Z nową siłą imigracja do Eretz Izrael wybuchła po zakończeniu *drugiej wojny światowej. Po utworzeniu Państwa Izrael (1948) na jego obszarze zamieszkiwało 650 tys. Żydów. Powstanie państwa izraelskiego przynosiło spełnienie głównego celu syjonizmu. Nie oznaczało jednak zaprzestania działalności przez ruch syjonistyczny. Wręcz przeciwnie, zyskując teraz oparcie w niezależnym państwie żydowskim stawał się siłą mającą z jednej strony umacniać i bronić Państwo Izrael, z drugiej zaś – nadal wspierać i patronować akcji imigracyjnej. Ogłoszona bowiem 15 maja 1948 izraelska Deklaracja Niepodległości stwierdzała, iż Państwo Izrael jest otwarte na żydowską imigrację. W ślad za tym rząd izraelski jednym ze swych pierwszych aktów zniósł ustanowione przez Brytyjczyków ograniczenia w prawie imigracyjnym oraz zalegalizował pobyt tzw. nielegalnych osadników. W 1950 parlament izraelski Kneset uchwalając Prawo Powrotu zagwarantował każdemu Żydowi na świecie prawo imigracji do Izraela. Wreszcie w 1952 zostały sformalizowane stosunki między państwem izraelskim a organizacyjnymi formami światowego ruchu syjonistycznego: WZO i Agencją Żydowską. Obowiązujące od 1959 ustalenie przewiduje, że w kongresie WZO Izrael ma zapewnioną 38-procentową delegację, Żydzi ze Stanów Zjednoczonych 29-procentową, zaś z wszystkich pozostałych krajów – 33-procentową. W 1982 kongres WZO liczył 601 delegatów. (B.B.) SYKES–PICOT UKŁAD 1916 – tajne porozumienie angielsko-francusko-rosyjskie o podziale *Turcji po zakończeniu *pierwszej wojny światowej. 9 marca 1916 Rosja została poinformowana o porozumieniu 347

angielsko-francuskim, wynegocjowanym przez Marka Sykesa i Georgesa Picota, a dotyczącym sposobu podzielenia ziem arabskich znajdujących się w granicach Cesarstwa Otomańskiego. Ponieważ władze carskie miały do przyjętych ustaleń zastrzeżenia, umowa została renegocjowana. 26 kwietnia 1916 podpisano porozumienie francusko-rosyjskie, a 16 maja 1916 angielsko-francuskie. Oba porozumienia przeszły do historii jako układ Sykes–Picot. Na jego mocy Rosja miała otrzymać po kapitulacji Turcji południową i zachodnią Armenię z miastami Trapezunt, Erzerum, Bajazet oraz północny Kurdystan. *Wielkiej Brytanii przypaść miała Mezopotamia z Bagdadem, Transjordania i południowa Palestyna z portami Hajfa i Akka. Francji przypadły terytoria Syrii, Libanu, Cylicji oraz część Kurdystanu i wschodniej Anatolii. Północna Palestyna miała stać się kondominium brytyjsko-francuskim. W drugiej połowie 1916 uwzględniono też roszczenia *Włoch do terenów tureckich, planując przyznanie im południowej i południowo-zachodniej Anatolii ze Smyrną (Izmir), Aydinem i Adalią. Treść układu Sykes–Picot ujawnili po przejęciu władzy w Rosji *bolszewicy, niemniej mimo jego kompromitującego charakteru większość ustaleń dotyczących Francji i Anglii weszła w życie. Państwa te uzyskały większość wymienionych wcześniej terytoriów jako mandaty *Ligi Narodów. Co prawda formalnie zobowiązane były przygotować poszczególne obszary mandatowe do nadania im niepodległości, ale nastąpiło to dopiero – poza *Irakiem, który uzyskał oficjalnie suwerenność w 1932 – po *drugiej wojnie światowej. Takie rozwiązanie pozwoliło Wielkiej Brytanii i Francji zachować wpływy na tym obszarze przez następnych kilkadziesiąt lat. (A.D.) SYNDYKALIZM – doktryna i ruch polityczny uznające związki zawodowe robotników (syndykaty) za najbardziej postępowe i twórcze struktury społeczne, które stanowić winny podstawę organizacji sprawiedliwego ładu społecznego. Syndykalizm pojawił się w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w obrębie francuskiego ruchu związkowego. Czołową postacią francuskiego syndykalizmu był Fernand Pelloutier. Później syndykalizm rozprzestrzenił się w Hiszpanii, we *Włoszech, w krajach Ameryki Łacińskiej, w *Wielkiej Brytanii i *Stanach Zjednoczonych. W kategoriach ilościowych ruch syndykalistyczny najlepiej prezentował się w Hiszpanii. Powstała w 1911 Narodowa Konfederacja Pracy (CNT) w początkach lat trzydziestych liczyła ponad milion członków. Po dojściu do władzy w 1939 generała Francisco *Franco hiszpański ruch syndykalistyczny został rozbity. We Włoszech syndykaliści dość szybko zatracili tożsamość ideową, przechodząc bądź na pozycje socjalistyczne i komunistyczne (*Komunizm), bądź faszystowskie (*Faszyzm). Utworzona w 1905 organizacja syndykalistów amerykańskich nosząca nazwę – Robotnicy Przemysłowi Świata (IWW), szczytowy okres swego rozwoju osiągnęła w latach 1912–15, skupiając wówczas 100 tys. członków. Potem jednak znalazła się w kryzysie, gdyż jej radykalizm polityczny i propagowanie walki klasowej zniechęciły potencjalnych członków. Syndykalizm wyrażał wrogość wobec kapitalizmu i twierdził, że najlepszym sposobem przezwyciężenia tego systemu jest walka klasowa robotników, której finalne stadium stanowi strajk generalny. W postulowanym przez syndykalistów porządku społecznym środki produkcji miały należeć do wspólnot pracowniczych. Syndykalizm był z założenia ruchem antypolitycznym. Odrzucał polityczne metody walki, krytykował partie polityczne i procedury demokratyczne z wy borami na czele. Za głównego teoretyka syndykalizmu uchodzi Georges Sorel (1847–1922). Sam miał niewielkie kontakty z ruchem syndykalistycznym, lecz w swej fundamentalnej pracy ROZWAŻANIA O PRZEMOCY (1908) wyraził poglądy na wskroś syndykalistyczne, głosząc idee strajku generalnego i proletariackiej przemocy. Koncepcje Sorela określa się mianem anarchizmu syndykalistycznego (*Anarchizm), anarchosyndykalizmu lub syndykalizmu rewolucyjnego. (B.B.) SZALASI FERENC (1897–1946) – węgierski wojskowy i polityk, przywódca węgierskich faszystów (*Faszyzm). Kontynuując rodzinne tradycje, Szalasi wstąpił do wojska. W szeregach sił zbrojnych zrobił szybką karierę i już w wieku 28 lat był kapitanem w węgierskim sztabie generalnym. W 1930 przystąpił do tajnej organizacji, głoszącej program *nacjonalistyczny i rasistowski. W 5 lat później Szalasi wystąpił z armii, poświęcając się działalności politycznej. Utworzył Partię Woli Narodowej, którą następnie przekształcił w Ruch Strzałokrzyżowców. Ugrupowania te stały na stanowisku szowinistycznego nacjonalizmu węgierskiego i wprost nawiązywały do doświadczeń *faszyzmu włoskiego i niemieckiego *narodowego socjalizmu. Szalasi otrzymywał znaczącą pomoc materialną i organizacyjną z hitlerowskich *Niemiec, a Strzałokrzyżowcy stali się masowym ugrupowaniem społecznym popieranym przez około 20% Węgrów. W latach *drugiej wojny światowej poglądy Szalasiego uległy dalszej radykalizacji. Nawoływał on Węgrów do ekspansji imperialnej u boku Niemiec. Po wejściu wojsk niemieckich na Węgry (październik 1944) i uwięzieniu Miklosa *Horthy’ego, Szalasi stanął na czele marionetkowych, *kolaboracyjnych władz węgierskich. Na tym stanowisku ściśle współpracował z Niemcami, organizując m.in. na dużą skalę prześladowania Żydów (*Holocaust). Opuścił kraj wraz z wycofującymi się wojskami niemieckimi. Został pojmany na terytorium Niemiec przez 348

Amerykanów, a ci przekazali go Węgrom. Stanął przed trybunałem, który skazał go na karę śmierci. Wyrok wykonano 12 marca 1946. (M.B.) SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967 *ARABSKO-IZRAELSKIE WOJNY SZWECJA – państwo w Europie (pow. 450 tys. km2, ludność 8,8 mln w 1999). Jest to największy i najludniejszy kraj skandynawski. W 1905 od Szwecji oderwała się Norwegia, tworząc niepodległe państwo. Od 1814 Szwecja prowadzi politykę ścisłej neutralności i nie angażowania się w konflikty europejskie. Stąd też nie uczestniczyła ani w *pierwszej, ani też w *drugiej wojnie światowej. W 1946 Szwecja przystąpiła do *Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) i do dziś odgrywa na jej forum znaczącą rolę. Szwed Dag *Hammarskjöld w latach 1953–61 piastował funkcję sekretarza generalnego ONZ. W 1959 Szwecja była jednym z założycieli Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (*EFTA). W drugiej połowie XX wieku Szwecja dokonała olbrzymiego postępu gospodarczego, stając się jednym z najbardziej rozwiniętych przemysłowo i zarazem najbogatszych krajów świata. Od 1932 do 1976 władzę w Szwecji nieprzerwanie sprawowała Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP). Uznać to trzeba za rekord długowieczności utrzymywania się u steru władzy przez jedną partię polityczną w warunkach istnienia pluralizmu politycznego i konkurencyjnych wyborów. Szwedzcy socjaldemokraci (*Socjalizm demokratyczny) przekształcili kraj w modelowe państwo dobrobytu. Pobierane przez państwo wysokie podatki przeznacza się na finansowanie rozmaitych działań o charakterze socjalnym i opiekuńczym. Szwedzkie państwo przez całe lata otaczało obywateli kuratelą od kołyski aż po grób. Ludzie mogli niczym się nie martwić, bo o wszystkim myślała państwowa biurokracja, posiadająca w swych kartotekach dane o każdym człowieku. We wrześniu 1976 socjaldemokraci po raz pierwszy od 44 lat przegrali wybory i zmuszeni byli przejść do opozycji. Władzę na okres 6 lat przejęła koalicja konserwatystów, liberałów i centrystów. We wrześniu 1982 socjaldemokraci powrócili do władzy. Tym razem sprawowali rządy przez 10 lat. W wyborach 15 września 1991 wygrała koalicja partii mieszczańskich, po raz drugi sięgając po władzę. Szwedzkie państwo dobrobytu opierające się na rozbudowanym systemie opieki społecznej i szerokim interwencjonizmie instytucji państwowych w procesy gospodarcze przez lata funkcjonowało bez zarzutu, by w latach osiemdziesiątych wejść w poważny kryzys. Pochłaniająca wiele środków finansowych olbrzymia biurokracja doprowadziła do powstania deficytu budżetowego. Wydajność szwedzkich pracowników należała do najniższych w wysoko uprzemysłowionym świecie, w wyniku czego spadła konkurencyjność szwedzkich towarów na rynkach światowych. Te wszystkie negatywne zjawiska z pewnością zaważyły na porażce wyborczej socjaldemokratów w 1991. Partie mieszczańskie zapowiedziały odwrót od przerostów państwa dobrobytu. Jednak ich rządy trwały tylko jedną kadencję, gdyż socjaldemokraci powrócili do władzy po wyborach parlamentarnych w 1994. Socjaldemokraci zwyciężyli również w wyborach w 1998, choć utracili 9% głosów. Życie polityczne w Szwecji upływa spokojnie. Stąd też szokiem dla Szwecji było zastrzelenie przez nieznanego sprawcę na ulicy Sztokholmu 28 lutego 1986 premiera Olofa *Palme. Na arenie międzynarodowej kraj prowadzi aktywną politykę, inicjując szereg planów rozbrojeniowych i pokojowych. Szwedzcy żołnierze często biorą udział w misjach pokojowych ONZ. Szwecja corocznie udzielała dużej pomocy finansowej i gospodarczej wielu krajom Trzeciego Świata. Szwecja jest monarchią konstytucyjną. Głową państwa jest król (obecnie Karol XVI Gustaw). Od 1810 tron szwedzki należy do dynastii Bernadotte, wywodzącej się z Francji. Funkcje monarchy ograniczono do spraw wyłącznie reprezentacyjnych i honorowych. Co ciekawe, nie uczestniczy on – nawet w sensie formalnym – w procesie mianowania premiera i ministrów. Władzę wykonawczą sprawuje rząd (Regering), z premierem na czele. Władza ustawodawcza zaś należy do jednoizbowego (od 1969) parlamentu (Riksdag), wybieranego w wyborach powszechnych na kadencję 3-letnią. Na straży interesów obywateli stoją rzecznicy praw obywatelskich (ombudsmani), którzy pilnują, aby władza i administracja państwowa nie przekroczyły swych uprawnień. Co więcej, wszyscy obywatele mają prawo wglądu w stenogramy z posiedzeń rządu. 13 listopada 1994 52,2% uczestniczących w referendum Szwedów opowiedziało się za przystąpieniem kraju do Unii *Europejskiej. 1 stycznia 1995 Szwecja stała się pełnoprawnym członkiem Unii. (M.B.) ŚWIETLISTY SZLAK – peruwiańska organizacja *terrorystyczna o orientacji *maoistowskiej. Świetlisty Szlak (Sendero Luminoso) w 1970 założył profesor filozofii uniwersytetu w Ayacucho Abimael Guzman (ur. 1935). Początkowo organizacja nosiła nazwę Komunistyczna Partia Peru – Świetlisty Szlak i chciała prowadzić działalność polityczną pod hasłami maoistowskimi. Założyciel Świetlistego Szlaku Guzman od 1959 działał w szeregach Peruwiańskiej Partii Komunistycznej (*Komunizm), sytuując się w jej maoistowskim skrzydle. W 1969 został aresztowany za wystąpienia antypaństwowe, uwolniony, po rocznym pobycie w więzieniu, utworzył Świetlisty Szlak. Stanął na czele organizacji, przyjmując pseudonim – Przewodniczący Gonzalo. W latach siedemdziesiątych Świetlisty Szlak usiłował bez powodzenia zaistnieć na peruwiańskiej scenie 349

politycznej. Jego wpływy były minimalne i w istocie ograniczały się niemal wyłącznie do miasta Ayacucho, gdzie wokół Guzmana gromadzili się miejscowi niezadowoleni intelektualiści i studenci. Sam Guzman odwiedził w tym czasie Chiny, przechodząc – jak mówił – „najdoskonalszą szkołę marksizmu, jaka istnieje na świecie”. W 1980 przewodniczący Gonzalo zarządził zmianę strategii, a to oznaczało przejście od aktywności politycznej do działań terrorystycznych. Świetlisty Szlak rozpoczął wtedy swą krwawą wojnę z państwem peruwiańskim. Wojna ta została zainaugurowana 17 maja 1980, kiedy w przeddzień wyborów prezydenckich bojówka senderystów rozbiła lokal wyborczy w jednym z miast andyjskich, paląc urnę i listy wyborcze. Jeszcze w tym samym roku senderyści przeprowadzili ataki bombowe na ambasadę USA, siedzibę przedstawicielstwa Bank of America oraz fabrykę Coca-Coli. Akcje te miały być symbolicznym uderzeniem w amerykański imperializm. W 1983 członkowie Świetlistego Szlaku zniszczyli sieć energetyczną w Limie, stolicy Peru. Senderyści atakowali instytucje władzy, koszary wojskowe, lokale policji, a także pacyfikowali andyjskie miasteczka i wsie, wszędzie szerząc krwawy terror. Ich trybunały rewolucyjne wydawały wyroki śmierci na lokalnych polityków, urzędników administracji państwowej, policjantów, wojskowych, księży oraz ludzi w jakikolwiek sposób wyróżniających się zasobnością materialną. W okresie 1980–92 z rąk Świetlistego Szlaku zginęło 26 tys. ludzi, a straty materialne jakie terroryści wyrządzili państwu ocenia się na 25 mld dolarów. Poszukując środków finansowych senderyści wdali się na wielką skalę w produkcję i handel narkotykami. W kontrolowanej przez siebie dolinie Huallaga utrzymywali największą w świecie plantację koki. Rząd zdynamizował swą walkę ze Świetlistym Szlakiem od czasu, gdy w lipcu 1990 prezydentem Peru został ambitny i rzutki polityk japońskiego pochodzenia Alberto Fujimori, który wy powiedział terrorystom maoistowskim otwartą wojnę. Przełomem w walce z senderystami było aresztowanie 12 września 1992 Guzmana i 8 jego najbliższych współpracowników. W październiku trybunał wojskowy skazał Guzmana na karę dożywotniego więzienia. Karę odbywał będzie w bazie marynarki wojennej na wyspie San Lorenzo. Na aresztowanie i skazanie swego przywódcy senderyści odpowiedzieli nowymi zamachami bombowymi, ale wszystko wskazuje na to, że po latach państwu peruwiańskiemu udało się wreszcie zmusić terrorystów do odwrotu. Świadczą o tym kolejne aresztowania członków kierownictwa Świetlistego Szlaku, które nastąpiły w czerwcu 1994. Wśród aresztowanych znalazł się również Oskar Ramirez Durand, znany jako Towarzysz Felicjano, który przewodził organizacji po uwięzieniu Guzmana. Po tym ciosie Świetlisty Szlak rozpadł się na dwie zwalczające się frakcje, co ostatecznie zachwiało jego dynamiką. Od końca 1994 ugrupowanie nie reprezentowało już praktycznie żadnej siły i nie było w stanie zagrozić państwu peruwiańskiemu. (M.B.) ŚWIŃ ZATOKA 1961 – nieudana operacja desantowa formacji kubańskich emigrantów wspieranych przez Stany Zjednoczone, mająca zlikwidować rządy Fidela *Castro. Po objęciu w styczniu 1959 władzy na Kubie przez głoszącego radykalnie antyamerykańskie hasła i nacjonalizującego majątki obywateli USA Castro (*Kubańska wojna domowa), stosunki na linii Waszyngton–Hawana zaczęły się gwałtownie pogarszać. W czerwcu 1960 USA wstrzymały import cukru kubańskiego, a następnie zamroziły cały handel z Kubą, dla której były dotąd głównym partnerem gospodarczym. Stany Zjednoczone usiłowały zmobilizować przeciwko Castro członków *Organizacji Państw Amerykańskich. Wreszcie 3 stycznia 1961, kończący swoją kadencję prezydent Dwight *Eisenhower podjął decyzję o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z Kubą. Ponieważ ani presja polityczna ani gospodarcza nie przyniosły rezultatu, w ośrodkach wywiadowczych USA zrodził się plan obalenia Castro przy pomocy Kubańczyków, którzy zmuszeni byli w 1959 do opuszczenia wyspy. Całością prac nad przygotowaniem inwazji kierował wicedyrektor *Centralnej Agencji Wywiadowczej Richard Bissell. Na terenie Gwatemali stworzono w 1960 obóz dla ponad 5 tys. emigrantów kubańskich, których poddano intensywnemu szkoleniu wojskowemu. Z kolei w *Nikaragui powstała baza dla 16 bombowców B-26, które wspierać miały operację z powietrza. Po objęciu urzędu prezydenta przez Johna *Kennedy’ego przedstawiono gotowy już plan desantu, który zapoczątkować miał antycastrowskie powstanie na Kubie. Plan, posiadający poparcie dowództwa armii, został zaakceptowany przez prezydenta. 21 marca 1961 powstała Rada Rewolucyjna pełniąca funkcje rządu kubańskiego na emigracji, której przewodniczącym został Miro Jose Cardona (pierwszy premier rządu kubańskiego po obaleniu Batisty, a później ambasador w Waszyngtonie). W kilka dni później Departament Stanu USA ponowił oskarżenia wobec Castro zarzucając mu m.in. poddanie kraju wpływom *komunistycznym, rabunek własności obywateli amerykańskich oraz obrażanie przywódców USA. 15 kwietnia osiem bombowców, które wystartowały z bazy w Nikaragui, zaatakowało lotniska kubańskie. Nie zdołały one – jak planowano – zniszczyć całego lotnictwa kubańskiego. Mimo to zdecydowano się kontynuować operację. O świcie 17 kwietnia Brygada 2506 (kryptonim liczących około 1400 żołnierzy oddziałów inwazyjnych) rozpoczęła desant na Playa de Giron w Zatoce Świń (150 km od Hawany). Ocalałej części lotnictwa kubańskiego udało się zniszczyć większość barek desantowych, a trwające 72 godziny walki 350

na wybrzeżu – mimo powietrznego wsparcia nie oznakowanych samolotów amerykańskich – przyniosły sukces przeważającym liczebnie oddziałom Castro. Powstanie, na które liczyła CIA, nie wybuchło. Do niewoli dostało się ponad tysiąc żołnierzy Brygady 2506. Nieudaną inwazję Castro wykorzystał do rozprawienia się z przeciwnikami politycznymi. W ciągu kilku tygodni aresztowano ponad sto tysięcy ludzi, z których wielu następnie zamordowano. 1 maja Castro oświadczył oficjalnie, że Kuba rozpoczyna budowę ustroju socjalistycznego. Do zbadania przyczyn niepowodzenia inwazji powołano w USA komisję pod przewodnictwem gen. Maxwella Taylora. Jedną z konsekwencji porażki w Zatoce Świń była zmiana na stanowisku dyrektora CIA – Allena Dullesa zastąpił John McCone. (A.D.) TADŻYCKI KONFLIKT – walka między siłami postkomunistycznymi, demokratycznymi i islamskimi o władzę w Tadżykistanie ( pow. 143,1 tys. km2 i 6,5 mln mieszkańców w 1999) po rozpadzie *ZSRR. Kiedy po upadku puczu *moskiewskiego w Tadżykistanie nasiliły się wystąpienia opozycyjne, rządzący *komuniści wprowadzili we wrześniu 1991 stan wyjątkowy na obszarze całego kraju (po zamieszkach w lutym 1990 obowiązywał on już w stolicy Duszanbe). Nie zahamowało to jednak fali protestów i demonstracji organizowanych przez Demokratyczną Partię Tadżykistanu, Ruch Narodowy Rastochez i Partię Odrodzenia Islamskiego. Pozostający pod stałą presją komuniści (występujący już pod mianem socjalistów) zdecydowali się na rozpisanie wyborów prezydenckich. W ich wyniku 24 listopada 1991 prezydentem został wybrany Rachmon Nabijew – szef tadżyckiej partii komunistycznej w okresie rządów *Breżniewa. Na jego sukces złożyły się duże wpływy sił postkomunistycznych w zdezorientowanym społeczeństwie oraz przynależność Nabijewa do klanu chodżenckiego, który wraz z zaprzyjaźnionym klanem kulabskim od kilkudziesięciu lat dominował w tadżyckiej elicie władzy. Opozycja demokratyczno-islamska nie zaprzestała jednak walki, wysuwając z kolei postulat przeprowadzenia przedterminowych wyborów parlamentarnych. Dla jego poparcia zaczęto w marcu 1992 organizować nieustające, masowe wiece w centrum Duszanbe. Z początkiem maja protesty uliczne przerodziły się w starcia między przeciwnikami i zwolennikami Nabijewa. Mimo wprowadzenia stanu wyjątkowego i bezpośrednich rządów prezydenckich Nabijew nie był w stanie opanować sytuacji. 11 maja, po opanowaniu przez opozycyjne bojówki dworca, lotniska, gmachu telewizji oraz podjęciu szturmu na siedzibę tadżyckiego *Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego, w której przebywał prezydent, Nabijew zdecydował się na zawarcie kompromisu. Na jego mocy opozycja uzyskała stanowisko wiceprezydenta, 8 tek ministerialnych oraz połowę miejsc w tymczasowym zgromadzeniu narodowym (Medżlisie). Kompromis nie zadowolił jednak żadnej ze stron. Niezadowoleni z osłabienia pozycji prezydenta postkomuniści z klanu chodżenckiego, przystąpili do organizowania na południu kraju akcji *terrorystycznych przeciw islamistom z klanu pamirskiego, stanowiącym główną część antynabijewowskiej opozycji. W nocy 2/3 września 1992 prezydium parlamentu i rząd – zdominowane przez opozycję – uznały prezydenta za niezdolnego do dalszego sprawowania swoich funkcji. 7 września Nabijew, próbujący uciec z Duszanbe, został zatrzymany na lotnisku i zmuszony do podpisania rezygnacji. Wydarzenia te zapoczątkowały wybuch otwartej wojny domowej między popierającymi zdymisjonowanego prezydenta mieszkańcami północnych oraz części południowych regionów kraju, a nowymi, islamskimi władzami w Duszanbe. Początkowo oddziały mudżahedinów, wierne tymczasowemu prezydentowi Akbarszo Iskandarowowi, zdołały opanować część Tadżykistanu wraz ze stolicą, ale napór wojsk klanów chodżenckiego i kulabskiego szybko narastał. Już 24 października oddziały dowodzone przez b. szefa KGB i przewodniczącego komunistycznego parlamentu Safara Alego Kendżajewa podjęły pierwszą próbę opanowania Duszanbe. W połowie listopada na północy kraju zebrała się tadżycka szura (tradycyjne zgromadzenie), która miała pogodzić zwaśnione strony. Zakończyła się jednak obaleniem rządów fundamentalistów, których zastąpili przywódcy klanów chodżenckiego, gissarskiego i kulabskiego. 11 grudnia, po zaciętych walkach, prokomunistyczne milicje opanowały Duszanbe, a nowym prezydentem kraju został Emomali Rachmonow z klanu kulabskiego. Oddziały islamskie wycofały się w góry Pamiru, gdzie kontynuują walkę partyzancką; na emigracji działa też islamski rząd Tadżykistanu. Szacuje się, że do końca 1993 zginęło w Tadżykistanie około 100 tys. ludzi, a blisko milion uciekło za granicę. Pomocy mudżahedinom udzielają Tadżycy afgańscy, zwłaszcza zaś potężna partia Ahmeda Szacha Massuda. W lipcu 1993, po ataku afgańskich mudżahedinów na obszar Tadżykistanu, Moskwa wzmocniła do 25 tys. liczebność swoich wojsk w tym kraju, ogłaszając równocześnie, że jego południowa granica będzie traktowana jak granica Rosji. Podstawę dla obecności wojsk rosyjskich stanowi podpisany 25 maja 1993 układ rosyjsko-tadżycki o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej. We wrześniu 1994 pod presją *ONZ, Rosji i *Iranu wiceprezydent Tadżykistanu Abdumadżid Dusti i wicepremier rządu emigracyjnego Ali Akbar Turadżozodah podpisali porozumienie o rozejmie na czas przewidzianych na listopad wyborów prezydenckich. Wygrał je Rachmonow, który uzyskał 60% głosów, pokonując byłego 351

premiera Abdumalika Abduladżanowa z klanu chodżenckiego, skłonnego do szukania kompromisu z islamistami. Opozycja islamska zbojkotowała rozpisane przez Rachmonowa w lutym 1995 wybory parlamentarne. W ich wyniku – przy niskiej frekwencji – została wyłoniona Rada Najwyższa całkowicie posłuszna prezydentowi. W odpowiedzi 7 kwietnia 1995 – zrywając ostatecznie zawieszenie broni – mudżachedini przeprowadzili ofensywę, w wyniku której zginęło kilkuset żołnierzy po obu stronach. Dopiero w czerwcu 1997, pod presją Rosji, Iranu i ONZ udało się osiągnąć w Moskwie porozumienie pokojowe, przewidujące powołanie rządu koalicyjnego i przygotowanie wyborów. Na jego podstawie w Tadżykistanie znalazły się siły ONZ, mające kontrolować przestrzeganie rozejmu. Z nowego układu politycznego niezadowolona była jednak część sił popierających dotąd prezydenta Rachmonowa. W sierpniu 1998 doszło do buntu płk Mahmuda Chudobierdijewa, a w listopadzie wszczęta przez niego rebelia skłoniła prezydenta do ogłoszenia stanu wyjątkowego na terenie całego kraju. (A.D.) TAJLANDIA SYJAM – kraj w Azji Południowo-Wschodniej (pow. 513,1 tys. km2, ludność 60,6 mln w 1999). Tajlandia była jednym z nielicznych krajów azjatyckich i jedynym krajem w Azji PołudniowoWschodniej, który nigdy nie popadł w zależność kolonialną. Stało się tak za sprawą mądrej polityki króla Mongkuta i jego następcy króla Czulalongkorna, panujących w latach 1851–1910, którzy potrafili oprzeć się zakusom *Wielkiej Brytanii i *Francji. 24 czerwca 1932 grupa wojskowych, kierowanych przez Pibula Songkhrama, dokonała bezkrwawego zamachu stanu, likwidując absolutyzm monarszy. Po wahaniach, król Prajadhipok zgodził się podpisać przedłożoną mu konstytucję, która władcy wyznaczała rolę wyłącznie reprezentacyjną. Tak więc w 1932 Tajlandia stała się monarchią konstytucyjną. W latach *drugiej wojny światowej Tajlandia związała się z *Japonią, co w dużej mierze było podyktowane pragnieniem zachowania niepodległości. Zmuszona została do zawarcia układu wojskowego z Japonią, na mocy którego wojska japońskie znalazły się w Tajlandii w 1941. Kraj nie był jednak okupowany, a oddziały tajlandzkie sporadycznie wspierały Japończyków podczas ich operacji wojskowych w *Birmie, Kambodży i Laosie. Wówczas też Tajlandia przyłączyła do swego terytorium część *Kambodży. W 1947 oficjalnie zrezygnowała jednak z tych ziem. Po wojnie kraj przyjął pozycję zdecydowanie proamerykańską. W 1950 Tajlandia podpisała z *USA układ wojskowy, a w cztery lata później współtworzyła Pakt Południowo-Wschodniej Azji (*SEATO). W 1960 w Tajlandii powstały amerykańskie bazy wojskowe. Liczący 11 tys. żołnierzy korpus tajlandzki w latach 1966–72 uczestniczył w Wietnamie w walkach z komunistami (*Komunizm). W Tajlandii niemal bez przerwy do 1973 rządziły ekipy wojskowe, które dochodziły do władzy dokonując zamachów stanu. Politycy cywilni stali u steru państwa w okresie 1973–76, po czym znowu władzę przejęło wojsko. Armia rządziła do 1988, eksperymentując niekiedy z wyborami parlamentarnymi i dopuszczając w większym lub mniejszym stopniu cywilów do ważnych stanowisk państwowych. Po wyborach z lipca 1988 premierem został Czaticzai Czunhavan, przywódca najsilniejszej Tajlandzkiej Partii Narodowej (TNP). W lutym 1991 został jednak obalony przez wojskowych, którzy zarzucili mu korupcję i nadużycia finansowe. W 1992 nastąpił powrót do rządów cywilnych. Pod koniec 1997 Tajlandia przeżyła poważne wstrząsy polityczne, na co wpłynęła katastrofalna sytuacja gospodarcza, w jakiej się znalazł kraj na skutek krachu finansowego na Dalekim Wschodzie. Powstały warunki sprzyjające zamachowi stanu, ale tym razem armia zachowała się nietypowo i stanęła w obronie porządku demokratycznego. Na przełomie lat 1978/1979 do Tajlandii zbiegło około 300 tys. Kambodżan, uciekających przed inwazją wietnamską. Na terytorium Tajlandii powstały bazy partyzantów kambodżańskich, którym rząd w Bangkoku udzielał wsparcia. W pogoni za kambodżańskimi partyzantami wojska wietnamskie wielokrotnie przekraczały granicę tajlandzką. Dochodziło do poważnych starć zbrojnych między oddziałami tajlandzkimi a wietnamskimi. Głową państwa tajlandzkiego jest król. Od maja 1950 na tronie zasiada Bhumibol Adulyadej, który jest dziewiątym władcą z założonej w 1782 dynastii Czakri. Król nie miesza się do spraw politycznych. Władza wykonawcza należy do rządu, a ustawodawcza do dwuizbowego parlamentu, w skład którego wchodzi, pochodząca z wyborów, Izba Reprezentantów oraz mianowany przez króla Senat. W praktyce jednak decydujące zdanie w sprawach państwowych ma armia. Od kilku lat ze średnim rocznym przyrostem produktu narodowego brutto przekraczającym 8% Tajlandia jest jednym z najszybciej rozwijających się krajów świata. (M.B.) TAJWAN FORMOZA – wyspa ( pow. 36,0 tys. km2 i 21,5 mln ludności w 1999) na Morzu Chińskim, na której w grudniu 1949 pokonany przez komunistów w wojnie domowej przywódca *Kuomintangu (Partia Nacjonalistyczna) *Czang Kaj-szek zainstalował swój rząd Republiki Chińskiej. Od 1683 do 1895 Tajwan znajdował się pod władzą Chin. Po przegranej przez Chiny wojnie z *Japonią stał się częścią państwa japońskiego. Chińscy mieszkańcy Tajwanu natychmiast w 1895 wystąpili zbrojnie przeciwko Japończykom, proklamując na wyspie – pierwszą w Azji – republikę, ale ich powstanie szybko zostało stłumione. Po klęsce 352

Japonii w 1945 (*Druga wojna światowa) Tajwan powrócił do Chin. W wyniku przejęcia przez komunistów władzy w Chinach, na Tajwan ewakuowało się ponad 2 mln zwolenników Kuomintangu, w tym 300 tys. żołnierzy. Tylko dzięki amerykańskiemu parasolowi ochronnemu, dominujący na scenie politycznej Chin przed wojną, Kuomintang zdołał zachować pod swą kontrolą skrawki obszaru Chin. W ten sposób ocalała zajmująca Tajwan i kilka sąsiednich wysepek Republika Chińska (36 tys. km2 powierzchni), bowiem tę przedwojenną nazwę utrzymały władze tajwańskie, nawiązując do tradycji republikańskich Chin utworzonych przez *Sun Jat-sena. Korzystając z poparcia USA, aż do 1971 Tajwan zajmował miejsce Chin w *Organizacji Narodów Zjednoczonych i Radzie Bezpieczeństwa. W latach siedemdziesiątych znacznie pogorszyła się sytuacja Tajwanu na arenie międzynarodowej. Coraz to nowe państwa odmawiały mu swego uznania i nawiązywały kontakty polityczne z ChRL. 15 grudnia 1978 stosunki dyplomatyczne z Tajwanem zerwały nawet Stany Zjednoczone. Obecnie utrzymuje on formalne stosunki dyplomatyczne tylko z około 20 państwami, z których większość stanowią małe kraje Ameryki Środkowej. System polityczny Tajwanu odznacza się dużą dozą autokratyzmu i centralizacją władzy. Do 1987 Kuomintang pozostawał jedyną legalną partią polityczną i wtedy też zniesiono po 38 latach obowiązywania stan wyjątkowy, który nosił nazwę specjalne prawo na czas komunistycznej rebelii. U schyłku 1989 odbyły się na Tajwanie pierwsze wielopartyjne wybory do jednej z izb parlamentu (yuanu), z których zwycięsko wyszedł Kuomintang, zdobywając bezwzględną większość mandatów. W latach następnych temperatura politycznych debat w tej izbie biła wszelkie rekordy światowe – często dochodziło tam nawet do rękoczynów i bójek. 19 grudnia 1992 przeprowadzono wreszcie pierwsze pełne wybory parlamentarne. Przyniosły one zwycięstwo Kuomintangowi, na kandydatów którego głosowało 53% wyborców. Czołowa partia opozycyjna Partia Postępowych Demokratów, której program zakłada proklamowanie niepodległości wyspy i przejście od Republiki Chińskiej do Republiki Tajwańskiej, uzyskała 31% głosów i wciąż musi się zadowalać rolą opozycji. Czang Kaj-szek pozostawał prezydentem Republiki Chińskiej nieprzerwanie od 1949 aż do swej śmierci w 1975. Później władzę w państwie przejął jego syn Czang Czing-kuo, który zmarł w 1988. Aktualnym prezydentem tajwańskiej Republiki Chińskiej jest Lee Teng-huej. 23 marca 1996 Lee Teng-huej wygrał pierwsze w historii Chin powszechne wybory prezydenckie, uzyskując poparcie 54% Tajwańczyków. Wybory te odbyły się w atmosferze ogromnego wzrostu napięcia w stosunkach tajwańsko-chińskich. Zabiegi Tajwanu o uzyskanie pełnoprawnego miejsca na arenie międzynarodowej i narastanie na wyspie dążeń niepodległościowych, czyli stawianie postulatu proklamowania Republiki Tajwanu i zerwania w ten sposób więzi z Chinami, skłoniły Pekin do przeprowadzenia w marcu 1996 w sąsiedztwie Tajwanu prowokacyjnych i agresywnych ćwiczeń wojskowych. Zachodziła nawet obawa wywiązania się starć zbrojnych między Chinami a Tajwanem, co groziłoby nieobliczalnymi konsekwencjami dla globalnego bezpieczeństwa. W lipcu 1999 Chiny zapowiedziały znów manewry wojskowe w Cieśninie Tajwańskiej i ostrzegły, że użyją siły, jeżeli Tajwan będzie dążył do uznania wyspy za niepodległe państwo. Sławę na świecie przyniosła Tajwanowi jednakże nie polityka, lecz dynamiczny rozwój gospodarczy. Zalicza się on bowiem do grona najszybciej rozwijających się państw, przeżywając swoisty cud ekonomiczny. Dochód narodowy na głowę mieszkańca wynosił tu w 1950 jedynie 50 $, zaś obecnie przekracza 6 tys. $. Najistotniejsze gałęzie tajwańskiego przemysłu to elektronika, tekstylia oraz produkcja sprzętu gospodarstwa domowego. Na wyspie panuje jedyny w swoim rodzaju duch przedsiębiorczości, działa tam bowiem aż 350 tys. prywatnych przedsiębiorstw (na 20 mln mieszkańców). Tajwan posiada rezerwy walutowe przekraczające 70 mld $. Rezerwy te, obok aktywów *Japonii i *Niemiec, należą do największych w świecie. Średni wzrost dochodu narodowego Tajwanu od 1980 wynosi 6,3%. Dynamikę gospodarczą Tajwanu doskonale ukazuje fakt, że ten mały kraj ma takie same globalne obroty w handlu zagranicznym jak olbrzymie Chiny. (M.B.) TAMILSKI KONFLIKT – konflikt zbrojny w azjatyckim państwie Sri Lanka (dawniej Cejlon) pomiędzy Syngalezami (70% mieszkańców) a Tamilami (20% ludności). Sri Lanka (pow. 65,6 tys. km2 i 18,6 mln mieszkańców w 1999) uzyskała niepodległość od Brytyjczyków 4 lutego 1948 (*Brytyjskie kolonie). Od początku życie polityczne kraju upływało pod znakiem ostrej rywalizacji między Syngalezami a Tamilami. Kolonialne władze brytyjskie faworyzowały Tamilów, obsadzając nimi ważne stanowiska w administracji. Stąd też w niepodległej Sri Lance Syngalezi wzięli rewanż i zepchnęli Tamilów do rangi obywateli drugiej kategorii. Dyskryminowani Tamilowie nie utożsamiali się z młodym państwem, domagali się szerokiej autonomii dla zamieszkanej przez siebie północnej części kraju, a najbardziej radykalni z nich nie kryli, że ich celem jest wywalczenie niepodległego tamilskiego państwa – Eelamu. 14 sierpnia 1977 w północnym mieście Dżafna wybuchł bunt Tamilów, który wojsko lankijskie stłumiło, zabijając 125 osób. Sytuacja w kraju pogorszyła się u progu lat osiemdziesiątych. Radykałowie tamilscy założyli ugrupowanie pod nazwą – Tygrysy 353

Wyzwolenia Tamilskiego Ealamu (LTTE), które przystąpiło do walki metodami *terrorystycznymi. W odpowiedzi armia rządowa dopuszczała się aktów przemocy na ludności tamilskiej. 4 czerwca 1981 w kraju wprowadzono stan wyjątkowy. Rozmowy władz z przedstawicielami umiarkowanych ugrupowań tamilskich nie przyniosły żadnych rezultatów. 23 lipca 1983 Tygrysy zabiły w zasadzce 13 żołnierzy. Wydarzenie to nakręciło prawdziwą spiralę przemocy i terroru. Ekstremiści syngalescy – Lwy Syngaleskie, dokonali pogromów Tamilów w Kolombo, stolicy kraju i kilku innych miastach. Wojsko i policja z początku zachowywały się biernie i dopiero po kilku dniach przystąpiły do akcji. Przez kilka następnych lat Syngalezi i Tamilowie prześcigali się we wzajemnej nienawiści. W 1987 Tamilowie zorganizowali oddziały powstańcze, przystępując do regularnej wojny z armią rządową. Północne tereny Sri Lanki stały się widownią krwawych walk. Bomby podkładane przez terrorystów wybuchały w całym kraju. 21 kwietnia 1987 Tamilowie podłożyli bombę na głównym dworcu autobusowym w Kolombo, która zabiła 150 osób. W odpowiedzi armia rządowa, wspierana przez lotnictwo, przeprowadziła wielką ofensywę przeciwko pozycjom tamilskim na Półwyspie Dżafna. W trwających pięć dni walkach zginęło 400 Tamilów. W obliczu stale potęgującego się konfliktu władze lankijskie zdecydowały się poprosić Indie o pomoc. 29 lipca 1987 prezydent Sri Lanki Junius Jayewardene i premier Indii Rajiv *Gandhi podpisali porozumienie, zakładające przybycie do Sri Lanki 50 tys. żołnierzy indyjskich z zadaniem opanowania sytuacji. Porozumienie przewidywało też wycofanie armii lankijskiej do koszar i złożenie broni przez powstańców tamilskich. Wojska indyjskie miały być gwarantem rozejmu. W sierpniu niektórzy powstańcy złożyli broń, a władze zwolniły z więzień ponad 2 tys. Tamilów. Jednakże sytuacja gwałtownie pogorszyła się, gdy 18 sierpnia terroryści tamilscy (przypuszczalnie Tygrysy) zaatakowali gmach parlamentu w Kolombo, zabijając jednego ministra i raniąc 15 posłów. Doszło do potyczek między Tamilami a oddziałami indyjskimi, które przerodziły się niebawem w walkę na pełną skalę. W październiku wojska indyjskie rozpoczęły ofensywę przeciwko Tamilom. W Dżafnie, gdzie walczono o każdy dom, walki były szczególnie krwawe. 18 października została zdobyta, znajdująca się w tym mieście, główna kwatera wojskowa Tygrysów. Walki w innych prowincjach północnych trwały jeszcze kilka miesięcy, choć ich intensywność nie była już duża. W miastach Tamilowie podkładali bomby, a jedna w nich wybuchła nawet w ambasadzie indyjskiej. Z czasem silne i dobrze uzbrojone oddziały indyjskie opanowały sytuację. W 1989 zaczęły one wycofywać się ze Sri Lanki. W wojnie domowej na Sri Lance od 1983 zginęło ponad 50 tys. osób. Szerokim echem na świecie odbiła się śmierć prezydenta Ranasinghe Premadasy (zastąpił on Jayewardene na stanowisku głowy państwa w grudniu 1988) w zamachu bombowym 1 maja 1993 w Kolombo, podczas uroczystości pierwszomajowych. Obok prezydenta zginęły jeszcze 24 osoby, a około 50 odniosło rany. Władze były przekonane, że za zamachem kryją się tamilskie Tygrysy. Obciąża się ich także odpowiedzialnością za zabicie w zamachu bombowym 24 października 1994 kandydata na prezydenta z ramienia Zjednoczonej Partii Narodowej Gamini Dissanayake. Wybuch bomby zdetonowanej przez terrorystkę-samobójczynię na wiecu wyborczym spowodował ponadto śmierć 50 innych osób, a przeszło 300 osób odniosło rany. Sprawująca władzę od sierpnia 1994 – najpierw jako premier, a potem jako prezydent – pani Chandrika Bandaranaike Kumaratunga zamierzała rozwiązać konflikt poprzez nadanie zamieszkałym przez Tamilów prowincjom szerokiej autonomii gwarantowanej przez konstytucję. Te deklaracje dobrej woli spowodowały, że tamilskie Tygrysy zdecydowały się podpisać zawieszenie broni i przystąpić do rokowań. Rokowania te jednak załamały się po kilku miesiącach, wskutek braku gotowości Tygrysów do osiągnięcia kompromisu. W kwietniu 1995 Tygrysy złamały ostatecznie rozejm, inicjując działania zaczepne wobec sił rządowych. Wówczas władze udzieliły armii wszelkich pełnomocnictw niezbędnych do stłumienia tamilskiej rebelii. W lipcu 1995 armia zaatakowała półwysep Dżafna i zbombardowała pozycje tamilskie. W trakcie tych działań zabito ponad 300 partyzantów tamilskich. W połowie października 1995 liczące ponad 10 tys. żołnierzy siły rządowe rozpoczęły wielką ofensywą przeciwko Tygrysom z użyciem na dużą skalę czołgów, dział, śmigłowców i samolotów. Na początku grudnia 1995, po 47 dniach ciężkich walk, wojska rządowe zdobyły miasto Dżafnę, stolicę tamilskich separatystów. Pokonane w otwartych działaniach wojennych Tygrysy nie zaprzestały walki i ponownie sięgnęły po wypróbowaną metodę – zamachy terrorystyczne. 31 stycznia 1996 w centrum Kolombo eksplodowała wypełniona materiałami wybuchowymi ciężarówka. Zginęło 60 osób i ponad 1500 zostało rannych. Był to więc najkrwawszy zamach w toczącej się już ponad 20 lat wojnie domowej w Sri Lance, która w sumie pochłonęła ponad 50 tys. ofiar śmiertelnych. M.B.) TEHERAN 1943 KONFERENCJA W TEHERANIE – pierwsze spotkanie przywódców trzech mocarstw walczących z *Niemcami, czyli tzw. Wielkiej Trójki – Franklina Delano *Roosevelta, Winstona *Churchilla i Józefa *Stalina, które odbyło się w dniach 28 listopada – 1 grudnia 1943. Spotkanie w Teheranie dokonało się na podstawie uzgodnień podjętych podczas konferencji moskiewskiej 18–20 października 1943 ( *Moskwa) z 354

udziałem ministrów spraw zagranicznych *Stanów Zjednoczonych (Cordell Hull), *Wielkiej Brytanii (Anthony *Eden) i *ZSRR (Wiaczesław *Mołotow). Podczas konferencji teherańskiej podjęto decyzję o otwarciu drugiego frontu w Europie i po dokonaniu lądowania w Normandii (*Normandzka operacja) zaatakowaniu Niemiec od strony Francji. Działania na tym odcinku miały być skoordynowane z radziecką ofensywą przeciwko wojskom niemieckim. W sprawie Niemiec ustalono, że konieczne jest rozbicie ich potencjału militarnego i całkowite rozprawienie się z hitleryzmem. Konkretne jednak rozstrzygnięcia w odniesieniu do Niemiec odłożono na czas późniejszy *Jałta, *Poczdam. Wiele dyskutowano w Teheranie o granicach *Polski. Roosevelt i Churchill zaaprobowali stanowisko Stalina, iż wschodnia granica Polski powinna być oparta o tzw. linię *Curzona, a w zamian Polska uzyska nabytki terytorialne na zachodzie. Wielka Trójka postanowiła udzielić dużego wsparcia komunistycznej partyzantce jugosłowiańskiej Josipa Broz *Tito. Podczas konferencji Stalin nie wykluczył włączenia się ZSRR do wojny przeciwko *Japonii. W Teheranie zgodzono się co do konieczności powołania do życia po wojnie międzynarodowej organizacji pokojowej. W zalążkowej jeszcze postaci ustalono podział na strefy wpływów w Europie, co nastąpiło po nakreśleniu zasięgu radzieckiej ofensywy, która miała sięgać do Łaby. Konferencję teherańską zamykała deklaracja gwarantująca niepodległość *Iranu. (B.B.) TENG SIAO-PING (1904­1997) – polityk chiński. Był jednym z pierwszych komunistów chińskich (*Komunizm), którzy przeszli szkolenie partyjne w *ZSRR. Podczas *Długiego Marszu (1934–1935) pełnił funkcję komisarza politycznego. Po przejęciu przez komunistów władzy w Chinach, początkowo pracował w lokalnych strukturach partyjnych w południowo-zachodniej części kraju (1949–52). W 1952 został przeniesiony do Pekinu i od tego momentu rozpoczęła się jego szybka kariera polityczna. W 1953 Teng został ministrem finansów i sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin. Dwa lata później awansował do Biura Politycznego partii, stając się w ten sposób członkiem najściślejszego kierownictwa politycznego Chin. Podczas rewolucji *kulturalnej (1965–1969) Teng znalazł się w niełasce. Oskarżono go o rewizjonizm i opór wobec procesów kolektywizacyjnych (*Kolektywizacja) w gospodarce, co spowodowało w 1967 jego dymisję ze wszystkich stanowisk partyjnych i państwowych. Na kilka lat Teng zniknął zupełnie ze sceny politycznej. Został zrehabilitowany w 1973, kiedy to powrócił do KC KPCh. W rok później ponownie wszedł do Politbiura, a w styczniu 1975 objął stanowisko wicepremiera, stając się jednym z najbliższych współpracowników premiera *Czou En-laja w ostatnim roku jego życia. Po śmierci Czou w 1976 Teng przymierzał się do objęcia po nim funkcji premiera, ale nie udało mu się tego osiągnąć, gdyż gwałtownie wystąpiła przeciwko niemu lewica partyjna, która w lutym 1976 oskarżyła go o odchylenie burżuazyjne. Po raz drugi – tym razem na półtora roku – Teng zniknął z życia politycznego. Po klęsce w październiku 1976 lewicowej bandy czworga, pojawiła się możliwość powrotu Tenga do polityki. Musiał wszakże odczekać jeszcze kilka miesięcy. Dopiero w lipcu 1977 powrócił na dobre do elity władzy, obejmując w szybkim tempie stanowiska wiceprzewodniczącego partii, członka Politbiura, wicepremiera, wiceprzewodniczącego Komisji Wojskowej partii (od 1981) i szefa sztabu generalnego armii. Niebawem skonsolidował swą pozycję polityczną i stał się faktycznym przywódcą Chin. Jego prymat na chińskiej scenie politycznej potwierdził XII zjazd KPCh we wrześniu 1982. Teng wprowadził Chiny – po latach maoistowskiego radykalizmu (*Mao Tse-tung) – na drogę umiarkowanej polityki, nawiązał poprawne stosunki z *USA i innymi państwami zachodnimi, a także zainicjował strategię ekonomicznej modernizacji kraju, wprowadzając do gospodarki pewne elementy wolnego rynku. Zupełnie odmienne było podejście Tenga do spraw politycznych, gdzie podtrzymywał on ortodoksyjny komunizm, opowiadając się jednoznacznie za utrzymywaniem jedno partyjnej dyktatury komunistycznej. Teng nie wahał się przedsięwziąć ostrych środków represyjnych przeciwko ruchom demokratycznym (masakra studentów 4 czerwca 1989 na pekińskim placu *Tiananmen), a także dymisjonować liberalnych członków kierownictwa partyjnego. Mimo że u schyłku lat osiemdziesiątych Teng opuścił wszystkie stanowiska, wciąż uchodzi za mocnego człowieka Chin. W początkach lutego 1992 Teng wystąpił w telewizji pekińskiej – było to jego pierwsze publiczne pojawienie się od ponad roku – stwierdzając, że system kapitalistyczny będzie istniał w *Hongkongu przez cały XXI wiek i jednocześnie zachęcając władze chińskie do przyspieszenia reform ekonomicznych. W późniejszym okresie co jakiś czas media światowe obiegały informacje o pogorszeniu się stanu zdrowia Tenga, co władze chińskie zawsze dementowały, podkreślając w oficjalnych komunikatach, że sędziwy przywódca czuje się znakomicie. Ostatni raz Teng pojawił się publicznie w 1994, kiedy pokazał się w telewizji podczas obchodów chińskiego nowego roku w Szanghaju. Teng Siao-ping zmarł 19 lutego 1997. Jako przyczynę śmierci chińskiego patriarchy komunistycznego podano zaawansowaną chorobę Parkinsona oraz infekcję płuc, której nie zdołano opanować. (M.B.) 355

TEOLOGIA WYZWOLENIA – radykalna politycznie i społecznie teologia, powstała na gruncie południowoamerykańskim. Za twórcę teologii wyzwolenia uchodzi Peruwiańczyk Gustavo Gutierrez (ur. 1928). Na początku lat siedemdziesiątych opublikował książkę TEOLOGIA WYZWOLENIA, od której cały ten kierunek wziął swoją nazwę. Obok Gutierreza do czołowych przedstawicieli teologii wyzwolenia zaliczyć można Hugo Assmanna, Eduardo Pironio, Leonardo Boffa, Juana Segundo, Jose Migueza Bonino i Heldera Camarę. Teologia wyzwolenia definiuje się jako nowy sposób teologicznego myślenia i działania, który różni się od tradycyjnych teologii tym, że chce nie tylko poznawać, ale przede wszystkim zmieniać świat. Często też teologowie wyzwolenia mówią, że ich teologia to teologia wypowiedziana językiem ludów Ameryki Łacińskiej. W ich przekonaniu tradycyjna teologia jest obca i niezrozumiała dla tego regionu, ponieważ ignoruje problemy społeczne, które tu ujawniają się z całą mocą i wyrazistością. Teologia wyzwolenia uważana jest za koncepcję ideową stojącą w obronie najbiedniejszych, wyrażającą ich aspiracje, pragnienia, nadzieje oraz interesy. Teologia wyzwolenia w istocie przekształca chrześcijańską ideę Zbawienia w polityczną koncepcję wyzwolenia. Zbawienie jest możliwe do osiągnięcia tu i teraz, a najlepszą drogę jego urzeczywistnienia stanowi walka o społeczne wyzwolenie i sprzeciw wobec niesprawiedliwości. W walce tej – głoszą nieomal wszyscy teologowie wyzwolenia – może być zastosowana przemoc, o ile okaże się to niezbędne. W swej analizie społecznej teologia wyzwolenia posługuje się optyką marksistowską, przyjmując kluczowe dla niej pojęcia klasy, walki klasowej i rewolucji. Gutierrez twierdził, że marksizm jest po prostu nauką o życiu społecznym, a zatem można go całkowicie połączyć z chrześcijańską wiarą. Ateistyczne tezy marksizmu teologowie wyzwolenia bagatelizowali, traktując je jako wyłącznie europejską specyfikę. Ulubionym przez teologię wyzwolenia zabiegiem było przedstawianie wątków biblijnych, które mówią o wyzwoleniu uciskanego ludu lub kreślenie wizerunku Chrystusa jako sługi cierpiących i bojownika politycznego, walczącego z niesprawiedliwością. *Jan Paweł II wielokrotnie polemizował z teologią wyzwolenia, przestrzegając przed jej fałszywymi tezami. Czynił to najczęściej przy okazji swych podróży do Ameryki Południowej. Kongregacja Nauki Wiary w 1984 opublikowała INSTRUKCJĘ O NIEKTÓRYCH ASPEKTACH TEOLOGII WYZWOLENIA, w której oceniono ją nader krytycznie, zwracając uwagę na to, że jej twierdzenia nie są zgodne z chrześcijańskimi koncepcjami wolności i wyzwolenia człowieka. Najdosadniej, ale i najpełniej teologię wyzwolenia określić można jako marksizm wypowiedziany językiem teologicznym. (B.B.) TERRORYZM (łac. terror) – metoda walki politycznej polegająca na używaniu przemocy wobec poszczególnych jednostek lub grup ludzi. Zwykle posługują się nią skrajnie radykalne organizacje opozycyjne, odrzucające – jako nieskuteczne – inne sposoby realizacji swoich żądań. Szczególny przypadek stanowi występujący w systemach autorytarnym i *totalitarnym terroryzm państwowy (*Faszyzm, *Komunizm, *Narodowy socjalizm). Przemocy wobec obywateli w celu utrwalenia systemu rządów używają wówczas, zwykle na dużą skalę, same władze państwowe. Klasyfikacji terroryzmu niepaństwowego można dokonać w różny sposób, w zależności od przyjętego kryterium. Z punktu widzenia celów politycznych zakładanych przez organizacje terrorystyczne można je podzielić na: lewackie, prawicowe (*Lewica i Prawica), nacjonalistycznoseparatystyczne (*Nacjonalizm) oraz religijne. Ugrupowania lewackie (rozgłos zdobyły m.in. *Frakcja Czerwonej Armii w RFN, *Czerwone Brygady we *Włoszech, *Świetlisty Szlak w Peru) dążą do zniszczenia ustroju kapitalistycznego drogą eliminacji osób (urzędnicy państwowi, politycy, biznesmeni) i instytucji (organy aparatu państwowego, banki, wielkie przedsiębiorstwa), które symbolizują znienawidzony system. Formacje skrajnie prawicowe (np. tureckie Szare Wilki czy niemieccy neofaszyści), stawiają sobie za cel osłabienie, a następnie unicestwienie systemu demokratycznego poprzez skuteczne i bezkarne atakowanie członków mniejszości narodowych lub religijnych, a także działaczy lewicowych oraz funkcjonariuszy państwowych. Organizacje separatystyczno-nacjonalistyczne próbują z kolei drogą terroru wymusić przyznanie niepodległości określonemu obszarowi, często zamieszkałemu przez mniejszość narodową (np. *baskijska ETA czy tamilskie Tygrysy). Terroryzm o podłożu religijnym jest natomiast zwykle dziełem fanatycznych sekt, pragnących w ten sposób zwrócić na siebie uwagę opinii publicznej lub ukarać osoby, które je porzuciły. Przykładem może być japońska sekta Najwyższa Prawda, której członkowie zatruli w marcu 1995 sarinem podziemia tokijskiego metra. Niekiedy motywy religijne działalności terrorystycznej mogą się też splatać z hasłami narodowymi. Tak jest m.in. w przypadku ultrakatolickiej *Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA) oraz działającej na *Bliskim Wschodzie Partii Boga (Hezbollah) – fundamentalistycznej organizacji szyickiej, głoszącej równocześnie hasło stworzenia panarabskiej republiki islamskiej. Bardzo często organizacje terrorystyczne korzystają z pomocy państw zainteresowanych destabilizacją sytuacji wewnętrznej u swoich 356

wrogów. I tak np. IRA przez wiele lat korzystała z pomocy Libii (*Kadafi Muammar), niemiecki RAF ze wsparcia komunistycznych władz NRD, zaś terroryści arabscy z pomocy m.in. *Iranu i Syrii. (A.D.) THATCHER MARGARET (ur. 1925) – polityk brytyjski, pierwsza kobieta w historii *Wielkiej Brytanii, która objęła stanowisko premiera. Urodziła się w rodzinie sklepikarza. Studiowała chemię w Oxfordzie oraz prawo w Londynie. Już podczas studiów rozwinęła aktywną działalność polityczną i została przewodniczącą Akademickiego Stowarzyszenia Konserwatystów (*Konserwatyzm). Dwukrotnie bez powodzenia (1950, 1951) ubiegała się o mandat w Izbie Gmin. Udało się jej to wreszcie osiągnąć w 1959, kiedy została wybrana do parlamentu z londyńskiego okręgu Finchley, który potem reprezentowała nieprzerwanie przez 33 lata. W latach 1961–64 Thatcher pełniła drugoplanowe funkcje rządowe. W okresie 1970–74 była ministrem edukacji i nauki w gabinecie Edwarda Heatha. 11 lutego 1975 została przewodniczącą, znajdującej się wówczas w opozycji, Partii Konserwatywnej. Pod jej przywództwem konserwatyści szybko odzyskali równowagę polityczną. Po wygranych przez tę partię w maju 1979 wyborach, Thatcher stanęła na czele rządu brytyjskiego. Obok stanowiska premiera objęła także urzędy Lorda Skarbu i ministra do spraw administracji. Wszystkie te funkcje pełniła przez 11 lat, stając się w ten sposób najdłużej utrzymującym się u władzy premierem brytyjskim w XX wieku. Dynamizmowi, konsekwencji i nietuzinkowej osobowości politycznej Thatcher konserwatyści zawdzięczali kolejne zwycięstwa wyborcze w 1983 i 1987. W sensie politycznym Thatcher była konserwatystką broniącą tradycyjnych purytańskich wartości i przeciwstawiającą się prądom progresistowskim i socjalistycznym, a w sensie ekonomicznym – liberałem wierzącym, że bogactwa narodów są konsekwencją pracy, uporu i zdolności jednostek, a ekonomiczny interwencjonizm państwa więcej przynosi szkód niż pożytku, natomiast w sensie finansowym – monetarystką optującą za rygorystyczną kontrolą wydatków państwa. Ta mieszanina konserwatyzmu, *liberalizmu i monetaryzmu zyskała nawet osobną nazwę – thatcheryzm. Istota thatcheryzmu zamyka się w następujących sformułowaniach autorstwa samej Margaret Thatcher: „Zawsze chciałam, by socjalizm zniknął z brytyjskiego życia politycznego (...) Nie ma takiej rzeczy jak społeczeństwo. Są tylko jednostki (...) To nie państwo powinno się troszczyć o obywateli, lecz oni o państwo (...) Pieniądze nie spadają z nieba. Trzeba je zarobić na ziemi (...) Nie można walczyć z biedą, niszcząc bogatych”. W okresie swych rządów Thatcher odnotowała znaczące sukcesy – udało się jej zdławić inflację, sprywatyzować wiele niewydolnych przedsiębiorstw państwowych, doprowadzić do wzrostu wydajności pracy w przemyśle, zmodernizować anachroniczne ustawodawstwo związkowe, przeprowadzić reformę systemu edukacyjnego, wzmocnić brytyjskie siły zbrojne, zwiększyć prestiż kraju w świecie, a także doprowadzić do zwycięstwa Wielkiej Brytanii w wojnie z *Argentyną o *Falklandy w 1982. Nie brakło wszakże też i porażek. Rządy Thatcher przyniosły prawie trzykrotny wzrost liczby bezrobotnych. Błędem było także przeforsowanie w 1990 przez Thatcher niepopularnego i nieprzemyślanego do końca podatku pogłównego (poll tax), który reformował tradycyjny system oparty na opodatkowaniu własności. Decyzja w tej sprawie spotkała się z gwałtownymi protestami społecznymi i spowodowała upadek autorytetu Thatcher. Już od 1989 sondaże opinii publicznej wskazywały stałą przewagę Partii Pracy, która zwyciężyła w wyborach do Parlamentu Europejskiego (1989) i pokonywała konserwatystów w wyborach uzupełniających. Wewnątrz Partii Konserwatywnej pojawiły się siły kwestionujące zdolności przywódcze Thatcher. Ujawniły się one z całą mocą podczas wyborów lidera partii w listopadzie 1990. W pierwszej turze głosowania Thatcher nie zdobyła odpowiedniej ilości głosów, co skłoniło ją do wycofania się z rywalizacji o przywództwo partyjne i tym samym rezygnacji z kierowania rządem. Następcą Thatcher na stanowisku premiera i lidera konserwatystów został John Major. W późniejszym okresie Thatcher nie zaprzestała działalności politycznej. Powołała do życia fundację swego imienia, której celem jest wpływanie na kształtowanie się opinii politycznych oraz popularyzacja myśli konserwatywno-liberalnej. Wiele podróżowała po świecie, zabierając głos w sprawach związanych z polityką międzynarodową. Propagowała też osiągnięcia swego rządu. 6 czerwca 1992 Margaret Thatcher otrzymała od królowej Elżbiety II tytuł baronessy, co uprawnia ją do zasiadania w Izbie Lordów. Tym samym wywodząca się z klasy średniej Thatcher stała się arystokratką. (M.B.) TIANANMEN MASAKRA 1989 – wydarzenia na centralnym placu w stolicy Chin Pekinie, który w 1989 przez siedem tygodni (od 17 kwietnia do 4 czerwca) był widownią masowych demonstracji studenckich, krwawo stłumionych przez wojsko. 15 kwietnia 1989 zmarł były sekretarz generalny Komunistycznej Partii Chin (KPCh) Hu Yao-bang, który w 1987 został usunięty z zajmowanego stanowiska, bowiem cieszył się opinią zwolennika reform politycznych i przyjaciela demokratyzacyjnych ruchów studenckich. Na wieść o śmierci Hu Yao-banga w środowiskach studenckich pojawił się ferment. 17 kwietnia wielotysięczne rzesze studentów pekińskich wyległy na Plac Tiananmen (Plac Niebiańskiego Spokoju), aby uczcić pamięć zmarłego. Od tej chwili demonstracje na placu odbywały się już niemal codziennie, ze stale rosnącą liczbą uczestników. 357

Studenci niebawem proklamowali okupację Tiananmen, a najbardziej radykalni demonstranci, w liczbie tysiąca osób, 13 maja przystąpili do strajku głodowego. Studenci, popierani przez robotników pekińskich, domagali się reform politycznych, demokratyzacji życia publicznego i wytrzebienia panoszącej się korupcji. W chińskim przywództwie ujawniły się rozbieżności co do sposobu potraktowania protestów studenckich. Sekretarz generalny KPCh Czao Cy-yang skłonny był nawiązać dialog ze studentami, by wypracować jakiś rodzaj kompromisu. Jednakże szybko znalazł się w mniejszości, a górę wzięli kierowani przez premiera Li Penga dogmatycy, którzy żądali stanowczego rozprawienia się z manifestantami. Dogmatyków poparł faktyczny przywódca Chin *Teng Siao-Ping, który określił ruch studencki mianem kontrrewolucji. 15 maja do Pekinu z wizytą państwową przybył Michaił *Gorbaczow. Obecność twórcy *pieriestrojki i głasnosti dodała pekińskim studentom animuszu. Tymczasem ze sceny politycznej nagle zniknął Czao Cy-yang. Uporczywie powtarzające się pogłoski utrzymywały, że znalazł się w areszcie domowym. 20 maja władze wprowadziły stan wojenny w niektórych dzielnicach Pekinu. Jego postanowienia, w tym zakaz demonstracji, były powszechnie ignorowane przez mieszkańców stolicy. 20 maja władze wysłały przeciwko studentom nieuzbrojone oddziały wojska. Żołnierze zostali zatrzymani przez wielotysięczne tłumy, a potem rozpierzchli się po mieście. Nocą z 2 na 3 czerwca ponownie skierowano do Pekinu wojsko. I tym razem ludność Pekinu zatrzymała maszerujących żołnierzy, którzy nie mogąc sforsować tłumów, bezładnie się wycofali. Po południu 3 czerwca w okolicach placu Tiananmen doszło do starć studentów z policją, która użyła pałek i gazów łzawiących. Pod naporem gradu kamieni policjanci zmuszeni byli wycofać się. Studenci triumfowali, sądząc, iż wydarzenia tego dnia, to znaczy nieudane akcje wojska i policji, udowodniły całkowitą bezradność władz. Bardzo szybko jednakże okazało się, iż były to tylko manewry próbne, zaś najgorsze dopiero miało nastąpić. O godzinie drugiej w nocy 4 czerwca nastąpił atak sprowadzonej z prowincji 27 armii. Przez ulice Pekinu w kierunku placu Tiananmen podążały kolumny czołgów, wozów opancerzonych i ciężarówek załadowanych uzbrojonymi w broń maszynową żołnierzami. Działania wojska cechowała niesłychana brutalność. Czołgi miażdżyły ludzi usiłujących zastąpić im drogę. W stronę przebywających na ulicach tłumów żołnierze kierowali salwy wystrzałów karabinowych. Studenci znajdujący się na placu Tiananmen zostali dosłownie rozjechani przez czołgi lub zmieceni huraganowym ogniem. W południe 4 czerwca władze ogłosiły, że z placu centralnego usunięto protestujących wrogów ustroju socjalistycznego i obyło się to bez jakichkolwiek ofiar. W kilka godzin później podano, iż pokojowo nastawieni żołnierze zostali brutalnie zaatakowani przez studentów, a walki pochłonęły 300 ofiar, w tym 177 żołnierzy i 123 studentów. W rzeczywistości liczbę ofiar śmiertelnych szacuje się wśród protestujących na około 5 tys. osób, a rannych na 10 tys. Po krwawym stłumieniu protestów władze przystąpiły do masowych aresztowań uczestników ruchu studenckiego. Do końca czerwca uwięziono 2,5 tys. osób. Kilkunastu przywódców studenckich skazano na karę śmierci. Na plenum KC KPCh pod koniec czerwca wyrażono pełną aprobatę dla działań wojska, a także oficjalnie pozbawiono reformatora Czao Cyyanga stanowiska sekretarza generalnego. (M.B.) TIMOR WSCHODNI – była *portugalska kolonia na Timorze (jedna z wysp Archipelagu Indonezyjskiego), zajęta w grudniu 1975 zbrojnie przez *Indonezję. W czerwcu 1975 Portugalia ogłosiła, że jest gotowa przyznać Timorowi Wschodniemu niepodległość. 11 sierpnia 1975 jedno z ugrupowań timorskich – Demokratyczna Unia Timoru (UDT), podjęło próbę przejęcia władzy. Członkowie UDT zaatakowali kwaterę główną policji portugalskiej w stolicy Timoru Wschodniego – Dili, uprowadzając szefa policji. Jego zwolnienie uzależniono od przekazania rządów UDT i uwięzienia przywódców konkurencyjnego ugrupowania, tj. Rewolucyjnego Frontu Niepodległości Timoru (FREITLIN), które było formacją komunistyczną (*Komunizm). 20 sierpnia rozpoczęły się walki pomiędzy oddziałami FREITLIN z jednej strony, a oddziałami UDT i Timorskiej Demokratycznej Unii Ludowej (APODETI), z drugiej. APODETI w przeszłości opowiadała się nie za niepodległością Timoru Wschodniego, lecz za jego połączeniem z Indonezją. Po dwumiesięcznych krwawych walkach szala zwycięstwa przechyliła się na stronę komunistycznego FREITLIN. Z Timoru Wschodniego do znajdującego się pod władzą Indonezji Timoru Zachodniego zbiegło około 50 tys. ludzi. 28 listopada zwycięski FREITLIN proklamował powstanie Niepodległej Demokratycznej Republiki Timoru Wschodniego. Prezydentem został Francesco Xavier Amaral – były jezuita. Przejęcie władzy w Timorze Wschodnim przez komunistów zaniepokoiło Indonezję, która zresztą nigdy nie kryła, iż chętnie anektowałaby to terytorium. 7 grudnia na Dili zrzucony został, liczący tysiąc żołnierzy, desant indonezyjski. Po krótkich walkach Indonezyjczycy opanowali miasto. Kolejne wojska indonezyjskie przekroczyły granicę Timoru Wschodniego. Oddziały FREITLIN nie były w stanie stawić czoła Indonezyjczykom i zbiegły w góry, przechodząc do walki partyzanckiej. 17 grudnia reprezentanci UDT i APODETI utworzyli rząd tymczasowy Timoru Wschodniego, który wyraził chęć przyłączenia się do Indonezji. 28 grudnia Indonezyjczycy opanowali znajdującą się jeszcze 358

pod władzą portugalską enklawę Ocussi Ambeno (leżącą na terytorium Timoru indonezyjskiego) oraz wyspę Atauro. Działania Indonezji w Timorze Wschodnim spotkały się z ostrą krytyką wielu państw świata, które widziały w nich niczym nieusprawiedliwiony akt agresji. Szczególnie mocno protestowała Portugalia, chcąca niepodległości dla swej byłej kolonii. 17 lipca 1976 Timor Wschodni został oficjalnie przyłączony do Indonezji. Do dnia dzisiejszego na obszarze tym nie ma jednak spokoju. Przeciwko Indonezyjczykom występują oddziały partyzanckie FREITLIN. Walki pochłonęły ponad 100 tys. ofiar śmiertelnych, a posunięcia władz indonezyjskich w Timorze Wschodnim cechują się dużą bezwzględnością. Do poważnego zaostrzenia sytuacji w Timorze Wschodnim doszło w listopadzie 1994. W Dili kilkakrotnie miały wtedy miejsce gwałtowne demonstracje antyindonezyjskie. Po jednej z nich władze uwięziły około 30 aktywnych działaczy niepodległościowych. Wydarzeniom tym towarzyszyła kilkunasto dniowa okupacja, przez grupę 29 Timorczyków, dziedzińca ambasady USA w Dżakarcie, którą zakończyli po przyznaniu im azylu politycznego w Portugalii. Po upadku w maju 1998 w Indonezji długoletniej dyktatury generała *Suharto w Timorze Wschodnim nasiliły się żądania niepodległościowe. W kwietniu 1999 nowe władze indonezyjskie zaproponowały rozwiązanie problemu timorskiego, które uzyskało aprobatę ONZ i byłej metropolii kolonialnej Portugalii. Plan ten przewidywał zorganizowanie w sierpniu 1999 w Timorze Wschodnim referendum, w którym mieszkańcy opowiedzą się za jego niepodległością lub autonomią w ramach Indonezji. W miarę zbliżania się terminu referendum w Timorze Wschodnim narastało napięcie, a proindonezyjskie zbrojne bojówki, przy zupełnej bierności sił porządkowych, dopuszczały się licznych mordów na zwolennikach niepodległości. Ostatecznie referendum odbyło się 30 sierpnia 1999. W głosowaniu wzięło udział aż 95% uprawnionych, z czego 80% opowiedziało się za niepodległością Timoru Wschodniego. Wyniki referendum zaktywizowały proindonezyjskie bojówki, które rozpoczęły na wielką skalę kampanię terroru wobec ludności cywilnej, korzystając przy tym z wyraźnej przychylności indonezyjskiego wojska i sił policyjnych. Szacuje się, że w ciągu 2 tygodni po referendum zabitych zostało ponad 20 tys. Timorczyków. Nie cofano się też przed atakami na obserwatorów i pracowników ONZ. Liczne kraje świata apelowały do władz Indonezji o położenie kresu aktom ludobójstwa w Timorze Wschodnim, a ONZ deklarowała gotowość wysłania tam międzynarodowych sił pokojowych. Indonezja, mimo początkowych oporów, przystała na to. Pierwsze jednostki sił pokojowych ONZ znalazły się w Timorze Wschodnim 20 września 1999. (M.B.) TISO JOZEF (1887–1947) – polityk słowacki. W 1910 wyświęcony został na księdza katolickiego. W 1925, z ramienia autonomistycznej Słowackiej Partii Ludowej (ludacy) kierowanej przez księdza Hlinkę, został wybrany do parlamentu. Polityczne doświadczenie zdobył jako minister zdrowia w koalicyjnym rządzie czechosłowackim (1927–29). Po śmierci Hlinki, w sierpniu 1938 stanął na czele partii ludackiej. W tym czasie głosił już poglądy otwarcie separatystyczne wobec państwa czechosłowackiego. Po konferencji monachijskiej w październiku 1938 (*Monachium), został premierem autonomicznego rządu Słowacji. Usunięty z tego stanowiska 9 marca 1939 przez rząd centralny w Pradze, natychmiast udał się do Berlina, gdzie od *Hitlera uzyskał pełne poparcie dla swoich koncepcji nacjonalistycznych i planu przekształcenia Słowacji w samodzielne państwo sprzymierzone z Niemcami. 14 marca 1939 w Bratysławie Tiso proklamował powstanie niepodległej Republiki Słowackiej, której został prezydentem. Po upływie kilku miesięcy Słowacja stała się niemieckim protektoratem (26 października). W okresie wojny (*Druga wojna światowa) Tiso aktywnie współpracował z Niemcami, a Słowacja wspierała *Trzecią Rzeszę ekonomicznie i militarnie. 250 tys. żołnierzy słowackich walczyło po stronie Niemiec na froncie wschodnim. Wraz z klęskami militarnymi Niemiec zaczęła słabnąć pozycja polityczna Tiso na scenie wewnątrzkrajowej, umacniała się opozycja wobec jego rządów oraz pojawiły się oddziały partyzanckie. Tiso opuścił Czechosłowację wraz z wycofującymi się oddziałami hitlerowskimi. 22 maja 1945, ukrywający się w Austrii Tiso został aresztowany. Stanął przed sądem oskarżony o zdradę narodu i współpracę z nazistowskimi Niemcami. W kwietniu 1947 skazano go na śmierć. Wyrok ten spotkał się z krytyką ze strony niektórych sił politycznych na Słowacji, które, wskazując na stan kapłański Tiso, proponowały zawieszenie wyroku. Jednakże koalicyjny rząd kierowany przez komunistę Klementa *Gottwalda nalegał na jego wykonanie i w konsekwencji Tiso został powieszony 18 kwietnia 1947. Postać i działalność Tiso jest obecnie idealizowana przez niektóre środowiska słowackich nacjonalistów, którzy uważają go za ojca niepodległej Słowacji. (M.B.) TITO JOSIP BROZ (1892–1980) – polityk jugosłowiański (*Jugosławia), marszałek i prezydent. Urodził się w rodzinie chłopskiej. W 1910 przeniósł się do Zagrzebia, gdzie podjął pracę jako robotnik. Między 1911 a 1913, w poszukiwaniu pracy przemierzył *Słowenię, Czechy, *Niemcy i Austrię. Podczas *pierwszej wojny światowej służył w austriackiej piechocie. 4 kwietnia 1915 na froncie karpackim dostał się do niewoli rosyjskiej. Latem 1917 uciekł z obozu jenieckiego. W momencie wybuchu rewolucji *październikowej Tito 359

przebywał w Omsku na Syberii, gdzie natychmiast opowiedział się po stronie *Lenina. Powrócił do *Chorwacji we wrześniu 1920. Zatrudnił się jako robotnik w Zagrzebiu i przy stąpił do Komunistycznej Partii Jugosławii (KPJ) (*Komunizm). Niebawem poświęcił się wyłącznie działalności politycznej. W 1921 został sekretarzem partii w Zagrzebiu. Rok później, za działalność rewolucyjną i antypaństwową, trafił do więzienia, gdzie przesiedział prawie 6 lat. Po uwolnieniu w 1934 wszedł w skład Biura Politycznego KPJ. W latach 1935, 1938 i 1939 wyjeżdżał do Moskwy, gdzie przebywała większość czołowych jugosłowiańskich komunistów. W lecie 1937 objął funkcję sekretarza generalnego KPJ. W ciągu 3 lat zdecydowanie odnowił partię, awansując młodych ludzi na stanowiska kierownicze. Tito był w tym okresie jedynym przywódcą działającej w podziemiu europejskiej partii komunistycznej, który nie przebywał stale w Moskwie, lecz we własnym kraju. Jest to fakt, który niewątpliwie wywarł pewien wpływ na jego późniejszą działalność. W 1939 Tito przyjął linię polityczną wyraźnie różniącą się od linii Moskwy i innych partii komunistycznych, popierających układ *Ribbentrop-Mołotow. Uważał, że komuniści jugosłowiańscy muszą być gotowi do zbrojnego oporu przeciwko agresji faszystowskiej, która w jego przekonaniu musiała nastąpić. Kiedy w kwietniu 1941 wojska *Hitlera zaatakowały Jugosławię, pokonując w ciągu 7 dni armię królewską – komuniści byli już w trakcie organizowania oddziałów partyzanckich. Latem, dowodzona przez Titę partyzantka, przeprowadziła pierwsze operacje przeciwko okupantom. W okresie wojny Tito zademonstrował wielkie umiejętności wojskowe i strategiczne, wiążąc ponad 20 dywizji niemieckich i włoskich, które nigdy nie były w stanie rozciągnąć swej kontroli nad całą Jugosławią. Siedem wielkich ofensyw niemieckich, usiłujących zniszczyć centrum sił partyzanckich i pochwyć Titę, poniosło klęski. Pod koniec wojny jego oddziały były już prawdziwym regularnym wojskiem i liczyły ponad 500 tys. ludzi. Tito, mianowany w listopadzie 1943 marszałkiem Jugosławii, wyzwolił niemal całe terytorium kraju, za wyjątkiem trójkąta rozciągającego się od granicy węgierskiej i rumuńskiej do Belgradu. Nikt nie mógł mu zatem przeszkodzić w przejęciu władzy po wojnie i ustanowieniu systemu komunistycznego w Jugosławii. W 1948 Tito zerwał z Moskwą, broniąc niezależności kraju i przeciwstawiając się polityce międzynarodowej *Stalina, który ostro zaatakował wspólny pomysł Tity i Georgi *Dymitrowa zakładający utworzenie konfederacji bałkańskiej. Wówczas to narodził się titoizm, czyli – innymi słowy – narodowy komunizm jugosłowiański, realizowany w warunkach suwerenności państwowej i niezależności od Moskwy. W 1950 Tito ogłosił program samorządowego socjalizmu w opozycji do centralizmu panującego w pozostałych państwach komunistycznych (*Komunizm). W 1957 Tito razem z *Nehru i *Naserem utworzył ruch państw *niezaangażowanych, który usiłował przeciwstawić się zdominowaniu świata przez supermocarstwa. Samorządowy socjalizm, polityka niezaangażowania i idea niezależności partii komunistycznej od Moskwy – to trzy podstawowe fundamenty titoizmu. 14 stycznia 1953 Tito został wybrany prezydentem Jugosławii. Później jeszcze pięciokrotnie powierzano mu to stanowisko. W maju 1974 został mianowany, na mocy poprawki konstytucyjnej, prezydentem dożywotnim. Stosował rządy żelaznej ręki, nie tolerując jakiegokolwiek sprzeciwu. Kilkakrotnie stanowczo rozprawił się z przejawami opozycji wobec jego władzy (*Dżilas Milovan). Otaczany był niemal bizantyjskim kultem. Jeszcze za życia jego imieniem nazywano miasta, zakłady, szkoły i ulice. Zmarł 4 maja 1980, po 4 miesiącach ciężkiej choroby. Podkreśla się, że pogrzeb Tity, w którym uczestniczyło 34 szefów państw i 16 premierów, był największą ceremonią w całej historii Jugosławii. (M.B.) TOJO HIDEKI (1884–1948) – japoński wojskowy i polityk. W 1915 ukończył Akademię Sztabu Generalnego w Tokio. Po *pierwszej wojnie światowej przez pewien czas był japońskim attaché wojskowym w *Niemczech. W 1931 Tojo stanął na czele militarystycznej frakcji w japońskiej armii, która oficjalnie wysunęła program podboju przez *Japonię innych krajów. Był jednym z twórców planu ataku w 1937 na Chiny, co dało początek wojnie *chińsko-japońskiej (1937–1945). W latach 1937–38 Tojo sprawował funkcję szefa sztabu Armii Kwantuńskiej, tj. wojsk japońskich stacjonujących w *Mandżurii. Następnie był wiceministrem wojny (1938–39), by wreszcie stanąć na czele ministerstwa wojny (1940–1944). 14 października 1941 przyjął również urząd premiera Japonii. Forsował politykę intensywnej współpracy z hitlerowskimi *Niemcami i faszystowskimi *Włochami (*Oś Rzym–Berlin–Tokio). Tojo ponosi odpowiedzialność za wydanie rozkazu ataku 7 grudnia 1941, bez wypowiedzenia wojny, na amerykańską bazę Pearl Harbour (*Druga wojna światowa). Na przestrzeni 1942 stopniowo poszerzał zakres swej osobistej władzy, stając się de facto wojskowym dyktatorem Japonii. Kierował ekspansją japońską na Pacyfiku i w Azji Południowo-Wschodniej, która w 1942 przyniosła olbrzymie sukcesy i zdobycze terytorialne (zajęcie *Filipin, Indochin, *Singapuru, *Birmy). Gdy wojska amerykańskie zaczęły przechwytywać inicjatywę w działaniach na Pacyfiku, Tojo usiłował skonsolidować Japończyków wokół programu nowego po rządku, który głosił rasową wyższość Japończyków nad innymi narodami oraz zakładał umocnienie postaw militarystycznych w 360

społeczeństwie. 9 lipca 1944, kiedy klęska wojenna Japonii stała się oczywista, a Amerykanie startujący z baz na odbitych Wyspach Mariańskich rozpoczęli bombardowanie japońskich miast, Tojo złożył dymisję ze wszystkich zajmowanych stanowisk, która została zaaprobowana przez cesarza *Hirohito. Po wojnie wojska amerykańskie aresztowały Tojo. Stanął on następnie przed międzynarodowym trybunałem w Tokio, powołanym do osądzenia japońskich zbrodniarzy wojennych (*Tokijskie procesy). Trybunał ten skazał go na karę śmierci jako superprzestępcę wojennego. Wyrok wykonano 22 grudnia 1948 (niektóre źródła podają dzień 23 lub 24 grudnia 1948). (M.B.) TOKIJSKIE PROCESY 1946–1948 – procesy japońskich zbrodniarzy wojennych przed międzynarodowym trybunałem, które odbyły się w Tokio pomiędzy majem 1946 a listopadem 1948. Były azjatyckim odpowiednikiem procesów *norymberskich 1945–1948. Przed trybunałem stanęło 27 japońskich przywódców wojskowo-politycznych, oskarżonych o dokonanie licznych zbrodni wojennych. Siedmiu spośród nich, w tym byłego premiera Hideki *Tojo, skazano na karę śmierci. Szesnastu Japończyków skazano na kary dożywotniego więzienia, dwóch otrzymało mniejsze wyroki, a kolejnych dwóch zwolniono z powodu niemożności udowodnienia im winy. Generał Douglas *MacArthur, dowódca amerykańskich sił okupacyjnych w *Japonii, sprzeciwił się postawieniu przed trybunałem cesarza *Hirohito, obawiając się, że mogłoby to doprowadzić do zamieszek na wielką skalę w całej *Japonii. Niezależnie od tokijskiego trybunału, sądzeniem japońskich zbrodniarzy wojennych zajmował się również wojskowy trybunał w Manili (*Filipiny), który osądził kilkunastu japońskich zbrodniarzy wojennych, w tym skazał na karę śmierci generała Tomoyuki Yamashitę. (M.B.) TOTALITARYZM – ustrój polityczny, w którym wszelkie zachowania społeczne kontrolowane są przez arbitralną władzę, realizującą zamkniętą i nie podlegającą ocenie wizję ideologiczną. Dalekich źródeł państwa totalitarnego poszukiwać można w myśli Platona. Sam termin państwo totalitarne (lo stato totalitario) pojawił się po raz pierwszy we *Włoszech w 1922 i był używany w znaczeniu pejoratywnym przez przeciwników *faszyzmu. Po kilku latach termin ten przejęli sami faszyści i *Mussolini zaczął posługiwać się nim w znaczeniu pozytywnym, chętnie przyznając się do tego, że faszyzm jest istotnie totalitarny. „Totalitaryzm – mówił Mussolini – to zasada polityczna, która głosi: Nic przeciw państwu, nic poza państwem, nic bez państwa”. Pojęcie totalitaryzmu zrobiło zawrotną karierę w naukach politycznych po *drugiej wojnie światowej. Kierowano je pod adresem nie tylko faszyzmu, ale również *komunizmu. W połowie lat pięćdziesiątych dwaj badacze amerykańscy Zbigniew Brzeziński i Carl J. Friedrich sformułowali popularny syndrom sześciu cech, które występując łącznie tworzą ustrój totalitarny. Oto one: 1. jedna oficjalna ideologia państwowa, wypowiadająca się na temat wszystkich aspektów ludzkiej egzystencji i, do wskazań której każdy obywatel musi się stosować; 2. jedyna partia masowa, kierowana przez jednego człowieka (dyktatora), która jest albo nadrzędną w stosunku do aparatu państwowego, albo całkowicie z nim zespolona (*Nomenklatura); 3. system *terrorystycznej kontroli policyjnej; 4. monopol partii i podległych jej kadr na wszystkie środki masowej informacji; 5. wszechwładna kontrola nad środkami przymusu i 6. centralne sterowanie gospodarką. Punktem centralnym wszystkich ideologii totalitarnych jest zawsze teoria spisku. Świat postrzegany jest w radykalnie dychotomicznej perspektywie, stając się areną zmagań między sekretnym Dobrem a równie sekretnym – nieustannie spiskującym przeciwko postępowi lub narodowi – Złem. Finalny moment owej walki stanowi coś, co można by nazwać końcem Historii. Będzie to definitywne zwycięstwo czynnika uznanego za Dobro i w rezultacie ustanowienie wiecznego porządku totalitarnego. W przekonaniu ideologii totalitarnych zasady rządzące nie tylko polityką, ale całym porządkiem świata są absolutnie nieprzeniknione dla społeczeństw i dostępne jedynie nielicznym wybranym – piastunom totalitarnego Objawienia. Ci właśnie wybrańcy, predestynowani do przewodzenia milionom, stają na czele totalitarnej partii. Zdaniem *Lenina – zgodnie z teorią wyłożoną przezeń w książce CO ROBIĆ? – będą to zawodowi rewolucjoniści, którzy wyzwoleńczą działalność polityczną przeprowadzą według „wszelkich zasad sztuki”. W ujęciu *Hitlera natomiast ludzkość wybawią „polityczni apostołowie i bojownicy, którzy jako posłuszni funkcjonariusze, stosownie do swoich powinności, służyć będą swojemu ruchowi”. Wbrew populistycznej retoryce partie totalitarne panicznie obawiają się mas społecznych. Masom tym zawsze wyznacza się rolę biernego instrumentu, nigdy zaś – aktywnego podmiotu politycznych działań. W ustroju totalitarnym wszystkie ośrodki władzy są efektywnie kontrolowane przez jedną, dającą się łatwo zidentyfikować grupę. System ten jest rodzajem zwielokrotnionej dyktatury. Władze państwowe nie ograniczają się wyłącznie do panowania politycznego, lecz usiłują sprawować totalny nadzór nad wszystkimi przejawami życia. Totalitaryzm jest agresywny, nieustannie atakuje i zmierza do podporządkowania sobie wszystkiego i wszystkich. Rządy totalitarne mówią obywatelom co wolno robić, zaś to co nie jest jasno dozwolone staje się zakazane. George 361

Orwell tak pisał o różnicy między tradycyjną dyktaturą a totalitaryzmem: „Zasadą dawnego despotyzmu było nie wolno. Zasadą totalitaryzmu jest musisz!”. Totalitaryzm identyfikuje się z określoną ideologią polityczną, uznaną za jedynie prawdziwą, która w oparciu o zamknięty i dogmatyczny program zmierza do opisania oraz opanowania całej rzeczywistości społecznej. Ideologia ta dysponując kompletną wizją historii i jej końca, nie poprzestaje na formułowaniu recept o charakterze jedynie politycznym. Mistyczne ideologie totalitarne posiadają wiele cech par excellence wiary religijnej, niekiedy też bywają nazwane religiami politycznymi bądź racjonalizmami magicznymi. W miarę upływu czasu ideologie totalitarne coraz bardziej unikają rzeczywistości na rzecz fikcji. Totalitaryzm w konsekwencji zawsze więc jest w większym lub mniejszym stopniu ideokracją, czyli ustrojem, w którym ideologiczna nadrzeczywistość wypiera realność. Istniejący świat i jego pojęcia zostają stłamszone przez swoistą fikcję, zaś słowa tracą swe tradycyjne znaczenie i nabierają nowego, przechodząc w nowomowę. Najpoważniejszym zagrożeniem dla państwa totalitarnego jest wolność. Tępi ono zatem nawet najdrobniejsze przejawy samodzielności w działaniu i wolnej myśli. Totalitaryzm zakłada bowiem budowanie ziemskiego raju według ideologicznego wzorca, a to osiągnąć można na ruinach wolności. (M.B.) TRAKTAT PAŃSTWOWY W SPRAWIE AUSTRII 1955 – układ między na rodowy przyznający pełną suwerenność Austrii. W lipcu 1945 Austria została podzielona na cztery strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Władzę najwyższą w Austrii – mimo istnienia demokratycznego parlamentu i rządu – sprawowała Rada Sojusznicza, która zatwierdziła konstytucję państwa oraz miała prawo veta absolutnego wobec wszystkich ustaw. Zastosowanie weta wymagało zgody każdego z czterech państw reprezentowanych w Radzie Sojuszniczej. Wkrótce – wskutek narastających konfliktów między *ZSRR a mocarstwami zachodnimi (*Zimna wojna) – zgoda całej czwórki stała się trudna do osiągnięcia, co umożliwiło względnie normalne funkcjonowanie ustawodawstwa. Nadal jednak nie był jasny status polityczno-prawny Austrii. Po śmierci *Stalina, zakończeniu walk w Korei (*Koreańska wojna) i osłabnięciu zimnej wojny, doszło do negocjacji w sprawie przyszłości Austrii. ZSRR licząc, iż rozwiązanie problemu Austrii będzie wstępem do zjednoczenia i neutralizacji Niemiec, pogodził się z wyłączeniem Austrii ze swej strefy wpływów. 16 kwietnia 1955 zostało zawarte porozumienie radziecko-austriackie, w którym Wiedeń zobowiązał się do nie przystępowania w przyszłości do jakichkolwiek paktów wojskowych. 15 maja 1955, podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw, podpisano Traktat państwowy w sprawie odbudowy niezawisłej, demokratycznej Austrii. Traktat ten w art. IV stwierdził m.in.: „Mocarstwa (...) oświadczają, że zakazane jest polityczne lub gospodarcze połączenie się Austrii z Niemcami”, zaś art. V głosił: „Granice Austrii pozostaną takimi, jakimi były w dniu 1 stycznia 1938 roku”. 26 października 1955 parlament Austrii uchwalił ustawę o stałej dobrowolnej neutralności, wykluczającej udział tego państwa w sojuszach militarnych oraz budowę na jego terytorium obcych baz wojskowych. (A.D.) TRIANON TRAKTAT 1920 – układ między zwycięzcami *pierwszej wojny światowej a Węgrami, podpisany w wersalskim Wielkim Pałacu Trianońskim (stąd nazywany traktatem trianońskim) 4 czerwca 1920. W stosunku do węgierskiej części Austro-Węgier – tzw. Translitawii, liczącej 325 tys. km2 i zamieszkiwanej przez 21 mln ludzi, obszar Węgier został w rezultacie postanowień traktatu zredukowany do 93 tys. km2, na których żyło 8 mln ludzi. Sąsiedzi Węgier uzyskali ich kosztem następujące obszary: Austria – większość Burgenlandu (poza komitatem Sopron zachowanym dzięki późniejszemu plebiscytowi); Czechosłowacja – Słowację i Ukrainę Zakarpacką (zwaną też Rusią Podkarpacką); Rumunia – Siedmiogród, Maramures i Kriszanę; Królestwo SHS (późniejsza *Jugosławia) – Baczkę i część Banatu (zwane Wojwodiną). W wyniku tych ustaleń poza granicami państwa węgierskiego znalazło się około 3 mln Węgrów, z których większość stała się obywatelami Rumunii i Czechosłowacji. Traktat pokojowy zredukował rozmiary armii węgierskiej do 35 tys. żołnierzy zawodowych, którzy nie mogli posiadać broni ciężkiej i lotnictwa, nałożył też na Węgry obowiązek wypłacenia odszkodowań wojennych. Dążenie do zrewidowania postanowień traktatu trianońskiego stało się podstawą węgierskiej polityki zagranicznej. Zagrożenie madziarskim rewizjonizmem terytorialnym było jednym z głównych powodów stworzenia w 1933, przez trzy państwa sąsiadujące z Węgrami, *Małej Ententy. Część utraconych ziem Budapeszt odzyskał czasowo w 1938 i latach następnych m.in. dzięki *arbitrażom wiedeńskim. (A. D) TRIEST – miasto we *Włoszech, stolica regionu autonomicznego Friuli Venezia Giulia, port nad Adriatykiem. Dynamiczny rozwój miasta rozpoczął się w połowie XIX wieku. W 1910 Triest był już głównym portem, trzecim co do wielkości miastem Austro-Węgier. Triest cieszył się także sławą jednego z największych w Europie ośrodków bankowych i handlowych. Po *pierwszej wojnie światowej miasto znalazło się w granicach Włoch, ale pretensje do niego rościła sobie również *Jugosławia. W 1945, a więc po zakończeniu 362

*drugiej wojny światowej, spór o przynależność państwową Triestu rozgorzał z całą mocą i miasto stało się przedmiotem poważnego konfliktu włosko-jugosłowiańskiego. 1 maja 1945 do Triestu wkroczyły jugosłowiańskie oddziały partyzanckie. Na wieść o tym, dzień później w mieście wylądowały wojska amerykańskie, brytyjskie i nowozelandzkie. Alianci zachodni nie chcieli, aby to strategiczne miasto znalazło się w komunistycznej *Jugosławii. 9 czerwca 1945 w Belgradzie podpisano porozumienie, zgodnie z którym Triest miał przejść pod kontrolę sił alianckich, zaś cała reszta Półwyspu Istria znaleźć się miała w rękach jugosłowiańskich. Było to rozwiązanie tymczasowe, mające obowiązywać do czasu podjęcia ostatecznych decyzji na konferencji pokojowej. 3 lipca 1946 cztery wielkie mocarstwa: *Stany Zjednoczone, *ZSRR, *Wielka Brytania i *Francja postanowiły utworzyć Wolne Terytorium Triestu, które podzielono na dwie strefy. Strefa A, obejmująca miasto i port, oddana została pod administrację anglo-amerykańską, natomiast strefa B, obejmująca pozostałą część terytorium Istrii, sąsiadującą bezpośrednio z miastem Triest, znalazła się pod władzą Jugosławii. To rozwiązanie zostało formalnie potwierdzone w traktacie pokojowym podpisanym w Paryżu 10 lutego 1947 z państwami, które podczas wojny były sojusznikami Niemiec, a więc także Włochami. Traktat ten stanowił ponadto, iż Włochy i Jugosławia wspólnie mianują gubernatora Wolnego Terytorium Triestu. Porozumienie w tej sprawie nigdy jednak nie zostało osiągnięte i dwie strefy zaczęły integrować się albo z Włochami (strefa A), albo z Jugosławią (strefa B). Ze strefy jugosłowiańskiej szybko wyjechało ok. 250 tys. mieszkańców pochodzenia włoskiego. W samym Trieście utrzymywało się duże napięcie i wybuchały tam co jakiś czas różne incydenty. 5 października 1954 w Londynie USA, Wielka Brytania, Włochy i Jugosławia podpisały porozumienie, mocą którego strefa A przyznana została Włochom, a strefa B – Jugosławii. Jugosławia otrzymała też wówczas prawo do korzystania z portu w Trieście. Wciąż jednak wszystkie te rozstrzygnięcia miały charakter – jak mówiło porozumienie londyńskie – tymczasowy. Ostatecznie dopiero traktat zawarty 1 października 1975 w Osimo pomiędzy Włochami i Jugosławią stanowił, że stan posiadania obu państw w Trieście oraz okolicy jest nienaruszalny, co usuwało wszystkie dotychczasowe formalne niejasności. (M.B.) TROCKI LEW (1879–1940) – działacz ruchu robotniczego, rewolucjonista. Urodził się w Janówce koło Jelizawetgradu (nast. Kirowograd), w rodzinie żydowskiego chłopa (prawdziwe nazwisko Lejba Bronstein). W 18 roku życia związał się z Południoworosyjskim Związkiem Robotników. Za działalność w tej organizacji został w 1898 aresztowany, a w dwa lata później deportowany na Syberię. Zbiegł stamtąd w 1902 pod fałszywym nazwiskiem Trocki. Jesienią 1902 zetknął się w Londynie z *Leninem i wszedł w skład redakcji wydawanego przez niego pisma „Iskra”. W 1903 na zjeździe SDPRR, gdzie doszło do podziału na *bolszewików i *mienszewików, Trocki poparł przeciwników Lenina, nie wiążąc się jednak na stałe z prawym skrzydłem rosyjskiej socjaldemokracji. W 1905 wrócił do Rosji by wziąć udział w rewolucji (*Rosyjska rewolucja) jako przewodniczący Rady Delegatów Robotniczych w Petersburgu. Po jej upadku i krótkim pobycie w więzieniu, ponownie udał się na emigrację. W latach *pierwszej wojny światowej przebywał we *Francji, a po wydaleniu go z tego kraju, w *Stanach Zjednoczonych. Po wybuchu rewolucji *lutowej powrócił do Rosji, gdzie w lipcu 1917 wstąpił ostatecznie do partii bolszewickiej (*Bolszewicy). Wkrótce został członkiem jej Komitetu Centralnego, stając w rzędzie najbliższych współpracowników Lenina. We wrześniu 1917 został ponownie przewodniczącym opanowanej przez bolszewików Piotrogrodzkiej Rady Delegatów. Po rewolucji *październikowej objął funkcję ludowego komisarza spraw zagranicznych i pro wadził negocjacje pokojowe z Niemcami (*Pierwsza wojna światowa). Przeciwny zawarciu pokoju z państwami centralnymi, zerwał w lutym 1918 negocjacje w Brześciu (*Brzeski traktat). W konsekwencji ustąpił z resortu spraw zagranicznych, obejmując stanowisko ludowego komisarza spraw wojskowych. Był jednym z głównych organizatorów Armii Czerwonej i w dużym stopniu przyczynił się do jej zwycięstwa nad białymi (*Rosyjska wojna domowa). W sporach ideowych toczonych w partii bolszewickiej lansował koncepcję permanentnej rewolucji, wedle której komuniści powinni dążyć za wszelką cenę do rozprzestrzenienia rewolucji na obszar całego świata, bowiem w jednym kraju niemożliwe jest zbudowanie ustroju socjalistycznego. Początkowo Trocki był zwolennikiem *NEP-u, później jednak opowiedział się za zaostrzeniem polityki wobec chłopstwa i prywatnej inicjatywy. Po śmierci Lenina stał się jednym z głównych kandydatów do stanowiska przywódcy partii. Mimo dużej popularności w szeregach partyjnych, jego rola w państwie spadała począwszy od 1922, kiedy to władzę w zastępstwie chorego Lenina zaczął sprawować triumwirat: *Stalin, *Zinowiew, *Kamieniew. W 1925 stracił kluczowe stanowisko szefa armii i, mimo podejmowanych kilkakrotnie prób stawienia czoła Stalinowi, został ostatecznie usunięty z Biura Politycznego, partii, a następnie zesłany do Ałma-Aty. W 1929 wydalono go z *ZSRR i pozbawiono obywatelstwa tego kraju. Przez ostatnie lata życia przebywał kolejno w: *Turcji (1929–33), Francji (1933–35), Norwegii (1935– 363

37) i *Meksyku. Cały ten okres poświęcił na walkę ze Stalinem i jego zwolennikami, starając się wykazać w swej publicystyce kontrrewolucyjny charakter zmian zachodzących w ZSRR, które określał mianem biurokratycznej degeneracji. Zdaniem Trockiego władza polityczna w ZSRR znalazła się w połowie lat dwudziestych – wskutek opóźnienia ogólnoświatowej rewolucji – w rękach kasty biurokratycznej, na której czele stanął Stalin. Pozbawiła ona awangardę klasy robotniczej wpływu na dystrybucję dóbr i tą drogą zawłaszczyła władzę, co Trocki przyrównywał do przewrotu termidoriańskiego w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Mimo to Trocki uważał ZSRR za państwo dyktatury proletariatu, które dla uzyskania w pełni socjalistycznego charakteru musi się jedynie pozbyć biurokratycznej warstwy kierowniczej. W 1938 z inicjatywy Trockiego utworzona została IV Międzynarodówka, która przeciwstawiać się miała wpływom Kominternu (*Międzynarodówka komunistyczna) oraz przygotować przewrót proletariacki w ZSRR otwierający drogę do ogólnoświatowej rewolucji. Organizacja ta nie odegrała jednak poważniejszej roli i z czasem rozpadła się na kilka mniejszych ośrodków. Trocki był najbardziej znienawidzoną postacią radzieckiej propagandy, a jego nazwisko przewijało się nieustannie w procesach politycznych lat trzydziestych toczonych w ZSRR (*Wielka czystka). 20 sierpnia, po kilku nieudanych próbach, został zamordowany w Coyoacon (Meksyk) przez agenta NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) Ramona Mercadera. Trocki był autorem kilkunastu książek oraz autobiografii MOJE ŻYCIE. Po *drugiej wojnie światowej trockizm (w postaci apoteozy czysto robotniczej władzy oraz krytyki biurokracji politycznej) pojawiał w programach lewackich ugrupowań na Zachodzie (*Nowa Lewica), szczególną popularność uzyskując w okresie rewolty *studenckiej 1968, której uczestnicy atakowali zarówno system kapitalistyczny jak i socjalizm w wersji radzieckiej. (A.D.) TRÓJPOROZUMIENIE ENTENTA – sojusz *Francji, Rosji i *Wielkiej Brytanii uformowany ostatecznie w 1907. Pierwsze ogniwo Trójporozumienia stanowiła rosyjsko-francuska konwencja wojskowa z 17 sierpnia 1892. Zobowiązywała ona Petersburg do użycia co najmniej 700 tys. żołnierzy przeciw *Niemcom, jeśli te zaatakują Francję lub tylko udzielą *Włochom pomocy w takim ataku. Z kolei w przypadku agresji Niemiec lub Austro-Węgier, wspieranych przez Berlin, przeciw Rosji, Paryż miał obowiązek uderzenia na Rzeszę siłą 1300 tys. żołnierzy. Konwencja, mająca początkowo charakter umowy między szefami sztabów obu armii, została formalnie potwierdzona przez wymianę listów ministrów spraw zagranicznych 27 grudnia 1893 i 4 stycznia 1894. Kolejny element Trójporozumienia stanowiło francusko-angielskie Entente cordiale (serdeczne porozumienie) z 8 kwietnia 1904. Nie miało ono charakteru sojuszu wojskowego, ale rozwiązywało istniejące dotąd między obu krajami konflikty kolonialne, co umożliwiło późniejszą współpracę militarną. Oba państwa zobowiązały się w nim m.in. zaakceptować wejście Egiptu do brytyjskiej, Maroka zaś do francuskiej strefy wpływów. Najtrudniejsze do stworzenia było trzecie ogniwo Trójporozumienia: układ angielsko-rosyjski, na przeszkodzie któremu stała rywalizacja obu mocarstw w Azji. Dopiero po klęsce Rosji w wojnie z Japonią (*Rosyjsko-japońska wojna), która odwróciła zainteresowanie Petersburga od spraw azjatyckich, kierując je na Bałkany, mogło dojść 31 sierpnia 1907 do podpisania układów rosyjsko-brytyjskich. Podobnie jak umowa angielsko-francuska nie miały one formy sojuszu wojskowego, ale porozumienia rozstrzygającego kwestie sporne dotyczące Persji (podzielono ją na 3 strefy: rosyjską, angielską i neutralną), Afganistanu (Petersburg zobowiązał się do ograniczenia swej penetracji na tym terenie) i Tybetu (zawieszenie penetracji brytyjskiej). Układ rosyjsko-brytyjski zakończył proces formowania Trójporozumienia, które stało się w rywalizacji europejskiej przeciwnikiem *Trójprzymierza niemiecko-austriacko-włoskiego. Antagonizm między obu blokami państw doprowadził do wybuchu *pierwszej wojny światowej. 4 września 1914 państwa Trójporozumienia zobowiązały się do nie zawierania separatystycznego pokoju z Niemcami i ich sojusznikami. Już w 1914 po stronie Trójporozumienia stanęły Serbia, Czarnogóra, Belgia i Japonia; w 1915 Włochy (opuściły Trójprzymierze); w 1916 Portugalia i Rumunia; w 1917 m.in. *Stany Zjednoczone. Wszystkie te państwa określano w czasie wojny mianem Ententy. (A.D.) TRÓJPRZYMIERZE – sojusz obronny *Niemiec, Austro-Węgier i *Włoch powstały 20 maja 1882 po poszerzeniu o stronę włoską, istniejącego od 1879, traktatu austriacko-niemieckiego. Układ z 1882 zapewniał Włochom w art. II pomoc Niemiec i Austro-Węgier w razie nie sprowokowanego ataku *Francji oraz nakładał na nie zobowiązanie pomocy w przypadku agresji Francji na Niemcy. Natomiast w wypadku ataku Rosji na Austro-Węgry, Włochy były zobowiązane do zachowania życzliwej neutralności. Z kolei równoczesny atak Francji i Rosji na któregoś z sygnatariuszy Trójprzymierza oznaczał casus foederis dla wszystkich sojuszników. Zgodnie z postanowieniami układu z 1879 Rzesza i Austro-Węgry zobowiązane były udzielić sobie pomocy w razie ataku Rosji na jedno z tych państw oraz zachować życzliwą neutralność gdyby agresorem okazało się inne państwo. Austro-Węgrom istnienie Trójprzymierza dawało, w razie wojny z Rosją, gwarancję spokoju na granicy południowo-zachodniej, osłabienie wspieranych dotąd przez Rzym ruchów 364

irredentystycznych na ziemiach włoskich należących do monarchii habsburskiej oraz wojskową pomoc Niemiec. Te ostatnie zyskiwały militarne wsparcie włoskie w razie ataku francuskiego oraz austriackie w razie wojny z Rosją. Włochy natomiast otrzymały silne poparcie Berlina i Wiednia w konfliktach kolonialnych z Francją w Afryce oraz w tzw. sprawie rzymskiej czyli sporze z papieżem. Trójprzymierze zawarte na 5 lat, było przedłużane w latach: 1878, 1892 (uzupełniono je wówczas o art. dotyczący Półwyspu Bałkańskiego i kolonii afrykańskich), 1902, 1912 i formalnie przetrwało do 1915. Jednak 10 lipca 1902 Włochy zawarły tajne porozumienie z Francją, w którym, w zamian za wcześniejsze uznanie ich praw w Libii oraz unormowanie stosunków gospodarczych, zobowiązały się do zachowania neutralności w przypadku ataku Francji na Niemcy, spowodowanego bezpośrednią prowokacją. Ostatecznie w 1915, po konferencji w Londynie, (*Londyński traktat) Włochy przystąpiły do *pierwszej wojny światowej po stronie *Trójporozumienia. (A.D.) TRUJILLO Y MOLINA RAFAEL (1891–1961) – dyktator i wojskowy dominikański. Będąc głównodowodzącym armii, w 1930 dokonał zamachu stanu, po którym proklamował się prezydentem Dominikany. Aż do 1961 rządził krajem, chociaż w pewnych okresach dopuszczał inne osoby na stanowisko prezydenta, w tym również swojego brata, generała Hectora Bienvenido. Rządy Trujillo miały charakter dyktatorski. Nadał sobie tytuł dobroczyńcy ojczyzny, zmienił kalendarz, proklamując erę Trujillo, a także przemianował stolicę Santo Domingo na Trujillo City. Sprawując władzę wynosił członków własnej rodziny na najwyższe stanowiska w państwie. Na wielką skalę szerzył się nepotyzm i korupcja, zaś wszelkie przejawy opozycji Trujillo krwawo tłumił. Snuł triumfalistyczne plany uczynienia z Dominikany potęgi przemysłowej, lecz niewiele z tego wyszło. Często wchodził w konflikty z innymi krajami regionu Karaibów, gdyż stale usiłował ingerować w ich wewnętrzne sprawy, a z drugiej strony oskarżał je o spiskowanie przeciwko Dominikanie. W 1937 na jego rozkaz zmasakrowano setki robotników haitańskich, udających się do pracy w Dominikanie. Zwycięstwo rewolucji komunistycznej na Kubie w 1959 (*Kubańska wojna domowa) zaktywizowało opozycję wewnętrzną. Podejrzewając inwazję na swój kraj ze strony Fidela *Castro i światowego *komunizmu, Trujillo utworzył międzynarodowy Legion Antykomunistyczny, w którym znalazło się miejsce dla byłych hitlerowców i japońskich pilotów z okresu *drugiej wojny światowej. W sierpniu 1959 oskarżano go o próbę dokonania lotniczego ataku na Kubę. 30 maja 1961 samochód Trujillo został ostrzelany z broni maszynowej, a on sam poniósł w tym zamachu śmierć. (B.B.) TRUMAN HARRY (1884–1972) – polityk amerykański, 33 prezydent *Stanów Zjednoczonych w latach 1945–1953. Urodził się w Lamar w stanie Missouri, w rodzinie skromnego farmera. Po ukończeniu w 1901 szkoły średniej pracował jako urzędnik bankowy, zarządca farmy, listonosz i nadzorca robót. Od 1905 był również członkiem Gwardii Narodowej. Usiłował prowadzić własne interesy, najpierw jako współwłaściciel kopalni ołowiu (1915), a następnie udziałowiec firmy naftowej, ale oba te przedsięwzięcia szybko upadły. Po przystąpieniu USA do *pierwszej wojny światowej Truman służył w randze kapitana w artylerii we *Francji (1917–18), gdzie dał się poznać jako znakomity oficer. Po wojnie, wraz ze wspólnikiem, kupił sklep galanteryjny w Kansas City, lecz i tym razem biznes mu się nie powiódł. Truman postanowił wówczas zająć się polityką i szybko stał się aktywnym działaczem lokalnych struktur Partii Demokratycznej. W latach 1923– 25 zaocznie studiował prawo w wyższej szkole wieczorowej w Kansas City. Po jej ukończeniu przez 8 lat (1926–1934) pracował jako sędzia powiatowy, zdobywając sobie na tym stanowisku duży autorytet – słynął bowiem z uczciwości i fachowości. W 1932 zamierzał się ubiegać o stanowisko gubernatora Missouri, ale zrezygnował nie uzyskawszy poparcia wszystkich skrzydeł Partii Demokratycznej. W 1935 Truman został wybrany do Senatu, w którym zasiadał potem nieprzerwanie do stycznia 1945. Będąc senatorem, szybko zapewnił sobie opinię wybitnego polityka o dużych walorach moralnych. Stał na czele specjalnej komisji nadzorującej finansowanie sił zbrojnych. Wykrył wiele przykładów łapownictwa i nieudolności wśród członków administracji federalnej, a także złego wykorzystania i marnotrawienia środków przeznaczonych na cele wojskowe. Zainicjował ponadto ustawę o lotnictwie cywilnym (1938) i ustawę o transporcie (1940). Jego autorytet był już na tyle duży, że w 1944 ubiegający się po raz czwarty o prezydenturę Franklin Delano *Roosevelt, osobiście nie przepadający za Trumanem, zaproponował mu u swego boku urząd wiceprezydenta, licząc, iż popularny senator przysporzy również i jemu głosów. Tak też się stało. Roosevelt w wyborach zwyciężył, a tym samym w styczniu 1945 Truman został wiceprezydentem Stanów Zjednoczonych. Stanowisko to sprawował jedynie 82 dni, gdyż 12 kwietnia 1945 Roosevelt umarł, doznając wylewu krwi do mózgu. Tego też dnia zaprzysiężono Trumana jako 33 prezydenta USA. Sprawował on kierownictwo polityczne nad krajem w ostatnich miesiącach *drugiej wojny światowej. Truman aktywnie uczestniczył w pracach konferencji poczdamskiej (*Poczdam), stając się w ten sposób jednym z twórców powojennego ładu w Europie. W sierpniu 1945 podjął decyzję o ataku nuklearnym na *Hiroszimę i Nagasaki. Uzasadnił ją tym, że 365

w przeciwnym wypadku, aby doprowadzić do kapitulacji *Japonii Amerykanie musieliby dokonać inwazji na ten kraj, a to kosztowałoby życie 500 tys. żołnierzy. W sprawach wewnętrznych Truman kontynuował politykę Roosevelta, dążąc do utrzymania w sprawach społecznych i gospodarczych wielu reform zapoczątkowanych przez program Nowy Ład (New Deal). Opowiadał się też za rozszerzeniem praw obywatelskich dla mniejszości. 12 marca 1947 Truman wygłosił w Kongresie słynne przemówienie, stwierdzając, że USA będą wspierać politycznie, gospodarczo i w razie potrzeby również wojskowo „wolne narody, które przeciwstawiają się próbom podporządkowania przez zbrojne mniejszości lub naciskom zewnętrznym”. Wprawdzie uwagi te odnosiły się bezpośrednio do pomocy dla Grecji i *Turcji, ale niebawem nabrały wymiaru uniwersalnego i stały się wektorem polityki amerykańskiej, przechodząc do historii pod nazwą doktryny Trumana. Realizacją doktryny Trumana było ogłoszenie w czerwcu 1947 amerykańskiego programu pomocy gospodarczej dla Europy (*Marshalla plan). W 1948 Truman wygrał wybory prezydenckie, nieznacznie dystansując kandydata republikanów Thomasa Deweya. W celu przeciwstawienia się komunistycznemu zagrożeniu w kwietniu 1949 z inicjatywy USA utworzono *NATO, co prezydent zdecydowanie popierał. W czerwcu 1950, kiedy komunistyczna Korea Północna zaatakowała *Koreę Południową (*Koreańska wojna), Truman wydał rozkaz o skierowaniu na Półwysep Koreański wojsk amerykańskich, gdzie walczyły one pod szyldem sił *Organizacji Narodów Zjednoczonych. W kwietniu 1951 Truman zdymisjonował głównodowodzącego wojsk ONZ w Korei generała Douglasa *MacArthura, który opowiadał się za rozpoczęciem na pełną skalę wojny z komunistycznymi Chinami. Prezydent obawiał się, że uderzenie na terytorium chińskie może doprowadzić do przekształcenia się wojny koreańskiej w wojnę światową. W styczniu 1953, po ukończeniu kadencji prezydenckiej, Truman zamieszkał w Independence w stanie Missouri. Poświęcił się pisaniu pamiętników, nie stroniąc także od komentowania bieżących spraw politycznych. Z jego zdaniem bardzo liczono się w kręgach amerykańskiej elity władzy. Zmarł 26 grudnia 1972 w Kansas City. (B.B.) TRZECIA MIĘDZYNARODÓWKA *MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA TRZECIA REPUBLIKA *FRANCJA TRZECIA RZECZPOSPOLITA *POLSKA TRZECIA RZESZA *NIEMCY TUNEZJA – państwo w Afryce Północnej nad Morzem Śródziemnym (pow. 163,6 tys. km2, ludność 9,2 mln w 1999). W 1881 Tunezja stała się francuskim protektoratem (*Francuskie kolonie). Po *pierwszej wojnie światowej pojawił się w kraju ruch niepodległościowy. Podczas konferencji pokojowej w *Paryżu (1919– 1920) Tunezyjczycy przedłożyli petycję domagającą się niepodległości ich kraju, która jednak została odrzucona. Wówczas przywódca ruchu niepodległościowego szejk Abd al-Aziz Taalbi powołał do życia Partię Konstytucyjną (Destur), aby metodami politycznymi walczyć o niezależność od *Francji. W 1934 w partii tej doszło do rozłamu. Niezadowolony z działalności Taalbiego młody prawnik Habib Burgiba (ur. 1903) utworzył własne ugrupowanie – Nową Partię Konstytucyjną (Neo-Destur). Formacja Burgiby niebawem stała się czołowym reprezentantem tunezyjskiego nurtu niepodległościowego. Po wybuchu *drugiej wojny światowej Francuzi uwięzili przywódców tunezyjskich, a ich organizacje zdelegalizowali. Po klęsce Francji Tunezja znalazła się pod kontrolą rządu Vichy marszałka *Pétaina. Po lądowaniu aliantów w listopadzie 1942 w Afryce Północnej, Tunezja stała się terenem zaciętych walk Amerykanów i Brytyjczyków z oddziałami niemieckimi i włoskimi. W maju 1943 Niemcy i Włosi zostali wyparci z kraju. Podczas krótkiej okupacji Niemcy starali się kokietować tunezyjskich nacjonalistów, zezwalając im na swobodne działanie. Po wojnie Francja postanowiła zliberalizować swą politykę wobec Tunezji. W 1947 władze zainicjowały reformę administracyjną, którą Tunezyjczycy uznali jednak za niewystarczającą. W 1950 Francuzi zezwolili na powstanie rządu tunezyjskiego, na czele którego stanął umiarkowany polityk Mohammed Chenik. Dialog francusko-tunezyjski załamał się gwałtownie, gdy partia Burgiby zażądała, aby cały parlament wybierany był w jednolity sposób, co stało w sprzeczności z oczekiwaniami francuskich osadników mieszkających w Tunezji, którzy chcieli otrzymać 50% miejsc dla siebie. Doszło do aktów przemocy w całym kraju. Tunezyjczycy zaapelowali o pomoc do *ONZ. Władze francuskie natomiast aresztowały Burgibę, Chenika i wielu innych przywódców tunezyjskich, oskarżając ich o prowokowanie konfliktów. Fala aresztowań spowodowała wybuch antyfrancuskiego powstania zbrojnego. W połowie 1954 ogłoszono stan wyjątkowy, a cały kraj ogarnięty został niepokojami. Sytuacja uspokoiła się jednak, kiedy 31 lipca 1954 do Tunisu przybył premier Francji Pierre *Mendés-France, zapowiadający przyznanie Tunezji pełnej samodzielności wewnętrznej. W następstwie tego ponownie powstał rząd tunezyjski, którego premierem został tym razem Takar Ben Amar. Presja społeczeństwa zmusiła szybko Francuzów do przyznania Tunezji pełnej suwerenności. 20 marca 1956 Tunezja stała się państwem niepodległym, a stanowisko premiera objął Burgiba. 25 lipca 1957 nowo wybrane 366

Zgromadzenie Konstytucyjne proklamowało Tunezję republiką, której prezydentem został Burgiba. Był on później ponownie wybierany na stanowisko szefa państwa w 1959, 1964, 1969 i 1974. W 1975 parlament mianował go prezydentem dożywotnim. W niepodległej Tunezji partia Neo-Destur, która w 1964 przyjęła nazwę Partia Konstytucyjno-Socjalistyczna (PKS), stała się jedynym legalnie działającym ugrupowaniem politycznym. W 1958 Tunezja przystąpiła do Ligi Państw Arabskich. Od początku stosunki z dawną metropolią – Francją, nie układały się dobrze. Tunezja popierała walczących o niepodległość Algierczyków (*Algierska wojna). W Tunisie miał siedzibę rząd tymczasowy Algierii i sztab armii powstańczej. Tunezyjczycy za wszelką cenę chcieli doprowadzić do likwidacji znajdujących się na terytorium ich kraju francuskich baz wojskowych. W lipcu 1961 doszło do gwałtownych walk tunezyjsko-francuskich o *Bizertę, w których zginęło 1,3 tys. Tunezyjczyków. Poza Francją, Tunezja utrzymywała poprawne stosunki z innymi krajami zachodnimi, w tym także ze *Stanami Zjednoczonymi. Prezydent Burgiba dystansował się od radykalizmu arabskiego, którego czołowym reprezentantem był egipski przywódca Gamal Abdel *Naser. Stąd też stosunki tunezyjsko-egipskie zawsze pozostawały napięte. Burgiba był rzecznikiem świeckości państwa i prawa, eliminując islam z wpływu na politykę. W kraju przeprowadzono szereg reform modernizacyjnych, przyznano kobietom prawa wyborcze i zdelegalizowano poligamię. Tunezja pod rządami Burgiby zyskała sobie opinię najbardziej nowoczesnego państwa arabskiego. W początkach lat osiemdziesiątych władze zarządziły polityczną liberalizację, czego wyrazem było m.in. odejście od systemu jednopartyjnego. W 1981 odbyły się pierwsze wielopartyjne wybory parlamentarne, w których przytłaczające zwycięstwo odniósł Front Narodowy, będący koalicją rządzącej partii i oficjalnych związków zawodowych. W 1983 załamała się gwałtownie dobra koniunktura gospodarcza. Na obniżenie się stopy życiowej społeczeństwo zareagowało strajkami i ulicznymi protestami. W pierwszych dniach 1984 wybuchły niepokoje społeczne o skali nie notowanej tu dotychczas. 3 stycznia wprowadzono stan wyjątkowy, a w 3 dni potem prezydent Burgiba odwołał ostatnie podwyżki cen artykułów pierwszej potrzeby. Specjalna komisja rządowa ogłosiła, że podczas styczniowych zamieszek zginęło 89 osób, a 938 odniosło rany, w tym 348 policjantów. Winą za kryzys w państwie Burgiba obarczył ministra spraw wewnętrznych Drissa Guigę, który został pozbawiony urzędu i wykluczony z partii rządzącej. Były minister udał się na emigrację do *Wielkiej Brytanii, a później zaocznie skazano go na 10 lat ciężkich robót. Pomimo niepokojów władze kontynuowały w następnych latach proces liberalizacji politycznej. W 1986 Burgiba niespodziewanie zdymisjonował wszystkich swych najbliższych współpracowników, w tym premiera Mohammeda Mzaliego, który uchodził za sukcesora prezydenta. W kraju zaczęto mówić, iż bardzo stary już szef państwa zdziwaczał. W początkach 1987 Burgiba na nowego premiera mianował ministra spraw wewnętrznych Zine el-Abidine Ben Aliego, który wcześniej bardzo sprawnie rozprawił się z ruchem fundamentalistów islamskich. Wlistopadzie 1987 Ben Ali odsunął od władzy Burgibę, twierdząc, że stary 84-letni przywódca jest niezdolny do dalszego kierowania państwem. Ben Ali do chwili obecnej rządzi Tunezją, kontynuując linię polityczną swego poprzednika. W 1994 był on jedynym kandydatem w wyborach prezydenckich i uzyskał – jak ogłoszono – 99,9% głosów. (M.B.) TURCJA – państwo położone w Azji Mniejszej, o powierzchni 774,8 tys. km2 i ludności liczącej 63,7 mln (1999). Dwudziestowieczną historię Turcji, a właściwie znajdującego się u schyłku swojego istnienia Imperium Otomańskiego, zapoczątkowały krwawe rządy absolutne sułtana Abdülhamida II trwające od 1876. Skrajnie zachowawcza polityka sułtana, niechętnego jakimkolwiek reformom w pogrążonym w kryzysie wielonarodowym państwie, budziła rosnący sprzeciw nacjonalistów nazywanych młodoturkami. W 1908 zdołali oni zmusić Abdülhamida do przeprowadzenia wyborów parlamentarnych, zaś w roku następnym – po nieudanym puczu prosułtańskim – zdetronizowali go (24 kwietnia 1909) i obsadzili tron całkowicie im powolnym Mehmedem V. Młodoturcy nie byli jednak w stanie zapobiec klęsce i stratom terytorialnym odniesionym w wyniku wojny *włosko-tureckiej (1911–12), co doprowadziło do ich upadku i przejęcia steru rządów przez konserwatywne ugrupowanie Wolność i Zgoda (lipiec 1912). Kolejna porażka Turcji, tym razem w pierwszej wojnie *bałkańskiej, wyniosła na powrót młodoturków do władzy (23 stycznia 1913). Rządy zaczął wówczas sprawować triumwirat: Enwer Pasza, Talaat Pasza i Dżemal Pasza. Pogłębili oni germanofilską orientację Turcji zapoczątkowaną jeszcze przez Abdülhamida, co zaowocowało udziałem w *pierwszej wojnie światowej po stronie państw centralnych (*Trójprzymierze). Klęska tych ostatnich przypieczętowała ostateczny rozpad imperium osmańskiego. Co prawda traktat z *Sévres (1920), zakładający pozbawienie Turcji zdecydowanej większości przedwojennego terytorium, nie wszedł w życie, ale straty poniesione po wojnie z Grecją (*Grecko-turecka wojna) – zgodnie z traktatem pokojowym podpisanym w Lozannie (1923) były i tak bardzo znaczne. Na fali oburzenia społeczeństwa tureckiego przeciw dyktatowi mocarstw alianckich, do władzy doszedł Mustafa Kemal *Atatürk (25 kwietnia 1920). Zniósł on sułtanat (1 367

listopada 1922) i ustanowił republikę, którą autorytarnie rządził aż do śmierci w 1938. W tym okresie nastąpiły liczne reformy, które miały na celu modernizację państwa oraz likwidację opóźnienia cywilizacyjnego narosłego w XVIII i XIX w. Od 1938 na czele państwa stał długoletni premier w okresie rządów Kemala – Ismet Pasza Inönü. Jego rządy opierały się na utworzonej jeszcze w 1923 kemalistowskiej Partii LudowoRepublikańskiej (CHF). Po wybuchu *drugiej wojny światowej Turcja ogłosiła neutralność, starając się balansować między III Rzeszą i państwami koalicji antyhitlerowskiej. Wypowiedzenie przez Ankarę wojny Niemcom 23 lutego 1945 nie miało – w obliczu klęski Rzeszy – żadnego praktycznego znaczenia. Natomiast zwycięstwo wojenne zachodnich demokracji wpłynęło na sytuację wewnętrzną Turcji, w której w 1946 załamał się – po powstaniu Partii Demokratycznej (DP) – system jednopartyjny. W 1950 DP odniosła sukces wyborczy zdobywając 56,6% głosów, co położyło kres rządom Inönü. Nowym prezydentem został działacz DP Celal Bayar, zaś premierem Adnan Menderes. Przystąpili oni do realizacji programu zakładającego ograniczenie etatyzmu i zwiększenie roli sektora prywatnego w gospodarce. Równocześnie – wobec nasilania się *zimnej wojny – dążyli do włączenia kraju w struktury militarne Zachodu; w 1952 Turcja weszła w skład *NATO, a w 1955 stała się członkiem Paktu Bagdadzkiego (późniejsze *CENTO). Narastające stopniowo niezadowo-lenie z coraz bardziej autorytarnych i skorumpowanych rządów DP, zaowocowało rozruchami w Stambule i Ankarze w kwietniu–maju 1960. Wykorzystała to grupa wojskowych, która 27 maja 1960 dokonała zamachu stanu, głosząc konieczność powrotu do kemalizmu. Nowy rząd, kierowany przez generała Cemala Gürsela, przygotował w 1961 wybory parlamentarne, które przyniosły sukces kemalistowskiej CHF oraz nowopowstałej – częściowo na bazie DP – Partii Sprawiedliwości (AP). Zawarty między nimi sojusz, pozwolił Ismetowi Inönü powrócić na urząd premiera. Przetrwał on na tym stanowisku dwa nieudane zamachy zorganizowane przez płk Talata Aydemira (22 luty 1962 i 20 maja 1963), ale w 1965 zmuszony był ostatecznie ustąpić wobec zblokowanych sił opozycji, którym przewodziła – usunięta z koalicji w 1962 – Partia Sprawiedliwości. Po wyborach parlamentarnych w 1965 na czele nowego, koalicyjnego rządu stanął działacz AP Süleyman Demirel. Chaos polityczny i pogłębiający się kryzys gospodarczy jaki nastąpił w kolejnych latach, wywołał niezadowolenie w armii. W 1971 wojskowi zażądali dymisji Demirela, ale jego następca Nihat Erim, opierający się na koalicji CHF i kilku mniejszych partii, również nie był w stanie ustabilizować sytuacji. Jego ustąpienie w kwietniu 1972 zapoczątkowało ciąg kryzysów gabinetowych i kolejnych roszad partyjnych. W 1974 – w związku z rozwojem sytuacji na *Cyprze – gwałtownie zaostrzyły się stosunki z Grecją, stale też dochodziło do separatystycznych wystąpień Kurdów (*Kurdyjski problem). W latach siedemdziesiątych nasilił się również terroryzm polityczny o podłożu prawicowym i lewicowym. Kres postępującej anarchizacji kraju położył generał Kenan Evren, który 12 września 1980 dokonał bez krwawego zamachu stanu i został prezydentem. Kierowana przezeń Rada Bezpieczeństwa Narodowego wprowadziła zakaz działalności partii politycznych i związków zawodowych. Pod władzą wojskowych nastąpiła poprawa sytuacji gospodarczej, ograniczono też liczbę aktów terrorystycznych, ale równocześnie rząd ankarski zaczął być oskarżany o łamanie praw człowieka. W 1983, po częściowym przywróceniu pluralizmu partyjnego i związkowego, odbyły się wybory parlamentarne, w których zwycięstwo odniosła prorządowa Partia Ojczyźniana (ANAP) Turguta Özala. Do października 1989 Özal pełnił urząd premiera, a następnie, po ustąpieniu generała Evrena, został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na 7-letnią kadencję prezydencką. W październiku 1991, po wyborach parlamentarnych, w których najwięcej głosów (27,5%) zdobyła Partia Słusznej Drogi (DYP) – dawna AP, jej lider Demirel objął po raz kolejny urząd premiera rządu koalicyjnego, zaś ANAP przeszła do opozycji. Özal zmarł 17 kwietnia 1993, a jego miejsce na stanowisku prezydenta zajął Demirel. Funkcję premiera objęła działaczka DYP Tansu Çiller, co było równoznaczne z przejęciem pełni władzy w kraju przez partię Demirela. Rząd Çiller, który próbował wprowadzić w życie zdecydowany program antyinflacyjny, upadł we wrześniu 1995. W grudniu tego roku odbyły się wybory parlamentarne, które przyniosły zwycięstwo, założonej przez islamskich fundamentalistów, Partii Dobrobytu (Refah), kierowanej przez Necmettina Erbakana. Refah nie miała jednak większości w parlamencie, w rezultacie czego nowy gabinet stworzyły skonfliktowane dotąd ze sobą ANAP i DYP, dla których islamiści stanowili wówczas najpoważniejsze zagrożenie. Na czele rządu powołanego w marcu 1996 stanął lider ANAP Mesut Yilmaz. Wkrótce jednak popadł on w ostry konflikt z Tansu Çiller, która w końcu porozumiała się z islamistami i już w czerwcu 1996 doprowadziła do upadku rządu Yilmaza. Przez kolejny rok Turcją rządziła koalicja Refah i DYP: premierem był Erbakan, natomiast wicepremierem i ministrem spraw zagranicznych Çiller. Dojście do władzy islamistów budziło rosnące niezadowolenie armii, tradycyjnie stojącej na straży świeckości państwa. W maju 1997, po rozłamie w DYP, koalicja rządowa straciła większość w parlamencie, a Erbakan podał się do dymisji. Nowym premierem został po raz kolejny Yilmaz, którego rząd szybko anulował wszystkie decyzje poprzedniego 368

gabinetu, zmierzające do islamizacji życia publicznego w Turcji. W styczniu 1998 Refah została zdelegalizowana, ale wkrótce jej przywódcy wznowili działalność jako Partia Cnoty (FP). Mniejszościowy rząd Yilmaza utrzymał się przy władzy do listopada 1998 i upadł w wyniku skandalu związanego z prywatyzacją państwowego banku, w który zamieszany był sam szef rządu. Nowym premierem został Bulent Ecevit, stojący na czele Partii Demokratycznej Lewicy (DSP). Jego mniejszościowy gabinet przetrwał do kwietnia 1999, kiedy prezydent Demirel zdecydował się na rozpisanie nowych wyborów parlamentarnych. Zwyciężyła w nich DSP zdobywając 22 procent głosów i wyprzedzając Partię Nacjonalistycznego Działania – MHP (18 proc.) oraz FP (15 proc.). Dominujące dotąd na scenie politycznej DYP i ANAP uzyskały mniejsze poparcie, co oznaczało zmianę układu sił w Turcji. Na zwycięstwo DSP najważniejszy wpływ miało ujęcie w lutym 1999 znienawidzonego przez Turków lidera terrorystycznej Partii Pracujących Kurdystanu Abdullaha Ocalana, którego w czerwcu skazano na karę śmierci. Ecevit umiejętnie zdyskontował ten sukces i w maju 1999 prezydent Demirel powierzył mu ponownie misję tworzenia rządu. (A.D.) TYBET – autonomiczny region Chin. Zajmuje największą wyżynę wysokogórską świata (4000–5000 m n.p.m.), otoczoną od południa Himalajami i Karakorum, a od północy Kunlunem. Od 1715 Tybet znajdował się pod zwierzchnictwem Chin, zaś sprawujący tu władzę dalajlama był wasalem chińskiego cesarza. W 1900 Tybet stał się w zasadzie zupełnie samodzielny, ponieważ borykające się z kłopotami wewnętrznymi Chiny straciły zainteresowanie tym obszarem. W Tybecie z kolei zaczęły pojawiać się rosyjskie ekspedycje naukowe oraz misje handlowe. Wywołało to niepokój, usadowionych w sąsiadujących z Tybetem Indiach, Brytyjczyków, którzy obawiali się, że Rosja dąży do przejęcia kontroli politycznej nad Tybetem. W 1904 władze brytyjskie zdecydowały się wysłać do Tybetu ekspedycję wojskową pod dowództwem pułkownika Francisa Younghusbanda. 3 sierpnia 1904 oddziały brytyjskie weszły do stolicy Tybetu Lhasy, dokonując masakry broniących miasta Tybetańczyków. Podpisanie brytyjsko-tybetańskiego traktatu handlowego zaniepokoiło tym razem Chiny, które przypomniały sobie o Tybecie. Wojska chińskie od 1910 do 1913 okupowały Lhasę, zmuszając dalajlamę do wyjazdu do Indii. Obalenie cesarstwa w Chinach w 1911 (*Sun Jatsen) i następujące po tym fakcie konflikty wewnętrzne, umożliwiły usamodzielnienie się Tybetu. W 1913 dalajlama powrócił do kraju oraz przejął nad nim władzę. Tybet utrzymywał swoją suwerenność aż do października 1950, kiedy chińskie wojska komunistyczne weszły w jego granice. Dalajlama wystąpił wówczas z inicjatywą, aby powiernictwo nad Tybetem przejęła *Organizacja Narodów Zjednoczonych i następnie zdecydowała o jego losie, ale działania idące w tym kierunku zakończyły się fiaskiem. ONZ uznała kwestię Tybetu za problem wewnętrzny Chin, ograniczając się do apeli o podjęcie negocjacji między władzami chińskimi i dalajlamą w celu znalezienia pokojowego rozstrzygnięcia. W maju 1951 dalajlama i *Mao Tsetung podpisali porozumienie, które mówiło, iż Tybet stanowi część Chin, lecz dysponuje dużą samodzielnością i ma własny system władzy z dalajlamą na czele. Z początku Chińczycy istotnie pozostawili Tybetowi dużą dozę autonomii. Do 1959 był Tybet szczególnym rodzajem teokracji, bowiem władzę polityczną sprawował w nim dalajlama, czyli zwierzchnik tybetańskiego buddyzmu, wybierany po śmierci swego poprzednika spośród nowo narodzonych dzieci i uchodzący za wcielenie Buddy. U schyłku lat pięćdziesiątych Chiny zaostrzyły swą politykę wobec Tybetu. W 1959 w Tybecie wybuchło zbrojne powstanie skierowane przeciwko władzy chińskiej. Zostało ono krwawo stłumione. Po tych wydarzeniach dalajlama opuścił swój kraj, udając się na emigrację do Indii. Sprawa Tybetu w późniejszych latach kilkakrotnie trafiała na forum ONZ, gdzie uchwalono rezolucje domagające się od Chin respektowania praw narodu tybetańskiego. Mimo, iż w 1965 Tybet uzyskał status regionu autonomicznego, to jednak władze chińskie rządzą nim w sposób centralistyczny i arbitralny. Pod koniec lat osiemdziesiątych kilka razy wybuchały w Tybecie antychińskie powstania, które władze chińskie stanowczo dławiły. Przebywający na emigracji czternasty dalajlama Tenzin Gyatso (ur. 1935) nieprzerwanie prowadzi na arenie międzynarodowej walkę w obronie prawa Tybetu do samostanowienia. W 1989 uzyskał on Pokojową Nagrodę Nobla. (M.B.) TYROL POŁUDNIOWY *GÓRNA ADYGA U-2 INCYDENT 1960 – skandal związany z zestrzeleniem nad terytorium *ZSRR amerykańskiego samolotu szpiegowskiego. Wywiad amerykański, mający do dyspozycji nowoczesne samoloty typu U-2, osiągające pułap ponad 20 km, zaczął organizować w latach pięćdziesiątych regularne loty wywiadowcze nad obszarem ZSRR. Rosjanie nie byli początkowo w stanie temu zapobiec, ponieważ najnowocześniejsze myśliwce radzieckie nie mogły wznieść się na wysokość, na jakiej latał U-2. Fakt odbywania tego rodzaju lotów, stał się jednym z czynników zintensyfikowania w ZSRR prac nad rozwojem broni rakietowej. W1959, w związku z wizytą Nikity *Chruszczowa w *Stanach Zjednoczonych, *Centralna Agencja Wywiadowcza czasowo wstrzymała loty wywiadowcze. W tym zaś czasie Rosjanie wprowadzili na wyposażenie wojsk 369

przeciwlotniczych rakiety ziemia-powietrze o dużej celności. Po wznowieniu lotów, 1 maja 1960 w rejonie Swierdłowska, radziecka rakieta trafiła U-2. 5 maja 1960, przemawiając w Radzie Najwyższej ZSRR, Chruszczow ujawnił fakt zestrzelenia samolotu amerykańskiego, jednak nie podał żadnych szczegółów. USA, zakładając, że pilot zginął, a samolot uległ zniszczeniu, ogłosiły początkowo, iż chodzi o samolot służb meteorologicznych, który, badając górne warstwy atmosfery nad Iranem i *Turcją, przypadkowo zboczył z kursu i znalazł się nad terytorium radzieckim. Wówczas Chruszczow poinformował, że pilot (Francis Gary Powers) zdołał się katapultować i znajduje się w rękach radzieckich, zaś w szczątkach samolotu znaleziono dowody na szpiegowski charakter misji; zażądał też wstrzymania lotów i ukarania winnych ich prowadzenia. W tej sytuacji 11 maja prezydent Dwight *Eisenhower oświadczył, iż loty wywiadowcze są niezbędne dla bezpieczeństwa USA. Konsekwencją incydentu i odmowy przez USA zobowiązania się do zaprzestania lotów, było zbojkotowanie przez Chruszczowa paryskiej konferencji czterech mocarstw, rozpoczynającej się 16 maja, na której przygotować miano układ pokojowy z Niemcami i rozstrzygnąć przyszłość *Berlina. Odwołano też planowaną podróż Eisenhowera do ZSRR. (A.D.) UKŁAD WARSZAWSKI *WARSZAWSKI UKŁAD UKRAIŃSKA POWSTAŃCZA ARMIA (UPA) – nacjonalistyczna formacja zbrojna, walcząca w latach czterdziestych o stworzenie niepodległego państwa ukraińskiego. Powstała w październiku 1942, z inicjatywy podporządkowanej Stepanowi *Banderze części Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN); w jej skład weszli później zwolennicy innych nurtów ukraińskiego ruchu narodowego m.in. melnykowcy i bulbowcy. Głównymi przyczynami utworzenia tej konspiracyjnej organizacji zbrojnej było rozczarowanie banderowców antyukraińską polityką okupacyjnych władz niemieckich, które nie poparły dążeń niepodległościowych OUN oraz nasilająca się na obszarze Małopolski Wschodniej partyzantka radziecka. Komendantem Głównym UPA został początkowo Dmytro Hrycaj, ale właściwy rozwój organizacji nastąpił w 1943, już pod kierownictwem Romana Szuchewycza (ps. Taras Czuprynka). Dokonał on reorganizacji UPA, tworząc jej Główny Wojskowy Sztab złożony z 6 oddziałów oraz zreformował strukturę przyjmując za podstawową jednostkę kureń (batalion), dzielący się na kilka sotni. Główny obszar działalności UPA obejmował Wołyń i Galicję. W okresie największej aktywności, przypadającej na przełom 1943/1944, UPA liczyła ok. 40 tys. żołnierzy. Walczyli oni z partyzantką radziecką, polską, a także z Niemcami. Upowcy, dążąc do stworzenia jednolitej etnicznie Ukrainy, której zachodnią granicę widzieli na Sanie, masowo mordowali polską ludność cywilną. Ich ofiarą padło ponad 100 tys. Polaków, zaś 300 tys. zostało zmuszonych do ucieczki na zachód. Strona polska odpowiadała na to akcjami odwetowymi. Po zajęciu Małopolski Wschodniej przez Armię Czerwoną, UPA kontynuowała walkę, choć dysponowała już znacznie mniejszym potencjałem (w 1945 ok.2,4 tys. ludzi). Większość jej jednostek operowała po polskiej stronie granicy, głównie w Bieszczadach. Komendantem upowskiej grupy San, obejmującej Polskę, był Mirosław Onyszkiewicz (ps. Orest). W 1945–46 polskie władze *komunistyczne, zajęte walką z opozycją niepodległościową, podejmowały ograniczone działania mające na celu likwidację UPA. Dopiero zastrzelenie przez oddział UPA wiceministra obrony Karola Świerczewskiego, zmobilizowało rząd warszawski do zmasowanej akcji antyukraińskiej, przeprowadzonej w okresie 24 kwietnia – 31 lipca 1947 pod kryptonimem Wisła. W jej trakcie, z terenów województw rzeszowskiego i lubelskiego przesiedlono na ziemie zachodnie 140 574 osoby pochodzenia ukraińskiego, a 17 tys. żołnierzy WP i KBW oraz funkcjonariuszy UB i MO rozbiło większość walczących jeszcze sotni UPA. W czerwcu 1947 polskie i czechosłowackie siły bezpieczeństwa udaremniły próbę przebicia się działających jeszcze pododdziałów UPA do zachodnich stref okupacyjnych Niemiec. 5 marca 1950, w kryjówce pod Lwowem, został otoczony i zastrzelony przez NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) Roman Szuchewycz, co stanowiło symboliczny kres działalności UPA. (A.D.) UKRAIŃSKA REPUBLIKA LUDOWA 1918–1920 – niepodległe państwo ukraińskie, utworzone po rewolucji *październikowej i rozpoczęciu *rosyjskiej wojny domowej. Wkrótce po wybuchu rewolucji *lutowej w Rosji, 4 (17) marca 1917 utworzono w Kijowie Centralną Radę, która postawiła sobie za cel reprezentację interesów narodu ukraińskiego wobec nowych, republikańskich władz Rosji. W Centralnej Radzie znaleźli się przedstawiciele kilku najbardziej aktywnych partii ukraińskich o programie centrowym i lewicowym. W miarę narastania w Rosji chaosu wewnętrznego Centralna Rada, pozostająca w opozycji do Rządu Tymczasowego, poszerzała swoje wpływy i 10 (23) czerwca 1917 proklamowała autonomię Ukrainy oraz zadecydowała o utworzeniu rządu nazywanego Sekretariatem Generalnym. W kilka dni po rozpoczęciu rewolucji październikowej, w Kijowie doszło do trzydniowych walk między bolszewicką Czerwoną Gwardią, a formacjami wiernymi Centralnej Radzie. *Bolszewicy nie zdołali wówczas opanować stolicy Ukrainy, natomiast pod ich kontrolą znalazło się kilka miast w Zagłębiu Donieckim oraz Charków. 7 (20) listopada 1917 370

Centralna Rada podjęła decyzję o utworzeniu państwa ukraińskiego, pozostającego jednak w związku federacyjnym z Rosją (utworzenie w pełni suwerennej Ukraińskiej Republiki Ludowej proklamowano 22 stycznia 1918). W styczniu 1918 bolszewicy rozpoczęli nową ofensywę zajmując Odessę, Chersoń i Aleksandrowsk, a 8 lutego opanowali Kijów, zmuszając rząd URL do wycofania się do Żytomierza, a następnie do Sarn na Wołyniu. 9 lutego przedstawiciele URL podpisali w *Brześciu traktat pokojowy z państwami centralnymi. Wkrótce potem – wobec odmowy podpisania pokoju brzeskiego przez szefa delegacji bolszewickiej Lwa *Trockiego – Niemcy podjęli działania wojenne zajmując większą część Ukrainy z Kijowem. Spory między niemieckimi władzami okupacyjnymi, a reprezentującą radykalny program społeczny Centralną Radą, doprowadziły do przejęcia władzy przez generała Pawła Skoropadskiego, który – przy wsparciu Niemców – ogłosił się hetmanem Ukrainy i aresztował członków dotychczasowego rządu. Autorytarna władza Skoropadskiego, której zasięg stale się kurczył wskutek działań partyzanckich bolszewików i narodowców, załamała się ostatecznie z chwilą kapitulacji Niemiec (11 listopada 1918). Już 14 listopada część działaczy dawnej Centralnej Rady powołała do życia pięcioosobowy Dyrektoriat, na którego czele stanął Włodzimierz Wynnyczenko. Przez trzy następne miesiące wojska Dyrektoriatu, dowodzone przez atamana Semena *Petlurę, starały się bezskutecznie powstrzymać napór Armii Czerwonej. W tym czasie trwała już wojna *Polski z proklamowaną 13 listopada 1918 na obszarze Galicji Wschodniej Zachodnioukraińską Republiką Ludową, której przywódcą został Eugeniusz Petruszewicz. 22 stycznia 1919 ogłoszono akt federacji obu ukraińskich republik, ale do faktycznej integracji nie doszło, bowiem już 5 lutego 1919 bolszewicy ponownie odzyskali Kijów, a członkowie Dyrektoriatu zmuszeni byli wycofać się do Winnicy. Z kolei Wojsko Polskie systematycznie spychało oddziały republiki zachodnioukraińskiej na wschód i w lipcu 1919 osiągnęło linię Zbrucza. 1 września 1919 Petlura podpisał układ z władzami polskimi ustalający na Zbruczu linię demarkacyjną. Równocześnie jego oddziały partyzanckie walczyły na wschodzie zarówno z Armią Czerwoną, jak i białą armią Antona Denikina. Pozbawiony szans na samodzielne opanowanie, zajętego ostatecznie przez bolszewików terytorium URL, Petlura zdecydował się na pod pisanie 21 kwietnia 1920 układu sojuszniczego z Polską. W konsekwencji tego porozumienia oddziały petlurowców wzięły udział w wojnie *polsko-radzieckiej. Jej ostateczny wynik oraz decyzje traktatu pokojowego w Rydze (18 marca 1921) przesądziły o definitywnym upadku URL i pozostawieniu głównej części Ukrainy w rękach radzieckich. (A.D.) ULMANIS KARLIS (1877–1942) – polityk, wieloletni przywódca Republiki Łotewskiej. Ukończył studia agronomiczne w *Niemczech. W okresie *rosyjskiej rewolucji 1905 podjął działania na rzecz wyzwolenia ziem łotewskich spod panowania Rosji. Po upadku rewolucji zmuszony był udać się na emigrację. Wyjechał do *Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał agronomię na uniwersytecie w Nebrasce. Do ojczyzny powrócił w 1913, po ogłoszeniu przez rząd carski amnestii. W 1917 założył Chłopski Związek Łotewski. W 1918 wraz z innymi politykami niepodległościowymi utworzył tajną Radę Ludową, która ujawniła się 17 listopada, a 18 listopada powołany przez nią rząd proklamował niepodległość Republiki Łotewskiej. Ulmanis został głową nowego rządu. Pozostawał u władzy do czerwca 1921, z wyjątkiem okresu kwiecień-lipiec 1919, przeprowadzając kraj przez bardzo ciężki okres, kiedy Łotwa musiała zmagać się z presją polityczną oraz akcją militarną tak Niemiec, jak i Rosji Radzieckiej. Ze stanowiska szefa rządu Ulmanis ustąpił w 1921 pod naciskiem sił lewicy (*Lewica i prawica). Ponownie objął władzę w grudniu 1925, ale w maju 1926 jego gabinet został obalony przez parlament. Kiedy zaś w okresie marzec-grudzień 1931 kolejny raz stanął na czele rządu, po raz pierwszy objawił swoje skłonności autokratyczne. Czwarty raz urząd premiera objął w marcu 1934, w okresie dużego napięcia wewnętrznego i wzrastających wpływów sił *faszystowskich. W nocy z 15 na 16 maja 1934 dokonał zamachu stanu. Rozwiązał parlament i wszystkie partie polityczne, nakazał uwięzić wielu przywódców partyjnych, w tym także przewodniczącego parlamentu. 17 maja utworzył nowy gabinet, w skład którego nie wszedł żaden polityk łotewski będący zwolennikiem rządów konstytucyjno-parlamentarnych. Z tą chwilą Łotwa, rządzona przez Ulmanisa, stała się państwem autorytarnym. Kiedy na mocy paktu *Ribbentrop-Mołotow Łotwa znalazła się w radzieckiej strefie wpływów, a ZSRR wymusił na niej prawo do stacjonowania jednostek Armii Czerwonej na obszarze Łotwy – w czerwcu 1940 Ulmanis przestał sprawować władzę. 21 lipca 1940 został deportowany do Związku Radzieckiego, gdzie zmarł w 1942. (B.B.) UNIA FRANCUSKA *FRANCUSKA UNIA UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA *ZACHODNIOEUROPEJSKA UNIA UPA *UKRAIŃSKA POWSTAŃCZA ARMIAUSA *STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 371

USTASZE (od serbsko-chorwackiego ustaša, czyli powstaniec lub buntownik) – nazwę tę przypisali sobie członkowie tajnej organizacji chorwackiej utworzonej 7 stycznia 1929 przez Ante Pavelicia (1889–1959). Ustasze dążyli do niepodległości *Chorwacji i przeciwstawiali się dyktatorskim rządom króla *Jugosławii *Aleksandra I. Szybko przeszli na pozycje skrajnie prawicowe i przyjęli terrorystyczne (*Terroryzm) metody walki politycznej. Zmuszeni do opuszczenia kraju, w latach trzydziestych operowali głównie na terytorium Austrii, Węgier i *Włoch, podejmując różnorodne akcje polityczne i terrorystyczne wymierzone przeciwko państwu jugosłowiańskiemu. W 1932 Pavelić z grupą ustaszy podjął nieudaną próbę powrotu do ojczyzny z myślą wywołania powstania narodowego. Najgłośniejszą akcją ustaszy, którą przeprowadzili wespół z terrorystami macedońskimi, było zabójstwo 9 października 1934 w Marsylii króla Aleksandra I. Usiłując zrealizować swoją ideę niepodległej Chorwacji, ustasze nie zawahali się skorzystać z pomocy *Hitlera i *Mussoliniego. Kiedy w kwietniu 1941 wojska Osi (*Oś Rzym-Berlin-Tokio) złamały opór Jugosławii i zaczęły okupację kraju, ustasze powołali do życia Niezależne Państwo Chorwackie (Niezavisna Država Hrvatska – NDH). Faktycznie, wbrew nazwie, było ono tworem wasalnym, podporządkowanym Niemcom. Ustasze ponosili odpowiedzialność za politykę krwawego terroru oraz stosowanie drakońskich represji przede wszystkim wobec Serbów, ale także Żydów, Romów i członków innych mniejszości narodowych. W ciągu czterech lat istnienia NHD zamordowano i zamęczono w obozach koncentracyjnych ok. 800 tys. ludzi. Po wojnie dużą liczbę uczestników ruchu ustaszy osądzono i skazano na śmierć. Tym razem na sympatyzującą z ustaszami ludność chorwacką spadły srogie represje. Niewielkie oddziały ustaszy kontynuowały jeszcze przez jakiś czas walkę zbrojną przeciwko nowym władzom komunistycznym. Wielu ustaszy zbiegło na emigrację. Sam Pavelić w 1945 wyjechał do Hiszpanii, a następnie do *Argentyny, gdzie zmarł. W latach sześćdziesiątych i wczesnych siedemdziesiątych ustasze przeprowadzili szereg aktów terrorystycznych, atakując obiekty jugosłowiańskie – głównie przedstawicielstwa dyplomatyczne – w Australii, RFN (*Niemcy) i *Szwecji. Najgłośniejszym echem odbiło się zabójstwo ambasadora Jugosławii w Sztokholmie w marcu 1971. Reprezentanci ustaszy pozostający na Zachodzie entuzjastycznie przyjęli proklamowanie niepodległości Chorwacji w czerwcu 1991. Wielu z nich powróciło następnie do kraju. Do tradycji ruchu ustaszy oficjalnie nawiązuje stojąca na gruncie chorwackiego *nacjonalizmu Chorwacka Partia Prawa (HSP) Dobroslava Paragi. (M.B.) U THANT (1909–1974) – polityk birmański, trzeci sekretarz generalny *Organizacji Narodów Zjednoczonych. Uczestnik ruchu niepodległościowego skierowanego przeciw Anglikom i Japończykom. Do 1948 pracował w szkolnictwie wyższym, a po uzyskaniu przez Birmę niepodległości był w latach 1949–57 ministrem informacji. W 1957 został stałym przedstawicielem Birmy w ONZ. Po śmierci w katastrofie lotniczej Daga *Hammarskjölda (*Kongijski konflikt), U Thant został we wrześniu 1961 tymczasowym sekretarzem generalnym ONZ, a 3 listopada tego roku Zgromadzenie Ogólne ONZ wybrało go – na wniosek Rady Bezpieczeństwa – sekretarzem generalnym na 5-letnią kadencję. Do najważniejszych osiągnięć U Thanta w pierwszej kadencji sprawowania urzędu sekretarza generalnego ONZ należały: udział w rozwiązaniu kryzysu *karaibskiego w 1962 (m.in. wystosował on apel do *ZSRR o wstrzymanie dostaw rakiet na Kubę) oraz wysłanie wojsk ONZ z misją pokojową na *Cypr (1964). 2 grudnia 1966 Zgromadzenie Ogólne powierzyło mu pełnienie funkcji sekretarza generalnego przez kolejne pięć lat. W czerwcu 1967, z jego inicjatywy, doszło do przerwania działań militarnych w czasie wojny izraelsko-arabskiej (*Arabsko-izraelskie wojny). W 1969 U Thant ogłosił – przygotowany na polecenie Zgromadzenia Ogólnego – raport CZŁOWIEK I JEGO ŚRODOWISKO, w którym przedstawił skalę zagrożeń związanych z zatruwaniem środowiska naturalnego, rabunkową gospodarką surowcami oraz eksplozją demograficzną. W końcu 1971, po wieloletnich zabiegach, doprowadził do przyjęcia Chińskiej Republiki Ludowej w skład ONZ. W grudniu tego roku – protestując przeciwko zbrojnej interwencji USA w Wietnamie (*Wietnamska wojna) – odmówił piastowania urzędu sekretarza generalnego ONZ przez trzecią kadencję. U Thant był autorem wielu książek w tym m.in. DEMOCRACY IN SCHOLL (1952) i HISTORY OF POST-WAR BURMA (1961). (A.D.) VARGAS GETÚLÍO (1883–1954) – brazylijski polityk, dwukrotny prezydent *Brazylii. Urodził się w stanie Rio Grande do Sul, w bogatej i wpływowej rodzinie. Ukończył studia prawnicze. W 1908 zaangażował się w życie polityczne stanu Rio Grande do Sul. W 1922 został wybrany do Kongresu Narodowego, w którym zasiadał cztery lata, by w 1926 objąć funkcję ministra finansów. Ustąpił z tego stanowiska z chwilą, gdy został wybrany gubernatorem rodzinnego stanu, co nastąpiło w 1928. W dwa lata później kandydował na prezydenta Brazylii, jednak bez powodzenia. W październiku 1930, przy wsparciu wojska, dokonał zamachu stanu, proklamując się 3 listopada tymczasowym prezydentem. 17 lipca 1934 parlament wybrał go prezydentem. 10 listopada 1937 Vargas wprowadził stan wyjątkowy, zawiesił porządek konstytucyjny, rozwiązał parlament i 372

zdelegalizował wszystkie ugrupowania polityczne. Następnie, urzeczywistniając ideę Nowego Państwa (Estado Novo), przystąpił do budowy porządku społecznego opartego na wzorcach *nacjonalistycznych i *korporacyjnych. Realizowana przez Vargasa polityka, odwołująca się do koncepcji Nowego Państwa, zakładała szereg nowych rozwiązań społeczno-ekonomicznych. I tak wynikał z niej: program forsownej industrializacji kraju, mający prowadzić do unowocześnienia przemysłu, rolnictwa, transportu i komunikacji; wspieranie rozwoju szkolnictwa, w tym głównie technicznego; *nacjonalizacja kluczowych gałęzi przemysłu i zasobów naturalnych kraju; wprowadzenie ustawodawstwa socjalnego; określenie płacy minimalnej; poddanie związkom zawodowym zagwarantowanych uprawnień pod kontrolę administracji państwowej; stymulowanie działań świata biznesu poprzez politykę industrialną państwa. Rządy Vargasa przyniosły Brazylii wzrost gospodarczy, którego szczytowy okres przypadł na lata *drugiej wojny światowej; w 1942 rząd Vargasa, pod presją *Stanów Zjednoczonych, wypowiedział wojnę *Niemcom i *Japonii. Po zakończeniu wojny zarówno w samej Brazylii, jak i poza nią, zaczęto krytykować autorytarne rządy Vargasa, a realizowane przez niego idee Nowego Państwa uznawać za parafaszystowskie (*Faszyzm). 29 października 1945 w wyniku wojskowego zamachu stanu Vargas został pozbawiony władzy. Jednak w społeczeństwie był on nadal popularny, co umożliwiło mu sukces w wyborach prezydenckich w 1950. Tym razem rządy Vargasa przypadły na okres kryzysu ekonomicznego. Jego administracja była zaś coraz częściej oskarżana o korupcję. W takiej atmosferze 24 sierpnia 1954 Vargas popełnił samobójstwo. Do dzisiaj Vargas jest przez wielu Brazylijczyków określany mianem ojca ubogich, gdyż dał się poznać jako zdecydowany przeciwnik wielkiego kapitału i wielkiej własności ziemskiej. (B.B.) VATICANUM II *SOBÓR WATYKAŃSKI II VENIZÉLOS ELEUTHERIOS (1864–1936) – grecki polityk i mąż stanu, pięciokrotny premier Grecji. Urodził się na Krecie, będącej wówczas częścią imperium otomańskiego. W 1881 ukończył prawo na uniwersytecie w Atenach. Wróciwszy na Kretę wykonywał zawód prawnika, zajmował się także dziennikarstwem. Był również jednym z przywódców powstania antytureckiego (1896–97). Po wojnie greckotureckiej z 1897, w wyniku której Kreta uzyskała daleko idącą autonomię, Venizélos stał się czołowym politykiem na wyspie. Wszedł w skład parlamentu Krety, dwukrotnie też zasiadał w kreteńskim rządzie. W 1905 negocjował warunki unii Krety z Grecją. W 1910, przy wsparciu zrewolucjonizowanych oficerów z Ligi Wojskowej, wymógł na królu Jerzym I wprowadzenie w Grecji nowej, bardziej demokratycznej konstytucji. Następnie, w sierpniu 1910, wszedł do ateńskiego parlamentu, zaś w październiku 1910 został premierem Grecji. Zainicjował wówczas program szerokich reform finansowych i wojskowych, a wprowadzając je wykazał niezwykłą energię. Wszystko to sprawiło, iż Grecy zaczęli w nim upatrywać męża opatrznościowego. W polityce zagranicznej Venizélos realizował tzw. linię ekspansjonistyczną, mającą doprowadzić do przejęcia przez Grecję terytoriów znajdujących się we władaniu *Turcji, co do których Grecja wysuwała racje etniczne, kulturalne i historyczne. Dlatego też w 1912 zawarł sojusz z *Serbią, Bułgarią i Czarnogórą (Liga Bałkańska), by wkrótce wypowiedzieć Turcji wojnę. W rezultacie wojen *bałkańskich Grecja niemal dwukrotnie powiększyła swoje terytorium i liczbę ludności. Od początku *pierwszej wojny światowej Venizélos opowiadał się po stronie *Trójporozumienia (Ententy), przez co popadł w konflikt z królem Konstantym I, zdecydowanym germanofilem, który w 1915 zmusił go do podania się do dymisji. W latach 1916–17 Venizélos, jako lider antykonstantyńskiego frontu, kierował powstaniem w *Macedonii, na Krecie i okolicznych wyspach, wspierając wojska alianckie na tzw. froncie salonickim. Po abdykacji Konstantyna I, w końcu 1917, powrócił do władzy. Grecja przystąpiła wówczas do wojny po stronie państw Ententy. Venizélos uczestniczył w obradach konferencji pokojowej w *Paryżu (1919–20). Bez wątpienia jego sukcesem były korzystne dla Grecji rozstrzygnięcia traktatów z *Neuilly (1919) i *Sévres (1920). Stąd też, wróciwszy do Aten we wrześniu 1920, Venizélos był pewien, iż utrwali swą władzę. Tymczasem listopadowe wybory do parlamentu wygrała koalicja partii monarchistycznych. Venizélos straciwszy popularność, wyjechał do Paryża. W 1923 przewodniczył jednak delegacji greckiej w czasie negocjowania traktatu pokojowego z Turcją w Lozannie, po przegranej przez Grecję wojnie (*Grecko-turecka wojna). Na scenie politycznej Grecji Venizélos pojawił się w 1924, zostając w początkach roku na krótko premierem. Następnie, zniechęcony i rozczarowany do greckiej polityki, wyjechał na Kretę. Kiedy w styczniu 1928 wrócił do Aten, zapowiedział czynny powrót do życia politycznego. W maju 1928 Vénizelos stanął po raz czwarty na czele rządu. Tym razem sprawował władzę – ze zmiennym powodzeniem – przez cztery lata, czyli do października 1932. Ponownie, po raz piąty i ostatni, objął urząd premiera w styczniu 1933 na okres kilku tygodni. Wiosną 1935, po stłumieniu przez wojska rządowe rebelii na Krecie, zorganizowanej przez jego zwolenników obawiających się wzrostu nastrojów *faszystowskich w armii – Venizéos musiał udać się na emigrację. Zmarł 18 marca 1936 w Paryżu. Nie ulega 373

wątpliwości, iż Venizélos był politykiem odznaczającym się zdecydowaniem i silną wolą, a także uporem w dążeniu do realizacji celów. Swą pozycję polityczną ugruntował przede wszystkim w latach 1910–1920, kiedy to w przekonaniu wielu Greków uchodził za twórcę nowoczesnej Grecji. (B.B.) VICHY *FRANCJA WALDHEIM KURT (ur. 1918) – polityk austriacki, czwarty sekretarz generalny *Organizacji Narodów Zjednoczonych. Ukończył Uniwersytet Wiedeński. W latach *drugiej wojny światowej służył w armii, dochodząc do stopnia kapitana. W 1945 wstąpił do austriackiej służby dyplomatycznej. W latach 1956–60 był ambasadorem w *Kanadzie, zaś w okresie 1964–68 – stałym przedstawicielem Austrii w ONZ. W latach 1968–1970 był ministrem spraw zagranicznych. W kwietniu 1971, z ramienia chrześcijańsko-demokratycznej Austriackiej Partii Ludowej, Waldheim ubiegał się o stanowisko prezydenta Austrii, lecz nieznacznie przegrał z kandydatem socjalistów. W grudniu tego samego roku został wybrany sekretarzem generalnym ONZ. Urząd ten piastował przez dwie pięcioletnie kadencje. Dał się poznać jako pracowity i cierpliwy negocjator, niestrudzenie dążący do rozwikłania wielu napiętych problemów międzynarodowych. Jednakże w zgodnej opinii obserwatorów Waldheimowi zabrakło spektakularnych sukcesów politycznych. W styczniu 1982, po zakończeniu swej misji w ONZ, Waldheim powrócił do Austrii. W 1986 po latach ponownie stanął do wyborów prezydenckich jako kandydat Austriackiej Partii Ludowej. 8 czerwca zwyciężył w II turze, zdobywając 53,9% głosów. W trakcie kampanii wyborczej pojawiły się głosy zarzucające Waldheimowi przeszłość nazistowską (*Narodowy socjalizm). W marcu 1986 Światowy Kongres Żydów oznajmił, że w latach wojny Waldheim był przekonanym hitlerowcem, a podczas służby na Bałkanach (w *Jugosławii i Grecji) uczestniczył w akcjach deportacji Żydów (*Holocaust) oraz zwalczał miejscową partyzantkę. Waldheim odpierał te zarzuty twierdząc, że nigdy nie należał do *NSDAP, a podczas służby w Wehrmachcie nie popełnił jakichkolwiek czynów niegodnych. Sprawa niejasnej przeszłości położyła się jednak cieniem na jego prezydenturze. Wiele państw zastosowało swoisty ostracyzm wobec głowy państwa austriackiego. Waldheim opuścił urząd prezydenta w maju 1992, po skończeniu swojej kadencji. (B.B.) WAŁĘSA LECH (ur. 1943) – prezydent *Polski, przywódca związkowy, laureat Pokojowej Nagrody Nobla. Urodził się w rodzinie chłopskiej w Popowie k.Lipna. Ukończył Zawodową Szkołę Mechanizacji Rolnictwa w Lipnie (1961). W latach 1961–67 pracował – z dwuletnią przerwą na służbę wojskową – jako elektryk w Państwowych Ośrodkach Maszynowych w Łochocinie i Leniach. W 1967 przeniósł się do Gdańska i zatrudnił jako elektryk w Stoczni Gdańskiej. W czasie rewolty *grudniowej w 1970 był członkiem stoczniowego Komitetu Strajkowego. W kwietniu 1976 został zwolniony z pracy w Stoczni za krytykę dyrekcji i związków zawodowych. Od 1978 działał w nowopowstałych opozycyjnych Wolnych Związkach Zawodowych Wybrzeża. Po rozpoczęciu w sierpniu 1980 strajku w Stoczni Gdańskiej stanął na jego czele, prowadząc w imieniu Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego negocjacje z delegacją rządową; był sygnatariuszem Porozumień Sierpniowych. W latach 1980–81 przewodniczył Zarządowi Regionu Gdańsk, Krajowej Komisji Porozumiewawczej i – po wyborze na I zjeździe *Solidarności we wrześniu 1981 – Komisji Krajowej NSZZ Solidarność. Prowadził w tym okresie umiarkowaną politykę, dążąc do osiągnięcia porozumienia z władzami. 13 grudnia 1981, po wprowadzeniu stanu wojennego, został internowany i do 11 listopada 1982 był przetrzymywany w ośrodku rządowym w Arłamowie. Po zwolnieniu władze starały się uczynić z Wałęsy osobę prywatną. Jednak przyznanie mu w 1983 Pokojowej Nagrody Nobla umocniło pozycję Wałęsy w środowiskach podziemnej Solidarności i zwiększyło jego popularność w społeczeństwie. We wrześniu 1986 Wałęsa powołał Tymczasową Radę Solidarności (jawne tymczasowe kierownictwo związku), a w roku następnym stanął na czele Krajowej Komisji Wykonawczej, utworzonej z połączenia TR „S” i działającej dotąd w konspiracji Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej. W maju i sierpniu 1988 kierował strajkami w Stoczni Gdańskiej, a jesienią tego roku rozpoczął rozmowy z przedstawicielami władz, które doprowadziły w lutym 1989 do negocjacji *okrągłego stołu. Prowadził tajne rokowania z generałem Czesławem Kiszczakiem w Magdalence, które przesądziły o zawarciu ostatecznego porozumienia przy okrągłym stole. Po wyborach 4 czerwca 1989 Wałęsa odegrał decydującą rolę w zawarciu koalicji między Obywatelskim Klubem Parlamentarnym (OKP) a ZSL i SD, co umożliwiało utworzenie pierwszego nie komunistycznego rządu w powojennej Polsce, na czele którego stanął Tadeusz Mazowiecki – jeden z trzech kandydatów zaproponowanych przez Wałęsę. W kwietniu 1990, na II Zjeździe NSZZ Solidarność, Wałęsa został ponownie wybrany przewodniczącym związku. Równocześnie zapowiedział gotowość kandydowania na urząd prezydenta RP. W grudniu 1990, w drugiej turze powszechnych wyborów głowy państwa, Wałęsa pokonał Stanisława Tymińskiego i 22 grudnia został zaprzysiężony jako prezydent. Brak zdecydowanej polityki wewnętrznej i zagranicznej, konflikty z większością dotychczasowych współpracowników, wreszcie 374

oskarżenie prezydenta i jego najbliższego otoczenia o niejasne związki ze Służbą Bezpieczeństwa, spowodowały znaczący spadek popularności Wałęsy. Mimo to zapowiedział on kandydowanie w kolejnych wyborach, które odbędą się w końcu 1995. Po wyborach Wałęsa nie wycofał się z czynnej działalności politycznej. W lutym 1996 powstał Instytut Lecha Wałęsy, który stał się następnie częścią Akcji Wyborczej Solidarność. Po wyborach parlamentarnych w 1997, zakończonych zwycięstwem AWS, Wałęsa, niezadowolony z ograniczonego wpływu na władze Akcji, założył własną partię – Chrześcijańską Demokrację III Rzeczypospolitej. Jej kierownictwo wysunęło kandydaturę Wałęsy w wyborach prezydenckich w 2000. Wałęsa jest autorem książek: DROGA NADZIEI (1988) oraz DROGA DO WOLNOŚCI (1991). (A.D.) WARSZAWSKI UKŁAD – wł. Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, podpisany 14 maja 1955 w Warszawie na 20 lat przez przedstawicieli Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej (*Niemcy), *Polski, Rumunii, Węgier i *ZSRR. Art. 3 Układu nakładał na sygnatariuszy obowiązek konsultacji we wszystkich ważniejszych sprawach międzynarodowych, natomiast art. 4 stwierdzał, że „każde państwo-strona UW w przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka państw stron Układu (...) udzieli państwu lub państwom, na które została dokonana taka napaść, natychmiastowej pomocy (...) włączając zastosowanie siły zbrojnej”. Art. 7 zakazywał udziału w koalicjach i sojuszach sprzecznych z tym układem. Powstanie Układu Warszawskiego, oficjalnie uzasadnione wejściem Republiki Federalnej Niemiec do *NATO, w rzeczywistości związane było ze zmianą sposobu kierowania przez ZSRR armiami krajów satelickich. Zamiast wszechobecnych doradców, zdecydowano się na stworzenie formalnej struktury nadzorującej wojska sygnatariuszy – Zjednoczonego Dowództwa Państw Stron UW. Dowódcami wojsk Układu przez cały okres jego istnienia byli Rosjanie. UW stanowił wygodne narzędzie ingerowania w wewnętrzne sprawy krajów członkowskich, co do pro wadziło do faktycznego wystąpienia z układu Albanii (1961), która znalazła się w konflikcie z ZSRR. W ramach UW odbyła się w 1968 inwazja na Czechosłowację (*Praska wiosna), w której udział wzięły wszystkie armie UW poza rumuńską. W latach 1980–81 ćwiczenia UW były jednym z głównych sposobów wywierania presji na władze Polski Ludowej w związku z istnieniem *Solidarności. W 1975 przedłużono ważność UW na 10 lat, a w 1985 na kolejne 20 lat. Rozpad UW rozpoczął się po jesieni narodów w 1989 (*Bułgarii odejście od komunizmu, *Niemiec zjednoczenie, *Rumuńska rewolucja grudniowa, *Węgier odejście od komunizmu), zaś jego formalne rozwiązanie nastąpiło 1 lipca 1991 w Pradze. (A.D.) WARSZAWSKIE POWSTANIE 1944 – największa akcja militarna polskiego ruchu oporu w czasie *drugiej wojny światowej. W związku z informacjami o zbliżaniu się oddziałów Armii Czerwonej do Warszawy (lipiec 1944), Komenda Główna Armii Krajowej podjęła decyzję o rozpoczęciu powstania. Miało ono skrócić przewidywane wyniszczające walki niemiecko-rosyjskie o Warszawę, a przede wszystkim stworzyć – poprzez ustanowienie w mieście polskich władz – fakty dokonane, zmuszające władze radzieckie do ostatecznego określenia swego stanowiska wobec nie uznawanego przez Moskwę Rządu RP w Londynie. Dowodzący powstaniem warszawskim pułkownik Antoni Chruściel „Monter” dysponował 40 tys. słabo uzbrojonych żołnierzy (30 tys. w mieście oraz 10 tys. w obszarze podmiejskim). Obok członków AK w rozpoczętych 1 sierpnia 1944 walkach udział wzięło 800 żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, 500 członków Armii Ludowej oraz kilka mniejszych formacji. Do walki z powstańcami *Niemcy wysłali (w szczytowym okresie) blisko 40 tys. żołnierzy wyposażonych w artylerię, broń pancerną i lotnictwo. Dzięki wyraźnej przewadze w uzbrojeniu, już 5 sierpnia Niemcy podjęli kontrofensywę i stopniowo, w rezultacie zaciętych walk, odzyskiwali kolejne części miasta. Powstanie warszawskie spotkało się z wrogą reakcją *Stalina, który nie tylko wstrzymał działania ofensywne Armii Czerwonej, ale także odmówił zgody na lądowanie na zajętych przez Rosjan obszarach alianckich samolotów dokonujących zrzutów z bronią i wyposażeniem dla powstańców. 11 sierpnia Niemcy zajęli całą Ochotę i Wolę odcinając Śródmieście od Starego Miasta. Pogarszającej się systematycznie sytuacji powstańców nie mogły zmienić lokalne sukcesy, jakimi było zdobycie niektórych niemieckich punktów oporu: Pałacu Staszica (11 sierpnia), gmachu PAST-y (20 sierpnia) czy Komendy Policji na Krakowskim Przedmieściu (23 sierpnia). W drugiej połowie sierpnia nastąpił koncentryczny atak niemiecki na Stare Miasto, które broniło się do 1 września. 30 sierpnia pod silnym naciskiem polskim rządy *Stanów Zjednoczonych i *Wielkiej Brytanii uznały AK „za siłę kombatancką, będącą integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych oraz stwierdziły, iż represje wobec członków polskiej Armii Krajowej są pogwałceniem przepisów wojennych obowiązujących Niemcy”. Nie powstrzymało to jednak hitlerowców przed nagminnym łamaniem prawa międzynarodowego, czego najbardziej drastycznymi przykładami było mordowanie jeńców i rannych w szpitalach oraz używanie ludności cywilnej jako osłony w działaniach militarnych. Szczególnym okrucieństwem wyróżniły się brygada *SS Oskara Dirlewangera i 375

brygada RONA dowodzona przez generała Bronisława Kamińskiego. Podejmowane po 15 września przez oddziały 1 Armii Wojska Polskiego desanty i próby stworzenia przyczółków w lewobrzeżnej Warszawie zakończyły się niepowodzeniem. 23 września Niemcy opanowali Czerniaków, a w następnych dniach kolejne punkty oporu: Mokotów (27 września) i Żoliborz (30 września). 2 października przedstawiciele Komendy Głównej Armii Krajowej i dowodzący akcją pacyfikacyjną generał SS Erich von dem Bach podpisali akt kapitulacji, który przewidywał, że żołnierze AK oraz pozostałych formacji walczących w powstaniu warszawskim traktowani będą zgodnie z postanowieniami konwencji genewskiej dotyczącej jeńców wojennych. Wszyscy mieszkańcy Warszawy mieli opuścić miasto. W walkach zginęło 16 tys. powstańców, a ponad 11 tys. dostało się do niewoli. Ofiary wśród ludności cywilnej szacuje się na ponad 150 tys. zabitych. Niemcy stracili 17 tys. żołnierzy (w tym 7 tys. uznanych za zaginionych). Kolejne ofiary przyniósł exodus około pół miliona warszawiaków, z których część wywieziono na roboty przymusowe do Rzeszy, część zaś skierowano do obozów *koncentracyjnych. W trakcie powstania zniszczeniu uległo ok. 25% zabudowy miasta. W ciągu kilku następnych miesięcy poprzedzających wyzwolenie Warszawy (17 stycznia 1945) Niemcy zniszczyli na rozkaz Heinricha *Himmlera większość ocalałych jeszcze budynków, koncentrując się na tych, które stanowiły dobra kultury i pamiątki narodowe. (A.D.) WASZYNGTON 1921–1922 KONFERENCJA W WASZYNGTONIE – spotkanie przedstawicieli 9 państw, poświęcone sytuacji na Dalekim Wschodzie i w regionie Pacyfiku oraz zbrojeniom morskim. W konferencji, obradującej w Waszyngtonie w dniach 12 listopada 1921 – 6 luty 1922, udział wzięli – obok delegacji *Stanów Zjednoczonych występującej w roli inicjatora i gospodarza – przedstawiciele: Belgii, Chin, *Francji, Holandii, *Japonii, Portugalii, *Wielkiej Brytanii i *Włoch. Węzłowymi problemami poruszanymi na konferencji były: spór między Japonią a USA i państwami europejskimi, dotyczący polityki mocarstw wobec Chin oraz różnice zdań między największymi krajami co do parytetu tonażu flot wojennych. Najwcześniej, bo 13 grudnia 1921, USA, Wielka Brytania, Japonia i Francja osiągnęły porozumienie w mniej istotnej kwestii wspólnej obrony wysp posiadanych przez te państwa na Pacyfiku (dziesięcioletni układ w tej sprawie wszedł w życie 10 sierpnia 1923). Dwa znacznie ważniejsze układy negocjowano przez kolejne dwa miesiące i ostatecznie zawarto 6 lutego 1922. Pierwszy, podpisany przez wszystkie 9 państw, dotyczył Chin. Sygnatariusze deklarowali w nim wolę utrzymania suwerenności i nienaruszalności terytorialnej Chin oraz podkreślali konieczność utrzymania lansowanej przez Amerykanów polityki otwartych drzwi – czyli prawa do swobodnej i równej dla wszystkich penetracji ekonomicznej tego państwa. Przyjęcie porozumienia w takim kształcie było porażką Japonii, która zmuszona była oddać Chinom zagarniętą w czasie *pierwszej wojny światowej byłą kolonię niemiecką Kiauczou oraz zrezygnować z planowanego pozyskania Szantungu. Drugi z układów podpisanych 6 lutego 1922 dotyczył zbrojeń morskich. Pięć najsilniejszych państw ustaliło w nim między sobą na okres 10 lat limit tonażu flot wojennych w następujących proporcjach: USA (5), Wielka Brytania (5), Japonia (3), Francja (1,75), Włochy (1,75). Ograniczono też wyporność pancerników do 35 tys. ton, zaś kaliber artylerii morskiej do 16 cali. Przyjęcie takich proporcji było sukcesem USA, które dorównywały tonażem najsilniejszej dotąd na świecie flocie angielskiej i symbolizowało zmierzch imperium brytyjskiego. Nie znalazły też zaspokojenia aspiracje Japonii, która dążyła do posiadania marynarki wojennej porównywalnej z amerykańską i brytyjską. Wyniki konferencji waszyngtońskiej wzbudziły w Japonii – która czuła się upokorzona – duże niezadowolenie i po 1926, kiedy na tron cesarski wstąpił *Hirohito, stały się jedną z przyczyn narastania w tym kraju nastrojów antyzachodnich i militarystycznych. (A.D.) WATERGATE – afera polityczna, która doprowadziła do dymisji prezydenta *Stanów Zjednoczonych Richarda *Nixona w 1974. 17 czerwca 1972 w głównej siedzibie Partii Demokratycznej w hotelu Watergate w Waszyngtonie zatrzymano 5 ludzi wyposażonych w urządzenia podsłuchowe i sprzęt służący do dokonywania włamań. Sensacją stało się to, że wśród nich był James McCord, doradca do spraw bezpieczeństwa w komitecie wyborczym Nixona. Nixon, będący wówczas u szczytu popularności, gdyż odniósł znaczące sukcesy polityczne tak międzynarodowe jak i wewnętrzne, stanowczo oświadczył, że z całym incydentem nie ma nic wspólnego. Sprawa przycichła, a Nixon przekonywująco zwyciężył w wyborach prezydenckich w listopadzie 1972, zdobywając 60,7% głosów. Afera Watergate odżyła na nowo, kiedy do akcji wkroczyli dwaj reporterzy „Washigton Post”, którzy w wielu publikacjach stawiali tezę, że wielu urzędników Białego Domu, na zlecenie samego prezydenta, zajmowało się zakładaniem podsłuchów u konkurentów politycznych. 8 stycznia 1973 przed sądem w Waszyngtonie stanęło 5 ludzi zamieszanych w aferę Watergate. Opinia publiczna domagała się odsłonięcia kulisów sprawy. W kwietniu Nixon zakazał swoim współpracownikom składania jakichkolwiek zeznań. Niemniej jednak, po kilku tygodniach został zmuszony do zaakceptowania rezygnacji trzech swoich czołowych doradców, których związek z aferą Watergate okazywał się być coraz bardziej 376

oczywisty. W tym czasie Senat jednogłośnie postanowił powołać specjalną komisję do zbadania sprawy Watergate, dopatrując się w niej „działań sprzecznych z prawem, niedopuszczalnych i nieetycznych”. Podczas transmitowanych przez telewizję przesłuchań w Senacie wyszło na jaw, że w Białym Domu istniała specjalna grupa określana mianem hydraulików, która przeprowadzała włamania w celu uzyskiwania informacji mogących skompromitować przeciwników prezydenta. Okazało się także, iż Nixon nagrywał wszystkie swoje rozmowy ze współpracownikami w Białym Domu. Prezydent długo wzbraniał się przed przekazaniem tych taśm komisji senackiej. Po jednomyślnym werdykcie Sądu Najwyższego z 24 lipca 1974, Nixon został zmuszony do oddania taśm, ale wówczas okazało się, iż są one bardzo niekompletne. Coraz więcej decydujących o polityce amerykańskiej osób ugruntowywało się w przekonaniu, że postępowanie Nixona absolutnie nie licuje z wymaganiami stawianymi głowie państwa. Już od początku 1974 Izba Reprezentantów prowadziła dochodzenie, czy można postawić prezydenta w stan oskarżenia za złamanie konstytucji (impeachment). W lipcu komisja wymiaru sprawiedliwości Izby Reprezentantów uznała, że prezydent dopuścił się złamania prawa, nadużycia władzy i obrazy Kongresu. Otwierało to drogę do pociągnięcia Nixona w stan odpowiedzialności konstytucyjnej. Opinia publiczna w tym czasie już powszechnie domagała się skazania prezydenta. Pod presją wszystkich tych okoliczności, Nixon jako pierwszy prezydent w historii USA, zrezygnował z urzędu. Stało się to 9 sierpnia 1974. Jednocześnie oznajmił, że przyznaje się jedynie do tego, iż usiłował tuszować aferę Watergate. Kolejny prezydent Gerald *Ford zastosował wobec Nixona prawo łaski, czym osłonił go od odpowiedzialności karnej. Niektórzy pracownicy personelu Białego Domu stanęli jednak przed sądem, otrzymując sankcje karne. (B.B.) WATYKAN – suwerenne państwo, którego pełna i oficjalna nazwa brzmi: Państwo Miasta Watykańskiego (Stato della Cittŕ del Vaticano), pozostające pod wyłączną i absolutną władzą oraz jurysdykcją Stolicy Apostolskiej (powierzchnia 0,0004 tys. km2, 0,5 tys. Mieszkańców w 1999). Usytuowane jest w Rzymie, w miejscu, gdzie od 1377 mieściła się rezydencja papieży i Kuria Rzymska. Watykan jest siedzibą głowy Kościoła Rzymskokatolickiego i jego centralnych instytucji. Państwo Watykańskie utworzone zostało na mocy traktatu zawartego między Stolicą Apostolską i Włochami 11 lutego 1929 (*Laterańskie pakty) celem zagwarantowania Stolicy Apostolskiej „absolutnej i widzialnej niezależności, w tym także niekwestionowanej suwerenności międzynarodowej”. Formalnie zaczęło istnieć 7 czerwca 1929 z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. Tego też dnia papież *Pius XI ogłosił zbiór 6 ustaw (tzw. prawa organiczne), które tworzyły podstawy ustroju i porządku prawnego Państwa Miasta Watykańskiego. Składały się nań: prawo fundamentalne dotyczące organów konstytucyjnych państwa (ich budowy i kompetencji), gwarancji prawnych, flagi, godła i pieczęci urzędowej państwa; ustawa dotycząca źródeł prawa Państwa Watykańskiego; prawo dotyczące obywatelstwa i pobytu; prawo dotyczące regulaminu administracyjnego; prawo dotyczące regulaminu ekonomicznego i handlowego; prawo dotyczące bezpieczeństwa publicznego. Powierzchnia Państwa Watykańskiego wynosi 0,44 km2, co czyni zeń najmniejsze państwo świata. Obejmuje zaś terytorium na prawym brzegu Tybru, gdzie znajdują się główne budynki pałacowo-kościelne (Bazylika św. Piotra, Plac św. Piotra, Pałac Papieski, Muzeum Watykańskie, Ogrody Watykańskie), a także cieszące się przywilejem eksterytorialności inne nieruchomości kościelne na terenie Rzymu (np. Bazylika św. Pawła, Bazylika i Pałac Apostolski na Lateranie, Pałac Datarii, Pałac Kongregacji Rozkrzewiania Wiary) oraz poza Rzymem (willa Barberini i Pałac Apostolski w Castel Gandolfo). Ludność Watykanu liczy około 1 tys. osób, z czego połowę stanowią jego obywatele. Według prawa wewnętrznego obywatelstwo watykańskie nabywa się poprzez stałe zamieszkanie na terytorium państwa połączone z pełnieniem określonej funkcji (tzw. stałe zamieszkanie funkcjonalne). Od tej generalnej zasady istnieją jednak pewne wyjątki. I tak np. wszystkim kardynałom przebywającym w Rzymie przysługuje obywatelstwo watykańskie. Watykan posiada swoiste siły zbrojne (gwardia szwajcarska), ma własną flagę, przysługuje mu prawo bicia monety (lir watykański równy lirowi włoskiemu) i wydawania znaczków pocztowych, posiada własne urzędy pocztowe, telegraficzne, bankowe, stację radiową oraz kolejową połączoną z liniami włoskimi, a także prasę (dziennik „L’Osservatore Romano”). Językiem urzędowym państwa jest język włoski, jednakże łacina jest używana w dokumentach oficjalnych. Państwo watykańskie oznacza się pewnymi szczególnymi cechami, które wyróżniają go od innych organizmów państwowych. Wynika to przede wszystkim z natury i posłannictwa samej Stolicy Apostolskiej. Jest więc Watykan kwalifikowany jako państwo patrymonialne i wyznaniowe. Ze względu zaś na przyjętą formę ustrojową jest zaliczany do rzędu monarchii elekcyjnych i państw absolutnych. Pełna i absolutna władza prawodawcza, wykonawcza i sądownicza należy bowiem do papieża wybieranego przez kolegium kardynalskie. Władzę tę sprawuje albo samodzielnie, albo poprzez delegowane organy. I tak, Gubernator Państwa i Komisja ds. Państwa Watykańskiego wspierają papieża w sprawowaniu władzy wykonawczej; 377

Radca Generalny Państwa oraz Rada ds. Państwa Watykańskiego zajmują się doradztwem w zakresie spraw państwowych, a wyspecjalizowane trybunały i sądy pomagają w realizowaniu władzy sądowniczej. Państwo Miasta Watykańskiego posiada atrybut suwerenności terytorialnej i jest uznanym podmiotem publicznego prawa międzynarodowego. Bezpośrednio i wyraźnie Państwo Watykańskie zostało uznane ze strony *Włoch na mocy traktatu politycznego z 1929 (art. 3 i 26 p. 2), pośrednio zaś przez inne państwa, które utrzymywały stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i były przez nią poinformowane kanałami dyplomatycznymi o fakcie utworzenia nowego państwa. Watykan to państwo neutralne, a jego obszar ma status obszaru neutralnego i nienaruszalnego. (B.B.) WEIMARSKA REPUBLIKA *NIEMCY WEIMARSKI SYNDROM – pojęcie używane dla określenia stanu paraliżu i samo destrukcji systemu demokracji parlamentarnej. Cechują go m.in.: rozbicie i niezdolność partii demokratycznych do rozwiązania narastających problemów społecznych i gospodarczych, wzrost znaczenia partii odrzucających ustrój demokratyczny, paraliż aparatu państwowego wyrażający się w niezdolności do przeciwstawienia się brutalizacji życia politycznego i łamaniu prawa. Syndrom weimarski często zwiastuje upadek demokracji i ustanowienie reżimu autorytarnego lub *totalitarnego. Sama nazwa pochodzi od Republiki Weimarskiej (1918–33), której końcowy okres istnienia stanowi klasyczny przykład rozkładu systemu pluralistycznego. Narastający kryzys gospodarczy, słabość i nieudolność partii demokratycznych oraz rosnące znaczenie partii totalitarnych (*komunistów i *narodowych socjalistów) doprowadziły w 1933 do przejęcia władzy w *Niemczech przez *NSDAP i ustanowienia reżimu hitlerowskiego. (A.D.) WELFARE STATE – państwo dobrobytu, zwane również państwem opiekuńczym lub socjalnym, będące strukturą współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego, funkcjonującą po *drugiej wojnie światowej w zachodnich krajach wysoko uprzemysłowionych. Geneza państwa dobrobytu wiąże się z fazą rozwoju społeczeństw industrialnych w końcu XIX wieku, kiedy to została podjęta walka o uznanie praw społecznych na równi z prawami cywilnymi i politycznymi. Nadto, jego źródeł upatruje się w odchodzeniu od polityki leseferyzmu i zwiększaniu zakresu interwencjonizmu państwowego przede wszystkim w dziedzinie socjalnej. Stąd też wskazuje się na reformy społeczne Otto von Bismarcka w *Niemczech z końca XIX wieku, politykę socjalną *liberałów angielskich sprzed *pierwszej wojny światowej (1906–1914), program tzw. Nowego Ładu (New Deal) Franklino Delano *Roosevelta z lat trzydziestych (*Wielki kryzys) czy wreszcie działalność prowadzoną przez labourzystów brytyjskich po II wojnie światowej (1945–1950) – jako na etapy w procesie przechodzenia od modelu państwa nocnego stróża do współczesnego państwa dobrobytu, które gwarantuje każdemu obywatelowi minimalne standardy (dotyczące dochodu, poziomu życia, mieszkania, wykształcenia, opieki zdrowotnej i socjalnej) i to uznając je za jego prawo, a nie akt miłosierdzia. Koncepcja państwa dobrobytu opiera się na założeniach teorii ekonomicznej brytyjskiego uczonego Johna Maynarda Keynesa (1883–1946). Za czołowego ideologa jej wersji europejskiej jest uważany szwedzki uczony Gunnar Myrdal, natomiast wersji amerykańskiej – John Kenneth Galbraith. Ideałem welfare state jest pogodzenie wolności, równości, demokracji i wzrostu ekonomicznego przy zachowaniu podstaw systemu kapitalistycznego. Rzecznicy państwa dobrobytu twierdzą, że przez odpowiednią politykę społeczną, ekonomiczną i fiskalną państwo może kontrolować pośrednio rynek, a tym samym działać na rzecz stworzenia bardziej sprawiedliwego, bardziej równego i zintegrowanego społeczeństwa. Cele te zaś da się osiągnąć w strukturach społeczeństwa kapitalistycznego, stosując środki konstytucyjne i pokojowe. Z jednej strony należy otoczyć każdego obywatela opieką, rozwijając służby socjalne, z drugiej natomiast – podjąć program wyrównywania dochodów, głównie za pomocą progresywnego systemu fiskalnego. Oprócz tego państwo powinno oddziaływać stymulująco na rozwój gospodarczy, realizując odpowiednią politykę kredytowo-cenową oraz politykę pełnego zatrudnienia. Zwolennicy państwa dobrobytu eksponują, że realizacja jego założeń zmniejszając nierówności społeczno-ekonomiczne, zapobiega konfliktom społecznym, co z kolei zwiększa stabilność systemu i legitymizację państwa. Przeciwnicy natomiast utrzymują, że welfare state przynosi z sobą instytucjonalizację życia społecznego, despotyzm administracyjny, likwidację mechanizmów wolnorynkowych, a nawet upaństwowienie społeczeństwa. Co więcej, powiększanie wydatków na cele publiczne oraz utrzymywanie rozbudowanych służb socjalnych są tak kosztowne, iż prowadzą do dużego deficytu państwa i inflacji. Koncepcja państwa dobrobytu święciła triumfy w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, kiedy to była dość powszechnie realizowana w krajach zachodnich. Opinię wzorcowego państwa dobrobytu miała *Szwecja. Zmierzch welfare state związany był ze wzrostem znaczenia w polityce sił *konserwatywnych i neoliberalnych. (B.B.) 378

WERSALSKI TRAKTAT 1919 – traktat pokojowy zawarty 28 czerwca 1919 między *Niemcami a krajami zwycięskimi w *pierwszej wojnie światowej. 7 maja 1919 składający się z 440 artykułów, co zapełniło 208 stron druku, tekst traktatu pokojowego przedstawiono delegacji niemieckiej. Niemcy uznały przedłożone im warunki za niezwykle surowe, domagając się rewizji wielu postanowień. Ostatecznie stronie niemieckiej udało się uzyskać pewne ustępstwa co do granicy wschodniej, a dokonało się to kosztem *Polski. O przynależności Górnego Śląska i Mazur, które początkowo zamierzano oddać Polsce, miał przesądzić plebiscyt. Złagodzono ponadto postanowienia dotyczące konfiskaty majątków obywateli niemieckich na ziemiach, które miały przypaść Polsce, Czechosłowacji i Danii. Pozostałe żądania Niemiec odrzucono. Gdy okazało się, że Niemcy przeciągają udzielenie odpowiedzi co do aprobaty postanowień traktatu, alianci wyznaczyli im w formie ultimatum ostateczny termin, przypadający na 16 czerwca 1919. W przeddzień upływu ultimatum parlament niemiecki, po burzliwej debacie – podali się do dymisji w proteście przeciwko warunkom traktatu premier Philipp Scheidemann i szef delegacji niemieckiej do rozmów z mocarstwami zwycięskimi Ulrich von Brockdorff-Rantzau, zdecydował się przyjąć traktat, który powszechnie w Niemczech nazywano dyktatem. Pierwszych 26 artykułów traktatu wersalskiego przynosiło statut *Ligi Narodów. Na mocy postanowień traktatu Niemcy ponosiły olbrzymie straty terytorialne. Musiały przekazać *Francji Alzację i wschodnią Lotaryngię, które to terytoria uzyskały w 1871 po wojnie niemiecko-francuskiej; Belgii – okręg EupenMalmédy (zatwierdził to plebiscyt z 1920); Czechosłowacji – tzw. Kraik Hulczyński na Górnym Śląsku; Polsce – Wielkopolskę z Poznaniem oraz obszar na południe od Gdańska. Sam Gdańsk uzyskiwał status wolnego miasta pod zarządem Ligi Narodów (*Wolne Miasto Gdańsk). Organizacja ta miała także zapewnić administrację w *Kłajpedzie – drugim porcie bałtyckim, który Niemcy traciły. O przynależności państwowej Szlezwiku miał rozstrzygnąć plebiscyt. Ostatecznie po głosowaniu w 1920 północny Szlezwik przypadł Danii, a południowy pozostał przy Niemcach. W sumie Niemcy utraciły w Europie 70,5 tys. km2 z 6,5 mln ludności. Traktat pokojowy ponadto formalnie zakazywał połączenia się Austrii z Niemcami. Na dodatek Niemcy traciły wszystkie swoje kolonie w Afryce, Azji i Oceanii (*Niemieckie kolonie). Zagłębie Saary do 1935 miało pozostać pod okupacją wojsk Ententy i zarządem Ligi Narodów, a później, w drodze plebiscytu, ludność miała zadecydować czy obszar ten przypadnie Francji, czy też powróci do Niemiec. Podobnie ciężkie były narzucone Niemcom przez traktat warunki o charakterze pokojowym. Lewobrzeżna Nadrenia została przekształcona w strefę zdemilitaryzowaną. Niemcy mogły posiadać armię zawodową liczącą 26 tys. żołnierzy i 4 tys. oficerów. Zakazano im posiadania ciężkiej artylerii, zezwalając jedynie na utrzymanie 288 lekkich dział. Nakazano ponadto zniszczyć wszelkie samoloty wojskowe (bez prawa budowania nowych), fortyfikacje i urządzenia portowe o prze znaczeniu wojskowym. Co więcej, zakazano Niemcom utrzymywać okręty podwodne, a marynarka została zredukowana do 16 tys. osób. Traktat wersalski nakazywał Niemcom przyjęcie pełnej odpowiedzialności za wybuch i konsekwencje I wojny światowej. Stąd też miały one wypłacać wysokie reparacje. Do maja 1921 zmuszone były wypłacić 20 mld złotych marek. Wtedy też specjalna komisja obliczyła, że przyszłe zobowiązania reparacyjne Niemiec wynosić będą 132 mld złotych marek, która to suma winna być wypłacana do 1951. Gwarancją wykonalności postanowień traktatu miała być 15-letnia okupacja przez siły Ententy ziem nadreńskich, włącznie z trzema strategicznie ważnymi miastami – Moguncją, Koblencją i Kolonią. Wreszcie traktat zobowiązywał Niemcy do wydania aliantom cesarza Wilhelma II i innych sprawców wojny. Twarde dla Niemiec warunki traktatu wersalskiego nie zostały w dużej części nigdy wyegzekwowane. W powszechnym odczuciu Niemców postanowienia traktatu były niesprawiedliwe i wielce krzywdzące. Opór wobec nich stymulował upowszechnianie się nastrojów rewanżystowskich i nacjonalistycznych (*Nacjonalizm) i spowodował popularność idei *narodowego socjalizmu głoszonych przez Adolfa *Hitlera. (M.B.) WĘGIER ODEJŚCIE OD KOMUNIZMU – wydarzenia towarzyszące upadkowi władzy komunistycznej i stworzeniu na Węgrzech systemu demokratycznego. Narastające w drugiej połowie lat osiemdziesiątych trudności gospodarcze stały się, w połączeniu z radziecką *pierestrojką, katalizatorem przemian politycznych na Węgrzech. Z jednej strony doszło do przetasowań w komunistycznej elicie władzy, których pierwszy etap zakończyło usunięcie ze stanowiska szefa Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (WSPR) Janosa *Kadara (20 maja 1988). Równocześnie nasileniu uległa działalność środowisk opozycyjnych, które przystąpiły do tworzenia partii politycznych; m.in. 3 września 1987 powstało Węgierskie Forum Demokratyczne (WFD), zaś 30 marca 1988 Związek Młodych Demokratów (FIDESZ). Nowy I sekretarz KC WSPR Karoly Grosz oraz premier Miklos Nemeth (mianowany w listopadzie 1988), zamierzali przeprowadzić radykalne reformy gospodarcze, którym towarzyszyć miała stopniowa liberalizacja systemu, obejmująca m.in. wprowadzenie systemu wielopartyjnego. Wyrazem nowego kursu politycznego była ustawa o 379

stowarzyszeniach i zgromadzeniach z 11 stycznia 1989, która wprowadziła swobodę stowarzyszania się oraz demonstrowania. W lutym 1989, na plenum KC WSPR, zadecydowano o konieczności podjęcia rozmów z opozycją na temat przyszłych wyborów parlamentarnych. 22 marca doszło do spotkania przedstawicieli ośmiu głównych ugrupowań opozycyjnych, które zamierzały podjąć negocjacje z władzami (tzw. *okrągły stół opozycji), zaś w miesiąc później rozpoczęły się ich pierwsze sondażowe rozmowy z delegatami WSPR. W ich trakcie przygotowano obrady tzw. trójkątnego stołu (komuniści – ich organizacje satelickie – opozycja), przy którym po raz pierwszy spotkano się 13 czerwca 1989. W ciągu trzech miesięcy obrad ustalono m.in. projekt nowej konstytucji oraz sposób wprowadzenia w kraju demokracji parlamentarnej. Spór wokół terminu i sposobu wyboru prezydenta sprawił, że część najbardziej radykalnych ugrupowań opozycyjnych (m.in. FIDESZ i Związek Wolnych Demokratów) odmówiła podpisania końcowego porozumienia, co nastąpiło 18 września 1989. Wkrótce po zakończeniu negocjacji przy trójkątnym stole doszło do po działu wewnątrz partii komunistycznej: reformatorzy z Rezsö Nyersem utworzyli w październiku, na bazie likwidowanej WSPR, Węgierską Partię Socjalistyczną (WPS), natomiast konserwatyści reaktywowali w grudniu WSPR. 26 listopada odbyło się referendum, w którym większość uczestników opowiedziała się za przeprowadzeniem wyborów prezydenta dopiero po wyłonieniu nowego parlamentu, co było zgodne z żądaniami radykalnej części opozycji. Głosujący poparli także likwidację komórek partyjnych w zakładach pracy i rozwiązanie tzw. milicji robotniczej (bojówek WSPR). W rozpoczętej z końcem 1989 kampanii wyborczej do parlamentu, który wybierano w sposób całkowicie demokratyczny, walka między post komunistami i dawną opozycją miała już drugorzędne znaczenie. Na pierwszy plan wysunęła się bowiem rywalizacja między WFD a Związkiem Wolnych Demokratów (ZWD). Dwie tury głosowania (25 marca i 8 kwietnia 1990) przyniosły zwycięstwo WFD, które uzyskało 42% miejsc w parlamencie. Drugi w kolejności ZWD zdobył 24%, zaś postkomunistyczna WPS jedynie 9%. Pozostałe mandaty zdobyły trzy mniejsze partie i kandydaci niezależni. Władzę na Węgrzech przejęła koalicja WFD z chadekami i Niezależną Partią Drobnych Rolników, a nowym premierem został 23 maja 1990 Jozsef *Antall. 3 sierpnia 1990 urząd prezydenta objął działacz ZWD Arpad Göncz, a symboliczne zakończenie procesu odzyskiwania suwerenności stanowił wyjazd ostatnich żołnierzy radzieckich stacjonujących na Węgrzech (19 czerwca 1991). W wyborach parlamentarnych w maju 1994 zwycięstwo odniosła postkomunistyczna Węgierska Partia Socjalistyczna, a premierem został z jej ramienia Gyula Horn. Węgry pozostały jednak krajem demokratycznym. (A.D.) WĘGIERSKA REPUBLIKA RAD 1919 – komunistyczne (*Komunizm) państwo węgierskie, istniejące 133 dni. Sytuacja wewnętrzna Węgier po rozpadzie monarchii Habsburgów w październiku–listopadzie 1918 była daleka od stabilizacji. Krajem wstrząsały – podsycane przez komunistów – protesty chłopów i robotników domagających się poprawy poziomu życia; daleka od wyjaśnienia była też sprawa granic państwa – liczne mniejszości narodowe, prześladowane w czasach Austro-Węgier polityką hungaryzacji, dążyły do oderwania się od Budapesztu. Prezydent republiki Mihaly Károlyi oraz powstały 18 stycznia 1919 rząd koalicyjny socjaldemokratów i nacjonalistów (Partia Niepodległości), na czele którego stanął Denes Berinkey, próbowali pozyskać zrewoltowane chłopstwo korzystną reformą rolną, a mniejszości narodowe obietnicami liberalnego traktowania. Z trudem panujący nad sytuacją rząd Berinkeya został 19 marca 1919 zaskoczony ultimatum aliantów, w którym znalazło się żądanie utworzenia na ziemiach rdzennie węgierskich, na wschód od rzeki Cisy, strefy neutralnej odgraniczającej Węgry od Rumunii. Nie mogąc spełnić ultimatum rząd i prezydent podali się do dymisji. Powstałą sytuację wykorzystali komuniści, kierowani przez Bélę Kuna, którzy wchodząc w sojusz z socjaldemokratami (utworzono nawet wspólną partię) przejęli władzę i 21 marca proklamowali powstanie Węgierskiej Republiki Rad (WRR). Natychmiast przystąpiono do formowania Armii Czerwonej i Straży Czerwonej, która spełniać miała funkcje policji politycznej. Pod jej nadzorem znacjonalizowano wszystkie zakłady zatrudniające powyżej 20 pracowników oraz całą ziemię. Inaczej jednak niż to zrobili *bolszewicy, ziemi nie przekazywano chłopom i bezrolnym, ale zmuszano ich do tworzenia spółdzielczych i państwowych gospodarstw, do których – zgodnie z założeniami doktrynalnymi – należeć miały wszystkie grunty. Taka polityka zraziła natychmiast do komunistów całą wieś. Ich izolację pogłębiły też prześladowania Kościoła (planowano deportowanie wszystkich księży i zakonników) oraz osób podejrzanych o działalność kontrrewolucyjną. Odrzucenie przez Rewolucyjną Radę Rządową nowego ultimatum alianckiego dotyczącego strefy demarkacyjnej, doprowadziło 16 kwietnia do ataku armii rumuńskiej, w wyniku którego zajęła ona Debreczyn, Nagyvárad i Szolnok. Wkrótce potem na północy zaatakowali Czesi zajmując Miszkolc. Kontrofensywa, podjęta przez oddziały Armii Czerwonej w połowie maja, odepchnęła wojska rumuńskie i czeskie, a nawet pozwoliła proklamować efemeryczną Słowacką Republikę Rad, ale na dłuższą metę władze komunistyczne – pozbawione poparcia społecznego i pomocy Rosji Radzieckiej – nie były w stanie stawiać 380

oporu przeważającym siłom państw ościennych. W rezultacie podjętej w końcu lipca ofensywy wojsk rumuńskich i czeskich, WRR przestała istnieć. 3 sierpnia oddziały 170-tysięcznej armii rumuńskiej zajęły Budapeszt, z którego wcześniej uciekł Kun i inni przywódcy komunistyczni. Po krótkich sporach między ugrupowaniami antykomunistycznymi, władza na Węgrzech dostała się w ręce byłego admirała floty austrowęgierskiej Miklosa *Horthy’ego. Pamięć o czerwonym terrorze oraz masowe represje zastosowane wobec zwolenników WRR (rozstrzelano ok. 5 tys. ludzi) były głównymi przyczynami słabości węgierskiego ruchu komunistycznego w okresie międzywojennym. Utrudniło to bardzo komunistom przejęcie władzy na Węgrzech po *drugiej wojnie światowej. (A.D.) WĘGIERSKIE POWSTANIE 1956 – rewolta zbrojna, będąca konsekwencją masowego terroru stosowanego przez komunistyczną ekipę Matyasa *Rákosiego w latach 1948–55. Mimo usunięcia – pod presją władz radzieckich – z kierownictwa rządzącej Węgierskiej Partii Pracy (WPP) powszechnie znienawidzonego Rákosiego (lipiec 1956), napięcie społeczne na Węgrzech systematycznie rosło. 6 października ponad 200 tysięcy mieszkańców Budapesztu wzięło udział w ceremonii pogrzebowej Laszlo *Rajka. W następnych dniach gwałtownie zaczęła rosnąć liczba zebrań, masówek i wieców odbywanych w zakładach pracy i na wyższych uczelniach. Napięcie wzmagały informacje o przebiegu wydarzeń w Polsce. Pod wrażeniem przebiegu *Polskiego Października, 22 października na wiecu w budapeszteńskiej Politechnice, postanowiono zorganizować demonstrację solidarności z Polską. Zebrani 23 października pod pomnikiem Józefa Bema ludzie udali się pod gmach parlamentu. Domagano się natychmiastowego ustąpienia I sekretarza KC WPP Erno Gerö oraz skandowano nazwisko Imre *Nagya. W godzinach wieczornych manifestacja przerodziła się w zamieszki. W ich trakcie zniszczono ogromny pomnik *Stalina oraz opanowano – po całonocnych walkach z użyciem broni palnej – siedzibę radia. W trakcie starć wokół gmachu radia część żołnierzy przysłana na pomoc jego obrońcom (byli nimi w większości funkcjonariusze tajnej policji AVH) przeszła na stronę powstańców. W nocy z 23 na 24 października zrewoltowane tłumy splądrowały siedzibę centralnego organu KC WPP Szabad Nep, międzynarodową centralę telefoniczną oraz Oficerską Szkołę Artylerii. Tej samej nocy doszło też do nadzwyczajnego posiedzenia KC WPP. W jego trakcie uznano rozpoczęte powstanie za kontrrewolucję oraz podjęto decyzję o wezwaniu na pomoc wojsk radzieckich stacjonujących na Węgrzech. Równocześnie postanowiono powierzyć stanowisko szefa rządu Imre Nagyowi. Oddziały radzieckie rozpoczęły operację zajmowania stolicy o świcie 24 października. Tymczasem mieszkańcy Budapesztu przystąpili do budowy barykad, mających powstrzymać radzieckie czołgi. W ciągu drugiego dnia powstania ukształtowały się główne rejony walk. Węgrzy, nie będąc w stanie zmusić Rosjan do opuszczenia Budapesztu, równocześnie byli zdolni do stawiania im długotrwałego oporu w wybranych punktach miasta. Największy ośrodek oporu powstał na placu Szena w Budzie. Dowództwo około 2 tysięcy uzbrojonych ludzi objął tam Janos Szabo. Drugim wielkim zgrupowaniem, mającym swą siedzibę w pasażu Corvina, dowodził Gergely Pongracz. Około tysiąca powstańców, pozostających w jego dyspozycji, uzbrojonych było jedynie w lekką broń. Niemniej jednak przy pomocy dwóch rusznic przeciwpancernych zdołali zadać Rosjanom poważne straty. Pasaż Corvina należał po 25 października do najostrzej atakowanych przez żołnierzy radzieckich miejsc w Budapeszcie. Wpływ na to miał fakt jego sąsiedztwa z innym głośnym punktem oporu – koszarami Kiliana, gdzie doszło do spektakularnego buntu węgierskich żołnierzy. Na jego czele stanął pułkownik Pal Maleter, pod którego dowództwem znalazło się około 1500 żołnierzy mających na swym wyposażeniu ciężką broń (kilka czołgów i dział). Uczyniło to z koszar najlepiej umocniony punkt oporu w stolicy. Kompleks koszary Kiliana – pasaż Corvina był atakowany przez Rosjan przez trzy kolejne dni, aż do końca pierwszej interwencji radzieckiej. Mimo kilkuset zabitych i rannych Węgrzy obronili zajmowane pozycje. Obok Maletera i innych wojskowych, na stronę powstania przeszedł komendant budapeszteńskiej milicji Sandor Kopacsi, a wraz z nim część funkcjonariuszy milicji ludowej. Tymczasem 25 października ustąpił wreszcie całkowicie skompromitowany Erno Gerö, a jego miejsce na stanowisku I sekretarza rozpadającej się WPP zajął Janos *Kadar. Upadek Gerö otworzył Nagyowi pole do działania i tego samego dnia ogłosił on skład swojego rządu. Weszli doń – po raz pierwszy od kilku lat – ludzie nie będący członkami partii komunistycznej. W trzecim dniu wydarzeń w Budapeszcie powstanie rozprzestrzeniło się na całe Węgry. 25 października grupa demonstrantów zdobyła po ciężkich walkach więzienie AVH w Györ, a następnego dnia przejęła władzę w mieście. W wielkim przemysłowym ośrodku Dunaujvaros dowódca AVH rozkazał otworzyć ogień z broni maszynowej do robotników zbliżających się do koszar. Walki w tym mieście trwały przez kilka dni. W Kecksemet i Kaposvar do rozpędzania tłumu użyto jednostek lotnictwa. W Miskolcu, gdzie władzę przejęła Rada Robotnicza, doszło do wielogodzinnych walk o budynek komendy w którym broniło się 90 funkcjonariuszy AVH. W większości miast, po krótszych lub dłuższych walkach, władzę przejmowały powstające spontanicznie komitety i rady 381

rewolucyjne, które wysyłały do władz w Budapeszcie delegacje z rozmaitymi żądaniami lub wyrazami poparcia. W gmachu parlamentu, gdzie urzędował Nagy, dzień i noc przewijały się grupy delegatów z różnych części kraju. 28 października, po dwóch dniach ostrych sporów wewnętrznych, KC WPP zmienił dotychczasową ocenę wydarzeń i przyznał, ze działania powstańcze nie mają charakteru kontrrewolucji. Był to kolejny sukces Nagya w walce z siłami konserwatywnymi w partii. Tego samego dnia premier spotkał się z ambasadorem *ZSRR Jurijem *Andropowem i wezwał go do natychmiastowego wycofania oddziałów radzieckich z Budapesztu oraz podjęcia rozmów w sprawie opuszczenia przez jednostki radzieckie terytorium Węgier. Andropow zgodził się z tym żądaniem i następnego dnia radzieckie czołgi zaczęły wyjeżdżać z Budapesztu. Rosjanie postanowili przegrupować siły, zastąpić wyczerpanych walkami żołnierzy nowymi oddziałami przerzucanymi z Azji, a przede wszystkim poczekać na bardziej sprzyjający moment dla ostatecznego zduszenia powstania. Tymczasem rząd Nagya, ulegając żądaniom powstańców, proklamował 30 października wprowadzenie na Węgrzech systemu wielopartyjnego i przystąpił do formowania nowego rządu, w którym dużą część resortów objęli przedstawiciele odradzających się partii nie komunistycznych. Z kolei 1 listopada Nagy ogłosił wystąpienie z Układu *Warszawskiego i proklamował neutralność Węgier. Ta ostatnia decyzja skłoniła Rosjan do podjęcia drugiej interwencji zbrojnej na Węgrzech. 4 listopada, gdy radzieckie czołgi wjeżdżały już do Budapesztu, Janos Kadar ogłosił przez radio odezwę o powstaniu w Szolnok Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego, który zwrócił się do naczelnego dowództwa armii radzieckiej o pomoc w rozbiciu sił reakcji. Walki w Budapeszcie trwały do 11 listopada, a na prowincji do końca miesiąca. Przy wsparciu lotnictwa radzieckie jednostki pancerne stopniowo wypierały powstańców z poszczególnych kwartałów ulic. Początkowo najostrzejsze walki toczyły się wokół Teatru Narodowego, na granicy VII i VIII dzielnicy oraz na placach Kalwina i Szena. Wkrótce jednak główny ciężar walk przeniósł się w rejon wznoszącej się nad miastem góry Gellerta, gdzie w dobrze ufortyfikowanych punktach bronili się żołnierze i gwardziści węgierscy dowodzeni przez generała Belę Kiralyego. Stawiali oni opór przez trzy dni i dopiero 7 listopada Kiraly wraz ze sztabem wycofał się do Nagykordesi, skąd następnie zdołał przebić się do Austrii. W Budapeszcie najdłużej walczyli robotnicy z przemysłowej dzielnicy Csepel, gdzie mieściło się kilka fabryk broni. Liczne grupy powstańców próbowały przedzierać się do Austrii. Niektórym się to udawało, jednak większość natrafiała na uszczelniające granicę oddziały radzieckie. Zwykle po starciu formacje powstańcze ulegały rozproszeniu, a ich uczestnicy byli wyłapywani przez Rosjan oraz odradzający się węgierski aparat bezpieczeństwa. Nieliczni powstańcy ukryli się w górach Mecsek między Dunajem a Drawą (w pobliżu granicy jugosłowiańskiej), gdzie bronili się do pierwszych dni grudnia. Zakończenie walki zbrojnej, zresztą nie całkowite, bo jeszcze 8grudnia doszło do wystąpień ulicznych w Salgotarjan, Battony, Miszkolcu i kilku innych ośrodkach, nie oznaczało końca oporu społecznego. Po militarnym opanowaniu sytuacji, rząd Kadara musiał bowiem pokonać bierny opór masowo strajkujących robotników, którymi kierowała Krajowa Rada Robotnicza. Dopiero podstępne aresztowanie jej przywódców, zdelegalizowanie wszystkich rad robotniczych powstałych w czasie powstania oraz kolejna fala represji w połowie grudnia (m.in. wprowadzono wówczas sądy doraźne) pozwoliła ekipie Kadara umocnić swą wątłą pozycję. W trakcie po wstania zginęło ok. 20 tysięcy Węgrów, a blisko 200 tysięcy uciekło na Zachód. W setkach procesów politycznych skazano ponad 28 tysięcy ludzi, z których co najmniej 70 (w tym Nagya i grupę jego współpracowników) stracono. Liczba ofiar po stronie radzieckiej nie jest znana. (A.D.) WIEDEŃSKIE ARBITRAŻE 1938, 1940 *ARBITRAŻE WIEDEŃSKIE WIELKA BRYTANIA – państwo europejskie o powierzchni 244,1 tys. km2 i ludności liczącej 59,0 mln w 1999, którego pełna nazwa brzmi: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Początek XX wieku zbiegł się w historii Wielkiej Brytanii z kresem tzw. epoki wiktoriańskiej, nazwanej tak od imienia panującej w latach 1837–1901 królowej Wiktorii. W tym czasie rozbudowane zostały potężne *brytyjskie kolonie, a Anglia utrzymywała status głównego mocarstwa europejskiego. Jej walka o prymat w Europie z dynamicznie rozwijającymi się Niemcami, stała się jedną z głównych przyczyn *pierwszej wojny światowej. Zwycięstwo odniesione przez państwa *Trójporozumienia nad Rzeszą oraz jej sojusznikami (*Trójprzymierze), okazało się – mimo uzyskania przez Anglię nowych nabytków kolonialnych – niezwykle kosztowne (zginęło 747,7 tys. żołnierzy angielskich, a 1,7 mln zostało rannych) i zachwiało wewnętrzną równowagę imperium. W czasie konferencji pokojowej w *Paryżu, brytyjski premier David *Lloyd George (1916–22) musiał się pogodzić z równorzędną pozycją prezydenta USA Woodrowa *Wilsona i premiera Francji Georgesa *Clémenceau. Wielka Brytania, zadłużona w USA na olbrzymią sumę 850 mln funtów szterlingów (1919), straciła też, w konsekwencji postanowień konferencji w *Waszyngtonie (1921–22), supremację na morzu, co miało kluczowe znaczenie dla jej statusu światowego mocarstwa. Kondycję imperium 382

poważnie nadszarpnęła długo trwała walka dążącego do niezależności na rodu irlandzkiego, która zakończyła się w 1921 przyznaniem niepodległości *Irlandii (brytyjski pozostał jedynie północno-wschodni fragment wyspy nazywany Ulsterem). W całym okresie międzywojennym, zgodnie z ukształtowaną w po przednich stuleciach tradycją i systemem wyborczym, u steru rządów zmieniały się dwie główne partie: konserwatyści (torysi) i socjaldemokraci (labourzyści). Ci ostatni zajęli miejsce w gronie dwóch największych ugrupowań dopiero w 1922, wypierając zeń Partię Liberalną (*Liberalizm). W 1924 labourzyści utworzyli swój pierwszy rząd, na którego czele stanął James Ramsay MacDonald, ale przetrwał on jedynie dziewięć miesięcy. Ich powrót do władzy nastąpił w czerwcu 1929 i tym razem gabinet MacDonalda – wspierany przez głosy deputowanych liberalnych – rządził do 1931. Sam MacDonald pozostał na stanowisku premiera do 1935, ale tzw. rząd narodowy, którym kierował, był już zdominowany przez konserwatystów. Przez pozostałą część okresu międzywojennego władzę sprawowali konserwatyści, a stanowisko premiera zajmowali: Andrew Bonar Law (1922–23), Stanley Baldwin (1923, 1924–29, 1935–37) i Neville *Chamberlain (1937–40). Polityka *appeasementu (zaspokajania) prowadzona przez tego ostatniego wobec III Rzeszy, pozwoliła *Hitlerowi na złamanie postanowień traktatu *wersalskiego, *Anschluss Austrii i zagarnięcie *Sudetów, co nastąpiło w rezultacie zorganizowanej z inicjatywy Chamberlaina konferencji w *Monachium. Dopiero w 1939, wobec nasilającego się ekspansjonizmu Niemiec, Wielka Brytania zdecydowała się na udzielenie gwarancji *Polsce, a następnie, po rozpoczęciu kampanii *wrześniowej, na wypowiedzenie wojny Rzeszy. W maju 1940, po klęsce wojsk brytyjskich w Norwegii, stanowisko premiera objął kolejny konserwatysta Winston *Churchill, który stworzył koalicyjny gabinet wojenny. Pod jego kierownictwem Wielka Brytania zdołała odeprzeć zmasowany powietrzny atak niemiecki (*Bitwa o Anglię), a w latach następnych przejść do działań ofensywnych. Mimo ujawnienia przez wojnę słabości militarnej imperium, Churchill zdołał zapewnić swojemu krajowi mocarstwową pozycję, której wyrazem stał się udział Brytyjczyków w kolejnych konferencjach wielkiej trójki, które odbyły się w: *Teheranie, *Jałcie i *Poczdamie. W 1945 wybory parlamentarne wygrali labourzyści i premierem został Clement *Attlee. W okresie jego rządów rozpoczął się proces rozpadu brytyjskiego imperium kolonialnego, a Wielka Brytania definitywnie utraciła status mocarstwa światowego, stając się natomiast głównym sojusznikiem USA w Europie, czego wyrazem było m.in. wejście w 1949 do *NATO. Labourzyści dokonali *nacjonalizacji szeregu gałęzi gospodarki oraz rozbudowali nad miernie system świadczeń socjalnych, co stało się praprzyczyną późniejszego chronicznego kryzysu gospodarki brytyjskiej. Po przedterminowych wyborach 25 października 1951, władzę przejęli ponownie konserwatyści, a premierem został sędziwy Churchill. W kwietniu 1955 jego miejsce zajął Anthony *Eden, pod przywództwem którego torysi wygrali miesiąc później kolejne wybory parlamentarne. Porażka poniesiona przez Wielką Brytanię w czasie kryzysu sueskiego 1956 (*Arabsko-izraelskie wojny), skłoniła go już 9 stycznia 1957 do przekazania stanowiska premiera kolejnemu politykowi konserwatywnemu – Harlodowi MacMillanowi. W okresie sześcioletnich rządów MacMillana i rocznej kadencji Aleca Douglas-Home’a (1963–64) nastąpiło nasilenie procesów dekolonizacyjnych oraz wzmocnienie nadwątlonego wojną sueską sojuszu brytyjskoamerykańskiego. Wielka Brytania, najpierw przeciwna stworzeniu *Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), a następnie przez kilka lat bezskutecznie – wskutek oporu *de Gaulle’a – próbująca wejść w jej skład, stała się w 1960 inicjatorem utworzenia *EFTA. Wieloletnia dominacja konserwatystów skończyła się w 1964, kiedy wybory wygrała Partia Pracy, a jej lider Harold Wilson został premierem. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna, nasilenie działalności terrorystycznej *IRA w Irlandii Północnej oraz zwalczanie Wilsona przez brytyjskie służby specjalne podejrzewające go o sympatie komunistyczne, wpłynęły na porażkę labourzystów w wyborach w 1970. Jednak nowy, konserwatywny gabinet Edwarda Heatha, mimo wprowadzenia Wielkiej Brytanii do EWG (1973), nie zdołał powstrzymać postępującego upadku kraju, co ponownie pozwoliło objąć ster rządów labourzystom: Wilsonowi (1974–76) i Jamesowi Callaghanowi (1976–79). Gwałtowne pogorszenie nastrojów społecznych, czego wyrazem były masowe strajki na przełomie 1978/79, przetarło drogę do zwycięstwa wyborczego w maju 1979 konserwatystce Margaret *Thatcher. W okresie jej jedenastoletnich rządów, nastąpiła sanacja gospodarki i umocnienie pozycji Wielkiej Brytanii w świecie, czego najbardziej spektakularnym wyrazem była zwycięska wojna o *Falklandy (1982). W listopadzie 1990 kolejnym premierem z ramienia torysów został John Major. Pod jego przywództwem konserwatyści wygrali 9 kwietnia 1992, po raz czwarty z rzędu, wybory parlamentarne. 23 lipca 1993, po ponad rocznej debacie, parlament brytyjski ratyfikował traktat z *Maastricht, co oznacza, że Wielka Brytania – mimo licznych zastrzeżeń – zaakceptowała plan ścisłej integracji europejskiej. Narastające zmęczenie wieloletnimi rządami torysów doprowadziło do zwycięstwa w wyborach z 1 maja 1997 Partii Pracy, której lider Tony Blair został nowym premierem. Jego gabinet zapoczątkował realizację reform ustrojowych (m. in. utworzenie regionalnych 383

parlamentów w Szkocji, Walii i Irlandii Północnej) i społecznych (redukcja rozbudowanego systemu świadczeń socjalnych), które stały w sprzeczności z tradycyjną polityką labourzystów. (A.D.) WIELKA CZYSTKA 1935–1938 – okres masowych represji w *ZSRR zapoczątkowany zainspirowanym przez *Stalina zabójstwem I sekretarza Komitetu Leningradzkiego WKP/b/ (*Bolszewicy) Siergieja *Kirowa (1 grudnia 1934). W rezultacie wszczętego w tej sprawie śledztwa, w samym Leningradzie, w ciągu kilku tygodni, aresztowano 30–40 tys. ludzi, a w Moskwie kilka tysięcy. W 1935 zaostrzono ustawodawstwo karne; członkowie rodzin zdrajców mogli być zsyłani do *łagrów bez względu na ich związek z oskarżonymi. Wprowadzono też przepis umożliwiający stosowanie kary śmierci wobec dzieci powyżej 12 roku życia. Punktem zwrotnym w dziejach wielkiej czystki była zmiana na stanowisku ludowego komisarza spraw wewnętrznych. We wrześniu 1936 Henryka Jagodę zastąpił Nikołaj Jeżow. Z nazwiskiem tego ostatniego wiąże się okres największych represji, przypadający na lata 1937–38. Dla przykładu, do końca maja 1937 zgładzono lub przy najmniej uwięziono 54% członków WKP/b/ z okręgu kijowskiego, 48% z czernichowskiego, 46% z winnickiego. Ze 115 wiceministrów i ministrów zajmujących w 1934 swoje stanowiska, zamordowano 61. Wśród 1966 delegatów na XVII zjazd partii, który odbył się w 1934, wolność, a w wielu wypadkach również życie, straciło 1108. W 1937 rozpoczęła się też czystka w armii, w trakcie której zabito 3 z 5 marszałków, 13 z 19 dowódców armii, 110 ze 135 dowódców dywizji oraz kilka tysięcy oficerów. Wielka czystka obok członków WKP/b/ objęła także pozostałych przy życiu trockistów (*Trocki Lew) i członków nie bolszewickich partii. Według szacunków historyka R. Conquesta, między styczniem 1937 a grudniem 1938 aresztowano ok. 7 mln ludzi, z których co najmniej 1 mln rozstrzelano, a kolejne 2 mln zmarły w łagrach. Koniec wielkiej czystki był związany z usunięciem N. Jeżowa i objęciem w grudniu 1938 kierownictwa NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) przez Ławrientija *Berię. Jakkolwiek przytłaczająca część aresztowanych w latach wielkiej czystki została skazana w tajnych procesach, to jednak kilkanaście z nich miało charakter pokazowy. Najgłośniejsze były trzy tzw. procesy moskiewskie. Pierwszy, dotyczący terrorystycznego centrum trockistowsko-zinowiewowskiego, toczył się w dniach 19–24 lipca 1936. 16 oskarżonych (m.in. Lew *Kamieniew i Grigorij *Zinowiew) pod presją tortur przyznało się w jego trakcie do najbardziej absurdalnych zarzutów przedstawionych przez prokuratora generalnego Andrieja Wyszyńskiego. Wszystkich skazano na karę śmierci i stracono. Podobny był los większości oskarżonych (m.in. G. Piatakowa) w procesie przeciwko antyradzieckiemu trockistowskiemu centrum (23–30 styczeń 1937). W okresie 1–13 marca 1938 toczył się trzeci proces moskiewski wymierzony w antyradziecki blok prawicy i trockistów, w czasie którego na karę śmierci skazano 18 oskarżonych, w tym m.in. Nikołaja *Bucharina, Andrieja Rykowa oraz głównego organizatora pierwszego procesu moskiewskiego Henryka Jagodę. (A.D.) WIELKI KRYZYS 1929–1933 – największe załamanie gospodarki światowej w XX wieku. Korzystna koniunktura, jaka wystąpiła po *pierwszej wojnie światowej w większości rozwiniętych państw kapitalistycznych, doprowadziła do znaczącego wzrostu produkcji i zatrudnienia. Towarzyszyły temu narastające w latach dwudziestych lawinowo zjawiska spekulacji walutami oraz akcjami. Kursy akcji, wskutek ogólnie szerzącego się optymizmu co do przyszłości gospodarczej, rosły nieustannie, daleko przekraczając ich rzeczywistą wartość. O ile w 1923 kurs przeciętnej akcji na giełdzie nowojorskiej wynosił 98 dolarów, to w 1928 wynosił już 199 dolarów, a w okresie bezpośrednio poprzedzającym załamanie aż 381 dolarów. Prawie czterokrotnemu wzrostowi kursów akcji amerykańskich w latach 1923–29 towarzyszył wzrost produkcji o zaledwie 25%. Równocześnie z systematycznym podnoszeniem się poziomu cen akcji rosła ich ilość; emisje kapitałów akcyjnych były w 1929 dwa razy większe niż w 1926. Wszystko to do prowadziło do przegrzania koniunktury i załamania notowań giełdowych, które zaowocowało falą bankructw i recesją na ogromną skalę. Pierwszy krach nastąpił na giełdzie w Nowym Jorku 23 października 1929. Spadek kursów zdołała co prawda powstrzymać interwencja głównych banków amerykańskich, ale nie były one w stanie przeciwdziałać kolejnej fali paniki i masowej wyprzedaży akcji jaka nastąpiła 28 i 29 października. W ciągu kilku dni rzucono do sprzedaży 80 milionów akcji, co spowodowało spadek ich cen przeciętnie o blisko połowę. W ślad za załamaniem kursów papierów wartościowych nastąpiło gwałtowne obniżenie poziomu produkcji, czego oczywistą konsekwencją były redukcje pracowników i masowe bezrobocie. W 1930 produkcja przemysłowa w *Stanach Zjednoczonych spadła w porównaniu z 1929 o 19%, a w najtrudniejszym roku 1932 obniżyła się o 46% w porównaniu z okresem przedkryzysowym. Liczbę bezrobotnych w USA szacowano na 12–15 mln ludzi, co oznaczało, że ponad 20% robotników amerykańskich pozostawało bez pracy. Kryzys w USA szybko rozprzestrzenił się na inne kraje świata, w tym zwłaszcza europejskie. Najostrzejszy przebieg miał w *Niemczech (maksymalny spadek produkcji przemysłowej o 47%), *Polsce (46%), Czechosłowacji (40%), Holandii (38%), Austrii (36%), Belgii (31%) i *Francji (31%). Do relatywnie mniejszego załamania doszło w 384

Norwegii, *Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Rumunii i Danii, gdzie spadek produkcji w najgorszym okresie (dla większości państw był to rok 1932) nie przekroczył 20%. Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, tak i w Europie recesja powodowała wzrost liczby bezrobotnych. W Niemczech było ich 5,8 mln (28% ogółu czynnych zawodowo), w Wielkiej Brytanii 2,7 mln (19%), we Włoszech 1,6 mln (20%), w Polsce 1 mln (26%), w Czechosłowacji 800 tys. (19%), w Austrii 400 tys. (14%). Ci, którzy zdołali zachować pracę odczuli kryzys poprzez znaczącą obniżkę płac realnych; w USA spadły one przeciętnie o 30%, a w Niemczech o ponad 33%. W ślad za załamaniem przemysłu nastąpił kryzys w rolnictwie, który okazał się bardziej długotrwały, stąd też w krajach rolniczych (np. w Polsce) jego koniec datuje się najczęściej na rok 1935. Inaczej niż w przemyśle, w rolnictwie nastąpił spadek nie tyle produkcji, ile cen artykułów spożywczych. W okresie kryzysu obniżyły się one średnio aż o 64%. Było to oczy wiście korzystne dla zubożałych robotników i bezrobotnych w miastach, ale równocześnie doprowadziło do ogromnej nędzy wśród rolników. Załamaniu gospodarczemu w poszczególnych krajach towarzyszyło obniżenie się skali międzynarodowej wymiany handlowej, której poziom w ujęciu ilościowym obniżył się w 1932 o 26% w porównaniu z rokiem 1928. Walkę z kryzysem prowadzono w poszczególnych państwach w rozmaity sposób, jednak najczęściej środki stosowane przez rządy były podobne do tych, jakich w ramach programu Nowego Ładu (New Deal) użył w 1933 prezydent USA Franklin Delano *Roosevelt. Doprowadził on do uchwalenia pakietu ustaw regulujących stosunki pracy i rozwijających sektor publiczny, a także dotyczących systemu bankowego i monetarnego, pomocy rządu federalnego dla władz lokalnych oraz rolnictwa. Państwo uzyskało pełną kontrolę nad emisją pieniądza, wyeliminowano parytet złota w stosunku do dolara, a rząd udzielił kredytów bankom. Kolejnymi posunięciami były: oddłużenie farmerów, rozpoczęcie subsydiowania produkcji rolnej, rozbudowanie systemu świadczeń socjalnych (zasiłki dla bezrobotnych i emerytury) oraz powołanie Administracji Robót Publicznych. Na zorganizowanie robót publicznych rząd USA wydał przeszło 10 mld dolarów, a kolejne 3 mld na inwestycje zlecone przez państwo. Zatrudniono 8,5 mln robotników, którzy pracowali przy budowie nowych dróg, a także ponad 100 tys. gmachów użyteczności publicznej, 77 tys. mostów i 295 lotnisk. Jednym z największych przedsięwzięć było uregulowanie dorzecza rzeki Tennessee oraz wybudowanie na niej zapór i elektrowni wodnej. W Europie wielki kryzys doprowadził do silnej radykalizacji nastrojów społecznych, których rezultatem był wzrost poparcia dla ruchów *populistycznych – zarówno skrajnie *lewicowych jak i prawicowych (*Komunizm; *Faszyzm) – odrzucających gospodarkę wolnorynkową i system demokratyczny. Najbardziej znaczącą konsekwencją tego procesu stało się dojście do władzy w Niemczech w 1933 partii *narodowosocjalistycznej *NSDAP kierowanej przez Adolfa *Hitlera. W wielu krajach kapitalistycznych po wielkim kryzysie nastąpiła rozbudowa systemu świadczeń społecznych i osłon socjalnych, co wraz z ich równoczesnym rozwojem gospodarczym zaowocowało, już po *drugiej wojnie światowej, powstaniem *welfare state (państwa dobrobytu). (A.D.) WIELKI SKOK 1958–1961 – kampania forsownej industrializacji Chin, zainicjowana przez *Mao Tse-tunga w 1958 i kontynuowana do 1961. Celem było osiągnięcie niewyobrażalnego, sięgającego 25% tempa wzrostu gospodarczego w skali roku. Zamierzano prześcignąć pod względem rozwoju przemysłowego *Wielką Brytanię w ciągu 15 lat, a *Stany Zjednoczone w ciągu 20–30 lat. Strategia Wielkiego Skoku opierała się na sprzężeniu rolnictwa i przemysłu. W całym kraju utworzono wielkie komuny rolnicze, które obok produkcji rolnej miały realizować zadania przemysłowe. Każdy dorosły mieszkaniec takiej komuny został na przykład zobowiązany do wytapiania stali w prymitywnych piecach. Żądano także od społeczeństwa inicjatywy w poszukiwaniu nowych technologii przemysłowych. Wielkiemu Skokowi towarzyszyło radykalne obcięcie wydatków na konsumpcję, służbę zdrowia czy edukację. Ogłoszono bezwzględny priorytet produkcyjności, która stała się swoistym dogmatem ideologicznym. Całej kampanii Wielkiego Skoku towarzyszyła nadzwyczaj radykalna frazeologia rewolucyjna. Wielki Skok zakończył się całkowitym fiaskiem. Nie tylko nie zrealizowano zaplanowanych celów, ale wręcz przeciwnie – doprowadzono gospodarkę do ruiny. Przeciwko inicjatorom Wielkiego Skoku sprzysięgły się też siły przyrody. Lata realizacji tego przedsięwzięcia przypadły na okres wielkich powodzi w Chinach, które spowodowały olbrzymie spustoszenia w rolnictwie. W 1962 Mao Tse-tung był zmuszony odwołać Wielki Skok i powrócić do tradycyjnych metod komunistycznego gospodarowania. (M.B.) WIETNAMSKA WOJNA 1965–1973 – konflikt zbrojny między dwoma państwami wietnamskimi (Wietnamem Południowym i Wietnamem Północnym), w którym aktywnie uczestniczyły również *Stany Zjednoczone. Zgodnie z porozumieniami genewskimi z lipca 1954, kończącymi wojnę *indochińską, w podzielonym Wietnamie, w 1956 miały odbyć się, pod nadzorem międzynarodowym, wolne wybory, w wyniku których powstałby rząd mogący doprowadzić do zjednoczenia obu państw wietnamskich. Przywódca 385

Wietnamu Południowego Ngo Dinh Diem (1901–63) nie zgodził się jednakże na wspólne wybory, obawiając się, że rząd północnowietnamski sfałszuje je i następnie wykorzysta do wprowadzenia *komunizmu do całego kraju. Argumentację Diema popierali Amerykanie. Wietnam Północny podjął wówczas decyzję o zjednoczeniu kraju na drodze zbrojnej, co zresztą zawsze zajmowało eksponowane miejsce w ideologii wietnamskich komunistów i ich lidera *Ho Chi Mina. U schyłku lat pięćdziesiątych na południu rozpoczęła działalność partyzantka komunistyczna (Viet Cong). W grudniu 1960 partyzantka ta powołała do życia Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu. Jego członkowie przechodzili szkolenie wojskowe i polityczne na północy, a potem przerzucano ich na południe. Wpływy Viet Congu szybko rosły, co zmusiło prezydenta Diema do ogłoszenia w 1961 stanu wyjątkowego. Poważnego wsparcia Wietnamowi Południowemu udzieliły Stany Zjednoczone, wysyłając duże ilości sprzętu wojskowego i doradców wojskowych. Zostali oni upoważnieni przez prezydenta Johna Fitzgeralda *Kennedy’ego do podjęcia walki w sytuacjach związanych z koniecznością obrony własnej. Zaangażowanie się USA w Wietnamie było motywowane tym, że w Waszyngtonie obawiano się, iż opanowanie przez komunistów całego Wietnamu uruchomi zasadę domina i w następstwie tego cały region Azji Południowo-Wschodniej znajdzie się w ich rękach. W 1962 w Wietnamie Południowym było już 11 tys. Amerykanów. 1 listopada 1963 doszło w Sajgonie do wojskowego zamachu stanu, podczas którego zginął coraz bardziej niepopularny w społeczeństwie Diem. Chaos polityczny wykorzystała partyzantka komunistyczna, intensyfikując jeszcze bardziej swe działania. Viet Cong w 1964 skupiał w swych szeregach 35 tys. ludzi. 2 sierpnia 1964 Północni Wietnamczycy ostrzelali w Zatoce Tonkińskiej amerykański niszczyciel Maddox. W pięć dni później Kongres prawie jednomyślnie uchwalił rezolucję upoważniającą prezydenta Lyndona *Johnsona do podjęcia działań militarnych przeciwko Wietnamowi Północnemu. 7 lutego 1965 oddziały Viet Congu zaatakowały bazę amerykańską w Pleiku, zabijając 8 żołnierzy i raniąc 126. 10 lutego komuniści uderzyli na instalacje wojskowe USA w Qui Nhon. Amerykanie zareagowali silnymi bombardowaniami Wietnamu Północnego i obszarów kontrolowanych na południu przez siły Viet Congu. 6 marca w pobliżu Da Nang wylądowały dwa bataliony amerykańskiej piechoty morskiej, co zapoczątkowało masowy napływ wojsk amerykańskich do Wietnamu Południowego. Pod koniec 1965 znajdowało się tam już 180 tys. żołnierzy USA, pozostających pod dowództwem generała Williama C. Westmorelanda. W 1967 liczebność wojsk amerykańskich osiągnęła 400 tys. osób. Przybyły także symboliczne kontyngenty wojskowe z *Australii, *Korei Południowej, Nowej Zelandii i *Tajlandii. Na oddziałach Stanów Zjednoczonych spoczął główny ciężar walki z Viet Congiem i regularnymi jednostkami armii północnowietnamskiej, które w coraz większym stopniu przenikały na południe. Dysponująca 400 tys. żołnierzy armia Wietnamu Południowego była poważnie zdemoralizowana, posiadała słabą motywację do walki i w efekcie nie potrafiła przeciwstawić się rosnącej sile komunistów. W 1966 i 1967 Amerykanie prowadzili intensywne bombardowania Wietnamu Północnego oraz pozycji zajmowanych przez Viet Cong. Średnio, w ciągu każdego dnia w 1966 roku przeprowadzono 164 misji bombowych przeciwko wietnamskim komunistom. Wojska USA stosowały napalm oraz różnego rodzaju środki chemiczne, powodując śmierć wielu tysięcy osób cywilnych i spustoszenie środowiska naturalnego na wielką skalę. Pomimo dużej przewagi w uzbrojeniu i stosowania najnowocześniejszej techniki militarnej, Amerykanom nie udało się jednak zdławić Viet Congu, dysponującego niezwykle walecznymi i zdeterminowanymi oddziałami, które błyskawicznie przemieszczały się i niespodziewanie uderzały na przeciwnika. 30 stycznia 1968 Północni Wietnamczycy i siły Viet Congu rozpoczęły niespodziewanie olbrzymią ofensywę, znaną jako ofensywa Tet, której założenia opracował generał Nguyen Vo Giap. Polegała ona na jednoczesnym silnym uderzeniu na dużą ilość celów w Wietnamie Południowym. Komuniści zaatakowali Sajgon i Hue, a także blisko 90 innych miast oraz setki osad i wiosek. W całym kraju wywiązały się gwałtowne walki, które trwały do 25 lutego. Siły komunistyczne na kilka tygodni opanowały byłą stolicę Wietnamu Hue, które w wyniku zaciętych walk z udziałem lotnictwa i artylerii zostało poważnie zniszczone. 20 tys. żołnierzy regularnej armii północnowietnamskiej oblegało wielką bazę amerykańskiej piechoty morskiej w Khe Sanh, która wszakże nie została zdobyta. Straty strony komunistycznej w trakcie działań operacji Tet wyniosły 33 tys. zabitych. Amerykanie jednak również ponieśli dotkliwe straty. Opinia publiczna w USA, przerażona przeciągającą się wojną, narastaniem gwałtowności i brutalności, a także coraz większą ilością zabitych Amerykanów, zaczęła domagać się zakończenia walk i wycofania wojsk z Wietnamu. Powstał olbrzymi ruch antywojenny, a wiele miast – szczególnie w 1968 – stało się widownią masowych demonstracji antywojennych (*Studencka rewolta). Wprawdzie ofensywa Tet nie przyniosła komunistom sukcesu z wojskowego punktu widzenia, to jednak wywołała znaczący efekt propagandowy i psychologiczny, podrywając morale Amerykanów oraz ich przekonanie o możliwości zwycięskiego zakończenia wojny. 31 marca 1968 prezydent Johnson ogłosił zawieszenie bombardowań Wietnamu 386

Północnego, a w maju Amerykanie i wysłannicy rządu północnowietnamskiego rozpoczęli w Paryżu nieoficjalne negocjacje wstępne, mające doprowadzić do wypracowania formuły pokojowej, możliwej do przyjęcia dla obu stron. Zmianie strategii militarnej na bardziej elastyczną towarzyszyła zmiana na stanowisku głównodowodzącego sił amerykańskich w Wietnamie Południowym, którą to funkcję z rąk generała Westmorelanda przejął generał Creighton Abrams. W czerwcu 1969 nowy prezydent USA Richard *Nixon zarządził stopniowe wycofywanie wojsk amerykańskich z Wietnamu, gdzie w tym czasie przebywało 540 tys. żołnierzy. Amerykanie od tej chwili skoncentrowali się na wysiłkach zmierzających do podniesienia siły bojowej armii południowowietnamskiej. Realizowany program wietnamizacji wojny zakładał ograniczenie udziału w walkach żołnierzy USA do absolutnego minimum. Walki nasiliły się wiosną 1970, kiedy oddziały amerykańskie i sajgońskie zaatakowały bazy oddziałów północnowietnamskich w *Kambodży. Nie zahamowało to jednak akcji wycofywania wojsk amerykańskich i pod koniec 1970 ich liczba w Wietnamie Południowym wynosiła 335 tys., a w rok później – 160 tys. Ciągłe redukowanie sił amerykańskich postanowili wykorzystać Północni Wietnamczycy. Nie zważając na trwające rokowania pokojowe, w marcu 1972 rozpoczęli dużą ofensywę, zajmując kilka prowincji Wietnamu Południowego. W odpowiedzi na ten krok prezydent Nixon wydał rozkaz o wznowieniu bombardowań miast północnowietnamskich i zaminowania portu w Hajfongu. W lipcu 1972 wznowiono rokowania pokojowe. Załamały się one jednak w grudniu, kiedy to obie strony gwałtownie zarzuciły sobie brak dobrej woli. Amerykanie przeprowadzili wówczas 11-dniowe intensywne bombardowania Hanoi oraz kilku innych miast, co zmusiło władze komunistyczne Wietnamu do powrotu do stołu rokowań. Tym razem rozmowy przebiegały nadspodziewanie sprawnie, a 27 stycznia 1973 podpisano w Paryżu porozumienie o zawieszeniu broni, którego stronami były: Stany Zjednoczone, Wietnam Południowy, Wietnam Północny i reprezentujący południowowietnamskich komunistów Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu. W następnych miesiącach wciąż jednak wybuchały starcia między oddziałami obu państw wietnamskich, które oskarżały się wzajemnie o naruszanie postanowień porozumienia paryskiego. W marcu 1973 z Wietnamu wyjechały ostatnie oddziały amerykańskie. W styczniu 1975 wojska Wietnamu Północnego zainicjowały wielką ofensywę. Zaskoczona armia południowowietnamska nie stawiała poważniejszego oporu, przechodząc do odwrotu na całej linii. W marcu odwrót przerodził się w panikę. Żołnierze armii sajgońskiej masowo opuszczali swe stanowiska i rzucali się do bezładnej ucieczki. Wojska komunistyczne szybko posuwały się naprzód. 21 kwietnia prezydent Wietnamu Południowego Nguyen Van Thieu złożył rezygnację z zajmowanego stanowiska i natychmiast odleciał na *Tajwan. 30 kwietnia oddziały północnowietnamskie weszły do Sajgonu. Tym samym cały Wietnam znalazł się pod kontrolą komunistów. 2 lipca 1976 oficjalnie proklamowano powstanie Socjalistycznej Republiki Wietnamu ze stolicą w Hanoi. Sajgon został przemianowany na Miasto Ho Chi Mina. Konflikt wietnamski zakończył się upokorzeniem Stanów Zjednoczonych, które okazały się niezdolne do powstrzymania komunizmu w Wietnamie, a ponadto w Kambodży i Laosie. W wojnie zginęło 47 tys. Amerykanów, a 305 tys. odniosło rany. Zginęło 250 tys. żołnierzy południowowietnamskich. Po stronie Wietnamu Północnego i Viet Congu było 900 tys. zabitych i 2 mln rannych. Na prowadzenie wojny USA wydały sumę 200 mld dolarów. (M.B.) WIKTOR EMANUEL III (1869–1947) – król *Włoch (1900–46), imperator Etiopii (1936–43) i król Albanii (1939–43). Kształcił się w akademiach wojskowych, gdzie wszechstronnie przygotowywano go do roli przyszłego władcy Włoch. Zasiadł na tronie w lipcu 1900 po zamordowaniu przez anarchistę (*Anarchizm) jego ojca Umberto I. Trzymał się z daleka od polityki wewnętrznej, powierzając kierowanie sprawami państwa kolejnym premierom, a sam koncentrował się na polityce zagranicznej, marząc, podobnie jak i jego poprzednicy, o zapewnieniu Włochom pozycji mocarstwowej. W 1911 opowiedział się za wojną z *Turcją o Libię (*Włosko-turecka wojna), a następnie poparł udział Włoch w *pierwszej wojnie światowej. Po wojnie zamierzał dalej kontynuować rządy liberalnej elity politycznej, lecz rozwój kryzysowej sytuacji społecznej spowodował, że Wiktor Emanuel III utracił kontrolę nad wydarzeniami. Zrazu nieufny i krytyczny wobec *faszyzmu, który podejrzewał o ciągoty republikańskie, nie zdecydował się – wbrew sugestiom niektórych polityków – w jakikolwiek sposób przeciwdziałać jego dojściu do władzy. Po *marszu na Rzym (28 październik 1922) powierzył Benito *Mussoliniemu urząd premiera Włoch. W następnych latach stał się zupełnie bezwolny wobec faszyzmu i nie zdobył się na głos krytyczny wobec niego nawet po takich wydarzeniach jak zamordowanie posła Giacomo Matteottiego (*Matteottiego sprawa) czy ogłoszenie przez Mussoliniego pełnej faszyzacji kraju (styczeń 1925). Udzielił całkowitego poparcia zaangażowaniu militarnemu Włoch w Abisynii (*Abisyńska wojna), interwencji w Hiszpanii (*Hiszpańska wojna domowa) po stronie generała *Franco (1936–39) oraz inwazji na Albanię (kwiecień 1939). Doceniając postawę Wiktora Emanuela III, Mussolini dodał mu do tytułu króla Włoch tytuły imperatora Etiopii i króla Albanii. Wiktor 387

Emanuel III nie przeciwstawił się również przystąpieniu Włoch w 1940 do *drugiej wojny światowej po stronie III Rzeszy (*Oś Rzym–Berlin–Tokio), a co więcej przekazał Mussoliniemu swoją funkcję naczelnego dowódcy sił zbrojnych. Dopiero po klęskach wojsk włoskich na wojennych frontach i wylądowaniu aliantów na Sycylii, Wiktor Emanuel III zdystansował się od faszyzmu, wydając w lipcu 1943 decyzję o aresztowaniu Mussoliniego. Nowy rząd włoski, kierowany przez marszałka Pietro *Badoglio, we wrześniu 1943 podpisał rozejm z aliantami. W tym też miesiącu Wiktor Emanuel III opuścił Rzym, udając się na południe kraju. W październiku podjął decyzję o wypowiedzeniu wojny Niemcom. Po wyzwoleniu 4 czerwca 1944 Rzymu Wiktor Emanuel III ogłosił swe całkowite wycofanie się z życia publicznego. 9 maja 1946 na kilka dni przed referendum, które zadecydować miało o przyszłości monarchii, Wiktor Emanuel III abdykował na rzecz syna Umberto II. Udał się na emigrację do Aleksandrii w Egipcie, gdzie zmarł w 1947. Tam też został pochowany w Katedrze św. Katarzyny. Wiktor Emanuel III był zapamiętałym numizmatykiem. Zgromadził kolekcję ponad 100 tys. unikalnych monet, którą podarował państwu włoskiemu. (B.B.) WILEŃSZCZYZNA – obszar wokół Wilna o powierzchni ok. 13,5 tys. km2, przedmiot sporu polskolitewskiego. W styczniu 1919, w ślad za wycofującymi się oddziałami niemieckimi, Wilno i okolice zostały zajęte przez oddziały Armii Czerwonej. 21 kwietnia, po trzydniowych walkach, miasto zostało zdobyte przez Polaków, a Józef *Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców regionu, w której sugerował potrzebę stworzenia federacji polsko-litewskiej. Plany te były zdecydowanie zwalczane przez większość sił politycznych tworzącego się na północy państwa litewskiego. Litwini obawiali się zmajoryzowania przez polską większość, zaś Wilno – którego skład narodowościowy wyglądał w 1916 następująco: Polacy – 50,6%, Żydzi – 42%, Litwini – 2,6% – uważali za swoją historyczną stolicę. 14 lipca 1920 Wilno, wskutek zmiany sytuacji na froncie wojny *polsko-radzieckiej, ponownie znalazło się w rękach radzieckich. Dwa dni wcześniej rząd radziecki – zabiegający z przyczyn taktycznych o dobre stosunki z Kownem – podpisał z rządem Republiki Litewskiej układ, na mocy którego Wileńszczyzna miała znaleźć się w granicach Litwy. Kiedy w połowie sierpnia, po bitwie warszawskiej, Polacy przejęli inicjatywę na froncie, pojawił się problem sposobu odzyskania Wileńszczyzny. Ponieważ *Polska nie znajdowała się w stanie wojny z Litwą, Piłsudski, który nie ufał pośrednictwu mocarstw zachodnich, zdecydował się na zainspirowanie buntu generała Lucjana Żeligowskiego, który w październiku 1920 na czele dywizji wojska zajął Wileńszczyznę i proklamował na jej terenie powstanie nowego tworu państwowego – tzw. Litwy Środkowej. W styczniu 1922 odbyły się wybory do Sejmu wileńskiego, w których udział wzięło 64,4% uprawnionych (Litwini zbojkotowali głosowanie). W lutym parlament Litwy Środkowej przyjął uchwałę stwierdzającą, iż „ziemia wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń część Rzeczypospolitej”, a 24 marca 1922 Sejm Ustawodawczy ratyfikował akt zjednoczenia. Litwa nie pogodziła się ze stratą tego obszaru, a zdanie, że stolicą państwa jest Wilno zostało zapisane w konstytucji. Wrogość między obu państwami utrzymywała się przez cały okres międzywojenny. Dopiero w 1927 premier litewski Augustinas Voldemaras, uznał, że Litwa nie znajduje w stanie wojny z Polską, a w 1938 – pod silną presją Warszawy – Litwini zgodzili się na nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Zgodnie z postanowieniami paktu *Ribbentrop-Mołotow (23 sierpnia 1939) i jego modyfikacją z 28 września 1939, Wileńszczyzna znalazła się ponownie w granicach Litwy (nastąpiło to 10 października 1939). W sierpniu 1940 Wileńszczyzna, wraz z całą Litwą, została włączona w skład *ZSRR. Po jego rozpadzie i odzyskaniu przez Litwę niepodległości (1991), pojawił się problem sytuacji 350 tys. mniejszości polskiej na Litwie. 4 września 1991 władze litewskie podjęły decyzję o rozwiązaniu organów samorządowych w dwóch okręgach zdominowanych przez Polaków – wileńskim i solecznickim. Polska, nie zgłaszając żadnych roszczeń terytorialnych, zażądała w odpowiedzi zagwarantowania pełni praw obywatelskich Polakom zamieszkującym na Wileńszczyźnie. Postulaty te zostały odebrane na Litwie jako ingerencja w sprawy wewnętrzne i zaogniły wzajemne stosunki. W 1993 rozpoczęły się rozmowy polsko-litewskie na temat zawarcia traktatu o przyjaznych stosunkach i dobro sąsiedzkiej współpracy. W czerwcu strona litewska przedstawiła własny projekt traktatu, w którym zawarte było potępienie polskiej okupacji Wileńszczyzny w okresie między wojennym. Na spotkaniu premierów obu państw 26 lipca 1993 ustalono, że traktat nie będzie zawierał żadnych ocen historycznych, natomiast rozliczenie z przeszłością nastąpi w odrębnej deklaracji. Wokół ewentualnego tekstu deklaracji na Litwie i w Polsce rozgorzały zacięte dyskusje, co wyraźnie zahamowało postęp w negocjacjach. Dopiero w pierwszych dniach lutego 1994 wysłannik prezydenta *Wałęsy ustalił z prezydentem Litwy Algirdasem Brazauskasem, że nie będzie odrębnej deklaracji, a ocena okresu międzywojennego zostanie zawarta w preambule traktatu i w przemówieniach obu prezydentów wygłoszonych z okazji jego podpisania. To ostatnie nastąpiło 26 kwietnia 1994 w Wilnie, a ustalony tekst preambuły zawierał sformułowania o „żalu z powodu konfliktów między obydwoma państwami oraz potępienie używania przemocy, która zdarzała się w 388

stosunkach wzajemnych obu narodów”. Trudno jednak stwierdzić – zwłaszcza w kontekście kontrowersji jakie towarzyszyły ratyfikacji traktatu w obu krajach – czy zawarte w nim postanowienia o prawach mniejszości zakończą konflikt związany z położeniem ludności polskiej na Wileńszczyźnie. (A.D.) WILSON WOODROW (1856–1924) – polityk amerykański, dwukrotny prezydent *Stanów Zjednoczonych (1913–21). Urodził się w rodzinie pochodzenia szkockiego. Jego ojciec był pastorem kościoła prezbiteriańskiego. Ukończył Uniwersytet w Princeton oraz Uniwersytet Virginia. Na Uniwersytecie John Hopkins obronił pracę doktorską z zakresu nauk politycznych RZĄD KONGRESOWY, która do dzisiaj pozostaje klasyczną rozprawą politologiczną. W 1890 wrócił do Princeton, gdzie rozpoczął znakomitą karierę akademicką. Wykładał prawo i ekonomię polityczną. W 1902 został rektorem Uniwersytetu w Princeton. W 1910 Wilson z ramienia Partii Demokratycznej został wybrany gubernatorem stanu New Jersey. Na tym stanowisku przeprowadził serię reform politycznych i administracyjnych, co dało mu opinię skutecznego, kompetentnego i uczciwego polityka. Sława ta pozwoliła Wilsonowi uzyskać w 1912 nominację prezydencką na konwencji partii demokratycznej. W wyborach uzyskał duże poparcie ze strony uboższych warstw społeczeństwa, które widziały w jego programie obietnicę poprawy swego losu. W marcu 1913, po 16 latach rządów republikanów, Wilson został pierwszym prezydentem demokratą. Od razu też energicznie przystąpił do realizacji programu reform gospodarczych, prawnych i administracyjnych, wśród których najważniejsze to: znaczne obniżenie ceł importowych, reforma systemu bankowego, polegająca na zwiększeniu kontroli rządowej nad bankami prywatnymi oraz umocnienie ustawodawstwa antymonopolowego z jednoczesnym zagwarantowaniem pełnej wolności strajków i organizacji związkowych. W polityce zagranicznej Wilson formalnie wyrzekł się tzw. dyplomacji dolara uprawianej przez poprzednie ekipy rządowe, ale w istocie nie zmienił zasadniczego kierunku polityki amerykańskiej. Silniejsze od założeń ideowych okazały się amerykańskie interesy polityczno-strategiczne i ekonomiczne w rejonie uznawanym za obszar wpływów USA oraz konieczność ich obrony, co powodowało, że Wilson decydował się nawet na interwencje zbrojne (*Meksykańska rewolucja, *Monroe doktryna). W chwili wybuchu *pierwszej wojny światowej, 4 sierpnia 1914 Wilson ogłosił neutralność Stanów Zjednoczonych i liczył, że Ameryka zajmie pozycję mediatora między walczącymi stronami. Jednak utrzymanie neutralności okazało się trudne, zważywszy na ataki niemieckich okrętów pod wodnych na statki handlowe, szpitalne i pasażerskie (np. głośna sprawa zatopienia Lusitanii w maju 1915, gdzie zginęło 100 obywateli amerykańskich). W 1916 Wilson po raz drugi z sukcesem kandydował w wyborach prezydenckich jako człowiek pokoju. Kiedy *Niemcy w lutym 1917 ogłosiły, iż będą prowadzić wojnę podwodną bez ograniczeń, a co więcej, gdy wyszła na jaw ich chęć skłonienia Meksyku do wojny z USA w zamian za pomoc finansową i obietnicę przyłączenia doń Teksasu, Arizony i Nowego Meksyku – USA 6 kwietnia 1917 wypowiedziały wojnę *Niemcom, a 7 grudnia 1917 Austro-Węgrom. Wilson, godząc się na udział USA w wojnie, miał nadzieję, że będzie to ostatnia wojna na świecie i po niej uda się wypracować pokojowy porządek międzynarodowy. Swój program najpełniej przedstawił w orędziu z 8 stycznia 1918 wygłoszonym przed Kongresem (słynne 14 punktów Wilsona). Program Wilsona sprowadzał się do: ustalenia granic państw na zasadach etnograficznych, utrwalenia rządów demokratycznych, przestrzegania zasad humanitaryzmu i sprawiedliwości w stosunkach między narodami, a także utworzenia międzynarodowej organizacji stojącej na straży pokoju. Z takim programem i związanymi z nim nadziejami, w grudniu 1918 przybył do Paryża witany jako zbawca ludzkości. Brutalna rzeczywistość i sprzeczności interesów spowodowały jednak, że romantyczne nadzieje Wilsona nie do końca mogły być urzeczywistnione, a on sam musiał w wielu wypadkach iść na znaczące kompromisy. Niemniej jednak, olbrzymim jego sukcesem było dołączenie do wszystkich traktatów pokojowych kończących I wojnę światową – jako ich części składowej – statutu *Ligi Narodów, organizacji, która w przekonaniu Wilsona miała otworzyć nową erę w dziejach ludzkości. Największe wszakże rozczarowanie spotkało go w ojczyźnie, bowiem większość republikańska w Kongresie nie dopuściła ani do podpisania przez USA traktatu *wersalskiego, ani też nie wyraziła zgody na przystąpienie kraju do Ligi Narodów. Decyzje te zdruzgotały zupełnie Wilsona, który popadł w załamanie nerwowe. Z tego powodu nie wziął udziału w kampanii prezydenckiej w 1920 roku i po upływie swej kadencji w 1921, zszedł ze sceny politycznej. Ostatnie lata swego życia spędził pogrążony w melancholii. Życie i działalność Wilsona spotkała się z ambiwalentnymi ocenami. Jedni widzieli w nim polityka-idealistę, fantastę czy Don Kichota, inni zaś – apostoła nowych idei, wielkiego demokratę oraz szermierza sprawiedliwości i pokoju. (B.B.) WITOS WINCENTY (1874–1945) – przywódca ruchu ludowego w *Polsce, polityk, trzykrotny premier II Rzeczypospolitej. Urodził się w rodzinie chłopskiej w galicyjskiej wsi Wierzchosławice. Mając 10 lat rozpoczął naukę w szkole ludowej, do której uczęszczał, mimo swoich wybitnych zdolności, tylko przez cztery 389

zimy. Stąd też całą wiedzę zdobył dzięki samokształceniu. Przez kilkanaście lat pracował jako robotnik w majątku księcia Sanguszki. W końcu dorobił się własnego 17-morgowego gospodarstwa. Cała działalność polityczna Witosa związana była z ruchem ludowym, początek jej zaś stanowiła rozpoczęta w 1893 współpraca z redakcją „Przyjaciela Ludu”. W 1895 Witos związał się z utworzonym w Galicji Stronnictwem Ludowym, a od 1903 działał w powstałym w jego miejsce Polskim Stronnictwie Ludowym (PSL). Po rozłamie w PSL, którego był jednym z inicjatorów, w grudniu 1913 podjął działalność w PSL-Piast, będąc od lutego 1914 jego wiceprezesem. Zasiadał także w galicyjskim Sejmie Krajowym (1908–18) oraz w wiedeńskiej Radzie Państwa (1911–18). Po wybuchu *pierwszej wojny światowej Witos wszedł w skład Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), grupującego siły polityczne o orientacji pro austriackiej. Rozczarowawszy się jednak szybko do jego linii politycznej, zaczął upatrywać rozwiązania kwestii polskiej w oparciu o koalicję z państwami zachodnimi. W 1917 został członkiem Ligi Narodowej, przez co zacieśnił kontakty z PSL-Piast i Narodową Demokracją. W końcu października 1918 Witos stanął na czele 23-osobowej Polskiej Komisji Likwidacyjnej, która objęła władzę w Małopolsce. W grudniu 1918 został prezesem Zarządu Głównego PSLPiast i funkcję tę pełnił do marca 1931, tj. do momentu zjednoczenia ruchu ludowego i powstania Stronnictwa Ludowego (SL). Wówczas to został prezesem Rady Naczelnej SL, a w grudniu 1935 prezesem SL. Był posłem do Sejmu Ustawodawczego (1919–22), następnie zaś posłem do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (1922–33). W okresie 1920–26 Witos trzykrotnie pełnił funkcję premiera, co łącznie dało 624 dni (24 lipiec 1920 – 13 wrzesień 1921; 28 maj – 15 grudzień 1923; 10–15 maj 1926). Jego ostatni gabinet został obalony przez zamach stanu Józefa *Piłsudskiego (*Przewrót majowy 1926). W latach 1929–30 Witos był inicjatorem i jednym z głównych przywódców Centrolewu – sojuszu partii opozycyjnych zwalczających sanację. We wrześniu 1930 został aresztowany – podobnie jak i inni przywódcy opozycji – i osadzony w twierdzy brzeskiej. Zwolniony za kaucją w listopadzie 1930, nie zaprzestał działalności politycznej, wzywając do walki z sanacją. W wyniku tzw. procesu brzeskiego w uznaniu, iż się dobrze zasłużył ojczyźnie – został skazany tylko na 1,5 roku więzienia oraz pozbawienie praw obywatelskich na 3 lata. We wrześniu 1933 wyemigrował do Czechosłowacji, skąd kierował działalnością SL. Powrócił do kraju w marcu 1939, został na krótko aresztowany i następnie zwolniony w związku z zawieszeniem wykonywania kary na okres 6 miesięcy. Podjął na nowo działalność polityczną, apelując o obronę niepodległości państwa polskiego w obliczu zbliżającego się nieuchronnie zagrożenia ze strony *Niemiec. Po wybuchu *drugiej wojny światowej, 16 września, został aresztowany przez Niemców i 20 września osadzony w więzieniu w Rzeszowie. Stanowczo odrzucał wysuwane przez Niemców pod jego adresem propozycje współpracy oraz ofertę utworzenia rządu kolaboracyjnego. Na nic zdało się wywiezienie go do Berlina (marzec 1940) i późniejsze przetrzymywanie pod nadzorem gestapo w Zakopanem do marca 1941, kiedy to Niemcy zezwolili mu na powrót do Wierzchosławic. U schyłku wojny Witos nie przyjął również propozycji współpracy z komunistami. Aresztowany wiosną 1945 przez NKWD, po zwolnieniu odmówił objęcia urzędu premiera w tworzonym Rządzie Jedności Narodowej. Nie wziął też udziału w czerwcowej konferencji moskiewskiej, mającej ustalić skład Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej. W sierpniu został prezesem utworzonego Polskiego Stronnictwa Ludowego, którym faktycznie jednak kierował Stanisław *Mikołajczyk. Zmarł 31 października 1945 w Krakowie. Jego pogrzeb w Wierzchosławicach 6 listopada, w którym uczestniczyło 100 tys. osób, stał się wielką manifestacją. Mottem działalności politycznej Witosa były zdania wypowiedziane przezeń podczas procesu brzeskiego w 1931: „Uważam, że nigdzie w żadnym państwie nie wystarczy ani klika, ani człowiek, choćby był geniuszem. (...) Chciałem, aby Polska była budowana na społeczeństwie, aby była budowana na prawie, którym by się to społeczeństwo rządziło”. (B.B.) WŁASOW ANDRIEJ (1900–1946) – generał rosyjski, założyciel antykomunistycznych, proniemieckich formacji w czasie *drugiej wojny światowej. Urodził się w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. W 1919 wcielony do Armii Czerwonej brał udział w walkach z wojskami Denikina i Wrangla. Po zakończeniu *rosyjskiej wojny domowej zdecydował się na pozostanie w wojsku. Był kolejno dowódcą kompanii i batalionu, a od 1935 – pułku; w 1930 wstąpił do WKP/b/ (*Bolszewicy). Jesienią 1938 Własowa wysłano do Chin, gdzie był instruktorem w oddziałach partyzanckich walczących z Japończykami (*Chińsko-japońska wojna). Do kraju powrócił w listopadzie 1939 obejmując dowództwo 99 Dywizji Piechoty. Po wybuchu wojny niemieckoradzieckiej dowodził kolejno: 4 Korpusem Zmechanizowanym na Froncie Ukraińskim, 37 Armią broniącą Kijowa i 20 Armią wchodzącą w skład Grupy Północnej osłaniającej Moskwę. Należał do najzdolniejszych dowódców radzieckich; w styczniu 1942 otrzymał awans do stopnia generała lejtnanta. W marcu 1942, jako dowódca 2 Armii Uderzeniowej, kierował natarciem mającym osłabić niemiecki pierścień wokół Leningradu (*Leningradu obrona). W maju tego roku, wskutek strategicznych błędów *Stalina i Kwatery Głównej, 2 390

Armia została odcięta. 12 lipca Własow dostał się do niewoli. Więziony w obozie w Winnicy (Ukraina), zaproponował Niemcom stworzenie z jeńców wojennych antykomunistycznych oddziałów rosyjskich. W grudniu 1942 władze niemieckie wyraziły zgodę na utworzenie Rosyjskiego Komitetu Narodowego, na którego czele stanął Własow. Rozpoczęto też formowanie oddziałów Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA). W początkach 1943 odbył podróż po zajętych przez Niemców terenach *ZSRR. Nacjonalistyczne poglądy Własowa (*Nacjonalizm) oraz jego rosnąca popularność wywołały zaniepokojenie samego *Hitlera, który zakazał generałowi pobytu na rosyjskich terenach okupowanych, a formacje ROA polecił w większości przerzucić na zachód. We wrześniu 1944, z inspiracji *Himmlera, Własow rozpoczął tworzenie nowej organizacji – Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji (KONR). W listopadzie 1944 KONR wydał tzw. Manifest Praski wzywający do obalenia stalinowskiej tyranii. W styczniu 1945 rozpoczęto formowanie Sił Zbrojnych KONR, które osiągnęły liczebność ok. 50 tys. żołnierzy. W maju tego roku I Dywizja KONR, której towarzyszył Własow, rozbiła oddziały *SS przystępujące do tłumienia powstania w Pradze, a następnie bezskutecznie usiłowała się oddać w ręce Amerykanów. Nie wpuszczony na teren amerykańskiej strefy okupacyjnej, Własow został aresztowany przez oddział Armii Czerwonej. 1 sierpnia 1946, po trwającym dwa dni procesie, skazano go wraz z 11 podwładnymi na karę śmierci. Wyrok wykonano w dniu następnym. (A.D.) WŁOCHY – państwo w Europie, zajmujące Półwysep Apeniński oraz Sycylię, Sardynię i szereg mniejszych wysp (pow. 301,3 tys. km2, ludność 57,5 mln w 1999). 17 marca 1861 w Turynie proklamowano powstanie Królestwa Włoch. Ukoronowaniem zjednoczenia Włoch było wkroczenie 20 września 1870 wojsk włoskich do Rzymu i likwidacja Państwa Kościelnego. XX wiek rozpoczął się dla Włoch tragicznym wydarzeniem – 29 lipca 1900 został zabity przez anarchistę (*Anarchizm) drugi król Włoch Umberto I. Na tronie zasiadł wówczas jego syn *Wiktor Emanuel III. W latach 1911–12 Włochy stoczyły zwycięską wojnę z Turcją (*Włoskoturecka wojna), w rezultacie której zdobyły Libię. W maju 1915 przystąpiły do *pierwszej wojny światowej po stronie Ententy. Konferencja paryska (1919–1920) przyznała Włochom Trento, *Triest, *Górną Adygę, Istrię i Dalmację, które wcześniej znajdowały się pod władzą Austro-Węgier. Nie uzyskały jednakże *Fiume, co spotkało się z oburzeniem w całym kraju i spowodowało wycofanie się Włoch z konferencji pokojowej (*Paryż). We wrześniu 1919 włoski pisarz i awanturnik Gabriele *d’Annunzio, na czele swych oddziałów, wkroczył do Fiume, prowokując poważny kryzys międzynarodowy. Na mocy traktatu włoskojugosłowiańskiego z 12 listopada 1920 Istria (za wyjątkiem Fiume, które ostatecznie zostało przyłączone do Włoch w styczniu 1924) pozostała przy Włoszech, podczas gdy Dalmacja przeszła pod władzę *Jugosławii. W 1919 na scenie politycznej kraju pojawił się ruch faszystowski (*Narodowa Partia Faszystowska) kierowany przez byłego socjalistę Benito *Mussoliniego. Umiejętnie wykorzystując społeczną frustrację spowodowaną trudną sytuacją ekonomiczną, *faszyzm rozwijał się niezmiernie dynamicznie. Po *marszu na Rzym (28 październik 1922) faszyści przejęli władzę nad krajem, a Mussolini objął stanowisko premiera. Triumf faszyzmu zakończył trwający od momentu powstania państwa okres, w którym dominacja polityczna należała do Włoskiej Partii Liberalnej (PLI). Po porwaniu i zamordowaniu przez faszystowską bojówkę 10 czerwca 1924 socjalistycznego posła Giacomo Matteottiego (*Matteottiego sprawa), opozycja opuściła parlament. W 1925 Mussolini obwieścił całkowitą faszyzację życia kraju. W ślad za tym poszły ustawy o obronie państwa, które rozwiązywały nie faszystowskie partie polityczne i związki zawodowe, a także znosiły wolności polityczne i obywatelskie. 11 lutego 1929 Włochy podpisały ze Stolicą Apostolską pakty *laterańskie, umożliwiające powstanie suwerennego Państwa Kościelnego (*Watykan) oraz normalizujące do tej pory bardzo napięte stosunki państwowo-kościelne we Włoszech. W październiku 1935 wojska włoskie zaatakowały Etiopię, która po siedmiomiesięcznych walkach została pokonana (*Abisyńska wojna). Mussolini proklamował wówczas powstanie Drugiego Imperium Rzymskiego. W 1936 Włochy zaangażowały się w *hiszpańską wojnę domową, spiesząc z pomocą generałowi Francisco *Franco. Bliska współpraca faszystowskich Włoch i *Niemiec uległa sformalizowaniu w październiku 1936, kiedy ukształtowała się oś Rzym–Berlin. W kwietniu 1939 Włosi wkroczyli do Albanii. W maju 1939 współpraca włosko-niemiecka została jeszcze bardziej ugruntowana wskutek podpisania tzw. paktu stalowego. 10 czerwca 1940 Włochy wypowiedziały wojnę *Wielkiej Brytanii i *Francji, przystępując tym samym do *drugiej wojny światowej jako sojusznik Niemiec. We wrześniu 1940 Włochy zawarły z Niemcami i *Japonią pakt trójstronny. W październiku 1940 Mussolini wydał rozkaz ataku na Grecję. Grecy zdołali jednak obronić się przed napastnikami. Wojska włoskie bardzo szybko zaczęły też ponosić klęski w Afryce. Na wiosnę 1941 Etiopia, Erytrea i Somalia były już w rękach brytyjskich. Włochom nie wiodło się również w Libii. 10 lipca 1943 Amerykanie i Brytyjczycy wylądowali na Sycylii. 25 lipca 1943 król Wiktor Emanuel III polecił aresztować Mussoliniego, a urząd premiera powierzył marszałkowi Pietro *Badoglio. Nowy rząd 8 września 1943 podpisał 391

rozejm z aliantami, a 13 października wypowiedział wojnę Niemcom. Wojska niemieckie wkroczyły do Włoch, rozpoczynając okupację kraju. Uwolniony przez Niemców Mussolini na terytorium Włoch Północnych powołał do życia *Włoską Republikę Socjalną ze stolicą w Saló. Walkę z Niemcami i wspierającymi ich formacjami włoskich faszystów toczyły siły partyzanckie, zgrupowane w koalicyjnym Komitecie Wyzwolenia Narodowego (CLN). 4 czerwca 1944 alianci wyzwolili Rzym. Próbujący uciekać do Szwajcarii Mussolini został schwytany przez partyzantów i 28 kwietnia 1945 rozstrzelany. Władzę we Włoszech przejął rząd utworzony przez koalicję partii antyfaszystowskich, a na jego czele stanął, reprezentujący małą Partię Działania, Ferruccio Parri. 10 grudnia 1945 na stanowisku premiera zastąpił go chadek Alcide *De Gasperi. Skompromitowany kolaboracją z faszystami król Wiktor Emanuel III 9 maja 1946 abdykował na rzecz syna Umberto II. Jednakże w referendum 2 czerwca 1946 większość głosujących opowiedziała się za wprowadzeniem ustroju republikańskiego (12,7 mln głosów za republiką, 10,7 mln – za monarchią). Traktat pokojowy podpisany przez Włochy z krajami zwycięskimi w wojnie (*Paryskie traktaty) pozbawił Włochy kolonii (*Włoskie kolonie), a także musiały one odstąpić pewne terytoria Francji, Grecji i Jugosławii. 1 stycznia 1948 weszła wżycie konstytucja republikańskich Włoch, opierająca mechanizm władzy politycznej na zasadach systemu parlamentarno-gabinetowego. W pierwszych czterech powojennych gabinetach włoskich zasiadali komuniści i socjaliści. W maju 1947, w atmosferze wzmagającej się *zimnej wojny, premier De Gasperi usunął ich z rządu. Socjaliści powrócili do udziału w rządach w grudniu 1963, ale dla komunistów koalicje rządowe były już zawsze zamknięte. W życiu politycznym powojennych Włoch dominowała Chrześcijańska Demokracja (DC), której reprezentanci stanowili trzon każdego gabinetu (*Chrześcijańska demokracja). Sporadycznie chadecy sprawowali władzę w pojedynkę, choć regułą były koalicje rządowe łączące ich z partiami tzw. łuku konstytucyjnego, to znaczy Włoską Partią Republikańską (PRI), Włoską Partią Liberalną (PLI), Włoską Partią Socjaldemokratyczną (PSDI) i Włoską Partią Socjalistyczną (PSI). Z udziału w sprawowaniu władzy, obok Włoskiej Partii Komunistycznej (PCI), wykluczony był także nacjonalistyczny Włoski Ruch Społeczny – Prawica Narodowa (MSI–DN). Spory między koalicyjnymi partnerami i duża temperatura debat politycznych powodowały, że żywot włoskich gabinetów zazwyczaj nie był zbyt długi. Dość powiedzieć, iż w okresie 1945–99 Włochy miały 56 rządów, czyli rząd w tym kraju pracuje średnio około 11 miesięcy. Umiejętność rządzenia z permanentnym nieomal kryzysem gabinetowym stała się zatem włoskim odkryciem politycznym. W latach siedemdziesiątych Włochy zmagały się z falą lewackiego *terroryzmu (*Czerwone Brygady), którą w końcu po wielu wysiłkach udało się opanować. Nierozwiązanym problemem pozostaje wszakże problem zorganizowanej przestępczości, a *mafia głęboko zakorzeniła się w strukturach społecznych. W obliczu fenomenu mafijnej przestępczości państwo włoskie wy daje się być bezradne. W ostatnich latach włoska scena polityczna uległa pewnym przekształceniom. W styczniu 1991 przestała istnieć PCI – największa partia komunistyczna świata zachodniego, często jednak dystansująca się od polityki *ZSRR. Na jej miejscu powstała Demokratyczna Partia Lewicy (PDS), która przeszła na pozycje *socjalizmu demokratycznego. Na początku lat dziewięćdziesiątych odczuwalne już było wyraźnie znużenie wyborców partiami tradycyjnymi. W wyborach parlamentarnych 5–6 kwietnia 1992 wszystkie duże partie poniosły poważne straty, natomiast olbrzymi sukces odnotowało ugrupowanie lombardzkich separatystów – Liga Północna (LN), stając się nagle czwartą siłą polityczną kraju. Rozpoczęte w styczniu 1993 przez mediolańską prokuraturę dochodzenie, znane jako akcja czyste ręce (mani pulite), odsłoniło w następnych miesiącach powszechną korupcję klasy politycznej. Okazało się, iż co trzeci członek parlamentu – w tym wielu przywódców partyjnych – zamieszany był w gigantyczne skandale łapówkowe, a wielu polityków miało powiązania ze światem zorganizowanej przestępczości (*Andreotti Giulio). W tej atmosferze doszło do przedterminowych wyborów parlamentarnych 27–28 marca 1994, w których wyborcy zmietli ze sceny cały dotychczasowy establishment polityczny. Na niewiele zdały się zabiegi tradycyjnych partii zmierzające do przekreślenia przeszłości poprzez odsunięcie najbardziej skorumpowanych polityków oraz zmiany nazw i symboli partii. Na przykład Chrześcijańska Demokracja przekształciła się we Włoską Partię Ludową (PPL), która jednak zdobyła jedynie 11,1% głosów. Postkomuniści jako jedyna partia tradycyjnego układu utrzymali się na powierzchni, lecz jedynie dzięki temu, że nie mając udziałów we władzy centralnej, uchronili się od kompromitacji na większą skalę. Głosy zawiedzionego elektoratu padły na zawiązaną dwa miesiące przed wyborami przez miliardera Silvio *Berlusconiego formację Naprzód Włochy (Forza Italia), szermującą hasłami federalistycznymi Ligę Północną i reprezentujący prawicę Sojusz Narodowy (AN), powołany na bazie neofaszystowskiego Włoskiego Ruchu Społecznego. Te partie, wraz z trzema mniejszymi ugrupowaniami, utworzyły nowy rząd z Berlusconim jako premierem. W pierwszych miesiącach swego urzędowania obiecujący cud ekonomiczny Berlusconi bił rekordy popularności, a Forza Italia w wyborach do Parlamentu 392

*Europejskiego 12 czerwca 1994 uzyskała aż 30,6% głosów. Później wszakże notowania premiera zaczęły gwałtownie opadać, szczególnie po tym, gdy jego rząd przedstawił budżet zakładający drastyczną redukcję wydatków na opiekę społeczną, zdrowie, szkolnictwo i emerytury. Na dodatek 22 listopada 1994 prokuratura mediolańska poinformowała Berlusconiego o rozpoczęciu przeciwko niemu śledztwa, zarzucając mu korupcję. 22 grudnia 1994 Berlusconi podał się do dymisji, gdyż Liga Północna odmówiła mu poparcia. 13 stycznia 1995 powstał nowy rząd pod przewodnictwem Lamberto Diniego. Był to tzw. rząd techniczny i w jego skład nie wszedł żaden polityk. 21 kwietnia 1996 we Włoszech miały miejsce kolejne przedterminowe wybory parlamentarne, już trzecie na przestrzeni 4 lat. Przyniosły one zwycięstwo centrolewicowej koalicji Drzewo Oliwne (L’Ulivio), która pokonała blok centroprawicy Biegun Wolności (Polo della Libertá). Na czele rządu stanął Romano Prodi, katolicki ekonomista i kandydat Drzewa Oliwnego na premiera. W jego 20-osobowym rządzie najwięcej tek ministerialnych (9) przypadło przedstawicielom postkomunistycznej PDS. Rząd Prodiego skupił się na rozwiązywaniu problemów gospodarczych i finansowych, odnosząc na tym polu godne uwagi sukcesy. Przeciwdziałał także tendencjom separatystycznym, głoszonym przez Ligę Północną, która w 1996 proklamowała nawet powstanie niepodległej Padanii na północy Włoch, choć nikt nie traktował tego kroku poważnie. Gabinet Prodiego upadł w październiku 1998 na skutek utraty zaufania parlamentu. Po kilku dniach nowy rząd utworzył przywódca PDS Massimo D’Alema, ale jego gabinet również opierał się na koalicji Drzewo Oliwne. W maju 1999 upłynęła 7-letnia kadencja prezydenta Oscara Luigi Scalfaro. 13 maja 1999 na nowego prezydenta Włoch wybrano Carlo Aneglio Ciampiego, byłego wieloletniego prezesa Banku Włoch i premiera w latach 1993-94. Powojenne Włochy opierają swą politykę zagraniczną na współpracy i sojuszu ze *Stanami Zjednoczonymi i pozostałymi krajami zachodnimi. W 1949 znalazły się w gronie założycieli *NATO, a w 1957 współtworzyły *Europejską Wspólnotę Gospodarczą i należą do Unii Europejskiej. (M.B.) WŁOSKA REPUBLIKA SPOŁECZNA 1943–1945 (wł. Repubblica Sociale Italiana – RSI) – państwo *faszystowskie utworzone w czasie *drugiej wojny światowej przez Benito *Mussoliniego, istniejące od września 1943 do czerwca 1945 na terytoriach włoskich okupowanych przez Niemców. Powołany po obaleniu *Mussoliniego (25 lipiec 1943) rząd Pietro *Badoglio zawarł 8 września 1943 rozejm z aliantami. Ziemie włoskie na północ od linii Salezno-Bazi znalazły się jednak pod okupacją niemiecką. Już 9 września 1943 grupa byłych dygnitarzy faszystowskich (Roberto Farinaci, Alessandro Pavolini, Vittorio Mussolini) z kwatery Adolfa *Hitlera w Prusach zapowiedziała utworzenie nowego państwa faszystowskiego. Jednocześnie Niemcy zintensyfikowali działania, by uwolnić uwięzionego w Gran Sasso Benito Mussoliniego. 12 września Mussolini został uwolniony przez spadochroniarzy niemieckich i przewieziony do *Niemiec, gdzie *Hitler powierzył mu zadanie utworzenia nowego państwa faszystowskiego na włoskich terytoriach, znajdujących się pod okupacją niemiecką. 23 września Mussolini proklamował powstanie nowego rządu włoskiego, w którym funkcje ministerialne obejmowali faszyści bezwarunkowo krytyczni wobec rządu P. Badoglio. Jednocześnie na czele zrekonstruowanej partii faszystowskiej (*Narodowa Partia Faszystowska), która przyjęła nazwę Faszystowska Partia Republikańska (Partito Fascista Repubblicano – PFR), stanął A. Pavolini, zaś Milicji faszystowskiej – Renato Ricci. Władze nowego państwa, czyli Włoskiej Republiki Społecznej, zostały ostatecznie zainstalowane w różnych miastach północnych Włoch. Ich centrum znajdowało się natomiast nad Jeziorem Garda w Saló, stąd też RSI zwano po prostu Republiką Saló. Zależność Włoskiej Republiki Społecznej od Niemiec była totalna od chwili jej utworzenia. Powstała z inspiracji Hitlera, i przez cały czas swego istnienia w sensie politycznym była w istocie niczym innym, jak wasalem Niemiec. Mussolini zaś pozostawał w gruncie rzeczy figurą polityczną, mającą symbolizować ciągłość włoskiego faszyzmu. Cele RSI zostały określone w tzw. 18-punktowym programie, przyjętym przez pierwszy kongres PFR (liczącej 250 tys. członków) w Weronie (15–16 listopada 1943). Sprowadzały się one przede wszystkim do: odnowy faszyzmu; powrotu do źródeł ruchu, czyli jego pierwotnych, społecznych korzeni, które zostały zamazane wskutek przyjęcia fałszywych rozwiązań, jak choćby związek faszyzmu z monarchią; odrzucenia monarchii i oskarżenia jej o zdradę; zniesienia porządku korporacyjnego (*korporacjonizm) i utworzenia Generalnej Konfederacji Pracy; rozbudowy ustawodawstwa socjalnego; kolektywizacji przedsiębiorstw mających publiczne znaczenie, co określano mianem socjalizacji; zagwarantowania w polityce zagranicznej „jedności, niepodległości, integralności terytorialnej ojczyzny w granicach morskich i alpejskich wyznaczonych przez naturę, poświęcenie krwi i historię; urzeczywistnienia wspólnoty europejskiej poprzez federację wszystkich narodów akceptujących jako zasady fundamentalne eliminację odwiecznych intryg brytyjskich z kontynentu europejskiego oraz zniesienie wewnętrznego systemu kapitalistycznego i walkę przeciw plutokracjom światowym, a także zbadanie dla dobra narodów europejskich i autochtonicznych zasobów naturalnych Afryki”. W sensie ustrojowym Włoska Republika Społeczna miała być republiką prezydencką, o 5-letniej 393

kadencji prezydenta, opartą na systemie jednopartyjnym, w której Mussolini sprawowałby po prostu funkcję wodza faszyzmu (il duce del fascismo). Program z Werony pełnił przede wszystkim rolę instrumentu propagandowego i właściwie nigdy nie był w pełni wcielony w życie. Niepowodzeniem zakończyły się próby zorganizowania w RSI regularnych sił zbrojnych, które zamierzano sformować w oparciu o włoskich więźniów i jeńców wojennych, a następnie skierować do walki przeciwko aliantom. Tylko kilka formacji wiernych faszyzmowi, czyli tzw. Czarne Brygady (le Brigate Nere), przystąpiło do działań i to wymierzonych jedynie w partyzantów. Nie powiodły się również, podjęte przez RSI, próby uniezależnienia się od Niemiec i wywalczenia pewnej autonomii. Wraz z pogarszaniem się sytuacji militarnej i politycznej władze Włoskiej Republiki Społecznej przeszły przede wszystkim do działań policyjnych i represyjnych, prowadzonych wespół z Niemcami, skierowanych przeciwko ruchowi oporu, wrogom politycznym i ludności żydowskiej. Wiosną 1945, kiedy klęska Niemiec była już przesądzona, RSI weszła w okres rozpadu. Przestała istnieć wraz z zajęciem w czerwcu 1945 przez aliantów Mediolanu. (B.B.) WŁOSKIE KOLONIE – terytoria zamorskie należące do *Włoch. Włochy wstąpiły na drogę podbojów kolonialnych późno, bo dopiero w latach osiemdziesiątych XIX wieku. W 1882 Włosi skolonizowali *Erytreę (117 tys. km2), która stała się ich pierwszym nabytkiem zamorskim i bazą do kolejnych podbojów kolonialnych. W 1885 opanowali Somalię, a ściślej mówiąc jej większą, południową część (północna należała do *Wielkiej Brytanii). W 1895 wojska włoskie z Erytrei zaatakowały Etiopię, zagarniając początkowo etiopską prowincję Tigre. Jednakże po zwycięstwie w bitwie pod Aduą (1 marzec 1896) Etiopczykom udało się wyprzeć Włochów z kraju oraz odzyskać Tigre. We wrześniu 1911 rząd w Rzymie zażądał od *Turcji, aby uznała protektorat Włoch nad Libią. Gdy Turcja odrzuciła to roszczenie, Włochy wypowiedziały jej wojnę (*Włosko-turecka wojna). Konflikt o Libię zakończył się zwycięstwem Włochów. W październiku 1912, na mocy traktatu pokojowego, Turcja przekazała Libię Włochom. Libia (1,7 mln km2) stała się największą włoską kolonią. W październiku 1935 wojska faszystowskich Włoch uderzyły z Erytrei i Somalii na Etiopię (*Abisyńska wojna). Po trwającej siedem miesięcy wojnie Włochom udało się opanować Etiopię, która stała się kolejnym włoskim nabytkiem kolonialnym. 1 czerwca 1936 z połączenia Etiopii z Erytreą i Somalią powstała Włoska Afryka Wschodnia. Po przystąpieniu Włoch do *drugiej wojny światowej po stronie *Niemiec, co nastąpiło 10 czerwca 1940, włoskie posiadłości kolonialne szybko stały się areną działań wojennych, w trakcie których Włosi od początku ponosili klęski. W lutym 1941 Brytyjczycy opanowali Etiopię, a w kilka miesięcy później Erytreę i Somalię. Na terenie Libii od końca 1940 trwały ciężkie walki wojsk włoskich i niemieckich z oddziałami brytyjskimi. W styczniu 1943 cała Libia była już w rękach Brytyjczyków. Lata II wojny światowej przyniosły zatem likwidację włoskiego imperium kolonialnego. Libia do 2 stycznia 1952, kiedy to stała się państwem niepodległym, znajdowała się pod administracją wojskową Wielkiej Brytanii oraz Francji. Erytreą do 1952 władali Brytyjczycy, a potem weszła ona w skład Etiopii jako jej autonomiczna prowincja. Do 1950 Somalią administrowali Brytyjczycy. Wtedy to bowiem z ramienia *ONZ powiernictwo nad nią przejęli Włosi, mając za zadanie przygotowanie tego kraju do niepodległości. Włoskie powiernictwo nad Somalią w latach 1950–1960 było pogłosem minionych kolonialnych czasów. 1 lipca 1960 z połączenia Somalii Brytyjskiej i Somalii Włoskiej powstała niepodległa Somalia. (M.B.) WŁOSKO-TURECKA WOJNA 1911–1912 – konflikt zbrojny o Libię rozgrywający się w latach 1911–12, często zwany też wojną libijską. Już od końca XIX wieku Włochy nie kryły swych dużych ambicji kolonialnych, dążąc intensywnie do zwiększenia swego stanu posiadania w Afryce. 27 września 1911 rząd włoski w ultymatywnej formie zażądał od *Turcji uznania protektoratu Włoch nad Libią, przy jednoczesnym dalszym formalnym zachowaniu zwierzchnictwa sułtana nad tym obszarem. Po tureckiej odmowie, 29 września Włochy wypowiedziały Turcji wojnę. Do Libii skierowany został, liczący 34 tys. żołnierzy, korpus ekspedycyjny pod dowództwem generała C. Canevy. Flota włoska zaatakowała od strony morza Trypolis, który 5 października znalazł się w rękach włoskich. W październiku Włosi zajęli także Tobruk, Dernę, Benghazi i Homs, opanowując tym samym całe wybrzeże libijskie. Przenikanie w głąb kraju okazało się jednak znacznie trudniejsze; oddziały włoskie napotykały tu na znaczny opór. 5 listopada król *Wiktor Emanuel III uroczyście proklamował przyłączenie do Włoch Trypolitanii i Cyrenajki. Na przełomie 1911 i 1912 Turcy kilkakrotnie podejmowali próby kontrataków, jednakże bez większego powodzenia. Istotne znaczenie dla rozwoju sytuacji militarnej miała duża bitwa (tzw. batalia dwóch palm), która 12 marca 1912 rozegrała się w pobliżu Benghazi, przynosząc zwycięstwo siłom włoskim. Chcąc przyspieszyć ostateczne zwycięstwo, Włosi przenieśli działania wojenne przeciwko Turcji także na inne tereny. W kwietniu flota włoska zaatakowała Dardanele, zajmując przy okazji kilkanaście wysp na Morzu Egejskim. Włosi zatopili również dwa okręty tureckie w porcie bejruckim. Po tych porażkach Turcy zdecydowali się na rokowania, 394

które rozpoczęto w czerwcu. Rokowania przeciągały się, dopiero wybuch w październiku 1912 pierwszej wojny *bałkańskiej zmusił Turcję do daleko idących ustępstw wobec Włoch. 18 października 1912 Włochy i Turcja podpisały w Lozannie traktat pokojowy, na mocy którego Włochy uzyskiwały Libię. Turcji przyznano symboliczne odszkodowanie, a sułtan zachował zwierzchnictwo religijne w stosunku do muzułmanów libijskich. Jednakże przez kilka następnych lat wojska włoskie w Libii natrafiały na zbrojny opór miejscowej ludności arabskiej. (M.B.) WOJNA OBRONNA POLSKI 1939 – obronne działania wojsk polskich we wrześniu 1939, po napaści na *Polskę *Niemiec hitlerowskich. 1 września 1939 o godz. 4.45 rano Niemcy bez wypowiedzenia wojny zaatakowały Polskę. Tym samym rozpoczęła się *druga wojna światowa. Przeciwko Polsce Niemcy wystawiły 1,8 mln żołnierzy, wyposażonych w 11 tys. dział, 3 tys. czołgów i 2 tys. samolotów. Polska wystawić mogła 1,2 mln żołnierzy, 3 tys. dział, 900 lekkich czołgów i tankietek oraz 400 samolotów. Strona niemiecka posiadała więc poważną przewagę w ludziach i sprzęcie. Na domiar złego polska broń znacznie ustępowała nowoczesnemu wyposażeniu armii nieprzyjaciela. Wojska niemieckie uderzyły jednocześnie na szerokim froncie liczącym 1,3 tys. km, podejmując działania z Prus Wschodnich, Pomorza, Śląska i Słowacji. Silna niemiecka marynarka wojenna operowała na Bałtyku, a lotnictwo podejmowało na dużą skalę bombardowanie polskich pozycji wojskowych, nie cofając się również przed atakowaniem miast i kolumn ewakuującej się ludności cywilnej. Niemcy nie respektowali jakichkolwiek międzynarodowych konwencji wojskowych, stosując formułę wojny totalnej. Polska koncepcja obronna zakładała działania operacyjne kilku armii o ogólno-wojskowym charakterze, których zadaniem było powstrzymanie wroga stosunkowo blisko granic i uniemożliwienie mu wtargnięcia w głąb kraju. I tak, na północy działały – Samodzielna Grupa Operacyjna Narew, Armia Modlin i Armia Pomorze, a w centrum kraju Armia Poznań, Armia Łódź i odwodowa Armia Prusy, zaś na południu – Armia Kraków i Armia Karpaty. W ciągu pierwszych trzech dni miała miejsce bitwa graniczna. Niemcy natrafili na znacznie bardziej zacięty opór ze strony wojsk polskich aniżeli się spodziewali. Jednakże bohaterstwo i wola walki Polaków nie mogły w żaden sposób zrekompensować druzgocącej przewagi Niemców w ludziach i sprzęcie. Pomimo spektakularnych niekiedy sukcesów, jak np. wejście oddziału podlaskiej brygady kawalerii do Prus Wschodnich czy wdarcie się na terytorium niemieckie pod Wschową dwóch pułków ułanów – bitwa graniczna zakończyła się klęską wojsk polskich. Przeważające siły niemieckie pokonały oddziały polskie na Pomorzu, co spowodowało, że od reszty kraju odcięte zostało wybrzeże. Armia Kraków na południu w ogniu walk również ustępowała pod naporem Niemców. 3 września najpierw *Wielka Brytania, a w kilka godzin później *Francja wypowiedziały wojnę Niemcom. Na wieść o tym społeczeństwo polskie zareagowało entuzjastycznie, ufając, iż wejście sojuszników zachodnich do wojny uratuje Polskę. Tymczasem Wielka Brytania i Francja w zasadzie poprzestały na formalnym akcie wypowiedzenia wojny i nie podjęły żadnych rzeczywistych działań przeciwko Niemcom na froncie zachodnim, gdzie dysponowali oni nader słabymi siłami, bowiem trzon armii znajdował się w Polsce. Sytuacja walczących w osamotnieniu wojsk polskich pogarszała się z każdym dniem. W dniach 4–6 września zostały rozbite oddziały Armii Łódź, w wyniku czego Niemcy mogli rozwinąć kierunek uderzenia na Warszawę i środkową Wisłę. Nocą z 6 na 7 września stolicę opuścił naczelny wódz marszałek Edward Rydz-Śmigły, przenosząc się ze sztabem do Brześcia. Z Warszawy na wschód wyjechał też prezydent Ignacy *Mościcki wraz z rządem. 7 września po heroicznej obronie skapitulowało Westerplatte, będące symbolem polskiego oporu, ponieważ 200 słabo uzbrojonych żołnierzy przez tydzień powstrzymywało tam przeważające siły niemieckie. 8 września niemieckie jednostki pancerne znalazły się na przedpolach Warszawy. Do obrony stolicy obok wojska licznie stanęła ludność cywilna. Walczące na północy i południu oddziały polskie, ponosząc straty w ciężkich walkach, wycofywały się w głąb kraju. Dość niespodziewanie 9 września znad Bzury wyszła polska kontrofensywa kierowana przez generała Tadeusza Kutrzebę, który dowodził nie uczestniczącą dotychczas w walkach Armią Poznań. Skupił on także pod swą komendą pozostałości po Armii Pomorze i uderzył na zaskoczonych Niemców. Polacy rozbili jedną z dywizji wroga, przejęli ponadto ponownie kontrolę nad szeregiem miejscowości. Niemcy zdołali wszakże po kilku dniach przegrupować siły i skierowali nad Bzurę dodatkowe formacje wspierane przez czołgi i samoloty. W rezultacie 12 września inicjatywa wymknęła się z rąk Polaków, którzy przeszli do defensywy. Część oddziałów polskich z generałem Kutrzebą na czele 20 września przebiła się do Warszawy, część natomiast dostała się do niewoli. Bitwa nad Bzurą, która rozegrała się w dniach 9–17 września, była największą bitwą kampanii wrześniowej. W połowie września wojska niemieckie sforsowały środkową Wisłę, a jednostki pancerne zaczęły operować na Lubelszczyźnie i podeszły pod Lwów. Linie obrony polskiej były już wówczas przełamane, choć trwały nadal odizolowane punkty oporu: Hel, Gdynia i Oksywie, Modlin, Warszawa oraz Lwów. Dowództwo polskie opracowało wówczas 395

błyskawicznie koncepcję obrony południowo-wschodnich rubieży kraju (przedmoście rumuńskie), licząc, że zgromadzone tam siły polskie dotrwają do chwili rozpoczęcia działań przez sojuszników zachodnich. Te ciekawe z punktu widzenia militarnego plany definitywnie upadły, gdy nocą 17 września Armia Czerwona przekroczyła wschodnie granice Polski. *Związek Radziecki dokonując tego aktu agresji, pogwałcił szereg układów tak dwustronnych, jak i międzynarodowych. Pójście przez ZSRR w sukurs Niemcom było rezultatem niemiecko-radzieckiego układu zawartego 23 sierpnia 1939 w Moskwie (*Ribbentrop-Mołotow pakt). Słabe i na dodatek pozbawione koordynacji oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza nie były w stanie przeciwstawić się Rosjanom, aczkolwiek tu i ówdzie zaciekle opierały się przeciwnikowi (Słonim, Sarny, Grodno). Dezorientację pogłębił rozkaz naczelnego wodza wzywającego do unikania walki z Armią Czerwoną. Wobec beznadziejności sytuacji wytworzonej wkroczeniem Rosjan, nocą z 17 na 18 września najwyższe władze Rzeczypospolitej opuściły kraj, udając się do Rumunii. Sądzono, że Rumunia, która uchodziła za państwo przyjazne, umożliwi przedostanie się władz polskich na Zachód. Do tego jednak nie doszło, gdyż Rumuni pod naciskiem niemieckim internowali prezydenta, naczelnego wodza i rząd. Po bohaterskiej obronie Gdynia i Oksywie skapitulowały 19 września, Warszawa 27 września, a twierdza Modlin 29 września. Załoga bazy morskiej na Helu broniła się aż do 2 października. Lwów skapitulował przed Rosjanami 22 września. Ostatnim akordem wojny obronnej Polski 1939 była bitwa pod Kockiem w dniach 3–5 października. Z przeważającymi siłami niemiecko-rosyjskimi walczyła tam Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie dowodzona przez generała Franciszka Kleeberga. W wyniku przegranej wojny Polska znalazła się pod okupacją dwóch agresorów – Niemiec i Związku Radzieckiego. W walkach kampanii wrześniowej po stronie polskiej zginęło około 70 tys. żołnierzy, a ponad 130 tys. odniosło rany. 350 tys. żołnierzy trafiło do niewoli niemieckiej, a do radzieckiej – 180 tys. Za granicę przedostało się ponad 80 tys. żołnierzy armii polskiej. Po stronie niemieckiej było 16 tys. zabitych i około 30 tys. rannych. Zniszczeniu uległa poważna ilość niemieckiego sprzętu wojskowego, a mianowicie blisko 1000 czołgów i samochodów pancernych, 200 dział i 697 samolotów. Rosjanie stracili 734 zabitych. (M.B.) WOJNA O GRAN CHACO *GRAN CHACO WOJNA 1932–1935 WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ IZRAELA 1948-1949 *ARABSKO-IZRAELSKIE WOJNY WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ 1990–1991 – wojna międzynarodowej koalicji z *Irakiem po dokonaniu przez ten kraj aneksji Kuwejtu. 2 sierpnia 1990 stutysięczna armia iracka po krótkich walkach zajęła terytorium sąsiedniego Kuwejtu. Agresję poprzedziła ostra kampania propagandowa Bagdadu, zarzucająca Kuwejtowi łamanie limitów wydobycia ropy ustalonych przez *OPEC oraz bezprawne korzystanie z pola naftowego Rumaila, które – zdaniem irackiego dyktatora Saddama *Husajna – należało do Iraku. Husajn zgłaszał też pretensje do kuwejckich wysp Warbah i Bubijan. Aneksja bogatego Kuwejtu miała wzmocnić zrujnowaną przez długoletnią wojnę z Iranem (*Iracko-irańska wojna) gospodarkę Iraku, a równocześnie wyeliminować jednego z największych wierzycieli mocno zadłużonego Bagdadu. Agresja iracka wywołała jednoznacznie negatywną reakcję międzynarodowej opinii publicznej, w tym także *ZSRR, który po raz pierwszy po *drugiej wojnie światowej znalazł się w konflikcie o tak wielkim znaczeniu po tej samej stronie co *Stany Zjednoczone. Irak otwarcie popierały jedynie Jordania, Jemen i *Organizacja Wyzwolenia Palestyny. Rada Bezpieczeństwa *Organizacji Narodów Zjednoczonych uchwaliła 12 rezolucji, w których potępiła agresję, wprowadziła zakaz importu irackiej ropy oraz nałożyła embargo na handel z tym państwem. Główną rolę w wywieraniu presji na Bagdad odegrały Stany Zjednoczone, które już 4 sierpnia 1990 podjęły decyzję o wysłaniu swych wojsk – w ramach operacji Pustynna Tarcza – na teren Arabii Saudyjskiej. Na wniosek USA Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję, która upoważniała państwa członkowskie współdziałające z rządem Kuwejtu (poza USA było to ponad 30 krajów) do użycia siły wobec Iraku, o ile ten do 15 stycznia 1991 nie wycofa się z Kuwejtu. Po upływie terminu ultimatum, w nocy z 16 na 17 stycznia rozpoczęła się operacja Pustynna Burza – atak bombowy lotnictwa sprzymierzonych na Irak. Naloty prowadzono z baz na terytorium Arabii Saudyjskiej, a po 20 stycznia także z baz na północy *Turcji. Drugą część operacji – atak lądowy, rozpoczęto w nocy z 23 na 24 lutego. Po trzech dniach ofensywy, w czasie której rozbito główne zgrupowania armii irackiej, 27 lutego Husajn ogłosił wycofanie wojsk z Kuwejtu oraz zgodził się na spełnienie rezolucji Rady Bezpieczeństwa. W rezultacie ofensywa została wstrzymana i nie doszło do ostatecznego zniszczenia sił irackich, co umożliwiło Husajnowi stłumienie powstań szyitów i Kurdów (*Kurdyjski problem), które wybuchły w końcowej fazie wojny. Irak został zobowiązany do wypłacenia reparacji wojennych, ujawnienia stanu prac nad bronią nuklearną oraz pomocy w rozminowywaniu terytorium Kuwejtu i Zatoki *Perskiej. Główną rolę w wojnie obok armii USA, którą dowodził gen. Norman Schwarzkopf, odegrały oddziały saudyjskie, brytyjskie i francuskie. Taktyka sprzymierzonych oparta była na koncepcjach walki z Układem *Warszawskim i zakładała 396

bombardowanie konwencjonalnymi ładunkami terytorium przeciwnika, a następnie zdobywanie najważniejszych punktów przez grupy desantowe. Irak zastosował obronę opartą na systemie okopów z wykorzystaniem żywych tarcz (przetrzymywanie zachodnich zakładników w punktach o znaczeniu militarnym). Przy pomocy rakiet Scud Irak atakował terytorium Izraela, starając się w ten sposób bezskutecznie przekształcić konflikt w świętą wojnę islamską. Efektem działań Husajna była katastrofa ekologiczna w rejonie Zatoki Perskiej, spowodowana gigantycznym wyciekiem ropy do wód zatoki oraz podpaleniem kilkuset kuwejckich szybów naftowych. (A.D.) WOLNA EUROPA *RADIO WOLNA EUROPA WOLNE MIASTO GDAŃSK – miasto z otaczającym je okręgiem o łącznej powierzchni 1893 km2, zamieszkiwane przez 367 tys. ludzi (1923) – w tym niespełna 10% Polaków – wyłączone z terytorium *Niemiec na mocy traktatu *wersalskiego. O stworzeniu Wolnego Miasta Gdańska zadecydowały mocarstwa uczestniczące w konferencji pokojowej w *Paryżu. Poświęcony temu zagadnieniu rozdział XI traktatu wersalskiego zapowiadał otoczenie miasta ochroną *Ligi Narodów, którą reprezentować miał Wysoki Komisarz; jego głównym zadaniem było rozwiązywanie sporów polsko-gdańskich. Art. 104 gwarantował Polsce m.in. wejście Wolnego Miasta Gdańska do polskiego obszaru celnego, swobodne korzystanie z portu, prawo nadzoru Wisły i sieci kolejowej oraz równouprawnienie Polaków. Niemcy wykorzystali osłabienie Polski w czasie wojny *polsko-radzieckiej dla wymuszenia na Warszawie ustępstw w zakresie polskich uprawnień w Gdańsku. Podpisana 9 listopada (obowiązująca od 15 listopada) 1920 w Paryżu konwencja polsko-gdańska stanowiła, że zawieranie przez Polskę traktatów dotyczących Wolnego Miasta Gdańsk odbywać się będzie za zgodą komisarza Ligi Narodów, któremu przysługiwało prawo veta; data wejścia w życie konwencji jest formalną datą powstania Wolnego Miasta Gdańska. Interesy polskie w Gdańsku reprezentował Komisarz Generalny RP. 22 czerwca 1921 Rada Ligi Narodów podjęła decyzję w sprawie bezpieczeństwa Wolnego Miasta Gdańska. Polska otrzymała prawo obrony lądowej miasta w przypadku bezsilności lokalnej policji lub zlekceważenia praw Rzeczpospolitej zawartych w konwencji. Równocześnie jednak nie zgodzono się na utrzymywanie stałego polskiego garnizonu w Gdańsku z wyjątkiem 88-osobowego oddziału wartowniczego na półwyspie Westerplatte, gdzie znajdowała się baza przeładunku materiałów wojskowych. 24 listopada 1921 podpisano w Warszawie układ polsko-gdański, stanowiący uzupełnienie konwencji z 1920. Dotyczył on m.in. spraw obywatelstwa, giełdy, ceł, ekstradycji i funkcjonowania poczty. Nie rozwiązał jednak stale mnożących się konfliktów związanych z dążeniem Senatu Wolnego Miasta Gdańska do ograniczenia wpływów Polski w mieście i stworzenia warunków umożliwiających przyłączenie go do Niemiec. Ostry spór dotyczył m.in. niechęci władz miasta do reprezentowania ich przez Polskę w stosunkach międzynarodowych (co nakazywał art. 104 traktatu wersalskiego) oraz spraw związanych z obecnością okrętów wojennych RP w porcie gdańskim. Trudności w stosunkach z Gdańskiem stały się jedną z głównych przyczyn polskiej decyzji o budowie portu w Gdyni oraz źródłem nieustannych zatargów dyplomatycznych, ciągnących się z różnym nasileniem przez cały okres międzywojenny. Jeden z najostrzejszych konfliktów wybuchł po wypowiedzeniu przez Wolne Miasto Gdańsk w styczniu 1932 prawa polskich okrętów wojennych do korzystania z portu gdańskiego. W czerwcu 1932, na powitanie okrętów brytyjskich, do portu gdańskiego wpłynął kontrtorpedowiec Wicher, którego dowódca miał rozkaz użycia broni w razie jakichkolwiek trudności ze strony władz Wolnego Miasta Gdańska. Do wymiany ognia nie doszło, ale incydent stał się przedmiotem dyskusji na forum Ligi Narodów, podczas której potępiono Polskę. W sierpniu 1932 zawarto tzw. protokół pojednawczy, regulujący uprawnienia polskich jednostek w porcie gdańskim. Przejściowe osłabienie konfliktów nastąpiło po dojściu do władzy w Niemczech nazistów, ponieważ *Hitler dążył początkowo do normalizacji stosunków z Polską, czego wyrazem stała się deklaracja o niestosowaniu przemocy z 26 stycznia 1934. Pod presją Berlina rozwiązano wówczas kilka spraw spornych w stosunkach polsko-gdańskich, w tym m.in. określono zasady korzystania przez Polskę z portu Wolnego Miasta. Gwałtowne pogorszenie nastąpiło po odrzuceniu przez Warszawę, sformułowanych po raz pierwszy 24 października, 1938 żądań włączenia Gdańska do III Rzeszy. Konsekwentny sprzeciw Polski wobec zmiany statusu Wolnego Miasta Gdańska stał się jednym z głównych powodów napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę 1 września 1939 (*Wojna obronna Polski). Tego dnia nazistowskie władze Wolnego Miasta Gdańsk proklamowały przyłączenie miasta do Rzeszy. (A.D.) WRZEŚNIOWA KAMPANIA *WOJNA OBRONNA POLSKI 1939 WSCHODNI PAKT – projekt sojuszu wschodnioeuropejskiego z 1934 wysunięty przez *Francję, którego głównym rzecznikiem był francuski minister spraw zagranicznych Louis Barthou. Celem paktu miało być, zgodnie z zamysłem Francji, stworzenie swoistego systemu obronnego w Europie Wschodniej o wyraźnym 397

ostrzu antyniemieckim. W tym celu minister Barthou wiosną 1934 odbył serię podróży po stolicach europejskich. Rozstrzygające jednak znaczenie miało jego spotkanie w Genewie z ministrem spraw zagranicznych *ZSRR Maksymem *Litwinowem (18 maj) oraz pobyt w Londynie (8–9 sierpień). Wówczas bowiem ustalony został ogólny plan wschodnioeuropejskiego paktu wzajemnej pomocy. Zakładał on, iż państwa takie jak: *Polska, *Niemcy, ZSRR, Czechosłowacja oraz kraje bałtyckie przystąpią do układu, na mocy którego zobowiążą się zarówno nie udzielać pomocy państwu-agresorowi, jak i wypracować wspólne zasady pomocy dla kraju zaatakowanego. Francja nie miała być stroną owego paktu, lecz jedynie miała podpisać dwustronny układ ze Związkiem Radzieckim. Po ingerencji *Wielkiej Brytanii i za cenę poparcia przez nią projektu, Francja wyraziła zgodę na poszerzenie układu francusko-rosyjskiego o Niemcy. W zamian za to, Pakt Wschodni poprzez odpowiednią konwencję, miał być związany z traktatami z *Locarno oraz Paktem *Ligi Narodów. Projekt spotkał się ze sprzeciwem III Rzeszy, która uważała, iż będąc państwem o ograniczonych możliwościach zbrojeniowych nie może zawierać układów, grożących mu staniem się stroną w konflikcie między narodowym. Co więcej, do paktu obiekcje zgłosiła również II Rzeczpospolita. Rząd w Warszawie obawiał się przede wszystkim możliwości przemarszu przez ziemie polskie wojsk radzieckich. Jednocześnie Polska domagała się, by pakt został podpisany przez wszystkie zainteresowane kraje, a jego ustalenia nie naruszały wcześniejszych zobowiązań międzynarodowych. Projekt wielostronnego układu obejmującego kraje Europy Wschodniej, który byłby czymś w rodzaju zbiorowego systemu bezpieczeństwa nigdy nie został zrealizowany. Doszło jedynie do zawarcia układu francusko-rosyjskiego (2 maj 1935) oraz rosyjsko-czechosłowackiego (16 maj 1935). (B.B.) WSPÓLNOTA EUROPEJSKA *EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WSPÓLNOTA FRANCUSKA *FRANCUSKA UNIA WSPÓLNOTA NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW – (ros. Sodrużestwo Niezawisimych Gosudarstw) – rodzaj sojuszu politycznego części republik byłego *ZSRR. Wspólnota powstała 8 grudnia 1991, kiedy w obliczu całkowitego bankructwa ZSRR przywódcy trzech republik (Rosji – Borys *Jelcyn, Ukrainy – Leonid Krawczuk i Białorusi – Stanisław Szuszkiewicz) podpisali w daczy Wiskuli w Puszczy Białowieskiej układ w tej sprawie. 13 grudnia w Aszchabadzie do WNP przystąpiły Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan, a 21 grudnia 1991 w Ałma-Acie deklarację członkowską złożyły kolejne republiki: Armenia, Azerbejdżan i Mołdawia. We Wspólnocie znalazło się 11 z 15 republik związkowych zlikwidowanego równocześnie ZSRR; nie przystąpiły do niej Litwa, Łotwa, Estonia i – początkowo – objęta wojną domową Gruzja (*Gruzińska wojna domowa), która jednak 9 grudnia 1993 weszła ostatecznie w skład WNP. Formalnie Wspólnota powstała 8 kwietnia 1994, kiedy ostatnie państwo członkowskie (Mołdawia) ratyfikowało umowę akcesyjną. Statut WNP z 22 stycznia 1993 przewidywał istnienie ośmiu organów Wspólnoty: Rady Szefów Państw, Rady Szefów Rządów, Rady Ministrów Spraw Zagranicznych, Rady Ministrów Obrony, Komitetu Koordynacyjno-Konsultacyjnego, Zgromadzenia Międzyparlamentarnego i Komisji Praw Człowieka. W konsekwencji obaw części republik przed jakimikolwiek formami centralizacji, cel istnienia Wspólnoty został określony bardzo ogólnikowo. W grudniu 1991 nowo utworzona Wspólnota podjęła decyzję o uznaniu Rosji za prawnego spadkobiercę ZSRR, czego praktyczną konsekwencją było objęcie przez to państwo opróżnionego miejsca w gronie stałych członków Rady Bezpieczeństwa *ONZ. Ustalono również nowe zasady podejmowania decyzji o użyciu broni nuklearnej odziedziczonej po ZSRR. Prawo do decyzji w tej sprawie uzyskał prezydent Rosji, pod warunkiem jednak każdorazowego konsultowania jej z przywódcami Białorusi, Ukrainy i Kazachstanu. Zadłużenie zagraniczne b. ZSRR postanowiono podzielić proporcjonalnie na wszystkich członków WNP. Od momentu utworzenia Wspólnota była targana wewnętrznymi sprzecznościami. Do najważniejszych należał konflikt rosyjsko-ukraiński, dotyczący spraw wojskowych, finansowych i granicznych. Kijów i Moskwa nie były w stanie porozumieć się w sprawie podziału sił byłej Armii Radzieckiej stacjonującej na terytorium Ukrainy, w tym zwłaszcza potężnej Floty Czarnomorskiej; porozumienie w tej sprawie podpisano dopiero w kwietniu 1994. Ukraina odwlekała też, aż do listopada 1994 ratyfikację układu NPT i opóźniała usunięcie ze swego terytorium strategicznej broni nuklearnej (*Rozbrojeniowe układy). Kolejną sprawą sporną był problem podziału majątku zagranicznego b. ZSRR oraz – po odmowie Kijowa wejścia do nowej strefy rublowej, utworzonej w październiku 1992 na szczycie WNP w Biszeku – sposób rozdzielenia aktywów wewnętrznych b. ZSRR. W Moskwie pojawiły się też żądania zwrotu Krymu, który w 1954 Nikita *Chruszczow odłączył od Federacji Rosyjskiej i przyznał Ukraińskiej SRS. Szczególnie zaniepokojona faktycznym paraliżem WNP była Rosja, która na kolejnych szczytach Wspólnoty starała się zacieśnić związki między krajami członkowskimi, co było wyraźnym przejawem dążeń do odbudowy zniszczonego imperium radzieckiego. Pierwszy sukces Moskwy na tym polu 398

nastąpił w maju 1993 na szczycie WNP w Moskwie, kiedy postanowiono utworzyć unię gospodarczą, zakładającą swobodny przepływ towarów, usług, kapitałów i siły roboczej w ramach krajów członkowskich oraz powołać Komitet Koordynacyjno-Konsultacyjny wzorowany na Komisji Unii *Europejskiej. Z kolei we wrześniu 1994 powołano do życia Międzypaństwowy Komitet Ekonomiczny (MKE), podejmujący decyzje wiążące państwa WNP m.in. w dziedzinie polityki finansowej, transportu, energetyki i gospodarki paliwowej. Decyzje dotyczące kwestii kluczowych miały być przyjmowane ma forum MKE większością 3/4 głosów, natomiast w mniej istotnych sprawach zwykłą większością. Poszczególne kraje posiadały na forum MKE różną reprezentację; Rosja dysponowała 50% głosów, Ukraina – 14%, Białoruś, Kazachstan i Uzbekistan – 5%, a wszystkie pozostałe państwa członkowskie – 3%. Taki układ sił gwarantował wyraźną dominację Rosji, ale jej słabość gospodarcza uniemożliwiła ustanowienie faktycznej supremacji. W rezultacie większość porozumień zawartych w ramach WNP pozostała na papierze, a coraz większa liczba państw należących do Wspólnoty prowadziła politykę całkowicie niezależną od Moskwy. Do wyjątków należała Białoruś, od lipca 1994 rządzona autorytarnymi metodami przez prezydenta Aleksandra Łukaszenkę. W kwietniu 1996 Jelcyn i Łukaszenko podpisali umowę o stowarzyszeniu obu państw, zaś 2 kwietnia 1997 powołano do życia Związek Białorusi i Rosji (ZBiR). Jednak poziom faktycznej integracji obu organizmów państwowych, odbiegał znacząco od formalnych zapisów. (A.D.) WYSZEHRADZKA GRUPA – forma współpracy regionalnej między *Polską, Węgrami, Czechami i Słowacją. Jej podstawę stanowiła podpisana 15 lutego 1991 w Wyszehradzie deklaracja o współpracy między tymi państwami. Grupa Wyszehradzka była pierwotnie sojuszem wymierzonym przeciwko mocarstwowej polityce prowadzonej przez *Związek Radziecki. Za swe podstawowe zadanie uznała działanie na rzecz integracji z Unią *Europejską. Deklarowana współpraca między państwami członkowskimi dotyczyć miała gospodarki, polityki, obronności, ochrony środowiska, kultury i nauki. Efektem negocjacji w ramach Grupy Wyszehradzkiej było podpisanie 21 grudnia 1992 Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (*CEFTA), które weszło w życie 1 marca 1993. W połowie lat 90-tych Grupa przeżywała kryzys, a jej działalność stopniowo zamierała. Zaważyło na tym stanowisko Czech, których premier Vaclav *Klaus stał na stanowisku, że Grupa została sztucznie wykreowana przez Zachód, zaś jej ewentualna instytucjonalizacja stanowi zagrożenie dla procesu integracji jego kraju z UE. Ciosem dla solidarności Grupy stało się złożenie w kwietniu 1994 przez Polskę i Węgry odrębnych wniosków o przyjęcie do UE oraz izolacjonistyczna polityka Słowacji pod rządami Vladimira Mecziara. Dopiero po zmianie rządu na Słowacji oraz przyjęciu Polski, Czech i Węgier do *NATO nastąpiło pewne ożywienie współpracy w ramach Grupy, co znalazło wyraz w spotkaniu czterech premierów w Bratysławie w maju 1999 i złożonych tam deklaracjach o zacieśnieniu współpracy regionalnej. (A.D.) XX ZJAZD KPZR 1956 – przełomowe wydarzenie w historii światowego ruchu komunistycznego (*Komunizm). XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (*Bolszewicy) obradował w Moskwie od 14 do 25 lutego 1956. Był to pierwszy zjazd partii od śmierci Józefa *Stalina. W wygłoszonym podczas jego otwarcia referacie sprawozdawczym Nikita *Chruszczow uznał za możliwe pokojowe współistnienie państw komunistycznych i kapitalistycznych, co stanowiło kolejny krok osłabiający natężenie *zimnej wojny między Wschodem a Zachodem. Podkreślił ponadto prawo *Jugosławii do swobodnego kształtowania swojego ustroju, potwierdzając w ten sposób po raz kolejny dążenie Moskwy do zakończenia rozpętanego przez Stalina konfliktu z Belgradem. Zawarte w referacie sprawozdawczym stwierdzenia o konieczności odbudowy socjalistycznej praworządności stanowiły punkt wyjścia do generalnej krytyki i potępienia Stalina. Dokonał jej Chruszczow w wygłoszonym w nocy z 23 na 24 lutego, na zakończenie XX zjazdu, tajnym referacie O KULCIE JEDNOSTKI I JEGO NASTĘPSTWACH. Zarzucił w nim Stalinowi łamanie zasad leninizmu (*Lenin) i dopuszczenie się zbrodni na ogromnej liczbie członków partii komunistycznej (*Wielka czystka). Oskarżył go też o wymordowanie najwybitniejszych dowódców wojskowych i ignorowanie zagrożenia ze strony *Niemiec hitlerowskich (*Hitler), co doprowadziło do porażek Armii Czerwonej w pierwszej fazie wojny. Obarczył Stalina odpowiedzialnością za masowe przesiedlenia całych narodów, do jakich doszło w latach czterdziestych. Należy stwierdzić – mówił dalej Chruszczow – że po wojnie sytuacja jeszcze bardziej się skomplikowała. Stalin stał się jeszcze bardziej kapryśny, rozdrażniony, brutalny, w szczególności wzrastała jego podejrzliwość. Mania prześladowcza osiągnęła nieprawdopodobne rozmiary. Wielu pracowników stawało się w jego oczach wrogami. Chruszczow starał się obciążyć winą za wszystkie zbrodnie systemu radzieckiego samego Stalina, próbując wykazać, że doszło do nich tylko i wyłącznie wskutek patologicznych cech osobowości przywódcy partii bolszewickiej. Mimo tej zawężającej interpretacji, znaczenie referatu O KULCIE JEDNOSTKI było ogromne. Przyspieszył on wydatnie trwający od 1953 proces destalinizacji, którego konsekwencją była zmiana polityki 399

wewnętrznej i zagranicznej *ZSRR. Do jej przejawów należało zwolnienie milionów ludzi więzionych w *łagrach, złagodzenie represyjności systemu oraz powiększenie marginesu swobody w państwach bloku *radzieckiego. Tekst tajnego referatu został udostępniony przywódcom satelickich partii komunistycznych, a międzynarodowa opinia publiczna poznała jego treść za sprawą decyzji polskiego kierownictwa partyjnego, które zdecydowało się upowszechnić referat w szerokich kręgach aktywu PZPR. W rezultacie warszawskiego przecieku, referat przedostał się na Zachód, gdzie uznano go za sensację i mocny argument w walce propagandowej z blokiem radzieckim; w jego konsekwencji wiele zachodnich partii komunistycznych zaczęło krytyczniej odnosić się do ZSRR, co doprowadziło później do powstania tzw. eurokomunizmu. Najistotniejszą rolę wystąpienie Chruszczowa odegrało jednak w *Polsce i na Węgrzech, gdzie stało się katalizatorem przyśpieszającym przemiany, których ostatecznym rezultatem były poważne kryzysy polityczne jesienią 1956 (*Polski Październik, *Węgierskie powstanie). (A.D.) YAMAMOTO ISORUKU (1884–1943) – japoński admirał. Ukończył Kolegium Marynarki Wojennej; studiował też na Harvardzie w *Stanach Zjednoczonych. Uczestniczył w wojnie *rosyjsko-japońskiej 1904– 1905, podczas której odniósł poważne rany. Następnie pracował w sztabie japońskiej marynarki wojennej. Krótki czas pełnił funkcję attaché marynarki wojennej przy ambasadzie *Japonii w Waszyngtonie. W latach trzydziestych Yamamoto nakreślił plany rozbudowy japońskich sił morskich, dużą wagę przykładając do kwestii wyposażenia marynarki w silne lotnictwo. Będąc wiceministrem wojny ds. marynarki, w 1936 opowiedział się przeciwko powstaniu *Osi Rzym–Berlin–Tokio, gdyż obawiał się, iż może to doprowadzić do wplątania Japonii w konflikt światowy. Jego stanowisko nie znalazło wszakże uznania większości kręgów politycznych i wojskowych. W 1939 Yamamoto został mianowany głównodowodzącym japońskiej marynarki wojennej. Początkowo przeciwstawiał się przystąpieniu Japonii do *drugiej wojny światowej, ale później, gdy stało się to faktem, opracował szczegółowe plany działań wojennych, ze szczególnym uwzględnieniem roli marynarki. Uważał, że Japonia nie jest w stanie zwyciężyć w długotrwałym konflikcie z USA, lecz może zapewnić sobie spore zdobycze terytorialne i dogodne warunki pokojowe po odniesieniu spektakularnych sukcesów w pierwszej fazie działań wojennych. Był twórcą planu ataku na Pearl Harbour 7 grudnia 1941, a także dowodził tą operacją. Kierował ponadto zwycięskimi dla marynarki japońskiej działaniami na Morzu Jawajskim. W późniejszej fazie wojny Yamamoto nie odnosił już sukcesów. Dowodzona przez niego flota japońska doznała poważnych klęsk w bitwie na Morzu Koralowym (4–8 maj 1942) i w bitwie o Midway (4 czerwca 1942), co przesądziło o losach wojny na Pacyfiku. W kwietniu 1943 amerykańskie wojskowe służby wywiadowcze uzyskały dokładne informacje o planowanej przez Yamamoto inspekcji oddziałów japońskich na Pacyfiku. 18 kwietnia 1943 amerykańskie myśliwce zestrzeliły nad Wyspami Salomona samolot, na pokładzie którego znajdował się Yamamoto. Poniósł wówczas śmierć. (M.B.) YOM KIPPUR WOJNA 1973 *ARABSKO-IZRAELSKIE WOJNY ZACHODNIOEUROPEJSKA UNIA – organizacja międzynarodowa, utworzona 23 października 1954 na bazie Paktu Brukselskiego (1948). Układ o utworzeniu ZU wszedł w życie 5 maja 1995 roku. Obecnie należy do niej 10 państw, będących równocześnie członkami Wspólnoty *Europejskiej: *Niemcy, Belgia, *Francja, *Wielka Brytania, *Włochy, Holandia, Luksemburg, Portugalia Grecja i Hiszpania. Unia Zachodnioeuropejska jest sojuszem politycznym i obronnym. Od momentu powstania działa na rzecz integracji europejskiej i zajmuje się wypracowywaniem wspólnej polityki obronnej państw członkowskich. Podstawę współpracy w ramach Unii stanowi zobowiązanie członków tej organizacji do udzielenia sobie pomocy i poparcia w razie napaści zbrojnej na jednego z nich. Główne organy Unii to Rada UZE (tworzą ją ministrowie spraw zagranicznych i obrony spotykający się dwa razy w roku), Zgromadzenie (przedstawiciele parlamentów krajów członkowskich), Stała Rada (ambasadorzy krajów członkowskich) i Sekretariat. Na czele tego ostatniego stoi sekretarz generalny, którym w 1994 był Holender Willem van Eekelen. Po kryzysie w latach siedemdziesiątych, ożywienie działalności UZE nastąpiło w 1984, kiedy ministrowie spraw zagranicznych siedmiu ówczesnych państw członkowskich opracowali tzw. platformę interesów bezpieczeństwa europejskiego. W listopadzie 1988 państwami członkowskimi UZE zostały Hiszpania i Portugalia; z kolei Dania i Irlandia uzyskały wówczas status obserwatorów, zaś Norwegia i Turcja stały się państwami stowarzyszonymi z UZE. 9 maja 1993 *Polska i 9 innych krajów Europy Środkowowschodniej uzyskało status partnera stowarzyszonego UZE. Unia Zachodnioeuropejska ściśle współpracuje z *NATO. Dla przykładu od 1992 – w związku wojną w *Bośni – organizacje te prowadziły przy pomocy własnych okrętów wojennych i samolotów operację kontrolowania przestrzegania embarga na wodach Adriatyku. Podobną rolę formacje UZE pełniły – wraz z jednostkami rumuńskimi i węgierskimi – na Dunaju. Zgodnie z ustaleniami traktatu z *Maastricht, Unia Zachodnioeuropejska ma przygotowywać i realizować postanowienia Wspólnoty 400

*Europejskiej w zakresie polityki bezpieczeństwa, a w przyszłości stać się jej zbrojnym ramieniem. Obecnie głównym zadaniem UZE jest utworzenie niezależnych od NATO europejskich sił obronnych. W czerwcu 1992 rozpoczął w Strasbourgu pracę sztab korpusu europejskiego – formacji militarnej Unii Zachodnioeuropejskiej. Korpus europejski przewidziany jest do obrony członków UZE i NATO oraz do zadań humanitarnych. Z kolei na posiedzeniu ministrów spraw zagranicznych państw UZE 18 listopada 1996 w Ostendzie zadecydowano o utworzeniu Zachodnioeuropejskiej Organizacji ds. Uzbrojenia, która zajmuje się zawieraniem w imieniu państw członkowskich kontraktów w sprawie produkcji sprzętu wojskowego i realizacją wspólnych programów dotyczących uzbrojenia. (A.D.) ZAMACH LIPCOWY 1944 – próba wojskowego przewrotu politycznego w *Niemczech nazistowskich, którego celem było zabicie Adolfa *Hitlera i odsunięcie od władzy *NSDAP, a w konsekwencji przerwanie działań wojennych na froncie zachodnim (*Druga wojna światowa). Niechęć do dyktatury NSDAP w konserwatywnych kręgach niemieckich oficerów i dyplomatów pochodzenia szlacheckiego utrzymywała się już od chwili dojścia Hitlera do władzy. Jednak kolejne sukcesy, najpierw polityczne, później militarne III Rzeszy znacząco osłabiały szansę powodzenia antynazistowskiego zamachu. Dopiero po klęsce wojsk niemieckich w bitwie *stalingradzkiej i porażkach jakie Wehrmacht odniósł w 1943 na wszystkich frontach, w kręgach opozycyjnych zaczęto poważniej myśleć o ewentualnym przewrocie. Najstarszym ośrodkiem oporu wobec rządów narodowosocjalistycznych był tzw. Kreisauer Kreis (Koło z Krzyżowej), w którym znaleźli się wyżsi oficerowie i dyplomaci o poglądach *chrześcijańsko-demokratycznych i *socjaldemokratycznych. Liderem tej grupy był Helmut James von Moltke, a do najaktywniejszych jej uczestników należeli:: Peter Yorck von Warteburg, Adam von Trott zu Solz, Hans von Haeften, Theodor Steltzer, Carlo Mierendorff, Alfred Delp. Obok Kreisauer Kreis, który skupiał osoby o poglądach umiarkowanych i raczej przeciwnych użyciu siły, istniały grupy radykalne, zdecydowane na przeprowadzenie antyhitlerowskiego puczu wojskowego. Najważniejsza z nich skupiona była wokół byłego burmistrza Lipska Carla Gürdelera, generała Ludwika Becka i generała Henninga von Tresckow. Do opanowania *Niemiec, po przygotowywanym zamachu na Hitlera, spiskowcy zamierzali wykorzystać stworzony wcześniej przez dowództwo Wehrmachtu plan Walkiria, umożliwiający wojskom rezerwowym, nad którymi chciano przejąć kontrolę, obsadzenie najważniejszych punktów w kraju. Operację Walkiria przygotowano na wypadek desantu aliantów lub buntu robotników cudzoziemskich, ale mogła być ona wykorzystana również dla przeprowadzenia zamachu stanu. Po przejęciu władzy spiskowcy zamierzali możliwie szybko doprowadzić do zawarcia pokoju z państwami zachodnimi i uchronić możliwie duży obszar Niemiec przed okupacją. Nie opracowano jednak precyzyjnego programu politycznego. Pierwsze próby zamordowania Hitlera podjęto w 1943, ale z różnych powodów nie dały one rezultatu. Dopiero 20 lipca 1944, w Kwaterze führera w Kętrzynie, pułkownik Claus Schenk von Stauffenberg (1907–44) podłożył podczas narady sztabowej bombę w pokoju, w którym znajdował się Hitler. Wybuch zdemolował pomieszczenie, ale ponieważ narada wyjątkowo odbywała się w drewnianym baraku zamiast – jak zazwyczaj – w betonowym schronie (w tym ostatnim był nieczynny system wentylacyjny) skutki wybuchu były ograniczone i Hitler został jedynie lekko ranny. Stauffenberg, nieświadomy niepowodzenia zamachu, opuścił Kętrzyn i powiadomił o jego przeprowadzeniu swoich współpracowników w *Berlinie. Ci ostatni jednak nie zdołali podjąć żadnych poważniejszych działań, a wiadomość o tym, że Hitler przeżył eksplozję do reszty sparaliżowała ich akcję i sprawiła, że od spisku odwróciło się wielu niezdecydowanych dotąd oficerów. Tymczasem zwolennicy Hitlera szybko przystąpili do przeciwdziałania, aresztując po kolei przywódców niedoszłego przewrotu. Do powodzenia operacji pacyfikacyjnej przyczynili się szczególnie generał Wilhelm Keitel, Joseph *Goebbels i Henrich *Himmler. Podległe temu ostatniemu formacje *SS odegrały główną rolę najpierw przy przeprowadzaniu aresztowań, a następnie w śledztwie zmierzającym do wykrycia wszystkich uczestników sprzysiężenia. W trakcie wielomiesięcznych dochodzeń zamordowano blisko 5 tysięcy osób podejrzewanych o udział w spisku lub sympatyzowanie z nim w jakikolwiek sposób; wśród aresztowanych, a później zabitych znalazł się m.in. szef wywiadu wojskowego admirał Wilhelm *Canaris. Niepowodzenie zamachu lipcowego przekreśliło definitywnie szansę skrócenia wojny poprzez obalenie nazistowskiej dyktatury. (A.D.) ZAOLZIE – część Śląska Cieszyńskiego o powierzchni ok. 870 km2, położona na zachód od rzeki Olzy; przedmiot długotrwałego sporu polsko-czeskiego. 5 listopada 1918, wobec faktycznego rozpadu AustroWęgier, tworzące się na Śląsku Cieszyńskim polskie i czeskie organy władzy (Rada Narodowa i Národni Výbor) zawarły porozumienie o tymczasowym podziale tego obszaru. Stronie polskiej przypadły powiaty: bielski, cieszyński i część frysztackiego (łącznie 1,8 tys. km2), natomiast Czesi objęli kontrolę nad powiatami frydeckim i zachodnią częścią frysztackiego (480 km2). Ostateczny przebieg przyszłej granicy 401

międzypaństwowej miał stać się przedmiotem negocjacji międzyrządowych. Niespodziewanie 23 stycznia 1919 czeskie oddziały zaatakowały polską część Śląska Cieszyńskiego, zajmując karwińskie zagłębie węglowe i ważny węzeł kolejowy Bogumin. Wskutek polskich protestów i interwencji mocarstw zachodnich 1 lutego doszło do zawieszenia broni, ale Czesi zatrzymali większość zajętych w styczniu obszarów. Przebieg granicy na obszarze Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy miał zostać rozstrzygnięty przez plebiscyt. W tym czasie skład narodowościowy Śląska przedstawiał się następująco: Polacy – 55%, Czesi – 27%, Niemcy – 18%. Do przeprowadzenia plebiscytu, który przypuszczalnie wygraliby Polacy, nie doszło. 10 lipca 1920, podczas konferencji w *Spa, polski premier Władysław Grabski – zabiegający o pomoc Zachodu w związku z niekorzystnym rozwojem sytuacji w wojnie *polsko-radzieckiej – zgodził się na to, iż decyzję o ostatecznym kształcie granicy polsko-czechosłowackiej podejmą arbitralnie mocarstwa Ententy (*Trójporozumienie), wśród których Czesi posiadali większe od Polaków wpływy. W rezultacie 28 lipca 1920 Rada Ambasadorów podjęła w Paryżu niekorzystną dla Polski decyzję o podziale Śląska Cieszyńskiego. W granicach *Drugiej Rzeczpospolitej znalazł się jedynie powiat bielski i część cieszyńskiego (łącznie 1002 km2), natomiast Czesi otrzymali najbardziej znaczące gospodarczo i strategicznie obszary: Karwinę i Bogumin. Na uzyskanym przez nich obszarze, nazywanym w Polsce Zaolziem, znajdowało się 140 tys. Polaków. Problem Zaolzia zaciążył na stosunkach polsko-czechosłowackich w okresie międzywojennym i był jedną z przyczyn braku zaufania między Pragą a Warszawą. W 1938, kiedy podczas konferencji w *Monachium przyznano Niemcom *Sudety, Warszawy, a następnego dnia oddziały polskie zajęły Zaolzie. Po *drugiej wojnie światowej kształt granicy polsko-czechosłowackiej stał się na nowo przedmiotem sporu; w czerwcu 1945 doszło nawet na tym tle do incydentów granicznych, które szybko wyciszono pod presją ZSRR. Ostateczne uregulowanie przebiegu granicy – oparte na jej kształcie sprzed 1938 – przyniosła dopiero umowa polsko-czechosłowacka z 13 czerwca 1958. (A.D.) ZATOKA ŚWIŃ *ŚWIŃ ZATOKA 1961 ZIA-UL HAQ (1924–1988) – pakistański wojskowy i polityk. Był zawodowym wojskowym i cała jego kariera była związana z armią, gdzie osiągnął stopień generała. Przez długie lata nie ujawniał zainteresowań sprawami ściśle politycznymi. W początkach 1977 Zia-ul Haq został mianowany szefem sztabu pakistańskich sił zbrojnych. Po kilku miesiącach (5 lipca 1977) dokonał bezkrwawego zamachu stanu, usuwając od władzy premiera Zulfikara Ali *Bhutto. Zdecydował się na ten krok w sytuacji, gdy życie publiczne kraju wstrząsane było olbrzymimi napięciami politycznymi, a w stosunku do Bhutto opozycja wysuwała zarzut popełnienia poważnych oszustw podczas wyborów parlamentarnych w marcu 1977. Natychmiast po przejęciu władzy Ziaul Haq wprowadził stan wyjątkowy, zawiesił konstytucję i rozwiązał partie polityczne. Był zwolennikiem autorytarnych metod rządzenia, a jego podstawowym instrumentem władzy była armia. Zdecydowanie krytykował partie polityczne, poszukując ideału podbudowanej islamem pozapartyjnej polityki. Bezwzględnie rozprawiał się z opozycją polityczną – między innymi w kwietniu 1979 powieszono byłego premiera Bhutto. W 1978 Zia-ul Haq objął urząd prezydenta Pakistanu. W 1984 w drodze referendum uzyskał odnowienie mandatu prezydenckiego na kolejnych 6 lat. Zia-ul Haq był gorliwym muzułmaninem. Prawo islamskie wyniósł do rangi prawa państwowego. Wprowadził także całkowitą prohibicję. Powszechnie uważano, że pod jego rządami Pakistan stał się państwem teokratycznym. Wiele uwagi poświęcał zapewnieniu armii pakistańskiej odpowiedniej siły bojowej. Aktywnie wspierał prace nad pakistańską bombą atomową, głosząc teorię islamskiej broni atomowej. Powiadał, że Pakistan musi posiadać broń nuklearną, gdyż dysponują nią Indie, które uważał za głównego przeciwnika swego kraju. Legendarna była pogarda Zia-ul Haqa dla spraw materialnych. Stanowił przykład politycznego ascety. Za swą pracę nie pobierał żadnych pieniędzy, niewiele jadł i spał na słomie. W polityce zagranicznej przyjmował proamerykańską i jednoznacznie antykomunistyczną opcję. Jego antykomunizm uległ jeszcze zaostrzeniu, gdy u schyłku 1979 *ZSRR dokonał interwencji zbrojnej w Afganistanie (*Afgańska wojna). Doszedł wówczas do przekonania, iż Pakistan stał się państwem frontowym, bezpośrednio zagrożonym komunistycznym *imperializmem. Stąd też pakistański przywódca stał się bodaj najbliższym przyjacielem afgańskich mudżahedinów, których wspierał politycznie, materialnie i wojskowo. Ponadto Pakistan udzielił schronienia ponad 3 mln afgańskich uchodźców. W 1985 Zia-ul Haq poważnie złagodził rygory stanu wyjątkowego, a w rok później zniósł go całkowicie. Do udziału we władzach dopuścił polityków cywilnych i zezwolił opozycji na podjęcie działalności. W 1986 do Pakistanu powróciła córka byłego premiera Benazir Bhutto, która natychmiast rozpoczęła radykalną kampanię antyrządową. Zia-ul Haq zginął 17 sierpnia 1988 w katastrofie lotniczej, której okoliczności nigdy nie zostały do końca wyjaśnione. Wiele wszakże wskazywało na to, że przyczyną katastrofy był wybuch umieszczonej na pokładzie samolotu 402

bomby. Razem z Zia-ul Haqiem śmierć poniósł ambasador *Stanów Zjednoczonych w Pakistanie oraz kilku wysokich rangą wojskowych pakistańskich. Zia-ul Haq przeszedł do historii jako jeden z najwybitniejszych polityków w dziejach Pakistanu. (M.B.) ZIMBABWE RODEZJA – państwo w południowej Afryce (powierzchnia 390,8 tys. km2, 12,3 mln mieszkańców w 1999), które uzyskało niepodległość 18 kwietnia 1980. Wówczas też przyjęto afrykańską nazwę kraju – Zimbabwe, zrywając z określeniem Rodezja, nadanym temu terytorium przez Brytyjczyków, a pochodzącym od nazwiska kolonizatora Cecila Rhodesa, który opanował te ziemie w 1890 (*Brytyjskie kolonie). Ponad 30 lat kraj był administro-wany przez Brytyjską Kompanię Południowoafrykańską. W 1923 władze brytyjskie formalnie przejęły to terytorium, tworząc kolonię pod nazwą Rodezja Południowa. W latach 1953–63 Rodezja Południowa wchodziła w skład Federacji Rodezji i Niasy. Po likwidacji tej federacji i powstaniu niepodległych państw – Zambii i Malawi, Rodezja Południowa przekształcona została w Rodezję oraz zachowała status kolonialny, lecz o bardzo rozbudowanej autonomii wewnętrznej. 11 listopada 1965 premier kolonii Ian Smith – przywódca opowiadającego się za segregacją rasową Frontu Rodezyjskiego – ogłosił jednostronną deklarację proklamującą niepodległość Rodezji. Deklaracji tej nie uznała ani Wielka Brytania, ani *Organizacja Narodów Zjednoczonych. Władze rodezyjskie w następnych latach dokonały podziału kraju na rejon europejski i rejon afrykański. Prowadzono represyjną politykę wobec czarnej ludności, co spowodowało, że ONZ nałożyła na Rodezję sankcje gospodarcze. 2 marca 1970 rząd Smitha ogłosił Rodezję republiką, po czym zaostrzono jeszcze politykę segregacji rasowej. W odpowiedzi nielegalne murzyńskie organizacje zbrojne wzmogły działania partyzanckie. W okresie 1972–79 w walkach zginęło 20 tys. białych i czarnych Rodezyjczyków. Pod naciskiem opinii międzynarodowej i wobec niemożliwości osiągnięcia zwycięstwa militarnego przez którąkolwiek ze stron, w październiku 1976 doszło do pierwszych rozmów między rządem rodezyjskim a przedstawicielami czarnej ludności. Rozmowy te zakończyły się jednak niepowodzeniem. Wówczas Smith (1977) postanowił dojść do porozumienia wyłącznie z najbardziej umiarkowanymi przywódcami, takimi jak A. Muzorewa, J. Chirau i N. Sithole. Zgodzili się oni razem ze Smithem wejść w skład nowego rządu rodezyjskiego oraz dokonać podziału władzy w kraju pomiędzy białych i czarnych. Tego rodzaju umowa nie zadowoliła liderów najsilniejszych organizacji czarnej ludności – J. Nkomo stojącego na czele Afrykańskiego Ludowego Związku Zimbabwe (ZAPU) oraz R. Mugabe kierującego Afrykańskim Narodowym Związkiem Zimbabwe (ZANU). W konsekwencji w latach 1978–1979 trwały nadal zacięte walki między partyzantami a wojskami rodezyjskimi. Podczas konferencji Commonwealthu (*Brytyjska Wspólnota Narodów) w stolicy Zambii Lusace (1–7 sierpień 1979) spotkali się wszyscy znaczący liderzy czarnych, którzy przystali na konieczność wypracowania nowego porozumienia. Z oporami zgodził się również na to Smith. Wszystkie strony konfliktu zaakceptowały przy tym mediację brytyjską. Po serii negocjacji zgodzono się na to, aby Rodezja na krótki czas stała się znów posiadłością brytyjską, co umożliwiałoby przywrócenie w kraju spokoju i przygotowanie wolnych wyborów. Gubernator brytyjski Lord Soames przybył do Rodezji 12 grudnia 1979. W marcu 1980 odbyły się w Rodezji wybory powszechne, z których zwycięsko wyszedł ZANU. Jego przywódca Robert Mugabe objął stanowisko premiera. 18 kwietnia 1980 oficjalnie proklamowano powstanie Republiki Zimbabwe. Obywatelstwo tego kraju przyjął były szef rządu rodezyjskiego Smith, który stanął na czele reprezentującego ludność białą Frontu Republikańskiego i z jego ramienia wszedł do parlamentu. Ludność biała uzyskała w nowym państwie gwarancje udziału we władzy, ponieważ w obu izbach parlamentu przeznaczono dla niej pewną ilość mandatów. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych sytuacja polityczna w Zimbabwe była bardzo złożona, na co wpłynęła zacięta rywalizacja o władzę dwóch największych organizacji murzyńskich – dawnych sojuszników – ZANU i ZAPU. Dochodziło między nimi nawet do starć zbrojnych, a w lutym 1983 Nkomo został przejściowo aresztowany i następnie przez kilka miesięcy przebywał na emigracji. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych sytuacja uległa pewnej stabilizacji i premier Mugabe ugruntował swoją pozycję polityczną. W 1987 Mugabe objął urząd prezydenta, a w 1990 został zatwierdzony na tym stanowisku przez wybory powszechne. (M.B.) ZIMNA WOJNA (ang. Cold War) – stan napięcia między blokiem państw zachodnich (*NATO), a *ZSRR i jego satelitami (*Radziecki blok, *Warszawski Układ) po *drugiej wojnie światowej. Pojęcia zimna wojna jako pierwszy użył amerykański polityk Bernard Baruch. Za początek zimnej wojny uważa się przemówienie Winstona *Churchilla wygłoszone 5 marca 1946 w Fulton, w którym atakując ekspansjonistyczną politykę ZSRR stwierdził m.in.: „Od Szczecina na Bałtyku do Triestu na Adriatyku rozcięła kontynent Żelazna Kurtyna”. Wezwał on równocześnie do połączenia wysiłków *Wielkiej Brytanii i *Stanów Zjednoczonych w walce z imperialną polityką *Stalina. W marcu 1947 – w odpowiedzi na zlikwidowanie przez komunistów 403

demokracji w krajach Europy Środkowej i Południowej – prezydent USA Harry *Truman zapowiedział udzielenie pomocy wojskowej i ekonomicznej państwom zagrożonym przez komunizm (tzw. doktryna Trumana). Zapoczątkowana w 1947 zdecydowana polityka USA uniemożliwiła m.in. zdobycie przez komunistów władzy w Grecji (*Grecka wojna domowa) i *Turcji. Zaostrzenie zimnej wojny nastąpiło po wprowadzeniu przez ZSRR w czerwcu 1948 blokady zachodnich sektorów *Berlina i uruchomieniu przez USA mostu powietrznego zaopatrującego miasto. Konsekwencją rosnącego napięcia w stosunkach WschódZachód było utworzenie w kwietniu 1949 NATO, a następnie kilku innych wojskowych układów regionalnych (także z udziałem USA), które powstrzymać miały ekspansję *komunizmu w różnych regionach świata. Poczucie zagrożenia wzrosło na zachodzie po złamaniu w 1949 przez ZSRR amerykańskiego monopolu na broń atomową. Apogeum zimnej wojny przypada na lata 1950–53, tj. okres trwania wojny *koreańskiej, w czasie której miały miejsce bezpośrednie walki oddziałów amerykańskich (występujących pod flagą *ONZ) z armią ochotników przybyłych z ChRL. W latach wojny w Korei doszło do gwałtownego wzrostu wydatków zbrojeniowych w państwach należących do przeciwstawnych bloków politycznych (np. wydatki wojskowe USA wzrosły w latach 1950–52 ponad dwukrotnie z 17,7 do 44 mld $). Prowadzono też ostrą walkę propagandową: Zachód głównie przy po mocy radiostacji *Radio Wolna Europa i Radio Swoboda oraz akcji ulotkowych, natomiast ZSRR w oparciu o infiltrowane przez komunistów ruchy postępowe i pokojowe. Do osłabienia zimnej wojny do szło po śmierci Stalina, zakończeniu wojny w Korei i podpisaniu *traktatu państwowego w sprawie Austrii (15 maj 1955). Wyrazem częściowego odprężenia stało się spotkanie przywódców ZSRR i trzech mocarstw zachodnich w Genewie (17–23 lipiec 1955). Równocześnie jednak nadal istniała zasadnicza wrogość i dążenie do koncentracji sił militarnych, czego konsekwencją było wejście Republiki Federalnej Niemiec (*Niemcy) do NATO i stworzenie przez państwa komunistyczne Układu *Warszawskiego (1955). Druga połowa lat pięćdziesiątych, mimo licznych gestów z obu stron, nie przyniosła zasadniczej zmiany w stosunkach Wschód-Zachód. Sytuacja ponownie zaczęła się pogarszać w 1960, kiedy incydent związany z zestrzeleniem amerykańskiego samolotu wywiadowczego U-2 nad ZSRR (*U-2 incydent) uniemożliwił odbycie kolejnej konferencji Wielkiej Czwórki. W roku następnym nieudana inwazja w Zatoce *Świń, kolejny kryzys berliński i radzieckie sukcesy w podboju kosmosu wzmogły poczucie zagrożenia na Zachodzie. W październiku 1962, po rozmieszczeniu radzieckich rakiet na Kubie, doszło do kryzysu grożącego rozpoczęciem totalnej wojny nuklearnej (*Karaibski kryzys). Pokojowe rozwiązanie kryzysu kubańskiego spowodowało ponowny spadek natężenia zimnej wojny, co zaowocowało m.in. podpisaniem 5 sierpnia 1963 przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR układu o ograniczeniu doświadczeń z bronią nuklearną. Objęcie władzy w ZSRR przez Leonida *Breżniewa nie wywołało początkowo większej zmiany w stosunkach Wschód-Zachód. Wojna *wietnamska i interwencja Układu Warszawskiego w Czechosłowacji (*Praska wiosna), stanowiły dla obu stron uczestniczących w zimnej wojnie dowody na niemożność bliższego dialogu. Sytuacja zmieniła się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w związku z wejściem w najostrzejszą fazę konfliktu *chińsko-radzieckiego i zarysowującą się od czasu prezydentury Richarda *Nixona – możliwością zbliżenia amerykańsko-chińskiego. Pozorne złagodzenie stanowiska radzieckiego w wielu kwestiach spornych zapoczątkowało trwającą przez całą dekadę lat siedemdziesiątych epokę odprężenia (*détente). Jej konsekwencją były m.in. układy *rozbrojeniowe SALT (1927) i SALT II (1979) oraz KBWE (*Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1975). Równocześnie z deklarowaną wolą utrzymywania dobrych stosunków z Zachodem, ZSRR realizował program intensywnych zbrojeń mających dać Moskwie przewagę w zakresie broni strategicznych (w 1980 Rosjanie posiadali o ponad 30% więcej rakiet balistycznych niż USA). Towarzyszyło temu nieustanne poszerzanie radzieckich wpływów w wielu krajach Azji, Afryki, a nawet Ameryki Łacińskiej (np. *Nikaragua). Koniec *détente przyniosła radziecka interwencja w Afganistanie w grudniu 1979 (*Afgańska wojna), a następnie objęcie urzędu prezydenta USA przez Ronalda *Reagana (1980), który zapoczątkował politykę zdecydowanego przeciwstawiania się ZSRR. Towarzyszyło temu znaczne zwiększenie wydatków na obronę USA i zainicjowanie nowych programów wojskowych, w tym słynnej Inicjatywy Obrony Strategicznej (tzw. wojny gwiezdne – SDI). Ostry kurs Waszyngtonu spowodował natychmiastowe usztywnienie polityki Breżniewa, podtrzymywane następnie przez Jurija *Andropowa i Konstantina *Czernienkę. W rezultacie, w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych natężenie zimnej wojny wróciło do poziomu z lat sześćdziesiątych. Zapoczątkowana przez nowego przywódcę ZSRR Michaiła *Gorbaczowa *pierestrojka doprowadziła do spadku napięcia w stosunkach Wschód-Zachód, mimo, że jego pierwsze spotkania z R. Reaganem (Genewa – 1985, Reykjavik – 1986) nie przyniosły konkretnych rezultatów. Przełom w zimnej wojnie zaczął się w 1989 po spotkaniu G. *Busha i M. Gorbaczowa na Malcie oraz w wyniku tzw. jesieni narodów, w czasie której odzyskały suwerenność europejskie kraje satelickie ZSRR. 404

Kolejny impuls do wygasania zimnej wojny dał upadek puczu *moskiewskiego (sierpień 1991), po którym m.in. odwołano trwające przez poprzednie czterdzieści lat stałe pogotowie bojowe sił strategicznych ZSRR i USA. Za ostateczny jej koniec uznać można rozwiązanie ZSRR w grudniu 1991. (A.D.) ZIMOWA WOJNA *FIŃSKO-RADZIECKA WOJNA 1939–1940 ZINOWIEW GRIGORIJ (1883–1936) – właściwe nazwisko Radomyślski – działacz partii bolszewickiej (*Bolszewicy). Od 1901 związany z SDPRR, a później z jej skrzydłem bolszewickim. W okresie *rosyjskiej rewolucji 1905 był członkiem Komitetu Petersburskiego, a po jej zakończeniu do 1917 przebywał na emigracji we *Francji i Szwajcarii, gdzie należał do grona najbliższych współpracowników *Lenina. Wraz z nim powrócił po rewolucji *lutowej do Rosji. Zaangażowany w sprawę niemieckiej pomocy finansowej dla SDPRR/b/, musiał latem 1917 – oskarżony przez Rząd Tymczasowy o szpiegostwo – ukrywać się podobnie jak Lenin przed aresztowaniem. Wraz z *Kamieniewem był przeciwny powstaniu zbrojnemu w październiku (listopadzie) 1917, a po rewolucji *październikowej opowiadał się za utworzeniem rządu koalicyjnego z innymi partiami lewicowymi. W 1918 został przewodniczącym Piotrogrodzkiej Rady Delegatów, a w 1919 członkiem Biura Politycznego i przewodniczącym Komitetu Wykonawczego *Kominternu. W latach 1923–24 sojusznik *Stalina w walce z *Trockim. W 1926 usunięty ze wszystkich stanowisk za udział w antystalinowskiej opozycji (tzw. blok zinowiewowsko-trockistowski). Wykluczony z WKP/b/ w listopadzie 1927, został do niej przyjęty po złożeniu samokrytyki w 1928. Pracował następnie w spółdzielczości i Ludowym Komisariacie Oświaty. W 1932 usunięto go z partii po raz drugi, ale w rok później przywrócono członkostwo. Aresztowany w 1934, w sierpniu 1936 został postawiony przed sądem w procesie przeciwko terrorystycznemu centrum trockistowsko-zinowiewskiemu (*Wielka czystka). Skazany na śmierć i stracony. W 1988 został zrehabilitowany. (A.D.) ZJEDNOCZENIE NIEMIEC *NIEMIEC ZJEDNOCZENIE ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH ZSRR – państwo *komunistyczne istniejące w latach 1922–91, którego rdzeń stanowiła Rosja Radziecka. Powstanie ZSRR 30 grudnia 1922 było związane z rozwianiem się nadziei *bolszewików na szybki wybuch rewolucji światowej i koniecznością formalnego unormowania stosunków między Rosją Radziecką, a znajdującymi się pod jej kontrolą radzieckimi republikami w Europie, na Zakaukaziu i w Azji Środkowej. Początkowo ZSRR, formalnie będący państwem o strukturze federacyjnej (w istocie zaś skrajnie scentralizowanym przez rządy komunistycznej monopartii), tworzyły cztery republiki radzieckie: Rosyjska, Ukraińska, Białoruska i Zakaukaska (5 grudnia 1936 podzielono ją na trzy republiki: Armeńską, Azerbejdżańską i Gruzińską). W latach następnych, wskutek podnoszenia rangi republik autonomicznych do związkowych oraz podboju nowych ziem, skład ZSRR poszerzył się o: Uzbecką i Turkmeńską Socjalistyczną Republikę Radziecką (13 maja 1925), Tadżycką SRR (5 grudnia 1929), Kazachską i Kirgiską SRR (5 grudnia 1936), Karelo-Fińską SRR (31 marca 1940; ponownie zdegradowana do rangi republiki autonomicznej 16 lipca 1956), Mołdawską SRR (2 sierpnia 1940), Litewską, Łotewską i Estońską SRR (3–6 sierpnia 1940). W chwili swego powstania ZSRR miał 21 760 tys. km2 powierzchni i ok. 147 mln ludności, zaś w momencie rozwiązania odpowiednio 22 402 tys. km2 i 289 mln. Historię ZSRR podzielić można na siedem głównych okresów. I (1922–1928). Pierwsza faza istnienia ZSRR, rządzonego według wskazań zapoczątkowanej w 1921 przez *Lenina polityki *NEP-u, to okres odbudowy ze zniszczeń spowodowanych *rosyjską wojną domową i *komunizmem wojennym. Ograniczonej liberalizacji ekonomicznej towarzyszyło stopniowe zaostrzanie się terroru politycznego, który zaczął obejmować również członków rządzącej partii bolszewickiej. Było to związane z umacnianiem się dyktatury *Stalina i pozbywaniem się przezeń oponentów (*Trockiego, *Zinowiewa, *Kamieniewa). Na arenie międzynarodowej ZSRR pozostawał w ścisłej izolacji, a jedynym liczącym się państwem utrzymującym przyjazne stosunki z Moskwą były *Niemcy, co zapoczątkował układ w *Rapallo. II (1929–1941). Początek drugiego okresu wyznacza proklamowanie przez Stalina likwidacji NEP-u i wyeliminowanie z kierownictwa partii *Bucharina. Lata 1930–34 stały pod znakiem *kolektywizacji rolnictwa, co doprowadziło do załamania produkcji żywności i głodu (zwłaszcza na Ukrainie), w wyniku którego śmierć poniosło co najmniej 5–8 mln ludzi. Kilka milionów chłopów, zesłanych do *łagrów za opór przeciw zabieraniu ziemi, pracowało przy rozbudowie przemysłu ciężkiego, którego rozwój stał się głównym celem realizowanych od 1929 planów pięcioletnich (*Stachanowszczyzna). W 1935, po zabójstwie *Kirowa, Stalin zapoczątkował *wielką czystkę, w ramach której aresztowano ponad 7 mln ludzi, z których ok. 3 mln zostało rozstrzelanych lub zmarło w łagrach. Konsekwencją masowych represji było znaczne osłabienie większości instytucji państwa (szczególnie dotkliwa okazała się czystka w armii) oraz uzyskanie przez tajną policję NKWD (*Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) faktycznego prymatu nad partią bolszewicką. W sierpniu 1939, dążący do ekspansji 405

terytorialnej ZSRR, zawarł z III Rzeszą układ (*Ribbentrop-Mołotow pakt), dzięki któremu w ciągu kilku następnych miesięcy zajął wschodnią część Polski, a także Litwę, Łotwę, Estonię oraz *Besarabię i północną Bukowinę. III (1941–1945). Trwający od 1939 sojusz radziecko-nazistowski zakończył się 22 czerwca 1941, kiedy to oddziały Hitlera wkroczyły na terytorium ZSRR. W czasie *drugiej wojny światowej Stalin zrezygnował z ideologicznego sztafażu komunizmu i odwołał się do tkwiących w społeczeństwie uczuć wielkorosyjskiego *nacjonalizmu. Dzięki ogromnym ofiarom (zginęło ponad 20 mln obywateli radzieckich), wydatnej pomocy materialnej *Stanów Zjednoczonych (*Lend-Lease Act), a także wskutek zbrodniczej polityki hitlerowców (*Narodowy socjalizm), którzy praktycznie nie zrobili nic, aby pozyskać społeczeństwo radzieckie do walki z komunistami (Andriej *Własow), ZSRR zdołał nie tylko wyjść zwycięsko z II wojny światowej, ale również przesunąć zasięg swoich wpływów do linii Łaby, czego wyrazem było powstanie grupy państw satelickich w Europie Środkowej (*Radziecki blok). IV (1945–1953). Uzyskanie przez ZSRR po 1945 statusu supermocarstwa zapoczątkowało okres *zimnej wojny z USA i ich sojusznikami, której wyrazem stały się m.in. kryzys berliński (*Berlin) i wojna *koreańska. W polityce wewnętrznej kluczowymi zagadnieniami były odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych oraz nasilający się wyścig zbrojeń, w tym zwłaszcza w zakresie broni atomowej. Nastąpił też nawrót – choć na mniejszą skalę niż w latach trzydziestych – terroru politycznego. V (1953–1964). Śmierć Stalina, walka o sukcesję po nim i objęcie władzy przez *Chruszczowa otworzyły kolejny etap w historii ZSRR. Zerwano ze stalinowskim terrorem (pojawili się wówczas pierwsi *dysydenci), usiłowano też – częściowo skutecznie – złagodzić natężenie zimnej wojny (*XX zjazd KPZR). Równocześnie bezwzględnie broniono integralności imperium (*Węgierskie powstanie), co jednak nie uchroniło Moskwy przed konfliktem z wcześniejszym bliskim sojusznikiem – Chinami (*Chińsko-radziecki konflikt). Próby zreformowania skostniałego systemu radzieckiego podejmowane przez Chruszczowa nie powiodły się i zakończyły odsunięciem tego ostatniego od władzy. VI (1964–1985). Okres rządów *Breżniewa i krótkie panowania *Andropowa i *Czernienki niewiele zmieniły w sytuacji wewnętrznej ZSRR. Zarzucono próby reform, natomiast na szeroką skalę zaczęła się szerzyć korupcja, nepotyzm i nadużywanie władzy dla osiągania korzyści materialnych. Wolno i nierównomiernie, ale dość systematycznie, rosła stopa życiowa społeczeństwa, pozostając jednak przez cały czas daleko w tyle za poziomem życia na Zachodzie. W polityce zagranicznej – mimo pozorów odprężenia (*détente) w latach siedemdziesiątych – kontynuowano kurs obrony zdobyczy imperium (zdławienie *Praskiej Wiosny, presja na Polskę w latach 1980–81), a nawet starano się poszerzyć jego granice, czego najbardziej spektakularnym przykładem była wojna *afgańska. VII (1985–1991). Objęcie władzy przez *Gorbaczowa, a przede wszystkim zainicjowanie przez niego procesu *pierestrojki, ujawniło w przeciągu kilku lat głębię kryzysu ekonomicznego, narodowościowego i politycznego w jakim znalazł się ZSRR. Próba unowocześnienia anachronicznego imperium, której towarzyszyło złagodzenie kursu w polityce zagranicznej, zaowocowała najpierw oderwaniem się europejskich państw satelickich (1989), a następnie pojawieniem się ruchów odśrodkowych w samym ZSRR. Równolegle coraz silniejsza stawała się społeczna krytyka monopolistycznych rządów partii komunistycznej. Narastający kryzys osiągnął apogeum w 1991, kiedy grupa konserwatywnych funkcjonariuszy państwowych próbowała przywrócić stare porządki dokonując zamachu stanu (*Moskiewski pucz). Jego niepowodzenie rozerwało ostatecznie sztuczne więzy spajające ZSRR, w czym szczególną rolę odegrał prezydent Rosji Borys *Jelcyn. Od sierpnia do października 1991 kolejne republiki związkowe ogłaszały deklaracje niepodległości (jako pierwsza uczyniła to jeszcze 15 marca 1990 Litwa). Ponieważ próby podpisania przez rządy poszczególnych republik nowego układu związkowego zakończyły się niepowodzeniem, ZSRR stracił rację bytu i 24 grudnia 1991 został oficjalnie rozwiązany. W jego miejsce 11 z 15 republik byłego ZSRR utworzyło rodzaj luźnego sojuszu: *Wspólnotę Niepodległych Państw. (A. D) ŻDANOW ANDRIEJ (1896–1948) – polityk radziecki, ideolog WKP/b/ (*Bolszewicy). Urodził się w Mariupolu na Ukrainie, w rodzinie inspektora szkolnego. W 1915 wstąpił do SDPRR/b/, a w roku następnym został członkiem Komitetu Twerskiego tej partii. W 1916, po wcieleniu do armii, szerzył propagandę rewolucyjną wśród żołnierzy, a po rewolucji *lutowej został przewodniczącym Szadryńskiej Rady Żołnierskiej. W latach 1918–20 pracował w aparacie politycznym Armii Czerwonej, później zaś w prasie jako redaktor „Twerskiej Prawdy”. Przez jedenaście lat (1924–34) kierował Niżnonowogrodzkim Komitetem WKP/b/, zwracając swą polityczną gorliwością i lojalnością uwagę *Stalina. W 1930 wszedł w skład Komitetu Centralnego WKP/b/, a w 1934 Stalin powierzył mu – po zamordowaniu Siergieja *Kirowa – stanowiska sekretarza Obkomu Leningradzkiego i sekretarza KC. Jako szef leningradzkiej organizacji partyjnej, Żdanow osobiście kierował czystką i masowymi represjami w tym mieście w latach 1935–38 (*Wielka czystka). W latach *drugiej wojny światowej, jako członek Rady Wojennej Frontu Leningradzkiego, kierował obroną 406

miasta (*Leningradu obrona). Od 1944 do 1947 był przewodniczącym Sojuszniczej Komisji Kontroli w Finlandii. Jednak głównym jego zajęciem w tym okresie było kierowanie w sekretariacie KC sprawami ideologii i kultury. W 1946 zainicjował kampanię oczyszczania literatury radzieckiej z obcych wpływów, której ofiarą padli m.in. Anna Achmatowa i Michaił Zoszczenko oraz drukujące ich utwory pisma „Zwiezda” i „Leningrad”. W 1947 Żdanow odegrał główną rolę w utworzeniu *Kominformu. Kontynuował też działania na rzecz uniformizacji i ostatecznej ideologizacji życia umysłowego w ZSRR. Ofiarami tzw. żdanowszczyzny padli liczni filozofowie, malarze a nawet kompozytorzy, których Żdanow atakował za uleganie formalizmowi i idealizmowi. W styczniu 1953 Stalin wykorzystał przedwczesną śmierć Żdanowa (31 sierpnia 1948), oskarżając grupę lekarzy z kliniki rządowej (tzw. sprawa lekarzy) o jego zamordowanie. Po śmierci Stalina zarzut ten wycofano. (A.D.) ŻELAZNA KURTYNA – symbol podziału Europy po *drugiej wojnie światowej i odizolowania krajów bloku komunistycznego (*Radziecki blok) od reszty świata. Pojęcie to spopularyzował Winston *Churchill, który 5 marca 1946 w Fulton, w trakcie przemówienia wygłoszonego z okazji przyznania mu przez tamtejszy uniwersytet tytułu doktora honoris causa, stwierdził: „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem opuściła się żelazna kurtyna w poprzek kontynentu. Poza tą linią znajdują się wszystkie stolice byłych państw środkowej i wschodniej Europy: Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia – wszystkie te sławne miasta i zamieszkująca wokół nich ludność leżą, że się tak wyrażę, w sferze radzieckiej i wszystkie, w takiej czy innej formie, podlegają nie tylko wpływom radzieckim, ale kontroli Moskwy w bardzo wysokim, niekiedy rosnącym stopniu. Rządy policyjne przenikają z Rosji.” Churchill wezwał *Stany Zjednoczone do przeciwstawienia się rozszerzaniu wpływów *ZSRR i zwalczania piątych kolumn komunistycznych na całym świecie. Przemówienie byłego premiera *Wielkiej Brytanii, uważane za początek *zimnej wojny, przyczyniło się do aktywizacji zachodniej polityki powstrzymywania *komunizmu (m.in. *Grecka wojna domowa). Najbardziej spektakularnym dowodem istnienia żelaznej kurtyny stał się zbudowany w 1961 mur berliński (*Berlin), a podział Europy, który symbolizowała, utrzymał się do jesieni narodów w 1989 i obalenia reżimów komunistycznych w krajach satelickich ZSRR (*Okrągły stół, *Aksamitna rewolucja, *Bułgarii odejście od komunizmu, *Rumuńska rewolucja grudniowa, *Węgier odejście od komunizmu). (A.D.) ŻIWKOW TODOR (1911–1998) – długoletni komunistyczny dyktator bułgarski. Od 1932 działał w partii komunistycznej, ale jego właściwa kariera rozpoczęła się dopiero w 1948, kiedy wszedł w skład KC Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BKP). W 1950 został jednym z sekretarzy KC, zaś w marcu 1954 – w związku z procesami destalinizacji (*Stalin) trwającymi w *ZSRR – zastąpił Wyłko Czerwenkowa na stanowisku I sekretarza KC. Objęcie tej funkcji nie oznaczało jednak przejęcia przezeń pełnej władzy w Bułgarii. Przez następne osiem lat, Żiwkow prowadził bezwzględną walkę z frakcją Czerwenkowa i Antona Jugowa, którzy kolejno piastowali urząd premiera. Już w kwietniu 1956, zarzucając przeciwnikom odpowiedzialność za zbrodnie stalinowskie (*Kostowa proces), zdołał osłabić ich pozycję i zliberalizować nieznacznie politykę wewnętrzną. Jednak ostateczna rozprawa z oponentami nastąpiła dopiero w listopadzie 1962, kiedy Czerwenkow, Jugow i kilka innych osób zostało oskarżonych o dogmatyzm i nadużywanie władzy, a następnie usuniętych ze wszystkich stanowisk oraz z partii. Żiwkow objął wówczas urząd premiera, koncentrując w swoim ręku resztę władzy. W kwietniu 1965 zdołał rozbić spisek grupy działaczy partyjnych oraz oficerów (m.in. Cało Crestowa, płk Iwana Wełczewa, generała Cwetko Anewa), którzy zamierzali dokonać zamachu stanu i przypuszczalnie zreorientować politykę Bułgarii w kierunku prochińskim. Wydarzenie to umocniło jego i tak już wysokie notowania na Kremlu. Żaden z przywódców państw satelickich nie posunął swojego serwilizmu wobec Moskwy tak daleko jak Żiwkow, który w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych zaproponował nawet Chruszczowowi włączenie Bułgarii do ZSRR jako kolejnej republiki. Rozwój ekonomiczny Bułgarii – szybko postępujący w latach siedemdziesiątych dzięki pomocy *RWPG i rozwojowi turystyki – zaczął się załamywać w następnej dekadzie. Mimo to Żiwkow lokował ogromne środki w nieefektywny bułgarski przemysł elektroniczny, który stanowił jego hobby. Starzejący się Żiwkow, z coraz większym samozaparciem budujący kult własnej osoby, nie był w stanie zaradzić narastającemu kryzysowi. Próbując zdobyć poparcie społeczne, zainicjował nacjonalistyczną kampanię bułgaryzacji 1,2 mln zamieszkujących kraj Turków. Prześladowania spowodowały ich masową emigrację, a w połączeniu z ujawnieniem faktów popierania przez Sofię *terrorystów, popsuły Bułgarii opinię w świecie. W listopadzie 1989, protesty po kolejnej fali represji antytureckich (uciekło 310 tys. ludzi) oraz upadek reżimów komunistycznych w innych krajach europejskich, zmusiły Żiwkowa do ustąpienia. W sześć dni po ustąpieniu z funkcji przywódcy partii, 16 listopada 1989 został aresztowany, a w lutym 1991 rozpoczął się jego proces. Po 407

osiemnastu miesiącach, 4 września 1992, został skazany na 7 lat więzienia. W rzeczywistości spędził kilka lat w areszcie domowym. Zwolniony we wrześniu 1997 uaktywnił się na scenie publicznej, wydając m.in. wspomnienia i podróżując po kraju, w którym wciąż posiadał wielu zwolenników. Zmarł 5 sierpnia 1998 w Sofii. (A.D.) ŻUKOW GIEORGIJ (1896–1974) – marszałek radziecki, jeden z najwybitniejszych dowódców Armii Czerwonej. Urodził się we wsi Striełkowka pod Kaługą, w rodzinie chłopskiej. W latach *pierwszej wojny światowej walczył w armii carskiej, a po rewolucji *październikowej wstąpił w szeregi Armii Czerwonej; od 1919 był członkiem partii bolszewickiej (*Bolszewicy). Jako zawodowy oficer przeżył *wielką czystkę, a w 1939 odznaczył, się dowodząc oddziałami radzieckimi, w zwycięskich dla Rosjan starciach nadgranicznych z Japończykami nad rzeką Chałchyn-goł (*Mongolia). W 1940 został dowódcą Kijowskiego Okręgu Wojskowego, zaś w styczniu 1941 *Stalin mianował go szefem Sztabu Generalnego. Po ataku niemieckim na ZSRR 22 czerwca 1941 (*Druga wojna światowa) Żukow szybko popadł w konflikt z pozbawionym wojskowych kompetencji Stalinem, który przesunął go na dowódcę Frontu Odwodowego. Pogarszająca się sytuacja militarna zmusiła jednak radzieckiego dyktatora do ponownego skorzystania z wyjątkowego talentu wojskowego Żukowa. Kolejno, jako dowódca Frontów - Leningradzkiego (wrzesień–październik 1941) i Zachodniego (październik 1941 – marzec 1942), odegrał istotną rolę w utrzymaniu przez Rosjan Leningradu (*Leningradu obrona) i w powstrzymaniu niemieckiej ofensywy pod Moskwą. Awansowany w 1942 na stanowisko I zastępcy Naczelnego Wodza (tj. Stalina) opracował m.in. założenia przełomowych dla losów II wojny światowej na wschodzie operacji pod *Stalingradem i Kurskiem. W 1945 dowodził szturmem *Berlina, a następnie w imieniu *ZSRR przyjmował bezwarunkową kapitulację *Niemiec. W 1946 Stalin, obawiający się olbrzymiej popularności Żukowa w armii, pozbawił go dowództwa wojsk lądowych i skierował na drugorzędne stanowisko dowódcy Odesskiego Okręgu Wojskowego. W 1953, wkrótce po śmierci Stalina, *Chruszczow ściągnął go do Moskwy i mianował wiceministrem obrony oraz członkiem KC. W czerwcu tego roku Żukow kierował grupą generałów, którzy aresztowali Ławrientija *Berię. W czerwcu 1957, już jako minister obrony ZSRR (od 1955) i zastępca członka Prezydium KC (od 1956), odegrał decydującą rolę w storpedowaniu antychruszczowowskiego przewrotu zorganizowanego przez *Mołotowa, *Malenkowa i *Kaganowicza. Jednak jego wypowiedź podczas plenum KC: „Czołgi ruszą tylko na mój rozkaz” oraz arbitralność w kierowaniu armią wyrażająca się m.in. w nieliczeniu się z opiniami aparatu KC w decyzjach kadrowych, wzbudziła obawy samego Chruszczowa. W rezultacie, w październiku 1957, przebywający w Albanii Żukow został oskarżony o bonapartyzm (!), pozbawiony wszystkich stanowisk i skierowany na emeryturę. W 1969 opublikował książkę WSPOMNIENIA I REFLEKSJE O DZIAŁALNOŚCI W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ. Zmarł 18 czerwca 1974. (A.D.)

408